Vous êtes sur la page 1sur 404

Jump

 to  main  content  


Top  of  Form  
Bottom  of  Form  

   
   
 
Full  Text  
Vol.  190  
Main  volume  text  
HERBERTI  DE  BOSEHAM  S.  THOMAE  CANTUARIENSIS  CLERICI  A  SECRETIS  OPERA  
QUAE  EXSTANT  OMNIA  Nunc  primum  edidit  J.  A.  GILES,  LL.  D.  presbyter  Eccl.  Angl.  et  
collegii  Corp.  Christi  Oxon.  nuper  socius.  (Oxonii  et  Londini,  1845,  8o,  2  vol.)  
Context  in  Volume  |  Durable  URL    
 
HERBERTI  DE  BOSEHAM  S.  THOMAE  CANTUARIENSIS  CLERICI  A  SECRETIS  OPERA  
QUAE  EXSTANT  OMNIA  Nunc  primum  edidit  J.  A.  GILES,  LL.  D.  presbyter  Eccl.  Angl.  et  
collegii  Corp.  Christi  Oxon.  nuper  socius.  (Oxonii  et  Londini,  1845,  8o,  2  vol.)  
 
 
 
 
[Col.1069]    
EPISTOLA  DEDICATORIA.  
Amicissimo  fratri  suo  Jacobo  NORRIS  S.  T.  P.  collegii  Corporis  Christi  praesidi,  
caeterisque  viris  amicissimis  et  bonis  fratribus  suis,  ejusdem  collegii  sociis  et  
discipulis,  frater  eorum  et  quondam  consocius  Joannes  ALLEN  GILES,  salutem  et  in  
bonis  litteris  optimo  frui  successu.  
In  partibus  transmarinis  mihi  diu  peregrinanti  et  totum  fere  Occidentem  pervagato,  
quantum  gaudii  dederit,  quod  tandem  exemplare  vetus  Herberti  de  Bosham  in  
Bibliotheca  Atrabatensi  nactus  sim,  fraternitas  vestra  dubitare  non  potest.  Is  enim  
Herbertus,  sancti  Thomae  archiepiscopi  per  tot  annos  comes  individuus,  ea  quae  
ipse  viderat,  quorum  ipse  pars  magna  fuerat,  stylo,  ut  tunc  temporis  putabatur,  
immoderato  et  ultra  legem  evagante,  descripsit.  At  Hercle,  quae  ante  quingentos  
annos  prae  nimio  scribendi  labore  Patrum  nostrorum  diligentiam  penitus  evicerunt,  
his  temporibus,  post  praeclaram  typographi  artem  inventam,  diutius  in  codicibus  
mstis  latere,  nemo  non  dolebit.  At  libri  istius  Atrabatensis,  quem  (quantum  scirem)  
solum  superesse  putabam,  decimum  quodque  folium,  ignominiosus  quidam  
bibliothecarius,  cujus  nomen  periit,  memoria  adhuc  vivit,  ut  inde  paucorum  assium  
membranam  vendendo  lucrum  faceret,  sacrilega  manu  excerpserat!  Quo  factum  est  
ut  per  totum  librum  hiatus  plurimi  valde  deflendi,  legentium  studium  interrumpant.  
Ita  monitus  de  parte  quae  supererat  similem  casum  evenire  posse,  totum  codicem  
transcribi  feci  atque  in  his  tomis  publici  juris  facio.  
Sed  non  hiatus  isti  omnes  in  meis  libris  apparent.  Id  quidem  Providentia  divina  quae  
mihi  in  hac  re  arrisit,  nec  ulla  cura  mea  effecit.  Nam  in  bibliotheca  fraternitatis  
vestrae,  imo  nostrae,  superest  adhuc  codex  qui  aureum  hoc  opus,  tribus  tantum  
libris  prioribus  exceptis  continet.  De  quo  suspicio  quidem  mihi  olim  inciderat;  sed  
quia  codices  qui  in  collegio  nostro  servantur,  ex  confusione  tanta  laborabant,  ut  libri  
qui  quaererentur  vix  ulla  diligentia  inveniri  possent,  istum  codicem  nunquam  
videram,  nec  si  vidissem,  faciliter  recognovissem,  quia  nullius  auctoris  nomen  prae  
se  fert,  nec  initium  quidem  mutilus  et  imperfectus  habet.  
Cum  itaque  res  ita  sit,  fratres  mei  hanc  primam  editionem  Herberti  de  Bosham  libelli  
de  Vita  sancti  Thomae  Cantuariensis  ad  pedes  vestros  depono,  memor  quidem  illius  
temporis,  quo  apud  vos,  nullis  mundi  rebus  implicitus,  omni  cura  temporalium  
solutus,  verum  quaerere,  fontes  ipsos  adire,  et  inde  haustus  divinos  copiose  
imbibere  pura  et  simplici  mente  satagebam.  
Fraternitatem  vestram  precor  obnixiusque  supplicor  ut  Herbertus  meus  favore  et  
patrocinio  vestro  fultus  in  lucem  prodeat,  et  ut  liceat  mihi  iisdem  verbis  eum  ad  vos  
commendare  quibus  Horatius  amicum  Septimium  Neroni  commendavit:    
 
Scribe  tui  gregis  hunc  et  fortem  crede  bonumque.  
 
Kal.  Dec.  1845.  
 
J.  A.  G.  
 
 
 
 
[Col.1069]    
J.  A.  GILLES  PRAEFATIO  IN  TOM.  I  Vitam  S.  Thomae  complectentem.  
Cum  sanctus  Thomas  Cantuariensis  archiepiscopus  id  merito  jure  obtinuerit,  ut  
multos  haberet  vitae  suae  scriptores,  eosque  coaevos,  nullum  sane  nactus  est  quem  
majori  cum  voluptate,  ne  dicam  amore,  excipias,  praeter  hunc  nostrum  Herbertum  
de  Bosham.  Qui  enim  propter  hoc  tantummodo  apud  nos  celebratur,  quod  
arctissimis  amicitiae  vinculis  praesuli  suo  adhaerebat,  ita  ut  ne  ulla  quidem  memoria  
Herberti  cujusdam  hodie  foret,  nisi  eo  cum  nomine  sanctissimi  praesulis  posteritati  
committeretur.  Accipimus  autem  tam  ex  ipsius  quam  caeterorum  scriptis  hunc  esse  
gente  Anglum,  natumque  Bosham  seu,  ut  vulgo  dicitur,  Sussexiacorum  Bosham:  
quod  antiquitus  dominium  Cantuariensi  sedi  ascriptum,  vicissim  deinde  in  
diversorum  manus,  Cantianorum  scilicet  comitum,  Guillelmi  Marshall  et  domus  
Berkeley  devenit.  Idem  vero  statura  procerus,  venustus  forma,  adeo  inter  omnes  
eminebat  ut  militiam  potius  quam  sacerdotium  redoleret  ac  singulari  virtutis  acie  
immanique  virium  suarum  copia  natus  ad  haec,  sicut  re  compertum  est,  suscipienda  
videretur,  quae  nimirum,  imminentibus  undique  periculis,  audacissimum  quemque  
requirebant.  
Thomae  causam  amplexus  est  cum  nullo  adhuc  ille,  nisi  cancellarii,  fungeretur  
officio;  cui  consecrando  testis  adfuit;  quem  prosecutus  est  postea  ad  Clarendonense  
concilium;  cui  vero  usque  adeo  consensit  in  hac  famosissima  Northamtunensis  castri  
curia,  ut  dum  nefandam  istam  per  noctem,  veluti  turbationum  omnium  
inverecundaeque  tyrannidis  fomitem,  aufugeret  praesul,  aufugerit  et  ipse  per  
eamdem  noctem,  Cantuariam  reversus.  Qui  igitur,  collecta  ibi,  ut  ei  praeceptum  erat,  
nummorum,  ex  auro  argentoque  vasorum  et  omnis  supellectilis  maxima  quam  potuit  
copia,  cito  transmeans  mare,  in  sanctum  Audomarum,  ubi  post  septem  vel  octo  dies  
dominum  suum  erat  recepturus,  pervenit.  Jussus  inde  qui  legatos  quosdam  
emungeret,  quos  Henricus  ad  Alexandrum  papam  direxerat,  non  multo  post  regem  
ipsum  ad  colloquendum  aggressus  est.  Ibi  autem,  cum  Henricus  suum  cuique  et  
omnibus  gratiam,  dummodo  archiepiscopi  partes  relinquerent,  sese  redditurum  
dictitaret  ac  polliceretur,  nihil  omnino  concessit  noster,  nisi  quod  liberius  viriliusque,  
fortasse  procacius,  se  ipsum  patefaceret.  Et  sic  deinceps,  multa  peregisse  dicitur,  
quibus  [Col.1071]  tantum  fidei  ejus  concredebatur  quantum  et  ipse  periculis  sese  
devoverat:  quippe  cui,  non  favente  casu  certissima  regis  ira  imminebat,  adeo  atrox  
ut  inimici  cujusque  devicti  oculos  erueret  et  alia  corporis  membra  truculenter  
succideret.  Attamen  Thomas,  comitante  Herberto,  Cantuariam  suam  recuperavit.  
Quem  nihilominus  tam  cito,  tam  miserabiliter  oppressum  suismet  oculis  non  visurus  
erat  Herbertus;  quandoquidem  ipse,  pridie  hujus  sceleratissimi  diei  urbem,  imo  et  
Angliam,  ad  Francos  delegatus,  reliquerat.  Ex  quibus  sane  (licet  ex  adverso),  
dubitatur  utrum  si  tam  praeceps  et  audax  adfuisset  ille  vir,  tanto  timori  fuisset  
occisoribus,  ut  scelus  suum  minime  perpetrare  potuissent,  an  potius  ille  ipse  multo  
pejoris  etiam  internecionis,  etsi  invitus  et  reluctans,  infanda  tamen  causa  futurus  
exstitisset.  Nec  plura,  Thoma  defuncto,  de  Herberto  legimus,  nisi  quod,  elapsis  annis  
post  parricidium  quatuordecim,  suis  ut  satisfaceret  amicis,  magni  hujus  viri  vitam  
enarrare  aggressus  fuerit,  quem  ipse  tot  annos  adeo  prosecutus  erat,  ut  omnes  suos  
in  hunc  unicum  reponeret  affectus  et  quasi  in  deum,  ut  ita  dicam,  «cultum  
idololatriae  suae.»  
Opus  in  septem  libris  digestum  est,  in  quo  breve  de  Vita  pontificis  continetur  
compendium.  Sequitur  alius  seu  Melorum  liber,  cujus  argumentum  in  plurimas  inter  
Christi  vitam  et  Thomae,  prout  auctoris  ingenio  libuerit,  similitudines  versatur.  Quem  
tertio,  id  est  ultimo  loco  excipit  historia  alia,  de  rebus  gestis  videlicet  post  mortem  
archiepiscopi.  Hactenus  haec.  Quae  sint  enim  hujusdem  auctoris  opera  si  inquiras,  
videre  est  tom.  II  in  praef.  ,  ubi  caetera  omnia,  quae  hic  desunt,  habent  quaeque  
peculiarem  suam  et  congruam  satis  explanationem.  
Et  nunc  quid  restat,  nisi  ostendam  qua  ardua  via,  ut  huncce  librum  tanti  pretii  typis  
excuderem,  ad  summam  fere  totius  argumenti  pervenerim.  Equidem  Epistolis  a  Lupo  
[Wolf]  Bruxellensi  editis  Vita  Thomae  praemittitur,  in  qua  exstant  larga  sane  
fragmenta,  tam  ex  nostro  quam  ex  variis  excerpta.  Quorum  ego  fontes,  et  si  non  
Herberti  ipsius  autographum  ejusdem  librorum  exemplaria  quaedam,  vel  unum  per  
totius  Britanniae  collectiones  quum  requirerem,  frustra  conatus  sum.  Et  jam  in  
desperationem  venire  incoeperam,  et  post  omnes  gentium  bibliothecas  ire,  quas  
aliquando  utique  Anglici  cujusdam  operis  unicum  forsan  exemplar  habere  videres,  
dum  nescit  quidem  opus  quoddam  esse  Anglia  illa  nostra.  Tunc  Atrebates,  qui  
primum  inter  Gallorum  Flandriae  gentes  locum  sibi  vindicant,  Deo  favente,  applicui  
ubi,  inter  non  pauca  magni  momenti  opera,  pulcherrimum  Herberti  de  Bosham  ms.  
codicem  inveni,  sed  eheu!  parte  fere  quarta  discerptum.  Et  quis  sacrilega,  dices?  
Bibliothecarius  quidam,  cupidissimus  vere  nec  non  ineptissimus,  membranam  
obtinendi  seu  vendendi  causa,  opus  sic  dilaceravit!  
Inde  cum  ad  Anglos  remeassem,  Rev.  H.  O.  Coxe  conscium  me  fecit  sibi,  dum  
catalogo  recenseret  Corporis  Christi  collegii  mss.  codices,  exemplar  quoddam  
Herberti  occurrisse,  quod  equidem  superesse  antea  noverant,  sed  ubinam  lateret  
hucusque  ignorabant.  Quid  plura?  Maximo  mihi  in  his  excudendis  adjutorio  fuit  illud  
exemplar.  Insunt  enim  ei  quatuor  ultimi  libri  quae  in  Atrebatensi  desiderantur;  
ideoque  quasi  ad  integrum  totum  opus  redactum  est,  paucis  tantum  foliis  omissis,  
quae  utique  ad  scripturam  priorum  librorum  pertinent,  sed  ad  rem  ipsam  
mediocriter,  ut  videtur.  
Quod  si  codex  alius,  redacto  a  nobis  in  primitivam  quasi  seu  formam  opere  illo,  
tertius  ordine  et  admodum  integer  accederet,  tales  volumen  admittit  intercapedines,  
ut  cuncta  desiderata  in  hoc  etiam  libro,  suum  quaeque  vacantem  locum  facillime  
invenire  ac  supplere  possent.  
Pax  ergo  Manibus  Herberti  de  Bosham!  Pax  animae  ejus!  Et  si  unquam  illi  datum  est  
in  hasce  versari  cogitationes,  per  quas  ultimos  deguerit  vitae  suae  annos,  tunc  
consoletur  et  exsultet!  Ecce  enim  hoc  opus,  suum  inquam,  quod  ipse  ne  dissiparetur,  
cum  fletu  contestatus  est,  ecce  reparatur,  confirmatur  et  vivet,  ut  spero,  in  
perpetuum.  
 
 
 
 
[Col.1071]    
PRAEFATIO  IN  TOM.  II  Herberti  de  Boseham  opuscula  et  epistolas  complectentem.  
In  praestanti  admodum  quam  de  Vita  S.  Thomae  scripsit  elucubratione  Boshamensis,  
non  semel  operi  cui  adhaeserat  invitum  se  innuit  valedicere.  Quod  nusquam  magis  
patet  quam  cum,  post  narratam  archiepiscopi  necem,  jamjam  scribenti  materia  
deficeret.  Cujus  tamen  defectum  ut  suppleret,  quasdam  subjecit  consonantias,  ut  ait,  
in  quibus  sanctum  archiepiscopum  ut  belli  spiritualis  militem,  Christum  ut  
imperatorem  inducit.  Inde  liber  Melorum  seu  melodiarum,  mera  quidem  et  male  
digesta  farrago,  quae,  licet  segregatim  considerata  parum  luce  digna  videatur,  
nonnulla  tamen  exhibet  notatu  haud  indigna,  ubi  scilicet  auctor  semetipsum  cum  
Henrico  II  colloquentem  inducit.  Ex  rerum  post  Becqueti  necem  gestarum  narratione  
in  Herberti  Vitam,  cum  jam  senex  ageret,  lux  aliqua  affulget.  Mortuo  magistro  in  
Anglia  degisse  videtur.  Quod  autem  Herbertum  purpuram  cardinalium  indutum  
aliqui  narrant,  hoc  nonnisi  ex  textu  Catalogi  eruditorum  mirum  in  modum  in  editione  
Lupi  corrupto  fluxit.  
Librum  Melorum  excipiunt:  homilia  in  die  festo  S.  Thomae  dicta,  et  constitutiones  
Clarendonienses  quas,  ut  ait  Boshamensis  in  prologo  ad  
librum  Melorum,  exfunesto  illo  chirographo  descripsit  «quod  prius  exsilii  nostri  et  
postea  martyrii  causa  fuit.»  
His  quatuor  partibus  constat  monumentum  quod  in  memoriam  dilecti  magistri  sui  
exegit  Herbertus.  Permulta  complectitur  quae  hujus  aevi  historiam  Anglorum  
illustrant,  et  non  immerito  inter  majoris  momenti  scripta  quibus  tempus  pepercit  
annumerandum  est.  
Exstat  praeterea  Boshamensis,  ineditum  opusculum,  Commentarii  scilicet  in  
psalmos,  in  bibliotheca  Bodleiana  asservati.  Horum  praefationem  damus.  
Eximiae  Herberti  de  Vita  S.  Thomae  elucubrationi  aequiparandum  opus  sequens,  de  
quo  tamen,  quod  mireris,  apud  auctores  qui  de  iisdem  egerunt  vix  mentio  
exstat;  Collectio  scilicet  epistolarum  quas  in  persona  magistri  sui  scripsit  Herbertus  
cum  ei  esset  a  secretis.  Has  epistolas  jam  senex  collegisse  videtur,  cum  res  gestas  in  
memoria  retractaret,  posteris  consulens,  quarum  olim,  cum  juvenis  ageret,  pars  
magna  fuerat.  Harum  epistolarum  codex  ms.  in  bibliotheca  collegii  Corporis  Christi  
Cantabrigiensis  asservatur,  ex  quo,  exceptis  quibusdam  jam  editis,  in  lucem  hodie  
prodeunt.  
Haec  sunt  Herberti  scripta  hucusque  comperta.  
Accedunt  Alani  abbatis  Tewkesburiensis  epistolae  nonnullae,  hucusque  ineditae,  
quas  suppeditavit  codex  ms.  bibliothecae  collegii  Corporis  Christi  Cantabrigiensis.  
 
Oxon.  Dec.  1845.  
 
 
 
 
[Col.1073]    
VITA  SANCTI  THOMAE  ARCHIEPISCOPI  ET  MARTYRIS,  AUCTORE  HERBERTO  DE  
BOSEHAM.  
 
 
EPISTOLA  AD  BALDEWINUM  CANTUARIENSEM  ARCHIEPISCOPUM  ET  AD  EJUS  
CATHOLICOS  SUCCESSORES.  
[Col.1073A]  Beatissimo  sanctae  Cantuariensis  Ecclesiae  archipraesuli  BALDEWINO  et  
successoribus  suis  quotquot  canonice  substituendis,  sanctitutis  suae  servorum  
minimus  HERBERTUS  DE  BOSEHAM,  salutem  in  Domino  et  debitam  patribus  
reverentiam.  
De  vita  et  actibus  gloriosi  neomartyris  nostri  beati  Thomae,  decessoris  vestri,  
historiam  exaravi:  non  quidem  eo  styli  splendore,  non  ea  dictionum  solemnitate,  
quam  dignitas  materiae  exigit,  sed  prout  desuper  datum.  «Grandes  quippe  materiae,  
ait  quidam,  ingenia  parva  non  sufferunt.»  Verum,  ne  tam  praeclara  tanti  viri  gesta  
per  tam  crebras,  tam  continuas  temporum  et  generationum  successiones,  aut  
offuscaret  vetustas  aut  deleret  oblivio,  oneri  supra  vires  sciens  et  prudens  supposui  
humeros;  praesertim  [Col.1073B]  cum  aliis,  qui  mecum  viderunt  passionem  viri,  
consociis,  confratribus  meis,  fere  omnibus  e  mundo  sublatis  et  jam  in  Christo  
dormientibus,  mihi  adhuc  superstiti  specialiter  incubuerit  hoc.  Et  propterea  manum  
apposui,  malens,  si  forte  necesse  sic,  imprudentiae  quam  tarditatis  seu  negligentiae  
incusari.  Verum  apud  vestram  paternitatem  filialis  me,  nec  dubito,  excusabit  devotio,  
qui  quondam  styli  beneficio  sublatum  mundo  exemplar  restitui  vobis  desidero;  
exemplar  quippe  hoc  vere  incorruptum,  secundum  quod  vivere,  secundum  quod  
regere,  in  quo  et  quotidie  legere  debeatis.  Vobis  enim  praesertim  exemplum  dedit  
exemplaris  iste  vir,  ut,  quemadmodum  fecit  ipse,  et  vos  similiter  faciatis.  Unde  et  
per  [Col.1073C]totam  historiam  hanc  virum  descripsi  exemplarem,  non  quidem  
mirandum  in  signis,  sed  imitandum  in  operibus:  signa  enim  propter  infideles  data,  
quae  alii  viderunt  et  scripserunt,  toto  libello  historico  hoc  taceo,  praetereo,  ea  sola  
viri  exemplaris  signa  operum  prosequens,  quae  fidelibus  ad  mirandum  et  ad  
imitandum  data  sunt.  Et  vobis  praesertim  a  Deo  vocatis  et,  si  ausis,  ni  fallor  tamen  
verentibus  tanti  athletae  inire  pugnam,  subire  curam,  implere  cathedram.  Et  
praestet  id  vobis  omnipotens,  ut  illius  sortiamini  zelum,  cujus  consecuti  estis  
ministerium,  illius  virtutem,  cujus  vobis  creditam  habetis  dispensationem,  illius  in  
omnibus  curam,  cujus  impletis  cathedram.  Et  ergo  ovicula  vestra,  per  avia  et  
invia  [Col.1074A]  deserti  multo  tempore  devia,  humeris  vestris  ad  gregem  
Dominicum  oro  reportari  et  opto.  
 
In  hanc  martyris  historiam  argumentum.  
Hanc  historiam  gloriosi  martyris  Thomae  in  septem  tomos  partimur.  
I.  Primus  tomus  nativitatis  viri  locum  et  parentum  nomina  et  de  primis  vitae  suae  
annis:  breviter  quidem  et  perfunctorie  quasi  in  transitu  tangit.  
II.  Secundus  tomus  de  viri  juventute  et  juventutis  operibus  agit  diffusius,  et  de  
accessu  ejus  ad  magni  Patris  Theobaldi  tunc  Cantuariensis  archipraesulis  obsequium  
et  de  promotione  ejus  in  archilevitam  Cantuariensem,  et  causa  promotionis:  et  
postea  qualiter  ab  archipraesule  quasi  ab  ecclesia  sit  translatus  ad  aulam,  videlicet  
ad  illustris  regis  Henrici  [Col.1074B]  secundi  in  aula  cancellariae  officium,  ubi  pariter  
docetur  et  qualis  et  quantus  in  aula  fuerit.  
III.  Tertius  tomus  indicat  qualiter  ab  aula  post  jam  dicti  Patris  de  mundo  excessum  
reversus  sit  ad  matrem  suam  ecclesiam,  de  Cantuariensi  archilevita  in  
Cantuariensem  promotus  archipraesulem;  ubi  docetur  quod  quemadmodum  sedis  
illius  sublimitas  solet  exigere,  qualem  mox  et  quantum  et  apud  Deum  et  homines  
archipraesulem  implere  studuerit,  ob  id  quot  et  quantae,  nec  mora  multa,  ipsi  
tribulationes,  angustiae,  pressurae,  persecutiones  sint  obortae:  et  quae  fuerit  horum  
malorum  omnium  causa  et  qualiter  excogitata  per  malitiam,  ut  ita  inter  tam  
magnum  regem  et  tantum  archipraesulem  profana  oriretur[Col.1074C]  dissensio,  
quorum  sicut  ante  magna,  imo  maxima  dilectionis  foedera,  mundo  vidente-­‐-­‐-­‐sic  et  
invidente.  
IV.  Quartus  tomus  docet  archipraesulis  jam  sic  pressi,  angustiati,  afflicti,  et  ne  
deterius  quid  fieret  persecutionis  fervorem  declinantis,  in  exsilium  fugam,  et  exsilii  
non  solum  mala,  sed  et  prospera,  et  exsilii  tempus  et  locum  describit.  
V.  Quintus  tomus  inter  ipsum  et  regem  demum  reconciliationem,  et  reconciliationis  
modum  refert  et  causam,  et  ita  reversionem  suam  ab  exsilio  in  patriam,  et  postea  
adversus  ipsum,  instigantibus  malitiosis  non  uno  sed  multis,  regis  iram  iteratam  et  
iteratae  causam.  
VI.  Sextus  tomus  post  exsilii  persecutionem  subjungit  [Col.1075A]  martyrii  agonem,  
ipsius  describens  modum  et  constantiam  et  fortitudinem  martyris.  
VII.  Septimus  tomus  eruditorum  Thomae,  de  quibus  per  historiam  mentio  fit,  
catalogum  continet,  et  de  hac  historia  non  mutilanda  et  quare.  In  fine  vero  
legentium  hanc  historiam  orationibus  se  commendat:  Et  quem,  etc.  
Finita  vero  historia,  libellum  mox  historiae  annectit,  eo  quod  tota  pene  ipsius  
materia  de  historia  pendet,  quem  a  materia  nomine  Melorum  inscribit.  Siquidem  
libellus  ille  instar  citharae  de  tribus  consonantiis  tres  quasi  melos  formans  resonat.  
Quae  vero  consonantiae  illae  sint  de  quibus  formantur  meli  tres,  praemissus  libello  
prologus  docet.  
[Col.1076A]  Libello  vero  melorum  cum  tribus  melis  suis  consummato,  adjicit  adhuc  
homiliam  suam  unam  de  martyre  quae  sic  incipit:  «Cantemus  Domino,  gloriose  enim  
magnific.»  In  omnium  vero  calce  scriptum  illud  funestum,  chirographi  instar  
confectum,  postponitur,  quod  primo  inter  tantum  regem  et  tantum  archipraesulem,  
ut  mundus  vidit  et  invidit,  tam  magna  et  tam  chara  dissolvit  foedera,  archipraesulis  
primo  exsilii  et  demum  martyrii  causa.  Et  quoniam  de  septem  tomis,  quos  
distinximus,  quidam  prolixiores  sunt,  ut  facilius  inveniri  possit  quod  quaeritur,  etiam  
singulis  tomis  singula  et  propria  capitula  sua  praemisimus.  
 
 
INCIPIUNT  CAPITULA  PRIMI  TOMI.  
[Col.1075]    
1.  De  consuetudine  ecclesiastica  qua  sanctorum  Patrum  Vita  describitur  et  quare.  
2.  3.  De  multa  Domini  pietate  super  Thoma,  ubi  tangitur  de  nativitatis  suae  loco,  et  
parentum  nominibus,  et  viri  pueritia  et  adolescentia  tangit  et  per  transitum  quod  viri  
adhuc  pueri  refert  visionem  et  quod  discipulus  nihil  pro  testimonio  de  magistro  
scribat  quod  non  ipse  viderit  
 
 
Expliciunt  capitula  primi  tomi.  
 
 
INCIPIT  PRIMUS  HISTORIAE  TOMUS.  DE  VITA  ET  ACTIBUS  BEATI  THOMAE  MARTYRIS  
ET  PONTIFICIS  CANTUARIENSIS.  
 
 
1.  DE  CONSUETUDINE  ECCLESIASTICA  QUA  SS.  PATRUM  VITA  DESCRIBITUR,  ET  
QUARE.  
[Col.1075B]  
Ecclesiasticae  consuetudinis  est  praeclaras  sacrorum  Patrum  describere  vitas,  et  ea  
quae  in  mortali  adhuc  carne  immortalia  gesserint  opera,  perpetuis,  ut  dignum  est,  
litterarum  monumentis  inserere,  ut  sic  quodam  styli  remedio  restituantur  mundo  
quibus  dignus  non  erat  mundus.  Et  ita  nos,  qui  adhuc  vivimus,  qui  residui  sumus  
adhuc  in  praesentis  vitae  agone  positi,  ex  ipsis  per  vocem  ad  cursum  animemur  ad  
pugnam  et  spe  certa  praestolemur  victoriam.  Et  hoc  est  verbum  illud  in  amoris  
cantico  dilectae  ad  dilectum,  Sponsae  ad  Sponsum,  Ecclesiae  ad  Christum:  Omnia,  
inquit,  poma  nova  et  vetera  Sponso  a  Sponsa  servantur  cum  bonorum  operum  
fructus  [Col.1075C]  nunc  ab  antiquis  nunc  vero  a  modernis  Patribus  tanquam  
arboribus  tam  salutiferis  quam  fructiferis  decerptos  in  memoriali  librorum  apotheca  
recondit  Ecclesia.  Et  inde  quotidie  ad  Christianae  conversationis  disciplinam,  
tanquam  quotidianae  refectionis  usum,  Christi  pauperibus  ad  gloriam  et  laudem  
Christi  opera  exemplarium  Patrum  et  exemplaria  operum  hilariter  et  devote  
dispensantur.  
Nos  ergo,  fratres,  jam  non  solum  cum  Hebraeorum  pueris  ad  Christi  laudem  et  
gloriam  ramos  de  arboribus  caedentes,  nec  sacrorum  Patrum  dictatum,  sed  et  facta  
recolentes,  curramus  nunc  cum  duobus  charitatis  geminae  pedibus  ad  arborem  
quamdam  novam  novum  fructum  nobis,  nova  poma  ferentem,  et  juxta  
promissionem  sponsae  cum  veteribus  Sponso  [Col.1075D]  nova  poma  servemus.  
Inter  alias  quippe  tam  salutiferas  quam  fructiferas  paradisi  Dei  arbores  una  est,  unde  
uberius  diebus  istis  novum  fructum  colligimus.  [Col.1076B]  Et  unus  est  stans  inter  
alios  Ecclesiae  Dei  principes  qui  praecesserunt  et  praevenerunt  nos,  post  quorum  
adhuc  tergum  secundum  Psalmistam  psallimus,  unus,  inquam,  singularis  et  insignis,  
cui  diebus  nostris  non  fuit  similis  qui  pro  lege  Dei  sui  certaret.  Hic,  inquam,  stat  nunc  
inter  principes  qui  praevenerunt  conjunctus  psallentibus,  quem  etsi  non  vultus  
vulnus  tamen  discernit.  Stat  enim  martyr  tripudians  et  triumphans  toto  lacero  capite.  
Et  adhuc,  ne  cui  vestrum  in  dubium  veniat  quis  iste  sit,  quem  ita  circumlocutorii  
sermonis  colore  depingimus,  attollamus  oculos,  erigamus  aures,  et  principem  istum  
utpote  patronum  nostrum  et  patrem  cognoscamus  ex  nomine:  Thomas  est  nomen  
ejus.  Iste  certe  ille  Thomas  qui  quondam  Cantuariorum  antistes,  
sed  [Col.1076C]  nunc  jam  non  urbis  sed  orbis  primas  est.  Quin  potius  Dominatori  
universae  terrae  nunc  assistens  non  solum  urbem,  sed  et  urbem  est  judicaturus  et  
orbem.  
 
 
2.  DE  DOMINI  PIETATE  SUPER  THOMA.  
O  ineffabilia  super  te,  Thoma,  divinae  pietatis  viscera!  O  incomprehensibilia  divini  
arcana  consilii!  Te  quippe  Thomam  vidimus  hominem  nostri  similem  passibilem,  
nostri  comportorem  oneris  et  nostrae  comparticipem  infirmitatis.  Vidimus,  inquam,  
te  Londonia  ortum  nescio  a  quo  Gilberto  patre  et  a  matre  Matilde  carnaliter  
procreatum.  Et  ecce  quomodo  nunc  inter  socios  sors  tua  est  et  inter  filios  Dei  
computaris.  Ecce  quomodo  nunc  isti  de  longe  veniunt!  ecce  illi  ab  aquilone  et  mari  et  
isti  de  terra  [Col.1076D]  australi:  vulnerati  in  sepulcro  dormientis  adhuc  invocare  
merita,  quaerere  patrocinia  et  adorare  vulnera,  tanquam  spirantia  et  ubique  
spargentia  nescio  [Col.1077A]  quem  vivificum  mirae  suavitatis  odorem.  Ipsius  revera  
opus  hoc  qui  suscitat  de  terra  inopem  et  de  stercore  erigit  pauperem  ut  sedeat  cum  
principibus  et  solium  gloriae  teneat.  
 
 
3.  DE  VIRI  PUERITIA  ET  ADOLESCENTIA.  
Verum  cum  hujus  viri  gesta  ipso  opitulante  breviter  describenda  susceperim,  
pueritiae  pariter  et  adolescentiae  ejus  annos  inpraesentiarum  pertranseo;  solum  ea  
de  viro  hoc  pro  testimonio  relaturus,  quae  ipse  vidi  et  audivi,  de  quibus  duntaxat  
verum  testimonium  est.  Ita  ut  et  mihi,  etsi  indigne  viventi  et  insulse  scribenti  illud  
evangelistae  quoquo  modo  aptari  valeat:  Hic  est  discipulus  qui  testimonium  perhibet  
de  his  et  vidit  et  scripsit  haec  (Joan.  XXI).  [Col.1077B]  Verum  illas  pueritiae  et  
adolescentiae  hujus  aetates  [Col.1078A]  nunc  praetereo,  nisi  quia  aliis  referentibus  
qui  apprime  noverint  id  accepi,  quod  annos  illos  sicut  illam  decet  aetatem  bona  
simplicitate  et  puritate  transegerit.  Unum  tamen  est,  quod  ipsomet  mihi  referente  
didici  et  hic  interserere  curavi.  Puerum  adhuc  agens  dum  aliquo  tempore  febre  
corriperetur,  et  ipsa  invalescente  ardens  jam  sensim  per  omne  corpusculum  ex  
intimis  sudor  erumperet,  visa  est  ei  domina  quaedam  statura  procera,  vultu  placido  
et  aspectu  decora,  in  lecto  decumbenti  astitisse,  et  puero  de  sanitate  pollicita  
confortato  duas  claves  aureas  tradidisse  sibi  in  manus  in  haec  verba:  «Thoma,»  
inquiens,  «hae  sunt  claves  paradisi,  quarum  tu  adhuc  es  habiturus  custodiam.»  Et  
his  [Col.1078B]  dictis  disparuit.  
 
 
CAPITULA  SECUNDI  TOMI.  
[Col.1077]    
1.  Quod  juvenis  factus  creverit  sicut  aetate  et  gratia  apud  homines  apud  Dominum  
non  adeo.  
2.  De  continentia  ejus  in  juvenili  aetate.  
3.  De  viris  saecularibus  quibus  primis  aetatis  suae  annis  obsequebatur.  
4.  De  archipraesule  Cantuariensi  Theobaldo  ad  cujus  se  obsequium  transtulit.  
5.  De  gratia  quam  consecutus  est  in  oculis  domini  sui  et  causa  gratiae.  
6.  De  promotione  ipsius  in  archilevitam  Cantuariensem  et  causa  promotionis.  
7.  Quod  levita  factus  non  mox  humeros  suos  levitarum  oneribus  supposuerit.  
8.  Quomodo  translatus  ad  aulam  illustris  regis  Henrici  secundi  cancellarius  sit  
effectus.  
9.  Qualiter  pro  tempore  levitam  exuerit,  et  cancellarium  induerit.  
10.  Quibus  gratiarum  donis  regis  cito  super  omnes  gratiam  sit  adeptus.  
11.  Qualis  et  quantus  fuerit  in  cancellariae  officio  et  de  quibusdam  ipsius  in  hoc  
officio  operibus  strenuis,  quae  tangendo  exprimit,  non  exsequitur.  
12.  Qualiter  coaulici  magnam  ipsius  gratiam  et  gloriam  cernentes,  subito,  sed  
latenter,  invidere  coeperunt.  
 
 
 
TOMUS  SECUNDUS.  
[Col.1077C]  1.  Igitur  vir  iste  cum  pueritiae  et  adolescentiae  suae  annos  transegisset,  
crescente  aetate,  crevit  et  industria  et  gratia  apud  homines,  sed  apud  Dominum  non  
adeo  quod  ut  videamus  cur  dixerim,  duplicis  gratiae  recordemur:  duplex  enim  est  in  
hominibus  gratia:  est  quippe  civilis  quaedam  gratia,  urbana,  benigna,  dulcis,  socialis  
et  ad  sui  dilectionem  invitans  qua  homo  plus  placet  saeculo  sed  Deo  minus,  utpote  
bonitate  destituta  adhuc,  tanquam  saecularis  quaedam  absque  bonitate  benignitas.  
Unde,  etsi  civilis  et  urbana  bonitatem  non  habens  comitem  tanquam  saecularis  fallax  
et  vana  gratia  haec.  In  qua  tamen  magis  notari  potest  sola  saeculi  vanitas  quam  ulla  
operis  turpitudo,  ulla  iniquitas.  Verumtamen  gratia  haec,  etsi  fallax  et  vana,  a  Deo  
tamen.  Gratia[Col.1077D]  quippe  saeculi  haec,  velut  exertior  carnis  pulchritudo,  
quae  quidem  a  Deo,  quanquam  ipsa  sit  gratia  fallax  et  vana.  Juxta  quod  
Sapiens:  Fallax,inquit,  gratia  et  vana  est  pulchritudo  (Prov.  XXXVI).  Verumtamen  
gratia  haec  benignitas  optima  benignitati  huic  bonitate  adjuncta.  
Est  autem  alia  saeculi  sed  coeli  duntaxat  gratia,  illi  quam  praemisimus  plurimum  ut  
videtur  adversa.  In  priori  quippe  cum  absque  bonitate  sola  benignitas,  in  hac  vero  
cum  absque  benignitate  sola  bonitas.  Gratia  etenim  haec  tristior,  districtior,  severior,  
non  ut  prior  omnibus  omnia,  sed  sibi  soli  et  Deo.  Et  hac  homo  plus  placet  Deo,  sed  
minus  saeculo,  quae  semper  qui  tristis  et  austerior,  non  homines  [Col.1078C]  saeculi  
seu  etiam  eos  ipsos,  quorum  assidue  consortio  jungitur,  invitans  aliqua  sui  dulcedine,  
sed  potius  quasi  rugata  fronte  eis  semper  intentans.  Spiritualis  quidem  sancta  et  
bona  haec  sed  minus  idonea  et  jucunda  consortio.  Et  qui  hac  pollent  boni  certe,  
usque  benigni  non  adeo,  quod  facit  illa  prior,  gratia  videlicet  civilis  et  urbana.  Unde  
duplici  hac  pollere  potissimum,  illis  praesertim  qui  in  saeculo  sunt  et  inter  saeculi  
homines  commorantur,  ut  si  boni  sunt,  sint  et  benigni.  Et  hi  quidem  utraque  gratia  
praediti  sic,  etsi  cives  sint  Jerusalem  prae  caeteris  tamen  magis  sunt  idonei  qui  
civitatis  utriusque,  Jerusalem  videlicet  et  Babylonis,  negotia  gerant.  Unde  et  Joseph  
duplici  hac  gratia  praeditus,  etsi  esset  civis  Jerusalem  administrabat  sapienter  et  
industrie,  [Col.1078D]  Deo  et  hominibus  gratiosus,  in  Aegypto  res  Aegyptiorum.  
Similiter  et  Daniel  in  Babylone  res  Babyloniorum.  Et  ipse  magister  duplici  hac  
praepollens  omnibus  omnia  factus  est.  Quas  ut  nobis  et  in  nobis  conjungendas  
monstraret,  post  quindecim  carnis  opera  innumerata  inter  duodecim  fructus  spiritus  
mox  post  bonitatem  benignitatem  ponit.  Tunc  enim  non  solum  bona  sed  et  jucunda  
bonitas  si  comitem  habeat  benignitatem,  gratiam  videlicet  illam  civilem  et  urbanam  
a  qua  coepimus.  Hac  profecto  in  primis  juventutis  suae  annis  Thomas  hic  noster  
pollebat  etsi  ea,  quam  inter  fructus  spiritus  ipse  praeponit  magister,  bonitate  
destitutus  adhuc.  Verum  Deus  noster,  sicut  benignus  et  bonus,  miram[Col.1079A]  et  
mundo  insperatam  postea  huic  bonitatem  dedit  et  cum  bonitate  benignitatem  auxit,  
ut  gratia  proficeret,  sicut  apud  homines  et  apud  Dominum.  Solet  quippe  Dominus  
bonus  et  benignus  hominis  prae  caeteris  benignitatem  respicere,  non  solam  illam  
quae  bonitatem  habet  sociam,  sed  et  illam  quam  etiam  absque  bonitate  diximus.  
Solet,  inquam,  talem  respicere  bonitatem,  ipsi  sicut  vult  et  quando  vult  adjungendo.  
Spiritus  enim  sicut  ubi  vult,  ita  et  cum  vult  spirat,  et  qui  novissimi  veniunt  his  qui  
praevenerunt  pares  fiunt.  Itaque  is  ab  ineunte  juventute  juvenilia  sequens,  litteras  
quas  in  teneris  adhuc  annis  in  scholis  didicerat,  manum  jam  subducens  ferulae,  fugit  
more  Ephraim  pascens  ventos  et  sequens  umbram.  Unde  et  [Col.1079B]  quod  illi  
dulce  et  familiare  solet  esse  aetati,  juxta  illud  poetae:    
 
Gaudet  equis  canibusque  et  aprici  gramine  campi,  
nugis  curialibus  intendebat:  vagis  et  vanis  studiis  se  occupabat.  Et  ut  inter  caeteros  
caeteris  emineret,  prae  caeteris  cultiores  semper  appetebat  ornatus:  cum  tamen  
magister  scurrilitatem  quae  ad  rem  non  pertinet  inhibeat,  et  sapiens  moneat  in  
habitu  nunquam  gloriandum,  qui  quanto  ambitiosior  tanto  magis  suspicione  non  
caret.  Nec  recta  facit  credi  de  se  etiam  si  forte  tota  compositio  haec  interdum  non  ex  
libidine  pendeat,  sed  ex  virtute.  Verum  iste  popularis  aurae,  quam  juvenis  captabat,  
sequens  spiritum,  nec  [Col.1079C]  magistri  curabat  mandatum  nec  sapientis  
sequebatur  consilium.  
 
 
2.  DE  CONTINENTIA  THOMAE  CUM  JUVENIS.  
De  quo  tamen  hoc  certiori  certius,  quod  in  hujus  fervore  aetatis  et  in  hoc  quo  vivebat  
saeculi  luxu  juvenis  amplexus  prae  honesto  tamen,  castitatis  semper  amator  
vehementissimus  fuit,  in  hoc  jam  uni  sanctorum  similis  de  quo  legitur  quod,  etsi  
superbus  et  vanus,  castus  tamen  habebatur  in  corpore.  Praeterea  labia  mendacia  et  
linguam  semper  detestabatur  detrahentem,  nam  et  misericors  Deus  praedestinatos  
suos  saepe  et  per  crebro  propter  aliquas  culpae  maculas  juste  in  parte  deserit,  
quibus  tamen  per  aliqua  gratiarum  dona  aliorsum  semper  assistere  non  desistit.  Et  
hinc  quidem  deserendo  permittit  cadere  [Col.1079D]  ut  liberati  magis  sint  obnoxii  
gratiae,  inde  vero  assistendo  cadentes  non  permittit  in  profundum  corruere,  ne  si  
peccator  illuc  venerit  in  contemptum  veniat  poenitentiae  puteo  super  ipsum  urgente  
et  coronante  os  suum:  quod,  ni  fallor,  attendens  propheta  ita,  videlicet  in  uno  et  
eodem  hinc  aliquas  maculas  culpae,  inde  vero  nonnulla  dona  gratiae,  Dominus  
inquit,  unam  eamdemque  civitatem  ex  parte  quidem  compluit,  sed  ex  parte  aridam  
et  incomplutam  derelinquit.  Et  profecto  cum  proni  sint  ad  lapsum  gressus  hominis,  
grande  tamen  in  homine  spei  datur  insigne,  si  quem  videremus  interdum  labi  per  
aliqua  oblectamenta  culpae,  retentum  tamen  ne  ruat  in  profundum  per  aliqua  
adjutoria  gratiae  Domino  supponente  manum  et  erigente  elisum.  Talis  
ergo  [Col.1080A]  Thomas  hic  noster,  qui,  etsi  per  virtutum  virus  inanem  gloriam  sicut  
juvenis  adhuc  minus  cautus  videretur  infectus,  nec  tamen  penitus  omni  virtutum  
gratia  fuit  destitutus.  Castitatis  amator,  ut  diximus,  veritatis  aemulus,  fidem  etiam  
quae  terrenis  debetur  dominis  summa  semper  colens  devotione.  
 
 
3.  DE  SAECULARIBUS  QUIBUS  OBSEQUEBATUR.  
Terrenis  quippe  dominis,  nobilibus  quidem  sed  viri  saecularibus,  in  primis  aetatis  
suae  annis  aliquanto  tempore  obsequens,  per  fidem  et  prudentiam  et  obsequii  
sedulitatem  devotam  pro  aetate  et  prout  nostri  officii  professores  inter  tales  
proficere  possunt,  cito  profecit.  Verum  quorum  est  diversa  professio,  diversa  solet  
esse  [Col.1080B]  conversatio.  
 
 
4.  DE  ARCHIPRAESULE  THEOBALDO  AD  QUEM  SE  TRANSTULIT.  
Cernens  itaque  hic  noster  Thomas  professionem  professioni  et  sic  conversationem  
conversationi  contrariam,  cogitavit  a  curiis  saecularium  ad  aliquem  grandem  virum  
ecclesiasticum  se  transferre.  Et  Domino  sic  inspirante  et  cooperante  et  cogitationem  
confirmante  ad  sanctae  recordationis  Patris  Theobaldi  venerabilis  tunc  archipraesulis  
Cantuariensis  obsequium  se  transtulit.  
 
 
5.  DE  GRATIA  QUAM  CONSECUTUS  EST  IN  OBSEQUIO.  
Unde  tunc  temporis  cum  per  aliquot  juventutis  annos  eo  plus  gratum  quo  plus  fidum  
et  devotum  [Col.1080C]  pontifici  impendisset  obsequium,  in  oculis  domini  sui  
multam  cito  gratiam  et  familiaritatem  obtinuit;  cujus  etiam  jam  prae  caeteris,  qui  et  
multi  et  industrii  assistebant,  crebriori  et  secretiori  utebatur  colloquio  et  consilio  
fruebatur.  
 
 
6.  QUOMODO  ARCHILEVITA  FACTUS.  
Cernens  itaque  pontifex  ex  nova  hac  nostra  arbore  nova  quaedam  tunc  virtutum  
germina  pullulare,  hanc  Domini  plantationem  inter  poma  convallium  in  horto  sponsi  
plantare  disposuit.  Et  ita  inspiratus  a  Deo  pontifex  Theobaldus  Thomam,  quem  prius  
secundum  formam  canonum  ad  alios  inferiores  ordines,  postea  in  levitam,  simul  
etiam  et  ecclesiae  suae  archilevitam  in  illa  sancta  et  humili  monachorum  
congregatione  ordinavit;  ordinavit,  inquam,  de  futuro,  [Col.1080D]quem  pullulantia  
virtutum  germina  spondebant,  fructu  nihil  haesitans,  etsi  ipsa  tenera  utpote  quae  
pullulabant  adhuc  pestilens  crebro  saecularis  gloriae  aura  eventilaret  et  niteretur  
corrumpere.  Nihil  tamen  ob  id  haesitans  sed  potius  attendens,  edoctus  in  hoc  a  Deo  
pontifex,  quod  praeter  alias  quas  jam  supra  numeravimus  gratiarum  dotes,  etsi  
juvenis  in  aliis  juvenili  quadam  levitate  ad  mundi  pompam  excesserit,  strictis  tamen  
semper  habenis  contra  illius  aetatis  naturam  et  supra  vires,  mirabilis  quidem  in  ea  
aetate  et  paucis  imitabilis,  continentiae  se  semper  freno  coerceret.  Unde  juveniles  illi  
excessus  qui  salva  integritate  corporis  et  salva  fiebant  continentia,  naturae  magis  
quam  culpae  et  aetati  potius  quam  errori,  etiam  apud  sapientes  et  [Col.1081A]  qui  
illius  aetatis  idiomate  sunt  experti,  imputandi  videbantur,  quem  etiam  jucunda  illa  
juventutis  inania  praeter  illam  carnis  gratiam  nonnulla  alia,  ut  jam  diximus,  initialia  in  
juvene  virtutum  dona  excusabant,  pro  quibus  certissima  futurae  consummationis  
spes  erat.  Et  profecto  in  juventutis  primordiis  vitia,  ut  saepe  accidit,  copulata  
virtutibus  solent  vitia  effugare  virtutes,  si  non  clypeus  carnis  castitas  causam  tueatur  
virtutum.  Sed  tunc  certe  sunt  acies  virtutum  in  tuto,  si  istius  clypei  fuerint  
defensatae  praesidio.  In  tuto  dico,  sicut  in  aetate  tam  lubrica  et  inter  tot  praesentis  
viae  et  vitae  laqueos  quid  potest  esse  in  tuto.  Magni  autem  cujusdam  et  praeclari  
ruina  haec  nostra  testatur  verba.  Sed  quid  dico  magni  et  praeclari?  Imo  
maximi  [Col.1081B]  et  praeclarissimi  prophetarum  eximii;  ni  fallor,  David  iste  est,  qui  
cum  ab  ineunte  aetate  multis  gratiarum  donis  claresceret,  tamen  quia  adhuc  juvenis  
jam  dicto  carnis  clypeo  caruit:  per  luxuriam  a  muliere  in  carne  prostratus  occubuit,  
qui  simul  et  per  seditionem  virum  justum  in  carne  prostravit.  Habuit  enim  juvenis  hic  
noster  David  multa  dona  gratiae,  isto  tamen  quo  praeditus  fuit  hic  noster  Thomas,  
solo  continentiae  dono  subtracto  adhuc.  David  quippe  juvenis  quasi  civitas  illa  
prophetica,  de  qua  supra  tetigimus,  ex  parte  a  Domino  compluta,  ex  parte  vero  arida  
derelicta  et  incompluta.  Verum  quia  in  juventute  hoc  solo  continentiae  dono  caruit,  
per  hujus  virtutis  adversariam  incontinentiam,  [Col.1081C]  caeteris  quae  habebat  
gratiarum  donis  spoliatus  nudus  remansit.  Tali  itaque  civitati,  tali  juveni,  qui  hinc  
quasi  a  dextris  habet  aliqua  gratiae  dona,  inde  vero  quasi  a  sinistris  quae  adversus  
militant,  ut  illa  spolient  juvenilis  aetatis  desideria,  magna  est,  ne  tollantur  donorum  
gratiae  et  virtutum,  quas  ex  parte  habet  securitas,  si  carnis  gratia  castitas  fuerit  
coadjutrix  et  conservatrix  virtutum.  Haec  quippe  conservatrix  fidissima,  utpote  ad  
spiritualia  aromata  reponenda,  quoddam  quasi  integrum  vas.  Nam  propter  
Dominum  corporis  pura  castitas  quid  est  nisi  cujusdam  praeclari  et  pretiosi  vasis  
solida  quaedam  integritas,  in  quo  donorum  spiritualium  charismata  quasi  quaedam  
pretiosa  sponsi  et  sponsae  aromata  virtutum  thesauro  
reponantur?[Col.1081D]  Unde  et  Magister:  Haec,  inquit,  voluntas  Dei  sanctificatio  
vestra  ut  abstineatis  vos  a  fornicatione  ut  sciat  unusquisque  vestrum  suum  vas  
possidere  in  sanctificatione  et  honore  (I  Thess.  IV):  non  in  passionibus  desiderii,  sicut  
et  gentes  quae  ignorant  Dominum;  pariter  et  haec  eadem  castitas  ad  aromata  haec  
et  virtutum  thesauros  conservandos,  ne  a  furibus  vel  latronibus  tollantur  in  via,  sicut  
conservatrix  fida  et  coadjutrix  est  fortissima.  Solet  quippe  haec  fortiter  et  
constanter,  pulsis  vitiis,  virtutibus  liberum  quietum  et  pacificum  habitaculum  
reddere:  et  ostio  clauso,  vitiis  adhuc  pulsantibus,  incessanter  obstare  et  reverberare  
pulsantia,  quae  tanquam  minus  impudentia  ad  ostia  maxime  juvenum,  cito  etiam  
priusquam  pulsa  fuerint  iterum  [Col.1082A]  pulsant.  Sed  ostiaria  domus  cauta  quam  
diximus  continentiae  virtus  fortis  et  prompta,  mox  repellit  tam  crebro,  tam  
importune  et  inverecunde  pulsantia.  Ita  quidem  est,  si  haec  retenta  fuerint  in  juvene  
vitia  copulata  virtutibus.  Cujus  ut  breviter  dicatur  in  juvene  tanta  virtus  est  et  tanta  
securitas,  ut  propter  Dominum  habenti  hanc  juveni  parum  est  quin  dicere  audeam:  
Habes  castitatem:  fac  quidquid  vis.  Luxurioso  vero  seni  contrarium  omnino  et  
adversum.  Nec  dicimus  virtutes  hic  eas  quibus  recte  vivitur,  sed  aliqua  dona  gratiae  
etiam  adhuc  in  justo  data  per  quae  crebro  in  vitiis  retentis  quasi  dormiens  adhuc  
vocatur,  movetur  et  trahitur  ut  plene  excitetur.  Talis  quippe  habens  cum  virtutibus  
vitia  nequaquam  profunde  dormit,  sed  quasi  [Col.1082B]  dormitat,  qui  crebro  caput  
inclinans  quasi  jam  somno  imminente  conquiniscit.  Modo  per  virtutum  manus,  quae  
hinc  velut  a  dextris,  hinc  a  terrenis  et  carnalibus  desideriis  retrahitur,  modo  ex  
vitiorum  pondere  quae  inde  quasi  a  sinistris  insidiantur  illo  revolvitur,  vicissim  
inclinans  caput  jam  jam  nisi  per  quas  habet  virtutum  manus  retraheretur,  imo  nisi  
Domino  manum  suam  apponente  fortius  traheretur,  post  dormitationem  quasi  
lethargicus  nimis  profunde  dormiturus.  Juxta  quod  praefatus  juvenis  noster  rex  
David  prius  per  aliquas  gratiarum  virtutes  a  Domino  tactus,  et  postea  plene  
excitatus:  Si  dedero,  inquit,  somnum  oculis  meis  et  palpebris  meis  
dormitationem  (Psal.  CXXXI).  Ecce  qui  prius  [Col.1082C]  adulter  in  adulterae  carnis  
fece  obdormierat  et  obdormitus  sic  virum  justum  seditiose  prostraverat,  jam  non  
dormitat  neque  dormit  qui  custodit  rex  Israel  virtutibus,  quas  praehabuerat  Domino  
manum  suam  apponente  adhuc  et  obdormitum  trahente  jam  fortius  et  procul  
amovente  dormitationem  etiam  sicut  et  somnum.  Et  ita  multi  per  aliqua  gratiarum  
dona  sibi  prius  collata,  trahuntur  primo  sic  ut  postea  plene  excitati  strenue  currant,  
et  ita  post  cursum  perveniant  et  demum  bravium  gloriose  comprehendant  juxta  illud  
Sponsae  ad  Sponsum:  Trahe  me,  inquit,  post  te  et  curremus  in  odore  unguentorum  
tuorum  (Cant.  I).  Et  Sponsus  ipse:  Nemo,  inquit,  potest  venire  ad  me,  nisi  Pater  meus  
traxerit  eum  (Joan.  VI).  Et  ita  pudicus  juvenis,  Joseph  alter,  [Col.1082D]  Thomas  
noster  primo  per  pudicitiam  et  alia  gratiarum  dona  tractus  cucurrit  postea  in  odore  
virtutum,  donec,  sicut  nunc  cernimus,  non  jam  in  odore  virtutum  curreret,  sed  ipsum  
Dominum  virtutum  ipsum  regem  gloriae  comprehenderet.  
 
 
7.  QUALIS  CUM  ARCHILEVITA.  
Sed  leviticum,  sicut  praefati  sumus,  ordinem  adeptus,  necdum  currens  sed  tractus  
adhuc,  qualiter  ad  cursum  in  odore  virtutum  venerit  videamus,  et  sic  demum  finito  
cursu  qualiter  cursus  bravium  in  fine  sine  fine  comprehenderit.  Nec  enim  levita  
factus  mox  supposuit  humeros  levitarum  oneribus,  sed  levitatis  potius  et  saeculi  
hujus  operibus  extunc  magis  operam  dabat,  omni  jam  quae  sacri  maxime  ordinis  viris  
competit  mediocritate  despecta,  adeo  [Col.1083A]  quod  suscepto  ordine  post  
modicum  non  caeterorum  coaulicorum  aulicos  quinimo  ipsos  regios  fastus  
assumeret  et  aulam  ingressus  caeteris  coaulicis  in  omni  magnificentia  praefulgeret.  
Quod  tamen  qualiter  acciderit  sub  quadam  hic  brevitate  perstringendum.  
 
 
8.  QUOMODO  TRANSLATUS  ET  CANCELLARIUS  FACTUS.  
Illustri  Anglorum  rege  Henrico  secundo  regnum  suum  inchoante,  cujus  dominatio  
non  solum  in  cismarinis,  sed  et  extra  regnum  in  transmarinis  a  Boreali  oceano  ad  
Pyrenaeos  usque  montes  tendebat,  felicis  memoriae  praefatus  archipraesul  
Theobaldus,  qui  ipsum  in  regem  unxerat,  id  post  modicum  procurat  ut  Thomas  hic  
noster,  juvenis  adhuc  et  archilevita  novus,  regis  novi  et  pariter  [Col.1083B]  adhuc  
juvenis  intret  aulam  et  in  aula  aulico  se  officio  mancipet.  Cernebat  quippe  pontifex  
juvenem,  cujus  mores  et  industriam  in  variis  jam  rerum  eventibus  expertus  fuerat,  in  
agendis  strenuum,  in  consiliis  fidum,  in  dubiis  securum,  in  adversis  magnanimum,  in  
apparatu  magnificum,  in  largiendo  munificum,  ad  jussa  promptum,  et  in  obsequio  
sedulum,  in  omni  denique  opere  providum  et  circumspectum:  unde  et  talem  aula  
dignum  et  aulae  gratum  futurum  nec  immerito  arbitratur,  sperans  exinde  
nihilominus  istius  opere  et  opera  inter  regnum  et  sacerdotium  deinceps  pacis  
gratiam  et  imitatis  vinculum  firmius.  Agente  ergo  et  procurante  pontifice  Theobaldo,  
Thomas  aulam  ingreditur  et[Col.1083C]  tribuente  rege  in  aula  aulicum  officium  
suscipit,  quod  vulgo  nunc  cancellaria  dicitur,  officium  certe  in  regia  honorum  sed  
onerosum  plurimum,  quod  illius  officii  optime  norunt  experti.  
 
 
9.  QUALITER  PRO  TEMPORE  LEVITAM  EXUERIT.  
Levita  ergo  hic  noster  aulam  ingressus,  et  in  aula  cancellariae  mancipatus  officio,  
levitam  pro  tempore  exuit  et  cancellarium  induit.  O  quam  magna,  quam  admirabilis  
in  aulae  ingressu  nostri  juvenis  condita  discretione  industria!  o  singulare  in  virtutibus  
et  operibus  discretionis  officium!  haec  quippe  auriga  virtutum  dissimulatrix  operum  
oculis  intentionum  otius  denique  sapientiae  et  scientiae  condimentum,  qua  
plerumque  non  minus  sapienter  quam  scienter  dissimulatur  quod  agitur,  et  agi  
putatur  quod  non  [Col.1083D]  agitur,  et  non  agi  quod  agitur.  Qua  etiam  instruente  
persaepe  fit  ut  ex  charitate  contra  charitatem,  contra  legem  pro  lege  et  contra  
pietatem  pro  pietate  fiat.  Unde  et  illa  multarum  facierum  persona  egregius  ille  
gentium  magister  Synagogae  alumnus  Judaeorum  advocatus  secundum  datam  sibi  
discretionem  ex  charitate  contra  charitatem  pro  fratribus  a  Christo  anathema  esse  
optavit  et  contra  legem  pro  lege  in  templo  se  purificavit  et  totondit,  contra  pietatem  
vero  pro  pietate  Timotheum  jam  adolescentem  circumcidit.  David  pariter  insanum  se  
simulavit  ut  evaderet,  et  Judith  se  meretricem  ut  Jerusalem  salvaret,  pariter  et  hic  
levita  noster,  quem,  etsi  non  nostra  verba,  tantorum  tamen  operum  excusant  
exempla,  ingressus  aulam  mox  levitam  deponit  [Col.1084A]  pro  tempore,  tempori  
magis  quam  rationi  et  potius  vanitati  quam  veritati  industrie  parens,  tanquam  si  ad  
consodales  suos  coaulicos  quotidie  illam  elogii  apostolici  pericopen  audiatur  
clamare:  Insipiens  factus  sum,  vos  me  coegistis  (II  Cor.  XII).  Nec  tamen  ob  id  dico  
quin  illius  officii  viris  regum  cancellariis  inter  coaulicos  serica  et  holoserica  et  alii  
ambitiosi  insignes  et  praeclari  apparatus  non  deceant,  si  quidem  qui  mollibus  
vestiuntur  in  domibus  regum  sunt,  sed  ob  id  dico  quod,  nisi  subesset  causa,  levitam  
sicut  ne  aulicum  esse  nec  aulicus  apparatus  decuisset.  Verum  in  levita  nostro  causa  
quam  jam  praefati  sumus  suberat  ut  aulam  intraret.  Qua  etiam  mira  divini  
dispensatione  judicii  postea  per  martyrium  modicum  subtractus  mundo,  non  
sublatus[Col.1084B]  magis  quam  in  hac  carne  vivus,  sicut  hodie  cernitur  et  
sacerdotio  profuturus  erat  et  regno.  
 
 
10.  QUIBUS  GRATIARUM  DONIS  REGIS  GRATIAM  SIT  ADEPTUS.  
Thomas  itaque  noster,  levita  jam  quasi  deposito,  cancellarium  agens  cancellarii  per  
omnia  strenue  portabat  onus  et  industrie  opus  exsequebatur.  Quem  juxta  jam  saepe  
dicti  pontificis  opinionem  et  votum,  rex  pro  aetate  sapiens  et  argutus  praeter  alia  
gratiarum  dona  quotidie  fidum  experitur  in  consiliis  et  discretum,  in  dubiis  providum  
et  intrepidum,  fortem  vero  in  asperis  et  magnanimum:  quae  profecto  aspera  et  
dubia  grandem  semper  potentatum  comitantur.  Cujus,  etsi  vita  brevis,  curae  
tamen  [Col.1084C]  immortates  sunt  et  innumerae;  et  grandi  fortunae  semper  quasi  
sedentes  in  insidiis  et  tendentes  laqueos  ambigui  et  adversi  humanarum  rerum  
subito  et  ex  insperato  quotidie  emergentes  eventus.  Unde  contra  dubia  et  aspera,  
quae  tam  crebro  eveniunt  maxime  in  grandi  fortuna,  forti  consilio  tanquam  rumpenti  
laqueos  et  eludenti  tendiculas  quotidie  opus  est.  Juxta  quod  ait  quidam:  «In  dubiis  et  
asperis  fortia  quaeque  consilia  fore  optima.»  Hanc  consilii  fortitudinem  et  
discretionem  et  fidem  rex  industrius  in  isto  experiebatur  in  dies.  
 
 
11.  QUANTUS  IN  CANCELLARIA  FUERIT.  
Rege  vero  tantam  cum  prudentia  cancellarii  sui  cernente  magnificentiam,  
cancellarius  apud  regem  gratia  proficiebat  in  dies,  et  ut  breviter  dicam,  
in[Col.1084D]  brevi,  sicut  magnificentia  ante  omnes,  ita  et  gratia  super  omnes  apud  
regem  eminuit.  In  tantum  quod  omnium  judicio  etiam  quotquot  ante  ipsum  
venerunt  primi  facti  sunt  novissimi.  Et  merito  quidem  sic:  quotquot  enim  strenua  
ipsius  in  cancellaria  opera  hic  enumerare  vix  sufficerem;  qualiter  videlicet  et  quam  
industrie  munitiones  quinque  munitissimas,  in  Franciae  et  Normanniae  sitas  
confinio,  domino  suo  regi,  ad  cujus  tamen  jus  ab  antiquo  spectare  dignoscebantur,  a  
rege  Francorum  per  matrimonium  sine  ferro,  sine  gladio,  absque  lancea,  absque  
pugna,  in  omni  regum  dilectione  et  pace  revocaverit,  Gizortium  scilicet  castrum  
munitissimum  et  alia  quatuor.  Et  quod  majus  adhuc,  quam  audacter,  quam  strenue  
ultra  Guasconiam  in  partibus  Tolosanis[Col.1085A]  cum  pauca  manu  militari  fidenter  
remanserit,  domino  suo  rege  ob  causas  Tolosae  obsidionem,  quae  ut  asserebat  omni  
jure  debebat  sibi  esse  subjecta,  differente  tunc.  Quam  per  beati  Exuperii  patrocinia  
semper  credibile  est  defensari.  Verum  rege  obsidionem  civitatis  differente  sic  et  cum  
grandi  exercitu  suo  reverso,  cancellarius  post  illum  in  terra  illa  rebelli  relictus  est  qui  
a  rege  captas  in  terra  munitiones  conservaret.  Verum  qualiter  illas  conservaverit  et  
alias  strenue  in  manu  militari  acquisiverit,  et  haec  et  alia  multa  ipsius  et  cancellaria  
opera  strenua  quae  mundus  novit  hic  pertranseo.  Ut  ergo,  omissis  his,  ad  ipsius  
adhuc  revertar  magnificentiam,  ipse  certe  supra  suscepti  officii  debitum,  cujus  sicut  
norunt  experti  onus  grande,  sed  [Col.1085B]  ipse  etiam  supra  debitum  munificus,  
omnibus  dapsilis  supra  omnes  et  prae  omnibus  apparebat  magnificus  sicut  magnus  
corde,  magnus  et  corpore,  magnus  et  apparatu.  Nihil  circa  eum  nisi  magnum,  nihil  
nisi  magnificentia.  Et  si  quando  vacaret,  nunc  in  civibus  coeli  ludens  aucupium,  nunc  
bestiis  terrae  dominans  venaticam  exercebat.  His  allecti,  sicut  tale  solet  hominum  
genus,  confluebant  ad  ipsum  jam  catervae  equitum,  stipabant  undique  novellae  et  
generosae  generosorum  propagines,  magnati  magnatum  filii  tanquam  novellae  
olivarum  in  circuitum  mensae  ejus.  Hinc  inde  vero  ministrorum  examina  pullulabant.  
Et  quia,  ut  diximus,  clericum  pro  tempore  quaedam  discretionis  cautela  
deposuerat,  [Col.1085C]  erant  quidem  clerici  de  familia,  sed  seorsum.  Videres  totam  
domum  ipso  tanquam  stella  matutina,  caeteris  vero  tanquam  stellis  micantibus  
circumseptam  illustrari.  Tandem  vero  cum  tantis  et  talibus  apud  regem  summum  
gratiae  gradum  attigisset,  jam  quasi  rerum  summam  ipsi  committens,  filii  sui  Henrici  
universorum  haeredis  tutorem  facit  et  patrem,  ut  reputet  ipse  filium  per  gratiam,  
quem  rex  ipse  genuit  per  naturam.  Et  cancellarii  quidem  gratia  apud  regem  sic  erat.  
 
 
12.  DE  AULICORUM  INVIDIA.  
Verum  crescente  gratia  viri  et  gloria,  ex  his  jam  in  aula  conceptus  crevit  aulicorum  
vermis,  per  aulam  serpens  jam  sed  adhuc  latens  invidia.  
Vermis  quippe  hic  potissimum  in  aulis  inter  aulicos  [Col.1085D]  confovetur  et  
coalescit  per  aulas  jugiter  sed  latenter  serpens  et  serpentine  latens.  Qui  
holosericatos  purpuratos  etiam  ipsos  et  gemmis  bibentes,  eo  latentius  quo  interius  
pungit  et  corrodit.  Qui,  etsi  forte  ipsi  non  pungunt  quia  summi,  ab  his  tamen  quibus  
sunt  superiores  quasi  serpente  pedibus  calcato  punguntur.  Exeat  ergo  aula  necesse  
est,  qui  hujus  serpentis  aulici  virus  metuit,  qui  toxicum[Col.1086A]  fugit.  Quia  si  forte  
non  pungit  ipse,  ab  alio  tamen  punctus  inficitur:  et  eo  quidem  periculosius  quo  
latentius  quo  ignoratur  quis  punxerit.  Unde  et  in  aulis  maxime  a  quo  caveatur  
nescitur:  juxta  illud  in  Psalmo:  Si  inimicus  meus  maledixisset  mihi,  sustinuissem  
utique:  et,  si  is  qui  oderat  me  super  me  magna  locutus  fuisset,  abscondissem  me  
forsitan  ab  eo  (Psal.  LIV).  Verum  in  aula  quis  quem  evitet  aut  a  quo  abscondet  se?  
Omnes  enim  amici  et  omnes  inimici;  applaudunt  omnes  et  omnes  pungunt;  omnes  
extollunt  et  omnibus  detrahunt;  osculantur  in  publico  et  produnt  in  oc  [culto  .  .  .  
 
(Codicis  Atrabatensis  unum  hic  deest  folium,  quod  finem  secundi  et  initium  tertii  
libri,  vel  paginas  23  et  24  editionis  nostrae,  continebat.)  
[Col.1086B]  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  pervenerunt  et  de  concilio  quod  rex  convocat,  ubi  rex  ab  
archipraesule  et  fratribus  suis  coepiscopis  postulat,  ut  exauctorati  clerici  etiam  
corporaliter  puniantur,  et  de  causa  et  controversia,  quae  super  hoc  inter  regem  et  
archipraesulem  ore  ad  os  ventilatur,  uno  allegante  pro  pace  populi  altero  vero  pro  
libertate  cleri;  et  de  regiarum  consuetudinum  a  rege  exacta  observantia,  et  qualiter  
ab  archipraesule  et  coepiscopis  simul  tunc  omnibus  concorditer  sit  responsum  se  
observaturos  has,  salvo  ordine  suo,  et  quomodo  ex  adjectione  hac  rex  offensus  
fuerit.  
19.  De  munitionibus,  quas  rex  ab  archipraesule  [Col.1086C]  repetit  et  de  episcopis  
qui  archipraesulem  suum  deserentes:  regi  adhaeserunt,  et  quomodo  archipraesul  
postea  a  multis  persuasus  adjectionem  illam,  videlicet  salvo  ordine,  promisit  se  
mutaturum.  
20.  De  concilio  apud  regiam  illam  mansionem  quae  Clarendune  dicitur  convocato,  
ubi  archipraesul  et  coepiscopi  mutaverunt  adjectionem  verbi  praefatam  et  de  
consuetudinibus  quae  regiae  vocabantur,  ad  quas  observandas  archipraesul  et  
episcopi  jusjurando  se  obligaverunt  mox  ibi  expressis.  
21.  De  archipraesulis  a  concilio  hoc  revertentis  meditatione  in  via,  et  allocutus  quid  
responderit,  et  quod  ex  verbis  discipuli  nonnulla  consolatio  est  archipraesuli,  qui  ab  
altaris  officio  circiter  per  dies  quadraginta  semetipsum  suspendit,  donec  a  
viro  [Col.1086D]  apostolico  et  consolationis  et  absolutionis  gratiam  obtinuisset,  et  de  
fuga  ipsius  bis  attentata,  sed  non  proficiens  quomodo  ad  regem  sit  reversus,  et  
qualiter  exceptus  a  rege,  et  de  pontificalibus  ipsius  operibus  cum  ipsi  necdum  fugere  
licuisset,  et  vocatione  archipraesulis  ad  causam  apud  regium  illud  castrum  quod  
dicitur  Norhamtune,  et  de  ipsius  ibi  poena  et  pugna,  et  demum  de  fuga  et  causa  
fugae.  
 
 
INCIPIT  TOMUS  TERTIUS.  
[Col.1085]  
[Col.1085D]  1.  His  itaque  se  habentibus,  Thoma  nostro  in  aula  summa  augustali  
gratia  et  gloria  caeteris  longe  praefulgente,  et  ipso  jam  velut  rerum  summam  
gerente,  [Col.1086D]  saepe  nominatus  Cantuariorum  antistes  Pater  Theobaldus,  vir  
omni  sanctitate  et  religione  perspicuus,  qui  Thomae  nostri  currus  exstiterat  et  
auriga,  cum  [Col.1087A]  Cantuariensem  Ecclesiam  per  annos  viginti  duos  strenue  et  
prudenter  rexisset,  senex  jam  et  plenus  dierum  decretam  universae  carnis  ingreditur  
viam.  Quod  cum  statim  ad  regem  et  ad  aulicos  pervenisset,  suspicantur  mox  omnes,  
submurmurant  hi,  asserunt  illi  cancellarium  archipraesulis  defuncti  successorem  
futurum;  et  id  ipsum  praeconizabat  et  populus.  Verum  rex  omnino  dissimulat;  nisi  
quod  archiepiscopatus,  sicut  et  episcopatus  et  etiam  vacantes  abbatiae  solent,  curae  
cancellarii  et  custodiae  traditur.  Cancellarius  vero,  qui  quasi  praesagiis  quibusdam  et  
conjecturis  jam  de  regis  voluntate  praesumebat,  tamen  sicut  et  rex  dissimulans,  rem  
tacitus  considerabat.  Rege  autem  tunc  in  transmarinis  extra  regnum  agente  et  
cancellario  cum  eo,  [Col.1087B]  propter  crebras  Wallensium  infestationes  et  alia  
quaedam  regni  negotia  cancellarium  rex  in  Angliam  mittere  disposuit;  et  quia  
plurimae  et  magnae  erant  causae,  cancellario,  nemine  suorum  ad  magna  sic  idoneo,  
injungit  legationem,  qui  cum  jam  suscepta  per  dies  legationis  forma,  in  ipso  
profectionis  articulo  ingressus  aulam  apud  castrum  illud  in  Normannia  quod  Faleise  
dicitur,  ut  rege  duntaxat  salutato  mox  conficeret  iter,  vocato  eo,  seorsum  rex  instillat  
secretum:  «Necdum,»  inquit,  «plene  nosti  tuae  causam  legationis.»  Et  adjecit:  
«Meae,»  inquit,  «voluntatis  est  te  Cantuariensem  archipraesulem  fore.»  Cui  
cancellarius  schemata  quaedam  risibilia  quibus  tunc  inductus  subridendo  ostendens  
et  quasi  [Col.1087C]  oculis  ingerens:  «Quam  religiosum,»  inquit,  «virum,  quam  
sanctum  in  tam  sancta  sede  et  super  tam  celebrem  et  tam  sanctum  monachorum  
conventum  constitui  desideras!  sciturus  certissime  quod  si,  Domino  disponente,  
acciderit  sic  citissime  a  me  avertes  animum  et  gratiam,  quae  nunc  inter  nos  tanta  
est,  in  atrocissimum  odium  convertendam.  Novi  quippe  te  nonnulla  exacturum  et  
etiam  in  ecclesiasticis  te  jam  multa  praesumere  quae  ego  aequo  animo  sustinere  non  
possem.  Et  ita  occasione  nacta  interponent  se  invidi,  qui  exstincta  gratia  perpetuum  
inter  nos  odium  suscitabunt.»  
O  mira  viri  magnificentia  domino  suo  comminantis  sic;  in  cujus  manu  erat  adhuc  ipsi  
comminanti,  honorem  conferre  vel  adimere!  O  sincera  animi  [Col.1087D]puritas  non  
honorem  ambientis,  nec  respuentis  tamen,  sed  cum  honore  propter  honorem  
humeros  suos  ad  honoris  onus  portandum  se  mox  parantis!  Mox,  inquam,  in  primo  
honoris  illius  auditu,  utpote  qui  expertus  optime  novit  quantum  honor  ille  oneris  
habeat  cum  honore.  O  quam  magnum,  quam  certum  pastoris  boni  Ecclesiae  
profuturi  verbum  hoc  praesagium  erat,  ipsomet  contestante  ante  illum  recessus  sui  a  
rege  articulum  quod  ipse  nec  per  se  nec  per  alium  regi  nec  rex  ipsi  vel  etiam  verbum  
unum  praelocutus  fuisset.  Verum  rex  nihil  motus  ex  cancellarii  sui  quasi  dilectionis  
comminatorio  hoc,  sed  in  proposito  manens  mox  in  ipsa  cancellarii  praesentia  
magnis  et  industriis  viris  legationis  ipsius  in  Angliam  comitibus  hoc  votum  suum  et  
desiderium  [Col.1088A]  super  cancellarii  promotione,  sacro  metropolitanae  ecclesiae  
conventui  et  regni  sui  clero  intimandum,  sedulo  et  operose  injunxit.  Et  ad  unum  inter  
legatos  praecipuum  specialiter  sermonem  dirigens  (Ricardus  dictus  cognomento  de  
Luci  hic  erat),  «Ricarde,»  inquit,  «nonne,  si  mortuus  jacerem  in  sandapila,  intenderes  
ut  primogenitus  meus  Henricus  in  regem  sublimaretur?»  Et  ille:  «Etiam,  domine,  pro  
posse.»  Et  rex  illi:  «Adeo  volo  intendas  ad  cancellarii  in  sede  Cantuariensi  
promotionem.»  In  quo  certe,  sicut  in  priori  cancellarii  magnificentia  et  animi  absque  
ambitione  puritas,  ita  et  in  hoc  perspicue  videre  possimus  constantem  regis  gratiam  
et  rege  magnificentiae  gloriam.  Eo  ipso,  ni  fallor,  sicut  et  rerum  cito  post  probavit  
exitus,  ad  cancellarii  [Col.1088B]  sui  promotionem  ferventior  quo  ipsum  magnifice  
sic  locutum  audierat  et  quo  minus  ambitiosum  pensabat.  Sed  super  omnia  et  prae  
caeteris  intueri  hinc  libet  vere  regum  corda  in  manu  Dei  esse  et  dispositionibus  
Altissimi  nihil  posse  resistere.  Hanc  historiae  pericopen  ab  ipsomet  pontifice  postea  
in  exsilio,  propter  verbi  sui  quasi  cujusdam  vaticinii  finem  tunc  impletum,  saepius  
rememorante  didici.  Unde  et  pericopen  hanc  eo  promptior  quo  verior  ipsa,  et  ab  
ipso  mihi  edocta  pontifice,  historiae  huic  curavi  hic  interserere:  et  eo  praesertim  
quod  ex  hac  utriusque  tam  regis  quam  cancellarii  virtutum  hinc  inde  magnificentia  
adverti  possit.  Et  ita  rex  cancellarium  suum  in  haec  dimisit,  qui  post  
dies  [Col.1088C]  paucos  in  Angliam  applicuit.  
 
 
2.  QUALITER  CANCELLARIUS  ELECTUS.  
Regis  autem  voluntate  et  petitione  cito  post  cancellarii  adventum  in  sancto  illo  et  
religioso  sanctae  Cantuariensis  Ecclesiae  conventu  et  episcoporum  quibusdam  accitis  
super  cancellarii  promotione  declarata,  mox  ut  solet  varia  diversorum  fertur  
sententia.  Et  praesertim  in  sacro  illo  monachorum  conventu  utpote  quos  prae  
caeteris  contingebat  negotium:  asserentibus  his  quod  hoc  fieri  bonum,  aliis  vero  
contra  imo  malum.  Hi  regis  gratiam  allegabant  et  per  hoc  tam  gratioso  inter  regnum  
et  sacerdotium  mediatore  Ecclesiae  deinceps  pacem  futuram  sicut  securam  ita  et  
prosperam;  aliis  vero  e  diverso  illam  regis  gratiam  non  profuturam,  sed  plurimum  eo  
ipso  [Col.1088D]  Ecclesiae  obfuturam  opponentibus;  eo  quod  officiales  Augusti  et  
praesertim  quotquot  aulici,  pontifice  non  de  ecclesia  sed  de  aula  assumpto,  in  
Ecclesiae  bona  liberius  grassarentur:  et  praeterea  quod  nimis  foret  absonum  et  omni  
divino  juri  adversum  hominem  militari  potius  cingulo  quam  clericali  officio  
mancipatum,  canum  sectatorem  et  pastorem  avium,  ovium  constituere  pastorem;  
praesertim  super  tam  sanctum  monachorum  conventum  et  super  tam  grandem  et  
tam  numerosum,  qui  per  totam  Angliam  diffunditur,  Dominicum  gregem:  hunc  
profecto  aulica  cupiditate  et  voracitate  quadam  lupina  totius  gregis  dissipatorem  
potius  et  voratorem  quam  pastorem,  certissime  praesumendum;  et  qui  propter  
popularis  aurae  flatum  universa  eventilet  et  aulico  fastu  expompet.  
[Col.1089A]  O  quam  multos  in  facto  hoc  supplantavit  suspicio  et  in  vanitate  detinuit  
sensus  eorum!  Cernebant  hominis  vanitatem,  de  futura  quam  necdum  videbant  
veritate  diffisi.  O  divina  judicia,  et  si  terribilia  in  consiliis  super  filios  hominum,  
nihilominus  tamen  et  jucunda!  O  temeraria  hominum  judicia  quae,  etsi  quando  
probabilia,  fallentia  tamen!  Ita  quidem  mundi  homines  de  mundi  homine,  secundum  
mundi  judicium  judicabant,  sed  longe  secus  et  satius  et  jucundius  de  mundi  homine,  
non  secundum  mundi  temerarium  sed  secundum  jucundum  Dei  judicium  accidit.  
Unde  et  rex  ille  et  Propheta:  Amputa,  inquit,  opprobrium  meum  quod  suspicatus  
sum,  quia  judicia  tua  jucunda  (Psal.  CXVIII).  Vere  jucunda  Dei  judicia  contra  
mundi  [Col.1089B]  spem,  contra  omnem  mundi  suspicionem,  educentis  mel  de  
petra,  oleumque  de  saxo  durissimo  et  de  lapidibus  istis  suscitantis  filios  Abrahae  
[auferentis  etiam  et  amputantis  opprobrium  servi  sui.]  Amputa,  inquit,  opprobrium  
meum  quod  suspicatus  sum.  Quis  enim  crederet  nisi  suspicione  ab  ipso  Deo  
amputata,  quis  asserenti  se  non  apponeret,  canum,  ut  aiebant,  sectatorem  et  
pastorem  avium,  futurum  ovium  tam  bonum  et  tam  fidum  pastorem?  Quid  tamen  
hoc  facto  non  solum  satius,  sed  et  jucundius  et  inter  Dei  opera  Deo  dignius?  Eo  
quidem  Deo  dignius  quo  clementius  et  quo  illo  mirabilior  Deus.  In  tanta  quippe  
potestate,  etsi  omnia  ineffabiliter  admiranda,  nihil  tamen  tam  stupore  tam  
admiratione  dignum  [Col.1089C]  quam  quod  in  tanta  potestate  sit  clementia  tanta.  
Propterea  ex  qua  causa  monet  Sapiens  ne  ante  mortem  hominem  laudes,  ita  et  ne  
vituperes  ante  mortem.  Quis  enim  scit  si  convertatur  et  ignoscat  Deus  et  relinquant  
post  se  benedictionem?  Unde  et  Magister:  Nolite,  inquit,  ante  tempus  judicare  (Joan.  
V).  Omnium  igitur  inpraesentiarum  suspicione  amputata  et  altercatione  omissa,  
divinae,  cui  cuncta  militant,  dispensationi  pariter  et  in  hoc  regio  quoque  voto  
militante  et  episcoporum  provincialium  et  conventus  sanctae  Cantuariensis  Ecclesiae  
communi  omnium  consensu  et  unanimi  Thomas  ejusdem  Ecclesiae  archilevita  in  
archipraesulem  Londoniae  in  regio  illo  et  praeclaro  monasterio  quod  dicitur  
Westmunstier  eligitur.  Eligitur,  inquam,  jam  in  aula  annis  
quinque  [Col.1089D]  cancellariae  functus  officio,  aetatis  vero  annum  vitae  circiter  
agens  quadragesimum  quartum.  Et  mox  filio  regis  regni  haeredi  Henrico  adhuc  
puero,  et  quem  de  eximia  regis  gratia  cancellarius  quasi  in  filium  et  alumnum,  sicut  
jam  praefati  sumus,  susceperat,  praesentatur  regis  patris  sui  de  mandato,  patris  in  
hoc  vices  gerenti.  Et  electioni  Ecclesiae  regia  conniventia  accedente,  auctoritate  
quoque  regia  ab  omnibus  curiae  nexibus  absolutus,  liber  Anglicanae  Ecclesiae  
redditur  et  in  ea  libertate  ab  Ecclesia  in  hymnis  et  canticis  spiritualibus  sicut  solet  
cum  summa  jucunditate  suscipitur.  
 
 
3.  QUALITER  ELECTUS  AD  SE  SIT  REVERSUS.  
Thomas  ergo  noster,  non  jam  aulae  cancellarius  sed  Ecclesiae  electus  et  ab  omnibus  
curiae  nexibus  [Col.1090A]  absolutus,  mox  quasi  homo  de  gravi  somno  evigilans,  quis  
jam  diu  fuisset  et  qualis  deinceps  futurus  esse  debuisset,  cum  corde  suo  
meditabatur.  In  aula  aliquandiu  quasi  lethargicus  sui  ut  videbatur  passus  oblivionem.  
Sed  nunc  rediens  ad  cor  cum  corde  suo  meditabatur.  Et  ex  meditatione  hac  concaluit  
cor,  et  sensim  coepit  ignis  exardescere,  quo  novus  qui  exstinctus  putabatur  homo  
fotus  et  coalitus  coepit  paulatim  coalescere,  sed  necdum  erigere  caput.  Qui  tamen  
novus  homo,  sicut  jam  supra  diximus,  quadam  discretionis  cautela  veteris  hominis  
habitu  magis  fuit  opertus,  quam  oppressus  a  veteri,  nisi  quia  ipsa  opertio  quasi  
oppressio  erat.  Verum  nunc  mox  in  ipsa  mutationis,  suae  novitate  novus  homo  et  
relegari  appetit  et  se  diutius  opprimi  [Col.1090B]  non  permittit.  Electus  vero  noster  
Londonia  sicut  ortus,  sic  ibi  et  electus  cum  multorum  et  magnorum  comitatu  cito  
post  electionem  metropolim  Cantuariam  propter  consecrationis  gratiam  proficiscens  
inter  itinerandum,  non  in  agrum  deflectens,  sed  in  ipsa  via  solum  discipulum  qui  
scripsit  haec  accersivit,  ipsi  secreto  inquiens  se  in  visu  eadem  nocte  vidisse  
venerabilem  quamdam  personam  ipsi  astitisse  et  decem  tradidisse  talenta.  Cujus  
quidem  interpretationem  discipulus  minime  tunc  advertens  de  somnii  conjectura  
haesitabat.  Quam  tamen  mox  post  expletam  de  homine,  quae  tunc  non  putabatur,  
dispositionem  Altissimi,  servus  ille  evangelicus  qui  acceptis  in  sorte  quinque  talentis  
alia  quinque  praeter  [Col.1090C]  sortem  negotiando  super  lucratus  est,  absque  
haesitatione  omni  et  aenigmate  nunc  apertissime  solvit.  Adhuc  autem  eumdem  
discipulum  secretius  alloquens  pariter  et  in  via  mox  subjecit:  «Hoc  volo,  hoc  tibi  
injungo  de  caetero,  quem  homines  me  esse  dixerint  confidentius  mihi  et  secreto  
edicito,  etsi  quoquo  vitio  laborantem,  tibi,  inquam,  injungo  ut  mihi  libere  hoc  et  
confidenter  sed  secreto  edice  [edicas].  Multa  quippe  amodo  de  me  quae  non  mihi  
dicentur,  quemadmodum  et  de  aliis  et  praesertim  divitibus,  plurima  passim  in  vulgo  
de  ipsis  et  pauca  ullius  nulla  ipsis.  Pariter  et  excessum  indica,  si  quo  tu  ipse  videris  et  
judicaveris  excedentem,»  et  in  calce  sermonis  adjiciens,  «circumspectius  quippe,»  
inquit,  «et  clarius  quatuor  quam  duo  oculi  vident.»  Quod  [Col.1090D]  mihi  tunc  
credo  quia  forte  ni  fallor  et  aliis  et  alias  me  sanctioribus  et  circumspectioribus  nisi  
quia  ego  minime  talis,  idem  pariter  injunxisse.  
O  prudentia  viri!  O  forma  jam  in  necdum  episcopo  episcopalis,  certe  omnibus  sed  
praesertim  episcopis  et  admiranda  et  imitanda!  O  propheticum!  o  videns  et  videntis  
oculatum  animal!  quod  ne  in  distortae  et  anfractuosae  viae  et  vitae  hujus  nocte  
offendat  ullatenus  et  ante  et  retro  jam  sibi  oculos  coaptabat.  Jam  profecto  illius  
compastor  et  compastoris  discipulus,  qui  compastoribus  et  discipulis  suis  dans  
formam:  Quem,  inquit,  dicunt  homines  esse  Filium  hominis?(Matth.  XVI.)  Formam,  
inquam,  dans  ut  hi  qui  lux  sunt  mundi  et  gentibus  in  lucem  dati,  nequaquam  
contemnant  sed  crebro  et  sedulo  de  se  [Col.1091A]  a  suis  vulgi  inquirant  opinionem.  
Ne  videlicet  ipsis  nescientibus  lucis  suae  radios  aut  squalida  et  atra  detractionis  
nubes  subobscuret  aut  adversus  aliquis  sinistri  rumoris  flatus  eventilet:  tunc  quippe,  
quod  absit!  de  luce  mundi,  de  lucerna  verbi,  de  candelabro  templi  magis  fumus  
quam  illuminatio  emitteretur,  quod  ne  accidat  vulgi  de  se  a  suis  opinionem  pastor  
ille  pastorum  forma  sciscitatur,  in  hac  etiam  sciscitatione  id  notans  multa  dici  et  
sinistra  de  nobis  quae  non  nobis.  Unde  et  plerumque  in  rebus  humanis  illud  
lacrymabile  accidit,  ut  etiam  qui  sibi  nihil  conscius  est,  forte  tamen  ob  aliquam  mali  
speciem  in  populo  habeatur  famosus,  ipso  tamen  quae  de  ipso  sinistra  dicuntur  
penitus  ignorante.  Habens  quidem  oculos  ante  sed  retro  carens,  quid  de  
se,  [Col.1091B]  nec  per  se,  quia  non  potest,  nec  per  alium,  quia  negligit  aut  
contemnit,  sed  solum  quid  ipsi  dicatur  attendens.  
 
 
4.  QUAM  MAGNIFICE  FUERIT  CONSECUTUS.  
Verum  electus  noster,  necdum  episcopus,  episcopalem  tamen  jam  formam  induens:  
vix  adhuc  etiam  electus,  mox  elegit  quibus  istam  quasi  propriam  propriae  visitationis  
suae  curam  injungeret.  Moti  ergo  Londonia,  ubi  electio,  Cantuariam  venimus,  in  qua  
tanquam  metropoli  secundum  morem  et  canonum  formam  metropolitani  
consecratio  celebranda.  Ad  quam  jam  consecrationem  ob  consecrandi  reverentiam  
totum  fere  regnum  confluxerat.  Clerus  quidem  ut  ex  debito,  proceres  vero  regni  et  
magnates  ut  regi,  cui  opus  adeo  complacebat,  pariter  et  [Col.1091C]  electo,  qui  de  
aula  prodierat,  honoris  impenderent  gratiam  et  obsequium.  Igitur  in  sacramentali  illo  
tempore  in  illis  tam  mirae  quam  mirificae  unctionis  diebus  in  hebdomada  
Pentecostes,  in  hebdomadae  Sabbato,  temporis  et  ordinis  ut  mox  claruit  
consonantibus  sacramentis,  archilevita  Ecclesiae  electus  in  sacerdotem  ordinatur,  in  
crastino  Dominicae  diei  in  antistitem  consecrandus.  Verum  ordinato  jam  sacerdote,  
quis  pontificum  provincialium  in  consecratione  primam  manum  habere  debeat,  
deliberatur  mox  inter  pontifices.  Londoniae  quippe  episcopali  sede,  ad  quam  id  
pertinere  dignoscitur,  tunc  vacante,  Wintoniensis,  qui  absentis  aut  non  superstitis  
Londoniensis  vices  in  provincia  gerit,  id  ad  [Col.1091D]  se  omnimodis  pertinere  
asserebat.  At  econtra  Rophensis  eo  quod  ab  ecclesiae  suae  fundatione  et  jure  
specialiter  peculiari  archipraesulis  capellanus  sit,  id  suum  esse  et  non  alterius  
contendebat.  Tandem  vero  ob  quaedam  quae  inpraesentiarum  hic  interserere  
praetermitto,  salvo  in  hac  parte  jure  Rophensis  ecclesiae,  de  Rophensis  consensu  
venerabili  viro  sicut  generositate  ita  et  sanctitate  praeclaro  Henrico  Wintoniensi  
episcopo  archipraesulis  consecratio  est  delata,  et  in  crastino  Dominoco  die  in  octavis  
Pentecostes  festivae  supra  modum  et  magnifice  sicut  futurum  tantum  decebat  
antistitem  consummata.  Cujus  profecto  consecrationi,  praeter  procerum  et  nobilium  
regni  tanquam  turbam  innumeram,  quibus  et  egregius  ille  adhuc  puer  Henricus  regis  
filius  et  [Col.1092A]  regni  haeres  praeminebat,  quatuordecim  comprovinciales  
episcopi  interfuerunt,  ipso,  ni  fallor,  qui  consecrabat  archipraesule  quinto  decimo.  Et  
electi  quidem  nostri  in  archipraesulem  consecratio  sic  erat,  ipso  tunc  circiter  
quadragesimum  quartum,  ut  supra  diximus,  aetatis  suae  annum  agente.  
Nuntii  vero  ad  felicis  memoriae  Alexandrum  tertium  Romanae  sedis  pontificem  
confestim  directi  sunt,  qui  de  novo  propter  schisma  quod  in  Romana  tunc  Ecclesia  
erat,  apud  Montem  Pessulanum  applicuerat  et  ibidem  per  aliquod  tempus  moram  
fecerat.  Qui  vero  missi  fuerant,  viri  religiosi  litterati  et  honesti,  insigne  illud  
metropolitanorum  quod  pallium  dicitur,  instanter  sicut  decebat  et  fortiter  
postulantes,  tum  quia  favorabiles  in  se  qui  petebant,  et  praecipue[Col.1092B]  quia  
ea  persona  favorabilis  ad  cujus  hoc  usum  petebatur,  citius  et  facilius  pallium  a  sede  
apostolica  obtinuerunt  et  in  brevi  cum  pallio  laetabundi  et  prospere  sunt  reversi.  Et  
ita  Thomas  hic  noster  cum  summa  devotione  suscepto  pallio  de  episcopo  
archiepiscopus  factus  est.  
 
 
5.  QUARE  VEREATUR  DISCIPULUS  CONSECRATI  VIRTUTES.  
Verum  cum  hucusque  imaginem  terreni,  hominem  saeculi,  per  saeculi  prospera,  
tanquam  cymbam  per  aequoris  placida  regens,  qualiscunque  pictor  quoquo  modo  
depinxerim,  superest  nunc  imaginem  coelestis,  hominem  Dei,  Christi  pontificem  per  
saeculi  prospera  et  adversa  transeuntem  depingere;  quod[Col.1092C]  jam  non  est  
cymbam  in  aura  per  aequoris  plana  ducere:  sed  potius  suspenso  velo,  artemone  
erecto,  laxatis  funibus  in  altum  maris  descendere,  et  per  tot  rupes  et  scopulos,  per  
Syrtes  et  Scyllaeos  canes,  navem  institoris  gubernare.  Jam  quippe  Thomas  noster,  
non  officialis  aulae  sed  antistes  Ecclesiae,  descendit  mare  in  navibus  ut  faciat  
operationem  in  aquis  multis.  Propterea  ego  vetus,  stylum  non  habens  praeter  quam  
tenuem  et  exsanguem,  et  materiae  novitatem  et  magnitudinem  pensans,  in  ipso  
limine  cum  stylo  meo  tam  tenui  nunc  sto  et  haesito  dubius  admodum  quomodo  
foedus  pictor  et  ignarus,  non  jam  in  homine  saeculi  imaginem  terreni,  sed  in  novo  et  
tanto  Christi  pontifice  coelestis  digne  valeam  [Col.1092D]  imaginis  lineamenta  
depingere,  et  illam  institoris  navem,  tot  et  tam  pretiosis  refertam  mercibus,  inter  tot  
maris  pericula  ad  salutis  portum,  ad  quem  semper  velificabat,  describendo  
perducere.  Quaerite  cui  facile;  mihi  certe  fateor  hoc  difficile.  Qui  enim  de  terra  est  
de  terra  loquitur  et  terrenam  terreni  quoque  modo  formare  potest  imaginem,  
utpote  qui  format,  formatae  similis,  qualis  enim  terrenus  tales  et  terreni.  Verum  qui  
de  terra  est  terrenus,  imo  qui  terra  est  et  in  brevi  reversurus  in  terram,  quomodo  
digne  poterit  ullius,  etiam  alicujus  coelestium  explicare  imaginem?  Qualis  enim  
coelestis  tales  et  coelestes.  Unde  et  coelestis  imago  coelestem  pictorem  exigit,  non  
terrenum,  non  luteum.  Accedit  etiam  oneri  quod  non  quamvis  coelestem  coelestis  
imaginem  sat  sit  nunc  ad  [Col.1093A]  formandum,  quin  potius,  quod  de  caetero  
materiae  novitas,  dignitas  et  magnitudo  exigeret,  nova  et  supercoelestis  ipsius  
pontificis  Christi  pontificalis  forma  velut  interiori  quodam  et  diligenti  intuitu  
excogitata  et  discreta,  humano  generi  in  saeculorum  fines  intuenda  aut  depingenda  
nunc,  aut  silendum  est  penitus.  Certe  Moyses,  ipse,  vita  tantus  et  scientia,  seorsum  a  
populo  in  montis  cacumen  ducitur,  et  ibi  condendi  tabernaculi  cum  utensilibus  
ministeriorum,  et  ministrorum  formam,  et  ministrandi  ritum  et  ordinem,  in  
praeostenso  exemplari  contemplatur.  Cui  Dominus:  «Vide,  inquit,  exemplar.»  Cui  et  
inter  caetera,  et  ni  fallor  prae  caeteris,  legalis  pontificis  et  ministrantium  ei  forma  in  
exemplari  praeostenditur.  Et  ecce  plus  quam  legalis  pontifex  hic.  [Col.1093B]  Legalis  
quippe  ille,  evangelicus  hic.  Attamen  miser  ego,  peccator  magis  foedus  quam  pictor  
fidus,  cum  hujus  formam  describendam  susceperimus,  nec  seorsum  a  populo  in  
montis  cacumen  cum  Moyse,  nec  etiam  cum  Josue  in  ullam  ductus  montis  
devexitatem,  sed  in  valle  lacrymarum,  in  medio  populi  mei  culpa  et  poena  mei  similis  
habito.  Et  propterea  ego  vetus  ad  novum  jam  hominem  accessurus,  ad  materiae  
novitatem  stupet  animus  et  ad  magnitudinem  stylus  qui  velut  hucusque  tenuis  et  
inanis  hominem  saeculi  per  inania  transeuntem  exarando  descripserat,  exhauritur:  
et  ad  materiae  dignitatem  velut  ob  eximiam  splendoris  materiae  claritatem  
repercussus  reverberatur  et  quasi  obducitur.  Verumtamen  ego  visu  
qualicunque  [Col.1093C]  adjutus,  me  non  sicut  sciolum  sed  humiliter  incisum,  
plasmatore  hominum  et  formatore  sicut  solet  tales  erudiente  per  gratiam  coelestem,  
coelestis  imaginem  et  pontificalem  in  Christi  pontifice  formam  mei  nunc  temporis  
hominibus  et  omnibus  post  futuris  saeculis  intuendam  et  admirandam,  et  praesertim  
pontificibus  imitandam,  stylo  prout  datum  fuerit  immutato  qualitercunque  
describam,  qui  tamen  stibio  magis  depingendus  quam  stylo  describendus  fuisset.  
Describam  tamen:  describam,  inquam,  visu  qualicunque  adjutus.  Nam  si  gloriari  
oportet,  imo  quia  oportet  et  sic  expedit  nunc,  et  mihi  exemplar  non  quidem  in  
monte  sed  in  hac  lacrymarum  valle  praeostensum:  vidi  quippe  ego,  et  secutus  sum  
per  totum  tempus  usque  ad  ultimi  exitus  sui  diem  per  [Col.1093D]  multas  et  varias  
tentationes  obsecutus  pontifici:  et  quia  gloriari  nunc  expedit,  multa  per  totum  id  
temporis  familiaritatis  ipsius  gratia  decoratus,  ita  ut  in  hac  parte  gloriae  nulli  
secundum  fuisse  me  credam.  Unde  et  ni  fallor,  secreta  quadam  dispositione  
Altissimi,  caeteris  jam  fere  omnibus  de  mundo  sublatis  qui  mecum  viderunt  et  
comministraverunt  pontifici,  mihi  quasi  soli  adhuc  reservato  hoc  reservatur  ut  juxta  
exemplar  quod  prae  caeteris  multis,  pontifici  similiter  obsequentibus  diligentius  et  
familiarius  intuebar,  praesentis  et  post  futuri  saeculi  hominibus  coelestem  coelestis  
imaginem  explicem:  praesertim  cum  a  viri  hujus  de  hoc  mundo  excessu  jam  quartus  
decimus  annus  sit  quo  scribo  haec,  Altissimo  certe,  ni  fallor,  sine  cujus  consilio  nec  
folium  cadit  de  arbore,  [Col.1094A]  disponente  sic,  et  me  per  annos  scribere  
procrastinante.  Et  bene  quidem  sic;  possum  quippe  nunc,  docente  Domino,  ad  
saecula  post  futura  scribendo  transmittere  de  viro  hoc  non  solum  illa  quae  vidi  de  
vita  ipsius  in  carne  hac,  sed  et  de  his  quae  post  mortem  et  per  mortem  ejus  sicut  
pretiosam  et  triumphalem  acciderunt.  Sed  ad  coeptam  historici  hujus  cantici  seriem  
revertamur.  
 
 
6.  QUOMODO  EXUTO  VETERI  NOVUM  HOMINEM  INDUERIT.  
Thomas  ergo  noster,  non  jam  officialis  aulae,  non  electus  Ecclesiae,  sed  jam  Ecclesiae  
consecratus,  omnino  supra  omnium  spem  mox  deposito  cancellario,  antistitem  
vivens  in  spiritus  de  coelo  subito  advenientis  vehementia  quo  in  illis  unctionis  diebus  
unctus  mox  fuit  [Col.1094B]  repletus,  totum  veterem  hominem  adeo  concussit,  
excussit,  et  expulit  ut  jam  vetustatis  nec  compareret  vestigium.  Unde  et  novus  
quidam  homo,  quem  supra  pro  tempore  veteris  hominis  habitu  opertum  magis  
quam  oppressum  a  veteri  diximus,  discoopertus,  et  in  unctione  dati  spiritus  magis  
robur  accipiens,  mox  totum  se  exerit  et  haud  segniter  strenue  se  accingit  ad  opera,  
ea  praesertim  quae  novum  tunc  decebant  pontificem.  Unde  et  pontifex  jam  non  
tractus,  sed  sacra  delibutus  unctione,  cursor  levis,  non  ut  prius  operto  adhuc  novo  
homine  in  virtutum  odore,  sed  jam  in  forti  et  strenua  virtutum  operatione  celer  
currebat,  non  ut  prius  virtutes  odorans  sed  fortiter  operans.  Et  qui  supra  electus  cum  
corde  suo  meditabatur  quasi  [Col.1094C]  deliberans,  jam  consecratus,  in  sacra  illa  
unctione  unctus  Domini,  ab  unctionis  spiritu  consilium  habuit,  quo  sicut  corpore  sic  
et  corde  aulam  exiret,  purpuram  deponeret  et  cilicium  sumeret.  Unde  et  mox,  
tanquam  veteris  hominis  indumento  rejecta  purpura,  sicut  corpore  sic  et  mente  
exivit  aulam,  exivit  purpuram,  et  cilicium  induit,  novum  novi  hominis  habitum,  
indumentum  novum,  sed  inusitatum  aulicis  et  peregrinum  ab  aula.  Ecce  Thomas  
noster  alter  in  spiritu  et  virtute  Eliae  pilis  camelorum  vestitus!  Ecce  virgo  alter  
electus  a  Domino,  qui  relicta  sindone,  cilicio  super  nudo  amictus,  viros  sanguinum  
inimicos  crucis  Christi  fugiens,  novi  regis  vexillum  novus  tiro  in  cilicio  sequitur;  illius  
novi  regis  jam  tiro  novus,  cujus  vox  in  Psalmo:  Ego  autem  cum  [Col.1094D]  mihi  
molesti  essent  induebar  cilicio  (Psal.  XXXIV);  et  item:  Posui,  inquit,  vestimentum  
meum  cilicium  et  factus  sum  illis  in  parabolam  (Psal.  LXVIII).  
O  Thomas,  et  Thomas  jam  non  Thomas  et  tamen  vere  Thomas!  jam  non  
holosericatus,  non  purpuratus  Thomas,  sed  alter  Thomas,  qui  jam  toto,  tam  delicato,  
tam  tenero  corpore  inter  Cresi  opes  Darii  divitias  et  Sardanapali  delicias  enutritus,  
nunc  sacco  cilicino  obvolvitur,  infirmioribus  etiam  corporis  hac  circumdatis  
asperitate.  O  quanta  et  quam  omni  admiratione  digna  super  te  Thoma  dexterae  
Excelsi  mutatio,  qui  in  palatio  inter  augustales  divitias  et  delicias  educatus,  et  inter  
Palatinos  sicut  gratia  eximior  sic  et  cultu  praeclarior,  totum  palatium  illustrare  
videbaris,  nunc  totus  foedi  et  hirsuti  animalis  pilis  obvolutus,  [Col.1095A]assumens  
saccum  pro  socco,  cilicium  pro  holoserico  et  pro  pallis  cinerem!  Sed  quid?  Vere  novi  
regis  jam  tiro  novus,  cui  jam  vetera  transierunt  et  ecce  facta  sunt  omnia  nova.  Novus  
enim  rex,  nova  lex,  novus  grex,  amictus  novus,  novus  et  ipse.  Ecce  jam  omnia  nova,  
novus  rex  Christus,  nova  lex  amor  Christi,  novus  grex  Christi  Ecclesia,  amictus  novus  
cilicium,  novus  et  ipse  Christi  tiro  novus.  Unde  et  haec  inter  initia  tirocinii  nova  sunt  
nostri  arma  tironis,  quibus  indutus  exterius  pugnaturus  erat  ad  bestias.  Hoc  militari  
schemate  in  illo  sacramentali  tempore  Pentecostes,  quo  consecratus  et  cum  
apostolis  vir  apostolicus  virtute  ex  alto  indutus,  induitur:  et  hoc  fuit  primum  et  inter  
initia  in  illis  unctionis  diebus  uncto  Domini  unctione  magistra  
edocente  [Col.1095B]  coelitus  datum  consilium:  et  hoc  initium  operum.  
Verum  qui  manum  mittunt  ad  fortia,  inter  initia  spiritu  ferventes,  processu  temporis  
quasi  fatigati  ex  cursu  seu  pressi  nimis  sub  onere,  solent  sensim  in  dies  tepescere,  
donec  tandem  sancti  officii  suscepti  debito  inimica  semper  oblivio  superveniens,  per  
seducibiles  carnis  illecebras,  per  quotidiana  vitae  hujus  oblectamenta  et  
occupationes  varias,  spiritum  inter  initia  adeo  fervidum  in  fine  penitus  exstinguat:  
turpi  quadam  et  foeda  mutatione  de  spiritibus  tam  ferventibus,  in  fine  tanquam  ut  
corpora  seu  potius  cadavera  quasi  insensibilia  et  exanimata  conversi,  seu  cum  misera  
illa  muliere  humana  in  eis  effigie  abolita  quasi  transsubstantiati  in  statuam,  illi  
cadaverosae  [Col.1095C]  seu  infatuatae,  aut  ut  novo  utar  verbo  instatuatae  animae  
similes,  quae  secundum  prophetica  prius  in  croceis  nutrita  postea  stercora  amplexat.  
De  qualibus  Magister:  Sic,  inquit,  stulti  estis  ut  cum  spiritu  coeperitis  nunc  carne  
consummemini  (Gal.  III).  Quod  oculatum  animal  hoc,  Thomas  scilicet,  operose  
attendens  et  studiose  praecavens,  quodam  sacri  ordinis  insigni  quod  stola  seu  
orarium  dicitur,  mox  ut  sacerdos  utrumque  quod  sacerdotum  est  humerum  
ambiebat  et  hoc  quotidie  et  continue  in  omnium  visu  gestabat.  Juxta  quod  Dominus  
in  lege  de  decem  legis  verborum  signo  habens  orarium  hoc  quasi  jugiter  appensum  
ante  oculos  suos  et  ligatum  quasi  signum  in  manu  sua.  Orario  itaque  hoc  evangelico  
legalium  fimbriarum  quae  Domino  ipso  jubente  [Col.1095D]  sunt  introductae,  in  
sacerdote  hoc  evangelico  formae  instar:  quae  profecto  fimbriae  per  angulos  
palliorum  filiorum  Israel  ut  fierent,  a  Domino  praeceptum  est,  ut  cum  illas  vidissent  
memores  fierent  mandatorum  Domini,  ne  sequerentur  cogitationes  suos  et  oculos  
per  res  varias  fornicantes.  Tale  quid  et  post  legales  fimbrias  in  evangelico  orario  hoc,  
ut  per  hoc  sacerdos  hic  evangelicus,  quod  jam  susceperat,  evangelicum  jugiter  
recolat  jugum,  et  utrumque  humerum  orario  ambiens  hoc,  ni  fallor,  insigni  coelitus  in  
signum  accepto;  quasi  visibiliter  tam  prophetizans  quod  sicut  bona  susceperat  de  
manu  Domini,  ita  et  mala  foret  perpessurus  pro  Domino.  Et  hic  esset  utriusque  
humeri  ambitus,  bona  videlicet  hinc,  mala  inde,  alia  etiam  et  digna  [Col.1096A]  de  
causa  hoc  sic  assidue  gestans,  ut  ad  confirmationis  sacramentum  celebrius  
peragendum  semper  foret  pacatior,  ad  quod  prae  caeteris  omni  tempore  
promptissimus  et  devotissimus-­‐fuit.  Duo  itaque  quae  gestat  pontifex  velut  Domino  
insignia  tenemus  in  pontifice,  cilicium  et  orarium:  primum  cilicii  insigne  in  signum  
Christi  militis;  alterum  vero  orarii  insigne  in  signum  Christi  sacerdotis,  quasi  adhuc  
multum  pro  populo  et  pro  sancta  civitate  oraturi.  Primo  unctus  advertit  se  Christi  
militem,  sed  quo  ambitur  secundo  Christi  sacerdotem.  His  ornatus  pontifex  quotidie  
procedebat  in  publicum,  nisi  quod  cilicium  juxta  nominis  sui  rationem  et  religionis  
veritatem  tenendam,  celabatur  admodum  in  occulto,  nemine  praeterquam  aliquo  
sine  quo  tale  quid  geri  [Col.1096B]  non  poterat  conscio.  Unde  et  istud  sui  insigne  
tirocinii  deinceps  toto  tempore  non  deposuit,  donec  gloriosi  certaminis  sui  
consummasset  triumphum.  Verum  alterum  illud,  quod  orarium  diximus  et  gestabat  
in  publico,  in  exsilium  exturbatus  mox  deposuit,  eo  quod  jam  exsulem  in  alienis  
provinciis  non  deceret.  Ob  id  etiam  et  merito  illo  sacerdotis  exutus  insigni,  quod  
exturbatus  sicut  vere  exsul,  sic  et  quodammodo  exsacerdos.  Et  quidem  de  novi  nostri  
pontificis  insignibus  haec:  verum  in  reliqua  veste  quotidiana  et  communi,  toto  
quidem  anno  primo  more  suo  clarus  et  nitidus,  sed  cleri  postmodum  praesertim  in  
habitu  mediocritatem  est  secutus,  ita  ut  juxta  quod  ait  quidam  nec  essent  
exquisitae  [Col.1096C]  sordes  nec  affectatae  deliciae.  Clausae  ipsius  vestes,  pullae  et  
poderes,  et  pelles  non  quidem  pretiosae,  sed  agninae.  Unde  et  nonnulli  eum  ob  
similitudinem  vestium  suspicati  sunt  fuisse,  sicut  vulgo  dicitur,  regularem  canonicum,  
cum  tamen  sola  devotione,  quod  et  omnium  vere  fidelium  commune  est,  canonicus  
fuerit  sed  professione  nequaquam.  Et  vestes  quidem  pontificis,  quo  emptae  vilius,  eo  
sicut  solet  crebrius  mutabantur,  ut  eo  ipso  Christi  nudus  imo  Christus  ipse  in  nudo  
operiretur  frequentius  his  ipsis  vestibus  quibus  operiebatur  ipse  Domini  christus.  Et  
haec  pro  certo  universis  Domini  Christis  pontificibus  Christi  forma  ab  hoc  tanto  
Christi  accepta  pontifice  maxime  observanda,  ut  quo  ipsimet  vestiuntur  in  nudo  suo  
vestiatur  et  Christus;  nec  hi  [Col.1096D]  nec  illi  his  ipsis  quibus  Christus  Domini  
praeterquam  solus  et  nudus  Christus  induatur  qui  ipsis  ovium  suarum  lac  et  lanam  
commisit  et  vellera.  Ad  illius  quippe,  necdum  etiam  pontificis,  opus  exemplare  
pontificibus  praesertim  recurrendum,  qui  cum  nihil  praeterquam  chlamidem  qua  
indutus  erat,  haberet  cum  paupere  tamen  nudo  illam  dimidiat.  Unde  et  mox  nocte  in  
secuta  ad  Anglorum  circumstantium  multitudinem  audit  Jesum  voce  clara  dicentem:  
«Martinus  adhuc  catechumenus  hac  me  veste  contexit.»  Videat  ergo  quid  faciat  
episcopus  si  fecit  sic  iste  etiam  adhuc  catechumenus.  Videat,  inquam,  episcopus  quid  
faciat  inter  tot  vestium  mutatoria,  de  vestibus  suis  jam  attritis,  cum  catechumenus  
hic  de  unica  hac[Col.1097A]  quam  habebat  chlamide  et  se  sic  operiret  et  pauperem,  
imo  teste  Christo  Christum  ipsum  in  paupere.  Nec  enim  ut  illud  in  propheta  statu  
Veteris  Legis  breve  pallium  hoc,  sed  in  Evangelio  sub  lege  gratiae  ex  charitate  
latissimum  illud  qui  coelum  et  terram  implet  et  operit  operiens  et  Martinum.  Sed  
hoc  Martini,  imo  et  Christi  pallio  jam  ipsis  communi  intermisso,  ad  pontificis  nostri  
novi,  novi  tironis  Christi  novum  schema  revertamur;  cujus  quidem  corporale  et  
visibile  corporis  schema  ut  jam  descripsimus  sic  erat.  
Sed  fuit  adhuc  longe  aliud  longeque  spectabilius,  non  quidem  corporale  et  visibile,  
sed  sicut  spirituale  et  invisibile,  novum  novi  schema  tironis,  eo  certe  fortius  quo  
interius,  quo  non  patebat  accessui;  [Col.1097B]  de  quo  militiae  tribunus  
magister:  Induite,  inquit,  vos  armaturam  Dei  (Ephes.  V),  loricam  justitiae,  scutum  
fidei,  galeam  salutis  et  gladium  spiritus,  calceati  pedes.  Ecce  Dominica  novi  Dominici  
militis  armatura  nova,  in  qua  lorica  justitiae  sicut  in  hoc  Dominico  milite  praeminuit  
ita  et  praeponitur  a  magistro.  Attamen  lorica  haec  reponenda  adhuc  tempore  
quidem  suo  assumenda:  Omnia  enim  tempus  habent;  tempus  dilectionis  et  tempus  
odii;  tempus  belli  et  tempus  pacis  (Eccle.  III).  Haec  itaque  reposita  servatur  adhuc.  
 
 
7.  DE  PRIMA  PONTIFICIS  MENSA  CORPORALI,  QUOD  EST  MANDATUM  NOVUM.  
Et  interim  videamus  nova  quae  circa  pontificem  [Col.1097C]  novum.  Et  post  
pontificis  habitum,  quem  praescribendo  perstrinximus,  ad  pontificis  mensam  
accedamus  ipsius  vitam  quemadmodum  et  habitum  intuentes.  Nec  enim  fideliter  
cujusquam  vita  describitur,  si  quo  vivitur,  vel  qualiter  ipse  vixerit,  omittatur;  
praesertim  cum  nova  ista  pontificis  novi  mensa  tam  pontificalis  sit  tam  opulenta  tam  
splendida,  magis  certe  pietatis  operibus  quam  dapum  corporalium,  quibus  tamen  
uberrime  abundabat,  referta  varietate.  Ad  hanc  itaque  omnes  sed  vos  praesertim  
pontifices  invitandi.  Et  certe  ad  hanc  confrater  vester  novus  ipse  pontifex  universos  
vos  invitat,  et  ut  accedatis  sicut  dignum  et  justissimum  est;  in  hac  quippe  mensa  
magnus  ille  paterfamilias  pastor  pastorum  et  magister  discumbit.  Primus  
in  [Col.1097D]  capite  et  post  ipsum  ex  ordine  et  cum  ipso  sui  duodecim.  Et  in  hac  
mensa  nova  novus  pontifex,  tanquam  Domini  dispensator  novus,  ponens  vestimenta  
sua  et  praecingens  se,  Domino  cum  suis  discumbenti  ministrat.  Ante  Dominum  
discumbentem  in  cilicio  suo  stans  et  orario  regi  suo  novo  ministrans,  in  his  tanquam  
novi  dispensatoris  insignibus  miles  ipse  novus  novi  regis  Christi  et  sacerdos.  Hoc  est  
mandatum  novum  quod  ipse  jam  instituit  novus.  Si  quidem  diebus  singulis  post  
synaxim  decantatam  quam  cito  post  gallicinium  sub  profunda  nocte  decantare  
consueverat,  mox  clam  in  conclavi  aliquo  subintroducebantur  fratres  tredecim  
quibus  ipse  positis  vestimentis  suis  et  se  praecingens  discumbentibus  ministrabat  
[singulis  quatuor  argenteos  [Col.1098A]  largiens.]  Et  hoc  ita  mandatum  furtivum  
magis  quam  fur  verus,  per  singulas  noctes  faciebat;  veritus  nec  immerito  ne  si  sub  
luce  faceret,  illud  ex  visu  hominum  virtutum  virus  inanis  inficeret  gloria  quo  ut  supra  
tetigimus,  ipse  dum  adhuc  juvenis,  quasi  incurabiliter  videbatur  infectus.  Unde  et  
quo  secretius,  eo  fiebat  et  securius  .  .  .  .  (De  hoc  hiatu  vide  infra,  col.  354.)  
 
(Deest  unum  folium  codicis  Atrabatensis.)  
sicut  prioribus  parum  aut  nihil  damnationis  est,  qui  non  solum  potentiam  sed  et  una  
probabiliter  quidem  inducti,  aut  ut  durius  loquar  seducti,  etiam  opus  potentiae  ad  
salutem  suam,  quod  tamen  forte  non  subest,  confitentur.  Inprimis  quippe  qui  non  
credit  pro  impenso  beneficio  quod  non  credunt  beneficiorum[Col.1098B]  uredo  
ingratitudo  est.  In  secundis  vero  qui  credunt  pro  beneficio  non  impenso  quod  tamen  
impensum  credunt,  dulcis  quaedam  et  grata  obnoxietas  est.  Quos,  etsi  forte  aliqua  
poena  maneat,  quia  credunt  falsum,  minime  tamen  ut  nunc  sentio,  erit  eis  exinde  
aeternum  in  morte  supplicium:  quin  potius  ipsorum  forte  remunerabitur  devotio,  
quam  habuerunt  pie  et  devote  credendo  aliquid  Dominum  pro  salute  sua  
misericorditer  fecisse,  etsi  illud  non  fecerit.  Nemo  autem  illud  Magistri  hic  mihi  
objiciat:  Si  autem,  inquit,  Christus  non  surrexit,  inanis  est  praedicatio  nostra,  inanis  
est  et  fides  vestra  (I  Cor.  XV).  Nemo,  inquam,  illud  magistri  nunc  mihi  objiciat.  De  
apostolis  quippe  proprie  ibi  sermo  est,  unde  et  [Col.1098C]  mox  subjicit:  Invenimur  
autem  et  falsi  testes  Dei  quoniam  testimonium  diximus  adversus  Dominum  quod  et  
suscitavit  Jesum  Christum,  quem  non  suscitavit  si  mortui  non  resurgunt  (ibid.).  Nec  
solum  de  apostolis  sed  et  de  illis  etiam  et  pro  illis  potest  videri  magister  dicere,  qui  
mendaciis  assentatoriis,  tanquam  si  deliniri  et  demulceri  possit  sicut  homo  Deus,  
Dominum  honorant  et  extollunt.  Contra  quod  ait  doctorum  unus  perhorrendum  fore  
aliquid  falsi  de  Deo  dicere,  etiam  si  ad  laudem  ipsius  videatur  pertinere,  quia  non  
minori  sed  majori  fortassis  scelere  in  Deo  laudatur  falsitas  quam  vituperetur  veritas.  
Ecce  doctoris  verba:  «Unde  et  mihi  et  Dei  hujuscemodi  assentatoribus  modo  nihil,  
sicut  nec  ipsis  et  Deo.»  Hoc  est  enim  quod  ego  longe  ab  eis  [Col.1098D]  diversus  imo  
penitus  adversus,  dico  quod  ego  existimo,  quod  ego  sentio,  videlicet  quod  si  quis  pie  
devote  et  ex  probabilibus  ad  suam  salutem  crederet  Christum  resurrexisse,  etiam,  
etsi  non  resurrexerit  nihil  aut  parum  damnationis  fore  huic,  qui  crederet  sic  de  
Christo  Jesu.  Sed  forte  ex  praemissis  mihi  quis  sic  objiciet:  Quid  igitur  si  ex  Scripturis  
et  ex  probabilibus  multis  signis  et  prodigiis  et  virtutibus  crederet  Ecclesia  Dominum  
ad  salutem  suam  jam  misericorditer  incarnatum,  et  tamen  necdum  incarnatus  
fuisset;  quemadmodum  et  errans  Synagoga  Messiam  necdum  venisse  credit  sed  
venturum  adhuc,  quae  tamen  Dominum  in  carne  venturum  diffitetur,  futurum  
Messiam  purum  hominem  tradens;  unde  nihil  nunc  nobis  et  illis,  qui  [Col.1099A]  nec  
praesentis  nec  etiam  futurae  incarnationis  fidem  habent?  quid  igitur  si  Ecclesia  
crederet  Dominum  sic  incarnatum  et  tamen  necdum  incarnatus  fuisset?  Sentiunt  
certe  plerique  et  non  irrationabiliter  forte,  quod  si  Ecclesia  crederet  sic,  Ecclesiam  ob  
fidem  hanc  damnabilem  minime.  Ita  tamen  si  in  reliquis  fidei  articulis  et  praesertim  
in  unum  et  trinum  Deum  fides  fuisset  integra;  quemadmodum  e  diverso  et  Cornelius  
mox  minime  damnabilis  fuit,  et  si  non  crederet  Christum  incarnatum  qui  tamen  
antequam  id  crederet  incarnatus  jam  erat.  Cui  etiam,  antequam  Christum  jam  
incarnatum  crederet  incarnatum,  dictum  est  illud  per  angelum:  Orationes  tuae  et  
elemosynae  tuae  ascenderunt  in  memoriam  in  conspectu  Dei.  Et  illud  etiam  ante  de  
illo,  quod  [Col.1099B]  religiosus  erat  et  timens  Deum.  Verum  solum  hoc  tacto  et,  
quia  nunc  locus  non  est,  sermone  nostro  non  minime  protracto  super  hoc,  ut  ad  
superiora  redeam,  certe  quidquid  absque  assertione  nostra  nunc  de  praetacta  
incarnationis  sit  fide,  hoc  certe  evidens,  quod  etiam  etsi  praefata  illa  sicut  fide  certa  
tota  credit  catholica  panis  et  vini  in  corpus  Christi  et  sanguinem  non  fieret  
sacramentalis  conversio,  tamen  quod  ad  se  miro  meo  (sic)  esset  sicut  munda  et  
clara,  simplex,  sincera  et  devota  in  puro  pane  et  vino  secundum  ordinem  
Melchisedech  matris  nostrae  catholicae  oblatio  haec.  Mundior,  inquam,  et  sincerior  
magis  quam  de  mille  taurorum,  hircorum  arietumve  pinguium  mactatis  carnibus  et  
spurcitiis  sanguinum.  Mundior  revera  et  simplicior  evangelica  [Col.1099C]  haec  
Ecclesiae  oblatio  quam  fuerit  Synagogae.  Et  ut  videri  potest,  carnificum  potius  quam  
sacerdotum  statu  legis  non  tam  pia  oblatio,  quam  velut  dira  quaedam  et  inhumana  
bestiarum,  et  in  mane  et  in  vespere  quotidiana  occisio.  Ubi  quotidie  oves  tot,  tot  
boves,  tot  tauri,  tot  hirci,  tot  agni,  tot  vituli,  tot  verveculi  mactabantur.  A  qua  etiam  
mactatione  nec  simplicitas  columbam  nec  castitas  turturem  tuebatur.  Verum  hoc  
nostrum  hoc  matris  nostrae  Ecclesiae  pro  nobis  evangelicum  sacrificium  merum,  
sicut  videtur,  duntaxat  sacrificium  laudis,  non  dilaniatarum  carnium,  non  erutorum  
viscerum,  non  fetentium  intestinorum,  non  fumi,  non  stercoris,  in  nullo  sicut  videtur  
sacrificium  iniqui  et  peccatoris.  [Col.1099D]  Juxta  quod  in  hymnidico  cantico  
Dominus:  Nunquid,  inquit,  manducabo  carnes  taurorum  aut  sanguinem  hircorum  
potabo?  (Psal.  XLIX.)  Et  postea  hoc  nostrum  evangelicum  quasi  a  legali  illo  
distinguens  sacrificium,  subdit:  Immola,  inquiens,  Deo  sacrificium  laudis  (ibid.);  et  in  
fine  cantici:  Sacrificium,  inquit,  laudis  honorificabit  me  (ibid.).  Unde  et  hoc  laudis  
sacrificium,  quo  plus  honorum,  plus  sincerum,  plus  salutiferum,  plus  pacificum  et  
tanquam  sacrificium  justitiae,  quo  plus  Domino  acceptum  eo  exterminator  angelus  
hujus  hora  sacrificii,  sicut  et  magis  subdolas  et  acriores  et  crebriores  facit  
immissiones.  Ut  si  praevalere  sic  potest  absque  defensore,  sine  dilatione,  absque  
miseratione  ulla,  fidem  ipsam  primogenitam  hic  prae  virtutibus  
caeteris  [Col.1100A]  pressa  ratione  triumphantem  percutiat  et  si  potest  sic  in  
perenne  exstinguat.  Nemo  autem  opinetur,  suspicetur  nemo,  me  ex  diffidentia  aut  
haesitatione  vel  modica  de  tam  glorioso,  tam  salubri  totius  salutis  nostrae  
sacramento,  quidquam  scripsisse  hic.  De  quo  tamen  cum  ego  aliquando  quasi  
haesitans  cogitare  coepissem,  nocte  sequenti  visa  est  mei  hostia  hac  et  illac  in  calice,  
quasi  in  motu  continuo  et  citissimo  circumagere  se  et  circumferre.  Quod  cum  in  
crastino  domino  meo  archipraesuli  secreto  retulissem,  et  qualiter  quasi  haesitans  
praecogitaveram,  respondit  mox  archipraesul  hostiae  motum  in  calice  fluctuationem  
meam  indicare  quae  praecoepit  in  mente.  Unde  et  in  hujus  sacramenti  fide  per  
Domini  gratiam  semper  firmior  sto  et  deinceps  [Col.1100B]  devotior.  Sed  revertamur  
ad  praetactas  malas  mali  angeli  immissiones.  
Quod  si  forte  fidem  adultam  et  adeo  robustam  et  solidam  reperit  ut  nec  valeat,  non  
dico  ipsam  perimere,  sed  nec  ullis  incredulitatis  stimulis  vel  in  modico  pungere,  alias  
et  alterius  modi  facit  immissiones,  quas  nos  experimur  quotidie,  utinam  ab  illis,  quos  
praemisimus,  et  incredulitatis  stimulis  liberi.  Ad  alia  itaque  se  convertit  is  cui  mille  
nomina  et  mille  nocendi  artes,  ut  vel  sic  cor  in  fide  firmum  et  solidum,  quod  
incredulitatis  stimulis  non  perforat,  vel  emolliat,  Et  cogitationes  vagas  et  vanas,  
fluxas  et  fluidas  in  cor  mittit,  sicut  de  illo:  Et  coena,  inquit,  facta  cum  diabolus  jam  
misisset  in  cor  ut  traderet  eum  Judas  (Joan.  XIII).  Ecce  missio  [Col.1100C]  seu  
immissio  prius  a  propheta,  post  ab  ipso  evangelista,  qui  de  ipso  pectore  sapientiae  
recumbens  hauserat  evidenter  expressa.  In  cor  enim  missio  quid  aliud  est  nisi  
immissio?  Misisset,  inquit,  in  cor;  verum  ut  humilitatis  magister  majestatis  Dominus  
tradatur,  ut  illudatur,  ut  flagelletur,  ut  conspuatur,  ut  habeatur  quaestui,  ut  habeatur  
ostentui,  ut  demum  linguis  et  manibus  crucifigatur:  hujuscemodi  duras  immissiones  
seu  immissionibus  duris  quotidie  operatur  erroris  spiritus  in  diffidentiae  filiis,  ipso  
Domino,  sicut  jam  propheta  testatus  est,  immissiones  has  pro  meritis  perditorum  
faciente  per  angelos  suos  malos.  Sed  istas  immissiones,  de  quibus  nunc  quotidie  
operatur  idem  erroris  spiritus,  [Col.1100D]  non  solum  in  diffidentiae  sed  etiam  in  
devotis  Ecclesiae  filiis,  et  etiam  in  ipsis  Ecclesiae  primogenitis,  in  ipsis  dico  Domini  
christis,  sacerdotibus  Christi.  Et  ibi  praesertim,  ubi  sacerdotii  exhibent  officium  et  
sacrificii  peragunt  ritum.  Ea  hora  potissimum  quotidie  vagas  has  et  vanas  fluxas  et  
fluidas,  fluentes  et  refluentes  cogitationes  immittens,  quae  tanquam  muscae  tabidae  
in  tam  suave  olenti  sacrificio  totum  perdant  mox  tantae  suavitatis  odorem;  hora  
praesertim  sacrificii  glomeratim  irruentes,  nisi  confestim  per  sacrarii  ostiariam  fidam,  
circumspectam  videlicet  devotionem,  et  promptam  Spiritus  sancti  flabello  
repellantur.  
Igitur  ut  omnes  has,  tam  videlicet  illas  quae  perforant,  quam  et  illas  quae  cor  
emolliunt,  immissiones  [Col.1101A]  praeveniens  declinaret  sacerdos  noster,  pontifex  
noster  novus,  pro  quo  totus  hic  sermo  texitur,  Agnum  immaculatum,  sicut  
reverenter  pariter  et  ob  reverentiam  ad  legis  mandatum  festinanter,  semper  edere  
consueverat.  Per  totam  hanc  Domini  mensam,  sicut  in  mystico  et  sacerdotali  ornatu  
festivus,  ita  et  in  edendo  festinus  et  sicut  jam  supradiximus  in  orando  brevissimus.  
Totum  tamen  devote  et  celebriter  etsi  ob  supradictas  causas  celeriter  agens.  Quin  
potius  eo  ipso  devotius  quo  celerius.  
Quia  in  sibilo  duntaxat  aurae  tenuis  Eliae  a  spelunca  sua  egresso  et  in  speluncae  suae  
ostio  stanti,  solum  in  transitu  loquitur  Dominus.  Solum  quippe  per  speculum  et  in  
aenigmate  quasi  in  sibilo  aurae  tenuis  his  qui  corporis  sui  domos  luteas  
egrediuntur,  [Col.1101B]  et  egressi  in  ostio  hujus  luteae  speluncae  suae  stant,  
cupientes  dissolvi  et  esse  cum  Christo  animae  suae  ut  moriantur  jam  petentes,  his,  
inquam,  solum  et  tamen  non  nisi  solum  in  transitu  loquitur  Dominus.  His  quidem  
frequentes  fiunt,  sed  semper  breves  et  citissime  disparentes  theophaniae,  
sanctorum  revelantur  splendores  et  exsultationes  Dei  in  cordibus  eorum:  quae  
animam  ad  coelestia  pio  desiderio  suspirantem  crebro  quidem,  etsi  non  reficiant,  
refocillant  tamen  et  illustrant.  Sed  brevis  hora  hic  et  parva  mora,  quandiu  in  lutae  
speluncae  suae  ostio  Elias  steterit,  donec  a  lutea  spelunca  sua  penitus  egressus  
fuerit.  Corpus  enim,  ait  Sapiens,  quod  corrumpitur  aggravat  animam  et  terrena  
inhabitatio  deprimit  sensum  multa  cogitantem  (Sap.  IX).  Et  [Col.1101C]  vere  in  
theophaniis  his  brevis  quidem  hora  et  parva  mora.  Hinc  est  enim  quod  in  sancti  
amoris  cantico  Sponsa  Sponsum  suum  tam  crebro  tam  sedulo  tam  officiose  et  in  tam  
multis  quaerit  suspiriis.  Et  quaerens  et  suspirans  nunc  invenit,  nunc  perdit,  nunc  
avolat,  nunc  declinat,  nunc  ad  ostium  pulsat,  nunc  tenet,  nunc  elabitur,  nunc  
revertitur,  nunc  vocata  tacet,  nunc  vocans  alloquitur.  Unde  et  Sponsum  suum  
Sponsa,  capreae  hinnuloque  cervorum  in  montibus  salienti  et  colles  transilienti  
assimilat.  Et  ipsa  Sponsa  id  crebro  experta,  nos  hac  sua  parabola  docens,  ut  opera  illa  
et  sacramenta  eo  fiant  celerius,  quo  necesse  est  ut  peragantur  devotius.  Et  
propterea  noster  sacerdos  novus,  novus  noster  pontifex  [Col.1101D]  illud,  de  quo  
jam  aliquandiu  egimus,  altaris  sacramentum  eo  quidem  celerius  celebrabat  quo  illud  
peragere  et  consummare  devotius  peroptabat.  Unde  tanti  sacerdotis  exemplo  
plerique  arguuntur  sacerdotum,  qui  ut  devoti  habeantur  aut  forte  quia  sunt,  hoc  
altaris  sacramentum  verbis  admodum  paucis  abbreviatum  et  consummatum  et  hoc  
speciale  orationis  genus  breve,  quod  et  debet  esse  brevissimum  et  si  non  in  
catechumenorum,  saltem  in  missa  sacramentorum  arguuntur,  inquam,  exemplo  
hujus,  qui  sic  differunt,  ita  trahunt,  sic  protrahunt.  Me,  qui  intersum  et  audio  et  
deberem  intendere  interim  super  vanum  et  citum  cogitationum  mearum  vehiculum,  
scandente  et  ab  Oriente  in  Occidentem  usque  avolante,  et  per  viam,  vicos,  
munitiones  et  civitates  [Col.1102A]  salva  mea  et  aliena  pecunia  absque  omni  sumptu  
et  labore  exstruente,  et  interdum  prout  fert  spiritus  impetus  me  interim  multa  
constituente  bella  absque  omni  sanguinis  effusione  aliave  frivola  et  otiosa  
commentante;  et  pro  me  loquar,  ego  interim  sic  vado,  sic  venio,  sic  operor,  sic  
commentor.  Sic  et,  ni  fallor,  de  missae  auditoribus  et  de  aliis  aliqui.  Et  mirum  si  ille  
tanquam  homo  adhuc  nostris  similis,  sacerdos  dico  noster,  qui  commune  salutis  
nostrae  sacrificium  est  oblaturus  pro  nobis,  ad  missam  se  parans,  vel  etiam  in  missa  
ipsa,  interdum  in  se  ita  non  sentiat;  aut  si  non  sentit,  deberet  saltem  tanquam  
sacerdos  noster  consentire  nobis  et  condescendere,  ut  ita,  juxta  quod  magister  de  
pontifice  gloriatur,  haberemus  sacerdotem,  qui[Col.1102B]  posset  compati  
infirmitatibus  nostris.  Unde  dico  quia  istius,  de  quo  nunc  loquimur,  sacerdotis  in  
missa  sic  morosi  aut  est  hypocrisis  manifesta  aut  religio  inscia.  Verum,  ut  deinceps  
compatiantur  nobis  sacerdotes  hi  et  vos  universi  sacerdotes  praeinvitati  ad  mensam,  
qui  cum  novo  sacerdote,  novo  nostro  pontifice  jam  discubuistis,  scitote  et  vos  similia  
debere  parare.  Exemplum  enim  dedit  vobis  ut  quemadmodum  ipse  fecit  et  vos  
similiter  faciatis.  Post  spiritualium  mensarum  discubitum  juxta  supra  dispositum  
ordinem  et  nostrum  supra  promissum  nunc  deinceps  ad  corpoream  mensam  
accederemus,  nisi  tamen  quia  necdum  hora  est  discumbendi  praesertim  pontifici,  
quem  tam  multiplices  tam  variae  et  saeculares  et  ecclesiasticae  occupationes  et  
causae  trahunt[Col.1102C]  et  necdum  sit  nisi  circa  diei  sextam.  
 
 
9.  QUALIS  FUERIT  IN  AUDITORIO.  
Missae  itaque  celebritate  consummata,  Pontifex  egressus  ecclesiam,  mox  auditorium  
intrat,  et  sedet  ut  judicet  quasi  de  sede  ad  sedem  de  cathedra  ad  tribunal  ascendens.  
Et  sicut  prius  ad  mensam,  ita  nunc  ad  auditorium  hoc  fratres  suos  universos  et  
praesertim  comprovinciales  suos  episcopos  vocat,  ut  sibi  assideant  et  secum  jura  
decernant.  Nunc  enim  sedet  ut  judicet.  Et  quia  de  formandis  judiciis  et  accipiendis  
muneribus,  quae  judicia  solent  pervertere,  loquendi  nunc  locus  est,  primo  qualis  in  
ipsis  fuerit  persona  novi  judicis,  novi  nostri  pontificis,  intuendum.  Et  in  primis  quidem  
novus  [Col.1102D]  hic  judex,  novus  noster  pontifex  interim  excutiebat  manus  suas  
praesertim  a  suspectis  muneribus  ut  ab  his,  quos  causas  habere  nosset,  nec  obolum  
nec  etiam  valens  acciperet.  Nisi  forte  aliquid  esculentum  et  poculentum  aliquid  
offerretur  quod  decenter  respuere  non  valeret.  Et  quia  de  muneribus  accipiendis  
sermo  inpraesentiarum  se  obtulit,  ut  ad  novi  nostri  judicis  laudem  magnificam  et  
civilem  industriam  evagemur  licentius,  qualis  fuerit  in  accipiendis  muneribus  
videamus.  Illorum  certe  semper  munera  recusare  consueverat,  quibus  credebat  
accipere  necesse  magis  quam  dare.  Imo  etiam  assuetissimus  erat  semper  et  
promptissimus  ut  talibus  daret  et  his  praesertim  inter  tales  qui  petere  
confundebantur.  Ab  illis  etiam,  et  si  aliquando,  raro  [Col.1103A]  tamen  accipiens,  
quibus  ob  causam  fuisset  offensus,  etiamsi  abundantes  forent  hi,  quasi  cum  Domino  
spernens  Cain  et  munera  ejus,  et  respiciens  solum  propter  Abel  ad  Abel  munera,  non  
propter  munera  ad  Abel.  Verum  ab  aliis  cum  multa  gratiarum  actione  accipiebat,  
quos  sibi  amicos  et  hilariter  dare  noverat,  nec  post  donum  detrimentum  passuros;  
decenter  edoctus  quod  in  dandis  accipiendisque  muneribus  magno  praesertim  viro  
multa  debeat  esse  cum  cautela  discretio.  Juxta  quod  etiam  ille  in  gentilium  ethica  
morum  censor:  «Videto,  inquit,  cui  des.»  Et  hoc  quidem  paternum  consilium  est  et  
pro  dante.  Pro  accipiente  vero  sapiens:  Datus,  inquit,  insipientis  non  erit  utilis  
tibi  (Eccli.  XX),  quasi  sicut  supra  morum  ille  censor  dantem,  [Col.1103B]  ita  et  hic  
sapiens  accipientem  erudiat.  Ut  sicut  ille  danti  dixerat:  Videto  cui  des,  ita  et  hic  
accipienti:  Videto  a  quo  accipias,  juxta  quod  et  Dominus:  Non  accipiam,  inquit,  de  
domo  tua  vitulos  neque  de  gregibus  tuis  hircos  (Psal.  XLIX).Nec  enim,  ut  testatur  
idem  sapiens,  dona  iniquorum  probat  Altissimus  (Eccli.  XXXIV),  quorum  per  multa  
Scripturae  loca  semper  ea  legitur  respuisse;  id  tamen  pro  testimonio  dico  quia  novus  
hic  judex  noster  nil  unquam,  me  qui  scripsi  haec  seu  etiam  me  familiariori,  sicut  
credo,  sciente,  si  tamen  hac  gratia  me  magis  praeditus  quis,  nil  inquam  ab  aliquo  
ipsomet  postulante,  cum  adhuc  libere  et  quiete  ageret  in  ecclesiastico  potentatu  
suo,  accepit.  Ita  ut  illud  prophetae[Col.1103C]  a  diversis  varie  interpretatum,  novus  
hic  judex  noster  ipso  tunc  opere  nobis  certa  quidem  et  evidenti  expositione  
interpretaretur  ut  doceret.  Si  quidem  prophetarum  unus  principum  cupiditati  
improperando:  Princeps,  inquit,  postulat,  et  postea  mox  subdit:  Et  judex  in  reddendo  
est  (Mich.  VII).  Hoc  quasi  unum  et  primum  et  per  se  censitum  ponit  cupidi  principis  
vitium  dicens:  Princeps  postulat.  Quid  enim  est  subdito  intimata  principis  postulatio,  
nisi  a  subdito  quasi  quaedam  violenta  exactio  aut  quasi  ab  invito  dura  quaedam  
extorsio?  Deinde  aggravando  subdit  sicut  cupidi  jam  pariter  et  dolosi  principis  vitium  
alterum:Et  judex,  inquit,  in  reddendo  est.  Ac  si  dicat  propheta  cupiditati  principis  sic  
improperans,  quod  videlicet  si  forte  [Col.1103D]  princeps  postulans  non  exauditur,  
nec  obtinet  a  subdito  quod  desiderat,  aut  incontinenti  aut  ut  occultius  tegatur  fraus  
processu  temporis,  sive  per  se  sive  per  alium,  subdito  sibi,  a  quo  repulsam  passus,  
aliquam  super  illa  aliave  quacunque  re  quaestionem  movet,  tanquam  rei  postulatae  
molesto  detentatori;  ut  sic  obtineat  vel  per  qualemcunque  sententiam,  quod  prius  
postulans  non  potuit  obtinere  per  gratiam;  et  ita  qui  prius  fuerat  princeps  postulans  
sed  minime  obtinens,  postea  ipsemet  efficitur  judex  rem  postulatam  per  calumniam  
obtinens.  Et  sic  ipsemet  eam  sibi  per  calumniosum  judicium  reddens,  seu  ipso  per  
tale  judicium  principi  reddere  compulso,  qui  prius  postulatum  postulanti  gratis  
praebere  recusavit.  Est  [Col.1104A]  igitur  grande  in  principe  cupiditatis  vitium  solum  
etiam  postulare  a  subdito,  etiam  etsi  ab  altero,  quod  a  propheta  subditur,  vitio  
immunis  sit,  videlicet  post  rei  postulatae  repulsam  nihil  contra  renuentem  moliendo.  
Ipsum  quippe  principem  a  subdito  postulare,  etsi  aliud  malum  non  subsequatur,  nihil  
parumve  distat  ab  exactione  turpi  et  molesta  seu  extorsione  invita.  Hanc  nostram  
super  illud  prophetae  interpretationem  prius  Naboth  et  postea  Achab  vinea  roborat.  
Achab  enim  princeps  Naboth  vineam  postulabat:  ecce  primum  cupidi  principis  
vitium:  sed  repulsam  passus  ipsemet  per  Jezabel  dominatricem  judex  fuit  in  
reddendo;  ecce  quod  priori  longe  deterius  est  vitium  alterum:  lege  sacram  eo  loci  
historiam  et  liquido  [Col.1104B]  mox  videbis  quod  sic.  Hanc  pariter  interpretationem  
et  nunc  novus  noster  judex,  novus  noster  princeps  ecclesiasticus,  ipso  novo  opere  
suo  sed  ex  contrario  roborat,  utrumque  pariter,  tanquam  si  ab  exactione  neutrum  
discrepet,  sicut  extorquere  et  postulare  semper  devitans.  Nam  quemadmodum  ab  
ipsomet  testante  sic  frequenter  accepi,  in  eo  maxime  confundebatur  cum  ex  aliqua  
causa  etiam  valde  urgenti,  sicut  interdum  solet  accidere,  oporteret  ipsum  rem  
alterius  petere,  etiam  si  devote  et  prompte  se  exaudiendum  sperasset,  sicut  difficile  
accipiens  et  adhuc  multo  difficilius  postulans  memor  verbi  Domini  qui  dixit:  Beatius  
est  magis  dare  quam  accipere.  Ita  ergo  novus  hic  judex  noster  
a  [Col.1104C]  muneribus  manus  suas  excusserat,  ut  cum  universi  Israelis  sancto  
propheta  et  aequissimo  judice  posset  et  ipse,  pariter  gloriose  immunis,  sciscitari  a  
subditis  utrum  bovem  cujusquam  tulisset,  an  asinum,  si  quempiam  calumniatus,  si  
oppresserit  aliquem,  si  de  manu  cujusquam  munus  acceperit;  pariter  et  cum  
magistro  sicut  aequo  gentium  judice  et  egregio  doctore,  gloriari  quod  nullius  
argentum  et  aurum  aut  vestimentum  concupiverit.  Apprime  inter  initia  novus  judex  
noster,  magistra  unctione  edoctus,  utpote  in  illis  unctionis  diebus,  sicut  supra  
ostendimus,  quo  principes  ecclesiarum  mundi  contemptores  judices  uncti  et  ipse  
unctus,  apprime,  inquam,  edoctus  illud  legislatoris  quod  munera  excaecant  oculos  
sapientum  et  vim  auctoritatis  inclinant.  Cui  [Col.1104D]  et  consonat  illud  
sapientis:  Quia  xenia,  inquit,  et  dona  excaecant  oculos  judicum  et  quasi  mutus  in  ore  
avertit  correptiones  eorum  (Eccli.  XX).  Et  illud  item  hic  non  tacendum,  quod  ignis  
devorabit  tabernacula  eorum  qui  munera  libenter  accipiunt.  Ecce  quam  incorruptus  
quam  etiam  incorruptibilis  erat  hic  noster  judex  novus  in  se.  
Avaritiam  etiam,  tanquam  judicum  corruptelam  pestiferam  et  judiciorum  velut  
quoddam  lethale  toxicum,  non  solum  a  se  sed  et  a  suis  tam  longe  projiciens,  tam  
excutiens,  et  tam  evitans,  ut  ipsam  a  domo  sua  penitus  eliminaret.  Idololatria  quippe  
in  templo,  avaritia  in  pontificis  domo.  Unde  et  novus  hic  judex  noster  nunc  clam  
sigillatim  singulis,  nunc  publice  communiter  universis  inhibebat  
districtissime,  [Col.1105A]  non  solum  ne  exigant,  sed  ne  etiam  oblata  a  litigantibus  
accipiant  nec  aliorum  vexationes  suas  facerent  praedas,  solum  tamen  advocatis  non  
recolo  si  indulta  salaria.  Sed  hoc  scio  quod  alii  accipere  omnino  sunt  inhibiti.  
Unde  et  tunc  temporis  accidit  ut  abbatum  unus  intraret  curiam  et  habens  negotium,  
aliquot  aureos  nunc  his  nunc  illis  qui  in  judiciis  poterant  offerebat.  Sed  cum  omnes  
respuerent,  abbas  negotium  peregit,  aurum  retulit,  et  recedens:  «Curiam,  inquit,  
repperi  supra  quam  auream,  quae  non  solum  post  aurum  non  abit,  sed  aurum  
abjicit,  aurum  spernit,  aurum  calcat.»  Et  quidem  de  domo  pontificis  abbatis  hoc  
gloriosum  praeconium.  Adeo  etiam  amore  justitiae  et  compassionis  affectu  et  in  
avaritiae  [Col.1105B]  odium  negotia  habentibus  pontifex  condescendens,  ut  in  domo  
hac  nihil  pretio,  sed  omnia  gratis  fierent.  Nihil  hic  a  sigillifero  nihil  a  signatore  
accipitur  a  notario  nihil:  nihil  hic  venditur,  nihil  emitur,  nihil  distrahitur  nec  cera  nec  
chartulae  nec  sigillum.  Cujus  enim  imago  haec  vel  superscriptio  in  sigillo  ut  vendi  
debeat  vel  distrahi?  Nequaquam  Caesaris  sed  pontificis.  Revera  domus  haec  novi  
judicis  nostri,  novi  pontificis,  nequaquam  fuit  domus  negotiationis,  sed  domus  veri  et  
aequi  judicis,  domus  sancti  pontificis  et  vere  domus  orationis.  
Hujus  profecto  sancti  pontificis  et  justi  judicis  prae  caeteris  et  ante  caetera  debent  
esse  tria  haec;  amare  continentiae  sanctimoniam,  colere  justitiam  et  calcare  
pecuniam.  Unde  et  apud  nos  nec  imago  [Col.1105C]  pontificis  nec  instrumentum  
justitiae  sigillum  vendebatur  nec  aliquis  inde  quaestus.  An  enim  licitus  sit  quaestus  
hic  in  pontificis  domo,  vestra,  Patres  sancti  coepiscopi  qui  novo  metropolitano  
nostro  assidetis,  consideratio  haec,  vos  decernite:  videbitur  forte  hoc  magis  inter  
gratuita  quam  debita,  inter  oblata  magis  quam  exacta  numerandum,  de  quibus  supra  
aliquantis  peregimus;  unum  pro  certo  scio,  quod  si  licet  sic  acquirere,  non  tamen  
expedit,  praesertim  in  pontificis  domo,  unde  et,  ni  fallor,  multo  magis  melius  et  
pontifici  gloriosius,  justitiae  instrumentum  sigillum  gratis  exhibere,  et  propriam  
speciem  cerae  vel  sigillo  impressam  erogare  pauperibus,  qui  etiam  pro  ipsis  tenetur  
adhuc  et  semetipsum  [Col.1105D]  super  impendere.  Sic  itaque  omni  a  domo  
pontificis  avaritiae  eliminata  spurcitia,  nullus  qui  obediret  pecuniae,  sola  in  domo  
pontificis  imperante  justitia.  Et  haec  est  quam  supra  diximus  Christi  Domini  novi  
Christi  tironis  lorica  justitiae  nova,  immissos  omnes  cupiditatis  stimulos  in  se  mox  
retundens  et  repellens  a  se.  Cujus  tamen  adhuc  fortitudo  major  suo  tempore  
revelabitur,  quin  jam  non  stimulis  sed  lanceis  et  gladiis  decertabitur.  Sed  interim  talis  
nunc  sufficit.  Ob  hunc  autem  tam  singularem  et  tam  ferventem  justitiae  zelum,  inter  
alia  multiplicia  dona  Spiritus,  et  hoc  sibi  abunde  datum  a  Spiritu,  ut  haberet  spiritum  
judicandi  inter  virum  et  virum.  Nec  enim  ex  magistri  hominis  eruditione  hoc  illi,  
magis  autem  ex  unctione  magistra,  [Col.1106A]  juxta  quod  ille  prae  participibus  suis  
exunctus:Habenti,  inquit,  dabitur  et  abundabit  (Matth.  XIII).  Et  justissime  quidem  et  
sincerissime  sine  omni  acceptione  personarum  absque  ullo  intervente  nummorum  
cum  suo  quem  supra  commendavimus  eruditorum  catalogo  assessoribus  suis  
jurisdictionem  ecclesiasticam  exercebat:  ita  ut  profecto  cerneres  tantum  in  tribunali  
judicem  quantum  modo  videras  in  altari  sacerdotem.  Vos  igitur  ad  assidendum  
comprovinciales  vocati,  metropolitani  vestri  jam,  ni  fallor,  in  judiciis  advertitis  
scientiam,  tenetis  formam  et  jam  quantum  habuerit  justitiae  zelum,  quantum  et  
pecuniae  contemptum  cernitis.  Utinam  et  vos  apprehendat  aemulatio  ut  illius  
similem  sortiamini  zelum  cujus  simile  consecuti  [Col.1106B]  estis  ministerium.  
His  vero  omnibus  in  quibusdam  aliquantisper  immorati  sumus,  et  in  Dei  mensis  
discubitibus  et  in  saeculi  causis  discussionibus  rite  expletis,  circa  diei  nonam  
pontifex,  a  tribunali  exsurgens,  mox  thalamum  ingreditur,  et  ad  corporalis  alimonia  
se  discubitum  parat.  Et  ad  hanc  quidem  mensam  sicut  et  ad  alias  invitandi  forent  
pontifices,  nisi  quia  in  mensa  hac  bestialis  duntaxat  ut  videtur  et  corporum  non  
spiritum  haec  refectio:  verumtamen  decet  et  expedit  sic,  ut  etiam  invitentur  et  ad  
hanc  utpote  quos  ex  auditis  et  visis  spero  accessuros  libentius.  Invitentur  igitur  et  si  
placet  accedant  ut  quemadmodum  fratris  sui  noverunt  ha.  .  .  .  .  
 
[Col.1106C]  (deest  unum  folium.)  
.  .  .  .  rabat  quid  sicut  mensae  opulentia.  Unde  et  ipse  semper  in  discubitu  creberrime  
super  totas  mensas  oculos  consueverat  circumducere.  Ita  ut  et  paropsidi  propriae  
posset  videri  minus  fore  intentus.  Etiam  ut  hic  oculatum  animal  se  probaret,  non  
quidem  notabili  sed  modesto  quodam  modo  et  civiliter  erudito  nec  vagi  more  vel  
attoniti  sed  circumspecte  oculos  circumducens  per  totum  ut  videret  discumbentium  
ordinem,  et  exhiberet  cui  honorem  honorem.  Et  si  forte  inter  tot  novissimum  teneret  
locum  qui  praesidere  debuisset,  huic  profecto  tunc  honoratiorem  locum  crebris  
calicis  proprii  et  ferculorum  exeniis  recompensans,  videret  pariter  et  notaret  qualiter  
qui  ministeriis  praeerant  quisque  [Col.1106D]  pro  suo  gradu  et  officio  ministraret,  
quod  si  forte  perperam,  acriter  ab  ipso  archipraesule  loco  et  tempore  corripiebatur  
incurius.  Verumtamen  ministri  novi  hujus  nostri  patrisfamilias  in  mensa  morem  
quotidianum  experti  quisque  pro  officio  suo  erat  circa  ministerium  sollicitior.  In  
mensa  quippe  super  universos  qui  discumbebant  et  super  singulos  et  super  
dispensatores  ipsos  et  ministros  ita  provide,  ita  circumspecte  spargebat  oculos  ut  
diceres  hos  solum  mensae  oculos  ad  solius  corporalis  mensae  civilem  quamdam  et  
domesticam  custodiam  deputatos,  quod  si  de  eruditis  suis  forte  aliquis  deforet,  et  
suo  ex  aliqua  causa  mutato  in  inferiori  loco  discumberet,  mox  providus  et  urbanus  
novus  hic  noster  paterfamilias  hoc  advertebat.  [Col.1107A]  Juxta  quod  et  Saul  rex  
inscius  in  hoc  tamen  urbane  edoctus  cum  in  mensa  sedens  locum  David  vacuum  
adverteret:  Cur,  inquit,  non  venit  filius  Isai  nec  heri  nec  hodie  ad  vescendum?  (I  Reg.  
XX.)  Pariter  et  hoc  noster  paterfamilias  mox  de  suis  advertebat  etiam  et  sciscitari  
solitus  pro  absente.  Cui  quidem  loco  suo  mutato,  sic  mittendo  et  remittendo  ipsi  
honorem  exhibere  non  cessabat,  ita  ut  et  posset  sibi  ipsi  videri  primus  qui  in  
discubitu  se  novissimum  fecerat.  Aut  etiam  si  quivis  alius  quem  honorare  voluisset  
forte  vel  ad  thalamum  vel  ad  aliquem  domatis  angulum,  eo  quod  ut  aliis  cederet  vel  
quod  non  esset  ei  in  triclinio  locus,  divertisset,  et  hoc  quidem  advertebat  citissime:  
et  istum  tanquam  si  inter  tot  discumbentes  per  medios  jugiter  [Col.1107B]  intueretur  
parietes  crebris  ferculorum  visitationibus  honorabat.  Ita  profecto  oculis  quos  a  
natura  amplos  habuit  et  clarissimos  totum  quasi  penetrans,  illustrans,  et  amoenans  
discubitum.  Nihil  modo  istis  et  illis  oculis,  quos  supra  diximus  lacrymarum  exitus  
deduxisse,  alia  quippe  mensa  haec  illa  alia;  illa  mensa  Dei  haec  mensa  saeculi:  ibi  
alimonia  spirituum  sed  hic  corporum  epulae  apponuntur,  inter  quas  ingerere  
lacrymas  sicut  importunum  et  incivile.  Nihil  ergo  modo  hic  istis  et  illis  oculis.  Nihil  
huic  triclinio  et  furtivo  illi  de  noctemandato,  in  quo  ut  supra  monstravimus,  
pauperibus  discumbentibus  pontifex  in  cilicio  ministrabat:  longe  quidem  distant  
opulentia  haec  et  abjectio  illa.  
[Col.1107C]  Sed  quorsum  haec?  quo  tendit  apparatus  hic  tam  magnificus,  et  tam  
augustalis  mensae  descriptio?  Mensa  haec  videtur  potius  mensa  Caesaris  quam  
pontificis.  Et  talis  et  tantae  ad  pauperis  Christi  mensam  nulla  penitus  videtur  
communicatio.  Nihil  apparatui  huic  et  spicis  illis  quas  discipuli  vellicantes  et  manibus  
confricantes  edebant,  seu  etiam  conviviis  illis  evangelicis,  ubi  pisces  tantum  et  
hordeum,  seu  ubi  pars  piscis  et  favus  mellis.  Christus  etiam  jam  resurgens  a  mortuis  
quaerit  duntaxat  pulmentarium  non  leopham,  non  aprum,  non  capream,  non  
capreolum,  non  damulam,  non  cervum,  non  phasides  aves,  non  gallinacium,  sed  
solum  hoc  est  quod  sicut  quaerit  videtur  et  appetere  pulmentarium:  verum  videtur  
mensa  haec,  quam  describere  [Col.1107D]  coepimus,  potius  Augusti  quam  Christi  vel  
christi  Domini.  Sed  quisquis  et  qui  sic  cogitas,  sta  hic,  ne  procedas,  ne  judices,  sed  
vide  et  admirare  et  imitare,  si  potes,  multorum  oculorum  animal  et  multarum  
facierum  personam.  Vide  discipulum  ad  magistri  formam  omnibus  omnia  factum;  
gaudentem  cum  gaudentibus,  flentem  cum  flentibus,  reddentem  quae  sunt  saeculi  
saeculo  et  quae  sunt  Dei  Deo;  modo  cum  sancto  sanctum,  modo  cum  perverso  
perversum,  modo  cum  ethnico  ethnicum,  modo  cum  Judaeo  Judaeum,  modo  cum  
servis  servum,  modo  cum  liberis  liberum,  modo  cum  jucundis  jucundum,  modo  cum  
infirmis  infirmum.  Nam  juxta  illud  Sapientis  et  quasi  in  mundi  specula  constituti  
verbum:  Omnia  tempus  habent;  tempus  [Col.1108A]  flendi  et  tempus  ridendi,  
tempus  plangendi  et  tempus  saltandi,  tempus  amplexandi  et  tempus  continendi  ab  
amplexibus  (Eccle.  III);  omnia,  inquit,  tempus  habent,  quod  et  praesertim  pontificis  
est,  ut  tempori  pareat,  tempori  indulgeat  et  conformet  se  tempori.  Alioquin  non  erit  
multorum  oculorum  animal  nec  multarum  facierum  persona.  Alioquin  non  habebit  
gratiam  apud  Dominum  et  apud  homines;  quod  praesertim  requiritur  a  pontifice,  qui  
nec  soli  Deo  propter  saeculum  potest  vacare  nec  saeculum  propter  Dominum  debet  
deserere,  ut  placeat  Deo,  placeat  et  saeculo.  Placete,  inquit  magister,  per  omnia  
omnibus,  ut  propter  hoc  merito  et  illud  de  pontifice  pontificum  qui  pontificum  est  
sicut  forma  et  gloria  scriptum  sit:  Proficiebat,  inquit,  sapientia  [Col.1108B]  et  gratia  
apud  Deum  et  homines  (Luc.  II).  Sic  et  iste  pontifex  noster  novus  Deo  dilectus  et  
hominibus,  totus  Dei,  totus  saeculi,  suus  nunquam,  nisi  quia  exinde  plus  suus  totus.  
Talem  quippe  decet  esse  pontificem,  qui  nunquam  suus  sit,  nunquam  sibi  vivat,  sed  
sciat  se  Deo  natum  et  patriae,  non  sibi,  parentem  omnium,  foventem  omnes  et  sub  
alarum  suarum  umbra  protegentem.  Sic,  inquam,  iste  multorum  oculorum  animal  et  
multarum  facierum  persona,  factus  omnia  omnibus,  modo  cum  cilicio  in  discubitu  
ministrans  pauperibus,  modo  cum  orario  in  altari  ministrans  fidelibus;  modo  cum  
lorica  justitiae  in  tribunali  finem  imponens  litibus,  modo  cum  temperantia  in  convivio  
congaudens  epulantibus.  
 
 
11.  DE  SOBRIETATE  PONTIFICIS.  
[Col.1108C]  
Verum  cum  qua  temperantia,  quod  nondum  dictum,  dicendum  est,  ut  
quemadmodum  jam  de  habitu,  pariter  et  in  hac  tanta  mensae  opulentia,  inter  tot  
epulantes  et  tantas  epularum  delicias,  de  proprio  quoque  ejus  victu  juxta  quod  supra  
sumus  polliciti,  cognoscamus.  Revera  inter  tot  et  tantas  delicias  in  nullo  penitus  
Sardanapalum  sed  solum  episcopum  sapiebat,  nullius  ut  notari  posset  avidus,  nec  
super  ullam  omnino  escam  se  effundens.  Juxta  quod  ille  sapiens  et  
urbanus:  Noli,  inquit,  avidus  esse  in  omni  epulatione  et  non  te  effundas  super  
omnem  escam  (Eccle.  XXXVII).  In  tanta  igitur  affluentia  nullatenus  ipsius  in  ulla  
epulationis  aviditate  vel  modicus  poterat  denotari  excessus.  Unde  et  cum  
in  [Col.1108D]  omnibus  sobrius,  virtuti  etiam  sobrietatis  quadam  civilitate  adjuncta,  
ipsam  sobrietatis  virtutem  colorabat,  non  solum  religiose  quod  ad  Deum,  sed  etiam  
quod  ad  saeculum  civiliter  sobrius.  Unde  sicut  et  in  caeteris  ita  et  in  hac  praesertim  
sobrietatis  virtute,  quasi  mensae  virtute  propria,  sicut  Deo  et  hominibus  
complacebat;  nam  cum  sobrietatis  virtus  sociam  semper  habeat  abstinentiam,  ipsam  
tamen  abstinentiam,  propter  simul  discumbentes,  quadam  civili  dissimulatione  in  
mensa  occultare  consueverat,  ut  sicut  congaudere  gaudentibus  ita  et  coepulari  
epulantibus  videretur.  Occultabat  quidem  nunc  crebris  huc  et  illuc  ferculorum  
exeniis,  nunc  interserta  quadam  de  Scripturis  cum  eruditis  suis,  qui  a  dextris  ejus  
discumbebant,  collatione  non  quidem  [Col.1109A]  taediosa  sed  moderata  pro  
tempore.  In  hac  quippe  mensa  non  audiuntur  tibicines,  non  cornicines,  non  lyra,  non  
fistula,  non  citharoedus,  non  choraula,  quod  inter  caetera  luxurianti  populo  per  
prophetarum  unum  improperat  Dominus:Tympanum,  inquit,  et  lyra  et  cithara  in  
conviviis  vestris  (Isa.  V).  In  hac  quippe  mensa  praeterquam  mundam  splendidam  et  
inundantem  epularum  opulentiam,  nulla  gulae  nulla  lasciviae  et  nulla  penitus  
luxuriae  incitamenta.  Sed  sicut  instrumentis  et  incitamentis  aliis  submotis,  ex  sacra  
lectione  solius  Spiritus  sancti  organum,  sicut  supra  jam  diximus,  ab  initio  usque  in  
finem  discubitus  grata  quadam  et  interpolata  pro  tempore  vicissitudine  personabat.  
Sic  ergo  comes  sobrietatis  abstinentia  relevatur  nunc  ad  hos,  [Col.1109B]  nunc  ad  
illos,  crebris  ut  diximus  ferculorum  exeniis  nunc  collatione  interposita  de  Scripturis.  
Sed  super  omnia  placido  vultu  et  facie  hilari  totam  abstinentiam  obumbrabat  quo  et  
totum  jucundabat  discubitum.  Verum  et  ipsa  ejus  abstinentia  Deo  grata,  gravis  nulli;  
quae,  ut  diximus,  propter  simul  discumbentes  civili  quadam  dissimulatione  velata  vix  
etiam  notari  valuisset.  
Et  expressius  adhuc  audiamus  abstinentiae  modum  et  quibus  uti  consueverit.  Tria  
namque  sobrietas  exigit,  videlicet  quid,  quando  et  quantum  sumamus;  ne  quid  
prohibitum,  ne  quid  citra  horam,  ne  quid  ultra  mensuram:  unde  et  Adam,  qui  primus  
comedit  vetitum,  confestim  proscribitur:  Jonathas,  qui  citra  horam,  maledicitur;  
Israel  vero,  qui  ultra  [Col.1109C]  mensuram  mox  punitur.  Adhuc  enim  escae  eorum  
in  ore  ipsorum  et  ira  Dei  ascendit  super  eos.  Verum  hujus  triclinii  princeps  pontifex  in  
sobrietatis  virtute  praestans,  et  longe  distans  ab  his,  de  hora  et  mensura  quaestione  
nulla  hic  sicut  nec  opus  est  habita,  solum  quibus  ipse  uti  consueverit  audiamus,  ne  in  
hoc  quod  facile  nimis  justis  et  indiscrete  religiosis  videri  posset,  videatur  in  aliquo  vel  
in  modico  tam  claram  tam  speciosam  et  tam  mundam,  quam  de  eo  praedicamus,  
sobrietatis,  decolorasse  virtutem.  Multa  quidem  offerebantur,  apponebantur  multa  
et  varia,  sed  inter  plurima  pauca  ad  usum  et  esum  proprium  retinebat,  verumtamen  
inter  oblata  ea  quibus  ipse  utebatur  et  delicatiora  quidem  et  [Col.1109D]  pretiosiora  
haec,  quae,  etsi  non  sint  prohibita,  a  sobrietatis  tamen  perfectione  et  a  perfecte  
sobrio  his  prasertim  quos  diximus,  nimis  justis  videri  possent  aliena.  Tanquam  et  
sicut  illis  rudibus  adhuc  discipulis,  sicut  illi  Christo,  sic  et  isti  insultent  Christo  Domini,  
et  clament,  Ut  quid  perditio  haec?  potuit  enim  venundari  et  dari  pauperibus:  unde  et  
cum  unus  justorum  talium  super  hoc  inter  discumbendum  semel  ipsum  quasi  
subridendo  notaret  pontificem,  aliquantisper  zelo  motus  pontifex  ei  sic  respondit:  
«Certe,  inquit,  frater,  ni  fallor,  cum  aviditate  majori  tu  tuam  sumis  fabam  quam  ego  
appositam  mihi  phasidem  avem.»  Et  erat  tunc  avis  haec  ante  praesulem  in  
paropside.  Et  frater  ille  aliquandiu  inter  nos  conversatus,  deliciosa  non  quaerens,  
utpote  [Col.1110A]  qui  ad  haec  consuetudinem  non  habuerat,  revera  avidus  erat  
comedo  grossiorum.  Et  bonum  quidem  et  prudens  pontificis  hoc  et  pro  fratris  
consuetudine  et  pro  veritate  responsum.  Nec  enim  refert,  ut  tradunt  animarum  
medici  Patres  orthodoxi,  quid  quantumve  quis  sumat,  si  solum  necessitati  et  
valetudini  suae  non  voluptati  indulgeat:  unde  et  primus  omnium  parens  non  propter  
esum  cervi  vel  caprei  sed  propter  gustum  pomi  vetiti  de  paradiso  ejectus  exiit.  Et  
Esau  non  propter  gallinacium,  sed  vilis  lentis  edulium  primogenita  perdidit.  Et  David  
aquam  nimis  concupitam  metuens  bibere,  in  terram  fudit  et  Helias  mane  et  vespere  
allatas  carnes  comedit.  Adeo  non  refert  quid  pro  valitudine  seu  quantum  pro  
necessitate  sumatur;  sola  quae  virtuti  sobrietatis  [Col.1110B]  semper  in  insidiis  sedet  
relegetur  concupiscentia,  cui  semper  parum  est  quod  necessitati  sat  est.  «Est  enim,  
ait  quidam,  natura  humana  contenta  modico.»  Nihil  ergo  refert  quid  quantumve  
sumatur,  valitudini  duntaxat  aut  necessitati  hoc  et  non  concupiscentiae  militet;  
verum  et  magister:  Non  est,  inquit,  regnum  Dei  esca  et  potus  sed  justitia  et  pax  et  
gaudium  in  Spiritu  sancto  (Rom.  XIV).  
Hujus  itaque  nostri  princeps  triclinii,  quia  grossiora  non  poterat  utpote  minime  
enutritus  in  his,  deliciosa  quidem  sed  parce  admodum  sumebat  et  sobrie.  Nam  juxta  
quod  et  de  se  ait  quodam,  jumentum  suum  hordeo  non  pascebatur  quod  fuerat  in  
deliciis  enutritum  a  puero.  Cui  et  consonat  illud  Sapientis:  Qui  
nutrierit,inquit,  servum  suum  in  [Col.1110C]  deliciis  a  pueritia,  postea  sentiet  eum  
contumacem  (Prov.  XXIX).  Et  quidem  indiscrete  omnino  et  contra  religionis  veritatem  
fit,  si  anima  nutrita  in  croceis  grossiora  compellatur  amplecti,  et  jumentum  a  pabulis  
arceatur  consuetis.  Alioquin  si  diutius  arceatur,  sic  et  cito  in  via  deficiet  et  prope  
interitum  est,  cui  sic  subtractis  consuetis  apponuntur  nova.  Quod  non  aliud  quam  si  
detur  hordeum,  cui  non  nisi  triticum  sapit,  aut  pro  faba  vicia  aut  pro  avena  lenticula:  
tale  etiam  et  hoc,  tanquam  si  det  quis  pro  pane  lapidem  aut  pro  pisce  porrigat  
scorpionem.  Et  quidem  omnino  irrationabiliter  hoc;  verum  et  Magister  de  
castigatione  corporum  agens  inter  caetera:  Rationabile,  inquit,  obsequium  
vestrum  (Rom.  [Col.1110D]  XII).  Rationabile,  inquit,  ut  videlicet  corporis  tui  castigatio  
et  mortificatio  carnis  cum  discretione  fiat,  ut  si  forte  spiritus  promptus  sit,  tamen  
juxta  vulgatum  illud  Graeci  proverbium:  «Ne  quid  nimis.»  Sed  discretione  magistra,  
omnium  auriga  virtutum  et  moderatrice  operum,  carnis  infirmitati  condescendatur  
et  consueta  non  omnino  negentur:  ne  si  jumento  debilitato  pabula  subtrahantur,  
contingat  ipsum  prius  sub  fasce  ruere  quam  fascem  portare  et  deficere  prius  quam  
currere.  Sapiens  dominus  rationabile  quaerit  obsequium  ut,  si  est  zelus,  in  obsequio  
sit  et  scientia,  et  zeli  fervorem  scientia  temperet:  unde  et  Magister,  quasi  de  
apostolo  conversus  in  medicum,  discipulo  corporis  sui  immoderato  castigatori  
aquam  prohibet  et  modici  vini  [Col.1111A]  indulget  bibere  propter  stomachum  suum  
et  frequentes  suas  infirmitates.  Et  quale  quidem  in  discipulo  hoc,  tale  et  in  hoc  
Magistri  condiscipulo  praesentis  triclinii  principe.  Cui  similiter  et  ex  causa  simili  
propter  stomachum,  quem  semper  a  natura  frigidissimum  habuit,  aquae  potus  supra  
modum  nocivus,  unde  et  juxta  admonitionem  magistri  et  medici  ad  discipulum,  et  
iste  condiscipulus  aqua  nunquam  raro  sincera  sed  vino  duntaxat  utebatur,  modice  
quidem  sumpto  et  ad  sobrietatem,  sobrietatem  certe  supra  quam  commendabilem  
et  admirandam  et  cuivis  sacerdoti  sed  praesertim  pontificibus  imitandam:  sicut  enim  
ante  mensam  et  in  mensa  et  post  mensam  ita  semper  aequalis  ut  nec  in  facie  nec  in  
lingua,  an  sitibundus  foret  [Col.1111B]  an  potus,  potuisset  discerni.  Et  adhuc  quod  et  
miraculo  accedit  et  gaudio,  sicut  ex  secreta  confessione  quidam  religiosi  ipsius  
familiares  id  noverunt  secretius,  non  magis  cibatus  quam  jejunus,  nec  post  vina  plus  
quam  ante  ullam,  vix  sentiens  carnis  rebellionem.  Revera,  miraculosum  hoc  et  
singulare  privilegium  gratiae  inter  vina  et  epulas  et  in  carne  concupiscentiae  nec  
dum  maturioris  aetatis  exhauste  beneficio  tantae  et  tam  angelicae  vivere  puritatis  ut  
ne  dicam  opus  sequi  vel  consensum,  sed  rara  et  saepius  nulla  spiritui  a  carne  
moveatur  rebellio.  
Audivimus  jam  de  praesentis  nostri  triclinii  principe,  in  triclinio  hoc  quam  magnificus,  
in  mensa  [Col.1111C]  hac  quam  immensus,  quam  erudite  circumspectus,  quam  
curialiter  eruditus,  quam  magnifice  discumbens,  quam  gratiose  distribuens,  et  quam  
civiliter  sobrius  quod  ad  saeculum,  et  quam  religiose  quod  ad  Deum.  In  utraque  
revera  mensa  magnus  et  immensus:  magnus  in  mensa  Dei,  magnus  in  mensa  saeculi.  
In  altari  sacerdos  devotissimus,  in  triclinio  paterfamilias  providissimus,  et  si  adhuc  
adjiciamus  tertium  quod  supra  posuimus  medium,  judex  in  tribunali  aequissimus.  
Verum  omnibus  quae  mensae  sunt  celebriter  jam  et  festive  expletis,  tempus  est  ut  
surgamus  de  mensa.  Si  quidem  hymno  dicto  pontifex  cum  eruditis  suis  exit  jam  et  
ingreditur  thalamum.  Et  ut  quod  semel  dicendum  est,  semel  hic  sufficiat  dictum,  cum  
per  historiam  hanc  archipraesulem  [Col.1111D]  cum  eruditis  suis  hoc  vel  illud  fecisse  
crebro  audieris,  ideo  dictum  noveris  quia  in  agendis  sive  his  quae  ad  Dominum  sive  
his  quae  ad  saeculum,  non  admittebatur  extraneus,  praeter  quam  soli  eruditi  sui  et  
consiliarii  forte  alii,  quales  erant  oeconomi:  vix  etiam  adventans  clericus  in  discubitu  
in  propria  archipraesulis  mensa  inter  eruditos  hos,  sed  honorifice  quidem  et  
decenter  in  aliqua  mensarum  discumbebat  seorsum,  crebris  tunc  ab  archipraesule  
mensalibus  visitatus  exeniis.  Non  admittebatur,  inquam,  inter  eruditos  in  discubitu  
quis,  nisi  forte  is  esset  quem  archipraesul  ex  nomine  vocans  multum  honorare  
decrevisset,  magis  semper  sanctae  conversationis  vel  scientiae  quam  dignitatis  vel  
officii  merito.  Et  ob  id  maxime  hoc,  ne  in  mensa  in  qua  archipraesul  [Col.1112A]  ipse  
inter  eruditos  suos  discumbebat,  aliquod  forte  verbum,  sicut  tunc  solet,  elaberetur  
et  praesertim  coram  extraneo  quod  tacuisse  melius.  Sic  admodum  suos  honorans  in  
mensa  et  sibi  prospiciebat  et  suis.  Et  ut  memoratorum  gratia  addam  adhuc,  antiquus  
decessorum  suorum  mos  fuit,  et  sic  ipse  proposuerat  patres  sequens,  ut  in  domo  sua  
non  retineret  clericum  et  maxime  qui  consiliis  interesset,  quem  nosset  regibus  
hominio  seu  fidelitatis  juramento  obnoxium.  Et  ob  id,  ut  ab  ipso  arhipraesule  accepi,  
sanctorum  decessorum  suorum  vetus  mos  hic,  quod  soleat  ab  hoc  jam  ab  antiquo  
inter  reges  et  archipraesules  profana  nimis  crebro  suboriri  dissensio;  verum  et  
archipraesulis  de  domo  et  familia  clericus  regi  obligatus,  ut  diximus,  dissensionis  
tempore  [Col.1112B]  quasi  inter  malleum  et  incudem  erat  positus,  aut  regi  aut  
archipraesuli  male  fidus  aut  saltem  suspectus,  unde  obsequens  et  obligatus  sic  non  
poterat  nec  etiam  innocens,  facile,  aut  hinc  aut  inde,  famae  suae  saltem  non  
sustinere  dispendium,  plerumque  etiam  cum  enormi  rerum  jactura,  quod  
attendentes  sancti  illi  Patres,  qui  semper  quasi  in  motu  erant  et  accincti,  et  sibi  et  
aliis  prospexerunt  in  hoc,  juxta  illud  Sapientiae  verbum  quod  nemo  possit  duobus  
dominis  servire;  sed  ad  historiae  ordinem  revertamur.  Itaque  finito  mensae  hymno,  
ut  diximus,  pontifex  cum  eruditis  suis  a  mensa  surgens,  thalamum  ingreditur,  ubi  aut  
in  Scripturarum  collatione  est  aut  in  agendorum  consiliis.  Et  
quidem  [Col.1112C]  quotidie  sic,  nisi  forte  pro  tempore  modico  somno  indulgeat;  vos  
autem  invitati  pontifices  qui  sedistis  ad  mensam,  scitote  et  vos  similia  debere  parare.  
 
 
12.  QUALIS  FUERIT  IN  ORDINIBUS.  
Verum  necesse  ut  vos,  praesertim  comprovinciales,  tempore  statuto  et  congruo  et  
hoc  in  brevi,  ad  novum  metropolitanum  vestrum  revertamini.  Si  quidem  in  instanti  
septimi  mensis  solemni  jejunio,  dispensatores  in  Dei  mensa  ordinare  et  constituere  
disposuit;  et  vos  ad  hoc  necessarii,  ut  quales  ministros  in  Dei  mensa  ordinare  et  
constituere  novus  pontifex  debeat,  aut  docendo  detis  formam  aut  discendo  a  
metropolitano  vestro  capiatis  exemplum.  Et  profecto  ut  disposuit  accidit.  Nam  post  
consecrationem  propriam,  quam  in  octavis  Pentecostes  [Col.1112D]  tam  festive  tam  
celebriter  factam  supra  diximus,  in  sequenti  quatuor  temporum  septimi  mensis  
jejunio  ordines  celebravit:  eo  quidem  maturius,  quod  jam  aliquandiu  metropolitana  
sedes  vacasset;  et  revera  ut  verum  fatear  et  revera  verum,  supra  caetera  et  prae  
caeteris  in  hoc  praesertim  pastoris  officio  pavidus  admodum  fuit  et  sollicitus.  Legerat  
quippe  illud  magistri  ad  discipulum:  Manus  cito  nemini  imposueris  neque  
communicaveris  peccatis  alienis.  Ex  his  quasi  terribili  quodam  tonitrui  sono  et  ipsis  
praesertim  tonitrui  filiis  metuendo  toto  corde  concutiebatur  et  corpore.  Illud  supra  
modum,  quod  in  calce  terribilis  sermonis  illius  adjicitur,  
veritus:  Neque,  inquit,  communicaveris  peccatis  alienis  (I  Tim.  V),  unde  et  in  
exhortatorio  quodam  sermone,  [Col.1113A]  quem  ipsemet  tunc  ad  ordinandos  fecit,  
inter  caetera  sermonis  et  ipse  hoc  interpretatus  est  verbum:  non  tamen  novam  
inducens  nec  a  veteri  orthodoxorum  interpretatione  dissidens.  Cujus,  ad  multorum  
praestante  Domino  instructionem,  interpretationis  suae  hic  propria  verba  
interserere  curavi  quae  ipse  tunc  ad  ordinandos  habuit  ad  ipsos  loquens  sic:  
«Obsecro  vos,  fratres,  per  misericordiam  Dei,  ne  manus  meas  cito  vobis  imponi  
patiamini,  praeter  quam  illis  qui  secundum  officii  sui  gradum  in  Ecclesia  Dei  digne  
ministrare  disposuerint,  ne  peccatis  alienis  communicem  qui  propriorum  multitudine  
nimis  sentio  me  gravari.  Certo  enim  certius  est  quod  qui  indignum  scienter  vel  
absque  multa  probatione  [Col.1113B]  ordinat,  etiamsi  ordinatus  postea  corrigatur,  
graviter  Deum  offendat:  quod  si  ordinatus  non  corrigitur,  ordinans  ordinati  peccatis  
se  maculat,  his  maxime  quae  post  ordinationis  suae  diem  ordinatus  perpetrat.  
Verum  Apostolus  Timotheo  praecipit  dicens:  Manus  nemini  cito  imposueris  neque  
communicaveris  peccatis  alienis  (ibid.);  vobis  ergo,  fratres,  ex  parte  omnipotentis  Dei  
et  nostra  interdicimus,  ne  quis  jugum  Domini  a  nobis  sibi  imponi  permittat,  si  se  
minus  sufficientem  attendat.  Stet  potius  in  bono,  quandiu  non  convalescit  ad  
melius.»  
Haec  inter  caetera  in  sermone  illo  ad  ordinandos  verba  ipsius  propria:  vide  ex  his  si  
non  exterritus,  si  non  tremebundus,  si  non  sollicitus,  verum  et  
in[Col.1113C]  ordinandorum  discussione  indagator  erat  acerrimus:  primum,  ut  
ecclesiastica  habet  institutio,  si  vita  dignus,  secundo  si  scientia  ornatus,  pro  gradu  
tamen  quem  quaerebat,  tertio  si  vitae  et  scientiae  et  gradu  quem  quaereret,  
ecclesiae  beneficium  competens:  ne  postquam  promoti  palantes  et  vagi  seu  
conductitii,  sacros  ordines  non  religioni  sed  potius  quaestui  haberent  et  ostentui.  Et  
tria  quidem  haec  jam  non  secundum  canonis  sed  potius  secundum  ipsius  summi  
formam  Christi  sacerdotis.  Cujus  in  altaris  mensa  omnes  isti  sic  ordinati  ministri  sunt:  
qui  primum  quidem  coepit  facere  et  docere  et  in  usum  suum  et  suorum  et  
pauperum  loculos  habuit.  Ecce  tria  haec,  vita,  scientia,  beneficium.  Audis  enim  et  
vides  Christi  loculum  et  Christi  in  Ecclesia  accipe  beneficium.  
Non[Col.1113D]  canonicam  super  canonicam,  non  ecclesiam  super  ecclesiam,  non  
beneficium  super  beneficium,  ut  si  hoc  mammonae  cumulus,  sed  aliquod  ecclesiae  
beneficium  competens,  ut  hoc  Christi  sit  loculus;  non  superabundans  sed  sufficiens.  
Tale  quippe  et  solum  tale  Christi  loculus  est,  apostolorum  
divitiae:  Habentes  inquiunt,  alimenta  et  quibus  tegamur;  his  contenti  simus  (I  Tim.  
VI).  Tria  igitur  haec  noster  pontifex,  ordinator  novus  ad  illius  magni  pontificis  Christi  
formam  in  his  primis  quos  celebravit  ordinibus  in  Christi  ministris  expetebat:  verum  
horum  adeo  indagator  acerbus  ut  vix  ulli  absque  se  ipso  hanc  indaginem  crederet.  In  
tantum  veritus  ne,  ut  ipsemet  jam  praedixit,  alienis  peccatis  communicaret.  Vel  ne  
pro  templi  ministris  in  templo  Dei  idola  erigeret,[Col.1114A]  vel  ne  tanquam  
trapezita  subdolus  summi  Regis  nummum  adulteraret.  
Nam  profecto  contemptibilis  vitae  et  scientiae  homines  regalis  ministerii  insignire  
charactere,  hoc  revera  est  Regis  summi  nummum  quem  creditum  sibi  habent  
pontifices,  adulterare.  Et  non  auro  vel  argento,  sed  horum  vice  stanno  potius  vel  
aere  vel  plumbo  signaculum  regis  imprimere;  unde  et  magni  Regis  falsarii  hi  
exhaeredandi  et  tradendi  patibulo.  
Quid  ergo  de  his  qui  absque  multa  Ecclesiae  necessitate  clericos  suos,  necdum  in  his  
quos  jam  susceperunt  ordinibus  canonice  statuto  tempore  probatos,  mox  ad  ordines  
superiores  cogunt  et  crescere  compellunt  invitos?  Hi,  ut  videtur,  aut  dominari  
in  [Col.1114B]  clero  appetunt  aut  reddunt  se  de  turpi  exactione  suspectos,  cum  ob  id  
accipere  ut  ordinatio  procedat  vel  subsistat  par  scelus  sit  et  Simoniae  crimine  
censeatur:  Sed  de  hoc  alias,  vos  autem  qui  ad  hos  ordines  accessistis,  supra  
convocati  pontifices,  videte  si  non  in  novo  ordinatore  hoc  ordinandi  canonica  forma  
sit  haec,  scio  nec  dubito  quia  canonica  judicabitur.  Verum  et  Ecclesiae  expedit  ut  si  
novo  ordinatori  huic  non  praeformastis,  vel  nunc  a  metropolitano  vestro  novo  
deinceps  teneatis  formam  hanc,  ordinantium  quippe  creber  valde  in  hoc  et  enormis  
excessus.  Et  eo  quidem  periculosior  quod  juxta  quod  ait  doctorum  unus  vir  
apostolicus,  judicari  non  potest  semel  ordinatus,  verum  et  tanto  subtilius  prius  
examinandus  est  quanto  ordinatus  [Col.1114C]  deinceps  judicari  non  poterit.  
Verum  unum  erat  quod  nec  sine  causa  plurimum  movebat  novum  nostrum  
archipraesulum  nostrum,  novum  ordinatorem.  Cernebat  enim  et  in  sua  et  in  
provinciis  aliis,  proh  dolor!  his  diebus  nimis  frequens,  paucos  a  Deo  vocatos  tanquam  
Aaron,  sed  fere  quotquot  sola  regum  hominumve  gratia  ad  apicem  pontificalem  
ascendere;  et  deferri  hic  non  vitae,  non  scientiae  meritis,  sed  sanguinis  generositati,  
pecuniae,  gratiae,  et  potissimum  principum  obsequiis  seu  acclamationibus  saeculi.  Et  
hoc  certe  malum  illud  quod  rex  sapiens  vidit  sub  sole,  quasi  per  errorem  egrediens  a  
facie  principis,  positum  videlicet  stultum  in  dignitate  sublimi  et  divites  
sedere  [Col.1114D]  deorsum;  servos  in  equis  et  principes  ambulantes  quasi  servos  
super  terram.  De  quo  et  alibi  idem  rex  sapiens:Sicut  qui  mittit  lapidem  in  acervum  
mercurii,  ita  qui  tribuit  insipienti  honorem  (Prov.  XXVI).  Super  quo  ejusdem  regis  
sapientis  successor  sed  illegitimus  et  primus  regum  schismaticus  Jeroboam  qui  
primus  et  sicut  regnum  sibi  et  sacerdotium  usurpavit,  inter  prima  schismatici  regni  
sui  initia  creberrime  per  prophetas  arguitur,  quod  super  populos  quae  populus  
adoraret  constituerit  idola  et  fecerit  fana  in  excelsis  et  sacerdotes  de  extremis  
populi.  Et  ita  rex  ille  schismaticus  sacerdotium  sibi  usurpando  et  quae  populus  
adoraret  super  populum  idola  constituit,  et  post  qui  idolis  ministrarent  de  novissimis  
populi  sacerdotes  fecit:  verum  quia  in  [Col.1115A]  figura  nostri  omnia  contingebant  
illis,  scripta  sunt  autem  propter  nos,  o  quot  reges  nostri  post  umbram  illam  
futurorum  sacerdotium  sibi  usurparunt  et  quotidie  usurpant  adhuc.  Lege  historias  
nostras,  lege  libros  temporum,  lege  annales,  qui  de  his,  et  vix  inter  reges  reperies  qui  
de  anathemate  non  tulerit,  qui  de  sacerdotio  non  usurpaverit,  qui  ad  arcam  manum  
non  miserit,  qui  de  templo  non  asportaverit,  qui  in  vasis  templi  non  biberit,  aut  de  
templi  vasis  non  contrectaverit,  tanquam  si  eis  regnum  non  sufficiat,  nisi  et  
sacerdotio  se  immisceant;  verum  tanquam  veteribus  omissis  his  ut  ad  nova  
revertamur,  et  nostra  quae  de  praefato  illo  primo  rege  schismatico  vetus,  eadem  
nunc  nostri  temporis  nova  querimonia  est;  pro  illis  certe  regibus,  qui  nunc  
super[Col.1115B]  populos  post  illa  inveterata  priorum  similia  quasi  nova  fabricando  
idola  constituunt  et  qui  ministrent  idolis  priorum  similes  quasi  novo  sacerdotes  de  
extremis  populi  faciunt,  quid  enim?  sunt  pro  regum  voto  et  nutu  pontifices  stulti  et  
inscii,  hic  et  ibi  super  populos  constituti  in  Ecclesia,  nisi  Jeroboam  in  Dan  et  in  Bethel  
idola?  juxta  quod  prophetarum  unus:  O  pastor,  inquit,  et  idolum  (Zach.  XI).  Et  quid  
qui  ministrant  his  idolis  de  extremis  populi  sacerdotes,  nisi  illi  qui  nunc  his  subsunt  
pontificibus,  sacerdotio  fungentes,  extremae  vitae  homines.  Quos  quidem  sicut  tales  
pontifices  pariter  et  reges,  tales  faciunt  sacerdotes.  Non  quidem  ipsis  manum  
imponendo  sed  tales  praeficiendo,  qui  tales  faciant,  qui  talibus  facile  manus  
imponant.  Tales,  inquam,  faciunt  [Col.1115C]  similes  illis  qui  faciunt  ea.  Tanquam  dii  
falsi  et  simulacra  gentium  sicut  hi  et  illi  dii  minores  hi  magni  illi.  O  quam  cavenda  
regibus  et  in  sublimitate  positis  sacerdotii  usurpatio,  sicut  ambitiosa  et  profana!  
Cavenda,  inquam,  ne  Abiam  suum  perdant  cum  ambitioso  Jeroboam;  ne  dividantur  
cum  improviso  Oza,  et  ne  lepra  percutiantur  in  fronte  cum  temerario  Ozia;  frontem  
nunc  dico  illam,  quam  in  sacerdote  auri  lamina  venustando  operit  in  
propheta  tau  litterae  impressio  ab  occisoribus  protegit,  et  quam  ad  procacis  et  
provocantis  allophyli  interitum  fundae  lapidis  ictus  conquassavit.  Praetereo  nunc  
immensum  illud  propheticum  deserti  maris  onus.  Tantum  videlicet  Babyloniorum  
destructum  imperium,  [Col.1115D]  eo  solo  quod  ab  aliis  prius  asportatis,  in  templi  
vasis  principes  Babyloniorum  bibere  et  ea  irreverenter  attrectare  praesumpserunt.  
Verum  hoc  praesenti  sermone  rex  vel  princeps  non  tangitur,  qui  cum  rege  sancto  
David  et  propheta,  diligens  decorem  domus  Dei,  optat,  operatur  et  studet,  ut  in  
domo  Dei  ad  decorem  domus  et  ecclesiae  portandam  fabricam  excisae  et  fortes  
columnae  sint,  et  ut  tales  ad  regimen  populorum  assumantur  ex  clero  si  forte  
reperiantur  quaesiti.  Nec  enim  tales  se  ingerunt  quos  sacra  Scriptura  commendat  
quos  disponit,  quos  ordinat,  et  huic  praesertim  tam  sancto  officio  deputat;  cum  
revera  tales  et  soli  tales  sint  digni,  alii  etenim  indigni  penitus  nostri  officii  viri;  illi  
praesertim  qui  de  bonis  ecclesiae  divites  contra  formam  omnem  
ecclesiasticam  [Col.1116A]  die  noctuque  castra  laboriose  sequentes  solum  ut  
crescant  adhuc,  ecclesiasticos  et  praesertim  pontificales  honores  pro  beneficiis  
quaerunt;  verum  si  objeceris  talem  quem  Scriptura  describit  et  quaerit  in  clero  nunc  
columnam  nullam,  eo  quod  sicut  olim  praedictum  et  nunc  adimpletum,  aetas  nostra  
virorum  sic  inops  sit,  respondeo:  Utinam  vel  assumerentur  potiores  ex  clero  eo  
religiosius  quo  et  studiosius  inquisiti!  Nec  enim,  ut  jam  diximus,  tales  ad  honores  se  
ingerunt;  sed  aut  in  scholis  aut  in  claustris  aut  potius  in  montibus  aut  in  speluncis  aut  
in  cavernis  terrae  a  mundi  contribulatione  et  contradictione  se  abscondunt.  
Sed  ut  ad  id  propter  quod  digressi  revertamur,  cernimus  quidem  hodie  multos  sola  
regum  gratia,  [Col.1116B]  utinam  absque  Regis  regum  offensa,  aut  quia  non  sine  
offensa  utinam  non  sine  venia,  ad  culmen  pontificale  ascendere:  verum  ut  et  dicam  
quod  ego  nunc  sentio  super  his,  in  his  metropolitanorum  potius  quam  principum  
sicut  videtur  culpa  gravior,  ita  et  adversus  metropolitanos  instat  querimonia  acrior,  
quantum  distat  inter  volentem  et  facientem  seu  inter  voluntatem  et  opus.  Principes  
quippe  solum  volunt,  sed  metropolitani  et  volunt  et  faciunt,  qui  talium  prius  
electionem  roborant  et  postea  manus  imponunt.  Quorum  etiam  ipse  scrutiniorum  
liber,  quem  ordinarium  suum  vocant,  sacrilegam  impudentiam  manifestans  
apertissime  damnat.  Si  igitur  hoc  noster  ordinator  novus,  hic  noster  archipraesul  
novus,  haec  cernens  vereatur,  nec  mirandum.  Tales  enim  primo  [Col.1116C]  sibi  
oblatos,  ut  talium  talem  qualem  electionem  primum  roboret  et  confirmet,  et  demum  
quod  adhuc  majus  est,  manum  imponat  et  consecret,  repellere  videtur  omnino  
injustum,  cum  in  facie  Ecclesiae  nec  super  crimine  aliove  convicti  sint  vel  confessi,  
quo  sint  minus  idonei,  nec  sit  aliquod  crimen  notorium  consecrandi.  Econtra  tale  
admittere  admodum  periculosum,  utpote  quibus  pastorali  officio  vita  ante  acta  non  
consonat,  aut  si  forte  consonat,  omnium  tamen  judicio  minime  visa  est  consonasse:  
cum  tamen  jure  divino  et  omnium  testimonio  solus  sit  ille  assumendus  ut  dignior,  
cujus  videatur  conversatio  sanctior.  Verum  ut  inpraesentiarum  de  conversatione  
omittamus  et  vita,  hanc  enim  eo  melius  quo  interius  [Col.1116D]  Deus  quam  homo  
videt,  quod  statim  in  evidenti  est  scientia  minime  sufficit.  Hujus  dico  consecrandi,  
seu  ut  consecretur  electi,  qui  totam  vitam  per  vana  et  otiosa  saeculi  ducens,  necdum  
discipulus,  non  ut  in  scholis  velut  aliquis  arbitrarius,  sed  in  ecclesiis  vere  ordinarius  
Scripturarum  quaerit  esse  magister.  Novus  itaque  archipraesul  noster  arctabatur  ex  
his,  eo  quod,  ut  ostendimus,  et  tales  admittere  foret  periculosum  et  tamen  tales  
respuere  videretur  injustum.  Et  prae  caeteris  archipraesul  arctatus  ex  eo  quod  
Magister  ad  discipulum,  et  apostolicus,  imo  verius  magnus  apostolus  quasi  ad  
metropolitanorum  suorum  unum  hoc  inter  caetera  scripserit:  «Hujus,  inquiens,  rei  
gratia  reliqui  te  Cretae,  ut  ea  quae  desunt  corrigas,  et  constituas  per  civitates  
presbyteros  sicut  ego  [Col.1117A]  te  disposui;»  quales  autem  constituendos  
disposuerit  mox  subjungit:  «Si  quis  sine  crimine  est,»  et  caetera  quae  in  illo  
pontificalium  virtutum  catalogo  sancto  apostolica  series  seriatim  contexit,  juxta  
sanctorum  orthodoxorum  interpretationem  nomine  presbyterorum  episcopos  hic  
intelligens:  in  nomine  aetatis  nomen  officii.  Arctabatur  itaque  et  maxime  ex  his  
salutaribus  magistri  monitis  noster  hic  archipraesul,  ordinator  novus.  Talis  enim  et  
solus  vere  et  plene  dignus,  quem  sic  describendo  pulchre  depingit  magister,  pictor  et  
ipse  pulcher.  Sed  ut  humanum  adhuc  dicam  propter  torporem  et  teporem  nostri  
temporis,  et  si  consecrandus  omnino  talis  non  sit,  necesse  tamen  ut  in  horum  
nonnullis  catalogi  pontificalis  gratiarum  donis  is  qui  consecrari  quaerit  
praefulgeat  [Col.1117B]  et  hoc  ipsum  cernere  consecratorem.  Alioquin  certe  indigne  
et  in  proprium  suum  judicium  consecrat  nisi  virtutum  consecrandi  ipse  potissimum  
qui  consecrat  certis  aliquibus  argumentis  bene  conscius  fuerit:  et  reclamante  
conscientia,  alienis  peccatis  communicans  cui  cito  nimis  manus  imponit.  Itaque  per  
magistrum,  tanquam  divini  juris  praeconem,  promulgata  sunt  in  duo  simul  coelestis  
imperatoris  edicta  mox  incidens.  Quorum  primum  illud  edixerat:  Omne  quod  non  est  
ex  fide  peccatum  est  (Rom.  XIV),  et  hoc  secundo:  Manus  cito  nemini  imposueris  
neque  communicaveris  peccatis  alienis  (I  Tim.  V).  In  hoc  ipso  tamen  periculosa  
dispensatio,  si  potiori  neglecto  praeferatur  inferior,  juxta  illud  prophetae:Maledictus  
dolosus  qui  habet  in  grege  suo  [Col.1117C]  masculum  et  votum  faciens  immolat  
debile  Domino  (Malach.  I).  Et  ita  in  magnis  sacerdotibus  grande  quidem  et  quod  vix  
vitari  possit  periculum.  Minores  quippe  sacerdotes  eo  minus  periculosius,  quo  
liberius  possunt  et  in  vita  examinari  et  in  scientia,  differri,  repelli,  ejici,  amoveri:  sed  
istos  tales  et  tantos,  quanto  majores  et  indigniores,  fugere  aut  effugare  quis  audet  
aut  potest?  Aut  superstitiosus  aut  temerarius  haberetur  qui  de  novo  hoc  attentaret.  
Adeo  jam  a  multo  tempore  invaluerunt  tales  et  multiplicati  sunt  super  numerum.  
Pontifex  itaque  noster  novus  non  sine  causa  arctabatur  et  his:  et  arctatus  sic  in  
primis  sui  ipsius  accusator  erat  acerrimus,  eo  videlicet  quod  ipse  sicut  se  
accusabat,  [Col.1117D]  talium  quos  descripsimus  similis,  homo  vanus  et  superbus  
contra  omnem  juris  formam  ab  aula  ad  ecclesiam  sicut  deformiter  et  enormiter  sic  
fuisset  assumptus.  Cui  cum  tunc  eruditorum  suorum  aliquis  in  medium  exemplatim  
proponeret  multos  ab  aula  et  alios  multos  a  saeculo  ad  pastorale  culmen  assumptos,  
et  frequenter  multos  simplices,  inscios  et  Scripturarum  ignaros,  sancte  tamen  et  
strenue  curam  pastoralem  implesse,  et  ibi  etiam  maxime  abundasse  gratiam  ubi  
superabundavit  peccatum,  respondit  mox,  ad  illum  de  eruditis  suis  qui  sic  locutus  
fuerat  specialiter  verbum  dirigens:  «Frater,  inquiens,  et  haec  quidem  quae  tu  recolis  
miserentis  Dei  miracula  sunt  ad  consequentiam  minime  trahenda:  alioquin  juxta  illa,  
quae  tu  inducis  exempla  [Col.1118A]  passim  et  sine  delectu  eligatur  in  Ecclesia,  sicut  
justus  et  impius,  sicut  mundus  et  immundus,  et  cum  docto  indoctus,  et  videamus  si  
adhuc  potens  sit  Deus,  et  si  est  virtus  in  Excelso:  et  spreto  judicio  ecclesiastico  totum  
divino  committamus  miraculo,  cum  possit  Altissimus  de  lapidibus  istis  suscitare  filios  
Abrahae;  et  saepe,  ut  tu  per  exempla  tua  indicas,  fecerit  sic.»  Et  in  finem:  «Unum,  
inquiens,  certissime  statui,  quod  conscientia  mea  reclamante  si,  Domino  disponente,  
sic  evenerit,  nec  destinati  pontificis  oblatam  meam  electionem  confirmabo  nec  
consecrabo  electum,  unde  et  suppliciter  Altissimum  invoco  ut  hoc  meum  propositum  
et  desiderium,  quod  justum  esse  non  dubito,  ipse  misericors  et  miserator  Dominus  in  
dies  augeat,  roboret  et  confirmet.»  [Col.1118B]  Et  quidem  novum  nostrum  
archipraesulem,  sacerdotum,  ut  praeostendimus,  ordinatorem  tam  districtum  et  
episcoporum  ut  ex  jam  dictis  patet,  consecratorem  tam  timoratum,  exauditum  a  
Domino  evidenter  quidem  et  cito  historiae  hujus  declarabunt  sequentia.  
 
edn  3:247  
13.  CUR  IN  DESCRIBENDIS  OPERIBUS  PONTIFICIS  MORETUR.  
Hucusque  prosecuti  sumus,  prout  datum,  quantus  Thomas  hic  noster  fuerit  in  aula  et  
quantus  post  coeperit  esse  in  Ecclesia,  mox  adepto  pontificii  gradu;  quam  strenue  
prius  Henrico  illustri  regi  Anglorum  et  quam  gloriose  post  militare  coeperit  Christo  
summo  regi  Anglorum;  in  aula  reddens  quae  sunt  Caesaris  Caesari  et  in  Ecclesia  Deo  
quae  sunt  Dei:  verum  in  his  pontificis  operibus  exsequendis,  sicut  [Col.1118C]  supra  
quod  verebar  non  tacui,  et  hic  iterum  propter  obtrectatores  quos  vereor  non  iterare  
non  possum.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
In  his,  inquam,  pontificis  exsequendis  operibus  forte  nimis  morosus  videor  et  in  
ipsorum  commendatione  operum  taedians  inculcator  verborum,  et  potius  
theologicae  aedificationi  quam  gestorum  viri  historicae  explanationi  insistere,    
[3:248]  
et  ita  nimis  theologum,  historicum  vero  parum  sapere:  verum  quivis  notans  nos  sic  
saltem  non  judicet,  sed  advertat  prius  nos  non  solum  pontificis  opera  sed  et  causas  
operum,  quod  et  supra  jam  nos  dixisse  meminimus,  explicare:  quasi  non  solum  
facta,  sed  et  animum  facientis  quem  ab  ipso  sic  accepi  factore.  Unde  et  factorum  
causas  eo  diligentius  prosequor,  quo  ea  ab  [Col.1118D]  ipso  auctore  sic  acceperim,  
et  factorum  causas  prosequens  ideo  in  describendis  ipsis  sum  morosior.  Curramus  
enim  per  singula  quae  jam  descripsimus  opera  et  liquido  videbitur  quod  sic.  
Curramus,  inquam,  per  singula,  primo  ad  novi  tironis  cilicium,  ad  novi  sacerdotis  
orarium,  ad  dispensatoris  furtivum  de  nocte  mandatum,  ad  solemnem  illum  in  altari  
festinanter  comestum  agnum  anniculum,  ad  judicem  in  tribunali  indeclinabiliter  
aequum,  ad  patremfamilias  in  mensa  tam  civiliter  et  tam  religiose  sobrium,  ad  
magistrum  in  schola  discipulorum  examinatorem  tam  districtum.  Curramus,  inquam,  
per  singula  haec,  et  horum  omnium  pervidebis  vel  quam  ipsomet  didici  vel  quam  per  
me  ipsum  indubitanter  accepi,  causam  quidem  evidenter  et  ob  id  
minus[Col.1119A]  breviter  historiae  huic  insertam.    
 
Et  propterea  quia  tanti  pontificis  facta  et  causas  factorum  inseruimus  tam  ampla  et  
tam  digna,  sicut  infra  molestam  brevitatem  concludere  non  valui,  ita  et  elaborata  
brevitate  tam  clara  et  tam  spectabilia  obscurare  et  coarctare  formidavi.  Igitur  quia  
post  descripta  pontificis  opera  et  ipsorum  operum  causas,  mox  subscribendo  
conscripsimus,  patet  profecto  quod  ex  his  aedificatio  fructuosior,  instructio  
perfectior,  et  proinde  necesse  ut  per  verborum  fila  prolixioris  sermonis  tela  
texeretur  extensior.  Et  ob  idem  forte  historiae  legem  excedens  plus  theologum  
sapio:  nec  enim  absque  theologia,  absque  Dei  sermone,  Dei  operum  virtus  
declarari  potest  aut  debet.  
 
Igitur,  si  excessi  in  hoc,  me  ad  id  virtus  operum  [Col.1119B]  compulit.  Et  si  quis  forte  
est,  excusabit  excessum;  aut  si  non  est,  augebit  meritum  et  uberiorem  aedificationis  
faciet  fructum.  
 
Et  quidem  ad  operandum  multum  est  ut  quis  divina  operans  operum  suorum  causam  
et  virtutem  intelligat;  verum  et  propheta  ad  operandum  operum  quaerit  intellectum,  
ut  non  solum  sciat  quid  facere  debeat,  sed  et  cum  facit,  cur  faciat.    
 
Da  mihi,  inquit,  intellectum  et  scrutabor  legem  tuam  et  custodiam  illam  (Psal.  
CXVIII).  Ecce  quod  ante  practicam  et  sanctarum  operationum  theoricam  postulat,  ut  
quemadmodum  medici  corporum  salutem  corporis,  ita  et  hic  salutem  spiritus  
secundum  praeeuntis  theoriae  operetur  intellectum.  Sancta  [Col.1119C]  quippe  
operatio,  quanto  plus  intellecta  tanto  aedificat  fructuosius  et  vivificat  fortius  et  pro  
tempore  vel  agitur  vel  dissimulatur  securius.  Siquidem  opus  absque  scientia  corpus  
sine  anima,  terra  sine  aqua,  et  velut  sicca  absque  pluvia  nubes,  unde  etiam  et  
charitas  quae  cum  scientia  habetur  alii  omni  supereminet  charitati.  Quod  discipulos  
scire  inter  caetera  optat  Magister  eis  scribens  sic:Scire  etiam  supereminentem  
scientiae  charitatem  Christi  (Ephes.  III).  Quodvis  enim  bonum,  si  diligatur,  tanto  
diligitur  affectuosius,  quanto  scitur  perfectius.  Quod  si  forte  tentationis  alicujus  
vehementia  amittitur,  is  qui  scientiae  spiritum  habet,  tanto  illud  iterum  facilius  
recepit  quanto  pro  amisso  poenitere  fructuosius  et  modum  et  viam  ut  ad  illud  
revertatur  [Col.1119D]  novit  perfectius,  juxta  quod  rex  ille  sapiens:  Qui  apponit,  
inquit,  scientiam,  apponit  dolorem.  Ille  enim  profecto  de  virtutis  bono  amisso  cum  
poenitet  acrius  dolet  qui  scientiam  habet.  Quod  enim  est  acetum  sapori,  quod  oleum  
igni,  quod  ligna  pyrae,  quod  diagridium  medicinae,  hoc  est  scientia  poenitentiae.  
Alioquin  quod  magister  obsecrat,  non  erit  obsequium  rationabile  obsequii  causa  
incognita.  Nam,  sicut  melius  est  Domini  mandatum  facere  quam  nosse,  ita  prius  est  
nosse  quam  facere;  facere  enim  et  ignorare  cum  facias,  sicut  non  perfectae  
cognitionis,  non  perfectae  obedientiae  est:  cui  ignorantia  detrahit  et  minus  reddit  
devotam,  unde  et  prophetarum  unus:  Et  tu,  Israel,  noli  ignorare.  Et  
Magister:  Propterea  nolite  fieri  imprudentes  sed  [Col.1120A]  intelligentes  quae  sit  
voluntas  Dei  (Ephes.  V),  quam  profecto  cum  feceris  et  causam  noveris  faciendi,  tunc  
quod  magister  optat  discipulis  in  omnem  plenitudinem  Dei  impleberis.  Sed  ut  ad  
priora  redeamus,  sicut  jam  diximus,  in  novis  his  novi  pontificis  virtutum  operibus  
cum  ipsis  operibus  causas  et  virtutem  ostendimus  operum;  et  ideo  prolixiores  sumus  
in  exsequendis  his,  verum  prolixitas  haec,  sicut  aedificationi  cedit,  et  laudi.  Nam  
quicunque  haec  qualitercunque  exarata  et  qualicunque  excepta  calamo  ob  tanti  
pontificis  devotionem  et  memoriam  legere  dignabuntur,  non  solum  opera  sed  et  
virtutem  operum  suorum  dicent  et  magnitudinem  ejus  narrabunt.  
 
 
14.  DE  PRAEDIIS  QUAE  REPETEBAT  A  LAICIS.  
[Col.1120B]  Verum  ab  his,  quibus  tam  gloriose  vitam  suam  instituit  pontifex,  sicut  
mihi  datum  utcunque  expeditis,  cum  pontifice  procedendum  ad  alia.  Jam  enim  qui  
hucusque  in  portu  ecclesiae  navigarat  saeculi  mare  ingredi  incipit  et  saecularia  
attrectare.  Quod  persaepe  necesse  pontifici,  sed  sapienti  pontifici  dulce  nunquam.  
Jam  quibusdam  regni  magnatibus  viris  magnis  et  potentibus,  de  praediis  per  
praedecessorum  suorum  impotentiam  seu  incuriam  ecclesiae  suae  abbatis,  
quaestionem  movet,  quaedam  repetendo,  nonnulla  vero  ubi  manifesta  videbatur  
injuria  absque  quaestione  revocando,  qualia  erant  illa  praedia,  quae  vulgo  in  terra  
dicuntur  firmae  feodales;  quas  omnes  archipraesul,  tanquam  
ad  [Col.1120C]  mensam  suam  propriam  pertinentes,  mox  inter  pontificii  initia,  illis  
qui  firmarii  dicuntur  exclusis,  ad  proprium  suum  dominium  revocat,  nullo  fiscali  
judice  requisito.  Conventus  vero  quare  hoc  faceret  respondit  nullo  modo  se  
litigaturum  super  his,  quae  ad  dominium  suum  pertinere  fuisset  notissimum,  etsi  
quocunque  titulo  injuste  alienata.  Et  ita  praedia  illa  pro  voluntate  sua  ordinavit  et  
tenuit,  donec  exturbatus  et  haec  et  alia  propter  justitiam  proscriptus  perdidisset;  
quod  plenius  enarrabunt  sequentia.  Et  praeterea  instantissime  repetebat  feodum  
illud,  quod  dicebatur  Willelmi  de  Ros,  feodum,  ni  fallor,  septem  militum,  quod  
defuncto  archipraesule  Patre  Theobaldo  mox  fuerat  confiscatum,  verum  archipraesul  
mota  duntaxat  super  feodo  hoc  [Col.1120D]  quaestione  substitit  hic,  regis  qui  tunc  
extra  regnum  agebat  adventum  sustinens.  De  quo  tamen  feodo,  propter  alia  quae  
emerserunt,  nec  tunc  in  proximo  regis  adventu  verbum  movit  sed  distulit.  Erat  etiam  
inter  archipraesulem  et  nobilem  virum  comitem  de  Clare  dura  tunc  contentio,  eo  
quod  archipraesul  exigeret  super  castro  illo,  quod  dicitur  de  Tunebrige,  et  omni  
territorio  quod  castri  est  sibi  hominium  fieri;  et  praesertim  super  omni  eo  quod  infra  
leugam  castro  circumjacentem  est,  quae  vulgo  banleuga  dicitur,  sive  ut  dicatur  
Latinius  bannum  leugae.  Comes  vero  hominium  obtulit,  sed  super  quo,  quod  
quaerebat  archipraesul,  exprimere  recusavit.  Praeterea  repetebat  turris  Rophensis  
custodiam,  quam  et  de  Ecclesiae  suae  jure  protestabatur,  [Col.1121A]  super  hoc  
instrumentum  publicum,  chartam  videlicet  divae  recordationis  Willelmi  illustris  
quondam  Anglorum  regis,  qui  regnum  strenue  in  manu  forti  certamine  bellico  
acquisierat,  producens.  His  itaque  et  hujuscemodi  motis  quaestionibus  et  
praediorum  revocatis  his,  repetitis  illis,  oriuntur  pontifici  mox  contentiones  et  lites  et  
adversarii  multi,  sed  propter  regis  metum  occultiores,  eximiam  illam,  ut  supra  
ostendimus,  quam  pontifex  habebat  adhuc,  regis  gratiam  sicut  reverentes  et  
verentes,  et  ob  hanc  pontificis  non  modicum  metuentes  offensam.  Verumtamen  qui  
se  laesos  sentiebant  aut  laedendos  verebantur,  regem  extra  regnum  agentem  adhuc  
nonnulli  adeunt,  et  querentes  exponunt  aliqui  se  passos,  alii  vero  se  passuros  
injuriam  per  pontificem,  nisi  [Col.1121B]  regia  clementia  justitiae  adhibeat  manum.  
Et  constantem  regis  ad  pontificem  gratiam  vel  in  aliquo  labefactare  attentantes,  
addunt  quod  nimia  regis  gratia  cornua  daret  pontifici  ad  excedendum.  Sed  rex,  qui  
opere  et  veritate  eum  diligebat,  nihil  motus  ex  his,  a  talibus  avertebat  auditum:  et  
quia  in  articulo  erat  transfretandi,  in  adventum  suum  in  Angliam  querentes  distulit.  
Et  ecce  quia  post  modicum  crebro,  sicut  decet  et  solet,  ante  praenuntiatus  rex  apud  
australem  portum,  qui  dicitur  Suthamtune,  nuntiatur  applicuisse.  Applicuit  autem  
rex  primo  anno  consecrationis  pontificis,  ni  fallor,  cito  post  Salvatoris  natalitios  dies.  
Cui  confestim  archipraesul  una  cum  egregio  illo  puero,[Col.1121C]  quem  jam  saepe  
nominavimus,  Henrico,  regis  filio  et  regni  haerede,  obviam  venit,  utpote  qui  regis  
jam  ante  per  aliquot  dies  mari  appropinquans  prope  praestolabatur  adventum.  Et  
ecce  una  cum  regis  filio  regis  hospitium  ingrediente  pontifice,  rege,  et  universis  
occurrentibus  per  totam  aulam  gaudium  magnum  et  exsultatio;  rege  et  pontifice  in  
mutua  ruentibus  oscula  et  amplexus  et  sese  invicem  honore  praevenientibus,  imo  et  
contendentibus  praevenire:  ita  ut  videretur  quia  rex  pro  filio  parum,  sed  totum  se  
pro  pontifice  effunderet,  et  in  pontificem,  et  in  omne  se  gaudium  dilataret,  utpote  
qui  nunc  primo  suum  quondam  aulae  Thomam  videret  pontificem:  sed  maxime  et  
supra  alia  in  gaudio  dilatatus  ob  hoc,  quod  de  sanctitate  pontificis  ex  aula  sua  sic  
assumpti[Col.1121D]  tot  et  tanta,  quae  supra  descripsimus,  secreto  jam  et  pro  certo  
acceperat.  Pontifex  vero  regi  ex  maris  fatigatione  et  taedio  condescendens  cito  post  
salutationem  mutuam  et  invicem  sic  concelebratum  gaudium  abscedit  et  in  
hospitium,  quod  prope  erat,  se  recipit.  Et  mane  convenientes  diei  crastinae  simul  
conficiunt  iter,  toto  itinere  soli  duo,  caeteris  amotis  omnibus,  familiariter  et  secreto  
colloquentes  et  sibi  invicem  applaudentes.  Cum  vero  per  dies  aliquot  sic  fuissent,  
pontifex  cum  praefato  alumno  suo  regis  filio  a  rege  in  gratia  summa  abscedit.  
Praefati  vero  queruli,  videntes  et  audientes  sic  abscondunt  se  et  querelas  
dissimulant.  
 
 
15.  DE  PROFECTIONE  EJUS  AD  CONCILIUM  TURONENSE.  
Et  ecce  quia  post  modicum  felicis  memoriae  tertius  [Col.1122A]  Alexander  papa  per  
universam  catholicorum  Ecclesiam,  erat  quippe  in  Romana  Ecclesia  tunc  schisma,  
concilium  convocat:  verum  et  archipraesul  noster,  in  omnibus  magnus,  
magnificentissime  quidem  ad  transfretandum  se  parat.  Et  rege,  quem  tanquam  
dominum  et  supra  hominem  diligebat,  adito,  alumnum  suum  regi  patri  restituit:  et  
inter  ipsum  et  regem  per  dies  dulci  et  familiari  colloquio  habito,  rege  salutato,  in  
Cantia  in  proprio  pago  suo,  qui  dicitur  Rumenel,  supra  mare  sito  auram  exspectat  
prosperam.  Qua  post  paucos  dies  data,  mare  ingreditur  et  in  Flandria,  in  portu  qui  
dicitur  Graveshende,  applicuit  prospere,  cum  magno  quidem  et  magnifico  apparatu.  
Cui  mox  in  ipsa  maris  ripa  nobilis  Flandriae  et  Viromandiae  comes  Philippus  et  in  
crastino  terrae  illius  [Col.1122B]  proceres  et  nobiles  occurrerunt,  omnem  honorem  
exhibentes  et  certatim  et  sua  et  quae  poterant  offerentes.  Deinde  vere  per  
Normanniam  et  Cenomaniam  transiens,  in  omni  illustris  regis  Anglorum  ditione,  per  
civitates,  per  castella  et  vicos  adeo  honorifice  quidem  tanquam  si  rex  ipse  excipitur.  
Turonis  vero  jam  appropinquans  tertio,  ni  fallor,  die  ante  celebrandum  concilium  
civitatem  ingressus.  Audito  archipraesulis  Cantuariensis  adventu  mox  universa  civitas  
commovetur  et  obviam  exeunt  universi,  non  solum  cives  et  indigenae,  sed  et  
personae  ecclesiasticae  quae  ad  concilium  jam  fere  omnes  convenerant,  diversarum  
nationum  archipraesules  et  pontifices.  Et  quod  minime  tacendum,  praeter  Romanae  
Ecclesiae  morem,  domini  Patres  et  rectores  Ecclesiae,  
cardinales  [Col.1122C]  universi,  longe  priusquam  civitatem  ingrederetur,  occurrunt;  
praeterquam  duo  tantum  qui  domino  papae,  ne  in  tam  celebri  frequentia  absque  
lateribus  esset,  considebant.  Tanta  vero  fuit  sequentium  turba  ut,  archipraesule  ad  
dominum  papam  ingrediente  palatium,  ipse  papa,  quasi  ex  necessitate  ne  
comprimeretur,  in  quo  erat  exiret  thalamum  et  ingrederetur  palatium.  Quasi  
prophetiae  spiritu  impellente,  ipse  papa,  qui  nemini  vix  assurgit,  archipraesuli  quasi  
obviam  veniens  et  jam  quasi  in  occursu  reverentiam  exhibens.  Totus  quippe  occursus  
hic,  ut  videtur,  sicut  honorus  et  propheticus  et  in  Christo  Domini  quasi  alter  Domini  
Ypapanti  tanquam  vaticinium  futurorum.  Quod  et  nos  hodie  impletum  
cernimus,[Col.1122D]  quando  jam  ab  universo  Ecclesiarum  orbe,  et  ab  Oriente  et  ab  
Occidente  per  multas  difficultates  ad  ipsum  veniunt  et  adorant  magis  quam  
occurrant.  Et  dominus  quidem  papa  archipraesulem  benignissime  tunc  suscepit.  Et  
eo  quidem  benignius,  quod  ex  multo  tempore  cupiens  erat  videre  eum  et  jam  multa  
bona  audierat  de  eo.  Et  ut  videbatur  super  itinere  ei  compassus,  cito  dimisit  eum  et  
in  haec  verba:  «Vade,  inquiens,  frater,  quiesce:  necessaria  est  quies  post  laborem.»  
Et  ita  tunc  recessimus,  et  in  arcem  regis,  quae  prope  papae  palatium  erat,  hospitio  
nos  recepimus.  
Videres  mox  in  crastino  ad  hospitium  hoc  confluere  multitudines.  Nam,  sicut  
audientes,  sic  videntes  qui  convenerant  pontificis  
magnificentiam  [Col.1123A]quotquot  diebus  confluebant  ad  ipsum  diversorum  
regnorum  personae  ecclesiasticae,  gratiam  et  familiaritatem  quaerentes  et  
offerentes.  Praeterea  nobiles  terrae  et  potentes  crebro  euntes  et  revertentes  ad  nos,  
et  hi  praesertim  qui  regiam  jurisdictionem  exercebant,  scientes  pontificem  in  summa  
regis  gratia,  assidui  circa  nos  aut  parati  ad  obsequendum  aut  obsequentes.  Et  quod  
caeteris  majus  adhuc,  Romana  Ecclesia  nostrum  archipraesulem,  tanquam  ex  multis  
qui  convenerant  primogenitum,  quodam  quasi  primogeniti  honore  et  cultu  
honestabat  prae  caeteris.  Jam  vero  per  aliquot  dies  celebrato  concilio,  ad  
archipraesulis  nostri  petitionem  nonnullis  Ecclesiae  suae  privilegiis  renovatis,  vir  
apostolicus  in  osculo  pacis  dimisit  [eum  cum  benedictione  sua  et  
gratia.[Col.1123B]  Et  quidam  aequore  et  aere  faventibus,  in  Angliam  cito  cum  gaudio  
reversus  est,  secundo  jam  anno  consecrationis  suae.  Et  a  rege,  pro  more  et  debito,  
tanquam  pater  a  filio  in  omni  gaudio  suscipitur].  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  
 
[Hic  intervenit  in  cod.  Atrab.  hiatus  unius  folii  cujus  initium  et  finis  ita  ex  Quadrilogo  
suppleri  posse  videntur:  
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  
 
 
De  consecratione  episcoporum  Wigornensis  et  Herefordiensis.  
His  diebus  duae  vacabant  sedes  episcopales  in  provincia,  Wigorniensis  videlicet  et  
Herefordiensis,  prioris  sedis  pontifice  jam  mortuo,  sed  altero  ab  Herefordiensi  ad  
Londoniensem  sedem  translato.  [Col.1123C]  Translatus  Gilbertus  Folioth  vocatus  
erat  nomine  proprio,  cognomento  Folioth.]  
.  .  .  .  .  operiatur  alterum,  aut  si  nudetur  unus  pauperum,  ut  nudus  alter  vestiatur.  
Quia  juxta  Scripturam  redemptio  animae  viri  divitiae  propriae.  Euntes  enim  ibant  et  
flebant,  non  aliena  sed  semina  sua  mittentes.  Juxta  quod  et  legimus  Dominum  de  
tuis  justis  laboribus  honorandum.  Alioquin  juxta  Sapientem:  Qui  offert  sacrificium  ex  
substantia  pauperum  quid  aliud  agit  quam  in  patris  conspectu  victimare  
filium?  (Eccli.  XXXIV.)  Et  ut  majora  addamus  adhuc  toto  tempore,  quo  occupatae  
ecclesiae  vacant,  sic  perit  opus,  perit  opera,  perit  penitus  cura  pastoralis  et  pastorale  
officium.  Et  sic  totius  gregis  salus  in  periculo.[Col.1123D]  Quod  si  monasterium  
occupatum  sic,  perit  in  monasterio  sine  patre  coercitio,  perit  sine  doctore  eruditio,  
perit  sine  chamo  districtio,  perit  sine  virga  disciplina,  perit  sine  praelato  obedientia.  
Et  sic  quasi  per  libertatem  noxiam  emancipata  in  claustris  perniciosa  dissolutio  
imperat.  Qui  prius  sancte  et  districte  monasticae  regulae  servi  fuerant  factis  ejusdem  
regulae  liberis.  Et  profecto  pro  his  gravis  et  praesertim  in  archipraesules  querimonia,  
quorum  provisioni  et  sollicitudini  tota  provincialis  Ecclesia  commissa.  Quorum  
dissimulationibus  reges  plerumque  transeunt  in  tyrannos:  quos,  proh  dolor!  ipsi  
archipraesules  palpant,  demulcent,  et  deliniunt,  quibus  potius  tanquam  patres  filiis  
imperare  debuissent.  Unde  et  magister  ad  metropolitanorum  [Col.1124A]suorum  
unum:  Argue,  inquit,  cum  omni  imperio  (Tit.  II);  verum  ut  taceam  nunc  de  metu  seu  
negligentia  aut  forte  imprudentia  magistrorum,  horum  et  Patrum  sunt  nonnulli,  qui  
ex  sola  mansuetudine,  ne  dicam  nunc  remissione,  ab  hujuscemodi  correptionibus  
retardantur.  Qui  profecto  minorem  quam  oporteret  exhibent  justitiae  libertatem,  
dum  amicitiae  verentur  exasperare  dulcedinem.  Sic  Adam  peccavit  cum  conjuge,  et  
Heli  cum  sobole  profana.  In  quo  et  se  et  alios  quos  diligunt,  cum  multa  etiam  
interdum  populorum  strage  laedunt,  dum,  ne  amicitiam  offendant,  errorem  libere  
non  produnt,  et  reprehendenda  pro  auctoritate  qua  funguntur  imperiose  non  
arguunt.  Et  ita  dum  uni  sic  parcunt,  multi  corruunt,  Isti  certe  sic  demulcentes,  sic  
dissimulantes,  sic  [Col.1124B]  correptionem  suspendentes,  non  patribus  diligentibus,  
seu  pastoribus  sollicitis  comparandi,  sed,  ut  ait  doctorum  unus,  potius  furibus  qui  
seducendo  avertendis  pecoribus  spargunt  pabulum,  non  comminando  errantibus  ut  
revocentur  intentant  flagellum:  quod  bene  attendit  sapiens  ille,  qui  olim  jam  dixerat  
utiliores  esse  plerumque  inimicos  jurgantes,  quam  amicos  objurgare  metuentes.  Illi  
enim,  dum  rixantur,  crimina  nostra  saepe  produnt  quae  credebamus  occulta,  unde  
et  magis  confundimur;  isti  vero  dum  tacent,  in  nostris  nos  criminibus  magis  fovent,  
eo  longius  quo  liberius,  absque  coercitionis  freno,  pro  voluntate  in  invio  et  nos  in  via  
currentes.  Interdum  in  invio  hoc  visa  nobis  via  recta,  cujus  tamen  novissima  ad  
mortem  ducunt:  interdum  etiam  viam  [Col.1124C]  pravam  et  scientes  et  prudentes  
carpentes,  minime  tamen  arbitrantes  quod  tam  vicina,  tam  directa  sit  ad  
praecipitium,  unde  et  quemadmodum  juxta  prophetiam:  Cultus  justitiae  est  
silentium  (Isa.  XXXII),  ita  et  juxta  eumdem  et  ipsum  idem  silentium  justitiae  interdum  
est  praecipitium:  Vae,  inquit,  mihi  quia  tacui  (Isa.  VI).  Prophetica  hic  vae  sibi  intentat,  
vae  metuit,  et  praesertim  ob  id  quod  Achab  regem  imperiose  et  libere  qua  decuit  
auctoritate  non  corripuerit,  propter  quod  etiam  et  labia  polluta  contraxisse  se  
accusat.  Haec  ergo  omnia  archipraesul  noster  novus  ad  se  reversus  recolens  et  
attendens  id  sui  esse  officii,  regem  quem  supra  hominem  diligebat,  nunc  rogabat,  
nunc  supplicabat,  nunc  monebat,  ut  sedes  [Col.1124D]  diu  vacantes  ordinari  
permitteret,  nunc  vero  amice  corripiebat,  objurgans  quod  eas  vacantes  tam  diu  
occuparet,  et  in  temporalibus  et  in  spiritualibus  quae  inde  increscebant  mala  non  
tacens:  et  praesertim  motus  ob  duas  illas  pontificales  cathedras,  quas  tunc  temporis  
jam  supra  vacuas  diximus.  
 
 
16.  DE  DUOBUS  ELECTIS  IN  PONTIFICES.  
Et  rex  tandem  ad  multam  archipraesulis  instantiam  pontifices  fieri  annuit.  Et  ita  ad  
duas  sedes  praenominatas  pontifices  sunt  electi,  viri  certe  omni  sanctitate  perspicui;  
ad  primam  quam  diximus  sedem  Wigorniensem  quidam  est  electus  aetate  juvenis,  
sed  moribus  et  gravitate  senex,  nomine  Rogerus,  magnatus  hic,  magni  viri  Roberti  
quondam  Glauconensis  comitis  filius;  cujus  adhuc  virtus  
insignior  [Col.1125A]  sanguinis  generositatem  superabat.  O  si  mihi  nunc  liceret  et  
coeptae  historiae  lex  sic  permitteret,  virum  istum  pro  virtutum  suarum  meritis  
condignis  efferre  praeconiis!  Certe  totam  hanc  martyris  historiam  quasi  coelestis  
firmamenti  stella  matutina  illustraret,  aut  velut  carbunculus  aliquis  ardentissimus  in  
his  praesentis  vitae  nostrae  tenebris  prae  caeteris  ardens  et  lucens;  quem  quoties  ad  
mentem  revoco,  et  alterum  mihi  effigio  Simonem,  Oniae  filium,  sacerdotem  
magnum,  qui  in  vita  sua  suffulsit  domum,  et  in  diebus  suis  corroboravit  templum:  qui  
quasi  arcus  effulgens  inter  nebulas,  et  quasi  lilia  quae  sunt  in  transitu  aquae,  et  quasi  
flos  rosarum  in  diebus  veris,  quasi  thus  in  igne  ardens  et  vas  auri  solidum,  vas  
pretiosum,  vas  sanctificatum  [Col.1125B]  in  honore  et  vere  utile  in  domo  Domini.  
Verum  praesentis  materiae  meae  proposito  reclamante,  per  amoena  virtutum  ipsius  
prata  stylo  nostro  effodiente,  nequaquam  nunc  rivus,  sed  nec  etiam  rivulus  
ducendus  est,  nec  tanquam  amoenans  et  speciosa  florum  gratiarum  suarum  varietas  
depingenda:  quantae  videlicet  fuerit  puritatis  lilium,  quantae  verecundiae  rosa,  
quam  coelestis  conversationis  viola;  quam  jucundae  societatis  musica;  et  super  
omnia  quanta  justitiae  columna,  et  ad  caeterorum  praesidium  quam  infringibilis  
constantiae  adamas.  
His  ergo  solum  sic  tactis,  quia  nec  modo  locus  est  ut  moremur  in  his,  hic  aetate  
juvenis,  sed  moribus  grandaevus  et  virtutibus,  communi  omnium  [Col.1125C]ad  quos  
id  spectabat  voto  electus,  primus  fuit  quem  noster  novus  archipraesul  in  episcopum  
Wigorniensem  consecravit.  Qui  postea  et  in  prosperis  et  in  adversis  ipsi  semper  
obediens  etiam  usque  ad  damna,  usque  ad  proscriptionem  et  pericula  multa:  turpe  
judicans  si  imperator  in  castris,  miles  domi,  quasi  inter  mulierum  colos  seu  calathos  
puellarum,  balnearum  et  unguentorum  uteretur  fomentis.  Sed  quia  praesentis  
historiae  sequentia  nos  compellunt,  ad  praesens  pertranseamus  de  hoc.  
Accedamus  ad  alium  Robertum  nomine,  cognomento  de  Meleduno  et  saecularium  et  
sacrarum  litterarum  in  scholis  magistrum  praeclarum,  in  vita  etiam  quam  in  scientia  
multo  magis  adhuc  praeclariorem.  Cujus  et  ille  sacerdos  magnus,  de  
quo  [Col.1125D]  proxime  sermo,  prius  consecratus  in  scholis  discipulus  fuerat.  Hic  
quippe  doctor  magnus  tam  vita  quam  scientia,  tanquam  luminare  magnum  per  
universum  ecclesiarum  orbem  erat  rutilans,  et  discipulorum  multitudinem  eruditam  
tanquam  varios  per  orbem  lucis  suae  radios  a  se  emittens.  Hic  secundus  et  etiam  
novissimus  quem  novus  archipraesul  noster  cum  cleri  et  populi  unanimi  totius  
universitatis  assensu  in  Herefordiensem  episcopum  consecravit.  Et  ita  in  duobus  his  
consecratis  pontificibus  omni,  sicut  mundus  novit,  sanctitate  conspicuis,  praeter  
quos  novus  consecrator  noster  alios  non  consecravit,  ipsius  quod  supra  in  historia  
hac  jam  testati  sumus,  et  propositum  stetit  firmum  et  ab  Altissimo  desiderium  est  
expletum,  quo,  ut  supra  [Col.1126A]  ostendimus,  disposuerat,  quo  Altissimo  
supplicans  postulaverat  ut,  archipraesulatus  sui  tempore  contra  conscientiam  suam  
nemini  praeterquam  digno  consecrationis  praesertim  imponeret  manum.  
Post  modicum  vero  archipraesul,  plerisque  comprovincialibus  episcopis  convocatis,  
nobile  illud  et  regale  monasterium  de  Redinges,  in  quo  divae  recordationis  Henricus,  
quondam  Anglorum  rex,  secundi  Henrici  nunc  illustris  regis  nostri  avus  in  mausoleo  
gloriose  quiescit,  cujus  et  ipse  fundator;  magnifice  dedicavit,  rege  volente  sic  et  
praesente.  Et  eodem  etiam  anno  Londoniae  apud  monasterium  praeclarum  pariter  
et  regale  quod  dicitur  Westmuntier,  gloriosi  et  vere  sancti  regis  Edwardi  corpus,  
tanquam  clarum  admodum  et  pretiosum  perfectae  [Col.1126B]  vas  continentiae,  de  
terrae  pulvere  extulit  et  ob  multa  et  praeclara  regiae  vitae  merita  solemniter  quidem  
et  sublimiter  ibidem  in  Ecclesia  inter  sanctorum  corpora  collocavit,  rege  itidem  
volente  sic  et  praesente.  Et  erat,  sicut  praelocuti  sumus,  illustris  regis  et  sancti  
pontificis  cor  unum  et  anima  una  in  Deo,  regno  per  hoc  et  sacerdotio  in  summa  pace  
et  tranquillitate  concurrentibus,  Deo  pacis  et  dilectionis  sic  agente.  
Sed,  proh  dolor  et  vere  dolor!  nihil  in  humanis  diuturnum,  nihil  permanens,  sed  juxta  
dictum  Sapientis  et  id  optime  experti:  Omnia  tempus  habent,  et  suis  spatiis  
transeunt  universa  sub  coelo:  tempus  flendi  et  tempus  ridendi;  tempus  dilectionis  et  
tempus  [Col.1126C]  odii;  tempus  belli  et  tempus  pacis:  omnia  tempus  habent  (Eccle.  
III).  Magna  certe  nomina  et  chara  foedera  tanti  regis  et  tanti  pontificis.  Revera  
tantum  regem  et  tantum  pontificem  in  alio  mundi  regno  inveniri  simul  difficile  esset  
et  tantam  inter  tantos  concordiam.  Grandis  quidem  concordia,  sed  brevis  hora.  In  
brevi  quippe  extrema  concordiae  dissensio  occupat,  nec  per  alium  quam  per  totius  
pacis  et  dilectionis  inimicum  misere  et  infeliciter  istud  tantum  et  tam  firmum  
concordiae  vinculum  dissolutum,  ad  regni  et  sacerdotii  unitatem  solidandam  tam  
necessarium.  
Sed  quid  nomino  vinculum?  siquidem  in  moribundis  mortalium  cordibus,  sicut  in  
nobismet  quotidie  experimur,  per  tot  cogitationum  inania,  per  [Col.1126D]  tot  curas  
et  causas,  per  occupationes  tot  in  semetipsis  divisis,  dilaceratis,  discissis  et  divulsis,  
quae  bilinguium  et  susurronum  stimulis  et  suspicionum  aculeis  adeo  pervia  sunt,  
firmum,  ut  nunc  experto  probatum,  ad  alterum  amicitiae  vinculum  omnino  videtur  
nullum.  Potest  quidem  talis  qualis  esse  quasi  lutea  seu  parietina  et  ruinosa  quaedam  
conjunctio,  mox  mox  ad  primam  et  modicam  aquarum  inundationem,  seu  ad  
primum  et  brevem  aquilonis  flatum  dissolvenda.  Quomodo  enim  deinceps  manebit  
hoc  inter  alios,  cum  inter  tantum  regem  et  tantum  archipraesulem  amicitiae  
vinculum  contra  omnem  mundi  spem  sic  sic  ex  insperato  sit  solutum?  Quisve  
deinceps  non  metuat  inimicum  sibi  futurum  adhuc  quantumcunque  alter  alteri  
amicissimus  [Col.1127A]  sit?  Quibus  quantumcunque  se  amantibus,  si  regis  Henrici  
et  archipraesulis  Thomae  meminerint,  non  formidanda  aut  suspecta  saltem  aliquo  
adhuc  tempore  futura  inimica  dissensio?  vere,  etsi  alicubi  quod  hoc  ipsum  et  raro,  
nusquam  tamen  nec  unquam  in  aula,  praesertim  inter  tot  assentatores,  tot  invidos  
inter  bilingues,  tot  et  susurrones  et  suspiciones  tot,  secura  nunquam  dilectio,  sed  
inter  mortales  et  in  aula  potissimum  sicut  infida  et  instabilis  semper  et  incerta,  
vanitati  ut  videtur  cum  reliqua  creatura  subjecta?  Quae  et  praesertim  inter  potentes  
qui  velut  quaedam  vitrea  dilectionis  vasa  sunt,  si  modicum  impingat,  ex  modico  
laeditur,  ex  modico  offensa  frangitur.  Et  in  potentibus  delicata  et  tenera  ex  modico  
sauciatur  et  in  brevi  exspirat.  O  inter  caetera  et  prae  caeteris  [Col.1127B]  misera  
haec  et  miseranda  in  mortalibus  humanarum  rerum  conditio!  Hodie  in  dilectionis  
dulcedine  delectatur,  cras  in  amaritudine  odii  moratur  spiritus  meus.  Hodie  tu  mihi  
quasi  cor  meum,  cras  quasi  ulcus  aut  vulnus  lethale  mihi:  vere  tentatio  est  vita  
humana  super  terram.  
O  sicut  incredibilis  et  vere  tristis  regis  et  archipraesulis  tantae  amicitiae  in  inimicitias  
tantas,  ut  cito  monstrabunt  sequentia,  saeva  et  cita  et  dira  nimis  et  dura  conversio!  
Sicut  certe  incredibile,  sic  et  admodum  triste  conversionis  hujus  miraculum  hoc.  O  
quondam  amicitia  quae  sic  modo  emortua,  tamen  luctus  et  doloris  et  regno  et  
sacerdotio  ingessisti,  quantum  adhuc  dum  superstes  
exsultatione  [Col.1127C]  circumdedisti  et  laetitia!  Nam  ut  anticipem  hic,  et  nunc  quia  
locus  aliquantulum  sic  exigit  in  posterum  loco  suo  plenius  dicenda  praeveniam;  o  
quot  et  quanta  ex  dissensione  hac  regis  et  pontificis  acciderunt  et  regno  et  
sacerdotio  mala!  Nam,  ut  caetera  taceam,  quae  jam  forte  regno  nobis  ignorantibus  
acciderunt,  a  quibus  et  ab  aliis  in  futurum  regnum  incolume  conservare  dignetur  
Omnipotens  et  immune;  profecto  ex  dissensione  hac,  ut  sequentia  declarabunt,  
egregii  illius  pueri  quem  jam  saepe  nominavimus,  Henrici  regis  nostri  Henrici  filii  et  
regni  haeredis,  accelerata  est  unctio  in  regem  immatura:  et  postea  bis  inter  regem  
patrem  et  regem  filium  gravis  subsecuta  et  nefanda  rebellio.  Et  demum,  ni  fallor,  ob  
rebellionis  peccatum  in  [Col.1127D]  patrem  regis  filii  cita  mors  nimis  et  festina.  Et  
quidem  regni  proprie  malum  hoc  ex  dissensione  hac.  Inde  etiam  et  in  sacerdotio  
mala  multa  et  pericula.  Et  in  primis  quidem  cleri  totius  per  regnum  desolatio  misera  
et  miseranda  per  Ecclesiae  inimicos,  ejusdem  cleri  absque  defensore  oppressio  
miserabilis  per  annos  vacantium  ecclesiarum  destitutio,  archipraesule  peregrinante.  
Et  quod  adhuc  gravius  quae  ad  omnium  salutem,  omni  tunc  sacramentorum  usu  
cessante,  utpote  in  vacantibus  ecclesiis  deficiente  omni  pastoralis  officii  cura.  Juxta  
quod  celebre  illud  Christi  floribus  quondam  vernans  Aegypti  desertum  monachorum  
multitudine  per  cellulas,  tanquam  mellificantium  apium  examinibus  per  alvearia  
circumseptum,  imo  et  Aegyptus  tota  [Col.1128A]  quondam  religione  florente,  
tanquam  paradisus  pomorum  omnium  et  plena  Spiritus  sancti  apotheca,  demum  
tamen  ex  defectu  pastorum  in  paganismum  reversa  traditur,  in  defectum  canum  sic  
grassantibus  lupis.  Et  ut  ad  praenumerata  praetactae  dissensionis  mala  addam  
adhuc,  demum  ex  dissensione  hac  inimica  et  omnibus  post  futuris  saeculis  
detestanda  processit  ipsius  archipraesulis  mors:  quae,  etsi  universus  ecclesiarum  
orbis  concelebrat,  pretiosa  in  se  et  toti  sicut  nunc  cernimus  fructuosa  Ecclesiae,  in  
multorum  tamen  et  magnorum  ignominiam  cessit  et  perniciem.  Ecce  quantum,  
quam  detestabile  in  sacerdotio  ex  dissensione  hac  malum;  quae  tanquam  lethalis  
quaedam  pestis  nocifera  et  per  regnum  et  per  sacerdotium  longum  nimis  et  
circumplexum  [Col.1128B]  traxit  post  se  funem  malorum.  
Nos  autem  qui,  praesentes,  vidimus  et  audivimus;  sed  et  qui  superstites  adhuc  nec  
audierunt  nec  viderunt  et  potissimum  qui  post  nos  futuri  sunt,  dissensionis  hic  
causam  legant.  Et  fuit  hoc  quidem  quod  nunc  dicemus  dissensionis  initium,  sed  
necdum  finis.  
 
 
17.  DE  INITIO  DISSENSIONIS  INTER  REGEM  ET  ARCHIPRAESULEM.  
Contigit  ut  quidam  operarii  diabolici,  nomine  duntaxat  clerici,  sed  de  sorte  Satanae,  
de  maleficiis  accusati  et  capti  tenerentur  in  vinculis,  talibus  ut  crebro  solet  in  regno  
enormia  patrantibus  flagitia  et  violantibus  pacem.  Inter  quos  sacerdos  unus  de  
homicidio  infamis  et  accusatus  a  propinquis  defuncti.  [Col.1128C]Iste  ob  privilegium  
ordinis  ad  dioecesanum  episcopum  Salesberiensem  captus  dirigitur,  regis  officialibus  
et  propinquis  defuncti  qui  accusabant  acriter  instantibus  ut  episcopus  exhiberet  
justitiam.  Sed  sacerdote  constanter  inficiente,  cum  non  posset  super  homicidio  per  
accusatores  convinci,  canonica  indicitur  purgatio  accusato,  accusatoribus  praesertim  
fama  consentiente  et  ipsis  etiam  probabiliter  arguentibus  accusatum.  Sed  eo  in  
purgatione  deficiente,  mittit  episcopus  ad  archipraesulem  de  jure  consulens,  et  ut  in  
exsequenda  poena  procedat  securius.  Archipraesul  vero  consultus  praemandavit  ut  
omni  privatus  beneficio  ecclesiastico  exauctoraretur  et  in  monasterio  ad  agendam  
perpetuam  vitae  [Col.1128D]  districtissimae  poenitentiam  perpetuo  recluderetur.  Et  
poena  haec  in  defectum  per  sententiam  adjudicatae  purgationis  quae  ac  si  in  
convictum  eadem.  Et  quidem  clerici  in  hunc  modum  super  maleficiis  accusati  et  
convicti  vel  deprehensi  vel  etiam  infames  et  in  purgatione  adjudicata  deficientes,  
absque  omni  mutilatione  vel  deformatione  membrorum  ex  decreto  archipraesulis  
pristinis  authenticorum  canonum  sanctionibus  roborato,  hujuscemodi  spirituali  
absque  omni  corporali  poena  per  provinciam  percellebantur:  poena  tamen  
exasperata  et  emollita  pro  qualitate  flagitii  pro  gradu  etiam  et  ordine  delinquentis  et  
modo  et  causa  delinquendi.  Illud  etiam  minime  praetereundum  quod  circa  idem  
tempus  Philippus  quidam,  cognomento  de  Brois,  in  sede  [Col.1129A]  episcopali  
Lincolniensi  canonicus,  justitias  regis,  quae  vulgo  errantes  in  terra  dicuntur,  probrosis  
quibusdam  affecerat  contumeliis.  Propter  quod  rex,  non  solum  adversus  ipsum,  sed  
potius  adversus  totum  regni  clerum,  exasperatus  videbatur.  Solet  quippe  mox  in  
totam  cujusvis  officii  professionem  conferri  si  quid  forte  turpiter  vel  enormiter  ab  
aliquibus  de  professione  admittatur.  Sed  revera  irae  seu  invidiae  sicut  citum  nimis  et  
inconsideratum  judicium  hoc,  tanquam  si  in  aliqua  vel  exigua  corporis  particula  
macula  reperta  fuerit,  et  ob  id  mox  totum  corpus  naevorum  sorde  judicetur  
respersum.  Et  in  contumeliis  illis  et  probris  constat  quidem  clericum  deliquisse  non  
modicum,  verum  querela  ad  archipraesulem  delata,  citatus  clericus  
etiam  [Col.1129B]  supra  modum  delicti  ut  vel  sic  regis  facilius  quiesceret  indignatio,  
punitus  est:  publica  virgarum  disciplina  clerico  adjudicata  et  ipso  per  annos,  quot  
tamen  non  recordor,  ab  omni  ecclesiastico  beneficio  quod  in  regno  habebat  
suspenso;  verum  regi  irato  necdum  etiam  plene  pro  irati  voto  satisfactum  in  hoc.  
Istud  enim  est  quartum  illud  quod  inter  alia  enumerat  Sapiens,  quod  donec  penitus  
exstinguatur,  videlicet  irae  ignis,  nunquam  dicit  sufficit;  verum  cum  regi  non  
sufficeret  hoc,  videbatur  rex  potius  reum  clericum  ad  aliquam  poenam  corporalem  
deposcere,  sed  verebatur  hoc  exprimere,  jam  advertens  archipraesulis  rigorem  non  
posse  flecti  ad  hoc.  Arctabatur  itaque  rex,  arctabatur  et  pontifex.  [Col.1129C]  Rex  
etenim  populi  sui  pacem,  sicut  archipraesul  cleri  sui  zelans  libertatem,  audiens  sic  et  
videns  et  ad  multorum  relationes  et  querimonias  acccipiens  per  hujuscemodi  
castigationes  talium  clericorum,  imo  verius  characterizatorum  daemonum,  flagitia  
non  reprimi,  sed  potius  in  dies  per  regnum  deterius  fieri,  archipraesulem  et  
comprovinciales  pontifices  et  reliquum  regni  clerum  Londoniae  apud  Westmunstier  
celebriter  convocat.  
 
 
18.  QUALITER  REX  ALLEGAT  PRO  POPULI  SUI  PACE.  
Rex  autem,  causa  vocationis  exposita,  mox  instanter  exigit  ut  deprehensi  vel  pro  
convictis  habiti  in  tam  enormibus  flagitiis  clerici  lictoribus  suis,  Ecclesiae  praesidio  
destituti,  exponantur:  ad  nocendum  promptiores  fore  adjiciens  nisi  post  
poenam  [Col.1129D]  spiritualem  corporali  poenae  subdantur,  et  parum  curare  de  
ordinis  amissione,  qui  contemplatione  ordinis  a  tam  enormibus  manus  continere  non  
verentur;  et  tanto  deteriores  esse  in  scelere,  quanto  sunt  caeteris  ordinis  privilegio  
digniores;  unde  et  severioribus  coercendi  vindictis,  quando  reperiuntur  in  scelere:  
hoc  ergo  rex,  quorumdam  fretus  consilio,  utriusque  juris  se  habere  peritiam  
ostentantium,  instantissime  postulat  ut  tales  mox  submoti  a  clero  curiae  tradantur,  
quod  non  solum  jus  humanum,  sed  et  ipsius  divini  juris  canonica  sanxit  auctoritas:  
unde  et  de  talibus  saepe  reperitur  in  canone:  «Tradatur  curiae,»  unde  et  qui  pro  
rege,  ob  regium  favorem,  ut  videbatur,  scienter  indocti,  allegabant  tales  nequaquam  
exsilio  vel  monasterio,  [Col.1130A]  sed  canonibus  sanctientibus  sic  potius  tradendos  
curiae,  deinceps  futuros  curiae  servos,  curiae  perpetuo  servituros,  seu  alia  quam  
adjudicaret  curia  poena  percellendos.  Et  hoc  esse  tradi  curiae,  judici  videlicet  
saeculari  relinqui  ab  eo  puniendos,  unde  et  bene  in  canone  sequitur:  «Et  recipiat  
quod  inique  gessit.»  Et  quidquid  dicatur  de  monasterio,  asserebant  constanter  
exsilium  nequaquam  judicium  esse  sacerdotis,  sed  Caesaris:  cujus  enim  terra  est  ejus  
est  extorrem  facere,  relegare,  deportare,  expellere,  quemadmodum  cujus  est  
ecclesia  et  ejus  est  anathematizare,  suspendere,  ab  altari  arcere,  et  hoc  quidem  
pontificis,  cujus  est  ecclesia,  sed  alterum  Caesaris  cujus  est  terra.  Hoc  autem  ob  id  
hic  intersero  de  exsilio,  quia  jam  archipraesul  [Col.1130B]  sacerdotem  quemdam  
propter  flagitium  degradatum  terram  abjurare  compulerat,  unde  et  inter  caetera  
motus  rex.  Addebant  et  adhuc  quod  sub  lege  illa  sancta  per  Moysen  data  
transgressores,  nulla  habita  gradus  seu  ordinis  exceptione,  corporaliter  puniebantur,  
pro  qualitate  maleficii,  reddentes  animam  pro  anima,  oculum  pro  oculo,  et  in  aliis  sic  
talionem  semper  recipientes,  sicut  populus  ita  et  sacerdos,  secundum  Dei  justitiam,  
flagitio  ad  se  tuendum  nullo  tunc  ordinis  vel  dignitatis  privilegio  indulto:  quin  potius  
ordine  seu  praelatione  potioribus,  si  transgressores  hi,  durius  quidem  fiebat  judicium  
et  cruciatus  fortior.  Miram  autem  hanc  esse  nunc  legis  novitatem  et  vere  
sanctitatem  novam,  [Col.1130C]  si  possunt  per  privilegia  sic  se  tueri  flagitia  quibus  
regnorum  turbatur  pax,  regum  violatur  justitia,  et  denique  sanctitas  omnis  
profanatur.  
 
 
Qualiter  archipraesul  contra  allegat  pro  cleri  sui  libertate.  
Verum  post  modicum  archipraesul  una  cum  fratribus  suis  comprovincialibus  
episcopis  et  cum  praefatis  eruditis  suis  librato  consilio,  regi  sic  ad  haec:  «Domine,  
inquit,  mi  rex,  sacrosancta  Ecclesia,  omnium  mater  et  regum  et  sacerdotum,  duos  
habet  reges,  duas  leges,  duas  jurisdictiones  et  duas  coercitiones.  Duo  reges,  coelestis  
rex  Christus  et  rex  terrenus,  duae  leges,  humana  et  divina,  duae  jurisdictiones,  
sacerdotalis  et  legalis,  duae  coercitiones,  spiritualis  et  corporalis:  Ecce  duo  gladii  hic:  
Satis  [Col.1130D]  est  (Luc.  XXII),  inquit  Dominus.  Neuter  superabundans  et  sufficiunt  
hi,  hujus  vero  professionis  viri  dicti  clerici  ordinis  ratione  et  officii  proprie  solum  
Christum  regem  habent,  ipsi  quodam  proprio  qui  capiti  superponitur  assignati  
charactere,  quasi  per  hoc  a  gentium  nationibus  segregati  et  proprie  et  peculiariter  ad  
Domini  opus  assumpti,  unde  privilegio  ordinis  et  officii  terrenis  regibus  non  subsunt  
sed  praesunt,  utpote  qui  reges  constituunt,  a  quo  et  rex  militiae  cingulum  et  gladii  
materialis  accipit  potestatem:  unde  et  regi  nulla  jurisdictio  in  his,  ratione  dico  
professionis  et  ordinis,  sed  ipso  potius  regum  sunt  judices.  Isti  enim,  etsi  in  saeculo  
infirmi,  contemptibiles,  et  imbelles  nostri  officii  viri,  tamen,  juxta  quod  de  ipsis  
praenuntiavit[Col.1131A]  rex  quidam  magnus  et  propheta,  alligant  reges  gentium  in  
compedibus  et  nobiles  saeculi  in  manicis  ferreis,  unde  et  non  sub  regibus  saeculi,  sed  
sub  proprio  suo  rege,  sub  rege  coeli,  propria  lege  reguntur,  et  si  transgressores,  
propria  lege  puniuntur,  quae  suam  propriam  habet  coercitionem.  Nec  est  ista  lex  
quam  nunc  dicimus  illa  publica  et  communis  quae  omnium  pie  in  Christo  viventium  
est,  sed  cum  illa,  non  praeter  illam,  privata  quaedam  et  propria,  propter  istam  edita  
professionem,  clericos  dico.  Haec  sunt  sanctorum  Patrum  constituta  quaedam  edita  
propter  nos,  quae  bene  agentes  etiam  in  praesenti  Ecclesia  remunerant,  secus  vero  
agentes  damnant:  verum  et  sicut  proprius  ipsorum  rex  coelestis,  lex  spiritualis,  et  
jurisdictio  in  spiritualibus,  [Col.1131B]  ita  et  in  peculiari  Dei  portione  et  spirituali  
coercitio  spiritualis  seorsum  per  se  et  a  saeculari  coercitione  separata.  Et  inde  est  
quod  absque  membrorum  mutilatione  et  sine  omni  deformatione  corporis  est.  
Spiritualis  est  enim.  Adeo  etiam  quod  ordinis  privilegium  excludat  cauterium;  quam  
tamen  poenam  communiter  inter  homines  etiam  jus  forense  damnat,  ne  videlicet  in  
nomine  Dei  imago  deformetur.  
In  his  etiam  constitutis  nostris  regum  provisum  est  majestati  et  clementiae.  Turpe  
enim  valde  et  indecens,  si  crudele  et  abominabile  regia  clementia  videat,  ut  manus  
Deo  consecratae  et  quae  paulo  ante  Regis  crucifixi,  mundi  Salvatoris,  in  
altari  [Col.1131C]  effigiaverunt  imaginem,  nunc,  post  tergum  ligatae,  publicum  
latronem  effigient.  Et  plecta  collo  circumligata  pendeat  in  ignominioso  patibulo  
caput  sacrae  chrismatis  unctione  delibutum,  ad  cujus  paulo  ante  pedes  regia  se  
inclinavit  majestas,  gratiam  quaerens  et  veniam.  Adjiciebat  etiam  archipraesul  quod  
nec  regiam  deceret  magnificentiam  nec  clementiam  regiam,  ut  manus  illae,  a  quibus  
modo  accepit  ipse  rex  divinae  gratiae  et  benedictionis  coelestis  beneficium,  ab  ipso  
mox  suscipiant  ignominiosum  supplicium,  carnificum  securi  suppositae,  seu  alias  
sicut  deformiter  et  enormiter  mutilatae.  Et  adjecit  qui  regi  loquebatur  archipraesul:  
«Pariter,  inquit,  domine  mi  rex,  dico  et  de  his,  qui  in  sacris  ordinibus  sunt,  clericis  qui  
sacerdotum  [Col.1131D]  Altissimi  in  altari  coadjutores  sunt,  quorum  tanquam  
coadjutorum  ministerio  et  reges  terrae  coelestis  regis  benedictionem  assequuntur,  
verum  tamen  si  qui  noster  fuit  exauctoratus  et  curiae  traditus,  deinceps  ex  nova  
causa  haec  sustineat  et  dictante  saeculari  judice  poenam  corporalem  subeat,  
aequum  fore  hoc  et  dignum  non  negamus  et  de  coercitione  vel  coercendo  deinceps  
nostra  nil  interest.  Curiae  enim  traditus  est  regiae  et  saeculari  jurisdictioni  
suppositus,  curiae  perpetuo  serviturus.  Hoc  est  enim  quod  canon  dicit:  «Tradendum  
curiae,»  quod  ex  historiis  unum  verbum  hoc  sumitur  manifestum:  verum  et  
postquam  sic  traditus,  nobis  et  illi  jam  curiae  servo  nihil.  Et  ideo  si  qua  deinceps  
poena  infligitur,  jam  non  erit  poena  nostri  [Col.1132A]  tanquam  alicujus  de  clero,  sed  
erit  poena  vestri  tanquam  unius  de  populo.  Quod  autem  adjicitis  etiam  nostros  
extorres  facere  non  nostrum  esse  sed  vestrum,  cum  terra  vestra  sit  non  nostra,  et  
poenam  hanc  non  ecclesiasticam  fore  sed  civilem,  breviter  respondemus  nos  illius  
gerere  vices  qui  supra  omnes  reges  est,  cujus  est  terra  et  plenitudo  ejus:  verum  et  
juxta  quod  sacri  sanciunt  canones,  illius  regis  auctoritate  cujus  terra  est  et  cujus  
legatione  in  terra  fungimur,  interdum  et  exsiliis  et  bonorum  suorum  proscriptionibus  
nostros  condemnamus  judicatos  pro  modo  delinquendi  et  pro  qualitate  flagitii.  Nec  
enim  illius  regis  cujus  infinita  est  potentia,  limitatae  sunt  poenae.  Nisi  tamen  quod  
nobis  judicio  sanguinis  nec  etiam  licet  interesse,[Col.1132B]  quod  vestrum  est,  qui  
alterum  portatis,  ferri  dico,  non  verbi  gladium,  qui  noster  est;  sicut  ille  ferri  
vester:  Ecce  enim  duo  gladii  hi  (Luc.  XXII),  sub  quibus  omnis  coercitio  non  quidem,  
quod  absit!  rebelles  inter  se,  sed  coadjuvantes  ad  invicem  ut  quod  unus  non  valet,  
alter  quasi  coadjutorius  exsequatur  et  suppleat;  unde:  Satis  est  (ibid.),  inquit.  Et  non  
solum  etiam  nostros,  sed  et  vestros  vestrae  propriae  regiae  jurisdictioni  suppositos  
saeculares,  dico  nobiles  sive  ignobiles,  cum  Dei  gratia  praeventi  de  his  quae  in  hoc  
saeculo  flagitiis  admiserunt  poenituerint,  terram  nativitatis  suae  egredi  et  loca  illa  
deserere  in  quibus  eis  facilior  causa  et  materia  delinquendi  est  et  peregre  proficisci  
summi  regis  auctoritate  compellimus,  [Col.1132C]  et  persaepe  Hierosolymam  in  
templo  aut  in  hospitalario  aliave  vitae  districtioris  loca  religiosa  et  longinqua  
temporaliter  vel  perpetuo  peregrinaturos  ibi  destinamus;  hoc  modo  summi  regis  
mandato  quasi  relegantes  eos  aut  deportantes,  totum  tamen  pro  qualitate  
flagitiorum  admissorum  et  pro  salute  poenitentium  de  flagitiis.  
«Si  autem,  ut  dicitis,  nostri  proniores  sunt  et  promptiores  ad  maleficia,  quia  
corporalis  poena  spiritualem  non  sequitur,  potest  quidem  esse  quod  in  aliquibus  sic:  
nec  in  his  animum,  quod  solius  Dei  est,  sed  manum  a  maleficiis,  quantum  licet  et  
possumus,  cohibemus,  monasterio  seu  etiam  alii  loco  districto  sub  arctissima  
custodia  deputantes  damnatum,  cum  viderimus  expedire  sic:  nec  progredimur.  
[Col.1132D]  Nostrae  siquidem  poenae,  sic  etiam  et  vestrae  limitatae  sunt  ultra  quod  
progredi  transgredi  est.  Et  nos  si  quominus,  rex  noster  proprius  nostrum  in  suorum  
poenis  supplebit  imperfectum,  qui  dicit:  Mihi  vindictam  et  ego  retribuam  (Hebr.  X).  
De  sacerdotibus  vero  veteris  Testamenti  et  levitis,  qui  legis  transgredientes  mandata  
corporaliter  puniebantur,  ad  praesens  nihil  de  his:  in  nova  enim  lege  censura  nova,  
verum  et  quia  nova  hic  lex,  novus  rex,  novum  hic  reformatur  judicium,  non  solum  in  
poenis,  sed  et  in  sacramentis,  in  sacrificiis  et  in  operibus  et  oneribus  novis.  Vetera  
enim  transierunt,  et  ecce  quia  facta  sunt  omnia  nova,  novus  rex,  nova  lex,  novus  
grex,  nova  sacramenta,  nova  sacrificia,  nova  [Col.1133A]  opera  et  nova  onera,  et  sic  
coercitiones  novae  et  poenae  novae.»  
Hucusque  regem  audivimus  et  archipraesulem,  qui  in  hunc  modum,  unus  pro  populi  
sui  pace,  alter  vero  pro  cleri  sui  libertate  conferebant,  quinimo  contentiosum  jam  
funem  trahebant,  cum  archipraesule  confratribus  suis  coepiscopis  unanimiter  tunc  
stantibus  et  constanter,  ita  ut  videretur  tanquam  quaedam  castrorum  acies  ordinata  
quae  penetrari  non  posset.  Hic  est  discipulus  qui  testimonium  perhibet  de  his  et  
audivit  et  scripsit  haec  (Joan.  XXI).  Scripsit,  inquam,  et  si  non  eadem  verba  hinc  inde,  
tamen  dictorum  virtus  et  materia  haec  quae  hic  scripta.  
O  rex  et  o  pontifex,  quorum  utrumque  Dei  apprehendit  aemulatio!  hic  zelat  populi  
sui  pacem,  alter  [Col.1133B]  vero  cleri  sui  libertatem.  O  quantus  in  clero  pontifex,  
quanta  devotione  amplectendus  a  clero  qui  pro  cleri  libertate  tanti  regis  perdidit  
gratiam  et  postposuit  gloriam!  Jam  enim  contentio  magna,  jam  dissensio  manifesta.  
Quanta  igitur  hic  devotione  colendus  a  clero,  qui  proposito  sibi  gaudio  pro  clero  
sustinuit  crucem,  confusione  contempta,  magis  eligens  affligi  pro  clero  Dei  quam  
regiae  augustalis  habere  jucunditatem!  Nec  tamen  adhuc  pro  clero  nisi  solum  
dissensionis  initium  hoc  et  prima  causa  dissensionis.  His  majora  et  ampliorem  his  
dissensionis  materiam  sequentia  declarabunt.  Et  o  quantus  in  populo  rex,  quantum  
ei  a  populo  exsultandum  et  quam  devote,  quam  fideliter  serviendum  cum  tremore,  
qui  mox  pro  populi  pace  a  tam  dilecto  sibi  [Col.1133C]  et  tam  fido  se  avertit  
pontifice,  cui  et  ipse  ut  praeostendimus  tanto  animo  praeoptaverat  pontificium!  O  
zelus  regis  et  zelus  pontificis!  o  zelus  et  zelus,  quam  durum,  quam  lacrymabile,  quod  
zelantes  hos  scientiae  spiritus  non  conjunxit;  sed  qui  semper  disjungit,  intermiscuit  
se  spiritus  vertiginis  et  erroris!  Certo  enim  certius  quod  uterque  Dei  habuerit  
aemulationem,  unus  pro  populo,  alter  vero  pro  clero;  utrius  tamen  eorum  fuerit  cum  
scientia  zelus,  non  hominis,  qui  cito  fallitur,  sed  scientiarum  Domini,  qui  in  fine  
declarabit  judicium,  verumtamen  archipraesul  in  calce  suae  supra  scriptae  
responsionis  cum  omni  devotione  regiam  obsecrabat  clementiam  ne  sub  novo  rege  
Christo,  et  sub  nova  Christi  lege  in  [Col.1133D]  nova  et  peculiari  Domini  sorte  contra  
sanctorum  Patrum  statuta  novam  per  regnum  suum  induceret  coercitionem.  
Et  hoc  quidem  pro  se  et  pro  regni  sui  stabilitate  obsecrans  humiliter,  obsecrans  et  
frequenter;  crebro  interadjiciens  se  hoc  sicut  nec  debere  sustinere  nec  posse;  verum  
rex,  nihil  motus  ad  haec,  sed  eo  amplius,  ut  videbatur,  commotus,  quod  cerneret  
archipraesulem  et  coepiscopos  adversus  ipsum  ut  reputabat  unanimes,  sic  et  
constantes,  sciscitatur  mox  an  consuetudines  suas  regias  forent  observaturi.  Ad  
quod  archipraesul,  praehabito  tamen  cum  fratribus  suis  consilio,  illas  respondit  se  et  
fratres  suos  observaturos,  salvo  ordine  suo.  Et  id  ipsum  etiam  ex  ordine  
responderunt  singulatim  singuli  per  [Col.1134A]  se  a  rege  interrogati  pontifices,  nisi  
quod  in  musica  hac  una  vocum  duntaxat  dissonabat;  episcoporum  videlicet  unus,  qui  
audiens  ob  hanc  unam  omnium  vocem  regem  magis  exacerbatum,  archipraesule  et  
coepiscopis  inconsultis,  mutavit  verbum:  et  profecto  pro  bono,  ut  reor,  ut  regis  
videlicet  sedaret  animum,  dicens  se  observaturos  regias  consuetudines  bona  fide.  
Bonae  memoriae  Hilarius  tunc  Cicestrensis  episcopus  hic  erat.  Sed  rex  nihil  mitigatus  
ob  id  ipsum  quibusdam  affectum  contumeliis  sprevit;  et  ad  archipraesulem  et  
coepiscopos  se  convertens,  omnium  sic  una  et  eadem  voce  audita,  dicebat  aciem  
firmatam  contra  se  et  captiosum  esse  et  venenum  verbo  illi  inesse,  scilicet  salvo  
ordine,  unde  et  petebat  et  repetebat  ut  absolute  et  absque  
adjectione  [Col.1134B]  regias  consuetudines  se  observaturos  compromitterent.  
Archipraesul  respondit  ad  haec  quod  fidelitatem  ei  juraverant,  vitam  scilicet  
membrum  et  honorem  terrenum,  salvo  ordine  suo,  et  quod  in  honore  terreno  regiae  
fuissent  consuetudines  comprehensae;  et  ad  earum  observationem  se  minime  in  alia  
forma  obligaturos  nisi  in  qua  prius  juraverant,  adjiciens  quod  per  universum  
Ecclesiarum  orbem  non  solum  pontificibus,  sed  et  minoribus  clericis  haec  esse  
jurisjurandi  forma  a  sanctis  Patribus  introducta,  nunc  vero  communis  et  usitata,  
unde  nec  ab  hac  tutum  recedere,  praesertim  cum  ut  allegabat  per  adjectionem  hanc  
cleri  non  taceat  privilegium;  unde  et  addebat  qui  hujus  sunt  professionis  cum  
terrenis  potestatibus  fidelitatem  jurant,  eo  ipso  quod  ordinem  [Col.1134C]  suum  non  
tacent,  eisdem  ipsis  quibus  jurejurando  se  obligant  privilegio  ordinis  superiores  se  
indicant,  ipsis  tamen  propter  temporalia  aliasve  justas  causas  obnoxii,  pro  quibus  et  
eis  fidelitates  tenentur  jurejurando  praestare:  et  archipraesulis  quidem  responsum  
hoc.  Cum  vero  multum  inclinata  esset  jam  dies,  imo  jam  circa  diei  et  noctis  
crepusculum,  tota  die  rex  vexatus,  insalutatis  pontificibus,  in  ira  et  indignatione  
multa,  subito  recedit  ab  aula.  Pariter  et  pontifices  tota  die  vexati  recedunt  et  in  
hospitia  se  recipiunt.  In  recessu  vero  episcopus  ille,  quem  supra  diximus,  ab  
archipraesule  acriter  est  objurgatus,  quod  et  se  et  coepiscopis  inconsultis  commune  
omnium  verbum  mutare  praesumpsisset.  
 
 
19.  DE  MUNITIONIBUS  QUAS  REX  AB  ARCHIPRAESULE  REPETIT  ET  EPISCOPIS  EUM  
DESERENTIBUS.  
[Col.1134D]  
In  crastino  vero  rex  munitiones  et  honores  quae  archipraesul  a  rege  jam  a  tempore  
cancellariae  in  custodia  habuerat  repetita  recepit.  Et  nec  salutans  nec  salutatus  a  
pontificibus,  imo  et  nescientibus  ipsis,  clam  et  antelucanus  Londonia  recedit.  Et  
quidem  hoc  grandis  irae  et  indignationis  argumentum  exstitit.  Nonnulli  vero  
episcoporum  videntes  sic  et  exterriti,  regem  mox  sunt  secuti,  regis  etiam,  sicut  
praeter  archipraesulis  sui  conniventiam  et  conscientiam  cum  quo,  ut  supradiximus,  
prius  steterant,  in  omnibus  voluntati  parentes,  si  id  bene,  habent  modo  ipsi  
quotquot  mortui  judicem  suum  Deum  [Col.1135A]  viventem:  videat  ipse  et  judicet.  
Nec  enim  mensurae  meae  nec  meae  congruit  parvitati  de  tantis  nostri  officii  viris  
sinistri  quidpiam  dicere:  unum  scio  grave  esse  in  falsis  fratribus  periculum;  quod  
quidem  ab  initio  coepit  et  usque  ad  saeculi  finem  non  desinet.  Caetera  quippe  
pericula  quiescere  possunt,  sed  hoc  minime.  Quod  inter  praesentis  vitae  tentationes  
et  agones,  illos,  qui  secundum  propositum  vocati  sunt  sancti,  exercet  jugiter.  Quod  
enim  fornax  auro,  quod  flagellum  grano,  quod  lima  ferro,  hoc  falsus  frater  est  justo,  
quo  velut  eraditur  donec  ad  veritatis  acumen  perveniat.  Juxta  quod  doctorum  unus  
Abel,  inquit,  esse  non  valet  quem  Cain  malitia  non  exercet.  
 
 
Quomodo  episcopi  archipraesulem  deseruerint.  
[Col.1135B]  Reliquis  itaque  tanquam  paleam  a  grano  eventilatis  et  excussis  soli  
remansimus,  soli  sedimus,  paucis  de  episcopis  jam  nobiscum,  aliis  subtrahentibus  se  
a  nobis  in  dies.  Et  hi  tamen  pauci  qui  nobiscum  propter  metum  occulti.  Per  dies  
itaque  quam  plures  soli  sic  sedimus,  regis  tamen  gratiam  sperantes  in  dies  et  
praestolantes,  donec  per  vacationem  regiae  indignationis  deferbuisset  incendium,  et  
ira  sedata  causam  indignationis  suae  rex  industrius  et  clemens  adverteret  et  rediret  
ad  se.  Interim  vero  multi  et  magni  videntes  sic  et  condolentes,  crebro  inter  nos  et  
regem  commeantes  multimodis  archipraesulem  ad  regis  gratiam  exhortantur,  nunc  
familiaritatem  pristinam,  nunc  impensos  honores,  nunc  collata  [Col.1135C]  beneficia,  
hinc  quantum  pacis  bonum,  inde  vero  quantum  dissensionis  malum  proponentes;  
adjicientes  etiam  quanta  foret  insipientia  unius  verbuli  contentiosi  occasione  
bonorum  tantorum  ingratitudinis  incurrere  notam,  tam  diligentis  et  tam  dilecti  
tantam  perdere  gratiam,  et  tot  et  tantorum  malorum  radicem  fovere  dissensionem,  
et  hoc  totum  unius  verbuli  regem  scandalizantis  contentione.  Hoc  enim  solum  
agebatur  tunc  ut  verbum  illud,  scilicet  salvo  ordine,  quod,  ut  supra  diximus,  regem  
offenderat,  aut  supprimeret  archipraesul  in  regiarum  consuetudinum  obligatione,  
quam  sibi  fieri  petebat  rex,  aut  mutaret.  Et  prae  caeteris  suadebat  quibus  sciebat  
modis  et  impellebat  archipraesulem  ad  verbi  hujus  immutationem  episcopus  ille,  
quem  [Col.1135D]  supradiximus,  inconsulto  archipraesule  et  coepiscopis,  auctoritate  
propria  hoc  mutasse,  vir  certe  multum  pectoris  habens  et  sermone  potens.  Suadent  
igitur  hi,  suadent  illi,  sed  super  omnia  quam  archipraesul  ad  regem  habebat  urget  
charitas.  Charitas  enim  vera,  sicut  magister  docet,  omnia  credit,  omnia  sperat,  omnia  
sustinet;  unde  et  persuasus  tandem  archipraesul,  sed  super  omnia  charitate  urgente,  
apud  nobile  illud  et  regium  castrum  quod  dicitur  Oxeneford,  ad  regem  accessit  et  
verbum  quod  regi  scandalo  erat  se  mutaturum  promisit;  unde  et  rex  jam  
aliquantisper  sedatus,  archipraesuli  vultum  exhibet  sereniorem,  necdum  tamen  ut  
solito.  Dicebat  autem  rex  obligationem  de  regiis  consuetudinibus  observandis  velle  
sibi  fieri  in  forma  hac  in  episcoporum  [Col.1136A]  et  procerum  regni  conspectu  et  
audientia  publica.  Accesserunt  et  quidam  archipraesulis  ex  multo  tempore  aemuli,  
sapientes  ut  facerent  mala.  Et  hi  suaserunt  clam  regi  ut  mox  facta  obligatione  
regiarum  consuetudinum  faceret  expressionem.  Unde  et  persuasus  rex  adjiciebat  
pariter  se  velle  ut  per  regni  magnates  et  antiquiores  qui  noverunt,  regiae  
consuetudines  recenserentur,  ne  de  caetero,  ut  aiebat,  fieret  aliquod  inter  regnum  
et  sacerdotium  schisma,  clero  quae  regis  sunt  usurpante,  aut  rege  quae  cleri  sunt.  Et  
qui  tunc  aderant  praesules  et  proceres  bonum  hoc  testabantur.  Et  videbatur  quidem  
verbum  hoc  superficie  tenus  bonum,  quod  tamen  in  veritate  pessimum  erat,  et  inter  
regem  et  archipraesulem  perpetui  schismatis  fomes.  Quod  apprime  
noverunt  [Col.1136B]  sapientes  illi  ad  facienda  mala,  dantes  pro  melle  fel,  pro  
consilio  virus.  
 
 
De  sapientibus  ut  mala  faciant.  
Talia  enim  solent  esse  consilia  talium  qui  juxta  prophetam  sapientes  sunt  ut  mala  
faciant,  quia  juxta  eumdem  aureus  calix  Babylon  ut  qui  videt  aurum  non  timeat  
venenum,  quod  etiam  dari  non  solet  nisi  melle  circumlitum.  Isti  igitur  ut  mala  
facerent  sapientes  in  ore  quidem  mel,  sed  vere  ut  scorpionum  fratres  gestabant  in  
corde  fel,  et  in  cauda  aculeum  ut  sagittent  in  occultis  immaculatum.  Quod  
manifestius  in  fine  rerum  declarabit  eventus.  Et  vere  isti  propinantes  pro  melle  fel,  
pro  dulcedine  pacis  amaritudinem  dissensionis;  habent  enim  regna  
universa,  [Col.1136C]  ut  universi  norunt,  consuetudines  bonas  quas  Ecclesia  
approbat,  habent  et  alias  malas  quas  Ecclesia  tolerat;  quibus  etsi  forte  expressis  
compellatur  ut  auctoritatem  praebeat  et  assensum  non  cedit,  tolerat  tamen.  Nam  
juxta  legisperiti  dictum:  «Expressa  nocent.»  Et  ut  Sapiens  ait:  Qui  vehementer  
emungit  sanguinem  elicit  (Prov.  XXX),  verum  ut  bonis  consuetudinibus  et  aliis  
expressis  indistincte  ab  Ecclesia  praestaretur  auctoritas,  moliebantur  viperei  
consiliarii  hi,  quod  si  non,  perpetuum  fieret  inter  regnum  et  sacerdotium  schisma.  
O  invidiae  temeritas  semper  summa  feriens!  O  Satanae  calliditas  semper  sancta  
persequens!  Revera  invidia  Satanae  advocata  alumna  schismatis,  mater  contentionis,  
et  detractionis  inexstinguibilis  [Col.1136D]  fomes,  moesta  in  prosperis,  congratulans  
pro  adversis,  quam  pax  turbat,  sedat  turbatio,  amoenat  tristitia,  depressio  elevat,  
jucundat  dolor  et  aliena  semper  infelicitas  pascit.  Haec  nunc  Satanae  calliditate  
adjuncta  sub  adumbrata  pacis  specie  inter  regnum  et  sacerdotium  pessima  perpetui  
schismatis  zizania  seminare  jam  inchoat.  
 
 
20.  DE  VOCATIONE  ARCHIPRAESULIS  APUD  CLARENDUNE.  
Verum  rex  regni  et  sacerdotii  pacem  ut  videbatur  zelans,  sed  et  sibi  et  archipraesuli  
suo  minus  in  hoc  praevidens,  nec  ullum  deprehendens  in  hoc  malitiae  fucum,  mox  
apud  quamdam  nobilem  et  praeclaram  regis  propriam  mansionem,  quae  ex  re  
nomen  habet  Clarendune  regnum  convocat  universum,  praesules  regni  et  proceres.  
Et  infra  dies  paucos  conveniunt  [Col.1137A]  universi,  ubi  in  omnium  conspectu  et  
primus  ante  omnes  archipraesul  in  praetacta  forma  se  obligat,  quod  videlicet  regias  
consuetudines  foret  observaturus  bona  fide,  verbo  illo  suppresso,  scilicet  salvo  
ordine;  et  quasi  juratoriam  adjiciens  cautionem  hoc  se  facturum  in  verbo  veritatis  
confirmavit.  Et  id  ipsum  et  in  eadem  forma  sigillatim  universi  pontifices.  Cum  vero  
multorum  et  magnorum  suasionibus  et  consiliis,  quidquid  prius  apud  praefatum  illud  
castellum,  videlicet  Oxeneford  spopondisset,  vix  inductus  fuisset  ad  obligationem  
hanc,  haec  tamen  ut  induceretur  potissima  causa  fuit,  charitas  videlicet  fraterna  et  
compatiens,  quibusdam  enim  fratrum  suorum  coepiscoporum  fraterne  
compatiebatur,  illis  metuens  magis  quam  sibi,  gloriosae  videlicet  memoriae  
generoso  [Col.1137B]  viro  Henrico  tunc  Wintoniensi  et  Jocelino  tunc  Salesburiensi  
episcopis:  quibus  nisi  fieret  sic,  tum  ex  antiquo  odio,  tum  quia  in  praesenti  propter  
ecclesiae  negotium  habebantur  suspecti,  aut  captio  aut  quod  deterius  imminere  
videbatur.  Et  quidem  archipraesulis  et  pontificum  ad  regias  et  ut  nominabantur  
avitas  consuetudines  observandas  in  genere  obligatio  talis.  Et  incontinenti  facta  
obligatione  in  forma  hac,  per  quosdam  regni  proceres,  qui  has  nosse  debuerant,  
facta  est  regiarum  consuetudinum  recognitio,  et  sicut  publice  ita  et  expressim  
recensentur.  Verum  cum  pleraeque  jam  fuissent  expressae  et  multo  plures  ut  
videbatur  forent  exprimendae  adhuc,  archipraesul  interlocutus  est  se  nec  esse  de  
antiquioribus  regni,  ut  pristinas  regum  consuetudines  [Col.1137C]  sciret,  nec  in  
archipraesulatu  diu  fuisse,  unde  et  dicebat  se  nescire  de  his;  et  praeterea,  quia  
inclinata  esset  jam  dies,  tantum  negotium  differendum  in  crastinum.  Placuit  sermo  
et  in  sua  se  receperunt  hospitia,  in  crastino  revertentes  in  id  ipsum.  Et  quae  pridie  
intermissae  fuerant  consuetudines  regiae  recognitae  sunt  et  expressae  et  in  
scriptum  chirographi  modo  confectum  redactae,  et  regiarum  consuetudinum  nomine  
censitae.  Quarum  tamen  multae,  ut  perhibebant  multi,  nequaquam  regiae,  sed,  ut  
jam  dicere  coepimus,  odio  archipraesulis  ad  ancillandam  Ecclesiam  evomitum  
emulationis  et  invidiae  virus:  ipso  etiam  rege  ignorante  quod  inimici  homines  sic  
inter  ipsum  et  archipraesulem  suum  hac  astutia  dissensionis[Col.1137D]  zizania  
seminare  intenderent.  Nec  enim  rex,  qui  adhuc  juvenis,  sicut  nec  archipraesul  suus  
novus,  pristinas  regni  consuetudines  nisi  ex  aliorum  relatu  cognoscebat.  
 
 
De  consuetudinibus  exactis.  
Et  ut  illarum  consuetudinum  seu  libertatum  vel  dignitatum,  quas  regias  vocabant  et  
quae  tunc  propositae  nobis,  interseramus  ut  aliquas,  prima,  ut,  decreti  funesti  
chirographi  propriis  utar  verbis,  fuit  haec:  
«I.  De  advocatione  et  praesentatione  Ecclesiarum  si  controversia  emerserit  inter  
laicos,  vel  inter  laicos  et  clericos,  vel  inter  clericos,  in  curia  domini  regis  tractetur  et  
terminetur.»  Sic  mox  in  primis  respondit  [Col.1138A]  archipraesul  evidentissime  
clericos  ad  saecularia  judicia  pertrahi,  et  ecclesiasticam  jurisdictionem  in  saecularem  
converti.  Advocatio  quippe  ecclesiarum  juri  spirituali,  quo  is  qui  vulgo  Ecclesiae  
persona  dicitur  curam  spiritualem  et  regimen  animarum  adipiscitur,  accedit  et  
innititur,  unde  cujus  est  de  jure  principali  cognoscere,  et  de  accessorio,  cum  unum  
de  altero  pendeat  et  sibi  invicem  innexa  sint  et  adnexa.  Alioquin  si  istud  quod  
perniciosa  quorumdam  adinventione  jus  advocationis  nominatur,  merum  saeculare  
jus  et  haereditarium  est:  vendatur,  ematur,  et  etiam  aliarum  instar  saecularium  in  
monomachiam  deducatur.  Dupliciter  igitur  arguebat  archipraesul  funestum  
adinventum  hoc,  tum  quia  clericos  trahebant  ante  judicem  non  suum,  tum  quia  id  
unum  [Col.1138B]  controversia  non  de  cognitione  saecularis,  sed  potius  judicis  
ecclesiastici  est.  
Huic  vero  funesto  aliud,  non  tamen  continuo  sed  tertium  in  chirographo,  decretum  
subjungebatur  profanius,  cujus  sunt  haec  verba  et  talis  sanctio:  
«Clerici  retati  vel  accusati  de  quacunque  re,  submoniti  a  justitia  regis  venient  in  
curiam  ipsius  responsuri  ibidem  de  hoc,  unde  videbitur  curiae  regis  quod  sit  ibi  
respondendum  et  in  curia  ecclesiastica  unde  videbitur  quod  ibi  sit  respondendum:  
ita  quod  justitia  regis  mittet  in  curiam  sanctae  Ecclesiae  ad  videndum  qua  ratione  res  
ibi  tractabitur.  Etsi  clericus  convictus  vel  confessus  fuerit,  non  debet  de  caetero  eum  
Ecclesia  tueri.»  Hac,  ut  nominabant,  consuetudine  sic  in  scriptum  redacta,  advertit  
mox  archipraesul  [Col.1138C]  et  certius  magis  intellexit  quam  et  priori  propinari  sibi  
serpentinae  aemulationis  virus;  et  mox  testatus  est  totius  funesti  chirographi  ipsa  
verba  sicut  insipidae  elegantiae,  sic  plena  malitiae  et  plane  libertatis  cleri  
subversionem,  adjiciens:  «Ecce,  inquit,  quia  juxta  funestum  canonem  hunc  clerici  
tam  in  criminali  quam  in  civili  causa  ad  saeculare  judicium  pertrahuntur.  Et  de  novo  
judicatur  Christus  ante  Pilatum  praesidem.  Et  quod  adhuc  poenalis  servitutis  accedit  
cumulo,  contra  Domini  in  propheta  mandatum  clerici  bis  judicabuntur  in  id  ipsum  et  
duplex  eorum  consurget  tribulatio.  Quod  si  sic  omnium  sceleratorum  excedet  adhuc  
deterior  clericorum  conditio.»  Huic  vero  subsequens  erat  funesti  chirographi  
decretum  alter:  
[Col.1138D]  «Archiepiscopis,  episcopis  et  personis  regni  non  licet  exire  de  regno  
absque  licentia  domini  regis.  Et  si  exierint,  si  regi  placuerit  assecurabunt  quod  nec  in  
eundo  nec  in  moram  faciendo,  quaerent  malum  vel  damnum  regi  vel  regno.»  
Archipraesul  vero  objecit  huic  quod  hujus  promulgationes  edicto  cessarent  ad  loca  
sancta  peregrinationis  et  vota  et  etiam  evacuaretur  obedientia,  et  quod  maxime  
personis  regni  regnum  praeclarum  carcer  fieret,  et  sic  deterior  personarum  regni  
conditio  quam  privatorum.  Quid  enim  si  aliqua  personarum  peregre  proficisci  se  
voverit,  aliave  forte  justa  causa  et  honesta  traxerit  ad  transmarina?  Quid  si  forte,  
sicuti  interdum  solet  inter  viros  apostolicos  et  [Col.1139A]Anglorum  reges  simultas  
aborta,  ad  concilium  aliasve  Ecclesiae  necessitates  expediendas  vocat  hic,  inhibet  
ille.  Nonne  oportet  obedire  magis  huic  quam  illi?  Christi  vicario  quam  regi  terreno?  
Oportet  quidem:  quanto  magis  Deo  quam  homini.  Verum  personis  ecclesiasticis  
regibus  obligatis  sic  et  votum  et  obedientia  secundum  obligationis  hujus  formam  de  
regum  penderet  arbitrio;  unde  ut  archipraesul  interloquendo  subjecit:  «Decens  
quidem  est  et  congruit  sic  ut  quaevis  personarum  regni,  si  ob  causam  exire  regnum  
disposuerit,  a  rege  prius  licentiata  recedat;  sed  juratoria  cautione  se  obligare  ad  hoc,  
ne  absque  licentia  exeat,  sicut  irreligiosum  et  indecens.»  
His  vero  consequens  erat  adhuc  chirographi  decretum  [Col.1139B]  septimum:  
«Nullus  qui  de  rege  teneat  in  capite,  vel  aliquis  domesticorum  ministrorum  ejus  
excommunicetur,  nec  terrae  alicujus  eorum  sub  interdicto  ponantur,  nisi  prius  rex,  si  
in  terra  fuerit,  conveniatur,  vel  justitia  ejus,  si  extra  regnum  fuerit,  ut  rectum  de  ipso  
faciat.  Et  ita  ut  quod  pertinebit  ad  curiam  regiam  ibidem  terminetur  et  de  eo  quod  
spectabit  ad  curiam  ecclesiasticam  ad  eamdem  mittatur  ut  ubi  tractetur.»  
Hoc  chirographi  decreto  perhibebat  archipraesul  plane  exauctorari  Ecclesiam,  et  
sacerdotes  in  praesenti  Domini  Sabaoth,  velut  selecti  quidam  aliorum  duces  et  
principes,  militiae  suae  privari  cingulo,  qui  [Col.1139C]  a  summo  omnium  principe  et  
qui  omnium  principum  aufert  spiritum,  acceperunt  gladium  et  liberam  habent  ligandi  
et  solvendi  potestatem  super  reges  ipsos  et  principes.  Juxta  quod  rex  ipse  et  
propheta:  Ad  alligandos,  inquit,  reges  eorum  in  compedibus  et  nobiles  eorum  in  
manicis  ferreis  (Psal.  CXLIX).  Exauctorarentur,  inquam,  Christianae  militiae  duces  
sacerdotes  sic,  quorum  est  discernere  inter  sanctum  et  profanum,  inter  pollutum  et  
mundum,  et  ad  quorum  qui  leprosus  fuerit  separatur  arbitrium.  
Huic  vero  mox  subsequens  chirographi  decretum  octavum:  
«De  appellationibus,  si  emerserint,  ab  archidiacono  [Col.1139D]  debent  procedere  
ad  episcopum,  et  ab  ipso  ad  archiepiscopum.  Et  si  archiepiscopus  defecerit  in  justitia  
exhibenda,  postremo  ad  regem  est  perveniendum  ut  praecepto  ipsius  in  curia  
archiepiscopi  controversia  terminetur,  ita  quod  non  debet  alterius  procedere  absque  
assensu  regis.»  
Huic  in  prima  facie  cervice  erecta  archipraesul  se  opposuit  proclamans,  huic  
promulgato  sic,  ipsos  archipraesules,  si  consenserint,  manifeste  perjurii  reos,  qui  in  
susceptione  pallii  inter  caetera  de  appellationibus  deferendis  Romano  pontifici  
expressum  juraverunt:  adjiciens  etiam  dire  et  funeste  tolli  hic  omnium  refugium  
oppressorum,  quibus  tanquam  ad  matrem  omnium  Romanam  Ecclesiam  libere  
recurrere  prohibetur.  
[Col.1140A]  Post  hoc  inter  pleraque  alia  supponitur  chirographi  decretum  
duodecimum:  
«Cum  vacaverit  achiepiscopatus,  vel  episcopatus,  vel  abbatia,  vel  prioratus  de  
dominio  regis,  debet  esse  in  manu  ejus,  et  inde  percipiet  omnes  redditus  et  exitus  
sicut  dominicos.»  
Huic  mox  respondit  archipraesul  breviter,  res  pauperum  fisco  minime  applicandas,  et  
hoc  forte,  sicut  contra  clementiam  et  magnificentiam  regiam,  quae  etiam  tanquam  
alienae  divitiae  nequaquam  sunt  redemptio  animae  principis,  quod,  etsi  illorum  qui  
praecesserunt  nos  temporibus  aliquando  sic,  minime  tamen  tanquam  sacrilegium  
haereditarium  hoc  trahendum  ad  consequentiam.  Sed  Ecclesiae  semper  clamandum,  
semper  obviandum,  et  quatenus  potest[Col.1140B]  resistendum;  et  si  sustineatur  
quod  corrigi  non  potest,  tamen  consentiendum  nunquam.  
Sequitur  vero  in  eodem  irregulari  canone:  «Et  cum  ventum  fuerit  ad  consulendum  
Ecclesiae,  debet  dominus  rex  mandare  potiores  personas  Ecclesiae,  et  in  capella  
regis  fiet  electio.»  Et  quidem  archipraesul,  tanquam  validus  canonicae  electionis  
patronus,  praehabito  cum  eruditis  suis  consilio,  sicut  in  aliis  et  in  hoc,  mox  respondit,  
sicut  canonem  novum  et  novam  ex  ipso  electionis  formam  introductam,  
apostolicarum  sanctionum  priscis  jam  et  usitatis  institutis  sicut  penitus  diversam  et  
adversam;  nec  licere  sibi  absque  viri  apostolici,  seu  potius  totius  universalis  Ecclesiae  
auctoritate,  novitati  tam  singulari  et  singularitati  tam  novae,  praesertim  super  tantis  
personis  [Col.1140C]  ecclesiasticis  constituendis  in  insulana  credita  sibi  Ecclesia,  
novam  auctoritatem  praestare,  vel  assensum,  etiam  etsi  Ecclesiae  plurimum  
expediret  sic.  Hoc  enim  esset  jam  velut  particulare  quoddam  schisma  in  Ecclesia  
facere  ex  suo  sensu  et  suo  spiritu,  a  generalibus  ait  jam  usitatis  sanctorum  Patrum  
sanctionibus  sic  recedere:  addens  quod  haec  electionis  forma  nova  in  Anglia,  velut  
quaedam  in  corde  maris  scintilla,  mox  per  universum  Ecclesiarum  orbem  incendium  
grande  de  facili  ex  se  posset  producere.  Nam  si  ad  votum  suum  et  nutum  hanc  
electionis  formam  adinvenit  in  regno  suo  rex  Anglorum,  quidni  similiter  facturi  in  
regnis  suis  audientes  hoc  et  reges  caeteri?  Addens  etiam  [Col.1140D]  quod  novus  
canon  hic  plane  canonicae  electionis  libertati  et  honori  plurimum  derogaret:  cum  nisi  
urgentissima  ratio  interveniat,  eo  in  loco  eligendus  sit  antistes,  ad  quem  
consecrandus  est,  non  quidem  in  praesentia  principis,  etsi  de  principali  conniventia  
et  assensu.  Quis  enim  principis  praesentiam  non  paveat?  Quis  non  exhorrescat?  Quis  
nominabit  libere,  nisi  quem  desideraverit  ac  quem  postulaverit  princeps?  Quod  
sancti  Patres  religiose  et  sapienter  providentes  statuerunt,  ut  nec  in  curia  nec  in  aula  
seu  camera,  nec  etiam  in  principum  capella  seu  oratorio  pontificum  aut  fieret  aut  
confirmaretur  electio.  
Adjiciebat  etiam  decere  minime  ut  ecclesiastici  principes,  personae  tam  celebres,  
tam  magnificae,  [Col.1141A]  quibus  tot  populorum  regimen,  tot  animarum  cura,  et  
tot  Ecclesiarum  sollicitudo  credita  est,  in  talibus  et  talium  praesertim  locis  quae  
quorumlibet  laicorum  seu  etiam  regum  deputata  sunt  obsequiis  aut  eligantur  aut  
confirmentur  electi.  Et  objectis  sibi  mox  respondit,  quia  etsi  in  hoc  Anglorum  regno  
ab  aliquorum  regum  retro  temporibus  sit  factum  sic,  magis  hoc  tyrannice  usurpatum  
quam  constitutum  legitime.  Adjecit  tandem  de  variis  electionum  figuris,  de  quibus  
per  utriusque  Testamenti  paginam  ecclesiasticae  nos  historiae  edocent,  ex  quibus  in  
Ecclesia  primitiva  Catholicos  saeculi  principes  ecclesiasticis  electionibus  et  negotiis  
nonnunquam  interfuisse  manifestum,  verum  secundum  profectum  fidei  et  varias  
circa  Ecclesiam  rerum  vicissitudines  [Col.1141B]  varia  sanctorum  Patrum  super  
electionum  figuris  dispensatio  invenitur.  In  quibus  aliter  statutum  reperitur  inter  
Ecclesiae  nascentis  primordia,  aliter  vero  nunc,  quando  juxta  prophetae  vaticinium  
posita  est  in  superbiam  saeculorum;  unde  et  ab  hac  electionis  forma,  quam  nunc  
universalis  Ecclesia  suscepit,  approbat  et  observat,  absque  Ecclesiae  auctoritate  
recedere  tutum  minime.  Et  quidem  archipraesuli  responsum  ad  haec  sic:  
Ex  istis  itaque  constitutis  funestis,  quae  jam  expressimus,  odio  archipraesulis  ad  
ecclesiasticae  libertatis  oppressionem  ab  Ecclesiae  inimicis  fabricatis,  sic  quisque  
mox  videre  potest  quam  manifesta,  quam  justa  archipraesulis  nostri  primo  exsilii  et  
demum  [Col.1141C]  martyrii  causa  fuerit.  Quod  alicujus  martyrum  causa  justior  
fuerit  aut  apertior,  ego  nec  audivi,  nec  legi:  qui  potest  doceat,  cum  tamen  et  de  illis  
pleraque  alia  restent  adhuc  funesto  illi  decreti  chirographo  inserta  formae  et  
sanctionis  consimilis.  
Verum  non  est  meum,  non  est  meae  mensurae,  non  parvitatis  meae,  ad  regias  seu  
ecclesiasticas  consuetudines  dignitatesve  aut  libertates  se  extendere.  Nihil  parvitati  
meae  et  dignitatibus  illis;  nec  meae  mensurae  est  vel  scientiae  probare  illas  vel  
improbare:  ipsorum  potius  regum  et  pontificum  consideratio  haec.  Solum  quod  
audivi,  quod  vidi,  hic  testor.  Unum  scio  quia  haec  quae  jam  expressimus  et  alia  
nonnulla  similia  his,  numero,  ni  fallor,  quasi  [Col.1141D]  decreta  capitulatim  distincta  
sexdecim,  praefato  inserta  chirographo,  plena  jam  erant  inter  regem  et  
archipraesulem  dissensionis  materia.  Et  hoc  decreti  chirographum,  ab  ipso  originali  
mutuatum,  favente  Domino,  in  historici  hujus  voluminis  fine  integre  postponemus  ut  
cunctis  martyris  hujus  historiae  lectoribus  liquido  pateat,  etiam  praeter  ea  quae  jam  
posita,  quam  clara,  quam  aperta,  quam  perspicua  primo  exsilii  et  postea  martyrii  
fuerit  archipraesulis  causa.  Domino  quidem  omnium  judice  mirabiliter  quidem,  sed  
aequissime  disponente,  ut  cujus  fuerant  odio  introductae  et  quibus  semetipsum  
accusans  videbatur  quodammodo  consensisse,  per  eumdem  ipsum  postea  in  proprio  
ipsius  cruore  sint  abolitae,  delens  sic  hoc,  quod  adversum  [Col.1142A]  nos  erat  
decreti  per  chirographum  quod  erat  contrarium  nobis,  palam  etiam  triumphans  
principatus  et  potestates  in  semetipso.  Nam  ut  de  aliis  nunc  praeteream,  ipsius  regis  
advertentis  se  et  corde  toto  et  corpore  ad  archipraesulem  suum  in  fine  reversi,  huic  
de  quo  nunc  agitur  praesenti  decreti  chirographo  renuntiavit,  renuit  et  vim  ejus  
omnem  et  auctoritatem  explosit:  quod  plane  liber,  quem  Melorum  inscripsi,  quem  
historiae  huic  subjunxi,  edocet.  Quod  si  mihi  objeceris  multa  de  iniquis  statutis  illis  
per  regnum  observari  adhuc,  breviter  respondeo  et  certissime  regem  ipsis,  ut  
diximus,  renuntiasse  et  Christi  sponsam  Ecclesiam  in  sanguine  martyris  Christi  
triumphali  evicisse.  Si  rex  poenitens  et  renuntians  perseveraverit,  
Deus  [Col.1142B]  novit,  Deus  velit,  rex  ipse  viderit.  Et  si,  ut  mihi  objicis,  funesti  illius  
chirographi  consuetudines  aliquae  vim  habent,  et  tanquam  de  stirpe  noxia  de  nocuis  
amputatis  nonnulla  quasi  spuria  vitulamina  male  excrescant,  adhuc  sperandum  quod  
ad  archipraesulum  martyris  successorum  instantiam,  per  regum  clementiam,  cum  
crebro  et  devote  martyris  et  martyrii  causae  exstiterint  memores,  imperfectum  
supplebitur,  et  plene  a  facie  Ecclesiae  computrescet  servitutis  ecclesiasticae  jugum.  
Aut  si  non  habebunt,  Altissimo  disponente,  sic  martyris  successores  archipraesules  
his  diebus  carnis  suae  exercendae  probandaeque  virtutis  materiam,-­‐-­‐-­‐sed  quasi  
praeoccupantes,  necdum  est  de  his  quae  nunc  [Col.1142C]  hic  tangimus  locus,  
revertamur  ad  hoc  quod  in  praesenti  agitur,  jam  propositam  plenam  et,  ni  fallor,  
solum  ex  his  quae  praetetigimus,  praeter  alia  quae  hic  praeterimus,  totius  Ecclesiae  
judicio  justissimam  dissensionis  causam  et  materiam.  Quam  totius  Ecclesiae  primas  
vir  apostolicus  sua  quae  omni  praeest  auctoritate  justificavit  confirmans,  sicut  
sequentia  declarabunt.  Revertamur,  inquam,  ad  plenam  jam  dissensionis  causam.  
Jam  enim  plana,  jam  ampla  dissensionis  materia,  post  modicum  exsilii,  et  
postmodum  martyrii  causa.  
O  aemulorum  inveterata  iniquitas!  o  legum  profana  novitas,  ad  malum  nimis  
efficaces!  Quae  tantum  regem  et  tantum  pontificem  tam  necessario,  tam  
commendabili  charitatis  conjunctos  vinculo,  tam  [Col.1142D]  irreparabiliter  
disjunxerunt;  vae  illis  propheticum  et  aeternum,  qui  leges  has  novas  condiderunt!  
Ipsius  profecto  diabolicae  aemulationis  adinventiones  hae.  O  aemulatio  quae  in  vilis  
et  contemptibilis  vitae  hominibus  tugurium  habens,  regum  solia  et  doctorum  
cathedras  petit!  Vere  quidem  dictum  et  vere  nimis  verum,  quod    
 
Summa  petat  livor,  perflent  altissima  venti.  
Cui  et  illud  consonat  Sapientis:  Stellio  manibus  nititur  et  moratur  in  aedibus  
regum  (Prov.  XXX).  O  quam  dira,  quam  dura  et  quam  inhumana  aemulatio  haec,  tam  
dulcia,  tam  chara  et  mundo  tam  clara,  tantae  dilectionis,  dulcedinis  tantae  dissolvens  
foedera!  quae  charitati  ex  directo  opposita,  ut  jam  supra  nos  dixisse  meminimus,  et  
dolor  iterare  nunc  [Col.1143A]  urget,  semper  de  pace  turbatur,  de  concordia  
dissidet,  de  incolumitate  tabescit,  de  felicitate  torquetur,  de  successu  tristis,  de  
dolore  hilaris,  cum  gaudentibus  flens,  et  cum  flentibus  gaudens.  Sed  spretis  his  pacis  
inimicis,  operariis  Satanae,  revertamur  et  exsequamur  proposita.  
Scripto  vero  expressas,  ut  jam  diximus,  consuetudines  continente  ad  chirographi  
formam  confecto  et  propalato,  postulat  rex  ab  archipraesule  et  coepiscopis,  ut  ad  
cautionem  majorem  et  firmitatem  sigilla  sua  appendentes  apponant:  verum  
archipraesul,  etsi  vehementer  motus  et  contristatus,  dissimulat  tamen,  regem  
exacerbare  tunc  nolens.  Et  caute  quidem  non  de  plano  negat,  sed  differendum  
dicebat  adhuc.  Etsi  paratos  ad  faciendum,  adjiciebat  [Col.1143B]  tamen  propter  
negotii  magnitudinem  decere  dilationem  vel  modicam,  cum  juxta  Sapientem  absque  
consilio  nihil  faciendum  sit  grave,  et  exinde  post  deliberationem  aliquantulam,  ipsum  
et  episcopos  alios  super  hoc  decentius  requirendos.  Scriptum  tamen  dictas  
consuetudines  continens  recipit,  praemeditate  quidem  et  provide  ut  causam  
videlicet  suam  secum  scriptam  haberet.  Alteram  vero  scripti  partem  suscepit  
Eboracensis  archiepiscopus:  rex  vero  ipse  tertiam,  in  regum  archivis  reponendam.  Et  
sic  a  curia  recessimus,  versus  civitatem  Wintoniam  proficiscentes.  
 
 
21.  DE  ARCHIPRAESULIS  MOESTITIA  ET  PLANCTU.  
Verum  archipraesul  in  via  supra  modum  conturbatus  [Col.1143C]  videbatur  et  
contristatus,  contra  solitum  neminem  suorum  alloquens  in  via,  nec  ipsum  aliquis;  
neminem  vocavit,  nullus  accessit,  sed  solus  et  seorsum  equitabat  per  viam,  solus  in  
via  meditans.  Deprehendimus  mox  id  nos,  itineris  comites,  conferentes  et  
condolentes,  et  jam  aliquantulum  suspicantes  quid  hoc.  Tandem  vero  discipulus,  qui  
scripsit  haec,  praesumpsit  accedere:  «Domine,  inquiens,  contra  solitum  quare  vultus  
tuus  sic  concidit?  Nec  enim  eam  ostendis  faciem,  quam  heri  et  nudiustertius,  nec  in  
via,  ut  solito,  cum  illis  aut  consilium  habes  aut  collationem?»  Cui  archipraesul:  «Nec  
mirum,  inquit,  [videre  enim  jam  mihi  videor,  quod  per  me,  peccatis  meis  exigentibus,  
debeat  ancillari  Anglicana  Ecclesia,  quam  mei  praedecessores  inter  [Col.1143D]  tot  
et  tanta,  quae  mundus  novit,  pericula  rexerunt  tam  prudenter:  pro  qua  et  inter  
hostes  ejus  militarunt  tam  fortiter,  et  triumphaverunt  tam  potenter:  et  quae  ante  
me  exstitit  domina,  nunc  per  me  miserum  videtur  ancillanda:  qui  utinam  
consumptus  essem,  ne  oculus  me  videret:  et  Ecclesia  quidem  merito  passura  haec  
est  per  me,  et  meo  tempore,  qui  non,  sicut  praedecessores  mei,  de  Ecclesia,  sed  de  
aula  assumptus  sum  ad  hoc  officium.  Non  de  claustro,  nec  de  loco  religionis  aliquo,  
nec  de  schola  Salvatoris,  sed  potius  de  satellitio  Caesaris,  superbus  et  vanus,  de  
pastore  avium  factus  sum  pastor  ovium;  dudum  fautor  histrionum,  et  canum  
sectator,  tot  animarum  pastor:  posuerunt  enim  me  nescio  qui  custodem  in  vineis,  
qui  meam  propriam  non  custodivi,  sed  neglexi;  longe  [Col.1144A]  certe  a  salute  
Ecclesiae  anteacta  vita  mea:  et  nunc  haec  opera  mea:  unde  et  plane  video  me  jam  a  
Deo  derelictum,  et  a  sede  sancta,  in  qua  locatus  sum,  jam  abjici  dignum.»  Dum  igitur  
dolor  eum  sic  urgeret,  exitus  aquarum  deduxerunt  oculi  ejus,  ita  ut  inter  continuas  
lacrymas  singultibus  crebro  erumpentibus,  compelleretur  magis  rumpere  sermonem,  
quam  finire.]  .  .  .  .  .  .  (Haec  ex  Quadril.  Hiatus  un.  fol.)  .  .  .  .  .  .  novissimo  in  novissimo  
in  die  ab  auditione  mala  non  timebit.  Et  compatiens  discipulus  sic,  lacrymis  prout  
poterat  repressis  et  singultibus,  ita  magistrum  est  adorsus:  «Domine,  inquiens,  
scriptum  est  quod  diligentibus  Deum  omnia  cooperantur  in  bonum  his  qui  secundum  
propositum  vocati  sunt  sancti:  adeo  etiam  quod  si  indistorta  et  
anfractuosa  [Col.1144B]  via  et  vita  hac  deviant  et  exorbitant  et  currant  in  invio  et  
non  in  via,  hoc  ipsum  invium  ipsis  sit  tanquam  quoddam  compendium  ad  salutis  
viam,  ad  veram  patriam,  eo  ipso  quod  sic  deviant,  duce  suo,  rectore  suo  Deo  ipsos  
mirabiliter  dirigente;  unde  et  mirabilis  Deus  in  sanctis  suis  deducens  eos  in  via  
mirabili,  adeo  mirabili  ut  ipsum  invium  via  fiat  eis  ad  salutem,  via  ad  patriam.  Confide  
igitur,  domine  mi,  quia  si  cecidisti,  Domino  manum  supponente,  resurges  fortior:  si  
alio  impellente  corruisti,  resurges  cautior:  si  vero  motu  proprio  resurges  humilior.  Ita  
et  apostolorum  princeps,  pastorum  forma,  Petrus  praesumens  se  prius  moriturum  
quam  negaret  magistrum,  primo  ad  ancillae  vocem  negavit,  et  [Col.1144C]  postea  
ductus  ante  reges  et  praesides  non  cessit  deinceps,  ex  praesumptione  factus  doctior  
et  humilior,  ex  apostasia  fidelior,  ex  negatione  constantior.  Sic  novit  Omnipotens  
sapientiae  spiritus  ex  malis  elicere  bona,  tanquam  si  ex  arida  violam,  ex  rosa  spinam,  
mel  de  petra,  oleumque  de  saxo  durissimo.  Ad  hoc  igitur  deinceps  summo  
elaborandum  studio,  ut  quemadmodum  in  apostolorum  principe  et  pastorum  forma,  
fiat  similiter  et  in  te.  Si  verbo  offendisti  ut  Petrus,  Petri  instar  opere  ne  offendas.  
Regias  quidem  bonas  consuetudines  observare  bonum  et  justum.  Si  quae  vero  aliae,  
ut  dicis,  novae  tui  odio  in  Ecclesiae  detrimentum  ab  aemulis  adinventae,  satis  notum  
quid  agendum  de  his;  quas  profecto,  sicut  credibile,  nec  rex  exigeret  si  novas  fore  
adverteret  [Col.1144D]  et  inductas  ab  aemulis:  profanae  enim  legum  novitates  
evitandae,  quorum  adinventoribus  propheta,  imo  Dominus  ipse  per  prophetam  
suum  vae  intentat,  Vae,  inquiens,  qui  condunt  leges  novas  (Isa.  X)  Quas  profecto  
novas  et  malas  Christianorum  regum  clementia  ad  Christi  honorem  non  solet  
inducere,  vel  inductas  exigere,  sed  potius  abolere.  Sic  enim  crevit  Ecclesiae  libertas,  
sic  decus  cleri.  Sed  ut  jam  de  alio,  de  quo  tam  lacrymabiliter  planxisti,  adnectam,  de  
vita  anteacta  dico,  unum  pro  certo  scias  quam,  sicut  te  ipsum  accusas,  officio  huic  in  
quo  nunc  es,  vita  anteacta  non  consonat.  Nihil  deliciis  et  divitiis  illis  Augusti  et  
sarcinae  huic  pastorali;  unde  et,  ni  fallor,  ostendet  tibi  Deus  quanta  pro  ipso  
oporteat  te  pati,  qui  non  de  ecclesia,  sed  de  [Col.1145A]  aula  assumptus,  ad  sedem  
hanc  gradum  hunc  tamen  scandere  praesumpsisti.  Igitur  quod  solum  superest,  si,  ut  
dicis,  cecidisti  turpiter,  fortiter  resurge  et  decenter,  et  excute  te,  si  filius  excussorum  
es,  imo  quia  es,  et  viriliter  age  et  confortetur  cor  tuum,  ne  tristitia  te  absorbeat,  sed  
potius  justitia  erigat,  viriliter,  inquam,  age  et  confortare,  et  esto  deinceps  cautus,  
fortis  et  robustus.  Et  scias  pro  certo  quia  Dominus  erit  tecum,  adjutor  fortis,  sicut  
legitur  fuisse  cum  David  rege  et  propheta,  prius  tamen  adultero  et  proditore,  et  cum  
eo,  quem  jam  diximus,  apostolorum  principe,  prius  apostante,  et  cum  sancta  illa  et  
apostolica  peccatrice,  et  demum  cum  egregio  illo  gentium  doctore,  prius  et  supra  
omnes  Ecclesiae  persecutores:  fuisti  quidem  et  tu,  ut  videbatur  [Col.1145B]  tunc  et  
dicebatur  sic,  aliquando  Saulus.  Quod  si  nunc  Paulus  esse  desideras,  squamis  
oculorum  tuorum  abstersis  palam  ipso  opere  ostendet  tibi  Jesus  tuus,  quanta  te  
oporteat  pati  pro  nomine  ejus.»  
His  dictis,  tantae  quam  supra  descripsimus  moestitiae  aliquantulum  consolationis  
videbatur  infusum.  Magis  etenim  quam  ad  verborum  virtutem,  respexit  ad  
exhortantis  dilectionem  et  fidem.  Et  ecce  episcopus  ille,  cujus  suasione  et  impulsu  
supra  diximus  verbum  illud  suppressum,  scilicet  salvo  ordine,  subito  nuntiatur  nos  
sequi.  Et  archipraesul  convertens  sermonem  ad  discipulum  qui  proxime  locutus  
adhuc  cum  eo  fuerat:  «Sequatur,  inquit,  et  vadat  retro  me  Satanas.»  
 
 
Quomodo  archipraesul  a  viro  apostolico  sit  absolutus.  
[Col.1145C]  
Post  paucos  vero  dies  eo  quod  ex  gestis  cauteriatam  gereret  conscientiam,  
archipraesul  cum  multa  festinatione  ad  Romanum  mittit  pontificem  utpote  cujus  est  
sanare  contritos  corde  et  alligare  contritiones  eorum.  Igitur  sicut  absens  per  scripta  
poterat,  vulnus  detegit,  medicinam  quaerit,  interim  toto  tempore  videlicet  circiter  
quadraginta  dies  ab  altari  se  arcens,  donec  reverso  nuntio  a  pontifice,  super  his  
quibus  se  accusabat  per  apostolicum  scriptum  absolutionis  gratiam  obtinuisset,  
nuntio  quidem  in  tam  brevi  reverso  eo  quod  summus  pontifex  tunc  in  nobili  et  regia  
Galliarum  civitate  Senonis  propter  schisma  moraretur.  A  quo  et  praeter  absolutionis  
beneficium  multam  per  apostolica  scripta  consolationem  [Col.1145D]  accepit,  quibus  
ut  et  pastoralem  sarcinam  fortiter  et  alacriter  sustineret,  et  strenue  ad  opera  
pastoralia  se  accingeret,  paterno  exhortabatur  affectu.  Verum  et  apostolicum  ipse  
mandatum  hoc  tanquam  hostiam  coelitus  sibi  missam  in  omni  jucunditate  suscepit,  
sicut  et  qui  spiritu  ferventissimus  erat;  in  omni,  inquam,  jucunditate  et  alacritate,  
hinc  per  apostolicae  absolutionis  gratiam,  inde  vero  per  apostolicam  epistolam  
exhortatoriam,  tanquam  duo  materni  pectoris  ubera,  plene  jam  ipsius  spiritu  
recreato:  verum,  quia,  ut  diximus,  dominus  papa  erat  prope,  et  confessionis  
saluberrimus  usus  per  scripta  nec  fieri  solet  nec  debet,  videns  etiam  quia  propter  ea  
quae  supra  diximus,  in  populo  suo  vix  faceret  fructum,  in  propria  
persona  [Col.1146A]  summum  pontificem  adire  disposuit,  unde  et  suis  etiam  
ignorantibus  praeterquam  duobus  tribusve  quos  secum  ducebat  noctu  clam  
transfretare  attentavit.  Nec  enim  si  palam  vellet,  pateret  egressus.  Inter  caeteras  
quippe  praescriptas  consuetudines  fuit  et  haec,  quod  nemo  pontificum  vel  
personarum  regni  absque  licentia  regis  vel  justitiarum  ejus  terram  egrederetur;  unde  
et  archipraesul  clam  egredi  attentavit,  bis  quidem  mare  ingressus,  sed  quoties  
ingressus  et  repulsus,  tanquam  Deo  per  elementa  sua  ipsi  in  facto  hoc  resistente.  
Sicut  enim  omnia  tempus  habent,  sic  et  tempus  occurrendi  et  tempus  fugiendi,  fugae  
vero  hujus  necdum  tempus.  Quae  etsi  clam  destinata,  citissime  tamen  divulgatum  
per  terram  quod  archipraesul  sic  transfretare  attentasset;  [Col.1146B]  unde  et  
stupet  populus,  proceres  admirantur,  pontifices  turbantur,  rex  plurimum  motus  est,  
eo  maxime,  ut  credebatur,  quod  archipraesul  tam  cito  et  subito  contra  statuta  sua  
agere  praesumpsisset.  
Archipraesul  vero  intelligens  Deo  minime  placere  quod  attentavit,  audiens  etiam  
certissime  et  sciens  regem  exacerbatum  ex  hoc,  et  propterea  moestus,  qui  adeo  
regem  diligebat  quod  eo  exacerbato  laetus  et  hilaris  esse  nequivisset,  apud  regiam  
illam  mansionem  quae  dicitur  Wodestoche  acceleratim  accessit  ad  regem.  Rex  vero  
venienti  ad  se  archipraesuli  honore,  non  tamen  quem  solebat,  exhibito  dissimulavit  
audita;  quod  tamen  minime  archipraesul  et  qui  cum  eo  erant  arbitrantur:  
dissimulavit,  inquam,  nisi  [Col.1146C]  quia  velut  jocando  improperavit  archipraesuli  
quare  terram  suam  deserere  voluisset,  tanquam  si  ipsos  duos  simul  capere  non  
posset;  verum  jam  deprehendit  archipraesul,  qui  regem  ex  multo  tempore  et  
familiaritate  eximia  noverat,  cor  regis  elongatum  ab  eo,  et  qui  in  aula  id  ipsum  jam  
praedicabant;  unde  et  quantocius  licentiatus  a  rege  discedens  et  intelligens  apprime  
ab  ipso  cui  mare  et  venti  obediunt,  egressum  de  terra  inhibitum,  cogitabat  jam  intra  
se,  et  secreto  etiam  suis  expressit,  deinceps  aut  cedendum  turpiter  aut  certandum  
viriliter:  verum  et  fultus  apostolica  auctoritate  et  exhortatione,  sicut  erat  spiritus  
fervens,  mox  excussit  se  filius  excussorum,  cum  prophetico  sarculo  evellens,  
destruens,  dissipans  et  eradicans  quidquid  in  horto  Domini  male  
plantatum  [Col.1146D]  reperisset.  Non  quiescebat  manus,  non  parcebat  oculus.  
Quidquid  etiam  pravum,  quidquid  asperum,  quidquid  distortum,  non  jam  cum  
prophetico  sarculo,  sed  in  evangelica  securi  dejiciens;  regias  quidem  et  ecclesiasticas  
consuetudines  bonas  observans;  alias  vero  in  Ecclesiae  detrimentum  et  cleri  dedecus  
introductas,  tanquam  spuria  quaedam  vitulamina  resecans,  ne  mitterent  radices  
altas.  Et  tanquam  de  salebri  nimis  silva  et  veprosa,  sic  nitebatur  pro  viribus,  quidquid  
asperum,  incompositum,  indecorum,  obviumve  foret,  totum  de  populo  suo  delere  et  
exturbare,  ut  faceret  prava  in  directa  et  aspera  in  vias  planas.  
Sed  heu!  grandis  quidem  opera,  sed  parva  mora.  Jam  enim  eo  ipso  suscitantur  et  
adversarii  a  dextris  [Col.1147A]  et  a  sinistris:  ita  ut  prophetatum  de  capite  huic  illius  
capitis  membro  aptari  possit,  quod  videlicet  positus  sit  in  ruinam  et  in  
resurrectionem  multorum  et  in  signum  cui  contradicetur.  Currunt  hinc  quotidie  ad  
regem  rumigeruli,  accusantes  quod  consuetudines  regias,  quas  se  observaturum  
juraverat,  non  observaret,  inde  vero  pulsant  queruli  plangentes  quod  de  nimio  
regiae  gratiae  favore  confisus  eos  exhaeredasset.  Sed  super  omnes  aemuli  aulici  
pungunt  et  instigant,  improperantes  jam  manifeste  tot  et  tantorum  bonorum  
ingratitudinem.  Jam  enim  serpens  ille  tabidus,  quem  circa  operis  hujus  initium  
diximus  latenter  per  aulam  et  angulatim  serpsisse,  manifeste  exerit  caput.  Et  haec  
certe,  ut  dicit  Sapiens,  lingua  tertia,  quae  multos  commovit  et  dispersit  de  gente  
ad  [Col.1147B]  gentem.  Tres  igitur  hi  rumigeruli,  queruli  et  aemuli  aulici;  primi  ut  
sciniphes,  secundi  ut  apes,  tertii  vero  scorpiones;  omnes  hi  jam  virum  depungentes  
et  regem  jugiter  instigantes,  ita  ut  vox  illa  de  capite  congruat  et  huic  illius  capitis  
membro:  Sicut  apes,  inquit,  circumdederunt  me,  et  exarserunt  sicut  ignis  in  
spinis  (Psal.  CXVII).  Convenerunt  igitur  omnes  hi  archipraesulem  pungentes  et  regem  
contra  archipraesulem  suum  instigantes,  nec  igitur  mirum,  si  ad  instigationes  has  
tanquam  ad  aculeos  tot  cor  regis  expungatur  et  in  irae  et  indignationis  flammam  
ebulliat.  Unde  et  ex  his,  quae  quotidie  colliguntur,  stipulis,  rex  magis  ac  magis  
accenditur,  et  ira,  repressa  adhuc  intus,  excrescit  in  dies,  quae  et  tandem  erumpit.  Si  
enim  sufflaveris,  inquit  Sapientia,  quasi  [Col.1147C]  ignis  exardebit  (Eccli.  XXIV).  Et  in  
primis  quidem  ad  dictorum  querulorum  instantiam  archipraesul  citatur  ad  causam,  
ut  super  quibusdam  ablatis  sibi,  ut  dicebant  praediis  ipsis  veniat  responsurus.  
 
 
De  citatione  archipraesulis  apud  Norhamtune.  
Verum  quia  ad  citationem  primam  in  propria  persona  se  non  exhibuit,  misso  tamen  
procuratore  secundo  citatur,  et  praeter  tempus  locus  etiam  determinatur,  nobile  
videlicet  illud  et  regium  castrum  quod  dicitur  Norhamtune.  Tempus,  ni  fallor,  mensis  
October,  hebdomadae  feria  quinta,  sexta  ante  beati  Calixti  papae  et  martyris  
natalitium.  Ad  diem  et  locum  hunc  ex  edito  regio  regni  pontifices  universi  et  
proceres  districtissime  convocantur.  
[Col.1147D]  Sed  quae  hactenus  stetit  in  littore,  nunc  navis  in  altum  trahenda.  Nam,  
qui  hucusque  navigavimus  in  portu,  in  mare  deinceps  magnum  et  spatiosum  
velificare  nos  oportet,  et  inter  Scyllaeos  canes  et  Charybdim,  inter  Syrtes  et  
periculosas  alias  multas  maris  voragines  navis  nostra  ducenda.  O  voragines  maris!  o  
pericula  saeculi!  Omnia  excelsa  tua  et  fluctus  tui  super  nos  transierunt.  Dixit  enim  et  
stetit  spiritus  procellae  et  exaltati  sunt  fluctus  ejus.  
 
 
De  opere  primae  diei  quo  ad  concilium  venit.  
Vocatus,  ut  diximus,  ad  causam,  imo  potius  ad  luctam,  statuto  tempore  et  loco  supra  
determinato  Domini  palaestrita  accessit.  Et  in  primis  quidem  supra  dicti  queruli,  sicut  
apes,  christum  Domini,  pontificem  Christi  circumdederunt.  Et  acerrime  
quidem  [Col.1148A]  in  ipsum  tanquam  tot  pungentes  aculei,  civiles  quaestiones  
intentantur.  Et  cognito  hoc  quod,  sicut  jam  diximus,  ad  primam  regis  citationem  in  
propria  se  persona  non  exhibuerit,  etsi,  ut  econtra  allegabat,  responsalem  
sufficientem  miserit,  nihilominus  tamen  omnium  et  procerum  et  etiam  pontificum  
judicio,  ipsius  mox  bona  omnia  mobilia  sunt  confiscata,  nisi  forte  regia  clementia  
vellet  temperare  judicium,  quod  est,  sicut  vulgo  in  terra  dicitur,  de  omni  mobili  suo  
in  regis  misericordia  judicatus  est.  Cum  vero  audisset  se  jam  judicatum  sic:  «Qualis,  
inquit,  sit  sententia  haec,  quale  judicium  hoc,  cujusvis  sive  scripti  sive  
consuetudinarii  jurisperitis  omnibus  patet:  me  contra  hanc  dicere  quidquam  non  
oportebit;  me  tacente,  saecula  post  futura  non  tacebunt.»  Nova  [Col.1148B]  quippe  
judiciorum  forma  haec,  forte  secundum  novos  canones  proxime  apud  Clarendune  
promulgatos.  Verum  de  judicio  praeteriens  sic  protestabatur  hucusque  inauditum  a  
saeculo,  Cantuarienses  in  curia  regum  Anglorum  pro  qualicunque  causa  judicatos,  
tum  propter  dignitatem  Ecclesiae,  tum  propter  auctoritatem  personae.  Eo  videlicet  
quod  Cantuariensis  et  regis  et  omnium  qui  in  regno  sunt,  spiritualis  sit  omnium  
parens;  unde  et  ob  id  et  a  regibus  et  a  proceribus  regni  archipraesuli  suo  semper  
delatum.  Verumtamen  multo  magis  quam  de  judicio  seu  proceribus  judicantibus,  de  
confratribus  suis  suffraganeis  coepiscopis  querebatur,  novam  dicens  formam  hanc  et  
ordinem  judiciorum  novum,  ut  archipraesul  a  suis  suffraganeis,  pater  a  filiis,  
judicetur.  Minus  [Col.1148C]  fore  malum  adjiciens  verenda  patris  detecta  deridere,  
quam  patris  ipsius  personam  judicare.  Nam,  ut  aiebat,  professionis  et  obedientiae  
vinculum  ita  arctum  est  et  adeo  ligat,  quin  potius  professos  praeposito  suo,  tanquam  
membra  capiti,  sic  conjungit  et  unit,  quod,  etsi  ratione  temporalium  regibus  obnoxii  
sint,  praepositos  tamen  suos  pro  temporalibus  nec  etiam  civiliter  judicare  possunt  
aut  debent,  praesertim  inhibiti.  Cum  obedientiae  virtus  tanta  sit,  quod  non  solum  
temporalia  deserere,  sed  et  propter  ipsam  semetipsos  super  impendere  teneantur.  
Supra  omnes  etiam  causabatur  pontifices  quod  talem  sententiam  tulerint.  Quod  
tamen  nequaquam  vel  nomen  meretur  sententiae,  sed  meri  potius  odii  
conflatorium  [Col.1148D]  fuit.  Unde  et  haec  ita  gesta  nullum  libertatis  praejudicium  
successoribus  suis  parere  verebatur,  nec  post  futuris  temporibus  ad  consequentiam  
trahenda.  Et  quidem,  ut  asserebat  secretius,  pontifices  suum  sic  archipraesulem  
judicantes,  quin  potius  linguas  in  archipraesulem  suum  sic  debacchantes  
suspensionis  interdicto  mox  ligasset,  nisi  quia  Christi  athleta  ad  majorem  se  adhuc  
parabat  conflictum.  Et  haec  sententia,  sic  lata  in  archipraesulem  feria  quinta,  prima  
fuit  concilii  actio.  
 
 
De  opere  secundae  diei.  
Die  vero  sequenti  rex  ipse  exigit  ab  archipraesule  pecuniam  quam,  ut  asserebat,  
cancellarius  tunc  a  se  acceperat  mutuam,  argenteorum  videlicet  libras  quingentas.  
Quod  audiens  archipraesul,  quasi  in  [Col.1149A]  stuporem  mox  versus,  incivile  
inquit,  regiae  praesertim  magnificentiae,  donata  repetere:  «Nec  inficior  quidem  
tempore  cancellariae  eam,  quam  nunc,  ut  audio,  repetis,  numeratam  mihi  pecuniam  
non  mutuam,  sed  donatam:  et,  si  placeret,  in  officio  illo  qualem  me  obsequio  vestro  
exhibuerim,  magis  nunc  ad  memoriam  revocandum,  quam  ex  indignatione  adversum  
me,  ut  sentio,  concepta,  sic  in  me  nunc,  per  inter  nos  gesta  tunc,  vindicandum.»  
Verum  rex  ad  verba  non  respiciens  judicium  postulat,  et  praefati  illi  parati  ad  
judicandum,  tam  pontifices  nostri  quam  proceres,  petitam  pecuniam  solvendam  
judicant,  eo  quod  archipraesul  pecuniam  illam,  etsi  donationis  titulo  quem  tamen  
tunc  probare  non  poterat,  confessus  est  se  recepisse.  Adjudicata  
vero  [Col.1149B]  sibi  pecunia  exigit  rex  cautionem:  sed  respondit  archipraesul  ad  
hoc,  se  in  regno  habere  quod  pecunia  adjudicata  multo  pluris  esset,  nec  decere  si  
esset  de  regis  beneplacito  ut  aliam  cautionem  exhiberet,  seu  etiam  ut  rex  exigeret.  
Sed  objectum  est  quod  de  mobili  nec  etiam  haberet  tantum,  eo  quod  die  hesterna  
universa  bona  mobilia  sua  per  judicium  confiscata  fuissent.  Instatur  ergo  et  cautio  
petitur,  et  ibidem  acerrime  dictum  ei  in  faciem  quod  aut  caveret  aut  remaneret:  qui  
comminabatur  corporis  captionem  sic  innuens,  verum  nonnulli,  rege  ex  directo  jam  
adversante,  videntes  archipraesulem  destitutum,  qui  nec  etiam  a  suffraganeis  suis  
suffragium,  sed  naufragium  potius  incipiebat  jam  pati,  videntes,  inquam,  sic  et  
commoti,  sponte  eorum  [Col.1149C]  aliqui  se  obtulerunt  et  fidejusserunt  pro  eo.  Et  
erant  fidejussores  quinque  singuli  pro  libris  centum.  Et  haec  pecunia,  sic  exacta  ab  
archipraesule  feria  sexta,  secunda  fuit  concilii  actio.  
 
 
De  opere  tertii  diei.  
In  crastino  vero,  Sabbati  videlicet  die,  non  nobis  Sabbati  dies  illuxit,  sed  dies  operis  et  
afflictionis,  utpote  rege  ipso,  ut  jam  diximus,  ex  directo  nobis  se  opponente.  In  hoc  
igitur  Sabbati  die  rex  ab  archipraesule  super  omnibus  quae  de  regis  mandato  
tempore  cancellariae  in  custodia  habuerat,  ratiocinia  exigit,  episcopatibus  dico  tunc  
vacantibus  et  abbatiis,  baroniis  etiam  et  honoribus  multis  et  magnis  quorum  omnium  
cancellarius  tunc  custodiam  [Col.1149D]habuerat:  horum  omnium,  ut  dicebat  rex,  
ratiociniis  hucusque  sicut  nec  exactis  nec  praestitis.  Et  reddendae  ratiocinationis  
summa  taxata,  videlicet  circa  triginta  marcarum  millia.  In  palatio  vero  et  alii  qui  ad  
concilium  venerant  universi  jam  audientes  hoc  obstupescunt.  Et  jam  sparsim  
submurmurant  solam  captionem  archipraesuli  superesse.  Alii  vero  etiam  graviora  
suspicabantur  et  hoc  quidem  jam  passim.  Archipraesul  vero,  qui,  ut  supra  diximus,  
mare  in  castro  hoc  inchoavit  descendere,  et  maris  saeculi  periculosas  attentare  
voragines,  subito  et  ex  inopinato  exacta  ratiocinatione  hac  turbatus  est,  motus  sicut  
ebrius  et  omnis  sapientia  ejus  devorata  est.  De  qualibus  
Psalmista:  Turbati,  inquit,  sunt,  moti  sicut  ebrius  et  omnis  sapientia  eorum  
devorata  [Col.1150A]  (Psal.  CVI):  verumtamen  convocatis  pontificibus  post  
deliberationem  multam  quid  respondendum  agendumve  ad  haec,  sanctae  
recordationis  Henricus,  tunc  Wintoniensis  episcopus,  qui  quidem  archipraesuli  favit,  
sed  propter  metum  occultus,  tandem  recordatus  est  quod  in  electione  archipraesulis  
tunc  Cantuariensis  archidiaconi  et  regis  cancellarii,  ab  omnibus  curiae  nexibus  
Anglicanae  Ecclesiae  redditus  fuerit  absolutus.  Quod  et  nos  supra  dixisse  meminimus  
cum  de  archipraesulis  electione  ageretur.  Et  quidem  tam  evidenti  hujus  testimonio  
reliqui  episcopi  deesse  non  poterant;  unde  et  demum  communiter  universi  episcopi  
coram  rege  et  concilio  verbo  huic  testimonium  perhibebant,  et  ita  circa  vesperam  
Sabbati  dimissi.  Sed  necdum  tamen  sic  propter  [Col.1150B]  verbum  hoc  dimissi  
sumus  in  pace;  verumtamen  ratiocinatio  sic  exacta  ab  archipraesule  in  Sabbato  tertia  
fuit  concilii  actio.  
Crastino  vero,  Dominica  videlicet  die,  propter  diem  quievimus,  in  secundam  feriam  
quae  vulgo  dies  Lunae  dicitur  citati  et  exspectati  ad  agonem.  Verum  archipraesul  ea  
die,  in  ipsa  etiam  nocte  diei,  gravissime  illa  quae  iliaca  dicitur  percussus  est  passione.  
Sed  rex  et  qui  in  aula,  fictum  hoc  non  veram  infirmitatem  arbitrantes  de  majoribus  
regni  proceribus,  qui  convenerant,  ad  archipraesulem,  mittunt  ut  explorent  quid  hoc.  
Quibus  archipraesul:  «Hodie,  inquit,  sicut  ipsi  cernitis  a  Deo  gravi  praeventus  
valetudine,  ad  curiam  venire  nequeo:  sed  pro  certe  sciatis  favente  Domino  cras  
exhibiturum  me  curiae,  [Col.1150C]  et  nisi  aliter  datum  in  lectica  vehendum.»  Verum  
aliter  desuper  datum,  et  favente  Domino,  sicut  athleta  Christi  optavit,  accidit,  nocte  
superveniente  plene  convaluit.  
 
 
De  opere  diei  ultimi.  
In  crastino  vero,  tertia  videlicet  feria,  quae  vulgo  dies  Martis  dicitur,  quae  et  nobis  
vere  dies  Martis  illuxit,  curiam  intravit  non  quidem  ut  clinicus  in  lectica  vectus,  sed  
velut  turris  in  Jerusalem  directo  sita  contra  Damascum,  verum  antequam  intraret  
curiam,  summo  mane  conveniunt  ad  eum  pontifices  attoniti  quidem  et  exterriti.  Si  
quidem  jam  sermo  exiit  passim  quidem  in  palatio  et  sparsim  in  concilio,  minime  
tamen  palam  adhuc,  archipraesuli  ea  die  [Col.1150D]  solam  imminere  captionem  aut  
quod  deterius.  Secreto  etiam  id  ipsum  per  quosdam  aulicorum  archipraesulis  auribus  
instillatum,  qui  ipsum  ob  beneficia  et  honores  pridem  sibi  impensos  diligebant  
adhuc:  unde  et  pontifices,  non  aperte  propter  enormitatem,  sed  sub  quadam  
insinuationis  specie,  artificiose  suadebant  ut  archipraesul  de  omnibus,  etiam  de  ipso  
archipraesulatu,  regis  se  per  omnia  voluntati  subjiceret  et  arbitrio,  si  forte  vel  sic  
posset  regis  ira  sedari  et  indignatio:  adjicientes  etiam  quod  nisi  fieret  sic,  jam  audiret  
in  curia  perjurii  sibi  crimen  imponi,  et  tanquam  proditorem  judicandum,  eo  quod  
terreno  domino  honorem  terrenum  fidelitatis  juramento  comprehensum  non  
servaret,  regias  videlicet  ipsius  consuetudines  non  observans;  ad  quas  
etiam  [Col.1151A]  specialiter  observandas  nova  jurisjurandi  obligatione  se  
astrinxerat:  dicentibus  his,  contestantibus  illis,  parum  prodesse  regis  indignationem  
habere  et  archipraesulem  esse;  hoc  regni  et  sacerdotii  magis  turbationem  esse  quam  
pacem,  grande  detrimentum  et  fructum  nullum:  quin  potius  ipsum  episcopatum  
verius  patibulum  esse  quam  episcopatum.  Et  quidem  in  consilio  hoc  pontifices  
convenerunt  in  unum  adversus  Dominum  et  adversus  Christum  ejus.  
Ecce  quia  jam  non  solum  praetacti  sciniphes,  apes  et  scorpiones,  sed  et  tauri  pingues  
Christi  athletam  circumdederunt:  ita  ut  vox  illa  de  passione  capitis  huic  jam  patienti  
illius  capitis  membro  coaptari  possit:  Circumdederunt  me,  inquit,  vituli  multi;  tauri  
pingues  obsederunt  me  (Psal.  XXI).  Tauri  quidem  [Col.1151B]pingues  tales  pontifices,  
vituli  vero  multi  talium  sequaces,  quorum  omnium  unum  fuit  consilium,  ut  ex  toto  
regis  arbitrio  se  supponeret.  Et  quidem  per  quotidianas  pulsationes  has,  per  has  
singulorum  dierum  pressuras  nitebantur  ad  hoc,  ut  genua  videlicet  curvaret  et  
succumberet,  et  ut  pressus,  imo  oppressus,  sic  quos  pastorali  sarcinae  jam  
supposuerat  humeros  terrenae  potestati  submitteret.  Verum  columna  Ecclesiae,  
sicut  excisa  et  fortis,  semel  quidem,  ut  supra  diximus,  mota,  sed  nunc  eo  ipso  
immobilior:  in  charitate  radicata,  et  supra  firmam  petram  fundata,  in  petra  firmiter  
stans,  hoste  impellente  firma,  fortis  a  casu:  unde  et  principalis  columna  haec,  quasi  
columna  columnarum  princeps,  [Col.1151C]  videlicet  episcoporum  ex  insinuatis  
fratrum  suorum  deprehendens  jam  votum  et  consilium,  ipsos  allocutus  est  sic:  
 
 
Oratio  archipraesulis  ad  episcopos.  
«Fratres,  inquiens,  sicut  jam  cernitis,  fremit  contra  me  mundus,  insurgit  inimicus:  sed  
quod  plango  lacrymabilis,  quia  caeteris  est  detestabilius,  filii  matris  meae  pugnant  
contra  me.  Etsi  enim  ego  tacuero,  saecula  post  futura  enarrabunt  qualiter  me  solum  
in  certamine  deserueritis,  qualiter  me  archipraesulem  vestrum  et  patrem,  
quantuscunque  sim  peccator,  per  duos  continuos  dies  bis  jam  judicaveritis,  facti  mihi  
clavi  in  oculo  et  lancea  in  latere,  qui  mecum  adversus  malignantes  consurgere  et  
simul  [Col.1151D]  stare  debuissetis.  Et  adhuc  conjicio  ex  his  quae  dicitis,  nos  non  
solum  in  civili,  sed  et  in  criminali  causa  in  foro  saeculari  judicare  me  paratos:  verum  
communiter  vobis  omnibus  in  virtute  obedientiae,  sub  ordinis  vestri  periculo  hoc  
inhibeo,  ne  deinceps  intersitis  judicio  quo  mea  persona  judicetur.  Quod  etiam  ne  
faciatis,  matrem  nostram  omnium  refugium  oppressorum  Romanam  Ecclesiam  
appello.  Et  si,  ut  rumor  jam  in  vulgo  est,  fiat  hoc  et  saeculares  in  me  injecerint  
manus,  vobis  itidem  in  virtute  obedientiae  praecipimus,  ut  pro  patre  vestro  et  
archipraesule  quam  decet  ecclesiasticam  exerceatis  censuram.  Unum  autem  sciatis,  
quia  fremat  mundus,  insurgat  inimicus,  tremat  corpus,  caro  quippe  infirma,  ego  
tamen,  favente  Domino,  nec  turpiter[Col.1152A]  cedam,  nec  creditum  mihi  gregem  
enormiter  derelinquam.»  
His  breviter  dictis,  ab  illo  archipraesulis  praecepto,  videlicet  ut  si  in  ipsum  judicatum  
saeculares  injicerent  manus,  ecclesiasticam  exercere  censuram  episcopi  non  
differrent,  episcoporum  unus  confestim  appellavit:  Gilbertus  Londoniensis  episcopus  
hic  erat.  Et  post  haec  archipraesulis  verba  pontifices  discesserunt,  properantes  ad  
curiam  praeterquam  duo  qui  archipraesulis  thalamum,  ubi  pontifices  convenerant,  
tardius  egredientes,  secreto  confortabant  et  animabant  archipraesulem;  sanctae  
videlicet  memoriae  jam  saepedictus  Henricus  Wintoniensis  episcopus,  qui  ut  supra  
jam  retulimus  archipraesulem  consecraverat,  unde  et  amplius  
compatiebatur  [Col.1152B]  afflicto;  alter  vero  Jocelinus  Salesberiensis  episcopus;  et  
hi  tamen  propter  metum  occulti.  Archipraesul  vero  quasi  ad  extremum  jam  in  curia  
processurus  agonem,  ubi  exspectabatur  solus,  quia  certabatur  contra  solum,  parat  se  
ad  palaestram.  Et  post  episcoporum  discessum  cito  ecclesiam  intrat  et  ad  cujusdam  
canonici  sicut  habitu  et  affectu  regularis,  missam  ipsemet  de  beato  protomartyre  
Stephano  celebrat.  Et  erat  missae  introitus:  Etenim  sederunt  principes  et  adversum  
me  loquebantur.  Et  hanc  quidem  missam  eo  die,  quia  festus  non  erat,  cum  pallio  
celebravit,  nisi  quia  beati  Calixti  papae  et  martyris  natalitium  fuit.  [Ministeriales  vero  
regis,  qui  ibi  forte  tunc  aderant,  id  tacite  considerabant,  quibus  visum  est  rem  ipsam  
aliquid  praetendere.]  
[Col.1152C]  O  quanta  in  missa  hac  celebrantis  erat  devotio,  quanta  cordis  
compunctio  et  totius  hominis  exterioris  et  interioris  commotio!  Quot  et  quanta  
suspiria  inter  aquarum  exitus  quos  oculi  ejus  deducebant.  Ita  ut  inter  orandum  
crebro  compelleretur  collectae  facere  finem,  ubi  finis  non  erat,  vix  rediens  et  
revertens  in  id  quod  coeperat.  Missa  vero  tandem,  sicut  potuit,  prae  lacrymarum  
abundantia  et  singultuum  crebris  eructibus  vix  finita,  eam  statim  quam  in  missa  
habuerat,  deponit  faciem,  faciem  videlicet  humilitatis,  faciem  hominis  assumens,  
faciem  leonis,  propheticis  illis  animalibus  imo  potius  evangelicis  a  propheta  descriptis  
simillimus:  quibus  inter  caeteras  erat  facies  hominis  et  facies  [Col.1152D]  leonis.  Et  
quidem  in  mysticis  illis  et  sacerdotalibus  indumentis,  pallio  etiam  insignitus,  sicut  
ibidem  tunc  missam  celebraverat,  perrexisset  ad  curiam,  nisi  quidam  Templares  
milites  magni  et  religiosi  viri,  quos  jam  pridem  familiares  habuerat,  obstitissent.  
Dicebat  enim  se  velle  ut  curia  videret  et  intelligeret  quem  jam  bis  judicasset,  et  
quem  parata  adhuc  condemnare;  attamen  ad  dictorum  instantiam,  sacrum  quod  
diximus  schema  deposuit:  verumtamen,  eo  quod  multi  et  magni  credebant  jam  et  
verebantur  ipsi  ea  die  aut  captionem  aut  quid  deterius  imminere,  quod  et  ipsimet  a  
quibusdam  aulicorum  secretius  instillatum,  secum  ipsemet,  sed  clam,  ecclesiasticae  
communionis  portabat  viaticum,  eucharistiam  scilicet;  verum  jam  
audacior  [Col.1153A]  factus  et  securior,  tanquam  si  ad  praedam,  leo  noster  
evangelicus  ad  curiam  properat.  Ad  quam  jam  pontifices  et  proceres  convenerant,  
archipraesulis  adventum  et  rei  finem  exspectantes.  Archipraesul  vero,  ut  aulam  
ingreditur,  a  crucis  bajulo  ante  ipsum  crucem  mox  accipit,  et  palam  in  omnium  
conspectu  crucem  ipsemet  bajulavit,  tanquam  in  praelio  Domini,  signifer  Domini,  
vexillum  Domini  erigens:  illud  etiam  Domini  non  solum  spiritualiter,  sed  et  figuraliter  
implens:  Si  quis,  inquit,  vult  meus  esse  discipulus,  abneget  semetipsum,  tollat  
crucem  suam  et  sequatur  me(Matth.  XVI).  Revera  mysticum  opus  futurae  crucis  suae  
praesagium  fuit.  Videntes  vero  hoc  stupent  universi,  anguntur  pontifices,  indignantur  
proceres.  Rex  autem,  qui  in  coenaculo  [Col.1153B]  seorsum,  audiens  sic  quasi  factus  
extra  se;  unus  vero  episcoporum  qui  archipraesuli  aulam  ingredienti  confestim  
occurrit,  videns  hoc  et  velut  stupidus  effectus,  attentavit  mox  a  manibus  
archipraesulis  avellere  crucem,  sed  non  valuit.  Magister  Robertus  de  Melundino,  
quem  archipraesul  in  sacerdotem  ordinaverat  et  in  Herefordensem  episcopum  
consecraverat,  hic  erat.  Alter  vero  episcoporum,  qui  similiter  occurrerat  ex  altera  
parte  crucis,  objurgans  convitiabatur:  «Si  rex,»  inquiens,  «suum  exerit  gladium,  ut  tu  
nunc  tuum  exeruisti,  quae  poterit  esse  de  caetero  inter  vos  reformandae  spes  pacis?  
verum  qui  semper  fatuus,  tua  in  te  hodie  apparebit  fatuitas.»  Ecce  contumelia,  ne  
videlicet  discipulus  jam  in  cruce  in  parte  hac  magistri  in  [Col.1153C]cruce  pendentis  
titulo  defraudaretur.  Jam  supradictus  Gilbertus  Londoniensis  episcopus  hic  erat.  Sed  
discipulus  in  cruce  sequens  magistrum,  qui  cum  malediceretur  non  remaledixit,  
contumeliam  dissimulans,  procedit  crucem  bajulans,  donec  ab  aula  in  aliam  domum  
interiorem  ingrederetur  et  sedens  inter  pontifices  crucem  tenebat  in  manibus.  O  
spectaculum  cernere  Thomam,  olim  quidem  in  aula  tam  multiplici  praeclarum  
peregrinarum  vestium  schemate,  nunc  vero  in  cilicio  et  in  cruce!  olim  quidem  
quacunque  per  aulam  tot  et  tam  spectabilium  corona  circumseptum,  ad  quem  
praeterquam  solis  magnatis  vix  pateret  accessus,  nunc  vero  ita  singularem  et  solum,  
ad  quem  vix  quis  velit  [Col.1153D]  accedere,  omnibus  se  jam  ab  eo  elongantibus,  ita  
ut  discipulo  vox  illa  magistri  aptari  posset:  Elongasti  a  me  amicum  et  proximum  et  
notos  meos  a  miseria  (Psal.  LXXXVII).  Et  illud  prophetae:  Sedebit  solitarius  et  tacebit,  
quia  levavit  se  supra  se  (Thren.  III):  vere  in  spectaculo  hoc  Dei  judicium  etsi  terribile  
jucundum  tamen,  cernere  Thomam  in  aula  crucis  bajulum  in  qua  tot  deliciis  et  divitiis  
aliquando  superaffluens  omni  se  specie  vanitatis  expompavit;  justo  quidem  Dei  
judicio  solvere  jam  inchoans  abjectionis  poenam,  ubi  tantae  adhuc  in  saeculo  
sumpserat  elationis  materiam.  Et  quidem  verum  illud  Sapientis  
dictum:  Fili,  inquit,  accedens  ad  servitutem  Dei  sta  in  justitia  et  timore  et  praepara  
animam  tuam  ad  tentationem  (Eccli.  II).  Mox  autem  convocatis  praeconis  
voce  [Col.1154A]  pontificibus  et  proceribus  universis  gravem  et  grandem  rex  deponit  
querimoniam,  quod  archipraesul  in  ignominiam  ejus  et  regni  sic  intraverit  curiam,  
non  tanquam  regis  sed  proditoris,  se  de  proditione  sic  notabilem  reddens:  inauditum  
a  saeculo  in  curia  alicujus  regis  Christianae  professionis  hoc  factum.  Quotquot  vero  
regis  verbo  testimonium  perhibentes  dicebant  illum  vanum  semper  et  superbum  
exstitisse,  et  ignominiam  hanc  non  in  solum  regem,  sed  in  regnum  totum,  in  ipsos  
omnes  redundare,  et  hoc  nunc  merito  regi  accidisse,  qui  talem  fecerit  secundum  sibi  
in  regno  cui  subessent  omnes  et  par  nullus.  Omnes  igitur  passim  et  manifeste  
proditorem  conclamabant,  quasi  domino  suo  et  regi,  a  quo  tot  et  tanta  acceperat,  
non  jam  honorem  terrenum  sicut  [Col.1154B]  juraverat  servasset,  sed  potius  in  facto  
hoc  et  regi  et  regno  perpetuam  proditionis  maculam  impressisset;  et  propterea  in  
eum  tanquam  in  regis  perjurum  et  proditorem  animadvertendum.  Et  super  hoc  
clamor  invalescebat,  unde  et  audientes  haec  per  totam  aulam  tremore  et  horrore  
concutiebantur,  adeo  etiam,  quod  cum  aliqui  de  coenaculo,  in  quo  rex  cum  suis  erat,  
ad  inferiorem  domum  in  qua  nos  eramus  descendissent,  et  archipraesul  et  nos  
quotquot  in  domo  manus  levantes  crucis  nos  signaculo  muniebamus.  
Archipraesulem  vero  alloquebatur  nullus,  nec  ipse  aliquem  praeterquam  discipulum  
qui  scripsit  haec  qui  ad  pedes  tenentis  crucem  sedebat.  
Cum  vero  semel  aliqui  aulicorum  qui  ut  videbatur  ostiariorum  in  aula  habebant  
officium,  cum  virgis  [Col.1154C]  et  baculis  de  saepe  jam  dicto  coenaculo  in  magno  
impetu  descendissent,  et  vultu  minaci  et  digitis  extensis  versus  archipraesulem  et  
discipulum  ad  pedes  sedentem  respexissent,  quotquot  in  domo  erant  crucis  
signaculo  se  signantibus,  archipraesul  inclinato  capite  sedenti  ad  pedes  discipulo:  
«Timeo,»  inquit,  «jam  tibi;  verumtamen  tu  non  timeas;  adhuc  enim  coronae  meae  
particeps  eris.»  Cui  mox  discipulus:  «Nec  tibi,»  inquit,  «timendum  nec  mihi:  erexisti  
enim  nobile  illud  et  triumphale  vexillum  omni  potestati  sanctum  et  terribile,  in  quo  
multi  multa  bella  vicerunt.  Et  inter  alios  haec  nostra  verba  sanctae  et  divae  
recordationis  Constantini  magni  docent  et  confirmant  exemplaria  praelia.  In  
quo  [Col.1154D]  etiam  crucis  vexillo  tam  inclyto  non  solum  terrenae,  sed  et  aeriae  
potestates  triumphatae  et  exspoliatae  sunt,  mundo  per  ipsum  et  in  ipso  et  inferno  
pariter  subjugatis.»  Et  adjecit  qui  loquebatur  discipulus:  «Memento,»  inquit,  
«quondam  te  exstitisse  regis  Anglorum  signiferum  inexpugnabilem,  nunc  vero  si  
signifer  regis  angelorum  expugnaris,  turpissimum.»  Dum  vero  magister  et  discipulus  
sic  in  aure  colloquerentur,  pontifices  de  licentia  regis  separati  a  proceribus  per  se  
seorsum  inierunt  consilium.  Res  enim  in  arcto  erat,  siquidem  pontifices  aut  regis  
indignationem  incurrerent  aut  una  cum  proceribus  archipraesulem  suum  super  
causa  criminis  in  curia  condemnarent.  Quod  quidem  propter  nimis  manifestam  
sanctarum  sanctionum  praevaricationem  non  audebant.  
[Col.1155A]  Nec  enim  qui  sapientes  sunt  ut  mala  faciant,  ad  quaevis  mala  manus  
semper  apponunt,  sed  ad  ea  duntaxat,  quae  commentitia  et  concinnata  fraude  tegi  
valent.  De  qualibus  in  Psalmo:  Narraverunt,  inquit,  ut  absconderent  laqueos,  
dixerunt:  Quis  videbit  eos?  (Psal.  LXIII.)  Talium  quippe  velut  mulieris  adulterae  via  
quae  juxta  sapientis  dictum  comedit,  et  tergens  os  suum  dicit,  Non  sum  operata  
malum.  Alioquin  nec  essent  sapientes  ut  mala  facerent,  si  evidenter  et  absque  
tergiversatione  omni  posset  malitia  deprehendi.  Unde  et  in  arcto  hoc  volvunt  
pontifices  et  revolvunt  quid  agendum,  qualiter  haec  evadenda  necessitas.  Et  demum  
de  communi  omnium  consilio  hoc  concinnatum,  quod  archipraesulem  suum  ad  
Romanam  sedem  de  perjurii  crimine  [Col.1155B]appellarent,  et  regi  se  obligarent  in  
verbo  veritatis  promittentes,  se  omne  opus  et  operam  ad  archipraesulis  sui  
depositionem  pro  viribus  adhibituros,  sub  hac  conditione,  ut  rex  eos  de  beneplacito  
suo  ab  hoc  quod  nunc  imminebat  archipraesulis  absolveret  judicio.  Regi  igitur  ita  se  
obligantes  et  archipraesulem  super  crimine  ad  Romanam  audientiam  appellantes  
expressim,  et  personas  suas  et  ecclesias  suas  et  officium  sub  appellatione  
concluserunt.  Et  ita  de  regis  beneplacito  semoti  a  proceribus,  appellatione  facta,  
juxta  archipraesulem  sederunt  unusquisque  in  ordine  suo.  
Jam  vero  terror  et  horror  plus  quam  prius  universos  pervasit.  Rege  enim  cum  
principibus,  pontificibus  [Col.1155C]  subtractis,  jam  pro  tribunali  sedente,  certissime  
putabatur  mox  captio  aut  quod  durius  archipraesuli  imminere.  Extunc  siquidem  
principes  et  quotquot  regni  majores  aperueruut  ora  sua,  sicut  leo  rapiens  et  rugiens,  
et  perjurum  et  proditorem  archipraesulem,  ut  postea  nobis  intimatum,  judicarunt.  
Quid  tamen  judicatum,  magis  quam  scire,  suspicari  potuimus,  sicut  mox  ostendetur.  
Igitur  cum  pronuntiandum  foret,  rege  cum  paucis  remanente  et  universis  quotquot  
erant  de  coenaculo  ad  domum  inferiorem,  in  qua  nos  eramus,  descendentibus,  ut  
pronuntiarent  coram  archipraesule  steterunt.  Quibus  descendentibus  cum  
archipraesul  vellet  assurgere,  discipulus  qui  ad  pedes  crucis  sedebat,  instillavit  
secretius,  nequaquam  decere,  ut  [Col.1155D]  in  tali  articulo  pater  assurgeret  filiis,  
praesertim  dum  tanti  regis  vexillum  propriis  manibus  sic  teneret.  Acquievit  
archipraesul,  nec  coram  ipso  astantibus  assurgens,  nec  in  gestu  seu  verbo  vel  opere  
ullum  in  ipso  pusillanimitatis  vel  inertis  trepidationis  argumentum  poterat  
deprehendi.  Nobilis  vero  vir  Robertus  tunc  Leicestre  comes  inter  honoratos  
honoratior,  in  cujus  ore  verbum  positum  fuerat,  loqui  exorsus  est.  Primo  autem  
memoravit  in  quam  familiarem  regis  gratiam  admissus  fuerat;  quot  et  quanta  de  
manu  regis  acceperat,  et  quomodo  nunc  horum  omnium  immemor  videbatur  et  
ingratus,  mala  pro  bonis  tribuens,  et  pro  gratia  et  gloria  odium  et  ignominiam.  Et  
quia  comes  hic  vir  magnus  et  generosus  archipraesulem,  a  tempore  
cancellariae,  [Col.1156A]  semper  quidem  pure  et  sincere,  sed  nunc  propter  metum  
occulte  diligebat,  moestus  et  compatiens  ut  liquido  adverti  poterat,  verba  
protrahebat  veritus  pronuntiare.  Quod  cum  archipraesul  cito  adverteret,  comitis  
verba  interrumpens  omnibus  qui  coram  astabant  in  virtute  obedientiae  et  sub  Christi  
fide,  quam  profitebantur,  tanquam  pater  filiis  inhibuit  ne  tale  pronuntiarent  
judicium,  quo  persona  sua  judicaretur.  Verum  comes,  etsi  invitus,  ut  adverti  poterat,  
nihilominus  processit,  tractim  tamen  et  morose  ad  pronuntiandum.  Cum  vero  ad  hoc  
ventum  quod  archipraesulem  de  reatu  perjurii  tangeret,  volens  jam,  ut  adverti  
poterat,  pronuntiare  perjurum  et  forte  ut  conjectabatur  et  proditorem,  praesentiens  
hoc  archipraesul  mox,  non[Col.1156B]  exspectato  judicio,  surgit  protestans  non  
eorum  esse  archipraesulem  suum  judicare  de  crimine:  unde  nec  pro  certo  novimus  
quid  judicatum.  Verum  mox  improperatum  et  conclamatum  a  nonnullis,  qui  ut  
judicium  redderent  astiterunt,  quod  tanquam  perjurus  et  proditor  a  curia  discederet.  
Ipse  vero  ad  improperantes  sic  se  vertens  et  torvo  vultu  respiciens,  respondit  quod  
nisi  ordo  sacerdotalis  obstaret,  et  si  sibi  fas  esset,  in  armis  bellicis  a  per  jurio  et  
proditione  se  contra  ipsos  defenderet.  Et  ita  discessimus  a  concilio:  Hic  est  discipulus  
qui  testimonium  perhibet  de  his  et  vidit  et  scripsit  haec  (Joan.  XXI).  Qui  et  in  eo  
articulo  solus  extra  domum  interiorem,  donec  aulam  intraremus,  
archipraesulem  [Col.1156C]  crucis  suae  bajulum  secutus  est:  factique  sumus  ea  die  
spectaculum  mundo,  angelis  et  hominibus.  
Verum  egressus  a  curia,  cum  jam  essemus  in  equis,  archipraesul  vix  poterat  equum  
regere,  crucem  portare  et  benedictionem  dare  poscentibus,  tanta  erat  
benedictionem  poscentium  populi  multitudo.  Nam  quasi  futurorum  praesagium,  
egresso  a  curia  et  crucem  bajulanti,  per  vicos  et  plateas  populi  se  multitudo  
prostrabat,  adorans  et  benedictionem  petens.  Cum  vero  ad  hospitium  ventum,  
ecclesiam  videlicet  Sancti  Andreae  religiosorum  monachorum  monasterium  
conventuale,  mensae  confestim  positae  et  sicut  solet  magnus  erat  et  praeclarus  
apparatus,  verum  mox  multi  de  familia  nostra,  [Col.1156D]  equites  praesertim  et  
generosi  pueri,  propter  regis  metum  dimitti  petentes,  licentiati  in  anxietate  et  
amaritudine  multa  a  nobis  discesserunt:  illud  jam  in  nostris  sapientis  experti  
elogium:  Est,  inquit,  amicus  socius  mensae  et  non  permanet  in  die  necessitatis.  
Attamen  excusabiles  hi  quia  laici,  regiam  ob  id  nec  immerito  indignationem  
formidantes.  Sed  erant  inter  deserentes  nos  nonnulli  nostri  officii  viri,  clericos  dico,  
qui  minus  excusabiles  et  plus  in  culpa.  Qui  mox  ut  inter  regem  et  archipraesulem  
futuri  temporis  nubilum  praesenserunt,  tanquam  hirundinei  homines,  futurae  hiemis  
metu,  mox  sensim  avolarunt  a  nobis.  Hirundinei  vere  hi  et  arundinei,  qui  in  primo  
venti  impulsu  mox  cesserunt.  Tales  revera,  filii  aurae,  amici,  fortunae,  solum  
praedam  [Col.1157A]  sequentes  et  quaerentes  quae  sua  sunt.  Sed  non  pergo  nunc  
ulterius  istorum  exagitare  verecundiam;  solum  sufficit  tetigisse;  praesertim  cum  ipsi  
postea  rerum  cernentes  exitum,  se  errasse  humiliter  confessi  sint  et  graviter  
poenituisse,  quod  pastorem  suum  et  patrem  sic  deseruerint.  Decuit  tamen  tetigisse  
hoc,  ut  de  caetero  hi,  qui  sunt  nostri  officii  viri,  pastorem  suum  et  patrem  sequentes  
minime  retro  respiciant  et  in  angustiis  derelinquant.  Nam  juxta  Sapientis  
dictum:  Omni  tempore  diligit  qui  amicus  est,  et  frater  in  angustiis  comprobatur  (Psal.  
XVII).  Omissis  igitur  his  qui  exierunt  a  nobis,  sed  non  erant  ex  nobis,  gestorum  
ordinem  prosequamur;  hoc  solo  ad  gloriam  tanti  archipraesulis  interserto,  quod  
subtrahentibus  se  his,  discedentibus  [Col.1157B]  illis,  vir  ille  virtutum  constantiae  
firmiter  subnixus,  columna  cui  tota  virtutum  innititur  fabrica,  sine  qua  etiam  nec  per  
momentum  stare  posset,  sed  funditus  rueret,  animi  fortitudine  universa  dissimulat  
Magna  quippe  anima,  quidquid  in  tempore  prosperi  acciderit  vel  adversi,  pro  exiguo  
reputare  consuevit,  attendens  quod,  sicut  quidam  ait,  Nec  prosperitas  diuturna  nec  
aerumna  sit  pertinax.  Igitur  quoniam  in  recessu  nostro  a  curia  diei  vespera  erat,  
finito  vespertino  officio,  confestim  archipraesul  cum  suis  quos  tunc  habuit  discubuit  
et  inter  prandendum  in  ecclesiastica  Historia  Tripertita  de  persecutione  Liberii  
episcopi  lectio  fuit,  ubi  cum  illud  Evangelii,  scilicet:  Si  vos  persecuti  fuerint  
in  [Col.1157C]  ista  civitate,  fugite  in  aliam  (Matth.  X),  interpositum  audiremus,  
respexit  archipraesul  discipulum  qui  scripsit  haec,  jam  ut  conjectabam,  et  sicut  mox  
exitus  probabit,  evangelicam  in  animo  concipiens  fugam.  Hymno  vero  dicto  
archipraesul,  surgens  a  mensa,  confestim  Rogerum  tunc  Wigorniensem  et  magistrum  
Robertum  de  Melunduno  tunc  Herefordensem  episcopos,  quos  sacerdotes  
ordinaverat  et  episcopos  consecraverat,  nec  enim  alios  praeter  hos  duos  antea  vel  
post  consecravit,  et  item  Rophensem  episcopum  proprium  capellanum  suum  
convocavit,  et  ad  regem  mittit,  postulans  ab  eo  securum  de  terra  sua  egressum.  Qui  
vero  missi  fuerant  cito  revertentes  retulerunt  regem  respondisse  [Col.1157D]  quod  
in  crastino  ad  consilium  hoc  differret.  
 
 
De  inita  archipraesulis  fuga.  
Interim  vero  a  consciis  regalium  secretorum  secreto  mandatur  et  consulitur  
archipraesuli,  ut  et  regi  et  sibi  provideat:  unde  et  archipraesul  eadem  nocte  parum  
ante  gallicinium  in  quatuor  tantum  equis  clam  destinatam  iniit  fugam,  paucis  
admodum  consciis,  duntaxat  discipulo  qui  scripsit  haec  et  capellanis  suis,  et  
cubiculariis  sine  quorum  conscientia  hoc  geri  non  poterat.  Discipulo  vero  injunxit  ut  
eadem  nocte  Cantuariam  proficisceretur.  Et  quia  eo  tempore  ratio  redituum  et  totius  
archiepiscopatus  generalis  pensio  fiebat,  praecepit  ut  exsculperem  si  quid  possem,  
et  ad  transmarina,  ad  castrum  videlicet  illud  opinatissimum  Sancti  
Audomari  [Col.1158A]  in  Flandria  accelerarem,  et  in  nobili  et  omni  religione  
prospicuo  monasterio  Sancti  Bertini  ipsius  certissime  praestolarer  adventum;  illic,  
favente  Domino,  sine  occasione  venturum  se  asseverans,  nisi  aut  captio  aut  mors  
ipsa  impediret.  Adjecit  vero  quod  curavi  hic  interserere,  rogans  ut  cujusdam  libri  sui  
curam  haberem,  ne  caeteris  suis  post  fugam  ut  videbatur  diripiendis  periret.  In  quo  
notari  potest  quantus  fuerit  cum  decuit  possessorum  contemptor,  qui  in  tanta  tam  
varia  supellectile  et  ambitiosa  quam  reliquit,  unius  erat  duntaxat  codicelli  memor.  Et  
sic  archipraesul  recessit  et  discipulum  post  eum  ejulantem  et  clamantem  dereliquit.  
Eadem  vero  nocte  quidam  de  sociis  nostris  fugae  istius  ignari,  in  thalamo  
quodam  [Col.1158B]  seorsum  dormierunt.  A  quorum  uno,  ut  ipse  mihi  post  et  aliis  
retulit,  in  somnio  sonus  vocis  manifeste  auditur  duos  illos  psalmigraphi  versus  
decantantis:  Anima  nostra  sicut  passer  erepta  est  de  laqueo  venantium;  laqueus  
contritus  est,  et  nos  liberati  sumus  (Psal.  CXXIII).  Et  in  hac  quidem  tertia  feria  tanti  
regis  et  tanti  archipraesulis  perniciosa  dissensio  et  capitis  et  membrorum,  
metropolitani  videlicet  et  suffraganeorum,  profana  divisio,  et  denique  regni  totius  et  
sacerdotii  turbatio  et  nostri  exsilii  totis  sex  annis  usque  ad  martyrium  duraturi  
inchoatio,  quarta  fuit  concilii  actio.  
O  maledicta  dies!  o  malignum  concilium!  O  diei  et  concilii  actio  omnibus  post  futuris  
saeculis  detestanda,  per  quam  tanti  regis  et  tanti  pontificis  [Col.1158C]tam  chara  
foedera  tam  irreparabiliter  sunt  soluta,  de  caetero  nunquam  rege  et  archipraesule  se  
in  regno  revisuris.  O  quanta  ex  his  gestis  et  regno  et  sacerdotio  incommoda  
pervenerunt!  Unde  et  quod  vidi,  quod  audivi,  et  quod  ipse  sensi,  hoc  testor,  quam  
profanum  est,  quam  pestiferum,  quam  funestum  inter  regnum  et  sacerdotium  
discordiam  seminare  vel  schisma,  nisi  forte  et  manifestissima  justitiae  causa  
sacerdotalis  aemulatio  provocetur.  Nam  propter  Dei  veritatem,  inter  reges  et  
sacerdotes  ortum  schisma  vel  scandalum  non  tam  est  schisma  vel  scandalum  quam  
ecclesiasticae  pacis  et  libertatis  fomentum,  verum  multi  sacerdotum  quibus  potestas  
data  sub  obumbratae  religionis  obtentu  transeunt,  tacent  
et  [Col.1158D]  dissimulant,  cleri  libertate  in  ipsorum  oculis  periclitante  pro  bono  
pacis  ecclesiasticae,  ut  aiunt  et  suadent  sibi,  inter  regnum  et  sacerdotium  schisma  
suscitare  nolentes.  Quorum  tamen  nonnulli  verius  ob  id  dissimulant  quod  vident,  et  
laborem  et  dolorem  considerant  si  aggrediantur  haec:  hi  praesertim  dissimulatores  
optimi  et  omnia  propter  Caesarem  sustinentes,  quorum  ad  sublimiora  promotionem  
aut  concessit  de  facili  aut  interdum  Caesar  ipse  etiam  ultra  quam  licuit  procuravit.  
Verum  hic  noster  Thomas,  etsi  ut  praeostendimus  de  regia  assumptus,  et  tanta  regis  
gratia  praeditus,  et  rege  sic  volente  et  procurante  promotus,  tamen  cum  tempus  
accepit  et  causa  suberat,  praeteritorum  oblitus,  in  anteriora  se  extendit,  et  se  pro  
cleri  [Col.1159A]  decore  et  pro  ecclesiastica  libertate  quam  tuendam  susceperat,  
homini,  quem  supra  hominem  diligebat,  nec  minus  tunc  dilectus,  regi  se  opponit.  
Non  ut  vetus  ille  sacerdos  in  Evangelio,  non  ut  levita,  carnalium  minister,  pertransiit,  
non  praeteriit,  non  dissimulavit,  unde  tamen  multa  et  minime  hic  enarranda  et  
regno  et  sacerdotio  incommoda  ex  schismate  hoc  et  dissensione  hac  provenerunt.  
Quod  et  ipse  tanquam  vir  in  omnibus  providus  ante  malorum  eventum  praedixerat,  
verum,  ut  addebat,  minime  periclitantis  justitiae  causa  deserenda  aut  etiam  
dissimulanda  ob  id.  Arduos  quippe  aggressus  et  facta  grandia  grandis  solet  subsequi  
aut  comitari  jactura;  verum  et  ipse  virtutis  aggressus,  et  [Col.1160A]ipsamet  virtus  
demum  sic  probata,  sicut  perfectior  et  commendabilior  redditur.  Virtus  enim,  inquit  
Magister,  in  infirmitate  perficitur  (II  Cor.  XII).  Quae  autem  et  quanta  hinc  inde  et  
regno  et  sacerdotio  incommoda  ex  dissensione  hac  provenerint,  sequens  ex  parte  
historiae  ordo  declarabit.  Quae  et  nos  supra  in  hujus  operis  textu  tetigisse  
meminimus.  Quae  qui  plenius  nosse  desiderat,  legat  epistolas  nostras  a  nobis  in  
exsilio  nostro  confectas  aut  directas  ad  nos  vel  pro  nobis.  Ex  omnibus  quippe  his  
compactis  confectum  est  grande  unum  corpus  epistolare,  ad  quod  recurrendum.  
Plurima  enim  ex  his,  quia  in  epistolis  continentur,  per  sequentis  historiae  textum  
brevitatis  causa  praeterimus  
 
 
INCIPIUNT  CAPITULA  TOMI  QUARTI.  
[Col.1159]    
1.  Quod  deposito  orario  Thomas  fugerit,  et  quod  fuga  evangelica  fuerit;  ubi  tangit  de  
fuga  pastorum  duplici,  corporali  et  spirituali.  
2.  Quid  sit  gestum  in  curia  cognita  in  crastino  archipraesulis  fuga.  
3.  Quale  fuerit  itinerarium  Thomae,  ad  humilitatis  exemplum  describit.  
4.  Qualiter  cum  applicuit  sero  cum  recubuisset  ab  hospite  suo  in  fractione  panis  
agnitus  sit.  
5.  Quare  in  transmarinis  applicatus  absconderit  etiam  se  adhuc.  
6.  Quo  in  loco  discipulus  qui  scripsit  haec,  ad  dominum  et  magistrum  suum  
archipraesulem  jam  in  transmarinis  sit  reversus,  et  de  mutua  ipsorum  collatione.  
7.  Qualiter  regis  nuntii  contra  archipraesulem  ad  virum  apostolicum  directi  
applicuerint,  et  de  nuntiis  archipraesulis  similiter  ad  apostolicum  virum,  et  qualiter  et  
hi  et  illi  per  Ludovicum  Francorum  regem  transierint  
8.  Qualiter  regis  nuntii  et  archipraesulis  a  viro  apostolico  sint  excepti,  et  quid  ab  eo  
petitum  et  quid  actum.  
9.  Qualiter  in  Angliam  reversi  qui  a  rege  missi  fuerant,  et  quomodo  archipraesul  in  
Franciam  veniens  a  rege  Francorum  sit  exceptus.  
10.  Qualiter  archipraesul  Senonis  veniens  a  viro  apostolico  susceptus  sit  et  qualiter  
archipraesul  in  audientia  ipsius  et  cardinalium  totius  turbationis  suae  causam  
exposuerit,  et  pariter  qualiter  lapsus  fuerit  confitens,  et  de  funesto  chirographo  
ibidem  expanso  et  lecto  et  a  viro  apostolico  reprobato,  et  qualiter  ea  die  a  curia  
recessimus.  
11.  Qualiter  archipraesul  a  cardinalibus  arguitur,  quod  tempore  schismatis  contra  
regem  se  erexerit,  et  quid  archipraesul  ad  objecta  responderit.  
12.  Qualiter  archipraesul  ad  quoddam  monasterium  Cisterciensium,  quod  
Pontiniacum  dicitur,  ibi  peregrinaturus  advenerit,  et  qualiter  ibi  exceptus  et  quam  
spiritualibus  studiis  ibi  intenderit.  
13.  De  ejectione  et  proscriptione  propinquorum  archipraesulis  et  suorum,  qui  eum  in  
exsilio  sunt  secuti,  et  de  moestitia  archipraesulis  pro  expulsis,  et  de  consolatorio  
sermone  quo  ipsum  eruditi  sui  coexsules  consolantur,  et  archipraesul  quid  
responderit,  et  qualiter  dispensante  Domino  et  miserante  nostrorum  provisum  sit  
multitudini  exsulum.  
14.  Qualiter  aggravato  exsilio  suo  prae  multitudine  exsulum,  archipraesul  vitam  
caeperit  ducere  arctiorem,  et  qualiter  prae  nimia  carnis  mortificatione  valetudine  in  
brevi  gravatus,  a  discipulo  qui  scripsit  haec  conventus  sit  et  correptus,  et  qualiter  
mox  correptus  temperaverit  abstinentiam  et  cum  suis  totum  se  scripturis  dederit.  
15.  Qualiter  secundo  peregrinationis  suae  anno  apprehenderit  archipraesulem  
justitiae  zelus  sermone  quodam  deliberatorio  suos  super  hoc  alloquens.  
16.  Qualiter  primo  sit  rex  conventus  et  qualiter  secundo.  
17.  Qualiter  arctabatur  archipraesul  ad  mandata  sua  cernens  regem  non  corrigi,  et  
de  comminatorio  edicto  quod  publice  emisit  in  regem,  et  comminatorii  loco,  et  quod  
cito  hoc  pervenit  ad  regem.  
18.  Quod  rex  ad  archipraesulem  appellatores  miserit  et  quod  appellationi  sit  
delatum.  
19.  Qualiter  et  rex  et  archipraesul  ad  sedem  miserint  apostolicam,  et  qualiter  rex  a  
Pontiniaco  archipraesulem  amoverit,  et  qualiter  archipraesul  et  eruditi  sui  in  arcto  
positi  deliberaverint  inter  se  super  hoc  quid  agendum.  
20.  Qualiter  archipraesul,  a  Pontiniaco  proponens  recedere,  miserit  ad  regem  
Francorum  Ludovicum,  et  qualiter  et  quo  loco  ad  peregrinandum  archipraesul  a  rege  
sit  exceptus  et  de  somnio  in  recessu  suo  a  Pontiniaco.  
21.  Quanta  humanitas  et  benignitas  archipraesuli  et  suis  a  Francis  sit  exhibita.  
22.  Qualiter  praetacti  Romipetae  archipraesulis  sint  reversi,  et  de  adventu  
cardinalium  ad  pacem  inter  regem  et  archipraesulem  reformandam,  et  de  
archipraesulis  somnio,  et  qualiter  a  nonnullis  personis  regni  appellatione  interposita  
cardinales  infecta  pace  sunt  reversi.  
23.  Qualiter  archipraesul  deinceps,  appellationi  non  deferens,  multos  de  aulicis  
anathemati  tradidit,  ad  eruditorum  suorum  supplicationem  sola  regis  persona  
intacta  adhuc.  
24.  Qualiter  rex  motus,  audiens  appellationi  non  delatum,  sed  suos  potius  
excommunicatos,  ad  virum  apostolicum  miserit  et  archipraesul  similiter.  
25.  Qualiter  arctabatur  Romanus  pontifex  pro  regis  et  archipraesulis  nuntiis  sibi  
adversantibus,  et  qualiter  arctatus  nunc  hos  nunc  illos  pacis  inter  regem  et  
archipraesulem  constituit  mediatores.  
26.  Qualiter  rex  Francorum,  mediatorum  unus,  ad  unum  colloquiorum,  quod  erat  
inter  ipsum  et  regem  Anglorum,  nos  vocaverit,  et  qualiter  ibi  in  conspectu  regum  
archipraesul  suasus  pulsus  et  impulsus  fuerit,  volens  se  regis  voluntati  subjicere,  nisi  
hoc  adjecto,  salvo  videlicet  honore  Dei  et  qualiter  a  colloquio  recesserit  amodo  tunc  
spretus,  et  derelictus,  et  multis  affectus  contumeliis.  
[Col.1161]  27.  Qualiter  archipraesul  cum  suis,  ut  videbatur  vehementer  afflictus,  
confortaverit  suos  in  via,  et  qualiter  post  dies  paucos  archipraesuli  cesserit  ad  
gloriam,  quod  in  priori  regum  colloquio  mundus  ipsi  reputaverat  in  ignominiam.  
28.  Qualiter  archipraesul  tertio  miserit  ad  Romanum  pontificem,  et  quomodo  ipse  
pro  archipraesulis  pace  iterum  arctatur  et  de  sero  missis  a  latere  Romani  pontificis  
propter  pacem.  
29.  Qualiter  pro  solo  pacis  osculo  pax  archipraesulis  in  alio  quodam  regum  colloquio  
steterit,  et  qualiter  archipraesul  convenitur  a  suis  et  arguitur,  quo  pro  solo  pacis  
osculo  sic  dimiserit  pacem,  et  animatur  ad  pacem,  osculo  pacis  contempto,  et  de  
archipraesule  irriso.  
30.  Qualiter  archipraesul  quarto  ad  Romanum  pontificem  miserit,  et  de  coronatione  
Henrici  filii  regis  adhuc  pueri,  et  de  Romipetis  nostris,  et  qualiter  motus  vir  
apostolicus  in  episcopos,  qui  contra  archipraesulem  coronationi  interfuerunt,  
suspensionis  eorum  litteras,  quorumdam  etiam  anathematis,  archipraesuli  dirigens  
et  qualiter  rex  ex  urgenti  mandato  apostolico  sic  arctatur  ad  pacem  
 
 
 
INCIPIT  TOMUS  QUARTUS.  
[Col.1161]    
 
1.  DE  FUGA  THOMAE  ET  QUOD  EVANGELICA  FUERIT.  
[Col.1161A]  
Deposito  igitur  orario,  quod  in  memoriam  suscepti  jugi  sacerdotalis  publice  et  
assidue,  ut  superius  ostendimus,  supra  humeros  gestare  consueverat,  fugit  Thomas,  
eo  ipso  quasi  jam  indicans  posse  se  jam  minime  in  pressura  tanta  sacerdotio  libere  
fungi.  Fugit  itaque  deposito  orario,  nihil  secum  praeterquam  insigne  illud  
metropolitanorum,  quod  pallium  dicitur,  et  sigillum  suum  in  via  portans,  non  peram,  
non  panem,  non  in  zona  aes,  sed  solum  cilicio  amictus  super  nudo  secutus  est  Jesum.  
Secutus,  inquam,  Jesum  fugientem  prius,  sed  postea  intrepide  occurrentem.  Nam,  ut  
formam  daret  suis  fugiendi  pro  tempore,  fugit  pastor  pastorum  
Jesus;  [Col.1161B]  fugit  et  post  magistrum  magister  magistrorum  Paulus;  et,  si  
antiquiores  adhuc  quaerimus  fugitivos,  fugit  Jacob,  fugit  Moyses,  fugit  et  Elias,  
quotquot  illud  Domini  de  fuga  adimplentens  mandatum:  Si  vos,  inquit,  persecuti  
fuerint  in  una  civitate,  fugite  in  aliam  (Matth.  X).  Fugit  igitur  Thomas,  ut  Domini  
adimpleret  mandatum,  in  fuga  providens  regi  quem  adeo  diligebat,  et  sibi,  ut  regiae  
videlicet  indignationis  declinaret  fervorem  et  manus  servaret  innoxias.  Indignatio  
enim  regis,  ait  Sapiens,  nuntius  mortis,  et  vir  sapiens  placabit  eum  (Prov.  XVI).  Nec  
igitur  de  fuga  hac  opus  est  sermonem  apologeticum  texere,  quae  non  mercenarii  
fuit,  sed  pastoris  qui  videbatur  personaliter  quaeri.  Fugit  etiam  eo  quod  remanendo  
et  opponendo  se  magis  morti  fructificaret  quam  [Col.1161C]  vitae,  dolore  super  
dolorem  apposito.  Qualiter  et  Apollo  magistri  discipulus,  quem  et  Corinthiorum  
episcopum  ordinaverat,  ipsos,  quibus  nuper  praelatus  erat,  fugiendo  deseruit,  quia  
sedare  nequisset,  adeo  quod  etiam  multum  rogatus  a  magistro  ad  eos  reverti,  tunc  
noluisset,  metuens  ne  propter  obfirmatos  non  faceret  fructum.  De  quo  illis  
Magister:  De  Apollo,  inquit,  fratre  notum  vobis  facio  quoniam  multum  rogavi  ut  
veniret  ad  vos;  et  utique  non  fuit  voluntas  ut  nunc  veniret  (I  Cor.  XVI).  Sic  et  ex  causa  
simili,  crebro  multi  alii  pastores  et  boni  aut  penitus  sine  grege  deseruerunt  gregem  
sibi  commissum,  aut  de  grege  ad  gregem  translati,  ubi  curam  utiliorem  impenderent.  
Non  itaque  pro  fuga  hac  apologia  necessaria;  illorum  potius,  provincialium  videlicet  
episcoporum,  inexcusabilis  fuga  qui  remanserunt.  
 
 
De  fuga  spirituali,  qua  non  pastor  fugit,  sed  mercenarius.  
[Col.1162A]  
Et  certe  fugerunt  qui  remanserunt.  Nemo  enim  qui  ipsos  fugisse  diffiteatur,  qui  
archipraesulem  suum  militiae  suae  ducem  in  die  belli  deserentes,  in  partem  
transierunt  adversam:  fugerunt  revera  tanquam  filii  Ephrem,  qui  intendentes  et  
mittentes  arcum,  videlicet  se  ante  bellum  ad  bellum  praeparantes  et  promittentes  
auxilium,  conversi  sunt  in  die  belli;  corpore  quidem  remanentes  et  amplectentes  
quae  carnis  sunt,  mente  fugerunt,  sub  timoris  modio  militiae  suae  arma  et  veritatis  
lucernam  abscondentes,  cum  deberent  contra  principes  et  potestates  mundi  hujus  
ex  adverso  ascendere  et  pro  domo  Israel  stare  in  praelio  in  die  Domini.  Alioquin  
Dominicus  miles  [Col.1162B]  sine  causa  gladium  portat:  imo,  ut  jam  diximus,  sub  
timoris  modio  gladium  suum  abscondit  et  fugit,  etsi  non  corpore,  spiritu  tamen.  Haec  
quippe  fuga  non  corporis,  sed  spiritus  est,  semper  inexcusabilis,  quam  mundi  terror  
aut  amor  in  mercenariis  facit;  qui  in  templis  auro  micantibus  et  inter  deaurata  altaria  
quotidie  psallunt  et  legunt,  et  tamen  fugiunt:  qui  in  auro  quotidie  et  gemmis  inter  
ministrorum  examina  splendide  epulantur  et  bibunt,  et  tamen  fugiunt:  qui  sub  ficu  
et  vinea  sua  secure  dormiunt,  et  tamen  fugiunt,  sic  enim  fugiendo  principum  gratiam  
et  mundi  gloriam  consequuntur.  Vae  generationi  nostrae,  ministros  loquor  altaris,  a  
fermento  hoc,  a  fuga  hac!  Nec  est  enim  jam  qui  se  opponat  [Col.1162C]  qui  ex  
adverso  ascendat.  Psalmos  quidem  psalmis,  orationes  orationibus  et  missas  missis  
copulant,  et  quotidie  satis  regulariter  audiunt:  et  pauperibus  quidem  et  egenis  
manus  abunde  aperiunt;  sed  haec  quidem  omnibus  Christianis  communia;  Judaei  
quippe  et  ethnici  faciunt  haec,  sed  episcopi  illud  principium  nominis  episcopalis,  
longe  supra  avolat  a  privatorum  conversatione  communi.  Hoc  quippe  in  
episcoporum  declaratur  nomine,  quod  ab  iis  exigitur  in  operationis  virtute.  Quorum  
est  jugiter  arguere,  increpare  instare  opportune,  importune,  contra  diem  resistere,  
terrenis  potestatibus  se  opponere.  Hic  est  enim  clivus  arduus  et  haec  est  propria  
sarcina  pastoralis.  Et  hoc  est  illud  episcopi  nominis  episcopalis  principium,  hoc  
episcoporum  fastigium,  hoc  tam  praecellentis  in  ecclesia  gradus  privilegium,  quo  
privatos  excedere  et  supra  nos  avolare  debent,  qui  supra  nos  sunt,  qui  praesunt  
nobis,  [Col.1163A]  qui  quidem,  ut  jam  diximus,  in  jejuniis,  in  vigiliis,  in  dandis,  in  
erogandis,  et  orationibus  et  reliquis  pietatis  seu  religionis  operibus  caeteris,  se  
inferioribus  comparticipant,  utpote  quae  non  episcoporum  propria,  sed  
Christianorum  omnium  communia  sunt.  Sed,  proh  dolor!  quotquot  hi?  et  si  haec  
quae  non  oportet  omittere  faciunt,  tamen  diebus  his  militiae  suae  arma  abscondunt,  
qui  dum  terrenis  commodis  inhiant,  dum  honores  cevent,  aut  per  ambitionis  
spiritum  sublimiora  appetunt,  opponere  se  renuunt,  ne  perdant  quae  diligunt,  aut  ad  
id  non  perveniant,  ad  quod  tendunt  unde  et  plane  illo  Domini  comminatorio  per  
prophetam  praesens  feritur  ecclesia,  Auferam,inquit,  a  Juda  et  Jerusalem  validum  et  
fortem  (Isa.  III).  Quod  et  in  Threnis  suis  in  persona  [Col.1163B]  synagogae  alter  luxit  
propheta;  luxit  quidem  non  murorum  seu  lapidum  templi  jacturam,  sed  virorum  
inopiam.  Abstulit,  inquit,  omnes  magnificos  meos  a  me  (Thren.  I).  Olim  quidem  
praedictum,  sed  nunc  impletum  admodum  hodie  in  Juda  et  Jerusalem:  Pauci  
magnifici,  validi,  pauci  et  fortes:  omnes  quippe  terga  vertentes,  fugientes  omnes;  qui  
fugiendo  sic  ea  assequuntur  quae  Thomas  fugiendo  contempsit,  quorum  certe  fuga  
periit  a  Thoma  fugiente,  ita  ut  fugiens  vere  possit  illam  in  Psalmo  versiculi  pericopen  
decantare  per  viam:  Periit  fuga  a  me  et  non  est  qui  requiret  animam  meam  (Psal.  
CXXI).  Cernens  enim  quod  omni  tempus  sit,  et  quod  tempus  sit  fugiendi  et  quod  
tempus  occurrendi,  fugit  prius  sed  postea  occurrit,  quemadmodum  finis  istius  operis  
et  [Col.1163C]  finis  hominis  declarabunt.  Unde  et  commendabilis  haec  Thomae  fuga  
et  magna  fides  fugientis,  nihil  cogitantis  de  crastino,  nihil  secum  in  via  praeter  
crucifixi  fidem  et  paupertatem  portantis,  cum  tamen  fuisset,  ut  satis  supra  
ostensum,  in  Augustalibus  deliciis  enutritus.  Toto  igitur  Britannico  orbe  Thomas  
profugus  agitur  Oceano,  omni  ex  parte  circumseptus,  unde  et  egressus  difficilis,  
praesertim  cum  omnia  suspecta  essent  fugienti,  utpote  qui  ubique  publici  hostis  
nomine  censeretur:  verum  de  itinerario  fugientis  et  egressu  calamum  ad  modicum  
suspendamus,  dicturi  prius  quale  in  crastino,  quarta  videlicet  feria,  cognita  jam  fuga,  
inierint  consilium  principes  et  pontifices  adversus  Dominum  et  adversus  christum  
ejus.  
 
 
2.  QUID  SIT  GESTUM  IN  CURIA,  COGNITA  ARCHIPRAESULIS  FUGA.  
[Col.1163D]  
Mane  quidem  facto,  fuga  jam  cognita,  pontifices  et  principes  convenerunt  in  unum;  
rex  vero  turbatus  sciscitatur  quid  agendum:  et  commune  quidem  consilium  ut  
majores  natu  episcoporum,  maxime  qui,  ut  supra  diximus,  regi  se  obligaverant,  
Romanum  adirent  pontificem,  de  turbatione  pacis  et  regis  et  sacerdotii  et  reatu  
perjurii  archipraesulem  suum  accusaturi,  et  in  interim  omnia  ipsius  in  pace  essent,  
donec  quid  Romanus  pontifex  judicaret  reportarent:  unde  et  mox  regis  edicto  
praeconis  voce  proclamatum,  ne  quis  homines  archiepiscopi  molestaret  aut  
possessiones,  seu  de  ejus  quidquam  auferret,  sed  [Col.1164A]  universa  ipsius  pacem  
haberent.  Et  hoc  quidem  sapientes  illi,  ut  mala  facerent,  dederunt  consilium,  ut  ita  
commodius  causam  suam  justificarent,  archipraesulis  vero  deprimerent:  quod  
videlicet  cum  temere  et  ignominiose  regem  exacerbasset,  regni  et  sacerdotii  pacem  
inconsulte  turbasset,  et  fatue  et  indiscrete  ecclesiam  suam  noctu  fugiendo  
reliquisset,  ipse  tamen  post  omnia  haec  ex  regia  clementia  regiae  pacis  bono  
frueretur  immeritus.  Ita  pontifices  cum  divitibus  in  occultis  paraverunt  laqueum  
fugienti;  et  ita  confestim  arripiunt  iter  Rogerus  tunc  Eboracensis  archiepiscopus,  
Gilbertus  tunc  Londoniensis,  Rogerus  Wigorniensis,  Hilarius  tunc  Cicestrensis,  
Bartholomaeus  Exoniensis  episcopi.  Praeter  hos  vero  et  cum  istis  nonnulli  aulici  et  
alii  quidem  [Col.1164B]  honorati  viri  et  magni  ab  ipso  latere  regis  missi  in  
testimonium  illis,  per  quos  rex  scripto  suo  piae  recordationis  Ludovico  tunc  regi  
Francorum,  et  nobili  comiti  Flandriae  Philippo,  conquerendo  intimavit,  Thomam  
quondam  Cantuariensem  archiepiscopum,  talis  quippe  erat  scripti  conceptio,  a  regno  
suo  tanquam  proditorem  fugisse,  et  ne  eum  in  terra  sua  reciperet.  Proficiscuntur  
igitur  hi;  sed  ante  alia  fugientis  Thomae  itinerarium  ad  humilitatis  exemplum  
memorandum.  
 
 
3.  DE  ITINERARIO  THOMAE  FUGIENTIS.  
Ut  diximus,  noctu  clam  fugiens,  fratrem  unum  de  ordine  de  Semplingeham  secum  
habens  viae  ducem,  versus  Aquilonem  ad  nobilem  illam  civitatem,  quae  Lincolnia  
dicitur,  tendebat,  sciens  et  prudens,  [Col.1164C]  invium  carpens  et  non  viam,  ut  ita  
cautius  qui  post  mitterentur  persecutores  effugeret  et  declinaret  insidias.  Et  ea  
nocte  venit  ad  pagum  qui  dicitur  Graham,  viginti  quinque  circiter  milliaribus  a  
Northamptune  distantem;  ubi  postquam  modico  indulsit  somno,  in  crastino  arripiens  
iter  venit  Lincolniam,  iterum  circiter  viginti  quinque  millia,  hospitatus  in  civitate  in  
domo  cujusdam  fullonis.  Et  ibi  aquam  quae  fluit  per  civitatem  intrans,  ad  locum  
quemdam  solitarium  in  medio  aquarum  situm,  qui  dicitur  Hermitorium  et  pertinet  ad  
sanctam  illam  sanctimonialium  congregationem  de  Semplingeham,  per  aquam  venit  
millia  circiter  quadraginta;  ubi  propter  loci  solitudinem,  et  propter  difficultatem  
accessus,  [Col.1164D]  eo  quod  in  medio  aquarum  sit,  per  tres  dies  securius  latuit,  ad  
iter  quod  restabat  vires  reparans.  Una  vero  dierum  cum  frater,  qui  ipsi  ministrabat,  
videret  solum  sedentem  in  mensa  et  pulmentariis  vesci,  compunctus  lacrymas  
continere  non  potuit;  et  continuo  exivit  ne  inter  sacras  epulas  Dei  virum  lacrymae  
effusae  perturbarent.  
De  hermitorio  venit  ad  sanctum  Botulfum  decem  milliaria:  et  inde  per  aquam  venit  
ad  locum  qui  dicitur  Haverol,  ad  praedictam  sanctimonialium  congregationem  itidem  
pertinentem.  Deinceps  vero  nocte  solum  proficiscebatur,  veritus  deprehendi.  Jam  
siquidem  orientem  versus  ad  Cantiam  tendebat,  ubi  a  populo  terrae  facie  magis  
cognitus  erat.  Nocte  itaque  ibat  et  die  latitabat  octo  noctibus  
dierum  [Col.1165A]  conficiens  iter,  donec  in  Cantia  perveniret  ad  pagum  supra  mare  
situm  qui  dicitur  Estrei;  ubi  transfretare  disposuit.  Ibi  quidem  eo  cautius  quo  
securius,  eo  quod  pagus  ille  esset  proprius  de  mensa  sacri  conventus  sedis  suae  
metropolitanae,  a  Cantuaria  octo  tantum  milliaribus  distans.  Latuit  autem  lux  mundi  
futura  in  pago  hoc  usque  ad  diem  Animarum  diebus  octo.  Die  vero  Animarum  qui  
fuit  tertia  feria,  quintus  decimus  dies  ab  illa  tertia  feria,  ab  illo  die  Martis,  quo  apud  
Northamptune  pugnarat  ad  bestias,  nocte  parum  ante  diem  absque  omni  vectura  in  
scapha  intravit  mare,  et  circa  vesperam  applicuit  in  quodam  maris  latere  quod  a  
vulgo  terrae  dicitur  Oie  in  Bolonia,  per  unam  leugam  distans  a  portu  qui  dicitur  
Graveninges.  Et  ivit  vir  Dei  pedes  [Col.1165B]  quantum  potuit,  sed  parum  potuit,  eo  
quod  cum  modicum  vas  marinum  intrasset,  scapham,  ut  diximus,  per  crebros  et  
profundos  maris  jactus  non  parum  fuisset  ex  mari  fatigatus.  Unde  et  post  modicum  
iter  reclinavit  in  terra,  non  valens  procedere,  et  dixit  fratribus  qui  cum  eo  erant:  
«Hinc  non  recedam  nisi  vehar  a  vobis  aut  quaeratis  mihi  vecturam.»  Et  quaesierunt  
ei  jumentum  pro  uno  argenteo:  et  jumentum  hoc  non  frenum  sed  tantum  prolectam  
circa  collum  habebat.  Et  posuerunt  vestimenta  sua  supra  dorsum,  et  eum  desuper  
sedere  fecerunt.  
O  spectaculum  cernere  Thomam,  quondam  in  curribus  et  in  equis,  super  jumentum  
nunc  sedentem,  pro  freno  solam  prolectam  circa  collum  habens,  et  pro  sella  super  
dorsum  fratrum  pauperum  et  conversorum  [Col.1165C]  panniculos!  O  quam  magna  
super  te,  Thoma,  rerum  mutatio!  ubinam  sunt  quondam  tot  equi  aut  tot  equites  tui  
et  tam  divites  et  tam  ambitiosae  phalerae  tuae.  Ecce  nunc  quod  omnia  haec  ad  
jumentum  unum  et  ad  prolectam  unam  redacta:  nec  tamen  jumentum  tuum  vel  
prolecta  tua,  sed  alterius  est.  Te  revera  transeunte,  transierunt  et  tua,  vetera  enim  
tua  transierunt  et  facta  sunt  omnia  nova.  Vere  mirabilis  Deus  in  sanctis  suis,  
deducens  eos  in  via  mirabili,  de  tribulatione  laetificans,  de  pressura  dilatans,  de  
tentatione  probans;  destruendo  aedificans,  percutiendo  sanans,  occidendo  
vivificans.  Quod  quidem  inter  caeteros  et  in  Thoma  hoc  nostro  liquidissimum.  Et  
quidem  ad  supradictum  portum  [Col.1165D]Graveninges  venit,  sic  supra  jumentum  
sedens.  Tertia  itaque  feria,  quae  dies  Animarum  fuit,  qui  vulgo  dies  Martis  dicitur,  
qui  fuit,  ut  supra  jam  diximus,  quintus  decimus  ab  eo  die  quo  apud  Northamptune  in  
supra  descripto  discrimine  fuit,  in  transmarina  applicuit.  Nescio  quippe  quo  rerum  
praesagio,  si  tamen  praesagium  magis  quam  eventus,  tertia  feria  fugam  iniit,  tertia  
feria  in  transmarina  applicuit,  tertia  a  marinis  recessit,  et  tertia  iterum  revertens  in  
Angliam  applicuit,  et  tertia  demum  feria  gladio  occubuit,  ab  eo  die,  quo  revertens,  
applicuit,  mense  solum  exacto,  ut  ita  quae  fuit  dies  Martis,  fieret  et  martyris;  in  qua  
velut  quodam  futurorum  praesagio  ter  quater  sic  parabatur  ad  martyrium.  Tertia  
itaque  [Col.1166A]  feria,  quae  dies  Animarum  fuit,  in  transmarina  applicuit,  et  in  
vespera  Graveninges  venit.  
 
 
4.  QUOMODO  THOMAS  FUGIENS  IN  FRACTIONE  PANIS  AB  HOSPITE  SUO  AGNITUS  
SIT.  
Et  cum  sero  recubuisset  una  cum  tribus  fratribus  viae  sociis,  ab  hospite  suo  in  
fractione  panis  agnitus  est:  cum  tamen  in  mensa  non  magis  ipsi  quam  alii  deferretur,  
imo  minus,  utpote  qui  in  mensa  primum  nequaquam  teneret  locum,  sed  extremum.  
Qui  etiam  per  totum  hoc  itinerarium  suum  sicut  habitu  ita  et  nomine  mutato,  a  
confratribus  suis  viae  sociis  frater  Christianus  vocabatur,  nomen  Christiani  sortitus  
pro  proprio,  totum  ob  id  ne  potuisset  agnosci.  Verum  cautus  hic  hospes  notavit  quod  
prae  caeteris  recumbentibus  singularem  haberet  vescendi  modum  et  
in  [Col.1166B]  distributione  affectum.  De  illo  siquidem  modico  quod  ipsi  in  mensa  
apponebatur,  parvulis  et  aliis  qui  in  domo  singulis  dispergebat  et  dabat.  
 
 
De  corporali  archipraesulis  forma.  
Praeterea  ad  certius  conceptae  jam  agnitionis  argumentum,  totius  hominis  
compositionem  intuebatur  et  gestum,  corporis  videlicet  proceritatem  egregiam,  
frontem  amplam  et  aspectum  severum,  faciem  oblongam  et  venustam  formam  
manuum  oblongarum  et  articulorum  in  manibus  congruam  et  quasi  exquisitam  his  
protensionem.  Videns  itaque  hominem  in  modo  edendi,  in  corporis  qualitate  et  
gestu  caeteris  longe  dissimilem,  existimavit  mox  se  magnum  aliquem  virum  in  
hospitio  suo  suscepisse,  et  pro  certo  suspicabatur  Cantuariensem  hunc  esse  
archiepiscopum,  [Col.1166C]  eo  quod  jam  densus  in  terra  circumquaque  
percrebruerat  rumor  Cantuariensem  sic  a  Northamptune  clam  recessisse,  et  jam  in  
partes  illas  aut  applicuisse  aut  in  proximo  applicandum  fore.  Hospes  igitur  confestim  
rusticam  suam  seorsum  vocavit,  et  instillavit  secretius  Cantuariensem  esse  quem  
hospitio  susceperat.  At  illa  impatiens,  vix  verbo  exaudito,  ad  mensam  properat  et  
post  modicum  intuitum  mox  rediens  et  subridens:  «Certe,»  inquit,  «bone  vir,  ipse  
est.»  Rustica  igitur  mox  sollicitior  circa  ministerium,  discurrit,  festinat,  et  nunc  nuces,  
nunc  poma,  nunc  caseolum,  ante  fratrem  Christianum  apponit.  Frater  vero  
Christianus  suspicans  se  jam  ex  aliquibus  indiciis  deprehensum,  carere  mallet  his  
quae  rustica  affectuose  [Col.1166D]  apponebat,  et  tamen  dissimulat.  
Coena  autem  facta,  hospes  cum  nova  vultus  hilaritate  accedit  propius.  Quem  cum  
frater  Christianus  supra  sedem  juxta  se  ponere  voluisset,  hospes  constanter  renuit,  
in  terra  secus  ipsius  pedes  sedens.  Et  post  modicum:  «Domine,»  inquit,  «gratias  ago  
Deo  quod  dignus  fui  ut  sub  tectum  meum  intrares.»  Cui  mox  frater  Christianus:  
«Quis  ergo  sum  ego?  nonne  ego  quidam  pauper  frater  sum  et  Christianus  dicor?»  Et  
hospes:  «Certe,»  inquit,  «quidquid  dicaris,  scio  te  magnum  virum  esse  et  
Cantuariensem  archiepiscopum.»  Igitur  cum  frater  Christianus  nullis  verborum  
involucris  ab  hospite  suo  se  potuisset  evolvere,  quin  horum  alterutrum  necesse  
haberet,  aut  de  se  veritatem  fateri  constanter  aut  diffiteri  [Col.1167A]  mendaciter,  
confessus  est  quod  ipse  est,  et  non  negavit.  Et  ne  se  proderet,  hospitem  suum  
blandis  demulcens  secum  duxit  in  crastino.  Ecce  quam  longa  viri  Dei  pericula  qui  
etiam  jam  in  portu  periclitabatur.  
 
 
5.  QUARE  JAM  IN  TRANSMARINIS  SE  ADHUC  ABSCONDERIT.  
Rex  quippe  nobili  comiti  Flandriae  Philippo  germano  suo  et  amicis  suis  magnatibus  
terrae  scripto  jam  et  verbo  disseminarat  Thomam  quondam  Cantuariensem  
archiepiscopum  (talis  enim  erat  scripti  conceptio)  de  regno  suo  tanquam  proditorem  
suum  fugisse:  unde  et  quam  longa  manus  regia,  tam  longa  pericula  regiam  manum  
fugientis,  et  ideo  omnia  plena  suspicionibus  et  securitas  nulla.  Causa  etiam  qua  
in  [Col.1167B]  illis  partibus  prodi  metuerat  erat,  eo  quod  domino  regi  Anglorum  
procurante  Matthaeus  frater  comitis  Flandrensis  Philippi,  tunc  Boloniae  comes  cum  
abbatissa  quadam  filia  Stephani  quondam  regis  Anglorum  matrimonium  profanum  et  
omnibus  post  futuris  saeculis  detestandum  contraxerat,  archipraesule  tunc  regis  
cancellario  propter  facti  enormitatem  contradicente,  et  quoad  potuit  reclamante;  
unde  et  comes  Roloniae  extunc  perfecto  eum  odio  oderat.  Erat  quidem  sic:  
verebatur  itaque  ipse,  nec  igitur  sine  causa  in  partibus  illis  manifestari  se  voluit;  unde  
propter  crastinae  diaetae  longitudinem  et  viae  difficultatem  et  insidias  quas  
verebatur,  in  crastino  summo  diluculo  arripuit  iter,  et  de  Graveninges  pedes  
ivit  [Col.1167C]  vir  Dei  tota  ea  die,  via  admodum  lutosa  et  lubrica,  tempore  
praesertim  hiemali,  et  circa  noctem  venit  ad  monasterium  de  sancto  illo  ordine  
Cisterciensi,  quod  in  terra  dicitur  Clermareis,  ad  supputationem  indigenarum  iter  
duodecim  leugarum  terrae  ea  die  conficiens.  Est  autem  monasterium  hoc  situm  
prope  illud  castrum  nobile,  quod  supra  nominavimus,  Sancti  Audomari.  
 
 
6.  DE  LOCO  UBI  DISCIPULUS  REVERSUS  EST  AD  MAGISTRUM.  
In  hoc  autem  monasterio  discipulus,  qui  scripsit  haec,  circiter  quatuor  quinqueve  
dies  praeveniens,  sicut  supra  diximus,  sibi  injunctum,  domini  sui  praestolabatur  
adventum,  in  nobili  videlicet  et  omni  sanctitate  praeclara  abbatia  Sancti  Bertini.  
Unde  mox  [Col.1167D]  in  adventu  domini  nuntio  accepto,  eadem  nocte  veni  et  
quidem  gavisus  sum,  viso  domino,  nihilominus  et  compassus  audiens  ipso  videlicet  
mihi  referente  tunc  itineris  sui  difficultates  et  pericula;  qualiter  nocte  ambulans  die  
latitaverit,  qualiter  pedes  incesserit  et  qualiter  colobio  assumpto  in  quo  tunc  eum  
cernebam,  cum  habitu  et  nomen  mutaverit,  a  sociis  viae,  ut  supra  tetigimus,  nomine  
tanquam  proprio  Christianus  appellatus.  Et  in  tanto  labore  quanta  fuerit  victus  
inassueta  asperitas,  ita  ut  tanquam  alterum  electionis  vas  probatum  sit  periculis  in  
via,  periculis  in  mari,  periculis  ex  gentibus,  periculis  in  falsis  fratribus,  in  labore,  in  
aerumna,  in  vigiliis,  in  fame  et  siti,  in  jejuniis,  in  frigore,  in  colobio  et  in  cilicio.  Et  ego  
quidem  qui  scripsi  haec,  audiens  et  videns  sic,  toto  [Col.1168A]  corde  et  corpore  
concussus  sum  et  convulsus:  ita  tamen  ut  in  dolore  ipso  dispositionibus  Altissimi  
omnia  interiora  mea  laudem  germinarent  et  gratiam.  Cujus  est  humiliare  dum  
allevat,  et  allevare  dum  humiliat.  Et  magna  profecto  Altissimi  laus  et  gratia  de  
coelitus  data  constantia  et  aequanimitate  tolerantis,  illud  dum  mecum  loqueretur  
patientis  elogium  replicantis:  «Si  bona,»  inquit,  «suscepimus  de  manu  Domini,  mala  
quare  non  recipiemus?»  (Job  II,  10.)  Unde  ego  mox  de  Sapientis  verbo  cogitabam  
vere  dicentis  quod  Justum  non  contristabit  quidquid  ei  acciderit.  (Prov.  XII.)  Et  post  
haec  cum  de  mea  vicissim  quaereret  profectione  et  qualiter  mandatum  suum  
implere  potuerim,  quod,  ut  supra  dixi,  in  articulo  recessus  sui  a  Northamptune  mihi  
injunxerat,  enarravi.  Et  quod  [Col.1168B]  quaedam  vasa  sua  argentea  mecum  
detulerim  et  de  reditibus  suis  solum  centum  marcas,  quas  velut  de  incendio  vix  e  
terra  ejicere  potui.  Et  adjeci  qualiter  mox  cognito  ipsius  recessu  sapientium  malo  
consilio  regio  fuisset  edicto  proclamatum  ut  omnia  ipsius  in  pace  forent:  et  qualiter  
quod  pro  malo  suo  molitum  in  bonum  cesserit,  et  mentita  est  iniquitas  sibi  Altissimo  
secum  disponente  et  semper  resistente  iniquitati:  alioquin  enim,  nisi  sic  regio  fuisset  
edicto  proclamatum,  a  terra  quidem  omnino  vacuus  exissem,  si  tamen  exissem,  
nobis  etiam  et  nostris  omnibus  praedae  et  direptioni  expositis.  
Archipraesul  vero  audiens  factum  sic,  Deo  gratias  retulit,  qui  mundi  sapientes  
infatuat,  et  in  astutia  [Col.1168C]  sua  comprehendit.  Et  priorum  oblitus  penitus,  
confortatus  est,  ut  videbatur,  nihil  de  crastino  cogitans,  cum  tantum  dictae  solum  
centum  marcae  et  vasa  quaedam  pauca  argentea  solum  et  totum  fuerit  nostrae  
peregrinationis  longioris  plus  annis  sex  duraturae  viaticum.  
 
 
7.  QUALITER  NAUFRAGANTIBUS  ADVERSARIIS  ARCHIPRAESUL  APPLICUERIT.  
Eadem  vero  nocte,  qua  et  archipraesul,  regis  nuntii  praefati  cum  multo  et  magno  
apparatu  mare  intrantes,  subito  procella  suborta,  in  multa  difficultate  et  periculo  vix  
applicuerunt:  cum  tamen  archipraesuli  et  suis  in  scapha  mare  pacatissimum  foret.  
Testati  sunt  sic  fratres,  qui  cum  archipraesule  in  scapha,  et  alii  ex  parte  adversa  qui  
in  navibus  [Col.1168D]  transierunt:  illius  revera  opus,  cui  venti  et  mare  obediunt,  qui  
cum  vult  mare,  et  cum  vult  sonum  fluctuum  mitigat,  quod  et  in  Aegyptiacarum  
plagarum  catalogo  illius  Aegyptiorum  plagae  septimae  persimillimum,  qua  Moyse  
virgam  in  coelum  extendente,  Dominus  dedit  tonitrua  ac  discurrentia  fulgura  super  
terram,  pluens  grandinem  super  terram,  et  grando  et  mista  pariter  ferebantur:  
tantum  in  terra  Gessen,  ubi  erant  filii  Israel,  grando  non  cecidit.  Juxta  quod  similiter  
et  in  eorumdem  plaga  nona  factae  sunt  tenebrae  horribiles  in  universa  terra  
Aegyptia.  Ubicunque  autem  habitabant  filii  Israel  lux  erat.  Idem  quippe  fortissimus  
Deus  Israel  tunc  et  nunc  discernens  sic  et  in  merito  et  in  flagello  justum  ab  impio,  et  
timoratum  a  contemptore.  
[Col.1169A]  Eadem  itaque  nocte  qua  et  archipraesul,  dicti  regis  nuntii  mare  
intraverunt,  et  eadem  die  qua  et  archipraesul  ad  castrum  Sancti  Audomari  venerunt.  
Et  quia  celebre  erat  in  terra  quod  Cantuariensis  archiepiscopus  ad  monasterium  illud  
de  Clermareis,  ad  quod  jam  venit,  adventare  proposuerat,  eadem  nocte  post  
nocturnam  synaxim  decantatam,  intravit  stagnum  quoddam  grande  et  spatiosum,  
supra  quod  monasterium  illud  situm  est,  et  in  scapha  venit  ad  locum  quemdam  
abditum,  aquis  septum,  qui  ab  incolis  dicitur  Eldeminster,  quondam  hermitorium  
beati  et  gloriosi  confessoris  Bertini.  Verebatur  quippe,  si  in  monasterio  illo  usque  in  
crastinum  moraretur,  forte  ad  aliquorum  indicia  indigenis  et  praesertim  regis  nuntiis  
revelari  in  crastino,  qui  [Col.1169B]  forte  ad  videndum  eum  diverterent,  et  videntes  
eum  sic,  fieret  opprobrium  abundantibus  et  despectio  superbis,  et  insultarent  de  
facili,  quod  fatue  et  inconsulte  de  tanta  quondam  fortuna  ad  tantam  nunc  miseriam  
devenisset.  Unde  et  eadem  nocte  se  subtraxit  et  in  dicto  hermitorio  per  tres  latuit  
dies:  et  in  quarto  ad  petitionem  sanctae  memoriae  Godescalli  tunc  abbatis  et  
conventus  loci,  ad  abbatiam  Sancti  Bertini  venit,  et  tanquam  diebus  nubis  et  caliginis  
aliquantulum  serenatis,  veri  solis  radius  mundo  jam  sensim  oriens  et  se  ostendens.  
 
 
Qualiter  nuntii  regis  et  post  nuntii  archipraesulis  ad  regem  Francorum  venerint,  et  
qualiter  excepti.  
Sed  archipraesulem  in  dicto  Sancti  Bertini  monasterio  apud  Sanctum  Audomarum  
dimittentes  adhuc,  [Col.1169C]  prius  viam  et  actus  nuntiorum  prosequamur.  Qui  
mox  in  crastino  sui  adventus  a  Sancto  Audomaro  recedentes  tertio  quartove  die  per  
piae  recordationis  Ludovicum  tunc  Francorum  regem  transitum  fecerunt,  quem  apud  
castrum  regium  quod  Compendium  nominatur  reperiunt.  Et  salutato  rege  litteras  
ipsius  nomine  regis  Anglorum  porrexerunt,  quarum  forma  illis  similis  quas  supra  
diximus  comiti  Flandrensi  directas,  quod  videlicet  Thomas  quondam  Cantuariensis  
archiepiscopus  de  regno  suo  tanquam  proditor  fugerit:  unde  et  ne  ipsum  in  terra  sua  
reciperet,  tanquam  dominum  precabatur.  Verum  ut  audivit  de  litterarum  initio:  
«Thomas  quondam  archiepiscopus,»  regem  sicut  ecclesiae  filium  
devotissimum  [Col.1169D]  statim  apprehendit  aemulatio,  et  plurimum  ex  verbo  
motus  est:  verbum  quippe  insolens  offensionem  generat,  et  juxta  Sapientis  
dictum:  Qui  moderatur  sermones  suos,  doctus  et  prudens  est  (Prov.  XVII).  Et  rex  
mox,  quis  eum  deposuisset,  iterum  et  iterum  sciscitabatur,  et  adjecit:  «Certe,»  
inquit,  «sicut  rex  Anglorum,  ita  et  ego  rex  sum:  verumtamen  minimum  de  clericis  
regni  mei  ego  deponere  non  valerem.»  Et  ita  qui  missi  fuerant,  nec  ad  regis  
quaestionem  prudens  reddere  responsum  poterant,  nec  ad  petitionem  suam  
responsum  pro  voto  retulerunt.  Discipulus  vero  qui  scripsit  haec  et  quidam  alius  de  
archipraesulis  societate,  cautus  quidem  et  eruditus,  de  consilio  archipraesulis  et  
praecepto,  nuntios  quotidie  [Col.1170A]  nescientibus  ipsis  e  vestigio  sequebantur:  
ita  tamen  quod  nos  sequentes  una  semper  die  praecesserunt.  Et  quidem  ex  consilio  
et  industrie  factum  sic,  ut  ita  cautius  et  certius  ipsorum  verba  et  molimina  adversus  
nos  exploraremus.  Cum  vero  ad  Christianum  illum  Francorum  regem,  a  quo  nuntii  
proxima  die  recesserant,  venissemus,  ipsum  mox  ut  accessum  habere  potuimus,  
nomine  archipraesulis,  quem  a  tempore  cancellariae  propter  hominis  
magnificentiam,  probitatem  et  industriam  reputabat  strenuum  et  habebat  
acceptum,  devote  quidem  et  humiliter  salutavimus.  Et  quia  ante  eramus  ipsi  
incogniti,  more  suo  crebro,  an  de  archipraesulis  domo  fuissemus  et  familia,  
sciscitabatur:  quo  cognito,  mox  nos  suscepit  in  osculo  et  benigne  audivit.  Cui  
cum[Col.1170B]  juxta  domini  nostri  archipraesulis  mandatum  lacrymabilem  
historiam  nostram  et  labores  et  pericula  exposuissemus,  regiae  clementiae  viscera  
vehementer  commota  sunt;  et  nobis  ibidem  referre  dignatus  est,  qualiter  et  in  qua  
forma  contra  archipraesulem  rex  ipsi  scripserit  et  quid  ipse  responderit.  Et  adjecit:  
«Debuisset  quidem  dominus  rex  Anglorum,  si  ipsi  placuisset,  antequam  tantum  
amicum  suum  archipraesulem  et  personam  tantam  tam  dure  sic,  et  tam  dire  
tractaret,  illius  versiculi  fuisse  recordatus:  Irascimini  et  nolite  peccare  (Psal.  IV).»  Et  
supradictus,  qui  mecum  erat,  viae  comes  et  nuntii,  comice  mox  respondit:  
«Domine,»  inquiens,  «et  forte  illius  recordatus  fuisset  versiculi,  si  illum  tam  
frequenter  ut  nos  in  hora  illa  regulari  audivisset,»  [Col.1170C]  et  subrisit  rex.  In  
crastino  vero  antequam  recederemus,  cum  hominibus  suis  quos  secum  habebat,  
consilio  accepto,  ad  petitionem  archipraesulis  per  nos  factam  archipraesuli  in  regno  
suo  pacem  et  securitatem  concessit:  et  quidem  adjecit,  hoc  de  pristina  dignitate  
diadematis  regum  Francorum  fore,  ut  exsules,  et  praesertim  personae  ecclesiasticae  
regum  et  regni  pace  et  securitate  fruantur  et  a  persecutorum  defendantur  injuria:  
verumtamen  quod  contra  Anglorum  regem,  Normannorum  et  Aquitanorum  ducem  
et  Andegavensium  comitem,  quod,  inquam,  contra  potestatem  tantam  et  tot  et  tam  
magnos,  ut  supra  ostendimus  et  honoratos  nuntios  verbo  et  scripto  supplicantes,  
nos  duo  duntaxat  homines  [Col.1170D]  contemptibiles  et  ignobiles  tam  cito  et  tam  
facile  pacem  regiam  et  securitatem  obtinuimus,  sicut  delectabile  et  mirabile  fuit  
monachis  nostris;  illi  totum  ascribentes  hoc,  in  cujus  manu  corda  regum  sunt,  et  
quocunque  voluerit,  inclinat  illa:  ubi  pariter  et  si  cursim  intuendum  quanta  sint  
sanctorum  merita  quorum  virtute  etiam  imperfecta  terrenarum  potestatum  corda  
ad  ipsorum  vota  inclinentur.  Contestantur  et  hoc,  quae  non  necesse  enumerare  hic,  
Patrum  exempla  multorum.  Sed  hic  inter  alios,  sicut  evidenter  in  libro  experientiae  
vidimus,  sancti  archipraesulis  Thomae  jam  exsulis  innocentia  et  justitiae  causa.  
Verum  de  his  plenius  alias:  coeptum  historiae  ordinem  prosequamur  
 
 
8.  QUOMODO  NUNTII  ARCHIPRAESULIS  AD  VIRUM  APOSTOLICUM  VENERINT,  ET  
QUALITER  EXCEPTI.  
[Col.1171A]  
Itaque  regiae  pacis  dono  et  securitate  fruentes,  in  exsultatione  et  laetitia  Christianus  
ille  rex  licentiatos  nos  dimisit  in  pace:  verum  nos  non  statim  ad  archipraesulem  
revertentes,  nec  quidquid  nuntiantes  de  hoc,  quia  cito  nos  reversuros  sperabamus,  
prout  nobis  injunctum,  ad  dominum  papam  accelerabamus,  et  venimus  Senonis,  quo  
nuntii  proxima  die  quae  praecessit  nos  praevenerant.  Eadem  vero  die  in  vespera  ad  
dominum  papam  habentes  accessum,  ipsum  nomine  archipraesulis  tanquam  patrem  
et  dominum  qua  decebat  devotione  et  humilitate  salutavimus:  dicentes  quod  nos  
duo  tantum  eramus,  qui  evasimus  de  calore  domus  Rechab,  et  ad  
sanctitatis  [Col.1171B]  suae  pedes  venimus  ut  nuntiaremus  quod  filius  suus  Joseph  
adhuc  viveret,  sed  non  dominaretur  in  terra  Aegypti;  quin  potius  ab  Aegyptiis  
oppressus,  fere  fuisset  exstinctus.  Enarravimus  itaque,  libenter  audienti  et  paterno  
compatienti  affectu,  filii  sui  archipraesulis  pressuras,  angustias  et  dolores,  pericula  in  
pugna  illa  apud  Northamptune  ad  bestias,  pericula  in  falsis  fratribus,  pericula  in  fuga,  
pericula  in  via,  pericula  in  mari  et  in  ipso  portu  pericula,  laborem,  egestatem  et  
aerumnam,  et  ad  declinandas  insidias  habitus  sui  et  nominis  mutationem.  Et  audiens  
haec  patrum  ovium  pater,  commota  sunt  paternae  pietatis  viscera  super  filio,  et  
paternum  non  valens  dissimulare  affectum  lacrymatus  [Col.1171C]  est,  et  ita  
compunctus  ad  nos,  qui  loquebamur,  verbum  dirigens:  «Dominus,»  inquit,  «vester  in  
carne  adhuc  vivit  ut  dicitis:  magis  tamen  jam  sibi  in  carne  vivens  privilegium  martyrii  
vindicat.»  Et  quia  jam  valde  sero  erat,  et  nos  ex  itinere  fatigati,  data  nobis  
benedictione  et  consolatione  apostolica,  ad  hospitium  citius  non  remisit,  reversuros  
in  crastinum.  
 
 
Quae  objiciant  archipraesuli  regis  nuntii  coram  viro  apostolico.  
In  crastino  vero  dominus  papa  una  cum  fratribus  suis  venerabilibus  cardinalibus,  qui  
tunc  fere  omnes  in  curia  praesentes  aderant,  consistorium  intrans,  audivit  nuntios:  
qui  in  primis  dominum  papam  nomine  regis  officiose  salutantes,  
causam  [Col.1171D]  adventus  sui  exponunt.  Et  in  primis  quidem  archipraesuli  suo,  
quod  pacem  regni  et  sacerdotii,  tanquam  pacis  inimicus  turbasset,  objiciunt,  quod  
crucem  manibus  propriis  in  curia  regis  bajulasset,  quod  missam  de  beato  Stephano  
protomartyre  celebrasset  et  demum  fugam  clandestinam  fatue  nimis  et  turpiter  
ecclesiam  suam  deserens  iniisset:  et  quidem  omnia  haec  in  regis  ignominiam  et  
contemptum  et  totius  Ecclesiae  Anglicanae  et  potissimum  suae  provinciae.  Verum  
qui  inter  hos  eloquentioris  et  elegantioris  eloquii  habebantur,  et  praesertim  magister  
Gilbertus  Foliot,  Londoniensis,  et  magister  Hilarius  Cicestrensis  episcopi,  turbati  sunt  
in  dicendo,  et  dicendi  ordinem  et  etiam  recte  accentuandi  pronuntiationem  in  
nonnullis  dictionibus  perdiderunt,  [Col.1172A]  juxta  Sapientis  dictum:  Propter  
similem  linguae  lapsum  quasi  in  pavimento  cadentes  (Eccli.  XX).  Quod  totum  illius  est  
ascriptum  tunc  et  vere  ascribendum  operi  et  virtuti  qui  ora  mutorum  aperit  et  
disertorum  linguas  infatuat.  Vir  vero  apostolicus,  qui  non  solum  ex  nostris,  sed  
aliorum  multorum  fida  sed  secreta  relatione,  causam  dissensionis  inter  regem  et  
archipraesulem  et  gestorum  veritatem  cognoverat,  criminatoribus  non  adhibuit  
fidem,  potius  in  consistorio  publice  hortabatur  episcopos  ut  in  archipraesulem  suum  
parcius  agerent.  Unde  et  qui  missi  fuerant,  videntes  sic,  fortiter  et  instanter  regis  
nomine  postulant  ut  archipraesulem  in  Angliam  remitteret,  pariter  et  a  latere  suo  
legatum,  qui  remota  appellatione  causam  [Col.1172B]  ibi  inter  regem  et  
archipraesulem  audiret  et  inter  ipsos  vel  componeret  vel  causam  per  sententiam  
terminaret;  ubi,  sicut  adjiciebant,  gestorum  veritas  verius  et  commodius  agnosci  
poterat.  Verum  Romanus  pontifex,  necdum  petitionem  hanc  vel  concedens  vel  
renuens,  hortabatur  attentius  ut  archipraesulis  ad  curiam  exspectarent  adventum,  et  
jam  objecta  eo  praesente  intentarent,  aut  nihil  objicientes  suam  facerent  
petitionem,  adjiciens  in  absentia  ejus  nil  in  eum  statuendum,  nec  ipsos  in  forma  illa  
quam  petebant  exaudiendos;  at  illi  exspectare  nolentes,  eo  quod,  ut  aiebant,  ultra  
terminum  a  rege  sibi  praefixum  in  curia  moram  facere  non  audebant,  crebro  
postulant  et  instanter  dictam  regis  petitionem  [Col.1172C]  adimpleri.  Arctabatur  
itaque  Romanus  pontifex  cernens  regis  juventutem  et  dominationem  amplam,  et  
durum  illud  et  dirum  quod  tunc  erat  in  Dei  Ecclesia  schisma:  metuebat  quod  si  rex  
pateretur  repulsam  praesertim  per  tam  magnos  et  honoratos  factae  petitionis,  major  
in  ecclesia  scissura  fieret:  quod  et  ipsi  qui  missi,  praesertim  laici,  minabantur.  Inde  
vero  verebatur  archipraesulem  in  insulam,  in  qua  jam  velut  publicus  hostis  
habebatur,  et  a  qua  cum  tanta  difficultate  et  tot  periculis,  quasi,  ipso  Domino  
educente,  jam  exierat,  sua  auctoritate  remittere:  ne  sic  archipraesulis  innocentia,  et  
causa  opprimeretur  justitiae,  unde  et  in  se  Dei  provocare  judicium,  et  toti  Ecclesiae  
scandalum  foret.  Forte  etiam  et  ob  istud  in  insulam  remittere  
verebatur.  [Col.1172D]  Sic  enim  est  in  insula  contra  regem  insularum  contendere,  
tanquam  si  vinculatus  in  carcere  contra  magistrum  et  dominum  carceris  dimicet.  Vir  
itaque  apostolicus  coarctabatur,  praesertim  plerisque  fratrum  suorum  cardinalibus,  
illis  maxime  qui  ut  principibus  et  magnatibus  placeant  studere  solent,  adjudicantibus  
regis  petitionem  fieri  debere,  aliis  vero  renitentibus.  Attamen  librato  demum  
consilio,  et  consilii  ac  fortitudinis  desuper  accepto  spiritu,  Pater  patrum  dissimulare  
non  potuit,  et  dictam  regis  petitionem,  in  gravamen  et  oppressionem  archiepiscopi  
conceptam,  non  adimplendam  decrevit,  nisi  forte  archipraesulis  ad  curiam  
exspectarent  adventum;  alioquin  in  ipsius  absentia  nihil  agendum  contra  ipsum.  At  
illi  exspectare  nolentes,  voto  et  [Col.1173A]  causa  frustrati,  in  Angliam  non  cum  
benedictione  apostolica,  sed  potius,  ut  credendum  verius,  cum  maledictione  paterna  
reversi  sunt,  et  in  se  et  in  semine  suo  maledicti,  qui  patris  sui  verenda  non  
operuerunt,  sed  potius  frontose  detegere  nequaquam  veriti  sunt.  Et  quidem  eo  
festinantius  acceleraverunt,  reveriti  quod  ipsis  secreto  nuntiatum  fuisset,  nonnullos  
de  militibus  terrae,  favore  archipraesulis,  et  ipsorum  odio,  sarcinis  suis,  in  quibus  non  
modicum  argenti  sperabatur,  per  viam  paravisse  insidias.  Unde  festinanter  et  subito  
Franciam  exeunt,  multos  ibi  ad  eorum  spolia  paratissimos,  archipraesulis,  ut  diximus,  
favore,  fugientes.  Miro  siquidem  modo  et  incredibili,  mox  ut  de  archipraesule  per  
universum  ecclesiarum  orbem  innotuit  sic,  omnium  [Col.1173B]  dedit  ei  Dominus  
gratiam  et  favorem:  in  adversantes  vero  e  diverso  omnium  odia  concitavit.  Illo  
profecto  faciente  sic,  cui  populus  quem  non  cognovit  servivit,  et  in  auditu  auris  
obedivit.  Vix  enim  est  ut  non  omnibus  placeat,  qui  omnium  placet  auctori  et  cui  
omnium  auctor,  juxta  quod  de  uno  sanctorum  legitur:  «Quod  quem  perfuderat  Deus  
gratia,  ab  omnibus  amabatur;»  adeo  quod  etiam  nominis  Christiani  persecutores  illos  
quos  variis  et  exquisitis  suppliciis  peremerunt,  ex  virtutibus  tamen  quas  cernebant  
commendarent.  Sed  de  hoc  plenius  alias:  coeptum  historiae  ordinem  prosequamur.  
 
 
9.  QUALITER  NUNTII  REGIS  IN  ANGLIAM  REVERSI,  ET  ARCHIPRAESUL  A  REGE  
FRANCORUM  SIT  EXCEPTUS.  
[Col.1173C]  Itaque  non  exspectato  in  curia  archipraesule,  infecto  negotio  et  
proposito  et  voto  suo  frustrati,  revertuntur  in  Angliam  qui  missi  fuerant.  
Archipraesul  vero,  quem  supra  in  Flandria  adhuc,  apud  Sanctum  Audomarum  in  
praeclara  et  religiosa  Sancti  Bertini  abbatia  dimisimus,  propter  terrae,  quas,  ut  supra  
diximus,  verebatur,  insidias  paucos  ibi  faciens  dies,  noctu  Flandriam  egreditur,  sed  in  
equis  et  comitatu  multorum.  Siquidem  bonae  memoriae  Milo  tunc  Teruanensis  
episcopus,  et  supra  nominatus  Sancti  Bertini  tunc  abbas,  ipsum  propter  viae  
securitatem  comitati,  eduxerunt  de  terra;  et  ad  inclytam  illam  Galliarum  civitatem  
Suessionem  perduxerunt.  Ad  quam  Domino  procurante  sic,  et  [Col.1173D]  in  crastino  
sui  adventus,  dominus  rex  Francorum  venit.  Et  quidem  Christianus  ille  rex,  quem  
inter  caetera  virtutum  ornamenta  in  regali  fastigio  perfectae  humilitatis  decoravit  
insigne,  mox  ut  Cantuariensem  archiepiscopum  in  civitate  audivit,  ad  hospitium  
suum  descendit,  et  in  salutatione  praevenit  ipsum  in  omni  alacritate  et  exsultatione  
excipiens;  ex  regia  quidem  clementia  vexationi  suae  et  labori  compatiens,  ex  regia  
magnificentia  pacem  et  securitatem  donans,  et  ex  regia  munificentia  ad  necessarios  
de  fisco  sumptus  quandiu  exsularet  accipiendos  compellens:  ita  quidem  ut  jam  multi  
dicerent:  Dominus  dedit,  Dominus  abstulit:  Dominus  archipraesuli  Cantuariensi  
regem  Anglorum  abstulit;  Dominus  regem  Francorum  [Col.1174A]  dedit.  Et  quidem  
jam,  ut  superius  diximus,  pacem  archipraesuli  et  securitatem  per  nuntios  suos  
concesserat:  verum  rex  prius  in  civitate  hac  supranominata  visus  est  ab  archipraesule  
quam  nuntii  pacis  ad  archipraesulem  reverterentur,  illos  mox,  ut  supra  diximus,  e  
vestigio  secuti  Anglorum  nuntios;  qui  contra  archipraesulem  Senonis  ad  dominum  
papam  acceleraverunt.  Archipraesul  vero  videns  ita  cor  regis  erga  se,  Deo  et  regi  
devotas  gratias  retulit,  illum  praesertim  et  corde  et  ore  summa  prosequens  
gratiarum  actione,  in  cujus  manu  corda  regum  sunt.  Sed  etiam  memorandum  hic  
quod  cum  archipraesul  jam  inde  in  longa  quae  restabat  peregrinationis  suae  via  et  
ver.  .  .  datum,  ut  supra  diximus,  sibi  et  suis  haberet  viaticum,  
sumptus  [Col.1174B]  tamen  de  fide  regis  tam  munifice  et  tam  liberaliter  a  rege  ipso  
oblatos  accipere  renuit,  utpote  qui  ad  dandum  potius  quam  ad  accipiendum  semper  
paratus  fuerat;  juxta  quod  ipse  Dominus  dicere  consueverat,  beatius  esse  magis  dare  
quam  accipere.  Verumtamen  archipraesul  a  rege  oblata  non  omnino  renuit,  sed  regi  
gratias  referens  dicebat  necdum  fore  tempus  accipiendi  nec  necessitatem  urgere  
adhuc.  Et  ita  dominus  rex  et  archipraesul  per  aliquot  dies  in  civitate  commorantes,  
recessit  in  multa  gratia  archipraesul  a  rege  Senonis  ad  dominum  papam  properans.  
Cui  rex  statim  de  ministerialibus  suis,  qui  ipsum  per  viam  necessaria  ministrando  
procurarent  et  ducerent,  commisit.  
 
 
10.  QUALITER  EXCEPTUS  ARCHIPRAESUL  A  VIRO  APOSTOLICO  ET  DE  EXSILII  SUI  
CAUSA.  
[Col.1174C]  
Itaque  ad  dominum  papam  Senonis  venimus,  qui  venientem  quidem  ad  se  paterna  
suscepit  benignitate,  super  vexatione  ipsius  multimoda  et  peregrinatione  tam  
periculosa  et  dura  paterne  compatiens.  Post  aliquot  vero  dies  placuit  archipraesuli  
de  suo  et  suorum  consilio  totius  dissensionis  inter  regem  et  ipsum  in  Anglia  et  exitus  
sui  a  terra  causam  domino  papae  et  cardinalibus  exponere.  Nec  enim  dominus  papa  
adhuc  hoc  ab  ipso  requisierat,  exspectans  forte  quod  archipraesul  tanquam  providus  
non  requisitus  hoc  faceret.  Placuit  itaque  archipraesuli  sic:  nam,  etsi  per  proprios  
nuntios  fuisset  prius  significata  totius  mali  origo  et  causa,  et  sparsim  [Col.1174D]  per  
alios  hinc  inde  commeantes  relata,  consultius  tamen  videbatur,  ut  ipsemet  causae  
suae  merita  exponeret  et  gestorum  referret  veritatem,  et  quas  in  ipsum  praefati  
Angliae  nuntii  imprimere  conati  sunt,  ipsemet  per  se  ipsum  dilueret  notas.  Igitur  post  
aliquot  dies  adventus  nostri  ad  curiam  domino  papae,  venerabilibus  viris  cardinalibus  
praesentibus,  non  quidem  publice  in  consistorio,  sed  in  thalamo  secretius,  totam  
gestorum  seriem  et  exitus  sui  causam,  grata  quadam  et  succincta  brevitate  enarravit.  
Grata,  inquam,  utpote  cujus  eloquentia  modesta  erat  et  elegans  et  lingua  semper  
inoffensa.  Et  in  concessione  illarum  consuetudinum  quas  supra  apud  Clarendune  
fabricatas  et  in  scriptum  redactas  diximus,  qualiter  ipse  lapsus  fuerit  
manifeste  [Col.1175A]  confessus  est  et  non  negavit,  et  ex  quibus  ad  lapsum  inductus  
fuerit,  quae  nos  supra  cum  de  his  ageretur  ostendimus.  Et  ibidem  mox  allata  est  
expansa  funesta  illa  scriptura  secundum  chirographi  formam  confecta,  de  qua  supra  
satis  meminimus,  quam  ante  nunc  nec  papa,  nec  cardinales,  etsi  de  ipsa  non  tamen  
ipsam  audierant:  unde  et  statim  in  audientia  domini  papae  et  cardinalium  omnia  
lecta  sunt,  consuetudines  videlicet  numero  sedecim.  Quam  profecto  scripturam,  etsi  
forte  hic  esset  locus,  non  tamen  curavi  hic,  in  hac  videlicet  libelli  historici  serie  
interserere,  tum  propter  nimiam  illic  verborum  inurbanitatem  et  indecentiam,  tum  
propter  historici  hujus  libelli,  qui  nunc  in  manibus  est,  prolixitatem  evitandam:  cum  
tamen  ea  [Col.1175B]  scriptura  exsilii  nostri  et  martyrii  causam  contineat,  quin  
potius  favente  Domino  finito  historico  libello  hoc  scribetur  in  fine.  Pariter  et  ab  omni  
qui  historicum  libellum  hunc  transcribere  voluerit,  et  scriptura  illa  semper  in  fine  
transcribatur,  et  legatur  e  nescientibus  qui  tam  gloriosi  martyris  Thomae  exsilii  et  
martyrii  causam  nosse  desiderant.  
Omnibus  vero  quae  in  Scriptura  continebantur  perlectis,  quibusdam  etiam  in  ea  
lectis  et  relectis  et  diligenter  et  attente  singulis  auditis  et  cognitis,  dominus  papa  
acerrime  motus  statim  excanduit  in  archipraesulem,  arguens  eum  et  dure  increpans  
quod  in  illarum,  ut  aiebat  papa,  non  consuetudinum  [Col.1175C]sed  tyrannicarum  
usurpationum  assensu  et  ipse  et  qui  cum  eo  erant  episcopi  sacerdotio  suo  
renuntiaverint,  et  Dei  Ecclesiam  ancillaverint,  adjiciens  multo  satius  omne  
sustinuisse  discrimen  quam  tantis  legis  Dei  subversionibus  praebuisse  assensum:  
recolens  de  Machabaeis  fratribus  septem  sanctam  illam  historiam,  mirabilem  
quidem  omnibus  sed  imitabilem  paucis.  Et  improperans  quod  illi,  cum  non  essent  
sacerdotes  evangelici  nec  etiam  legales  sed  Judaei,  juvenes  et  privati,  nec  quidem  
pro  lege  evangelica,  sed  pro  lege  patria,  pro  lege  porcina,  varia  et  exquisita  supplicia  
animo  prompto  et  devoto  passi  sunt,  et  adjecit:  «Verumtamen,»  inquit,  «inter  
abominabilia  haec,  quae  in  praesentia  nostra  hic  lecta  sunt  et  ex  vobis  audita,  nulla  
quidem  [Col.1175D]  bona  sed  quaedam  tolerabilia  sunt.  Quae  utcunque  potest  
Ecclesia  tolerare,  sed  horum  major  pars  reprobata  et  ab  antiquis  quidem  et  
authenticis  damnata  conciliis,  utpote  directo  sacris  sanctionibus  adversa.»  Quae  vero  
haec,  quaeve  illa  nos  nunc  distinguere  non  oportet;  quod  liquet  etiam  his  qui  vel  
tenuiter  sacrorum  canonum  experientiam  habent.  
Verumtamen  vir  apostolicus  easdem  praenominatas  consuetudines,  quas  et  
archipraesul,  et  ob  easdem  causas  breviter  quidem,  sed  admodum  indignanter  mox  
ibidem  in  audientia  cardinalium,  nobis  praesentibus,  reprobavit  et  ab  ecclesia  in  
posterum  damnandas  censuit.  Et  demum  ad  archipraesulem  se  convertens:  
«Verumtamen,  inquit,  frater,  etsi  [Col.1176A]  tuus  et  fratrum  tuorum  
coepiscoporum  grandis  fuerit  excessus  et  enormis,  tecum  tamen  agendum  parcius;  
qui  etsi,  ut  confiteris  ipse,  cecidisti.  mox  post  casum  resurgere  conatus  es,  propter  
casum  multa  jam  gravia  et  dura  perpessus.  Et  statim  u  cecideras,  cum  adhuc  esses  in  
Anglia,  a  nobis  quaesisti  et  meruisti  de  clementia  nostra  per  litteras  nostras  
absolutionis  beneficium:  et  quasi  haec  non  sufficerent  adhuc,  eo  quod  confessio  fieri  
per  nuntium  vel  per  scriptum  non  soleat,  nunc  demum  apostolicam  sedem  casum  
tuum  devote  et  humiliter  confitens  in  labore  plurimo  et  variis  adiisti  periculis;  unde  
et  dignum  est  et  nos  tibi  hoc  indulgemus  ut  in  tuis  adversis  clementiae  nostrae  
consolationem  et  gratiam  prae  caeteris  personis  ecclesiasticis  [Col.1176B]  tanto  
plenius  et  affectuosius  sentias,  quanto  pro  libertate  Ecclesiae  et  pro  fide  et  
devotione  nostra  majora  reliquisti  et  graviora  perpessus  es.»  Et  ita  vir  apostolicus  
archipraesulem  primo  paterna  severitate  objurgans,  et  maternae  post  consolationis  
dulcedine  reparans  tunc  dimisit.  Et  apostolica  sic  consolatione  accepta,  jucundi  in  
hospitia  nos  ecepimus.  
 
 
11.  QUALITER  CORREPTUS  A  CARDINALIBUS  QUOD  TEMPORE  SCHISMATIS  CONTRA  
REGEM  SE  EREXERIT.  
Verum  in  crastino,  a  quibusdam  cardinalium  et  plerisque  aliis  de  curia  viris  magnis  et  
eruditis  qui  in  scripturis  multum  poterant,  talibus  quippe  curia  abundare  et  florere  
consuevit,  archipraesul  tanquam  [Col.1176C]  familiaribus  suis  et  faventibus  sibi  
benigna  quadam  et  amicabili  est  asperitate  objurgatus,  quod  diebus  illis  tam  malis,  
tempore  videlicet  schismatis  et  inter  ruinas  Ecclesiae,  contra  principem  suum,  contra  
potestatem  tantam  se  erexerit;  parendum  potius  tempori  et  sustinendum  dicebant,  
cum  hora  esset  tunc  et  potestas  tenebrarum,  quin  Petrus  gladium  suum  non  exerere  
sed  jubetur  reponere.  Et,  sicut  addebant,  zizania  ab  inimico  homine  superseminata,  
ab  evangelicis  servis  nequaquam  tunc  colligenda,  ne  forte  eradicando  ea  eradicarent  
simul  et  triticum:  unde  et  juxta  patrisfamilias  praeceptum  usque  ad  tempus  utraque  
simul  sinuntur  crescere.  Quod  et  idem  ipsum  est  magistri  consilium,  qui  propter  
dierum  malitiam  tempus  redimendum  
suadet:  [Col.1176D]  Redimentes,  inquit,  tempus  quoniam  dies  mali  sunt  (Ephes.  V).  
Et  propheta  similiter:  Ideo,  inquit,  prudens  in  tempore  illo  tacebit,  quia  tempus  
malum  est  (Prov.  XI).  Adjiciebant  etiam  hi  quod  fortes  Ecclesiae  columnae  ad  
Ecclesiae  fabricam  diuturnius  et  validius  supportandam,  interdum,  discretionis  manu  
adhibita,  etiam  quasi  in  fragiles  et  tenues  calamos  transformentur  pro  tempore;  
quibus  ad  vehementem  procellae  spiritum  aliquantisper  inclinari  et  cedere  satius  
quam  frangi  supra  vires  resistendo.  Quod  et  magister  secundum  sapientiam  sibi  
datam,  quemadmodum  docuit  et  fecit.  Cum  enim  illius  veteris  legis  abolitionem  
praedicaret,  tamen  et  ipse  tempore  cedens  legem  in  se  ipso  implevit,  cujus  
abolitionem  docebat;  caput  ex  lege[Col.1177A]  tondens  et  purificatus  secundum  
legem,  templum  intrans  et  hostias  offerens,  Timotheum  etiam  circumcidens.  Et  
demum  cum  esset  magister  gentium,  Judaeorum  advocatus,  et  inter  magnos  
theodoctorum  maximus,  utpote  qui  non  ab  homine  neque  per  hominem  evangelium  
didicisset,  post  omnia  tamen  haec  terrenae  potestati  se  subdidit  Caesarem  
appellando,  ita  censens  per  omnia  haec,  cum  tempus  sic  exigit,  cedendum  tempori  
et  tempus  redimendum  pro  tempore.  
 
 
Qualiter  archipraesul  cardinalibus  ad  objecta  responderit.  
Auditis  vero  his  archipraesul,  qui  tanquam  providus  a  magnis  et  sapientibus  curiae  
haec  sibi  in  curia  objicienda  arbitrabatur,  verum  et  cum  
suis  [Col.1177B]praetractaverat  super  hoc,  et  sermones  suos  in  judicio  jam  
disposuerat,  secundum  sapientiam  et  gratiam  sibi  datam  mox  respondit:  «Fratres,»  
inquit,  «non  diffiteor  quin  sicut  vos  viri  tam  edocti  et  eruditi  dicitis,  pro  tempore  
tempori  cedendum  sit,  et  multa  sustinenda  pro  tempore;  fateor,  inquam,  et  in  hora  
hac  et  potestate  tenebrarum,  tanto  videlicet  imperatore  Frederico  et  tanto  antipapa  
Octaviano,  schismaticis  tam  insignibus  in  catholicos  principes  qui  ab  Ecclesia  non  
recesserunt  sed  perstiterunt,  etiam  multum  delinquentes,  nequaquam  Petri  gladium  
exercendum  fateor,  sed  reponendum,  ut  dicitis,  ne  forte  in  Ecclesia  Dei  scissura  
deterior  fiat,  praesertim  cum  divisionis  malitia  plures  semper  [Col.1177C]  quaerat  
habere  consortes.  Tanta  siquidem  temporis  potest  esse  malitia  ut  ecclesiae  solum  
gemitus  et  dolor  restet  et  ad  Dominum  clamor,  et  dormiet  tunc  ecclesiasticae  
disciplinae  severitas,  ecclesia  tunc  per  solum  tau  propheticum  consecutura  salutem.  
Et  hoc  est  tempus  malum  quando  videlicet  malorum  nulla  spes  restat  correctionis,  
sed  soli  Deo  vindicta,  sicut  ipse  Dominus:  Mihi,  inquit,vindictam  (Hebr.  X).  De  quo  et  
supra  per  prophetam  dictum  meministis:  Ideo  prudens  in  tempore  illo  tacebit  quia  
tempus  malum  est  (Prov.  XI);  et  tunc  profecto  juxta  Sapientis  consilium:  Vindictae  
Altissimi  dandus  locus.  Est  et  aliud  tempus  quando  videlicet  correctionis  malorum  
spes  est.  Et  tunc  quidem  exspectandum,  sustinendum  et  orandum  [Col.1177D]  pro  
sustentatis.  Alioquin  sicut  per  Sapientem  dicitur:  Vae  his  qui  sustinentiam  
perdiderunt  (Eccli.  II).  Prius  quidem  tempus  tenebrosum,  et  hora  tunc  et  potestas  
tenebrarum,  et  tunc  juxta  Domini  verbum  gladius  Petri  reponendus.  Secundum  vero  
tempus  quasi  nubilum  et  tunc  gladius  Petri  suspendendus,  resumendus  in  tempore.  
Et  secundum  haec  tempora,  de  vindicta  ecclesiastica  seu  de  Petri  evangelico  gladio  
varie  Scriptura  loquitur:  nunc  videlicet  de  eo  exercendo,  nunc  de  reponendo,  
interdum  vero  suspendendo  et  resumendo  pro  tempore.  Et  haec  quidem,  fratres,  
nostis  me  multo  melius,  utpote  qui  in  tanta  schola  totius  Ecclesiae  doctoris  quotidie  
discitis  aut  docetis.  Verum  in  audientia  vestra  deo  dicimus  haec,  non  ut  discipulus  
magistros  doceat,  [Col.1178A]  sed  ne  suspicemini  quod  ego  gladium  hunc  contra  
principem  meum  dominum  meum  Anglorum  regem,  et  si  durius  adversum  me  actum  
sit,  exeri  adhuc  postulem  vel  desiderem.  Sustinendum  prius  et  regia  clementia  cum  
exspectatione  expetenda,  juxta  Sapientis  consilium:Fili,  inquit,  in  mansuetudine  
opera  tua  perfice  et  super  hominum  gloriam  diligeris  (Eccli.  III).  Peragit  enim  
interdum  tranquillitas,  quod  non  potest  violentia,  unde  est  et  illud  poetae  ethnici:    
 
.  .  .  .  .  .  Peragit  tranquilla  potestas    
Quod  violenta  nequit.  
Et  doctorum  unus:  «Saepe,»  inquit,  «flectit  humanitas  quos  nec  virtus  potuit  
superare,  nec  ratio.»  Et  ideo  non  ut  arguitis  me,  non  pareo,  imo  pareo,  
et[Col.1178B]  libenti  animo  pareo  tempori  et  non  praevenio  tempus,  sustinens  et  
sustinere  paratus,  donec  favente  domino  domini  mei  regis  iram  indulgentia  
subsequatur:  adeo  quod  et  si  in  eum  gladium  exertum  cernerem,  me  interponerem  
et  occurrerem  pro  me  in  ipsum  exerto.  Prius  enim  tempus  sustinentiae,  tempus  
misericordiae  et  justitiae  postea,  ut  ita  misericordiam  et  judicium  cantemus  Domino.  
Verumtamen,  sicut  jam  tetigimus,  ut  tamen  nihil  contra  decreta  apostolica  seu  in  
veritatis  praejudicium  audeam,  nec  indistincte  nec  usquequaque  verum  quod  diebus  
malis  seu  tempore  schismatis  in  principes  vel  in  eos  qui  sociam  multitudinem  
habent,  ecclesiastica  non  sit  exercenda  vindicta  vel  Petri  
gladius  [Col.1178C]  exerendus.  Siquidem  tempore  schismatis  qui  ab  Ecclesia  non  
recesserunt  sed  perstiterunt,  principes  populorum  adeo  possent  tam  dire  tam  dure  
matris  suae  Ecclesiae  pacem  ipsius  turbando  concutere  latera  et  excutere  viscera,  
quod  ipsos  tanquam  abortivos  a  se  rejiceret  et  fierent  velut  ethnici  et  publicani;  
unde  et  magister  in  tenera  adhuc  novellae  ecclesiae  plantatione  non  solum  in  
concutientes  ejus  latera  et  effundentes  viscera,  sicut  illi  sunt  qui  personas  
ecclesiasticas  opprimunt  et  pacem  ejus  perturbant,  sed  in  eos  etiam,  qui  per  varias  
criminum  maculas  ecclesiae  faciem  deturpant,  gladium  evangelicum  exerit.  Si  
is,  inquit,  qui  frater  nominatur,  est  fornicator,  aut  avarus,  aut  idolis  serviens,  aut  
maledicus,  aut  ebriosus,  aut  rapax,  cum  ejusmodi  nec  [Col.1178D]  cibum  sumere  (I  
Cor.  V).  Et  alibi,  Si  quis,  inquit,  non  obedierit  verbo  nostro  per  epistolam,  hunc  notate  
et  ne  commisceamini  cum  illo  ut  confundatur  (II  Thess.  III).  Ecce  quia  tenera  adhuc  
ecclesia  et  novella,  quando  etiam  parvulae  in  ipsis  nativitatis  suae  cunabulis  manus  
jam  omnium  contra  ipsam,  fiducialiter  tamen  et  intrepide  magister  gladium  exerit,  ut  
sponso  gloriosam  sponsam  exhiberet,  non  habentem  maculam,  aut  rugam,  aut  
aliquid  ejusmodi  sed  esset  sancta  et  immaculata.  Si  ergo  magister  gentium  in  tenera  
adhuc  et  novella  ecclesia  audet  sic,  multo  minus  trepidandum  nunc,  quando  ad  
prophetae  vaticinium  ecclesia  posita  est  in  superbiam  omnium  saeculorum.  Alibi  
etiam  magister  discipulis,  quos  inter  nascentis  ecclesiae  
primordia  [Col.1179A]  praelatos  ordinaverat,  improperat  sic:  Sustinetis,  inquiens,  si  
quis  vos  in  servitutem  redigit,  si  quis  devorat,  si  quis  accipit,  si  quis  in  faciem  vos  
caedit  (II  Cor.  XI).  Ecce  magistri  in  discipulos,  quos  super  novellam  adhuc  ecclesiam  
praelatos  creaverat,  pro  ecclesiasticae  servitutis  sustinentia  improperium.  Et  si  
servitus  haec  minime  sustinenda  tunc,  quando,  ut  jam  diximus,  ipsa  parvula  adhuc  et  
manus  omnium  contra  ipsam,  multo  minus  nunc.  Nam  etsi  schisma  nunc  sit,  sicut  
frequentius  in  Romana  Ecclesia  accidit,  attamen  qui  schismatici  habentur  Chistianae  
sunt  fidei  professores,  ecclesiam  quidem  vulnerantes,  perimentes  minime,  miserante  
Domino  ad  Romanae  Ecclesiae  obedientiam  reversuri  in  brevi.  Et  si  ecclesiastica  non  
sufficiunt,  vel  ab  [Col.1179B]  ethnicis  exempla  sumamus.  Inter  quos  unus  poetarum  
gentilium  alium  quemdam  metrice  commendat  pariter  ethnicum,  quod  sub  duro  
principe  et  temporibus  malis  bonus,  hoc  est  liber,  esse  auderet,  ad  ipsum  quem  
commendat  loquens  sic:    
 
Laudari  debes  quoniam  sub  principe  duro,    
     Temporibusque  malis  ausus  es  esse  bonus.  
Bonus,  inquit,  id  est  liber,  generale  boni  vocabulum  sic  specificans.  Et  profecto  nisi  in  
pacis  ecclesiasticae  violatores  ecclesia  libere  et  intrepide  gladium  exerat,  
ecclesiasticus  judex  sine  causa  gladium  portat.  Et  quidem  pax  ecclesiastica  haec  non  
solum  per  schismaticos  et  haereticos,  sed  et  saepe  per  tyrannos  Ecclesiae  filios  
perturbatur.  Qui,  ut  supra  [Col.1179C]  tetigimus,  matris  suae  concutientes  latera,  
excutiunt  viscera,  personas  ecclesiasticas  opprimunt,  expellunt,  leges  novas  condunt,  
et  cleri  libertatem,  quae  Ecclesiae  decus  et  virtus  est,  adimunt;  ita  Ecclesiam  in  
superbiam  saeculorum  positam  ancillantes  ut  sit  sicut  populus  et  sacerdos.  Et  in  tales  
quidem  etiam  tempore  schismatis,  tempore  haereseos,  quemadmodum  in  
schismaticos  et  haereticos,  ecclesiastica  censura  exercenda,  et  Petri  gladius  
exerendus.  Alioquin  vicarius  Christi  successor  Petri  sine  causa,  ut  jam  diximus,  hunc  
portat  gladium,  quem  sicut  iners  et  trepidus  tempore  belli  non  exerit  sed  abscondit,  
et  Ecclesiae  virtus  in  adversitate  non  perficitur  sed  infirmatur.  Quod  rex  et  Propheta  
elugebat:  Infirmata  est,inquiens,  in  paupertate  mea  virtus  mea  (Psal.  
XXX).  [Col.1179D]  Sed  econtra  Magister  in  infirmitate  de  potentia  sua  
gloriatur:  Quando  infirmor,  inquit,  tunc  potens  sum  (II  Cor.  XII).  Et  alibi  ad  
discipulum:  Memor  esto,  inquit,  Dominum  Jesum  Christum  resurrexisse  a  mortuis  
secundum  evangelium  meum,  in  quo  laboro  usque  ad  vincula,  quasi  male  operans,  
sed  verbum  Dei  non  est  alligatum  (II  Tim.  II).  Ita  et  ad  Magistri  exemplum,  Ecclesiae  
in  infirmitate  sua  de  potentia  sua  gloriandum,  unde  nec  verbum  Dei  gladius  spiritus  
alligandus,  sed  multo  magis  inter  vincula  gloriosius  tunc  exeritur.  Nec  enim  est  quod  
Ecclesia  haesitare  habeat  aut  timere,  cujus,  ut  ait  doctorum  illustrium  unus:  «Proprie  
proprium  est,  ut  tunc  intelligat,  cum  arguitur,  tunc  vincat  cum  laeditur,  tunc  obtineat  
cum  deseritur.»-­‐-­‐-­‐«Et  quae,»  ut  itidem  alius  [Col.1180A]  doctorum  ait,  «de  
adversitate  laetatur,  angustia  dilatatur,  tristitia  erigitur,  fletibus  pascitur,  sanguine  
rigatur,  mortibus  fecundatur,  quae  semper  novit  triumphare  mundi  cladibus  
ingravata,  et  inde  crescit  unde  mundus  deficit.»  Arca  enim  est  quae  quanto  fortius  
mundi  fluctibus  tunditur,  tanto  altius  erigitur.  Nec  igitur  est,  ut  vos,  fratres,  quadam  
mihi  verborum  insinuatione  innuitis,  quod  etiam  hoc  tempore  schismatis  Ecclesiae  
timendum  sit  aut  pro  Ecclesia,  quo  minus  vicarius  Christi  successor  Petri  in  
ecclesiasticae  pacis  violatores  Petri  gladium  exerat.  Non  est,  inquam,  Ecclesiae  
timendum  aut  pro  Ecclesia.  Nam  ut  firmissimum  et  quod  infirmari  non  potest  
testimonium  inducamus,  adhuc  juxta  ipsius  veritatis  in  Evangelio  verbum,  ecclesia  
haec  domus  [Col.1180B]  illa  est  sapientis  viri  supra  firmam  petram  aedificata,  quod  
ibi  ventorum  non  debeat  formidare  injurias  nec  inundationum.  Si  quidem  in  petra  
exaltata,  in  petra  secura,  in  petra  firmiter  stans,  secura  ab  hoste,  fortis  a  casu.  Et,  si  
adhuc  petra  non  sufficit,  In  sole,  inquit,posuit  tabernaculum  suum  (Psal.  XVIII),  in  
sole  justitiae  Christo  fundata  ecclesia:  unde  et  Magister:  Fundamentum,  inquit,  
positum  est  quod  nemo  mutare  potest,  quod  est  Christus  Jesus.  Nos  igitur,  fratres,  
simul  stemus,  qui  retrorsum  non  abivimus,  et  in  hac  paupertate,  in  hac  diminutione  
nostra,  in  hoc  schismatis  tempore  virtus  nostra  non  infirmetur;  sed  cum  tempus  
exegerit,  non  mundani  timoris  servi  sed  justitiae  simus  ministri.  
Scriptum  [Col.1180C]  est  enim  quod:  Justitia  et  pax  osculatae  sunt  (Psal.  LXXXIV).  
Bene,  inquit,  osculatae,  confoederatae  videlicet  et  concordes.  Justitia  quippe  pacem  
generat,  alit,  et  ne  violetur,  protegit.  Et  ideo  duae  hae,  tanquam  mater  et  filia,  nutrix  
et  alumna,  et  velut  tutrix  et  pupilla  mutuis  quasi  delectantur  osculis  et  continuis  se  
amplexibus  fovent.  Adeo  videlicet  confoederatae  inter  se  et  concordes  ut  neutra  
absque  altera  sit,  unde  et  de  harum  confoederatione  et  concordia  illustrium  
Ecclesiae  doctorum  unus:  «Amant,»  inquit,  «se  duae  hae,  adeo  ut  qui  fecerit  
justitiam  inveniat  pacem  et  non  aliter.»  Nec  igitur  diebus  malis  tempore  schismatis  
vel  haereseos,  seu  tyrannis  vim  Ecclesiae  inferentibus  et  Ecclesiae  perturbantibus  
pacem,  arma  justitiae  reponenda,  sed  verius,  ut  tamen  [Col.1180D]  nihil  contra  
apostolica  statuta  seu  in  veritatis  praejudicium  audeam,  arbitror  secundum  Magistri  
documenta  pariter  et  hortamenta  sanctorum  indistincte  in  quoslibet  ecclesiasticae  
pacis  violatores  a  justitiae  ministris  libere  et  intrepide  justitiae  arma  exercenda,  ut  
ita  in  die  bellorum  Domini  in  captivandae  pacis  auxilium  vexilla  justitiae  prodeant.  
Nam  sicut  vulgo  dicitur,  arma  pacem  ferunt:  et  justitia  quidem  armata,  pax  vero  
laureata  et  inermis  describitur  utpote  quae  per  athletam  justitiam  vincit.  Violatae  
igitur  seu  captivatae  pacis  tempore  turpe  valde  et  indecens,  si  justitia  se  occultet,  
quia  nisi  vel  paci  captivae  vel  captivandae  mox  justitia  subveniret,  justitia  pacem  
pacis  osculo  proderet,  justitia  enim  et  pax  osculatae  sunt.  Et  certe,  fratres,  ut  
non  [Col.1181A]  parcens  veritatem  dicam,  tantis  quas  modo  supra  in  allocutione  
vestra  innuistis,  dissimulationibus  addentes  inter  caetera  quod  fortes  Ecclesiae  
columnae  etiam  in  fragiles  et  tenues  calamos  debeant  transformari  pro  tempore,  
tantis  revera  dissimulationibus  peccatoribus  dantur  cornua  et  reges  transeunt  in  
tyrannos.  Et  praecipui  Ecclesiae  filii  praecipui  Ecclesiae  fiunt  inimici,  ipsis  in  matrem  
suam  Ecclesiam  libere  debacchantibus  ecclesiasticae  disciplinae  severitate  torpente.  
Ita  ut  tolerabilior  sit  foris  infidelium  gladius,  quam  intus  filiorum  rebellio,  et  plangat  
cum  rege  illo  sancto:  Ecce,  inquiens,  in  pace  amaritudo  mea  amarissima  (Isa.  
XXXVIII).  Prima  enim  amaritudo  amara  pati  ab  inimicis;  secunda  amarior  sustinere  a  
proximis;  tertia  vero  amarissima  [Col.1181B]  impugnari  a  filiis;  hoc  enim  est  tanquam  
si  viscera  propria  convertantur  in  ulcera.  Propter  quod  Sapiens:  Fili,  inquit,  tibi  sunt,  
erudi  et  curva  illos  a  pueritia  illorum  (Eccli.  VII).  Verum,  fratres,  ut  in  insipientia  vobis  
loquar,  vos  enim  cogitis,  quaeritis,  ut  video,  vertere  mihi  in  culpam  quod,  ni  fallor,  ad  
gloriam  mihi  summam  et  immortalem  convertendum.  Ecce  enim  quod  ad  arcam  
sanctificationis  inclinatam,  ad  ipsam  erigendam,  pro  officii  mei  debito,  et  pro  viribus  
jam  apposui  manum  et  supposui  humeros  inter  ruinas  Ecclesiae,  Ecclesiae  ruinas  
quantum  datur  erigendo,  et  inter  ruinas  ejus  fere  jam  obrutus,  ne  ipsa  obrueretur.  Et  
si  gloriari  oportet  quod  quidem  oportet,  quia  etiam  expedit  [Col.1181C]  nunc  sie,  
inter  Romanae  Ecclesiae  schismata  quasi  ruente  orbe,  patres  mei  decessores,  
Cantuarienses  archipraesules,  quasi  cervice  erecta  semper  stare  inflexibiles  
consuerunt,  tanquam  firmissimae  domus  Dei  columnae  et  fortissimae:  verum  ut  
unum  vobis,  etsi  timide,  utinam  non  temere  dixerim,  etsi  vos  in  praesenti  ex  
qualicunque  causa  tam  gravis  schismatis  scandalo  ruitis,  ego  tamen  inter  vestras  
quasi  orbis  ruinas,  Domino  manum  suam  supponente,  non  ruam;  vos  tanquam  
domini  nostri  et  patres  quod  bonum  in  oculis  vestris  videbitur  facietis.  Ego  summi  
pastoris  vester  qualiscunque  coepiscopus,  et  ejusdem  Domini  conservus,  tantorum  
patrum  meorum,  successor,  licet  indignus,  adorabo  vestigia.  Quos,  etsi  non  possim  
consequi,  desidero  tamen  utcunque  [Col.1181D]  sequi,  unde  et  ego  sicut  nunc  
cernitis,  quod  et  scio,  Domino  sic  disponente,  accidisse,  cui,  non  vobis,  teneor  
commissa  mihi  talenta  cum  fenore  solvere;  ego,  inquam,  nunc  proposito  mihi  gaudio  
pro  Ecclesia  sustineo  crucem  confusione  contempta,  et  velit  nolit,  probet  vel  
improbet  mundus,  sustinebo,  in  flagella  paratus  quousque  juste  judicantis  Domini  
manus  super  me  nunc  extenta  se  retrahere  velit.  Certe  eo  usque  in  flagella  
paratissimus  et  magis  eligens  affligi  pro  Ecclesia  Dei  quam  peccati  temporalis  et  
aulae  Augustalis  habere  jucunditatem.  Novit  enim  clerus,  novit  populus,  novit  
mundus,  quantus  in  aula  fuerim,  et  de  aula  ad  Ecclesiam  assumptum  quanta  me  
gloria  sequeretur,  si  domini  mei  regis  in  omnibus  voluntati  obsequerer.  Qui  duplicis  
revera  [Col.1182A]  gloriae  stola  insignirer  tunc,  sicut  sacerdotali  et  regia.  Sed  certe,  
ut  verum  fateor,  mihi  nunc  pro  minimo  est  ut  in  facto  hoc  ab  humano  die  judicer,  
solum  in  praesenti  gloria  mea  sit  conscientiae  meae  testimonium.  Et  si  prudenter  et  
pie  scriptum  illud,  quod  dominus  papa  heri  in  publica  vestra  audientia  sic  damnavit,  
velitis  advertere,  obedientia  vestra  praesentis  turbationis  nostrae  non  modica  causa  
est.  
«Quod  autem  tacite  arguendo  me  dicitis  quod  ad  Magistri  consilium  tempus  
redimere  debuissem,  super  prudentia  vestra  satis  admirari  non  possum.  Siquidem  ad  
Magistri  consilium  me  redemisse  hoc  arbitror.  Et  si  super  illo  Magistri  verbo  
sanctorum  interpretatio,  sicut  generalis  et  necessaria,  ita  vera  est,  jam  non  arbitror  
sed  certissime  scio  me  tempus  [Col.1182B]  hoc  redemisse.  Nec  enim  Magister  ibi  
docet  temporis  redemptionem,  ubi  ecclesiasticae  libertatis  dispendium  vertitur,  
unde  et  sicut  jam  supra  diximus,  et  hic  iterare  necessarium,  discipulus  quos  super  
rudem  adhuc  et  novellam  ecclesiam  praelatos  constituerat,  sustinentiam  servitutis  
improperat:  Sustinetis,  inquiens,  si  quis  vos  in  servitutem  redigit,  si  quis  devorat,  si  
quis  accipit,  si  quis  in  faciem  vos  caedit(II  Cor.  XI).  Ecce  quod  Magister  qui  alibi  
hortatur  ad  temporis  redemptionem  cum  dies  mali  sunt,  minime  intelligit  temporis  
redemptionem  ubi  servitute  introducta  ecclesiasticae  libertatis  deperit  honor,  verius  
quippe  ibi  quam  temporis  redemptio,  temporis  perditio,  et  Ecclesiae  ignominiosa  
abjectio  [Col.1182C]est.  Nam  juxta  sanctorum  conniventiam  quid  est  secundum  
Magistri  consilium  tempus  redimere?  Certe,  ut  de  meo  nihil  afferam  hic,  nec  enim  
mea  doctrina  mea  est,  sed  sanctorum,  quod  tempus  sit  redimendum  multi  
consulunt,  sed  pauci  norunt,  pauciores  vero  agunt  et  aggrediuntur  quod  norunt.  
Nam  juxta  Magistri  consilium  et  interpretationem  sanctorum,  quid  est  tempus  
redimere?  Dare  quidem  et  accipere  temporalia,  dare  et  accipere  tempus,  
opportunitatem  videlicet  serviendi  Deo  et  vacandi  divinis.  A  quo  temporalia,  
temporales  videlicet  et  terrenae  occupationes  et  curae,  nos  avertunt.  Ut  igitur  
tempus  acquiramus,  temporalia  danda  sunt  pro  tempore,  et  sic  tempus  redimimus.  
Unde  et  Magister  magistrorum  in  Evangelio,  de  quo  hoc  magistri  verbum  
videtur  [Col.1182D]sumpsisse  originem:  Si  quis,  inquit,  vult  judicio  tecum  contendere  
et  tunicam  tollere,  dimitte  ei  pallium  (Matth.  V).  Ac  si  dicat:  Noli  propter  temporalia  
damna  seu  curas  temporales  et  causas  cordis  tui  pacem  et  quietem  amittere,  quo  
minus  habeas  tempus  vacandi  Deo  tuo.  Alioquin  non  juxta  Magistri  consilium  tempus  
redimes,  sed  tempus  perdes.  Huic  etiam  doctrinae  evangelicae  ethnicorum  tritum  et  
antiquum  proverbium  consonat:  «Nummum,  inquiunt,  quaerit  pestilentia:  duos  illi  
da  et  ducat  se.»  Videte  itaque,  fratres,  si  placet,  et  attendite  si  non  fecerim  sic,  si  
non  redemerim  tempus,  qui  temporalia  dedi  pro  tempore;  qui  Ecclesiae  
Cantuariensis  divitias  et  honorem,  quae  inter  occidentalis  orbis  ecclesias  praefulgens  
est,  pariter  et  domini  mei  [Col.1183A]  regis  gratiam  et  gloriam  pro  mea  et  cleri  mihi  
crediti  libertate  et  pace  dereliqui,  favente  Domino  gratiam  pro  gratia  et  gloriam  pro  
gloria  mihi  et  Ecclesiae  recepturus  adhuc,  praeter  causas  alias,  ideo  praesertim  
terram  fugiendo  egrediens  quod  in  praesenti  ibi  fructum  facere  nequivissem.  
Qualiter  etiam  et  Apollo  ille  magistri  discipulus,  quem  Corinthiorum  episcopum  
ordinaverat,  ipsos  fugiendo  deseruit,  quia  sedare  nequivisset.  Ita  quod  etiam  
multum  rogatus  a  Magistro,  reverti  ad  eos  tunc  nollet,  metuens  ne  propter  
incorrectos  non  faceret  fructum.  De  quo  Magister  ad  discipulos:  De  
Apollo,  inquit,  fratre  notum  vobis  facio  quam  multum  rogavi  eum,  ut  veniret  ad  vos  
cum  fratribus,  et  utique  non  fuit  voluntas  ut  tunc  veniret  (I  Cor.  XVI).  Sic  et  alii  
pastores  multi  et  boni  [Col.1183B]  ob  causam  similem  aut  penitus  sine  grege  semel  
commissum  sibi  gregem  deserentes,  aut  de  grege  ad  gregem  translati  ubi  utilius  
impenderent  curae  pastoralis  officium.  Sic  igitur  nec  pro  illorum,  sicut  existimo,  nec  
pro  mea  fuga  apologiam  necessarium  texere.  Praesertin  cum  ego  non  solum  
desperatae  correctionis  causa,  sed  ideo  etiam  me  subtraxerim,  ne  remanendo  magis  
morti  fructificarem  quam  vitae.  Remanendo  quippe  in  terra  et  me  in  tanto  regiae  
irae  fervore  opponendo  cum  multo  ecclesiasticae  libertatis  dispendio  dolorem  super  
dolorem  apposuissem  de  facili  Nam  juxta  Sapientis  dictum:  Sicut  rugitus  leonis,  sic  
ira  regis  (Prov.  XX).  Ira  enim  non  habet  misericordiam  nec  erumpens  furor,  et  
impetum  concitati  ferre  quis  poterit?  unde  et  tunc  cedere  [Col.1183C]  consultius.  
Alioquin  non  animarum  rectori,  sed  potius  videri  posset  insano  et  temerario  similis,  
qui  sciens  et  prudens  leoni  rugienti  occurrit  aut  qui  contra  rapidissimum  torrentis  
impetum  nititur.  Quod  Sapiens  expressim  inhibet:  Noli,  inquit,  resistere  contra  
faciem  potentis,  nec  coneris  contra  ictum  fluvii  (Eccli.  IV).  Quod  ego  secutus  cessi.  
Siquidem  cor  principis,  quod  ut  novit  mundus  aliquando  in  manibus  meis  sic  erat,  
peccatis  meis  exigentibus  sic,  obfirmatum  nunc  contra  me,  unde  et,  ut  jam  dixi,  
elongavi  fugiens,  fuga  mea  inductam  nuper  in  Anglicanam  Ecclesiam  servitutem  non  
auctoritate  roborans,  quin  potius  ipsius  sic  fortius  demum  favente  Domino  et  
apponente  manum  suam  jugum  excussurus  omnino.  Et  quidem  major,  sicut  ex  dictis  
ni  [Col.1183D]  fallor  liquet,  me  fugiente,  quam  si  me  tunc  temere  opposuissem,  
servitutis  hujus  concussio,  eo  ipso  quod  fugi  sic  me  opponens.  Nec  enim  ob  id  dico  
haec  vel  fugi  sic,  quod  successoribus  meis  fugiendi  praestare  velim  exemplum,  nisi  
forte  expediat  sic,  et  id  urgentissima  rerum  ratio  postulet;  sed  hoc  dico  quia  
Cantuariensis  contra  principem  suum,  gloriose  quidem  si  causam  habet,  sed  
nihilominus  semper  periculose  decertat.  Sic  enim  est  cum  metropolitanus  in  insula  
regi  insulano  se  opponit,  tanquam  si  tentus  in  vinculis  et  in  tenebrosis  carceris  
abditis  carcerarium  provocet.  Et  hoc  quidem  periculum  decessores  mei  fere  omnes  
experti  sunt.  Haec  est  enim  omnium  vere  Cantuariensium  archipraesulum,  
et  [Col.1184A]  semper  fuit  dura  et  periculosa  concertatio,  videlicet  ut  aut  in  insula  se  
opponant,  aut  inita  fuga  si  forte  magis  expedit  sic  ab  insula  per  multos  insidiarum  
laqueos  et  angustias  exeant.  
«Et  unum  vobis  proponam,  proximum  decessorem  Patrem  meum  et  dominum  felicis  
memoriae  Theobaldum  archipraesulem,  cujus  et  ego,  sicut  et  in  aliis  periculis  multis  
et  angustiis,  et  in  hoc  opere  quod  nunc  rememoraturus  sum,  comes  eram  tunc  
individuus.  Contigit,  ut  plerumque  solet,  inter  virum  apostolicum  sanctae  
recordationis  Eugenium  et  Anglorum  regem  tunc  Stephanum  simultas;  archipraesule  
et  personis  regni,  contra  mandatum  apostolicum,  ad  Remense  concilium  quod  
convocabatur  tunc  a  rege  transfretare  inhibitis,  verum  archipraesul  
omnimodis  [Col.1184B]  obedire  attentans,  noctu  furtive  et  periculose  admodum,  
duobus  tribusve  secum  maris  parum  sciis,  in  scapha  modica  et  tenui  oceani  undis  se  
commisit  et  ventis;  et  quasi  absque  nauclero  et  remigio  Remis  venit  sic.  Qui  cum  in  
concilio  se  praesentaret,  et  vir  apostolicus  jam  ipsius  viae  didicisset  periculum,  
publice  mox  et  in  omni  audientia  dixit  in  concilio:  «Hic  est,»  inquiens,  «venerabilis  
frater  noster  Cantuariensis  archiepiscopus,  et  magis  natando  quam  remigando  ut  ad  
nos  veniret  oceanum  transmeavit.»  Et  ita  Pater  meus  hic  ob  causam  fugit  tunc,  sicut  
et  nunc  ego.  Alioquin  cum  causa  subest,  si  neutrum  horum  fecerit,  a  patribus  suis  
degenerans,  non  ut  legitimus  sed  nothus,  Cantuariensis  non  erit;  nam  is  forte  talis  
extra  disciplinam  [Col.1184C]  est,  cujus  omnes  Patres  sui  participes  facti  sunt.»  His  
dictis,  nonnulli  audientes  sic  archipraesulis  zelum  necessarium  a  terra  egressum  
commendabant,  et  alii  ex  auditis  minime  persuasi,  eadem  quae  prius  criminabant,  
tali  tempore  in  terra  remansisse  et  sustinuisse  dicentes  satius.  Verum  dominus  papa  
hoc  solum,  ut  supra  diximus,  arguit  quod  praefatis  consuetudinibus  quacunque  ex  
causa  praebuisset  assensum.  Unde  et  tantum  habentes  egressus  nostri  fautorem,  
aliis  qui  derogabant  inpraesentiarum  omissis,  coeptum  historiae  ordinem  
prosequamur.  
 
 
12.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  PONTINIACUM  AD  PEREGRINANDUM  ELEGERIT.  
Cum  vero  jam  aliquot  dies  fecissemus  in  curia,  [Col.1184D]  archipraesul  cum  suis  
deliberat  et  pensat  aliquem  de  locis  religiosis,  quo  declinando  commodius  possemus  
et  honestius  provisum  a  Deo  peregrinationis  nostrae  praestolari  eventum.  Et  cum  
nobis,  qui  Ecclesiae  causam  agebamus,  ad  aliquod  de  monasteriis  declinare  religionis  
intuitu  videretur  consultius,  prae  caeteris  in  aliquo  monasteriorum  de  sancto  illo  
ordine  Cisterciensi  peregrinari  praeelegimus,  tum  propter  ordinis  religionem  
insignem,  cum  propter  magnam  ordinis  quietem  et  pacem,  eo  quod  sicut  corde,  ita  
et  corpore  sunt  remoti  a  saeculo  ordinis  illius  professores.  Et  inter  caetera  ordinis  
monasteria  unum  praeelegimus  in  Burgundia  situm,  quod  Pontiniacum  nominatur:  
insignis  vero  et  praeclara  illius  monasterii  religio  habebatur.  Quod  et  
praefatae  [Col.1185A]  civitati  Senonis,  in  qua  dominus  papa  propter  schisma  
morabatur  tunc,  vicinum  erat,  solum  per  duodecim  leugas  distans.  Et  adhuc  quia  
amplae  erant  et  abundantes  monasterii  facultates  et  multa  charitas  in  erogando.  
Vir  igitur  apostolicus  ad  petitionem  nostram  abbatem  loci  et  potiores  de  fratribus  
vocat:  et  cum  abbas  et  fratres  ex  ipsius  domini  papae  relatione  et  quod  tamen  prius  
ex  multa  famae  celebritate  audierant,  archipraesulis  probitatem  et  virtutem  et  
praesertim  causam  Ecclesiae  quam  agebat  certius  cognovisset,  Domino  statim  
gratias  agunt  devotissimas,  quo  inspirante,  palaestrita  suus  talem  locum,  velut  
quamdam  agonis  sui  palaestram,  elegerit.  Unde  et  cum  ab  adventu  nostro  circiter  
septimanas  [Col.1185B]  tres  in  curia  fecissemus,  apostolica  licentia  et  benedictione  
accepta  Pontiniacum  venimus,  a  toto  conventu  cum  tanta  alacritate  et  jucunditate  
tanquam  hostia  coelitus  missa  accepti.  Qui  omnes  nobis  humanitatem  exhibentes,  
praeter  institutionem  ordinis  et  esum  carnium  et  alia  quaedam  animo  prompto  et  
voluntario  indulserunt.  Et  quidem  supra  quam  dicere  nunc  tempus  sit,  apparuerunt  
benignitas  et  humanitas  ordinis  circa  nos.  Tertio  vero  quartove  adventus  nostri  die,  
archipraesul  capitulum  ingrediens,  causam  Ecclesiae  quam  agebat,  Domino  et  
ipsorum  orationibus  commendavit.  Et  compositis  sarcinulis  nostris,  vicinas  sed  
divisas  infra  septa  monasterii  mansiones  accipientes,  nos  quotquot  id  officii  erat,  
sacrarum  litterarum  lectioni  coepimus  [Col.1185C]  mox  studiose  intendere.  
Archipraesul  vero,  post  tantas  quas  supra  ostendimus  ipsius  turbationes,  quasi  post  
densum  tempus  et  nubilum,  ad  serenitatem  et  tranquillitatem  divinae  lucis  coepit  se  
mox  tota  mente  convertere,  lectioni,  orationi  et  meditationi  se  dans  totum.  Hoc  vero  
erat  tempus,  quod  ab  initio  promotionis  suae  in  archipraesulem,  quod  etiam  
tempore  cancellariae,  sicut  ab  ipsomet  accepi,  inter  mundi  vanitates  praeoptaverat,  
sciens  quod  sicut  juxta  Sapientis  dictum:  Sapientia  in  otio  scribitur,  ita  et  discitur  et  
docetur.  Fuit  igitur  illud  monasterium  nostrum  nobis  sicut  certaminis  palaestra,  qua  
exercitabamur,  pariter  et  quaedam  virtutum  schola  qua  [Col.1185D]  erudiebamur  ad  
praelium,  ita  ut  quotidie  diceremus  Domino:  Bonum  nobis  quod  humiliasti  nos,  ut  
disceremus  justificationes  tuas.  
 
 
De  expulsis  ab  Anglia  et  proscriptis  pro  archipraesule.  
Verum  dum  multa  quiete  et  otio  erudiremur  et  exercitaremur  sic,  venit  post  dies  
aliquot  quidam  ab  Anglia  duri  nuntii  bajulus,  nuntians  quod  in  praefatorum  
nuntiorum  adventu  a  domino  papa,  eo  quod,  ut  supra  ostendimus,  voto  suo  frustrati  
et  petitione  inexpleta  rediissent,  ex  regis  edicto  archipraesulis  et  suorum,  qui  cum  
eo,  bona  omnia  tam  mobilia  quam  immobilia  confiscata,  ac  si  nuntiet  Job  alteri:  Ecce  
Sabaei,  qui  irruentes  tulerunt  omnia  (Job  I);  verum  et  hoc  quidem  gaudentes  
sustinuimus,  [Col.1186A]  bonorum  nostrorum  rapinam  suscipientes  cum  gaudio,  
forti  illi  athletae  conclamantes:  Dominus  dedit,  Dominus  abstulit,  sicut  Domino  
placuit  ita  factum  est.  Verum  is  qui  venerat  adjecit,  unde  plurimum  patiebamur,  quia  
compassi  patientibus,  videlicet  quod  archipraesulis  tota  cognatio  et  qui  familiares  
exstiterant,  aut  etiam  qui  ab  ipso  aliquod  susceperant  clientelae  officium,  ejecti  
omnes  et  proscripti  terram  abjuraverint;  hoc  etiam  in  juramento  contentum,  nullo  
modo  se  moraturos  per  viam,  donec,  ubicunque  reperiretur,  archipraesulis  se  
offerrent  conspectui,  ut  archipraesule  eo  amplius  exacerbato  ira  cresceret  cum  
dolore.  Et  adhuc  in  ipsorum  etiam,  qui  archipraesulem  extra  terram  secuti  fuerant,  
cognationem  par  et  similis  furor  debacchavit.[Col.1186B]  Ejecti  sunt  itaque  et  
proscripti  et  hi  et  illi,  cognatio  et  cognatio.  Et  omnes  terram  nativitatis  suae  
abjurantes,  nisi  forte  aliqui  essent,  qui  multae  pecuniariae  interventu  se  redimere  
potuissent.  Quod  tamen  admodum  paucis  concessum,  unde  et  ad  edictum  hoc  turba  
magna,  bonis  suis  omnibus  confiscatis,  in  egestate  multa  et  angustia  terram  egressa  
est,  viri  et  uxores,  juvenes  et  virgines,  senes  cum  junioribus,  servi  et  ancillae,  parvuli  
etiam  in  cunabulis  et  ad  matrum  adhuc  pendentes  ubera.  Non  parcebatur  sexui,  non  
deferebatur  aetati,  non  aestimabatur  conditio,  acsi  iterum  Job  alteri  nuntietur:  Ecce  
ventus  a  regione  deserti,  qui  concussit  domum,  quae  corruens  liberos  tuos  
oppressit  (ibid.).  His  vero  omnibus  confiscatis  et  huic  exsecutioni  [Col.1186C]poenali,  
quidam  aulicorum  satellitum  mero  archipraesulis  odio  praefectus  est:  qui  inveterato  
odio  archipraesulem  oderat,  ad  exsequendum  malitiae  opus  talis  praeelectus,  ut  
archipraesul  eo  amplius  exacerbaretur,  et  de  quo  satis  fidebatur,  quod  nec  unum  
poenalium  mandatorum  iota  praeteriret.  Ranulfus  cognomento  de  Broc  hic  erat,  qui  
etiam  de  suo  superadjecisse  creditur  ultra  mandatum,  dolorem  super  dolorem  
apponendo.  Malitia  quippe,  etsi  interdum  parvas  habeat  vires,  multos  tamen  semper  
habet  conatus,  unde  et  occasione  aliqua  a  superiore  concessis  ad  malum  viribus,  
semper  in  immensum  se  extendit  et  ad  male  faciendum  fines  datos  excedit.  
[Col.1186D]  Quae  profecto  malitia  et  adhuc  ad  quiddam  inauditum,  eo  magis  impium  
quo  plus  profanum,  se  extendit.  Nam  cum  quotidie  ab  ecclesia  pro  archipraesule  suo  
jam  peregrinante  oratio  fieret,  publico  quidem  edicto  per  terram  inhibitum  ne  de  
caetero  fieret.  Et  sic  quidem  a  tam  communi,  a  tam  generali  ecclesiae  suffragio,  
tanquam  aqua  et  igni  velut  hostes  publici  interdicimur.  Quod  etiam  ad  haereticos,  ad  
Judaeos,  ad  ethnicos,  ad  ipsos  etiam  Christi  crucifixores  extendit,  diligentis  et  
miserantis  Domini  latum  mandatum  nimis.  Verum  hic  patre  peregrinante  et  quasi  
periclitante  jam,  ne  dum  manibus  audeant,  filiorum  etiam  ora  clauduntur,  ne  patri  
periclitanti  subveniant,  vel  sic  verendum,  ni  fallor,  Deo  vero  et  justo  disponente,  ne  
aliquo  tempore  accidat  ut  qua[Col.1187A]  mensura  nobis  mensum,  et  eis  remetiatur  
qui  nobis  sunt  metiti  sic:  Filii  insurgant  adversus  patrem,  et  pater  adversus  filios,  et  
duo  in  tres  et  tres  in  duo  dividantur,  et  de  divisione  demum  fiat  consumptio.  O  
malitia,  quam  viva,  quam  efficax,  quam  penetrabilis  tu,  quae  ipsam  Dei  imaginem  
hominem,  non  jam  penetrando,  sed  magis  perforando,  sic  vulneras,  et  ab  homine  
quasi  fonte  pietatis  nativo  omnem  humanitatis  dulcedinem  sic  exsiccas,  ut  etiam  
patri  negetur  a  filiis,  quod  et  ipsi  debent  persequentibus  et  calumniantibus  se!  Homo  
quippe  sicut  ex  natura  homo,  et  ex  natura  humanus:  imo  ut  expressius  et  non  
emphatice  loquar  sed  proprie,  ipse  homo,  misericordiam  et  pietatem  quasi  quaedam  
primordialia  semina  suae  ex  ipsa  origine  habens  inserta  naturae;[Col.1187B]  quae  
quidem  velut  quaedam  naturae  divinae  privilegia  ab  initio  sibi  soli  reservavit  
Altissimus.  Quibus  tamen  idem  sapiens  et  solus  pius  et  misericors,  summus  omnium  
opifex,  suam  in  creatione  hominis  venustavit  et  ornavit  imaginem;  nisi  quia,  proh  
dolor!  cito  ex  inobedientia  per  vindicem  juste  judicantis  Domini  iram  naevorum  
maculae  super  inductae  sunt.  Verum  cum  per  miserantis  opificis  manum  imago  
ipsius  denigrata  reformatur,  in  nullo  magis  hostis  ille  antiquus  a  Dei  imagine  hac  
effugatur  et  fugit,  quam  si  pietate  et  misericordia,  velut  quibusdam  coloribus  
pretiosissimis,  ipsam  intueatur  decoratam  et  ornatam.  Mox  siquidem  tanquam  tetro  
et  horrendo  sibi  imaginis  splendore  repercussus,  illa  [Col.1187C]  tenebrarum  
potestas  effugatur  et  fugit  et  veretur  accedere.  Verum  in  hoc  facto  saeculis  omnibus  
detestando  malitia  iram  pessimam  consultricem  habens,  contra  naturam  naturae  
hominis,  hominis  hic  captivavit  naturam,  ita  ut  homo,  si  tamen  homo,  omnium  
bestiarum  saevitiam  hic  excederet.  Nam  ut  plangendo  iterem,  quod  et  iterando  
plangendum  et  plangendo  iterandum  est,  quid  facto  hoc  inhumanius,  imo  ut  adhuc  
loquar  expressius  in  homine,  quid  inhominius  quidve  ignominiosius?  Hinc  matres  
miserae  cum  parvulis  suis  ad  ubera  adhuc  pendentibus  ejiciuntur,  proscribuntur:  
hinc  vero  quod  in  communi  debetur  omnibus,  etiam  patri  ipsi  a  filiis  commune  
omnium  suffragium  tollitur,  et  pro  patre  periclitante  filiorum  ad  Deum  orantium  
ora  [Col.1187D]  obstruuntur,  volve  et  revolve  omnem  historiae  seriem,  et  lege  et  
vide  si  a  saeculo  auditum  in  persecutione  seu  proscriptione  ulla,  hujuscemodi  factum  
sit.  
 
 
De  sermone  exhortatorio  quo  eruditi  archipraesulis  ipsum  sunt  allocuti.  
Archipraesul  vero  primo  audiens  et  postea  videns  haec  gesta  sic  coepit  sollicitus  et  
moestus  esse,  nec  eam  foris  ostendit  faciem,  quam  heri  et  nudiustertius.  Unde  et  
archipraesulis  eruditi,  peregrinationis  suae  socii,  advertentes  hoc,  quadam  
exhortatorii  pariter  et  consolatorii  sermonis  allocutione  ipsum  adoriuntur  sic:  
«Domine,»  inquiunt,  «quare  in  auditu  novi  nuntii  hujus  ab  Anglia,  facies  tua  sic  
concidit  et  vultus  sic  est  in  diversa  mutatus?  Nos  nunc  alloquentes  te  si  placet  vel  
modicum  sustine.  Tibi  quippe  [Col.1188A]  et  nobis,  qui  secuti  sumus  te,  communis  
est  causa,  communis  poena,  communis  pugna,  favente  Domino  et  communis  erit  
victoria  et  communis  corona.»  Haec  vero  quae  nunc  de  novo  superaddita  est,  
ejectorum  et  proscriptorum  poena,  tibi  et  nobis  communis,  si  poena  est,  medicinalis  
est.  Si  poena  est  ideo  dicimus,  eo  quod  magis  ut  nobis  videtur  censenda  sit  nomine  
medicinae  quam  poenae,  super  alia  velut  mordax  quoddam  epithema  a  coelesti  
medico  super  apposita  peccatorum  nostrorum  vulneribus.  Nec  igitur  per  
impatientiam  repellamus  a  nobis  curantis  medici  manum,  nec  fatigemur;  dum  a  
patre  arguimur,  si  pater  super  dorsa  filiorum  addat  flagella  flagellis.  Nec,  inquam,  
fatigemur  nec  ploremus  propter  flagella,  sed  cantemus  cum  Propheta  
poenitente  [Col.1188B]  et  flagellato,  dicentes  singuli:  Quoniam  ego  in  flagella  
paratus  sum  (Psal.  XXXVII):  si  forte  vel  sic  omnium  iujuriarum  malefactorum  omnium  
ultor  Dominus  in  omnes  adinventiones  nostras  ulciscatur.  Propter  quod  et  per  
eumdem  Prophetam  Deus  Moysi,  Aaron  et  Samueli  propitius  fuisse  dicitur,  quod  in  
omnes  eorum  adinventiones  ulcisceretur:  Deus,  inquiens,  tu  propitius  fuisti  eis  et  
ulciscens  in  omnes  adinventiones  eorum  (Psal.  XCVIII).  Magna  quippe  ira  Dei  
impunita  nequitia.  Unde  et  Propheta  prius  prosperatus  et  flagellatus,  
postea:  Noli,  inquit,  aemulari  in  homine  qui  prosperatur  in  via  sua  (Psal.  XXXVI);  eo  
quod  sicut  per  prophetam  alium  ipso  Domino  dicente:  Iste  talis  quasi  pecus  
occisionis  est,  [Col.1188C]  quod  saginatum  ad  victimam  ducitur.  Domino  ad  
prophetam  respondente,  sciscitatur  propheta  a  Domino:  Quare,  inquit,  via  impiorum  
prosperatur,  bene  est  omnibus  qui  praevaricantur,  inique  agunt?  (Jer.  XII.)  Cui  
Dominus:  Congrega,  inquit,  eos  quasi  gregem  ad  victimam  et  sanctifica  eos  in  die  
occisionis  (ibid.):  ac  si  dicat  prophetae:  Praedic  et  praenuntia  prophetali  spiritu  eos  
congregandos  quasi  gregem  ad  victimam.  Et  revera  talis  et  tanta  vitae  hujus  
prosperitas  absque  omni  obstaculo  sine  omni  flagello,  Dei  quidem  miseratio  est:  sed  
talis  certe  Dei  miseratio  omnem  Dei  iram  excedit.  Misericordia  enim  haec  juxta  
prophetarum  unum:  Quasi  nubes  matutina  et  quasi  ros  mane  pertransiens,  quasi  
spuma  super  faciem  aquae,  aut  sicut  pulvis  a  turbine  raptus  ex  [Col.1188D]  area,  et  
sicut  fumus  de  fumario  (Ose.  XIII).  Unde  et  quo  sic  miseretur  Dominus,  eo  plus  iratus  
peccanti  Synagogae.  Recessit,  inquit,  zelus  meus  a  te,  ultra  non  irascar  tibi.  Et  alibi  
per  Prophetam  alium:  Dimisi,  inquit,  eos  secundum  desideria  cordis  eorum,  ibunt  in  
adinventionibus  suis  (Psal.  LXXX).  Ecce  saeculi  hujus,  ecce  vitae  hujus  prosperitas  
quae  quasi  amurca  fluit  per  plateas,  oleo  in  torculari  presso  et  postea  reposita  in  
cellaria.  Et  tu,  Domine,  ut  tamen  absque  Domini  loquar  offensa,  Dei  quippe  
sermones  loquimur,  tu  quidem  aliquanto  tempore  amurca  fuisti  per  plateas  fluens,  
omnibus  absque  omni  obstaculo  tibi  ad  nutum  et  votum  succedentibus.  Sed  videtur  
nunc  quod  amurcam  convertere  velit  in  oleum  qui  convertit  aquam  in  vinum.  Si  ergo  
oleum  [Col.1189A]  esse  desideras,  torcularis  pressuram  sustineas  necesse  est,  donec  
ex  torculari  in  apothecam  defluas.  Verum  pro  novo  hoc  tam  atrocis  facti  auditu,  de  
sollicitudine  et  moestitia  quam  ostendis,  conturbamur  plurimum.  Sperabamus  
quippe  quod  in  solitudine  hac,  qua  secuti  sumus  te,  alterum  te  nobis  Moysen  
exhiberes,  et  sub  tali  duce  fiducialiter  Domini  bella  committere.  Sed  si  necdum  te  
talem  exhibuisti,  vel  nunc  exhibeas  necesse  est,  cum  te  turba  in  solitudinem  jam  
incipiat  sequi.  Non  igitur  dolore  tabescas,  non  labore  deficias,  non  pavore  elangueas,  
non  impatientia  dissolvat,  non  sollicitudo  distrahat,  non  eviscerent  curae,  potius  in  
turba  sine  turbatione  et  inter  curas  quasi  sine  cura  versare  te  oportet,  tuos  in  
solitudinis  hujus  discrimine  et  exemplo  provocans  [Col.1189B]  et  verbo  roborans:  ut  
ita,  dum  superbiunt  impii,  pauperes  qui  te  sequuntur,  hinc  coelestis  verbi  igne  
admoto,  inde  vero  superbiae  seu  elationis  vento  agitati  incendantur.  Incendantur,  
inquam,  tanquam  aurum  in  fornace,  ut  probati  purgentur  et  tanquam  ferrum  in  igne,  
ut  omni  ex  parte  accendantur  ad  amorem.  Et  hunc  quidem  elationis  ventum,  qui  
nunc  nobis  sic  contrarius  est,  et  ejectorum  et  proscriptorum  pauperum  turbam  ab  
insula  nativitatis  suae  de  corde  maris  eventilat;  hunc,  inquam,  superbiae  et  elationis  
ventum,  et  tu  ipse,  cum  adhuc  in  saeculo  inter  filios  superbiae  versareris,  seminasti;  
et  ideo  quidem  justum  ut  nunc  turbinem  metas.  Ex  tali  quippe  semine  fructus  talis,  
juxta  quod  de  Israele  per  nimiam  elationem  schismatico  
prophetarum  [Col.1189C]  unus:  Seminabunt,  inquit,  ventum  et  turbinem  
metent  (Ose.  VIII).  Verum  et  si  istud,  quod  sic  nuper  in  Anglia  in  nostram  
oppressionem  gestum  est,  quidam  superbiae  et  elationis  turbo  sit,  pauperum  
turbam  de  corde  maris  exturbans  et  eventilans,  nos  tamen  qui  secuti  sumus  te,  
turbo  hic  confortante  nos  Domino  et  regente,  minime  exturbare  potest  aut  debet;  si  
te  quem  secuti  sumus  exturbare  potest  tu  videris:  nos  nec  potest  nec  debet,  quin  
potius  turbo  hic  nos  magis  sedat  quam  turbet,  hunc  quippe  turbinem  auram  
reputamus,  qua  melius  et  commodius  velificemus  ad  portum;  illo  quidem  mirabiliter  
dispensante  sic,  qui  cum,  ut  ait  Psalmista:  Mirabiles  sint  elationes  maris,  e  diverso  
mirabilis  est  in  altis  Dominus  (Psal.  XCII);  qui  juxta  eumdem:  Statuit  
turbinem  [Col.1189D]  in  tranquillitatem  et  procellam  in  auram  (Psal.  CVI).  Et  revera,  
etsi  non  sentiamus,  adhuc  sentiemus  in  brevi  quod  turbo  hic  novus  nobis  in  
tranquillitatem  et  procella  haec  in  auram,  Domino  sic  mirabiliter  operante,  statuetur.  
Quod  etiam  parvae  intelligentiae  hominibus  liquere  potest  de  facili.  Siquidem  nunc  
primo  ex  facto  hoc  nostra  nobilitatur  peregrinatio,  roboratur  infirmitas,  virtus  datur  
sustinendi,  et  Ecclesiae  causa  in  tuto,  et  contra  mundi  principem  ad  nos  mundi  favor  
inclinabitur,  adeo  detestabitur  mundus  facti  hujus  atrocitatem.  
Sed,  ut  interim  taceamus  de  hoc,  in  brevi  quippe  videbunt  oculi  nostri,  sic  et  
gaudebit  cor  nostrum;  nostra  si  quidem  nunc  primo,  ut  jam  dicere  
coepimus,[Col.1190A]  nobilitatur  peregrinatio,  et  deinceps  ex  hoc  Ecclesiae  causa  
quam  suscepimus  in  tuto  est.  Si  quidem  praeter  alios  ex  omni  aetate,  omni  sexu,  
omni  conditione,  tot  meruimus  habere  innocentes,  parvulos  dico  et  ad  matrum  
adhuc  pendentes  ubera,  nostrae  peregrinationis  consortes,  nobis  nunc  associati,  et  
nobiscum  novi  coram  omnium  judice  ecclesiasticae  causae  advocati.  Quorum  
profecto  vagitus  jurisperitorum  omni  allegationum  robore  et  nitore  in  auribus  
Domini  Sabaoth  delectabilius  et  persuasibilius  sonat.  Nobis  ergo  ex  facto  hoc  solum  
superest  gaudium  et  exsultatio,  quod  videlicet  coram  terribili  et  eo  qui  aufert  
spiritum  principum,  tot  et  talium  tanta  nobis  accreverint  patrocinia:  unde  et,  si  fidem  
habemus,  nequaquam  haesitandum,  [Col.1190B]  quod  etsi  laboriose  certemus,  
siquidem  lites  laboriosae  sunt,  praesertim  contra  adversarium  tam  potentem,  tam  
durum,  causae  nostrae  exitus  exinde  multo  erit  felicior.  «Tu  igitur,  domine,  pro  
ejectis  nostris  et  proscriptis,  qui,  ut  jam  ostendimus,  tam  necessarii  nobis  adveniunt,  
omni  sollicitudine  et  moestitia  omni  deposita,  exspecta  Dominum  et  viriliter  age  et  
confortetur  cor  tuum.  Hic  enim  inter  ligna  silvarum,  inter  petras  et  solitarios  hos,  
nobis  in  solitudine  hac  velut  quadam  certaminis  nostri  palaestra  aut  cedendum  cum  
ignominia  aut  dimicandum  cum  gloria.  Quod  autem  a  communi  ecclesiae  suffragio  
interdicimur,  si  Deus  cordis  nostri  nobiscum,  et  suorum  corda  pariter  et  eo  magis  
corda  quo  ora  clauduntur  sic.  Et  certe  oris  oratione  sic  inhibita,  [Col.1190C]  eo  magis  
nunc  cordis  oratio  quasi  duplicata  clamabit  intensius,  supplicabit  devotius,  pulsabit  
securius,  et  ab  Altissimo  exaudietur  facilius.»  
 
 
Responsum  archipraesulis  ad  eruditos  suos.  
Archipraesul  vero  attente  audiens  verba  suorum  haec,  interposito  parum  silentio,  
flebilis  et  compunctus  sic  suis  respondit:  «Benedictus  Dominus,  qui  vestra  eruditione  
manus  meas  docet  ad  praelium,  et  posuit  ut  arcum  aereum  brachia  mea,  tam  
infatigabiles,  tam  eruditos  et  tam  strenuos  certaminis  mei  mihi  socios  dans.  Jam  
quippe  vos  video  me,  quem  dominum  et  ducem  vestrum  nominatis,  multo  magis  in  
agone  fortiores.  Unde  et  illum  devota  prosequor  actione  gratiarum,  cujus  muneris  
est  quod  tales  et  tantos  habeo  coadjutores,  quos  ut  ego  sequar  [Col.1190D]  tutius  
est  quam  quod  me  ipsi.  Ego  etenim,  fratres,  sicut  dicitis,  amurca  multo  tempore  per  
latas  et  spatiosas  vitae  hujus  vias  excurri,  ad  nutum  et  votum  vanis  et  voluptuosis  
vitae  hujus  succedentibus  mihi.  Et  ita  secundum  mea  dimissus  desideria,  quasi  
indomitus  et  effrenis  per  saeculi  devia  excurri,  efflui,  erravi  in  invio  et  non  in  via;  
unde  et  nunc  in  hoc  tanto  quod  imminet  discrimine,  in  solitudine  hac  me  sequi  non  
tutum.  Sed  ego  vos  tanquam  eruditos  et  in  his  quae  Dei  exercitatos,  tanquam  duces  
meos  et  rectores  quocunque  ieritis  sequar.  Ita  ut  a  die  hoc,  ab  hora  hac,  Ecclesiae  
causam  mihi  et  vobis,  sicut  dicitis  et  verum  est,  communem,  vestris  fovendam  
consiliis,  tutandam  viribus,  [Col.1191A]  vestris  commendo  manibus.  Et  ego  vestro  
provocatus  exemplo  et  roboratus  verbo,  vos,  ut  dixi,  jam  sequar,  et  favente  Domino  
et  dilatante  sic  gressus  meos  subter  me  usque  in  finem,  tali  mei  non  deficient  vos  
sequendo.  Et  quidem,  ut  dicitis,  amurca  fui,  sed  desidero  nunc,  si  forte  dignaretur  
mirabiliter  operari  sic  Dominus,  converti  in  oleum.  Unde  et  amodo  vestri  consilii  et  
auxilii  adjutus  viribus,  proposui  fortius  sustinere  et  validius  torcularis  pressuram.  si  
forte  vel  sic  misericordiarum  Pater  virtutum  Dominus  de  lacu  miseriae  et  de  luto  
faecis  me  educere  velit.  Verumtamen  vos,  fratres  mei,  tam  strenui,  tam  necessarii  
praesentis  agonis  Christi  coadjutores,  si  super  his  quae  nunc  acciderunt  moveor,  
misereor  et  compungor,  nec  mirandum.[Col.1191B]  Ecce  enim,  ut  a  vobis  sumam  
initium,  qui  secuti  estis  me,  nihil  quidem  adhuc  accepistis  a  me,  et  jam  omnia  
perdidistis  propter  me.  Pro  me,  inquam,  retribuente  vobis  pro  bono  malum,  pro  
obsequio  proscriptionem  et  exsilium,  vobis  ejectis  et  proscriptis  mecum  et  pro  me.  
Nec  jam  vos  solum  et  vestra,  sed  et  vestri,  vestra  omnis  cognatio  ejecta  simul  et  
proscripta;  in  nullo  quidem  propter  ipsos,  sed  propter  me  et  vos,  imo  totum  propter  
me:  ita  ut  emortua  veteris  legis  vetus  parabola  illa  et  querimonia,  quasi  de  novo  
rediviva  videatur  iterum  verti  nunc  posse  in  proverbium:  Patres  comederunt  uvam  
acerbam  et  dentes  filiorum  obstupescunt  (Ezech.  XVIII).  Ego  quippe  solus  peccavi,  
ego  solus  cecidi,  ego  solus  iram  Domini  portare  debui.  Nam,  [Col.1191C]  ut  caeteros  
taceam,  grex  iste  parvulorum  sugentium  adhuc  matrum  ubera,  quod  fecit?  quid  
commeruit?  Et  hi  praesertim,  qui  de  mea  non  sunt  cognatione,  et  tamen  et  hi  et  illi,  
ejecti  et  proscripti  propter  me,  jam  maris  pericula  et  viarum  difficultates  propter  me  
sentientes  quibus  etiam  necdum  est  sensus,  imo  neque  vox,  neque  sensus,  utpote  
quorum  nonnulli  adhuc  in  matrum  utero  ante  peregrinantur  quam  noscantur,  
peregrini  et  proscripti  priusquam  nati.  Et  hi  de  vobis  qui  secuti  estis  me,  vestra  
quidem  cognatio.  De  mea  quidem  propria  cognatione  ejecta  et  proscripta,  cum  omni  
modestia  et  patientia  sustinerem,  cum  tamen  nullius  illorum  famosorum  criminum  
conscius  sim,  pro  quibus  humana  lex  hoc  fieri  jubeat,  de  mea  tamen  cognatione  
patienter  tolerarem  hoc,  sed  pro[Col.1191D]  vestra  quomodo  compassionem  
dissimulare  possum  et  dolorem?  Verumtamen  sermo  vester,  imo  Dei  potius  cujus  
supra  fuistis  organum,  vivus  quidem  et  efficax  non  parum  in  me  energiae  habuit.  Ex  
ipso  admodum  confortatus  et  consolatus,  ita  ut  secundum  multitudinem  dolorem  
meorum  in  corde  meo  consolationes  vestrae  laetificaverint  animam  meam.  
Manifeste  quippe  ex  auditis  jam  cognosco,  vos  sequendo  me  magis  Deum  sequi  
quam  hominem,  magis  aeternitatem  quam  tempus  et  justitiae  causam  magis  quam  
temporalium  praedam.  Quin  potius  ejecti  jam,  proscripti,  depraedati,  et  vos  et  vestri  
bonorum  vestrorum  rapinam  cum  gaudio  suscipitis,  unde  apertissime  adverte  vos  
more  Dei  causam  sequi,  non  praedam,  [Col.1192A]  et  quia,  sicut  dicitis,  causa  
communis  est,  poenam  pariter  acceptare  communem.  Video  quem  sic  et  non  
modicum  gaudeo,  propter  vos.  Gaudeo,  inquam,  quod  cernam  vos  cum  scientiae  
ornamento  pariter  virtute  patientiae  roboratos.  Video  quippe  quod  patientia  
vestram  humiliet  scientiam,  ut  paupertatis  oneri  voluntarie  se  subjiciat:  scientia  vero  
instruit  patientiam  ut  ex  corde  sub  tali  onere  gaudeat.  Et  solet  quidem  sic  patientia  
comitem  habens  scientiam  semper  gaudere  in  adversis,  sicut  et  scientia  comitem  
habens  patientiam  semper  fortiter  sustinere  adversa.  Juxta  quod  vos  secundum  
scientiam  et  patientiam  vobis  datam  supra  docuistis  in  nova  hac  ejectorum  et  
proscriptorum  nostrorum  super  apposita  poena  solum  nobis  gaudendum  et  
exsultandum  [Col.1192B]  sapienter  ostendentes,  quod  quiasuperabundavit  malitia,  
superabundabit  et  gratia  (Rom.  V).  Et  eo  ipso  amplior  ad  compatiendum  nobis  et  
succurrendum  mundi  inclinabitur  favor.  Et  quidem  accidere  solet  sic,  ut  semper  
omnis  malitiae  abundantia,  eo  ipso  quod  superabundans  est,  suis  maxime  auctoribus  
et  fautoribus  noceat.  Arcus  enim  pravus  malitia  superabundans  sic,  quae  non  eminus  
jaculatur,  sed  in  se  ipsam  retorquet  spicula,  ut  illis  convertatur  in  augmentum  gratiae  
contra  quos  excessum  est  in  finibus  poenae.  Adeo  ubique  modus,  ubique  modestia,  
ubique  moderamen  necessarium  et  in  suppliciis  maxime.  In  quo  tamen  ira  et  invidia,  
sicut  nos  videmus  nunc  et  sentimus,  semper  solent  excedere  pessime  potentatuum  
consultrices;  unde  et  Scriptura:  [Col.1192C]  Ira,  inquit,  viri  justitiam  Domini  non  
operatur(Jac.  I).  Propter  quod  etiam  Christianus  ille  imperator  Theodosius,  sicut  vos  
me  multo  melius  nostis,  absque  regali  fastigio  poenitentia  publica  publice  et  
patienter  expleta,  leges  sanxit  in  posterum  ut  sententiae  principum  super  
animadversione  prolatae  in  diem  tricesimum  ab  exsecutoribus  differrentur,  quo  
locus  misericordiae  vel  si  res  tulisset  poenitentiae  non  periret.  Unde  etsi  juxta  legem  
naturalem  liceat  vim  vi  repellere,  ethnici  tamen  principes  cum  moderamine  
faciendum  sic  decreverunt,  dicentes  quidem  licere  hoc,  sed  tamencum  moderamine  
inculpatae  tutelae,  poenis  etiam  aliis,  sicut  statuunt,  molliendis  semper  magis  quam  
exasperandis.  Unde  etiam  manifestum  quod  etiam  [Col.1192D]  apud  ethnicos  
principes  misericordia  superexaltabat  judicio,  juxta  illud  apud  Graecos  tritum  
proverbium:  «Ne  quid  nimis.»  Verum,  fratres,  sentimus  nunc  nostri  duntaxat  odio  
misericordiae  et  judicio  per  iram  et  invidiam  meram  saevitiam  superpositam:  ita  
quod  etiam  innocentes  adducuntur  in  crimen,  et  in  quibus  princeps  mundi  hujus  nihil  
habent,  a  mundi  tamen  principe  proscribuntur  per  iram  et  invidiam  potentatuum,  ut  
diximus,  pessimas  consultrices;  unde  et  super  omnia  et  prae  omnibus  lugeo  
dominum  meum  regem  meum,  quem  sicut  cor  meum,  sicut  animam  meam  
diligebam,  et  a  cujus  etiam  charitate  adhuc  nec  tribulatio,  nec  angustia  nec  
persecutio  separare  me  potest.  Ipse  [Col.1193A]  solus  est  quem  plango,  quem  lugeo;  
pro  ipso  tristitia  est  mihi  magna  et  continuus  dolor  cordi  meo:  quem  mei  aemuli,  sui  
ipsius  regis  dico  amici  ficti  et  inimici  veri,  regem  tam  Christianum,  tam  illustrem  
faciunt  transire  in  tyrannum,  et  Herodiana  quadam  impietate  consulunt  et  
compellunt  desaevire  in  parvulos,  eo  quod  in  me  ipsum  modo  plus  nequeant.  Quis  
igitur  cum  Propheta  dabit  nunc  capiti  meo  aquam  et  oculis  meis  fontem  lacrymarum  
et  plorabo?  Plorabo,  inquam,  non  me,  non  vos,  non  ejectos  nostros  et  proscriptos,  
non  damna  rerum,  non  desolationem  ecclesiarum,  sed  plorabo  tam  magnum  
dominum,  regem  tam  praeclarum,  qui  ad  pravorum  suggestionem  novam  in  regno  
suo  poenam,  et  sibimet  tam  ignominiosam  induxit,  nova  excogitata,  [Col.1193B]  ut  
praeter  alia  novum  nobis  inferret  dolorem,  et  eo  amplius  exacerbaret  afflictos,  et  eo  
acerbiorem,  quo  plus  communem,  quo  etiam  extensam  in  innocentes,  ubi  nulli  
misertum  sexui,  nulli  delatum  aetati,  non  aestimata  conditio.  Salvo  domino  nostro,  
salvo  christo  Domini  rege  nostro,  sit  illis  vae  perpetuum  per  quos  factum  sic,  per  
quos  nova  poena  haec  introducta  novum  scandalum  venit:  fiat  via  illorum  tenebrae  
et  lubricum  qui  innocentibus,  praegnantibus  et  nutrientibus  per  terras  ignotas,  per  
maria  inexperta,  vias  tam  difficiles,  tam  periculosas  indixerunt.  Ita  quod  juxta  Domini  
planctum  vae  praegnantibus  et  nutrientibus  his  diebus,  quorum  fuga  hieme  facta,  ut  
sit  supra  modum  saevitia  saeviens,  [Col.1193C]  quam  praeter  alia  circa  tam  
miserabiles  personas  et  tam  infirmas  non  perpensa,  auget  inclementia  temporis.  
Cum  judicati  fuerint  exeant  condamnati,  qui  ita  sine  misericordia  judicaverunt.  Et  fiat  
illis  judicium  sine  misericordia  qui  judicando  misericordiam  non  fecerunt.  Sed  esto:  
hoc  certe  opus  eorum,  qui  detrahebant  mihi,  qui  in  aula  mei  aemuli  erant.  Tunc  
quidem  latenter  serpentes  prae  timore,  sed  manifeste  exerunt  nunc  caput  et  virus  
evomunt.  Attamen,  sicut  vulgo  dicitur  et  verum  est,  male  dolorem  suum  vindicat  qui  
auget.  Isti  vero,  ut  vos  supra  docuistis,  non  nostrum  in  facto  hoc,  sicut  sperant,  
dolorem  auxerunt,  sed  suum  verius.  Nam  ut  iram  Dei  inpraesentiarum  taceam,  quae  
jam  pervenit  super  illos,  certe  super  dolorem  et  iram  [Col.1193D]  quam  habent  in  
nos  in  hoc  facto  perpetuam  sibi  ignominiam  cumularunt.  Quia,  ut  cognoscat  tam  
atrox  factum  generatio  subsequens,  filii  qui  nascentur  et  exsurgent  enarrabunt  filiis  
suis.  Verum  debuissent  profecto  pravi  illi,  qui  in  facto  hoc  non  consilium  dederunt,  
sed  infuderunt  potius  pro  consilio  virus,  debuissent,  inquam,  prius  advertisse  quod  
omnes  et  regii  praesertim  potentatus  semper  sit  vita  brevis,  sed  sequitur  ipsum  post  
vitam  aut  gloriosae  famae  vita  immortalis,  aut  vulnera  famae  laesae  incurabilia.  
Unde  et  regio  maxime  potentatui  nil  tam  decens,  tam  necessarium,  quam  consilii  et  
scientiae  spiritus,  quo  is  qui  praeest  omnibus  super  omnes  et  in  omnibus  modum  
teneat,  non  transgrediens,  non  excedens,  non  se  super  se  extendens  etsi  
major:  [Col.1194A]  unde  et  ante  omnia  necesse  quod  qui  indomitorum  est  baculus,  
contumacium  clavus,  malleus  superborum  et  omnium  denique  hostilium  nationum  
debellator,  rex  dico,  qui  totus  suum  esse  debet  et  totus  omnium,  necesse,  inquam,  
primo  et  ante  omnia,  ut  iram  suam  in  manibus  suis  habeat  et  dicere  semper  possit:  
Ira  mea  in  manibus  meis  semper,  ut  si  irascatur,  nec  enim  in  regis  etiam  potestate  
est  non  irasci,  non  tamen  peccet.  Alioquin  si  iratus  peccaverit,  ira  est  manibus  ejus  
elapsa,  jam  in  manibus  ejus  non  est,  sed  ipse  potius  in  manu  irae,  ira  victus,  non  
victor  sui  vel  irae:  unde  et  ex  nimis  vehementi  irae  impetu  scientiae  et  consilii  
exsufflato  spiritu  qui  ex  eo  datur,  perit  modus,  et  quae  ex  modo  quasi  ex  matre  
soboles  procreantur,  justitia[Col.1194B]  qua  firmatur,  et  clementia  qua  venustatur  
thronus,  occumbunt  pariter.  Per  quae  duo  regibus  per  vitam  hanc  beatae  famae  et  
jucundae  vita  immortalis  comparatur.  Adeo  ut  exempti  a  mundo  quodam  immortalis  
famae  beneficio  restituantur  mundo  et  sancte  et  feliciter  in  praesenti  Ecclesia  vivant  
etiam  post  mortem,  qui  hic  dum  adhuc  in  carne  viverent  tenuerunt  in  regimine  
modum,  justitiam  et  misericordiam  observantes.  Unde  et  solus  ille  rex  beatus  legitur  
qui  non  abiit  in  consilio  impiorum.  Quod  si  abierit,  scientiae  et  consilii  spiritu  
destitutus,  jam  non  populorum  rex,  sed  faex  potius,  nec  christus  Domini,  sed  idolum  
christi,  unctum  idolum  rector  populorum  constituitur,  vel  juxta  sapientis  
regis  [Col.1194C]  dictum,  sicut  lapis  est  in  acervo  mercurii.  Sed  esto  ejiciant,  
expellant,  proscribant,  pungant,  expungant,  instigent  et  insaniant:  tempus  sustinendi  
est,  patientes  erimus  et  in  flagella  parati.  Et  retribuemus  interim  bona  pro  malis,  
dilectionem  pro  odio,  orationem  pro  maledicto,  tanquam  vere  magistri  illius  
discipuli,  qui:  «Pro  eo,  inquit,  quod  diligebam,  adversabantur  mihi,  ego  autem  
orabam.»  
His  vero  dictis  et  mutua  exhortatorii  sermonis  nostri  allocutione  invicem  collata,  sic  
exhilarati  et  animaequiores  facti  in  illas,  quas,  ut  supra  tetigimus,  infra  septa  
monasterii  sortiti  sumus,  mansiunculas  nostras  nos  recepimus.  Quotidie  autem  ad  
nos  nova  exsulum  multitudo  confluebat,  nisi  quod  plerique  a  praetacto  juramento  
auctoritate  apostolica  absoluti  [Col.1194D]  in  Flandria  remanserunt,  hi  praesertim,  
qui  propter  aetatis  vel  sexus  infirmitatem  et  multam  quae  tunc  erat  inclementiam  
temporis,  absque  multo  sui  dispendio  ad  archipraesulem,  quemadmodum  juraverant  
proficisci  non  valebant.  Caeteri  vero  quotidie  glomeratim  veniebant  ad  nos,  
ejulantes  et  plangentes  quod  essent  sic  a  natali  solo  ad  ignotas  nationes  expulsi,  
bonis  suis  proscripti,  et  ab  amicis  suis  et  proximis  elongati.  Et  ita  quotidie  pauperes  
et  egeni,  ad  misericordiae  Altissimi  pulsantes  januam,  archipraesulem  movebant.  
Nec  enim  poterat  non  moveri,  nec  debebat  non  totis  pietatis  visceribus  concuti  
super  talium  clamoribus  querulis,  qui  pro  ipso  ejecti  sic.  Movebatur  quidem,  sed  
velut  aroma  aliquod  pretiosum,  quod  quanto  plus  movetur,  tanto  [Col.1195A]  plus  
redolet;  seu  quasi  aliquod  sinapis  granum,  quod  cum  quis  fortius  terit,  eo  virtutem  
validius  exerit,  et  tanquam  vere  argentea  tuba,  quae  quanto  fortius  tunditur,  eo  
amplius  producitur  et  formatur.  Qui  etiam  repente  totus  visus  est  in  oleum  
meracissimum  defecisse  ad  torcularis  pressuram,  facie  ejus  adeo  exhilarata  in  oleo,  
ut  semper  tam  aequalis,  tam  compositi,  tam  erecti  animi  esset,  ut  in  omni  pressura  
sua  vix  adverti  posset  ullam  se  sentire  pressuram,  Juxta  quod  propheta  de  capite  
praeconizat:  Nunquam  tristis  neque  turbulentus,  sed  semper  hilaris,  semper  
jucundus,  jucundus  mente,  jucundus  facie,  jucundus  semper  et  aequalis.  (Isa.  
IV.)  Sapiens  enim  inquit:  Sapiens  ut  sol  permanet,  stultus  vero  ut  luna  mutatur(Eccli.  
XXVII).  Sic  igitur  iste  omni  tempore  [Col.1195B]  tam  in  adversis  quam  in  prosperis  
permanens,  qualis  in  prosperis  talis  et  in  adversis.  Quem  sicut  nec  sol  per  diem,  
neque  luna  urebat  per  noctem.  Implens  opportune  apostolicum  illud  mandatum  in  
se;  Omne,  inquit,  gaudium  existimate,  fratres,  cum  in  varias  tentationes  
inciderilis  (Jac.  I).  Et  Magister  ad  discipulos:  Semper,  inquit,  gaudete  (Philipp.  IV).  
Nam  ut  Magister  ad  alios  discipulos  docendo  loquitur:Saeculi  tristitia  mortem  
operatur  (II  Cor.  VII).  Cui  consonat  illud  Sapientis:  Tristitiam,  inquit,  non  des  animae  
tuae,  multos  enim  occidit  tristitia  (Eccli.  XXX).  Verum  et  rex  
Sapiens:  Omnes,  inquit,  dies  pauperis  mali,  secura  vero  mens  quasi  juge  
convivium  (Prov.  XV):  Talis  vero  hujus  agonothetae  nostri  mens[Col.1195C]  quasi  in  
jugi  convivio,  in  continuo  gaudio,  unde  et  ipso  quasi  quodam  experientiae  libro  
certissime  didici  illam  Magistri  sententiam  veracissimam,  quod  videlicet  fructus  
spiritus  sit  sicut  charitas,  ita  et  gaudium.  Fructus,  inquit,  Spiritus  charitas,  
gaudium  (Gal.  V);  unde  et  qui  spiritum  non  habent,  non  solum  secundum  Magistrum,  
sed  et  secundum  Prophetam  et  fructu  hoc  spiritus  carent  impii.  Nec  enim  est  
gaudere  impiis,  sicut  per  prophetam  dicit  Dominus;  verum  de  hoc  ad  tanti  
archipraesulis  laudem  et  gloriam  solum  hic  tetigisse  sufficiat,  et  servato  historiae  
ordine,  ad  parvulos  nostros  et  alios  ejectos  et  proscriptos  revertendum.  
Vir  itaque  apostolicus  et  terrarum  potentatus  nationes  et  regna  audientes  de  ejectis  
nostris  et  proscriptis  [Col.1195D]  sic,  mox  in  primo  obstupuerunt  auditu  et  factum  
admodum  profanantes  quotquot  archipraesuli  et  tantae  et  tali  ejectorum  turbae  
totis  pietatis  visceribus  compassi  sunt.  Ita  ut  archipraesul,  quod  prius  a  suis  
compromissum  audierat,  mox  impletum  cerneret,  videlicet  ex  facto  hoc,  Deo  
mirabiliter  dispensante  sic,  contra  mundi  principem  mundi  ad  nos  inclinatum  
favorem.  Unde  et  archipraesul,  eo  quod  tantam  turbam  secum  ferre  non  posset,  
ipsos  per  diversas  provincias,  per  nationes  varias,  ad  diversa  etiam  regna,  quosdam  
ad  personas  ecclesiasticas,  alios  vero  ad  potentes  terrarum  cum  suis  supplicatoriis  
destinavit.  Et  quidem  qui  missi  omnes  ab  eis,  ad  quos  missi,  tum  tantae  malitiae  
odio,  tum  favore  mittentis  benigne  suscepti  sunt.  Ita  quod  in  
susceptione  [Col.1196A]  hac  etiam  populus  quem  non  cognovit  servivit  ei,  tantus  jam  
ipsius  erat  in  populo  favor  et  miseratio  pro  expulsis.  Sed  quid?  Ejectis  omnibus  sic,  
praestante  Domino,  provisum  in  brevi  ut  inter  ipsos  egens  nullus  et  plurimi  etiam  
felicius  in  exsilio  quam  in  patria  degerent.  Unde  et  felix  exsilium  et  revera  felix;  felix  
propter  justitiae  causam,  felix  propter  mundi  favorem,  felix  propter  magnam  
exsulum  virtutem  et  constantiam,  felix  etiam  innocentiae  titulo,  virginitatis  gloria,  
viduitatis  gratia  et  conjugali  honestate  insignitum.  Per  tale  revera  et  tam  felix  
exsilium  non  nisi  ad  patriam  tenebatur.  
 
 
14.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  COEPIT  ARCTIUS  VIVERE  
Verum,  etsi  ejectis  nostris  Deo  miserante  provisum  [Col.1196B]  sic,  archipraesul  
tamen  attendens  in  tanta  ejectorum  et  proscriptorum  multitudine  nostrum  
aggravatum  exsilium  et  poenam  exasperatam,  disposuit  una  et  poenitentiae  suae  
aggravare  districtionem,  ut  praeter  illud  quod  jugiter  portabat  cilicium,  et  crebras  
quas  flagellatus  furtivas  accipiebat  disciplinas,  et  ipse  quoque  plus  solito  districtius  
viveret.  Unde  et  uni  fratrum,  qui  ipsi  in  mensa  ministrare  consueverat,  una  dierum  
instillavit  secretius  ut  inter  alios  lautiores  cibos  suos,  quibus  uti  solitus  erat,  caute  
quidem  ita  ut  nullus  adverteret,  quotidie  conventualem  sibi  apponeret  cibum,  quibus  
solis  uti  disposuerat.  Quod  et  ut  cautius  fieret  et  secretius,  mensa  ipsi  soli  seorsum  a  
nobis  ponebatur  quotidie.  Et  ita  [Col.1196C]  quidem  per  aliquot  dies  solis  
pulmentariis  aridis  et  insipidis,  juxta  quod  Cisterciensis  ordinis  regularis  institutio  
habet  vescebatur,  cum  tamen  ut  et  nos  supra  scripsisse  meminimus,  cum  de  mensa  
ipsius  corporali  et  modo  victitandi  ageremus,  in  deliciis  a  primaeva  aetate  fuerit  
enutritus,  propter  quod  et  grossiora  non  poterat.  Verumtamen,  quia,  ut  diximus,  ex  
ejectorum  et  proscriptorum  multitudine  peregrinationis  suae  aucta  est  poena,  ideo  
et  praeter  alia  ipsius  in  vivendi  districtione  aggravata  est  poenitentia:  verum  per  
aliquod  tempus  sic  se  mortificans,  sic  districte  contra  solitum  vivens,  post  dies  
aliquot  gravi  correptus  valitudine  decubuit.  Discipulus  vero  qui  scripsit  haec  cum  
juxta  quotidianum  morem  ad  sacram  lectionem  manicaret  ut,  sicut  
sibi  [Col.1196D]injunctum  fuerat,  cum  archipraesule  de  sacris  litteris  conferret,  et  ab  
ipso,  sicut  quotidie  consueverat,  vel  disceret  vel  doceret,  dolens  reperit  accidisse  sic.  
Et  confestim  accedens  propius  sciscitabar,  quae  posset  esse  tam  subitae  valetudinis  
causa.  At  ille,  sicut  mox  adverti,  causam  indicare  declinans,  alias  retorquebat  
sermonem:  verumtamen  opportune  importune  instare  coepi,  prout  tamen  
audebam.  Qui  mihi  tandem  causam  revelavit  ad  importunitatem  instantis,  sic  tamen  
ut  tenerem  secretum.  Nec  tamen  asserebat,  sed  dicebat  se  suspicari,  valetudinem  
accidisse  sibi  sic  propter  austeriorem  illam  abstinentiam  et  insuetam.  
 
 
Exhortatio  discipuli  ad  archipraesulem.  
Et  ego  mox  ipsi,  «domine,»  inquiens,  «si  placet  [Col.1197A]  paulisper  attende.  Nec  
enim  humana  quidem,  sed  potius  diabolica  videtur  tentatio  haec.  Qui  quos  non  
potest  subvertere  per  gulam,  subvertere  quaerit  per  immoderatam  abstinentiam  vel  
per  insuetam.  Contra  quod  Magister,  non  ignorans  illius  versuti  astutias,  agens  de  
castigatione  corporum,  de  mortificatione  carnis:  Obsecro,  inquit,  vos,  fratres,  per  
misericordiam  Dei,  ut  exhibeatis  corpora  vestra  hostiam  vivam,  sanctam,  Deo,  
placentem  (Rom.  XII);  et  adjecit:  Rationabile,  inquit,  obsequium  vestrum  (ibid.);  quasi  
dicat,  in  hac  corporum  castigatione  est  adhibenda  discretio:  unde  rationabile,  inquit,  
scilicet  cum  discretione,  videlicet  ne  quid  ultra,  ne  quid  citra  mensuram.  Rationabile,  
inquit,  ut  aestimetur  naturae  possibilitas,  non  voluntas  abstinentis.  
Rationabile,  [Col.1197B]  inquit,  ut  et  aetas  aestimetur  et  conditio,  et  aptentur  cuique  
congrua.  Si  ergo,  domine,  id  desideras  ut  in  corporis  tua  castigatione  rationabile  sit  
obsequium,  necesse  ut  in  abstinendo  ratio  comitetur  obsequium  et  voluntatem  
tuam  regat,  et  non  voluntatis  tuae  te  trahat  impetus,  qui  nimis  vehementer  ad  
bonum  videtur  intensus.  Juxta  quod  ait  Sapiens:  Noli,  inquit,  nimis  esse  justus  (Eccle.  
VII).  Et  item:Noli  plus  sapiens  esse  quam  oportet  (ibid.).  Sicut  igitur  nec  nimis  justus,  
nec  nimis  sapiens,  pariter  et  noli  esse  nimis  abstinens.  Per  pauca  quippe  quae  
expressa,  dat  Sapiens  et  multa  intelligere  quae  non  exprimit.  Nam,  sicut  dicitur,  
paucis  sapiens  innotescit.  Nolimus  ergo  aliquid  nimis,  nam,  [Col.1197C]  sicut  ait  
quidam:  «Omne  quod  est  nimium  vertitur  in  vitium.»  Unde  et  sicut  juxta  
Sapientem:  Est  justus  qui  perit  in  justitia  sua,  ita  est  et  abstinens  qui  perit  in  
abstinentia  sua  (Eccle.  IX).  In  abstinendo  quippe  aestimanda  est  carnis  infirmitas,  
naturae  possibilitas,  et  diutinae  consuetudinis  usus.  Saepissime  quippe  accidit  hoc  ut  
spiritus  promptus  sit,  sed  caro  infirma,  natura  impotens  et  consuetudo  rebellis.  Unde  
necesse  tunc  ut  temperato  rigore  his  condescendatur.  Nam  juxta  quod  ait  
Sapiens:  Qui  servum  suum  enutrierit  in  deliciis  a  pueritia,  postea  sentiet  eum  
contumacem  (Prov.  XXIX).  Tu  vero  es  qui  fecisti  sic,  qui  corpus  tuum  semper  a  puero  
in  deliciis  enutristi,  nunc  vero  quia  has  ipsi  subtrahis,  ipsum  tibi  rebelle  sentis,  unde,  
quia  Dei  voluntas  [Col.1197D]  sic,  placeat  tibi  deinceps,  ut,  quia  austeriora  non  
potes,  congruis  tibi  alimentis  utaris.  Et  ut  mea  doctrina  non  mea  sit,  audias  si  placet  
quid  super  his  doctorum  unus,  de  escis  corporalibus  loquens  sic:  «In  omnibus,»  
inquit,  «talibus  non  usus  rerum,  sed  libido  in  culpa  est.»  Fieri  enim  potest  ut  sapiens  
sine  omni  vitio  pretiosissimo  utatur  cibo:  insipiens  vero  foedissima  gulae  flamma  in  
vilissimum  inardescat.  Et  sanius  quisque  maluerit  more  Domini  pisce  vesci  quam  
lenticula  ut  Esau,  an  hordeo  more  jumentorum.  Nec  enim  propterea  continentiores  
nobis  sunt  pleraeque  bestiae,  quia  vilioribus  utuntur  cibis.  In  hujuscemodi  enim  non  
ex  rerum  natura  quibus  utimur,  sed  ex  causa  utendi  vel  appetendi  modo  vel  
probandum  est  vel  improbandum  quod  [Col.1198A]  agimus.  Ecce,  domine,  quia  mea  
doctrina  non  mea,  sed  orthodoxorum  potius  doctrina  est.»  
Archipraesul  vero  ex  paucis  his  statim  advertit  quid  agendum,  juxta  quod  
Sapiens:  Da,  inquit,  occasionem  sapienti,  et  sapientior  erit  (Prov.  IX).  Unde,  Domino  
favente,  in  brevi  restitutus  incolumis  semper  et  in  omnibus  mira  quidem  et  supra  
modum  admirabili,  quam  supra  cum  de  mensa  ipsius  corporali  ageremus  breviter  
ostendimus,  sobrietate  comite  congruis  sibi  deinceps  alimentis  utebatur.  Hoc  autem  
de  spiritu  sancti  et  devoti  pontificis  tam  prompto  et  carne  ipsius  infirma  ad  
legentium  aedificationem  hic  interserto,  deinceps  coeptum  historiae  ordinem  
prosequamur.  
Sicut  dicere  coepimus,  ejectis  nostris  et  proscriptis,  [Col.1198B]  miserante  Domino,  
solatiis,  sic  Pontiniaci  in  solitudine  inter  petras  et  monachos  solitarii  nos  
delitescentes  a  saeculo  jam  remoti,  eo  liberius  quo  quietius,  et  eo  fructuosius  quo  
secretius,  tota  mente  spiritualibus  intendebamus.  Archipraesul  vero  super  omnes  
miro  discendi  ferebatur  ardore,  qui  tanquam  luminare  magnum  in  firmamento  coeli  
sacrae  Scripturae  jugiter  inhaerebat,  apostolicis  institutionibus,  sed  theologiae  
praesertim  summam  operam  dans.  Hoc  enim  erat  tempus  quod,  ut  supra  diximus,  
semper  praeoptaverat,  quo  jam  dudum  perditorum  dierum  repararet  jacturam,  ut  
qui  electus  erat  ad  regimen  animarum,  aliquo  tempore,  etsi  sero,  scientiam  sibi  
regendi  eas  compararet.  [Col.1198C]  Unde  et  tantus  erat  Scripturarum  amator,  quod  
post  horas  regulares  quotidie  sacri  codices  per  totum  diem  vix  de  manu  ejus  
discederent:  praesertim  sacri  illi  duo  libri,  Psalterii  videlicet  et  Epistolarum,  tanquam  
duo  spirituales  oculi,  mysticus  et  moralis.  Horum  quippe  uno,  ut  dicebat,  perfecte  
ethicam,  altero  vero  theoriam  praecipue  docebatur.  Ex  amore  vero  hoc  Scripturarum  
et  opera  adeo  in  brevi  profecit,  ut  saepissime  in  scrupulosis  et  nodosis  Scripturarum,  
etiam  super  docentes  se  intelligeret.  Et  quidem  mansio  nostra  Pontiniaci  sic  erat.  
 
 
15.  QUALITER  SECUNDO  PEREGRINATIONIS  SUAE  ANNO  APPREHENDERIT  
ARCHIPRAESULEM  JUSTITIAE  ZELUS.  
Secundo  vero  peregrinationis  nostrae  anno  cernens  [Col.1198D]  pontifex  inimicorum  
nostrorum  induratum  cor  nec  pro  tantis  in  nos  excessibus  ulla  in  eis  poenitentiae  
signa,  quin  potius  apponentes  peccare  adhuc  quod  jam  manu  non  poterant,  nos  
elongatos  et  in  solitudine  manentes  linguis  detrahentibus  persequentes;  cernens,  
inquam,  pontifex  sic  coepit  cogitare  intra  se  et  meditari  cum  corde  suo,  et  in  
meditatione  hac  ignis  exardescebat,  ignis  certe  non  livoris,  sed  amoris.  Videbat  
quippe  filios  proprios,  etsi  in  hostem  conversos,  quotidie  ire  in  interitum  et  in  
praecipitium  ruere.  Et  quia  pater  est,  amplius  dissimulare  non  potuit.  Nam,  etsi  illi  
jam  filialem  subtraxerint,  nequaquam  tamen  pontificalis  perfectionis  erat  illis  
paternum  affectum  subtrahere.  Unde  et  pro  pereuntibus  filiis  concaluit  cor  
ejus  [Col.1199A]  intra  eum,  et  cum  meditatione  sua  hac  ignis  exarsit,  non  quidem  
zelo  vindictae,  sed  ex  zelo  justitiae  propter  filios  et  paterno  compassionis  affectu.  
Unde  et  quomodo  pater  miseretur  filiorum  et  ipse  illis  misereri  desiderat,  ut  videlicet  
visitet  in  virga  iniquitates  eorum,  et  in  verberibus  peccata  eorum.  Itaque  
apprehendit  eum,  hinc  quod  maxime  sacerdotibus  congruit  ardens  propter  
contumaces  justitiae  zelus,  inde  vero  quod  maxime  patrum  est  intensus  propter  
errantes  filios  compassionis  affectus.  Et  ita  qui  hucusque  siluit,  qui  hucusque  in  omni  
patientia  sustinuit,  videns  et  attendens  patientiam  suam  in  superbia  et  abusione  
calcatam,  jam  deinceps  non  patiens,  non  dormiens,  sed  surgens  et  excutiens  se,  
tanquam  verus  excussorum  [Col.1199B]filius,  confestim  cum  suis  deliberare  inchoat  
quid  agendum.  Ad  illud  Domini  comminatorium  in  propheta  ad  prophetam  quasi  
subito  motus  et  commotus:  Et  tu,  fili  hominis,  speculatorem  dedi  te  domui  
Israel  (Ezech.  XXXIII).  Quod  si  non  fueris  locutus  ut  custodiat  se  impius  a  via  sua  mala,  
ipse  impius  in  iniquitate  sua  morietur,  sanguinem  autem  ejus  de  manu  tua  requiram.  
Nos  itaque  certaminis  sui  socios  in  primis  quodam  deliberatorii  sermonis  elogio  
alloquitur  sic.  
 
 
Deliberatorius  archipraesulis  sermo  ad  suos.  
«Viri  fratres,»  inquiens,  «in  causa  Ecclesiae  mecum  Christi  coadjutores,  scitis  et  
nostis  quidem,  me  multo  melius,  quod  omnia  tempus  habent,  
tempus[Col.1199C]  sustinendi  et  tempus  rebellandi,  tempus  miserendi  et  tempus  
judicandi:  Cum  accepero,  inquit,  tempus,  ego  justitias  judicabo  (Psal.  LXXIV).  Et  
Magister  ad  discipulos:  Tempori,  inquit,  servientes.  Nos  vero  hucusque  tempori  
servivimus,  hucusque  sustinuimus,  hucusque  peccatores  supra  dorsum  Ecclesiae  
fabricantes  portavimus,  patientes  ad  omnes;  sed  ipsi  iniquitatem  suam  
prolongantes,  nostra  in  die  bonitate  abutuntur  et  patientia,  et  peccata  peccatis  
cumulantes  solum  sibi  iram  non  misericordiam  thesaurizant;  cum  Dominus  per  
prophetam  de  indurato  et  non  resipiscente,  sed  apponente  semper  peccare  adhuc:  
Nonne,  inquit,  in  tribus  et  quatuor  impietatibus  adversabor  eum?  Proinde,  
fratres,  [Col.1199D]  ineatis  consilium,  videte  quid  deinceps  nobis  agendum.  Nunquid  
enim  quia  hucusque  tacuimus,  semper  sic  tacebimus?  Vae  mihi,  ait  propheta,  quia  
tacui  (Isa.  VI).  Nunquid  igitur  exterriti  per  prophetam  tacebimus  tamen  sic?  Et  qui  in  
solitudine  hac  inter  petras  has,  et  monachos  hos  hucusque  dormivimus,  non  
adjiciemus  ut  resurgamus?  Bonum  quidem  et  delectabile  nos  esse  hic,  dormire  sic  et  
dulcibus  jamdudum  concupitae  Rachelis  amplexibus  frui.  Bonum  quidem  hoc  et  
jucundum;  sed  tamen  ut  nihil  inpraesentiarum  in  sanioris  consilii  praejudicium  
afferam,  mihi  certe  videtur  nunc  quod  amodo  ad  operandum  necessarium  nos  
sponsae  negotium  trahat  et  officii  nostri  debitum  urgeat,  cura  videlicet  quam  
suscepimus  pastoralis.  Ecce  enim  [Col.1200A]  quia  vulpes  demoliuntur  vineas  et  lupi  
manifeste  in  caulis  ovium  grassari  non  desistunt.  Et  super  omnia  haec  non  sunt  inter  
praevaricatores  qui  revertantur  ad  cor,  qui  forte  reverterentur  si  percussi.  Alioquin  
nisi  lupos  arceat  pastor,  sine  causa  baculum,  et  judex,  nisi  transgressores  reprimat,  
sine  causa  gladium  portat.  Et  nisi  indignos  ejiciat  sacerdos,  sine  causa  accepit  
Ecclesiae  claves.  Et  nunc  maxime  vobis,  fratres,  loquor  haec  quia  patrati  contra  nos  
facti  atrocitas  in  ejectis  dico  nostris  et  proscriptis  in  adversarios  justitiae  accelerat  
opus.  Solet  quippe  et  justum  sic  ut  diutius  toleretur  infirmitas  vel  negligentia  quam  
malitia  saeviens.  Igitur  pro  officii  nostri  debito,  sic  modo  mihi  videre  videor  amodo  
operandum  nobis,  non  dormiendum,  [Col.1200B]  ut  una  cum  sponsa  capiamus  
vulpes,  quae  demoliuntur  vineas  et  una  cum  dilecto  surgamus  a  lecto,  egrediamur  in  
agrum,  commoremur  in  villis,  et  operemur  in  vineis.  Juxta  quod  
sponsa:  Veni,  inquit,  dilecte  mi,  egrediamur  in  agrum,  commoremur  in  villis,  
surgamus  ad  vineas  (Cant.  VII).  Perit  enim  nec  valet  sponsae  opus  vel  opera,  si  non  
ferat  opem  dilectus.  Nos  ergo,  dilecti,  si  vobis  videtur  sic,  surgamus,  egrediamur  et  
operemur  cum  prophetico  sarculo,  evellentes,  destruentes  et  dissipantes  noxia,  ne  
per  nostram  desidiam  vel  negligentiam  crescant  adeo  et  proficiant,  ut  totum  
Dominicum  hortum  operiant,  et  nos  sic  a  Domino  horti,  tanquam  hortulani  pigri  seu  
negligentes,  [Col.1200C]  desidiae  vel  negligentiae  condemnemur.  Faciamus  ergo  
juxta  quod  injunxit  horti  Dominus  cuidam  de  hortulanis,  cui  horti  sui  curam  
commiserat:  Ecce,  ego  hodie  constitui  te  super  gentes  et  regna,  ut  evellas,  et  
destruas,  et  disperdas,  et  dissipes,  et  aedifices,  et  plantes  (Jer.  I).  Verum,  fratres,  vos  
tanquam  in  Scripturis  exercitati  et  multorum  Patrum  exemplis,  in  his  et  talibus  quid  
agendum  nostis  me  multo  melius.  Ego  tamen,  conscientia  mea  mihi  dictante  sic,  dico  
vobis  quod  sentio.  Verumtamen,  ut  jam  dictis  addam  adhuc,  mihi  et  hoc  videtur  inter  
caetera,  si  illius  volumus  imitatores  esse  cujus  et  discipuli  sumus,  quod  instar  
Samaritani  evangelici  custodis  veri  et  curatoris,  ad  peccatorum  curanda  vulnera  prius  
infundendum  sit  oleum,  et  vinum  postea,  si  tamen  [Col.1200D]  postea  necesse  hoc.  
Prius  igitur  quod  maxime  potentum  vulneribus  mederi  solet,  suavissimum  lenitatis  
oleum  infundatur.  Et  in  primis  dominus  noster  rex  in  omni  lenitate  et  humilitate  
conveniatur,  si  forte  vel  sic  ira  et  indignatione  malis  nostris  satura  nunc  in  humilitate  
nostra  nos  respiciat  clementia  regia.»  
Et  quidem  verbo  hoc  ab  archipraesule  proposito,  nobis  sic  placuit  verbum,  nobis  
quoquot  propositum  pariter  et  consilium  commendantibus.  
 
 
16.  QUALITER  REX  PRIMO  SIT  CONVENTUS.  
Missus  est  itaque  unus  abbatum  ordinis  Cisterciensis  ad  monasterium  Pontiniacense  
pertinens  speciali  quodam  jure  subjectionis.  Abbas  hic  Urbanus[Col.1201A]  nomine  
et  vere  urbanus;  Urbanus  nomine,  urbanus  et  re,  urbanus  et  in  sermone.  Solus  
quippe  talis  idoneus  ut  tali  fungeretur  legatione.  Is  itaque  missus,  qui  secum  ad  
dominum  regem  nomine  archipraesulis  suavissimas  litteras  detulit,  supplicationem  
solam,  correptionem  vero  nullam  vel  modicam  continentes.  Quaesierat  enim  
archipraesul  verba  utilia,  suavia  et  pacifica,  et  conscripsit  sermones  lenissimos,  
quibus  vel  sic  regis  leniretur  cor.  Verum  qui  missus  fuerat  post  dies  aliquot  ad  nos  
reversus,  pro  nostris  suavibus,  pro  nostris  lenibus  et  pacificis,  non  nisi  amaritudinem,  
asperitatem  et  turbationem  majorem  reportavit  regis  corde  sic  obfirmato  contra  
nos.  
 
 
Qualiter  secundo  sit  conventus.  
Attamen  non  destitit  archipraesul  regem  adhuc  [Col.1201B]  secundo  per  eumdem  
convenire.  Cui  et  vice  hac  non  adeo  suavia  ut  prius,  sed  et  duriora  legati  viva  voce  
dicenda  injunxit  et  litteras  aliquantulum  austeritatis  continentes  destinavit,  quibus  
archipraesul  regem  corripuit,  sed  in  misericordia  et  in  spiritu  lenitatis  adhuc.  Verum  
eo  in  brevi  iterum  reverso  qui  missus  fuerat,  reportavit  et  iterum  quod  neque  vox  
esset  neque  sensus  adhuc.  Archipraesul  vero  audiens  sic,  et  certissime  jam  
considerans  quod  hac  misericordiae  et  lenitatis  via  non  proficeret,  in  spiritu  judicii  et  
ardoris,  sicut  spiritu  fervens  erat,  tertio  jam  conscripsit  sermones  sed  asperos  et  
austeros,  jam  non,  sicut  prius,  regem  in  misericordia  corripiens,  sed  dure  increpans,  
et  sicut  tunc  decebat,  episcopum  cum  omni  imperio  arguens,  tanquam  veri  
Samaritani  [Col.1201C]  discipulus  prius  infundens  oleum  et  vinum  postea.  Et  
tanquam  figuratum  in  propheta  verum  evangelicum  animal,  habens  ante  faciem  
hominis  et  faciem  leonis,  juxta  in  hoc  ipso  et  Magistrum  sequens:  Si  quis,  inquit  
Magister,  praeoccupatus  fuerit  in  aliquo  delicto,  vos  qui  spirituales  estis,  instruite  
hujusmodi  in  spiritu  lenitatis  (Gal.  VI).  Et  alibi  ad  discipulum  de  episcopali  ipsum  
officio  instruens:  Servum,inquit,  Domini  litigare  non  oportet;  sed  mansuetum  esse  
cum  modestia  corripientem  eos  qui  resistunt  veritati  (II  Tim.  II).  Ecce  lenitatis  et  
modestiae  spiritum.  Et  tamen  idem  ipse  ad  discipulum  alibi:  Quam  ob  
causam,  inquit,  increpa  illos  dure,  ut  sani  sint  in  fide  (Tit.  I).  Ecce  lenitas  et  modestia,  
ecce  et  increpatio[Col.1201D]  dura!  hoc  est  Samaritani  oleum  et  vinum;  hae  in  
propheta  evangelicae  facies,  facies  hominis  et  facies  leonis.  Et  revera  ecclesiastica  
disciplina  haec  et  juris  ecclesiastici  ordo,  ut  qui  fomenta  non  sentit,  ferro  abscidatur  
superbiae  tumor,  unde  et  Ecclesiae  doctor  hic  noster,  archipraesul  dico,  hac  
incedens  via,  hoc  procedit  ordine.  Ad  hoc  vero  durius  jam  nuntium  peragendum  
quidam  approbatae  religionis  vir  electus  est,  ob  favorem  religionis  praecipuum  et  
fervorem  pannosus  et  miser,  omni  tempore  exercens  nudipedalia:  unde  et  
cognomento  vocabatur  discalceatus,  Girardus  nomine  proprio,  vir  certe  jugiter  
habens  mortem  in  desiderio  et  vitam  in  patientia;  cujus  semper  summa  fuerat  
sollicitudo  ad  pacem  revocare  discordes.  Solus  ergo  talis  idoneus,  qui  
fungeretur[Col.1202A]  legatione  hac.  In  talibus  quippe  et  fiducialiter  loquendi  Dei  
verba  et  operandi  grandia  multa  solet  esse  libertas,  utpote  in  quibus  Domini  Spiritus.  
Is  itaque  missus;  in  cujus  ore,  praeter  litteras  quas  detulit,  et  archipraesul  verba  sua  
posuit.  Missus  est  et  alius  quidam  religiosus  cum  eo.  Et  hi  missi  sic  fiducialiter  
quidem  egerunt,  sed  nec  hic  quidquam  profecerunt.  Quin  potius  dura  propinantes,  
dura  pro  duris,  imo  multo  plus  duriora  prioribus  reportarunt.  
 
 
17.  QUALITER  ARCTETUR  ARCHIPRAESUL  REGE  ADHUC  INCORRECTO.  
Archipraesul  igitur  audiens  sic  coepit  sollicitus  et  moestus  esse,  cernens  jam  nec  sic  
nec  sic  cor  regis  erga  se  emollitum:  quod  etiam  emollire  et  pacem  
et[Col.1202B]  gratiam  inter  regem  et  archipraesulem  reformare  Christianus  ille  rex  
Ludovicus  et  multi  terrarum  principes  saepe  et  saepius  jam  studuerant;  sed  nec  
magni  illi  viri  nec  proprii  hi  archipraesulis  nuntii,  nunc  blanda  nunc  austeriora  
bajulantes,  potuerunt  proficere;  quin  potius  superbia  eorum  qui  oderunt  nos  
ascendit  semper.  Archipraesul  itaque  turbatus  intra  se  coepit  intentius  clamare  ad  
Dominum,  orare  frequentius,  refici  parcius  et  continue  lugere  regem,  cernens  eum  
adeo  ad  omnia  haec  insensibilem.  Videns  itaque  tantam  Ecclesiae  turbationem  et  
regis  animum  jam  obfirmatum  sic,  coarctabatur  e  duobus,  hinc  cupiens  solvi  a  cura  
et  pastorali  officio,  inde  vero  propter  Ecclesiae  causam,  quam  tuendam  susceperat,  
permanere.  Et  post  multam  intra  se  animi  sui[Col.1202C]  fluctuationem  demum  
super  hoc  eruditos  suos  convenit.  Qui  mox  de  episcopatu  deserendo  vix  verbo  
proposito,  in  primo  auditu  scandalizati,  conclamabant  ipsum  jam  deficere  prius  
quam  currere,  et  in  Dominica  acie  ante  jam  occumbere  quam  pugnare:  tanquam  viri  
in  divinis  exercitati,  causas  multiplices  distinguentes,  propter  quas  interdum  
episcopo  liceat  de  sede  ad  sedem  transire,  seu  etiam  plerumque  penitus  
derelinquere.  Verum  ut  contestabantur  nulla  talis  causa  hic;  imo  potius  perniciosum  
hoc  et  omnibus  post  futuris  saeculis  detestabile,  tanquam  si  proreta  quis  
consternatus  et  pavidus  in  procellae  turbinibus  navem  oneratam  in  mediis  fluctibus  
derelinquat:  aut  tanquam  princeps  vecors  ad  bellandum  profectus,  
videns  [Col.1202D]  hostium  cuneos,  mox  exterritus,  ut  solum  se  salvet  fugiat,  et  
quae  cum  ipso  fortiter  stare  proposuerat  aciem  castrorum  perdat.  Igitur,  ut  eruditi  
nostri  universi  constanter  exhortabantur  et  salubriter,  nequaquam  tunc  tempus  
fugiendi  sed  occurrendi,  praesertim  cum  ab  Ecclesiae  inimicis  solum  Ecclesiae  salus  
quaereretur,  decus  cleri  deformaretur  et  impugnaretur  libertas.  Et  quoniam  
archipraesul  regem  sic  conventum  sed  incorrectum  supra  modum  lugebat,  suorum  
hoc  erat  consilium  ut  adhuc  sustinens  diutinae  passionis  suae  exemplo  cor  regis  
emollire  attentaret  quod  exhortationis  sermone  necdum  potuerat  immutare,  cum  
nihil  adeo  cor  irati  soleat  immutare  et  ad  amorem  convertere,  quam  pro  irati  voto  
diutius  sustinere  et  pati.  Archipraesul  vero  ex  [Col.1203A]  eruditorum  suorum  viva  et  
salubri  exhortatione  persuasus,  jam  nihil  cogitabat  de  cura  pastorali  deserenda,  sed  
potius  deinceps  fortius  quam  prius  et  virilius  exercenda.  Attrahens  enim  spiritum  et  
assumens  cor,  jam  nihil  de  fuga,  nihil  de  otio,  nihil  de  quiete,  sed  solum  de  cura  et  
pugna  cogitans,  intra  se  cogitando  censuit  post  omnia  haec  regi  baculo  pastorali  
comminandum,  qui  leviorem  virgae  castigationem  non  senserat.  Intra  se  itaque  
cogitavit  et  censuit,  eruditis  suis  nequaquam  hoc  exprimens  vel  deducens  in  
consilium.  Et  quidem  caute  et  industrie  hoc,  suis  parcens  in  hoc,  ne  videlicet  qui  eum  
sequendo  magnam  jam  ob  id  regis  iram  incurrerant,  in  majus  et  perpetuum  forte  
inducerentur  odium,  si  tale  contra  regem  darent  consilium,  quod  
forte  [Col.1203B]  etsi  non  regis  voluntati,  utilitati  tamen  militaret.  Cogitavit  itaque  
sic  intra  se,  cum  suis  super  hoc  non  praetractans,  non  praedeliberans,  regem  suum  
et  filium  baculo,  ut  diximus,  severioris  castigationis  percellere,  qui  fuerat  hucusque  
ad  virgae  tactum  insensibilis,  si  forte  percussus  baculo  devians  reverteretur  vel  sic.  
Cogitavit,  inquam,  sic  intra  se,  dubius  tamen  admodum  et  anceps  super  hoc  quid  
agendum.  Nec  enim,  ut  diximus,  voluit  propter  praedictam  causam  deducere  hoc  in  
collationem  cum  suis,  vel  suorum  consilium  quaerere.  Itaque  cum  se  solo  deliberans  
aliquandiu  intra  semetipsum  fluctuabat,  stans  et  haesitans.  Legerat  quippe  illud  in  
lege:  Principi  populi  tui  non  maledices  (Act.  XXIII);  et  [Col.1203C]  illud  regis  
peccatoris:  Tibi,  inquit,  soli  peccavi  (Psal.  L).  Et  rex  vere  soli  Deo  peccat.  Nam  sicut  
super  locum  illum  docet  doctorum  et  Ecclesiae  rectorum  unus:  «Si  quis  de  populo  
erraverit,  et  Deo  peccat  et  regi:  rex  vero  non  habet  hominem  qui  sua  facta  
dijudicet.»  Legerat  quidem  in  lege  et  in  Psalmista  sic;  legerat  et  multa  alia  quae  
eruditi  et  exercitati  Ecclesiae  rectores  statuerunt  de  his.  Quorum  unus:  «Non  
potest,»  inquit,  «salubris  esse  a  multis  correptio,  nisi  cum  ille  corripitur  qui  sociam  
non  habet  multitudinem.»  Et  item:  «Cum  quisque  fratrum  in  aliquo  tali  peccato  
fuerit,  ut  anathemate  dignus  habeatur,  fiat  hoc  ubi  periculum  schismatis  nullum  
est.»  Legerat  quidem  haec  et  alia  in  modum  hunc.  In  Romana  vero  Ecclesia,  ut  supra  
jam  diximus,  [Col.1203D]  durum  schisma  tunc  erat,  tanto  imperatore  Frederico  et  
tam  generoso  viro  Octaviano  antipapa  tunc  divisis  ab  Ecclesia  et  facientibus  schisma,  
unde  nec  sine  causa  magna  videbatur  tunc  majoris  adhuc  et  durioris  schismatis  
causa,  si  in  tantam  potestatem  Anglorum,  regem  dico,  aetate  juvenem  et  in  
cismarinis  et  transmarinis  tam  late  et  tam  magnifice  dominantem,  gladio  verbi  
exerto  ab  Ecclesia  separaretur,  ne  forte  rege  juvene  et  tam  potente  ob  id  commoto,  
facile  ad  partes  Ecclesiae  inimicas  transiret.  Super  omnia  etiam  verebatur  ne  
apostolicae  sedis  auctoritas  propter  hoc  gravius  schismatis  periculum,  quod,  ut  
diximus,  facile  posset  accidere,  quidquid  absque  ejus  consilio  seu  conniventia  
statueret  ipse,  totum  ipsa  irritaret.  Haec  igitur  et  hujusmodi  [Col.1204A]  ut  gladium  
suum  reponeret  nec  baculo  suo  percuteret  hortabantur.  
At  e  diverso  his  alia  obloquebantur,  quae  et  impellebant  ut  gladium  amodo  non  
prohiberet  a  sanguine  et  ut  percuteret  baculo.  Nam,  sicut  in  lege  audierat  quod  
supra  posuimus,  videlicet:  Principi  populi  tui  non  maledices,  ita  legerat  et  in  lege  tam  
principes  Synagogae  quam  etiam  alios  pro  qualitate  excessus  immundos  reputari  et  
extra  Synagogam  fieri,  quod  nequaquam  erat  maledicere  principi;  hoc  in  lege  
prohibitum,  sed  talis  potius  excommunicatio  coercitio  erat  quiedam  disciplinalis,  et  
sicut  tunc,  ita  et  nunc  principem  anathematizare  non  est  principi  maledicere,  quod  
lex  prohibet,  sed  principem  tanquam  Ecclesiae  filium  disciplinaliter  coercere.  Et  
tanquam  a  latronibus  [Col.1204B]  vulneratum  per  Samaritani  curam  medicinaliter  
secare,  ut  ferro  abscindatur  vulnus  quod  fomentum  non  sentit.  Legerat  et  in  
propheta:  Vae  mihi,  inquit,  quia  tacui  (Isa.  VI).  Sibi  ipsi  propheta:  Vae  dicit,  eo  
videlicet  quod  regem  Achab  ea  auctoritate  qua  debuit  non  corripuit,  nec  pro  data  
sibi  potestate  coercuerit.  Quod  enim,  ut  supra  induximus,  rex  adulter  et  homicida  
Deo  dixerat:  Tibi  soli  peccavi  (Psal.  L),  non  ideo  dixit  quod  prophetis  tunc  et  
Synagogae  sacerdotibus  in  reges  adimeretur  coercitio,  unde  et  propheta  pro  peccato  
mox  regem  corripuit,  sed  ideo  dixit:  Tibi  soli,  Deo  loquens  quia  sacerdotes  et  
prophetae  vices  Domini  tunc  gerebant.  Et  erant  ipsi  quasi  ipse  Dominus,  cujus  ipsi  
vicarii,  unde  et  quem  ipsi  puniebant  Dei  [Col.1204C]  haec  solius  punitio  ipsorum  
inflicta  ministerio.  Et  sicut  tunc,  ita  et  nunc,  si  Ecclesia,  si  sacerdos  regem  punit,  solus  
tamen  Deus  punire  dicitur.  Ille  enim  punit  qui  in  terra  Domini  fungitur  vice,  qui  et  in  
terra  quasi  Deus  populo  datus  est.  Juxta  quod  Dominus  ad  
Moysen:  Ecce,  inquit,constitui  te  deum  Pharaoni  (Exod.  VII).  Et  sacerdotes  deos  
vocari  in  Scriptura  invenire  creberrimum.  Legerat  itaque  in  lege  et  in  propheta  sic,  et  
similiter  de  regibus  corripiendis  per  varia  Scripturarum  loca.  Et,  ut  jam  non  tantum  
divinis  legibus,  sed  et  orthodoxorum  Patrum  et  discretorum  Ecclesiae  rectorum  
agamus  exemplis,  audierat  itidem  et  legerat  rectorem  illum  Ecclesiae  tam  eruditum,  
tam  discretum,  et  tam  praeclarum  doctorem  Ambrosium,  Theodosium  magnum  
imperatorem  [Col.1204D]  excommunicasse  et  ab  Ecclesiae  penitus  exclusisse  
ingressu.  Et  ne  etiam  longe  exempla  petantur,  audierat  felicis  memoriae  Ivonem  
Carnotensem  episcopum,  qui  velut  quoddam  Scripturarum  armarium  modernis  
temporibus  pastoribus  magnum  scientiae  lumen  effudit,  et  spectabilem  se  ipsum  
formam  dedit,  audierat,  inquam,  ipsum  Francorum  regem  Philippum  
excommunicasse  et  ab  Ecclesia  omnino  prohibuisse.  Legerat  itaque  archipraesul  et  
audierat  et  haec  et  illa,  unde  et  coarctabatur  ex  his  et  illis,  hinc  super  omnia  metuens  
quod  si  taceret  vae  sibi,  si  vero  loqueretur,  dissensionis  periculum.  Nec  enim  quae  
supra  contra  hoc  inducta  sunt  adeo  verebatur,  utpote  Scripturas  intelligens,  sed  hoc  
quidem  prae  caeteris  metuebat  gravius,  videlicet  [Col.1205A]  dissensionis  periculum:  
verumtamen  et  haec  et  illa  in  corde  suo  volvens  sic,  et  tandem  cogitans  regem  suum  
filium  suum  et  dominum,  quem  ex  diutina  et  familiari  conversatione  verius  et  
interius  noverat,  nequaquam  fore  filium  dissensionis  sed  pacis,  et  quod  quidquid  
exacerbatus  verbo  comminaretur,  nequaquam  tamen  matris  suae  Ecclesiae  ut  se  
ejiceret,  dirumperet  uterum;  cogitans,  inquam,  sic,  firmiter  in  corde  suo  statuit  
ipsum  baculo  pastorali  percellere,  si  forte  devians  et  justitiae  transgrediens  tramitem  
reverteretur  vel  sic:  verebatur  tamen  ne,  ut  supra  diximus,  Romana  Ecclesia  sua,  
quae  omni  praeest  auctoritate,  evacuaret  penitus  quod  ipse  fecisset  omne  justitiae  
opus,  verebatur  quidem  hoc,  at  tamen  quidquid  faceret  Romana  Ecclesia  
tanquam  [Col.1205B]  mater  et  domina,  satius  judicavit  officii  sui  debitum  exsequi  
quam  ipso  muto  et  dissimulante  malitiam  relinquere  impunitam  et  fovere  
transgressionem:  arbitrans  nec  immerito  sanguinem  impiorum  de  manu  sua  minime  
requirendum  tunc,  etsi  forte  potestas  major  superveniens  ab  eo  factum  immutaret  
justitiae  opus.  Suadente  igitur  conscientia,  imo  sicut  ab  ipsomet  accepi  urgente  eum  
ad  hoc,  illam  quam  diximus  in  regem  coercitionem  ecclesiasticam  in  corde  suo  
firmissimam  tenuit.  Alioquin  sibi  visum  quod  pastor  evangelicus  sine  causa  baculum  
et  judex  ecclesiasticus  sine  causa  gladium,  et  quod  sacerdos  Dominicus  sine  causa  
claves  Ecclesiae  accepisset,  nisi  quemadmodum  auctoritatem  ita  et  haberet  
virtutem,  [Col.1205C]  sicut  introducendi,  ita  et  excludendi  ab  Ecclesia  quos  deberet.  
Et  quoniam  quod  faciendum  statuerat  non  sub  tecto,  non  clam,  sed  publice  et  
solemniter  judicavit  faciendum,  sicut  et  causa  nostra  et  partis  adversae  noxa  publica  
erat  toto  jam  ecclesiarum  orbe  notissima,  accessit  ad  locum  celebrem  et  tempore  
celebri,  Vizeliacum  scilicet,  instante  festivo  prae  caeteris  illius  ecclesiae  die,  die  
videlicet  festo  beatae  Mariae  Magdalenae  in  cujus  honore  ecclesia  loci  fundata,  
cujus  et  ibi  corpus  gloriose  requiescit,  unde  et  ad  diem  festum  ex  diversis  regnis  
concurrunt  nationes  plurimae.  Tempore  itaque  celebri  tam  festivo  accessimus  ad  
tam  celebrem  locum  distantem  a  mansione  nostra  Pontiniacensi  monasterio  per  
diaetam.  Accessimus  [Col.1205D]  itaque  et  venimus  proxima  ante  festum  die,  nobis  
qui  sequebamur  accessus  sui  causam  ignorantibus,  nec  enim  propter  hoc  quod  supra  
diximus  nobis  hoc  indicavit,  et  credentibus  quod  solum  propter  diem  festum  
accessisset.  In  crastino  vero,  festo  videlicet  die,  ad  petitionem  abbatis  et  conventus,  
publicam  missam  faciens,  finito  Evangelio  ascendit  pulpitum,  et  elegantem  et  
fructuosum  sermonem  ad  populum  habuit.  Demum  vero  in  audientia  hominum  
causam  dissensionis  inter  ipsum  et  regem  exponens,  et  quam  dure  et  dire  secum  et  
cum  suis  actum,  qualiter  etiam  rex  toties  conventus  et  non  misertus,  sed  eo  amplius  
induratus,  Ecclesiae  causam  et  se  et  suos  ipsorum  orationibus  commendavit:  et  
confestim,  omnibus  audientibus  et  constupentibus,  [Col.1206A]  miro  modo  
compunctus,  voce  quidem  flebili  et  intentissimo  compassionis  affectu  in  ipsum  
Anglorum  regem  Henricum  nominative  comminatorium  emisit  edictum.  Et  nos  
quidem  certaminis  sui  socii,  ex  inopinato  audientes  sic,  mox  obstupuimus,  eo  quod  
nobis  inconsultis  fecisset  sic.  Qui  quidem,  sicut  cito  post  nobis  ipsemet  indicavit,  
sciens  et  prudens  hoc  a  nobis  celavit,  per  supradictam  causam  se  excusans  quod  
nobis  inconsultis  hoc  fecisset.  Factum  vero  hoc  ex  plurimis  et  variis  nationibus,  quae  
ad  diem  festum  convenerant  et  ita  propriis  audierant  auribus  mox  divulgatum  per  
terras  citissime  ad  aures  regis  pervenit:  unde  et  rex  nec  sine  causa,  supra  quam  nunc  
dicere  aut  scribere  tempus  sit,  motus  est  et  turbatus  et  qui  cum  eo  universi.  
 
 
18.  DE  APPELLATIONE  REGIS  AD  ROMANUM  PONTIFICEM.  
[Col.1206B]  
Convenit  igitur  multitudo  et  mente  confusa  est,  quam  certissime  jam  audierunt  sic.  
Convenit  itaque  Ecclesia  Anglorum  in  cismarinis;  convenit  et  Ecclesia  Normannorum  
in  transmarinis  hinc  inde,  quid  facto  opus  inter  se  acerrime  deliberantes,  summo  
opere  providere  curantes,  ne  videlicet  in  regem  sententia,  cujus  jam  processit  
comminatorium,  ad  perfectum  procederet,  seu  in  regnum  vel  personas  regni  aut  
ecclesias  aliquod  ecclesiasticae  districtionis  gravamen.  Consternati  etiam  jam  et  
tremefacti,  non  solum  ob  id  quod  jam  de  rege  audierant,  sed  et  quia  archipraesul  
Jocelinum  Saresberiensem  episcopum  ob  manifestam  [Col.1206C]  inobedientiam  
jam  suspendisset:  eo  videlicet  quod  decanatum  Saresberiensis  ecclesiae  contra  
interdictum  domini  papae  et  suum  inconsultis  quibusdam  ejusdem  ecclesiae  
canonicis,  qui  tunc  cum  ipso  peregrinabantur,  quorum  erat  cum  aliis  confratribus  
decanum  suum  eligere,  cuidam  de  aulicis  clericis  ad  regis  voluntatem  contulisset.  Qui  
etiam  et  eumdem  aulicum  clericum,  propter  quasdam  conventiones  et  obligationes  
illitas,  quas  in  Alemannia  cum  schismaticis  fecerat,  anathematis  vinculo  jam  
innodaverat.  Quas  tamen  conventiones  et  obligationes  a  rege  missus  de  regis  
mandato  ipse  fecisse  dicebatur.  Personae  igitur  regni  metuentes  sibi  ex  his  et  quae  
futura  sibi  accidere  possent  gravamina  praevenire  molientes,  solliciti  quidem  
attentissime  deliberant  [Col.1206D]  quid  agendum.    
 
Nam  tua  res  agitur  paries  cum  proximus  ardet,  
ait  quidam.  Commodius  autem  sibi  non  repererunt  remedium  quam  ut  ad  
appellationes  convolarent.  Et  regi  placuit,  Deo  quidem,  in  subsannationem  et  
derisum  novi  legislatoris  et  novarum  legum,  quas  supra  apud  regiam  illam  
mansionem  quae  Clarendune  dicitur  fabricatas,  et  in  scriptum  redactas  ostendimus,  
juste  quidem  operante  nunc  sic.  Nam  cum  legibus  illis  appellationes  ad  Romanam  
Ecclesiam  inhibitae  forent,  nunc  tamen  ad  regis  et  regni  tuitionem  ad  ipsas  recurrere  
necesse.  Personae  itaque  regni,  quia  remotiores  erant,  pro  rege,  pro  regno,  pro  se  et  
pro  suis  ecclesiis,  scripto  appellaverunt,  et  per  eruditos  nuntios  libellum  
apellatorium  [Col.1207A]  in  ea  forma  conceptum  archipraesuli  ad  solitudinem  
nostram  Pontiniacum  transmiserunt.  Et  quia  rex  extra  regnum  erat  tunc  
transmarinus,  magnas  quidem  et  venerabiles  personas  Ecclesiae  Normannorum  pro  
se  ipse  rex  destinavit,  videlicet  piae  memoriae  Rotherot  tunc  Rothomagensem  
archiepiscopum  et  Ernulfum  tunc  Lexoviensem  episcopum,  et  cum  eis  alios  
plerosque  viros  magnos  et  eruditos,  qui  quidem  Pontiniacum  venientes  nequaquam  
nos  invenerunt.  Siquidem  a  quodam  familiari  suo,  qui  tunc  in  regis  curia  erat,  de  
mittendis  sic  nuntiis  archipraesul  praemunitus  se  subtraxit.  Igitur  praefati  nuntii,  
propter  nos  Pontiniacum  venientes,  sed  minime  nos  reperientes,  mox  recesserunt:  
prius  tamen  secundum  formam  juris  Pontiniaci,  ubi  quasi  [Col.1207B]  domicilium  
habere  videbamur,  appellationem  suam  edentes,  nec  tamen  ut  docet  civile  jus  
scribentes  eam  pro  foribus,  sed  viva  voce  appellantes.  Subtraximus  autem  nos,  non  
quasi  juris  ignari,  quin  apprime  sciremus  ratione  domicilii,  vel  quasi  appellandis  
absentibus  seu  absentantibus  se,  appellationes  posse  fieri,  sed  ideo  in  adventu  
nuntiorum  nos  subtraximus  quia  illorum  colloquia  vitabamus.  Et  quemadmodum  
appellationes  interpositae,  ita  et  ad  regni  tuitionem  juramenta  quaedam  illicita  et  
sacrilega  per  totum  regnum  exacta  sunt  in  civitatibus,  in  castellis,  in  pagis,  per  
comitatus  regni  singulos,  quotquot  a  quindecim  annis  et  supra  jurantibus,  quod  
domini  papae  nuntios  seu  litteras  et  [Col.1207C]  archipraesulis  pariter,  aut  in  
captione  detinerent  si  possent,  aut  proderent  illis  qui  non  possent  hoc.  Quam  vero  
sacrilegum,  quam  profanum  juramentum  hoc,  lippi  vident  et  tonsores.  Juxta  quod  
ait:Videns  quia  peccatum  ariolandi  est  repugnare  et  quasi  scelus  idololatriae  nolle  
acquiescere  (I  Reg.  XV),  verum  omisso  tanquam  sacrilego  facto  hoc,  quod  non  regni  
tuitio,  est  sed  potius  contaminatio,  ad  appellatores  nostros  revertamur.  
 
 
Qualiter  archipraesul  cum  suis  deliberat  an  sit  appellationi  deferendum.  
Nos  vero  Pontiniacum  cito  post  appellatorum  horum  recessum  reversi,  deliberare  
mox  coepimus  quid  agendum,  utrum  videlicet  tali  fuisset  appellationi  deferendum,  
plerisque  nostrum  asserentibus  [Col.1207D]  deferendum,  et  ad  docendum  hoc  
tanquam  eruditi  et  exercitati  in  jure,  tam  ex  divino  jure  quam  humano  plurima  
allegaverunt;  aliis  vero  de  nostris  contradicentibus  et  nequaquam  deferendum  
contendentibus,  e  diverso  validis  et  variis  rationibus  suam  fundantes  intentionem.  Eo  
praesertim,  ut  prudenter  astruebant,  tam  iniquae  appellationi  minime  deferendum  
quod  videlicet  esset  ipsa  non  ad  oppressorum  remedium,  sed  potius  ad  
opprimentium  prolongandam  malitiam  excogitatum  fomentum;  in  quorum  manibus  
evidenter  et  in  omnium  ecclesiae  spolia  et  dextera  rapinis  repleta.  Itaque  coram  
archipraesule  ab  eruditis  suis  diversa  sentientibus  super  appellatione  collatum,  ipso,  
ut  moris  sui  erat,  partes  suas  interponente,  et  nunc  hos,  nunc  illos  [Col.1208A]  de  
jure  crebro  sciscitante  et  opponente.  Et  quidem  inductas  tunc  hinc  inde  super  
appellatione  allegationes  huic  interseruissem  historiae,  nisi  quia  non  paterentur  se  
molesta  brevitate  arctari.  Et  praesertim  sicut  et  de  plerisque  aliis,  ita  et  in  libello  hoc  
supersedemus  ab  his,  eo  quod  in  corpore  quodam  epistolari  multa  continentur  de  
his:  de  quo  epistolari  corpore  mox  loquemur.  Collatum  igitur  est  et  allegatum  hinc  
inde,  verum  archipraesul,  etsi  forte  contra  tam  manifestos  malefactores,  quorum  
maleficia  et  lapides  in  parietibus  et  tigna  in  domibus  jam  accusabant,  in  ecclesiastica  
severitate  de  jure  procedere  potuisset,  substitit  tamen  adhuc  juxta  Sapientis  
consilium:  Qui  patiens,  inquit,  est,  multa  gubernatur  prudentia  (Prov.  XIV).  Substitit  
igitur  [Col.1208B]  adhuc,  non  processit,  differre  ad  tempus  satius  judicans,  donec  
super  hoc  Romanam  Ecclesiam  jam  consultasset:  super  omnia,  ut  supra  jam  diximus,  
veritus  ne,  quidquid  ea  inconsulta  et  tali  praesertim  tempore  ipse  statueret,  totum  
ipsa  evacuaret.  Ad  supradictum  vero  libellum  appellatorium,  nomine  personarum  
regni  ad  ipsum  destinatum,  sensu  suo  proprio  conceptam  et  proprio  stylo  exaratam  
remisit  epistolam  elegantem  satis  et  sufficienter  responsalem.  In  qua,  inter  alia,  de  
appellationibus  factis,  si  juste  vel  injuste,  quod  sibi  visum  interseruit.  Quae  nos  in  
libello  historico  hoc,  eo  quod  in  ea  epistola  sint  inserta,  sicut  etiam  supradiximus,  hic  
causa  brevitatis  praeterimus.  Exstat  enim  [Col.1208C]  epistola  illa  inter  caeteras  
epistolas  suas,  quas  vel  ipsemet  scripsit,  vel  aliqui  de  eruditis  suis  de  ipsius  mandato  
sub  ejus  nomine.  Ex  epistolis  quippe  a  nobis  vel  propter  nos  in  exsilio  nostro  
confectis,  grande  compactum  est  corpus  epistolare,  de  quo  supra  nos  hic  dicturos  
promisimus.  Compactum  est,  inquam,  corpus  ex  his  multas  in  se  epistolas  continens;  
quas  etiam  secundum  ordinem  historiae  venerabilis  prior  sanctae  Cantuariensis  
Ecclesiae  Alanus  laboriose  quidem  et  studiose  digessit.  In  quibus  de  exsilii  nostri  
laboriosa  historia  perplurima  continentur;  unde  et  eo  quod  in  epistolis  illis  diligentius  
conscribantur,  multa  in  libello  hoc  brevitatis  causa  praeterivimus,  praesertim  quia  
liber  ille  epistolaris  a  multis  personis  et  a  multis  ecclesiis  jam  
habetur.  [Col.1208D]  Verum  et  qui  sufficienter  archipraesulis  verba  et  opera  in  
exsilio,  conatus  et  actus,  agones  et  sudores  pastorales  nosse  desiderat,  ad  illum  
recurrat,  ut  post  libellum  historicum  hunc  legat  et  illum  librum  epistolarem.  In  quo,  
etsi  in  plerisque  epistolarum  desunt  dictionum  solemnia,  pro  materia  tamen  satis  
commodus  est.  Quo  nos  amodo  in  historia  facilius  contexenda  adjuti,  de  caetero  
brevius  coeptum  historiae  ordinem  prosequamur.  
 
 
19.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  ET  REX  AD  VIRUM  APOSTOLICUM  MITTUNT.  
Appellatione  itaque  interposita  et  ecclesiastica  disciplina  suspensa  sic,  parantur,  
mittuntur  nuntii  ad  apostolicam  sedem.  Mittit  rex,  mittunt  et  personae  regni,  mittit  
et  archipraesul.  Sed  multum  quidem  [Col.1209A]  inter  nuntios  hos,  illi  quippe  per  
viam  argento  et  auro  suffarcinati;  nostri  vero  expediti  et  vacui  secum  in  via  vix  
viaticum  portantes.  Illi  in  curia  his  et  illis  massas  aureas  et  argenteas  aut  dantes  aut  
certissime  pollicentes,  nostri  vero  nuda  solum  verba  apostolicae  clementiae  
offerentes.  Nec  tamen  fuit  haec  nostra  prima  ad  Romanam  Ecclesiam  missio.  Prius  
siquidem  quosdam  de  eruditis  nostris  ad  sedem  apostolicam  misimus,  per  quos  a  
viro  apostolico  apostolicae  sedis  legationem  jam  super  Angliam  obtinuimus.  Et  
quidem  ad  cautelam  a  nobis  factum  sic,  ut  videlicet  firmior  et  magis  authentica  
ecclesiastica  quaevis  sententia  haberetur,  si  deinceps  ab  archipraesule  aut  in  regnum  
aut  in  regni  personas  ferretur,  unde  et  cum  archipraesul  Vizeliaci,  
sicut  [Col.1209B]  supra  ostendimus,  comminatorium  in  regem  emisit,  apostolicae  
sedis  legatus  jam  erat  etsi  impeditus  legationis  suae  fines  intrare  non  possent.  
Verum  ad  Romipetas  nostros  revertamur.  
 
 
Qualiter  archipraesul  amotus  est  a  Pontiniaco.  
Hoc  tamen  prius  interserto  antequam  plura  de  his,  videlicet  quod  ipsis  cito  post  
supradictum  diem  festum  beatae  Mariae  Magdalenae  ad  apostolicam  sedem  
profectis,  dominus  rex  Anglorum  ad  generale  illud  capitulum  Cisterciense,  quod  in  
Septembri  proximo  die  Sanctae  Crucis,  ut  mos  est,  celebrabatur,  litteras  quasdam  
destinavit,  significans  quod  quemdam  de  inimicis  suis  suscepissent  et  secum  
haberent,  Thomam  videlicet  Cantuariensem  archiepiscopum.  Unde  et  mandavit  
quod,  sicut  charum  [Col.1209C]  habebant  quidquid  in  terra  sua  aut  cismarina  aut  
transmarina  possidebant,  ne  eum  amplius  tenerent  secum.  Tribus  itaque  diebus  
exactis,  quibus  capitulum  celebrari  moris  est,  veniendi  ad  nos  Pontiniacum  arripiunt  
iter:  abbas  ipse  Cisterciensis  Gilbertus  nomine  episcopus  Papiensis,  ordinis  illius  
quondam  monachus,  et  ordinis  abbates  quidam  cum  iis,  et  venerunt  festinantes  
archipraesuli  nomine  capituli  nuntiantes  se  tales  regis  litteras  et  tale  in  iis  suscepisse  
mandatum.  Verumtamen  et  sermonem  ad  archipraesulem  convertentes:  «Domine,»  
inquiunt,  «capitulum  propter  mandatum  tale  nec  fugat  nec  expellit  te  a  se  nec  
licentiat,  sed  tibi  et  prudenti  tuo  consilio  hoc  significat,  ut  post  tale  mandatum  
videas  [Col.1209D]  et  attendas  quid  agendum.  Scit  quippe  totum  capitulum  
certissime,  et  nos  qui  modo  huc  venimus,  pariter  novimus  universi,  vos  adeo  
nostrum  diligere  ordinem  quod  ordinis  providebitis  indemnitati,  ne  vestri  occasione  
sicut  nec  in  spiritualibus  nec  in  temporalibus  diminutionem  aliquam  aliquodve  
detrimentum  patiatur.»  
Archipraesul  vero  et  consiliarii  ejus  multa  experti  et  exercitati  in  plurimis,  mittentium  
et  missorum  corda  conjecerunt  et  adverterunt  mox  quid  agendum.  Unde  et  
incontinenti  cum  suis  consilio  habito,  mox  respondit  archipraesul  nulla  ratione  se  
velle  quod  sui  occasione  ordo  laesionem  ullam  seu  vel  modicum  aliquid  damni  
incurreret,  qui  in  tam  arcto  et  ipsi  et  suis  tantam  exhibuisset  
humanitatem.  [Col.1210A]  Eo  addidit  quod  quocunque  diverteret,  ubicunque  caput  
suum  reclinaret,  ab  iis  se  citissime  amoveret.  «Domino,»  inquit,  «si  placet,  mihi  et  
coexsulibus  meis  providente,  qui  volucres  coeli  pascit  et  vestit  lilia.»  Et  archipraesul  
quidem  breviter  sic,  multorum  vero  et  praesertim  abbatis  et  fratrum  nostrorum  
Pontiniacensium,  qui,  ut  supra  ostendimus,  tam  laeti,  tam  devoti  nos  susceperant,  
qui  aderant  et  audierant  verbum  super  archipraesule  et  suis,  pietatis  viscera  
commota  sunt  cum  fletu  domum  egredientes.  Nam  ut  quod  vidimus,  quod  
audivimus,  hoc  testemur,  sanctae  memoriae  Garino  de  Galardim  tunc  abbate  loci  et  
fratribus  invitis  et  ipsis  quoad  licuit  contradicentibus,  propositum  fuit  recessus  nostri  
verbum  hoc.  Audito  vero  archipraesulis  [Col.1210B]  responso  hoc,  sanctus  abbas  
Cirterciensis  et  qui  cum  eo,  in  crastino  recesserunt.  
 
 
De  deliberatorio  archipraesulis  sermone  cum  suis.  
Archipraesul  vero  cum  suis  consilium  habens  quid  agendum  mox  deliberat  supremis  
suos  alloquens  sic:  «Fratres,»  inquit,  «mecum  coram  Domino  in  causa  Ecclesiae  
advocati,  ecce  quomodo  Satanas  expetit  cribrare  nos  sicut  triticum,  nos  et  nostros  
expellens,  proscribens,  dejiciens  et  impellens,  ut  evincat  nos  et  cedamus.  Ecce  quod,  
ut  nos  persecutus  est  mundus,  fugimus  ad  solitudinem  hanc  ejecti  et  proscripti,  ad  
hos  saeculi  mortuos  declinantes,  sperantes  nos  saltem  in  solitudine  hac,  inter  hos  
saeculi  mortuos,  abscondi  a  conturbatione  hominum,  a  contradictione  linguarum.  
Sed  ecce  quia  [Col.1210C]  princeps  mundi  plurimum  potestatis  hic  habet,  qui  etiam  
usque  huc  nos  persequitur,  hinc  dejicit,  et  deinceps  hic  peregrinari  non  permittit.  
Quid  ergo  faciemus,  viri  fratres?  Quo  ibimus?  Quo  divertemus?  Siquidem  solitudines  
interdicuntur,  nec  etiam  inter  mortuos  saeculi  nobis  jam  conceditur  locus.  Non  
aedificium  nobis  nec  domicilium,  non  aurum,  non  argentum,  non  pecunia,  nec  
possessio  ulla:  elongati  sumus  ab  amicis  et  proximis:  vix  etiam  qui  compati  audeat,  
nedum  suscipere  nos  vel  subvenire.  Quis  enim  qui  hoc  audeat,  quae  ecclesia,  quis  
ordo,  quodve  monasterium  nobis,  a  tam  spectabili,  tam  approbato  ordine,  quem  
inter  peregrinationis  nostrae  initia  adeo  praeoptavimus,  quem  praeelegimus  
ejectis  [Col.1210D]  sic?  Certe  tum  quia  postpositis  aliis  praeelegimus  peregrinari  hic,  
tum  propter  timorem  mundi  et  mundanae  potestatis  minas,  non  est  qui  nos  
suscipiat,  non  ecclesia,  non  persona  ecclesiastica,  non  ordo  ullus,  seu  etiam  solitudo  
ulla,  multo  minus  saecularium  quis.  Ad  quos  tamen,  si  qui  forte  essent,  divertere,  
tum  propter  causam  quam  agimus,  tum  propter  religionem  quam  ab  initio  usque  
incoluimus,  nec  religiosum  nobis  nec  honestum.  Nec  tamen  ob  id,  fratres,  loquor  
haec,  quasi  contra  boni  patrisfamilias  inhibitum  adeo  sollicitus  de  crastino.  Spero  
quippe  quod  qui  in  monte  vidit  Dominus,  ipse  et  in  solitudine  hac  nos  mundum  
deserentes  et  a  mundo  et  ab  his  etiam  qui  mundum  deseruerunt,  jam  desertos  ipse  
consuetae  pietatis  suae  oculis  nos  [Col.1211A]  respiciet.  Spero,  inquam,  et  certissime  
spero,  quod  in  arcto  hoc  misericors  et  miserator  Dominus  angustiae  nostrae  et  
inopiae  suam  amplissime  aperiturus  sit  manum  et  benedictione  implebit.  
Verumtamen  mihi  necdum  aperta  est  via,  qua  velit  nos  Dominus  ab  hac  solitudine  
educere  et  providere  eductis.  Quod  quidem  admodum  nunc  desidero,  ne  videlicet,  
post  propositum  nobis  de  recessu  nostro  verbum,  deinceps  faciamus  hic  moram.  
Turpe  enim  nobis  hoc  et  indecens.  Provideat  ergo  nobis  nunc  Dominus  praeter  quem  
aliud  refugium  non  habemus.»  
 
 
De  responso  discipuli.  
Discipulus  vero  qui  scripsit  haec,  inter  caeteros  audiens  domini  sui  archipraesulis  
querulos  sermones  hos,  ante  caeteros  mox  erupit  in  vocem;  
«Domine,»[Col.1211B]  inquiens,  «recordare,  si  placet,  quod  dominus  rex  Francorum  
vobis  civitate  Suessionis  tam  magnifice,  tam  liberaliter,  obtulerit  se,  videlicet  vobis  et  
vestris  in  qua  velletis  vel  urbe  vel  oppido  aliove  ditionis  suae  loco  quem  elegeritis,  de  
fiscali  amplissime  provisurum.  Et  quidem  solum  distulistis  tunc,  donec  videlicet  foret  
necesse  hoc,  non  renuistis  omnino.»  Et  archipraesul:  «Recordor,»  inquit,  et  ad  eum  
qui  sibi  loquebatur  singulariter  sermonem  dirigens:  «Sed  videor  mihi  nunc,  frater,»  
inquit,  «quod  aulicos  iterum  apparatus  et  urbanas  delicias  quaeras,  quae  temporis  
hujus  est  nos  deserere  qui  tenemur  in  Evangelii  vinculis.  Satius  et  multo  religiosius  
esset  et  honestius  tempore  hoc  ad  ecclesiam  [Col.1211C]  aliquam  vel  solitudinem,  
quam  ad  aulam  vel  urbem  nos  divertere,  ubi  eo  fiducialius  quo  humilius  salutare  Dei  
praestolaremur  cum  silentio  et  praevisum  a  Domino  nostrae  peregrinationis  
eventum.»  
Alii  vero  de  eruditis  suis,  qui  consilio  intererant,  audientes  haec  contestabantur  
religiosius  quidem,  honestius  et  humilius  hoc;  sed  hoc,  inquiunt,  minime  in  nostra  
optione  vel  potestate  nunc  positum,  nobis  jam  non  qua  vellemus,  sed  qua  possumus  
declinare  necesse  habentibus:  ita  ut  oporteat  nos  illud  comici  sequi:  «Ibant,»  inquit,  
«qua  poterant  et  qua  non  poterant  non  ibant.»  Unde  et  commune  suorum  omnium  
consilium  fuit,  ut  de  necessitate  virtutem  faceret,  et  quia  ad  interdictas  jam  sibi  
solitudines  non  poterat,  ad  aulam  vel  urbem  declinaret  [Col.1211D]  si  et  hoc  posset.  
Adjicientes:  «Domine,  inquiunt,  in  aula  vel  urbe  potest  quis  per  gratiam  vitam  
solitariam  ducere  et  Deo  vacare,  sicut  e  diverso  potest  quis  in  solitudine  aulicis  
luxibus  pereffluere.  Probat  haec  nostra  verba  Israelitarum  vetus  historia  et  
notissima,  qui  ad  petitionem  suam  manducaverunt  et  saturi  sunt  nimis;  verum  adhuc  
escae  eorum  in  ore  ipsorum,  et  ira  Dei  ascendit  super  eos.  Et  quidem  in  solitudine  
accidit  sic,  cum  e  diverso  legamus  pudicos  illos  et  sapientes  juvenes  Joseph  et  
Danielem,  res  fiscales  agentes,  unum  in  Aegypto  et  alterum  in  Babylone,  vixisse  
continentissime  et  ipsos  jam  cives  Jerusalem,  nihilominus  tamen  tunc  res  
Aegyptiacas  et  Babylonicas  ministrasse  in  tam  numerosa  quidem  turba  sine  
turbatione,  [Col.1212A]  versantes  et  quasi  manentes  in  solitudine.  Unde  et  rex  ille  
debellator  et  manu  fortis,  etsi  semper  in  acie,  semper  in  agone,  semper  in  
multitudine,  in  solitudine  tamen  optatis  sibi  columbae  pennis  gloriatur  se  
mansisse.  Ecce,  inquit,  elongavi  fugiens  et  mansi  in  solitudine  (Psal.  LIV).  Quod  
eorum  qui  praesunt  maxime  proprium  est,  ut  versentur  sine  turbatione  in  turbis,  et  
maneant  semper  in  solitudine  inter  multos;  aliorum  semper,  raro  sui,  nisi  quia  
quando  aliorum  propter  Deum,  tunc  magis  sui.  Unde  et  Magister,  cum  liber  esset  ex  
omnibus,  omnium  se  fecit  servum:  his  qui  sub  lege  quasi  sub  lege,  his  qui  sine  lege  
tanquam  sine  lege,  Judaeis  Judaeus,  ethnicis  ethnicus,  infirmis  infirmus,  omnia  
omnibus,  ut  salvaret  sic  omnes  [Col.1212B]  (I  Cor.  IX).  Sic  ergo  nos,  Pater  sancte,  qui  
urbem  non  appetimus,  quin  potius  expulsi  a  solitudine,  velimus  nolimus,  oportet  
nunc  urbem  ingredi,  poterimus,  operante  Domino,  victitare  in  urbe,  tanquam  in  
solitudine  commorantes.  Si  quis  autem  ad  Latinas,  Graecas  et  barbaras  historias  
recurrere  velit  ad  hoc  ostendendum,  grandem  habebit  testium  nubem;  adeo  sicut  
nec  habitum  nec  loca,  sed  vitae  solum  merita  Deus  accipit.  Nam  ut  adhuc  
recurramus  ad  nostra,  Loth  noster,  qui  in  ipsa  civitate  immunda  fuit  mundus,  in  
monte  immundus  fit.  Et  ut  majora  inducamus  adhuc,  primus  homo  de  paradiso,  et  
primus  angelus  de  coelo  cecidit,  et  Job  noster  in  sterquilinio  stetit.»  
 
 
20.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  A  PONTINIACO  RECEDENS  SENONIS  AD  
PEREGRINANDUM  A  REGE  FRANCORUM  SIT  EXCEPTUS.  
[Col.1212C]  
Archipraesul  itaque  persuasus  ex  his,  ad  Christianum  illum  et  gloriosum  Francorum  
regem  Ludovicum,  cujus  memoria  in  benedictione  aeterna  est,  discipulum  qui  
scripsit  haec  mittere  non  distulit,  qui  de  recessu  nostro  a  Pontiniaco  et  causa  
recessus  regi  cuncta  nuntiaret.  Quod  cum  audisset  rex,  non  parum  est  admiratus,  et  
mox  itineris  sui  socios  convocans,  erat  quippe  in  via  cum  ipsi  referrentur  haec,  totum  
ipsemet  eis  retulit.  Et  iterando  sic  audientibus  omnibus:  «O,  inquit,  religio!  o  religio,  
ubi  es?  Ecce  enim  quos  credebamus  saeculo  mortuos,  saeculi  minas  timent;  et  pro  
rebus  [Col.1212D]  perituris  et  caducis,  quas  se  propter  Deum  contempsisse  
profitentur,  a  Dei  opere  quod  coeperant  jam  convertuntur  retrorsum,  Dei  causam  et  
pro  Dei  causa  exsulem  ejicientes  a  se.»  Et  convertens  rex  sermonem  ad  illum  qui  
missus  fuerat:  «Saluta,»  inquit,  «dominum  tuum  archipraesulem  et  fiducialiter  ipsi  
meo  nomine  nunties,  quod  etsi  mundus  et  etiam  qui  videntur  mundo  mortui  eum  
deserant,  ego  tamen  eum  non  deseram.  Sed  quantacunque  rex  Anglorum,  etsi  
dominicus  homo  meus  sit,  adversus  ipsum  moliatur  et  exerceat,  ego  tamen  
suscipiam  propter  Deum  et  propter  justitiam  patientem.  Nuntiet  ergo  nobis  sive  ad  
civitatem  sive  ad  castellum  aliumve  ditionis  nostrae  locum  divertere  maluerit,  et  
paratum  inveniet.»  
[Col.1213A]  In  brevi  ergo  reverso  eo  qui  missus  fuerat,  archipraesuli  nomine  regis  
reportata  sunt  haec.  
Nos  vero  supra  alia  loca  regia  ad  complendum  peregrinationis  nostrae  residuum  
praeclaram  illam  et  regiam  civitatem  Senonis  praeelegimus,  a  solitudine  nostra  
Pontiniaco  quam  incolere  coepimus,  ut  supra  nos  dixisse  meminimus,  solum  per  
duodecim  terrae  leugas  distantem.  Civitatem,  inquam,  illam  praeelegimus  ex  
indigenarum  consilio,  eo  videlicet  quod,  sicut  ipsi  testabantur,  et  nos  hoc  ipsum  fide  
oculata  deprehendimus,  multa  essent  civitatis  illius  commoda,  utpote  frumento,  vino  
et  oleo  stabilita,  silvis  circumnexa,  pratis  amoenata;  scatent  fontes,  fluunt  amnes,  et  
denique  autumni  serenitas  suas  in  omnibus  exhibet  ubertates.  Terra  certe  
illius  [Col.1213B]  similis,  de  qua  nuntiatur  quod  fuerit  terra  habitores  suos  devorans.  
Sed  super  omnia  et  prae  caeteris  ad  civitatem  allexerunt  nos  civitatensium  mores;  
magis,  inquam,  allexit  nos  in  clero  et  populo  civitatis  morum  edocta  liberalitas,  quam  
descripta  civitatis  commoditas  seu  agrorum  fertilitas  ulla.  Erant  enim  et  in  clero  et  in  
populo  civitatis,  sicut  et  jam  eramus  praeexperti,  viri  munifici  liberales,  dapsiles,  
advenis  praesertim  et  inquilinis  honorem  exhibentes,  affabiles,  sociales,  sua  
communicantes  et  facile  tribuentes.  Unde  et  potissimum  inter  tales  praeelegimus  
peregrinationis  nostrae  consummare  residuum.  Est  autem  prope  civitatem  quasi  per  
stadium  nobilis  abbatia  et  regia,  ubi  gloriosae  virginis  et  matris  sanctae  Columbae  
corpus  requiescit,  [Col.1213C]  et  monasterium  ad  ejus  honorem  dedicatum,  tam  
commode  situm  ut  facile  possit  civitatis  habere  commoda  et  evitare  tumultus.  Ad  
hoc  archipraesul  cum  suis,  tum  propter  loci  religionem,  tum  propter  civitatis  
tumultus  facilius  evitandos,  declinare  statuit.  Quod  quidem  et  mox,  ut  praefato  illi  
Christianissimo  regi  innotuit  et  regi  complacuit  sic.  
Biennio  igitur  jam  peregrinationis  nostrae  Pontiniaci  expleto  a  Pontiniaco  
discedimus.  Die  vero  recessus  nostri  videres  fratres  moestos  et  ejulantes,  post  
archipraesulem  currere,  discurrere,  festinare,  salutantes  et  resalutantes  et  
benedictionem  iterum  et  iterum  postulantes,  et  iterum  et  iterum  videre  et  alloqui  
cupientes  recedentem,  interdum  conclamantes:  «Pater,  cur  nos  deseris,  aut  cui  
desolatos  [Col.1213D]  nos  relinquis?»  Ego  autem  videns  sic  verissima  fore  justi  verba  
illa  recordabar:  Qui  timent,  inquit,  te,  videbunt  me  et  laetabuntur  (Psal.  CXVIII);  
fratres  igitur  isti  ita  timentes  ita  discurrebant,  ita  se  invicem  praevenire  
contendebant,  ut  vel  modicum  viderent  adhuc  et  laetarentur.  Nec  quidem  
praeceptum  abbatis  nec  hora  regularis  ipsos  revocare  poterat,  archipraesulem  et  
suos  diu  et  longe  extra  monasterii  portam  prosequentes:  adeo  quisque  alium  absque  
omni  ordine  praevenire  contendens,  salutationem  ultimam  et  ultimam  
benedictionem  alii  contendebat  eripere.  Sed  quam  pius  certe,  quam  ordinatus,  
irregularis  et  inordinatus  horum  incessus  et  excessus  hic,  ad  quem  eximiae  
charitatis  [Col.1214A]  violentia  impulit.  In  hac  itaque  fratrum  pace  et  dilectione  a  
Pontiniaco  discessimus.  
 
 
De  somnio  archipraesulis  in  recessu  a  Pontiniaco.  
Verum  die  recessus  nostri  inter  itinerandum  archipraesul,  qui  in  via  maxime  solebat  
esse  comes  facundissimus  et  jucundissimus,  coepit  admodum  tristis  et  moestus  esse  
contra  morem  suum,  neminem  suorum  in  via  alloquens,  nec  ipsum  suorum  aliquis;  
nobis  viae  sociis  opinantibus  ipsum  tristari  sic  eo  quod  a  fratribus  tam  diligentibus  et  
tam  dilectis  recessisset.  Abbas  vero  noster  Pontiniacensis,  comes  tunc  noster  per  
viam,  vir  edoctus  et  religionis  approbatae,  videns  sic  et  compatiens,  accessit  propius  
sciscitans  ab  eo  secretius  quare  sic  vultus  ipsius  concidisset.  Et  hoc  ipsum  iterum  et  
iterum  [Col.1214B]  sciscitabatur,  donec  sibi  archipraesul  aperiret  causam  ad  amicam  
importunitatem  sciscitantis.  «Domine  abbas,»  inquiens,  «nec  mirum,  si  animo  meo  
turbato  vultus  meus  sic  conciderit:  verumtamen  causam,  et  si  familiaris  meus  sis,  
non  prius  edisseram  nisi  eo  pacto,  ut  secreto  eam  teneas  quoad  vixero  ego.»  Et  
abbas  mox  pepigit  se  facturum  sic.  Et  ipse:  «Domine  abbas,»  inquit,  «hac  nocte  vidi  
somnium,  et  visiones  capitis  mei  conturbaverunt  me.  Jam  quippe  per  Dei,  ni  fallor,  
revelationem  accepi  quod  morte  dura,  sed  spero  quod  pretiosa  de  hoc  mundo  sim  
transiturus.  Nocte  quippe  hac  mihi  visum,  quod  in  ecclesia,  nescio  tamen  qua,  contra  
dominum  regem  Anglorum  in  auditorio  domini  papae  et  cardinalium  pro  Ecclesiae  
causa  contenderim,  [Col.1214C]  domino  quidem  papa  parti  meae  favente,  sed  
cardinalibus  adversantibus  pro  rege  contra  me,  cum  ecce  subito  quatuor  
supervenerunt  milites,  qui  mox  rapientes  me  ab  auditorio,  in  eadem  ecclesia  capitis  
mei  summitatem,  ubi  coronae  meae  locus  est,  excoriaverunt,  adeo  ut  mihi  videbatur  
angustiatus  quod  videbar  mihi  defecisse.  Et  ex  revelatione  hac,  scio  quippe  
revelationem  esse  hoc,  non  vanum  somnium,  conturbor  sic  et  contristor:  non  
quidem  propter  revelationem,  pro  qua  potius  Altissimo  quantas  valeo  gratias  ago,  
qui  parvitati  meae  aperire  dignatus  est  de  hoc  mundo  mei  exitus  modum,  sed  
propter  eos  maxime  doleo,  qui  secuti  sunt  me  et  tot  et  tanta  sustinuerunt  propter  
me.  Qui  certissime  scio  quod  me  percusso  dispergentur,  quasi  oves  
non  [Col.1214D]  habentes  pastorem.»  Hanc  eamdem  visionem  paucis  post  diebus  
exactis  et  cuidam  alii  abbati  ordinis  Cisterciensis,  amico  itidem  suo  et  familiari,  pacto  
simili  ne  videlicet  eam  cuiquam,  donec  visionis  videret  exitum,  revelaret,  secreto  
similiter  retulit:  de  Valle  Lucente  dictus  abbas  hic  erat.  Visionem  itaque  duobus  his  
abbatibus  retulit,  ut  ita  ipso  eo  modo  quo  ex  revelatione  praemunitus  fuerat  de  hoc  
mundo  sublato,  in  ore  duorum  staret  verbum  revelationis  hoc.  Quod  quidem,  ut  
eisdem  abbatibus  dixit,  nemini  suorum  indicare  voluit,  ne  forte  passionis  suae  socios  
eo  amplius  contristaret.  Et  quidem  sicut  praevidit  et  praedixit,  eo  modo  et  de  mundo  
transivit,  quemadmodum  sequens  historiae  [Col.1215A]  ordo  declarabit.  In  hoc  et  
uni  sanctorum  similis  qui  similiter  de  praesentis  cursus  sui  fine  revelationem  accepit;  
cui  nocte  visum  quod  ipse  totus  igne  cremaretur;  et  ipse  quidem  postea  ita  igne  
crematus  et  per  ignem  transiens  in  refrigerium  est  eductus.  Ni  fallor,  beatus  
Polycarpus  hic  erat.  Dicti  vero  abbates  relatam  sibi  archipraesulis  visionem  omni  
tempore  siluerunt,  donec  ipsam  in  cursus  nostri  fine  finis  ipse  confirmaret.  Sed  hoc  
de  visione  interserto,  deinceps  ad  historiae  ordinem  revertamur.  
 
 
21.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  SENONIS  A  FRANCIS  SIT  EXCEPTUS.  
Profecti  itaque  a  Pontiniaco  Senonis  venimus,  a  piae  memoriae  Hugone  Senonensi  
tunc  archiepiscopo  [Col.1215B]  et  a  clero  et  a  populo  civitatis,  in  omni  gaudio  et  
alacritate  suscepti,  de  fisco  ad  usum  nostrum  necessaria  percipientes  amplissime.  
Rex  vero  omni  tempore  quo  ad  civitatem  veniret,  sicut  ubique  moris  sui  erat,  primo  
quidem  ad  ecclesiam  et  confestim,  nisi  major  causa  detineret,  ad  archipraesulem  
visendum  accelerare  consueverat.  Cujus  tunc  prolixiori  eloquio  et  in  magnis  consilio,  
tanquam  viri  exercitati  et  experti  negotia  regia,  fruebatur.  Sed  quid?  Suscepti  jam  a  
Francis,  et  de  ipsius  regis  mensa  jam  eramus,  inter  ipsos  non  ut  exsules  sed  cives,  
non  quasi  advenae  sed  indigenae;  et  etiam  plus  quam  ipsis  indigenis  nobilibus  et  
generosis,  nobis  a  magnatibus  et  principibus  terrae  honor  amplior  impendebatur,  ita  
ut  oblivioni  datae  essent  augustiae  nostrae  [Col.1215C]  priores,  nec  essent  jam  
priora  in  memoria  quae  transierunt.  
 
 
De  commendatione  Francorum.  
Unde  et,  sicut  vetus  habet  historia,  quod  Gallia  semper  viris  fortissimis  et  
eloquentissimis  abundaverit,  ita  et  illi  veteri  hoc  novae  historiae  copulamus  nunc,  
addentes  quod  viris  munificentissimis  et  honoratissimis  abundantissima  sit,  ad  illos  
maxime  tales  se  semper  exhibentes  qui  advenae  sunt  et  oppressi.  Quod  vidimus,  
quod  audivimus,  quod  etiam  nos  ipsi  sensimus,  hoc  testamur  de  Francis,  unde  et  
merito  ab  antiquo  dulcis  Francia  dicta  est.  Dulcis  certe  propter  terrae  fructus,  qui  
praecellentissimi  sunt,  dulcis  etiam  propter  aerem,  qui  ibi  
clementissimus  [Col.1215D]  est,  sed  verius  dulcis  propter  terrigenarum  ingenuos  
mores,  suaves  et  jucundos,  et  jucunda  consortia.  Etsi  igitur  forte  ex  alia  causa  dulcis  
dicta  sit,  nos  tamen  inpraesentiarum  et  ea  causa  dulcem  praedicamus,  qua  ejus  
dulcedinem  sensimus,  adeo  ut  peregrini  nos  angustiati  et  afflicti  prae  ipsius  
dulcedine  non  recordaremur  malorum.  Propria  quippe  gens  nostra  nos  calice  
moeroris,  calice  amaritudinis  epotavit,  sed  ista  venientes  ad  se  calice  suae  dulcedinis  
nos  inebriavit:  adeo  ut  prae  dulcedine  propinatae  prius  amaritudinis  non  
recordaremur  malorum.  Dulcis  itaque  Francia  et  vere  dulcis;  dulcis,  inquam,  ut  jam  
diximus,  et  adhuc  iterare  urget  amor,  dulcis.  Dulcis  revera  propter  fructuum  gratiam,  
propter  aeris  clementiam:  sed  vere  dulcis  [Col.1216A]  et  adhuc  dulcior  propter  
eximiam  gentis  humanitatem  et  inolitam  principum  terrae  benignitatem.  Dulcissima  
vero  propter  coelitus  datam  regibus  terrae  mansuetudinem.  Donum  quippe  proprie  
desuper  datum  in  tanta  potestate  mansuetudo  tanta.  Siquidem  Francorum  reges,  ut  
ex  gestis  habetur  antiquis,  viri  semper  fuerunt  bellicosi,  tyranni  vero  vix  aut  
nunquam.  Dulcis  itaque  Francia  dulcior  et  dulcissima  est.  De  cujus  dulcedine  quia  nos  
gustavimus,  imo  plene  inebriati  sumus,  inebriati  de  ipsa  nunc,  cum  tempus  est  non  
eructuare  non  possumus.  Et  quidem  ad  laudem  et  gloriam  gentis  illius,  de  ipsius  
dulcedine  plenius  nunc  eructuassem,  nisi  quia  amodo  tempus  est  et  historia  exigit,  ut  
intermissum  supra  historiae  ordinem  retexamus.  [Col.1216B]  Ad  supra  missos  itaque  
Romipetas  nostros  revertendum.  
 
 
22.  DE  ROMIPETIS  ARCHIPRAESULIS  REVERSIS  ET  ADVENTU  CARDINALIUM  AD  
PACEM.  
Nec  enim  multos  dies  Senonis  fecimus,  cum  ecce  Romipetae  nostri  revertuntur,  
nuntiantes  quod  dominus  papa,  cardinales  a  latere  suo  in  brevi  missurus  foret,  qui  
inter  regem  et  archipraesulem  de  pace  tractarent  et  reformarent  pro  posse:  interim  
vero  omnia  debere  esse  in  suspenso,  nec  aliquid  ecclesiasticae  disciplinae  
exercendum;  hoc  ipsum  viro  apostolico  per  reversos  nostros  signatis  apicibus  suis  
archipraesuli  mandante  et  consulente  sic.  Sedimus  itaque  per  dies  plurimos  
adventum  cardinalium  praestolantes.  Qui  tandem  venientes  Senonis,  per  
nos  [Col.1216C]  primo  venerunt;  ideo  prius  ad  nos  quam  ad  regem,  quia  viae  
ipsorum  ductus  sic  se  habuit.  Fuerunt  autem  qui  missi  venerant,  quod  ad  ipsos,  pacis  
reconciliatores  idonei,  utpote  viri  multum  pectoris  et  multum  oris  habentes.  Quorum  
unus  dictus  est  Willelmus  de  Papia,  alter  vero  Otho,  presbyteri  cardinales.  Isti  itaque  
primo  venientes  ad  nos,  causam  nobis  sui  exposuerunt  adventus.  Et  nobis  quidem  
placuit  et  devote  ut  ad  Dei  honorem  et  salva  Ecclesiae  libertate  inter  dominum  
regem  et  nos  componerent.  Ipsi  vero,  sic  ad  regem  profecti  in  Normanniam,  erat  
quippe  rex  in  transmarinis  extra  regnum  tunc,  cum  rege  moram  fecerunt  non  
modicam,  ad  nos  nec  revertentes  nec  nuntiantes  quid.  Hoc  [Col.1216D]  quippe  
solum  quaerebat  rex,  ut  dicebatur,  quod  et  postea  rerum  probavit  exitus,  ut  videlicet  
tempus  solummodo  protelaret,  pacem  nostram  minime  volens,  etsi  velle  se  
simulans.  Verumtamen  cardinales,  ne  frustra  venisse  viderentur,  saepe  et  saepius  
regem  de  pace  convenerunt,  sedulo  et  attente  de  pace  tractantes,  pacem  
inquirentes,  sed  viam  pacis  non  invenerunt.  Verum  ne  frustra  venisse  et  nihil  egisse  
viderentur,  denique  nos  ad  colloquium  vocant.  Fuit  autem  colloquium  inter  nos  et  
ipsos  in  confinio  Franciae  et  Normanniae  inter  duo  illa  castra  Trie  videlicet  et  Gisors.  
 
 
De  secundo  archipraesulis  somnio.  
Nocte  vero  proxima  ante  colloquium  archipraesul  vidit  somnium,  sicut  ipse  nobis  
mane  ad  colloquium  [Col.1217A]  euntibus  retulit,  quod  videlicet  propinaretur  ei  
venenum  in  calice  aureo.  Et  quidem  accidit  sic.  Alter  quippe  cardinalium,  praefatus  
videlicet  Willelmus  de  Papia  vir  elegantis  eloquii,  et  verba  habens  persuasibilia  pacis  
quidem  suaves  et  blandos  sermones  nobis  obtulit.  Et  videbantur  in  superficie  bona  
verba  et  pacifica,  quae  tamen  si  quis  interius  aspiceret,  ecclesiasticae  paci  et  libertati  
non  modicum  derogabant.  Et  ita  nos  audientes  illa  et  pensantes  relatae  nobis  prius  
visionis  nocturnae,  mox  advertimus  conjecturam.  Unde  et  singula  fere  quae  a  
cardinalibus  de  pace  proponebantur,  nobis  suspecta  erant,  metuentibus  capi  in  
sermonibus,  qui  molliti  et  melliti  erant,  et  tamen  ipsi  nihilominus  jacula.  Et  ut  ibi  
prolixius  dicta  breviter  hic  et  in  summa  dicantur,  [Col.1217B]  summum  fuit  
cardinalium  consilium  et  omnimodis  nitebantur  ad  hoc,  ut  nulla  expressione  facta  
inter  regem  et  archipraesulem  de  consuetudinibus,  quas  supra  in  scriptum  redactas  
diximus,  ob  quarum  contradictionem  et  nos  peregrinabamur,  archipraesul  ad  suam  
reverteretur  ecclesiam,  si  tamen  et  hoc  a  rege  posset  obtineri  vel  sic.  Dicebant  
etenim  quod  nocerent  expressa  et  pacis  processui  fieret  sic  offendiculum.  Nam  sicut  
adjiciebant,  turpe  esset  regi  et  indecens,  ita  manifeste  et  expressim  consuetudinibus  
illis  renuntiare,  quae  per  antiquiores  et  majores  regni  et  etiam  per  ipsos  episcopos,  
etiam  et  per  nos  ad  regiam  dignitatem  pertinere,  et  ad  coronam  suam  spectare  
recognitum  est.  «Si  vero  rex  pacem,  ut  [Col.1217C]  aiebant,  vobis  concesserit  de  
consuetudinibus  sive  tenendis  sive  abolendis  nulla  habita  mentione,  eo  ipso  
evacuatae  intelliguntur  et  abolitae;  praesertim  cum  super  his  inter  vos  et  regem  tam  
dura  quaestio  mota,  et  tota  sint  hae  dissensionis  materia.  Unde  si  vobis  pacem  
concesserit  rex,  vobis  tamen  non  concedentibus  has  nec  ad  tenendas  has  vos  
obligantibus,  eo  ipso  intelligentur  evacuatae  et  vos  obtinuisse  in  causa.  Rex  etenim  
sic,  etsi  non  expressim,  tacite  tamen  intelligetur  abolitioni  consensisse.»  Et  addebant  
exempla,  quemadmodum,  ut  aiebant,  si  episcopus  quemquam  ad  sacros  ordines  
promoverit,  etsi  expressus  non  fuerit,  tacitus  tamen  de  continentia  fuit  consensus.  Et  
ad  hoc  ipsum  quidem  probandum,  tanquam  viri  et  in  divino  et  in  humano  jure  
periti,  [Col.1217D]  pleraque  alia  induxerunt  exempla;  juxta  quod  utrumque  jus  
loquitur  de  consensu  interdum  expresso,  interdum  vero  tacito  et  non  expresso.  
Nos  vero  e  diverso  expressam  petebamus  consuetudinum  abolitionem,  et  ut  
expressum  illud  de  quo  satis  supradictum  chirographum  decreti  evacuaretur.  
Alioquin  minime  in  tuto  fore  nostram  vel  Ecclesiae  pacem,  nisi  totius  turbationis  et  
dissensionis  prima  et  summa  causa  velut  totius  mali  radix  exstirparetur.  Praesertim  
cum,  ut  supra  ostendimus,  archipraesul  circumventus  et  seductus  assensum  illis  
praebuerit.  Unde  si,  nulla  vel  in  specie  vel  in  genere  consuetudinum  habita  
mentione,  cum  rege  componeret,  priorem  illum  de  consuetudinibus  assensum  ratum  
habere  videretur,  et  quae  perperam  gesta[Col.1218A]  confirmare  juxta  illam  civilis  
juris  regulam  Ratihabitio  retro  trahitur  et  quae  sunt  gesta  confirmat.  Addebamus  et  
quod  eadem,  quae  inducebant  contra  regem  propter  nos,  potius  pro  rege  contra  nos  
facerent,  de  consensu  videlicet  tacito  et  non  expresso.  Taciturnitas  enim,  ut  
dicebamus,  non  aboleret  sed  potius  eo  amplius  ad  pravarum  illarum  consuetudinum  
observationem  archipraesulem  obligaret,  ad  quas  aliquo  tempore  male  et  illicite  se  
obligaverat  per  apostolicae  absolutionis  gratiam,  per  contradictionem  acerbam,  et  
per  exsilium  grave,  rupta  penitus  illicita  illa  obligatione  et  dissoluta.  Unde  si  in  
ecclesiasticae  pacis  reformatione  talis  sit  taciturnitas,  et  a  tali  qui  contradicendi  
habet  personam,  ita  ut  de  consuetudinibus  illis  evacuandis  nec  in  [Col.1218B]  specie  
nec  vel  in  genere  ulla  fiat  mentio,  manifestus  videretur  consensus,  et  prior  illa  quae  
jam  exspiravit  obligatio  illicita  revivisceret.  In  quo  casu  multi  loquuntur  canones:  
quorum  unus:  «Qui  non  obviat,  inquit,  cum  potest,  consentire  probatur:  et  nec  caret  
scrupulo  consensionis  occultae,  qui  manifesto  facinori  desinit  obviare.»  Et  multi  alii  
canones  in  modum  hunc  tunc  ibi  inducti,  et  exempla  multa:  verum  et  canonibus  ibi  
inductis  et  exemplis  pariter,  brevitatis  hic  causa  supersedemus,  praesertim  cum  haec  
modicam  etiam  habentibus  juris  experientiam  notissima  sint.  
Praeterea  ablatorum  nobis,  imo  Ecclesiae,  potius  restitutionem  bonorum,  tam  
mobilium  quam  immobilium,  instantissime  petebamus  illam  divini  
juris[Col.1218C]  regularem  crebrius  iterantes,  videlicet  non  remitti  peccatum,  nisi  
restituatur  ablatum.  Et  eo  certe  majora  petebamus  et  talia  quae  certissime  
sciebamus  per  ipsos  apud  regem  impleri  non  posse,  quia  per  quosdam  aulicos  
amicos  nostros  sed  occultos  secreto  praemuniti  eramus,  et  nos  deprehendimus  sic,  
quod  nec  etiam  hoc  ipsum  quod  nobis  offerebant  impetrassent  a  rege.  Jam  enim  rex  
certissime  proposuerat  et  etiam  publice  juraverat,  archipraesulem  ipso  regnante  ad  
ecclesiam  suam  non  reversurum.  Verum  cardinales,  quorum  alter  regi  per  omnia  
favit,  pacis  qualiscunque  verbum  nobis  proposuerant,  ut  ita  quoquo  modo  regem  
excusarent,  quasi  per  ipsum  non  staret  quo  minus  pax  fieret,  et,  ut  
jam  [Col.1218D]  diximus,  ne  ipsi  frustra  venisse  et  nihil  egisse  viderentur.  Unde  et  
infecta  pace,  imo  etiam  absque  omni  spe  pacis  per  ipsos  deinceps  faciendae,  
discessimus  ab  eis  sic,  ipsis  ad  regem  confestim  revertentibus.  
In  Cenomannia  vero  in  civitate  ipsa  Cenomannis  nonnullae  regni  personae  jam  
convenerant;  et  videntes  sic  pacem  nequaquam  per  cardinales  posse  fieri,  in  
audientia  cardinalium  suas  appellationes  renovarunt  pro  rege,  pro  regno,  pro  
personis  propriis,  et  pro  ecclesiis  suis,  ad  sedem  apostolicam  reappellantes.  Post  
aliquantulum  vero  temporis  cardinales,  multum  a  rege  honorati,  et  ambitiosis  
onerati  exeniis,  nostra  et  Ecclesiae  pace  infecta,  ad  Romanam  revertuntur  Ecclesiam.  
[Col.1219A]  Nos  vero  de  secunda  appellatione  hac  an  ei  deferendum,  mox  inquirere  
coepimus.  Quanquam  enim  jus  indistincte  loquatur  et  dicat,  appellatione  interposita,  
sive  recepta  sit  sive  non,  nihil  innovandum,  ne  videlicet  cognitionali  deliberationi  
praejudicium  fiat  et  secundum  utrumque  jus  ejus  esse  de  appellatione  cognoscere,  
ad  quem  appellatum  fuerit;  eruditi  tamen  nostri  nequaquam  hoc  passim  et  sine  
distinctione,  verum  prudenter  et  erudite,  tanquam  viri  exercitati  in  his  docuerunt,  
multa  inducentes  ad  docendum,  quomodo  intelligendum  sit  jus,  quod  de  
appellatione  loquitur  sic.  A  quibus  tunc  inductis  hic  causa  brevitatis  supersedemus,  
praesertim  cum  talia  viris  peritis  sint  notissima.  Nos  itaque  appellationi  jam  dictae,  
tanquam  ad  justitiam  [Col.1219B]  eludendam  et  in  oppressorum  oppressionem  
manifestissime  factae,  ab  inferiori  judice  minime  deferendum  judicavimus.  Quotquot  
tamen  nos  domino  nostro  archipraesuli  supplicavimus,  monuimus,  consuluimus  ut  
sola  regis  persona  adhuc  remaneret  intacta.  
 
 
23.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  MULTOS  DE  AULICIS  ANATHEMATIZAVIT.  
Igitur  archipraesul,  sciens  a  propheta  maledictum  qui  gladium  suum  a  sanguine  
prohibuerit  et  qui  Dei  opus  negligenter  facit,  accinxit  se.  Et  in  primis  quosdam  de  
aulicis  clericis,  qui  ratione  ordinis  seu  beneficii  ecclesiastici  obligati  sibi  fuerant  et  
obedientiam  exhibere  tenebantur,  districtissime  citavit,  [Col.1219C]  ut  ad  ipsum  
venire  non  postponerent  nec  differrent.  Quibusdam  etiam  in  virtute  obedientiae,  
sub  ordinis  sui  et  beneficii  periculo,  nonnulla  praecepit,  at  nec  venerunt  hi  nec  
paruerunt  illi.  Unde  et  archipraesul  appellationi  non  deferens,  ipsos  gladio  verbi  Dei  
percussit  et  publice  anathematis  vinculo  innodavit,  et  ut  praecipiunt  canones,  
quantum  permisit  malitia  temporis,  quo  debuit  paragromata  sua  mittens,  
anathematizatos  denuntiavit.  Et  de  aulicis  clericis  sic;  pariter  et  de  aulicis  laicis  et  ob  
causas  varias:  quosdam,  quia  invasores,  quosdam  tanquam  rerum  ecclesiasticarum  
violentos  detentatores,  quosdam  quia  tempore  peregrinationis  suae  praedia  
Cantuariensis  Ecclesiae,  non  ab  ipso,  sed  a  rege  acceperant.  Omnes  denique  qui  
praedia  et  possessiones  [Col.1219D]  archiepiscopatus  Cantuariensis  vel  suorum,  qui  
peregrinabantur  cum  ipso,  auctoritate  regis  ad  custodiendum  susceperant  
anathemate  percussit.  Et  non  solum  ex  his  et  illis,  sed  et  aliquos  etiam  de  ipsis  
episcopis  propter  inobedientiam  manifestam,  et  maxime  quia  inter  regem  et  ipsum  
totius  dissensionis  incentores  exstitissent,  quam  et  fovere  in  dies  non  desisterent.  De  
anathematizatis  sic  Gilbertus  cognomento  Folioth  episcopus  Londoniensis  unus  erat.  
Et  hi  quidem  anathematizati  ex  aulicis  de  magis  familiaribus  et  consiliariis  regis.  Unde  
et  fere  jam  quotquot  in  aula  aut  nominative  excommunicati  sic,  aut  saltem  
excommunicati  denominative  excommunicatorum  participio,  quos  evitare  nec  
poterant  nec  licebat.  Adeo  ut  vix  in  capella  regis  qui  in  missa  pacis  
illud  [Col.1220A]  osculum  sacramentale  regi  offerret  nisi  excommunicatus  vel  ex  
nomine  vel  ex  participio.  Excommunicati  igitur  hi,  excommunicati  et  illi.  Nec  enim  
archipraesul  sustinere  potuit  aut  voluit  amplius,  unde  non  destitit,  non  pepercit,  nec  
his,  nec  illis.  Non  sustinuit,  inquam,  non  pepercit,  etsi  vir  apostolicus  auctoritate  sua  
quae  omni  praeest  quosdam  jam  solvisset  quos  ipse  ligaverat:  praefatum  videlicet  
Saresberiensem  episcopum  et  aulicum  illum  clericum  quem  supradiximus  cum  
schismaticis  in  Teutonica  illicite  contra  Ecclesiae  pacem  et  contra  virum  apostolicum  
contraxisse.  
 
 
24.  QUALITER  SECUNDO  REX  ET  ARCHIPRAESUL  AD  VIRUM  APOSTOLICUM  MITTUNT.  
Audiens  vero  rex  motus  et  turbatus  et  pars  omnia  [Col.1220B]  adversa,  sic  videlicet  
nec  aulicis  deferri  propter  regem,  nec  appellationi  propter  sedem  apostolicam,  ad  
virum  apostolicum  mittunt  cum  omni  festinatione  et  remittunt.  Currunt,  festinant,  
accelerant  nuntii  et  nuntii,  et  post  iterum  nuntii,  qui  haec  viro  apostolico  nuntient.  
Mittimus  quidem  et  nos.  Sed  quia  aurum  et  argentum  non  erat  nobis,  mittimus  nos  
iterum,  sicut  prius,  nuda  solum  verba  tetra  et  atramento  scripta.  Illi  vero  aurea  et  
argentea  ex  abundanti  et  multo  plus  plura  prioribus.  Verumtamen  pius  noster  rex  
Francorum,  de  cujus  quasi  aula  jam  eramus,  quia  de  ejus  mensa,  ad  virum  
apostolicum  et  ad  familiares  suos  dominos  cardinales  pias  preces  sacris  apicibus  suis  
mittit,  propter  nos  mittens  et  remittens,  mandans  et  remandans,  [Col.1220C]  quod  
qui  tangeret  nos  tangeret  pupillam  oculi  sui:  super  omnia  mandans  et  rogans,  ne  vir  
apostolicus  solveret,  quos  tam  venerabilis,  tam  sanctus  archipraesul  tam  juste  
ligasset,  nec  evacuaret  quae  ipse  fecisset  contra  Ecclesiae  inimicos  justitiae  opera.  Id  
ipsum  etiam  et  pontifices  et  principes  terrae  Romano  pontifici  et  venerabilibus  
cardinalibus  cum  omni  devotione  et  affectu  monentes  supplicaverunt.  Jam  ergo  et  
per  nostros  et  ab  adversariis  teruntur  in  dies  apostolorum  limina:  discurrunt,  
festinant,  accelerant  et  hi  et  illi.  Moriuntur  obiter  tam  hi  quam  illi,  sed  succedunt  alii  
et  succrescunt  et  ex  his  et  ex  illis.  Nam  ut  de  nostris  loquar,  de  multitudine  
nostrorum  exsulum  erat  nobis  copia  nuntiorum,  [Col.1220D]  unde  et  sicut  supra  satis  
ostendimus,  sic  dispensante  Altissimo,  sicut  in  aliis  ita  et  in  hoc  causae  nostrae,  etsi  
nescius,  multam  opem  tulit  qui  nobis  coexsulum  tantam  multitudinem  expellendo  
sociavit:  qui  virorum  tam  eruditorum,  tam  prudentium  et  consilium  nobis  contulit  et  
contra  se  ipsum  pro  nobis  tam  fideles  nuntios  praeparavit.  Sed  quid?  videres  certe  a  
paupere  archipraesule  et  coexsulibus  suis  pannosis  et  miseris,  adversum  cives,  
adversum  reges,  adversum  purpuratos  et  divites  strenue,  varie  et  valide  
concertatum.  Unde  nec  est,  ut  ex  parte  tunc  didici,  quod  vir  strenuus  eruditus  etsi  
pauper  argento  vel  auro  valeat  comparari.  Talis  enim  incomparabilis;  unde  et  de  
sapientia  Sapiens.  Venerunt  mihi,  inquit,  omnia  bona  pariter  cum  
illa  [Col.1221A]  (Sap.  VII).  Non  quidem  de  potentia,  non  de  divitiis  sic:  Vae  potius  
terrae  cujus  rex  puer  est!  (Eccle.  X.)  Et  divites,  inquit  Psalmista,  eguerunt  et  
esurierunt  (Psal.  XIII),  unde  et  sapiens  sapientiam  praeposuit  his  et  haec  ei  adjecta.  
Talis  enim,  ut  diximus,  et  iterare  non  piget,  incomparabilis:  talis  quippe  semper  
abundans,  semper  gaudens,  egens  vel  tristis  nunquam.  Quasi  nihil  
habentes,  inquit,  et  omnia  possidentes;  quasi  tristes,  semper  autem  gaudentes  (II  
Cor.  VI).  Juxta  quod  philosophorum  unus,  cujuslibet  animam  ipsius  dicebat  esse  
fortunam.  Et  orthodoxorum  unus:  «Nunquam,  ait,  parvus  est  census,  cui  magnus  est  
animus.»  Unde  et  Sapiens:  Cogitationes,  inquit,  robusti  semper  in  abundantia  (Prov.  
XXI).  Talis  semper  dimicans,  semper  triumphans,  [Col.1221B]  evictus  nunquam  vel  
deficiens.  Juxta  quod  magister  ille  agonotheta:  Quando,  inquit,  infirmor,  tunc  potens  
sum  (II  Cor.  XII).  Et  Sapiens:  Vidisti,  inquit,  virum  velocem  in  opere  suo  coram  regibus  
stabit  nec  erit  ante  ignobiles  (Prov.  XXII).  Talis  hic  Thomas  noster,  magna  anima  et  
robusta  semper  abundans,  semper  in  pugna,  semper  in  palma,  utpote  de  forte  illo  et  
sancto  fortium  et  sanctorum  catalogo,  qui  occidi  poterant  et  flecti  non  poterant.  
Quod  melius  in  historiae  hujus  calce  declarabitur:  hoc  interim  hic  adjecto,  quod  nec  
mirum  si  Thomas  hic  noster  praedicetur  hic  magnus  qui  semper  magnus;  magnus  in  
aula,  magnus  in  ecclesia,  magnus  quando  civis  in  Anglia,  magnus  quando  exsul  in  
Francia,  sed  incomparabiliter  magnus  et  majore  [Col.1221C]  maximus  hodie:  qui  
modico  nunc  clausus  tumulo  sumpsit  sibi  pennas  diluculo  et  a  nobis  jam  super  
pennas  ventorum  avolans,  totum  mundum  trahit  post  se.  Sed  haec  docebunt  
sequentia  melius.  Interim  ad  prosequendum  historiae  ordinem  revertamur.  Itaque  ut  
dicere  coepimus,  plurimae  fiunt  et  contrariae  missiones  ad  virum  apostolicum.  
 
 
25.  QUALITER  ARCTABATUR  ROMANUS  PONTIFEX  PRAE  NUNTIIS  REGIS  ET  
ARCHIPRAESULIS  SIBI  ADVERSANTIBUS.  
Arctabatur  itaque  Romanus  pontifex  quippe  neque  quod  nos  fecimus  irritaret,  sed  
potius  ut  ipse  apprehensus  apostolico  zelo  nobiscum  adversus  malignantes  
consurgeret,  urgebant  tum  justitiae  causa  [Col.1221D]  quam  fovebamus,  tum  mundi  
favor  qui  nobiscum,  tum  pii  regis  nostri  Ludovici  et  suorum  desideria  et  
postulationes  tam  affectuosae  pro  nobis.  Inde  vero  obsistebant  regis  Anglorum  
juvenis  adhuc,  ut  supra  diximus,  et  tam  potentis  et  suorum  postulationes  contrariae.  
Considerabat  etiam  vir  apostolicus  archipraesulem  nostrum  virum  velocem  in  opere  
suo  et  sicut  videbat  ipse  et  ab  aliis  jam  acceperat,  deinceps  nec  revocari  posse,  nec  
desistere  velle  a  justitiae  opere,  quin  videlicet  gladium  suum  exerceret  et  occideret  
et  mactaret  illos  quos  in  tam  atrocibus  tamdiu  et  tam  patienter  supportaverat  
hactenus.  Considerabat  igitur  vir  Apostolicus  sic,  archipraesulis  aemulationem  tam  
accensam  et  adversariorum  obstinationem  tam  duram:  unde  et  [Col.1222A]  turpe  et  
irreligiosum  et  forte  damnabile  sibi,  si  archipraesulem  ex  tam  justa  causa  sacerdotali  
zelo  accensum,  ab  officio  suo  suspenderet,  seu  ab  ipso  facta  irritaret  justitiae  opera,  
ex  quo  universae  Ecclesiae  grande  et  grave  scandalum  generaret,  et  regis  Francorum  
et  regni  incurreret  indignationem  non  modicam.  Igitur  quod  solum  videtur  
superesse,  Romanus  pontifex  inter  regem  et  archipraesulem  paci  amicabiliter  
reformandae  adhuc  studere  necessarium  duxit.  Sacros  itaque  apices  suos  ad  
dominum  regem  Francorum  saepe  et  saepius  mittit,  mandans,  monens  et  rogans  
regem,  ut  pacis  nostrae  mediatorem  se  interponat.  Mittit  etiam  nunc  ad  hos,  nunc  
ad  illos,  ad  eos  maxime  qui  credebantur  a  domino  rege  Anglorum  libentius  audiri  
et[Col.1222B]  benignius,  et  quorum  opere  et  industria  sperabatur  verbum  pacis  
posse  melius  et  efficacius  promoveri.  Mittit  et  ad  viros  religiosos,  viros  pacificos,  
quorum  in  reformatione  pacis  et  in  dissidentium  reconciliatione  solet  esse  diligens  
opera  et  efficax  gratia.  Mittit  itaque  Romanus  pontifex  et  remittit,  mandat  et  
remandat.  Pleraque  vero  de  scriptis  illis  apostolicis  exstant  adhuc,  in  illud,  de  quo  
supra  meminimus,  corpus  epistolare  redacta,  ad  quod  recurrat,  si  quis  haec  legere  et  
nosse  desiderat.  
 
 
26.  DE  QUODAM  REGUM  COLLOQUIO,  UBI  PAX  NOSTRA  STETIT  PRO  HOC  ADJECTO,  
SCILICET  SALVO  HONORE  DEI.  
Dominus  itaque  rex  Francorum,  videns  dominum  papam  de  pace  nostra  sic  
sollicitum,  tanquam  filius  [Col.1222C]  pacis  et  obediens  apostolico  viro,  operose  et  
attente  partes  suas  interposuit.  Unde  et  ad  pleraque  colloquia,  quae  inter  ipsum  et  
dominum  regem  Anglorum  erant,  vos  vocavit,  pacis  nostrae  in  iis  se  mediatorem  
interponens.  Inter  quae  unum  colloquium  fuit,  quod  ad  laudem  et  gloriam  tanti  
archipraesulis  ego  hic  tacere  non  debui.  Contigit,  ut  Pictavi  et  Britones,  ortis  
quibusdam  simultatibus  adversum  dominum  regem  Anglorum  moverunt  arma:  et,  ut  
fortius  rebellarent  et  securius,  cum  illustri  rege  Francorum  confoederati  sunt,  qui  et  
tunc  pariter  cum  Anglorum  rege  inimicitias  habuit.  Verum  post  multa  dies  colloquii  
statutus,  pax  reformata  inter  omnes,  donec  tandem  ventum  ad  nos,  qui  similiter  
pacem  inquirentes  [Col.1222D]  colloquio  interfuimus.  Accedunt  autem  multae  et  
magnae  personae  ecclesiasticae  et  alii  viri  multi  et  magni:  omnes  hi  inter  regem  et  
archipraesulem  mediatores.  Rex  vero  quibusdam  ex  mediatoribus  his,  quos  
archipraesuli  magis  favere  suspicabatur,  quos  et  archipraesul  amicissimos  habebat,  
jam  secreto  dixerat  velle  se  crucem  facere  et  Hierosolymis  proficisci,  facta  solum  
prius  pace  ad  honorem  suum  inter  ipsum  et  archipraesulem  suum:  et  addebat  se  de  
pace  hac  in  hoc  colloquio  in  praesentia  regis  Francorum  et  aliorum  solum  quaerere  
honorem,  saltem  verbo  tenus.  Habito  igitur  prolixiori  verbo  de  pace  nostra  in  
communi  omnium  mediatorum,  seorsum  tamen  a  regibus,  isti  quos  diximus  inter  
caeteros  archipraesuli  magis  familiares,  quibus  et  rex  [Col.1223A]  verbum  illud  crucis  
et  de  pace  nostra  sic  instillaverat,  archipraesulem  a  communi  illa  mediatorum  
corona  seorsum  trahunt,  et  secretius  proponunt  ei  verbum  regis,  quod  a  rege  
secreto  acceperant  sic,  nec  tamen  ipsi  hoc  nomine  regis  nuntiantes,  sed  verissime  
asserentes  se  a  rege  accepisse  hoc.  Unde  et  summum  ipsorum  consilium  fuit  et  
summopere  laborabant  ad  hoc,  ut  archipraesul,  et  de  tota  causa  et  de  ablatis  tam  
sibi  quam  suis,  regis  ibi  per  omnia  miserationi  et  voluntati  se  supponeret;  quod  est  
sicut  vulgo  dicitur,  ut  poneret  se  de  tota  quae  inter  ipsos  vertebatur  querela  in  
misericordia  regis,  et  absolute  sic,  absque  omni  additamento.  Siquidem  archipraesul  
ad  instantiam  et  ad  consilium  mediatorum  urgentium  ipsum  ad  hoc,  jam  in  
communi  [Col.1223B]  mediatorum  omnium  audientia  concesserat  se  facturum  sic,  
adjecto  tamen  hoc:  Salvo  honore  Dei;  verum  isti  inter  mediatores  archipraesuli  magis  
familiares,  viri  fideles  et  exercitati  in  consiliis,  de  quibus  et  tanquam  de  se  
archipraesul  fidebat,  adjectum  illud  nitebantur  adimere,  videlicet  salvo  honore  Dei,  
eo  quod,  ut  dicebant,  in  verbo  illo  scandalizaretur  rex.  Unde  et  ut  absolute  super  
tota  controversia  regis  se  supponeret  voluntati  et  arbitrio,  summo  nisu  et  studio  
consulebant;  et  sic  coram  omnibus  regi  daret  gloriam  et  honorem  et  hoc  regi  
satisfaceret  et  hoc  regi  sufficeret:  et  rex  vicissim  ipsi  restitueret  integram  gratiam  
suam  et  pacem.  Et  hoc  quidem  verbum  illi  simile  quod  prius,  dum  adhuc  essemus  in  
Anglia,  de  regiis  consuetudinibus  observandis  adjectum.  [Col.1223C]  Dicebat  enim  
archipraesul  se  regias  consuetudines  observaturum  salvo  videlicet  ordine  suo,  quod  
in  libello  historico  hoc  supra  non  praeterivimus.  Illa  igitur  adjectio  huic  similis.  Ibi  
salvo  ordine,  hic  vero  salvo  Dei  honore.  Eisdem  itaque  suasionibus  et  allegationibus,  
quibus  illi  pacis  mediatores  tunc  in  Angliae,  illud  adjectum  salvo  ordine,  et  isti  nunc  
in  Francia  hoc  adjectum  illi  simile  salvo  honore  Dei  attentaverunt  adimere.  Et  
quidem  primam  illam  adjectionem  ordinis,  archipraesul  expressisset  nunc  iterum  hic,  
nisi  quia,  ut  supra  ostendimus,  ex  adjecto  illo  scandalizabatur  tunc  rex,  
quemadmodum  et  nunc  ex  hoc,  salvo  videlicet  Dei  honore,  scandalizabitur  ut  mox  
dicetur.  Sed  quid?  Denique  adeo  suasus,  tractus,  pulsus  et  impulsus  est  ut  
persuasus  [Col.1223D]  videretur.  Cumque  tandem  cum  eruditis  suis  familiarius  et  
seorsum  breviter,  prout  tunc  licuit  et  tempus  erat,  loqueretur,  et  eis  quae  a  
mediatoribus  illis  amicissimis  sibi  secreto  acceperat  singula  proposuisset,  ipsorum  
fuit  omnis  sapientia  devorata;  videbant  quippe  hinc  pacis  bonum,  et  gratiam  regis  
desideratissimam  inde  vero  turpe  et  irreligiosum  et  ignominiosum  Ecclesiae  videri  
posse,  si  ita  super  causa  ecclesiastica  archipraesul  laicae  personae  voluntati  et  
arbitrio  se  supponeret,  ut  nulla  videlicet  de  libertate  Ecclesiae  seu  Dei  honore  fieret  
expressio;  praesertim  cum  de  Dei  honore  habita  fuisset  mentio  et  jam  quaestio  
mota.  Quod  tamen  propter  bonum  Ecclesiae  et  nostrum,  quod  certissime  sperabant  
et  [Col.1224A]  asserebant  subsecuturum,  urgentissime  consulebant  et  cum  omni  
quaerebant  instantia  mediatores,  et  maxime  inter  ipsos  viri  fideles  et  religiosi,  qui  et  
in  consiliis  exercitatissimi  et  archipraesuli  amicissimi  erant.  Et  ideo  eruditi  nostri  
quotquot  haesitabant,  et  consilium  dare  verebantur,  ne  vel  per  ipsos  impediretur  
pax  vel  ne  forte  per  ipsos  Ecclesiae  causa  quam  agebant  periclitaretur.  In  hoc  igitur  
casu  omnes  quotquot  siluerunt  et  ab  eruditis  nostris  omne  consilium  periit,  et  
ipsorum  sapientia  inutilis  facta  est,  tanquam  ultra  sapientia  non  reperta  in  Theman.  
Periit,  inquam,  ab  eruditis  nostris  sapientia  et  consilium,  nisi  quod  quidam  
submurmuraverunt  minime  tutum  in  tali  casu  Dei  honorem,  seu  libertatem  
ecclesiasticam,  pro  gratia  terrena  acquirenda  ita  supprimere  [Col.1224B]  seu  
subticere;  quod  non  esset  aliud,  ut  dicebant,  quam  lucernam  sub  modio  ponere  
quemadmodum  et  in  hoc  libello  supra  ostensum  est,  cum  similis  illa  adjectio,  salvo  
videlicet  ordine,  in  Anglia  similiter  pro  bono  pacis  est  adempta.  In  arcto  itaque  hoc  
periit  sapientia  et  consilium.  Igitur,  quod  solum  nobis  in  articulo  tam  arcto  restare  
videbamus,  clamavimus  ad  Dominum  supplicantes  ut  daret  nobis  consilii  et  scientiae  
spiritum.  Sed  quid?  Nobis  ita  consilium  suspendentibus  et  haesitantibus  quid  
agendum,  a  pacis  mediatoribus,  multis  et  magnis  viris,  et  praesertim  qui  inter  ipsos,  
a  viris  religiosis  et  aliis  archipraesuli  amicissimis  et  familiarissimis,  adeo  sicut  et  supra  
diximus,  suasus,  tractus  et  impulsus  est,  ut  haberetur  persuasus.  
[Col.1224C]  Itaque  cum  a  pacis  mediatoribus  et  aliis  hinc  stipatus  jam  duceretur  ad  
reges,  erant  quippe  duo  reges  simul  adhuc  pacis  nostrae  finem  exspectantes,  cum,  
inquam,  duceretur,  sic  ingessit  se,  difficile  tamen  inter  tot  et  tantos,  discipulus  qui  
scripsit  haec:  et  breviter  et  citissime,  nec  enim  aliter  potuit,  tunc  instillavit  et  in  aure:  
«Domine,  inquiens,  videto  quomodo  caute  ambules.  Unum  tibi  dico  certissime,  de  
conscientia  loquens,  quod  si  in  compromissione  hac  regi  adjectionem  illam  
subticueris,  salvo  videlicet  honore  Dei,  praesertim  cum  totum  hoc  nunc  agatur  ut  pro  
regis  gratia  subticeatur  hoc,  quemadmodum  et  suppressisti  illud  in  Anglia  salvo  
ordine  tuo,  cum  tunc  de  regiis  consuetudinibus  observandis  ageretur,  sicut  tunc  ita  
et  nunc  dolor[Col.1224D]  tuus  renovabitur,  eo  quod  a  bonis  obmutueris  et  silueris,  
unde  et  illud  Psalmi  lugens  recordaberis  jugiter:  Obmutui  et  humiliatus  sum,  et  silui  a  
bonis  et  dolor  meus  renovatus  est  (Psal.  XXXVIII).  Et  eo  amplius  renovabitur  dolor,  
quod  tunc  percussus  ob  silentium  simile,  adhuc  disciplinam  non  receperis.»  
Vix  dictis  his  et  ipso  solum  me  respiciente  et  respondere  non  valente,  tanta  quippe  
erat  ipsum  comprimentium  turba  et  quaerentium  alloqui  eum,  ecce  ductus  sic  ante  
reges  venit.  Sciens  autem  quod  humilitas  prae  caeteris  soleat  corda  indurata  
emollire,  quae  etiam  prae  caeteris  virtutibus  ipsis  superbis  et  elatis  gratior  est,  adeo  
etiam  ut  per  ipsam  [Col.1225A]  superbia  ipsa  se  sustineat  vinci,  sciens,  inquam,  hoc  
mox  archipraesul  inter  initia  ad  pedes  regis  se  prostravit.  Et  cum  ipso  ad  honorem  
ipsius  venerabilis  et  omni  laude  praedicandus  Willelmus  filius  magni  et  praeclari  
divae  recordationis  comitis  Theobaldi,  tunc  Senonensis  archiepiscopus,  illo  jam  
defuncto  quem  supra  in  historia  hac  nominavimus,  qui  et  in  primo  adventu  nostro  
Senonis  superstes  erat,  sanctae  recordationis  Hugone.  Rex  vero  archipraesule  vix  ad  
pedes  ipsius  prostrato  ipsum  confestim  apprehendit  et  erexit.  
Archipraesul  vero  erectus  et  stans  ante  reges  humiliter  et  devote  pro  Anglicana  
Ecclesia,  sibi  ut  dicebat  licet  indigno  et  peccatori  commissa,  regiam  coepit  
interpellare  clementiam,  se  ut  justi  mos  est  [Col.1225B]  in  principio  sermonis  sui  
accusans,  et  solum  suis  meritis  tantam  ascribens  Ecclesiae  turbationem  et  
afflictionem  tam  duram.  Et  in  sermonis  sui  calce  adjecit:  «Ego  igitur,  inquit,  domine  
mi,  super  tota  quae  inter  vos  et  me  vertitur  hodie  causa,  vestrae  clementiae  et  
arbitrio  in  praesentia  domini  nostri  regis  Francorum  et  pontificum  et  principum  et  
aliorum  qui  hic  astant  me  nunc  subjicio,»  sed  mox  adjecit,  quod  nec  rex  nec  pacis  
mediatores,  nec  alii  vel  etiam  sui  proprii  aestimaverunt  ut  adjiceret,  videlicet  «salvo  
honore  Dei.»  Hoc  quippe,  ut  supra  satis  dictum,  agebant  pacis  mediatores,  ne  tale  
adjiceret  verbum  quod  regi  scandalum  et  pacis  sic  fieret  impedimentum.  Et  ideo  
existimabant  archipraesulem  persuasum,  ne  hoc  adjiceret,  quod  scandalum  
generando  pacem  [Col.1225C]  posset  impedire.  
Et  profecto  accidit  sic.  Tali  quippe  adjectione  audita,  rex  mox  vehementer  
scandalizatus  in  archipraesulem  excanduit,  multis  ipsum  contumeliis  afficiens,  multa  
improperans,  plurima  exprobrans,  arguens  eum  et  increpans  tanquam  superbum,  
elatum  et  regiae  munificentiae  circa  ipsum  impensae  immemorem  et  ingratum.  Et  
quia  archipraesulis  persona,  ut  circa  historiae  hujus  initia  diximus,  etiam  ab  ineunte  
aetate  talis  erat  et  tam  honesta,  de  qua  etiam  mendaces  et  detractores  propter  
famae  integritatem  falsa  dicere  verebantur,  hoc  solum  rex  expressim  pro  crimine  ei  
objecit,  quod  cum  cancellarius  adhuc  esset,  ab  hominibus  suis  et  cismarinis  et  
transmarinis  [Col.1225D]  passim,  et  a  majoribus  et  a  minoribus,  homini  ceperit  et  
fidelitatis  juramenta,  ea  sicut  dicebat  de  causa,  ut  dominum  suum  et  regem,  qui  
tanta  ei  contulerat,  exhaeredaret  et  fieret  ipse  dominus  universorum:  unde  etiam,  ut  
exprobrando  adjiciebat,  tempore  cancellariae  tam  magnificum  se  faciebat  et  tam  
munificum.  
Archipraesul  vero,  in  omni  patientia  audiens  haec,  in  nullo  ut  videbatur  perturbatus  
vel  confusus  exprobranti  sibi  mox  respondit;  et  modeste  quidem  verbum  humilitatis  
omnis  et  modestiae,  in  respondendo  ita  verbum  temperans  ut  neque  rigidus  
appareret  nec  remissus:  post  alia  quae  prius  breviter  dixerat  subjiciens  mox  et  ad  id  
respondens,  quod  de  cancellaria  rex  ei  objecerat:  «Domine  mi,  
inquiens,  [Col.1226A]  quod  ex  ira  mihi  exprobramini  nunc  de  in  cancellaria  gestis,  
hoc  ut  videtur  iratus  quaeritis  mihi  vertere  in  culpam,  quo  tuam  perpetuo  gratiam  
promeruisse  debuissem.  Nec  decet  nunc  nec  oportet  illius  temporis  a  me  in  obsequio  
vestro  gesta  et  fidem  vobis  tunc  servatam  ad  laudem  meam  nunc  recolere.  Novit  
enim  dominus  noster  rex  Francorum,  qui  hic,  norunt  et  hi  qui  astant,  novit  et  
mundus,  et  testantur  opera,  cum  adhuc  essem  in  aula,  qualem  me  in  illo  officio  
aulico  ad  vestram  utilitatem  et  honorem  exhibuerim.  Turpe  esset  et  indecens  
praestiti  obsequii  exprobrando  recolere  beneficia,  quae  mundus  vidit  et  novit  
impensa.»  
Rex  autem  ultra  non  sustinens,  sed  cito  ab  ore  ipsius  verbum  rapiens,  et  ad  
dominum  regem  Francorum  [Col.1226B]  se  convertens:  «Domine  mi,  inquit,  attende  
si  placet  quam  fatue,  quam  superbe,  iste  ecclesiam  suam  deseruerit,  quem  quidem  
nec  ego  nec  alius  a  regno  meo  expulit,  sed  ipse  noctu  clandestinam  fugam  iniit,  
nemine  expellente.  Nunc  autem  vobis  suadet,  quod  causam  Ecclesiae  agat,  et  
propter  justitiam  patiatur,  et  ex  hoc  multos  et  magnos  circumvenit.  Ego  quippe  
semper  volui  et  concessi,  et  volo  et  concedo  adhuc,  ut  Ecclesiam  cui  praeest  teneat  
et  regat  in  omni  ea  libertate,  in  qua  aliquis  decessorum  suorum  sanctorum  eam  
melius  et  liberius  habuit  et  rexit.»  
Rex  vero  Francorum,  quasi  aliquantulum  motus  contra  archipraesulem  et  favens  regi  
propter  verbum  quod  dixerat  sanctos  decessores  suos  
nominando,[Col.1226C]  archipraesuli  breviter  ait:  «Domine  archiepiscope,  inquiens,  
nunquid  quaeris  esse  plus  quam  sanctus?»  Et  verbum  hoc,  a  rege  Francorum  velut  
insultando  archipraesuli  dictum,  sic  regi  et  parti  suae  non  modicum  placuit:  cujus  
erat  semper  studium  et  opera  apud  omnes  et  praesertim  apud  regem  Francorum  
suam  justificare  causam  et  deprimere  nostram,  ut  ita  cor  regis,  qui  praestante  
Domino  in  tanta  turbatione  nostra  totum  et  tutum  erat  refugium  nostrum,  alienaret  
a  nobis.  
Archipraesul  vero  nec  propter  reges  ut  videbatur  adversantes  jam  sibi,  in  ullo  ut  
deprehendi  posset  turbatus  vel  motus,  sed  sicut  ante  animi  compositi  et  aequalis,  
respondit  mox  regibus  se  quidem  libenti  [Col.1226D]  et  prono  animo  Ecclesiam  sibi  
commissam  recipere  velle  in  eis  libertatibus  in  quibus  sancti  decessores  sui  eam  
rexerunt:  sed  alias  novas  consuetudines  in  ecclesiasticae  libertatis  dispendium  
introductas  recipere  nolle,  sed  tanquam  sanctorum  Patrum  institutis  adversantes  
abjicere  et  damnare.  Cum  vero  de  fuga,  quam  rex  clam  et  noctu  temere  arreptam  
improperaverat,  archipraesul  se  excusare  coepisset  et  justam  fuisse  causam  allegare  
voluisset,  qui  pacis  mediatores  exstiterant  multi,  ut  supra  diximus,  et  magni  viri,  
confestim  archipraesulem  ab  auditorio  regum  adhuc  seorsum  trahunt,  prudenter  
advertentes  ex  verbis  his  et  illis,  quae  inter  regem  et  archipraesulem,  non  pacem  sed  
majorem  potius  dissensionem  orituram  confestim:  unde  et  
trahentes  [Col.1227A]  eum  seorsum,  suadent  hi,  suadent  illi,  vocant  et  revocant,  
pellunt  et  impellunt  quotquot  conclamantes:  «Da  gloriam  regi,  et  verbum  illud,  quod  
regem  scandalizat,  supprimatur,  taceatur,  et  absolute  regis  voluntati  et  arbitrio  te  
subjicias,  praesertim  cum  nunc  sit  tempus  pacis  opportunissimum,  domino  rege  et  
primis  Francorum  praesentibus  et  omnibus  jam  in  pace  praeterquam  te  et  tuis.»  Ad  
hoc  impellebant  archipraesulem  multi,  ut  jam  diximus,  et  magni,  tam  principes  
saeculi  quam  pontifices,  Franci,  Angli,  Normanni,  Britones  et  Pictavi,  nonnulli  etiam  
religiosi,  qui  specialiter  propter  nos  et  ex  mandato  apostolici  viri  pacis  nostrae  
mediatores,  propter  pacis  nostrae  reformandae  meliorem  et  firmiorem  spem,  ad  
colloquium  venerant;  hoc  [Col.1227B]  solum  universi  postulantes,  consulentes,  
suadentes,  ut  illud  tantillum  verbi  de  compromissione  tolleret,  taceret,  salvo  
videlicet  honore  Dei,  et  sic  consequeretur  mox  et  ipse  et  sui  pacem  ad  honorem  et  
gloriam  in  conspectu  regum  et  principum.  
Videres  certe  archipraesulem  velut  hostiam  stantem,  alios  vero  ut  carnifices,  non  
ferro  sed  linguis  armatos,  circumstantes  et  quaerentes  honorem  Dei  exstinguere,  
arbitrantes  tamen  se  et  in  hoc  obsequium  praestare  Deo:  sed  post  modicum  
circumventos  se  et  deceptos  palam  et  passim  quotquot  se  accusabant  ut  docebunt  
sequentia.  Sed  nunc  interim  quod  coepimus  prosequamur.  
Igitur  archipraesule  stante  sic  et  vere  stante,  tanquam  [Col.1227C]  firmissima  turre  
directo  sita  et  respiciente  contra  Damascum,  a  tot  et  tantis  impulsus  est  sed  eversus  
non  est,  jugiter  nunc  ad  hos,  nunc  ad  illos  facturum  se  ut  suadebant  asserens:  «Salvo  
honore  Dei.»  Dicebat  etenim  minime  decere,  ut  sacerdos  et  pontifex  terreni  hominis  
arbitrio  se  supponeret  aliter,  praesertim  super  ecclesiasticae  libertatis  causa  et  
maxime  mota  quaestione  super  verbo  hoc:  et  magnum  quidem  esse  et  debere  
sufficere,  si  vel  fieret  sic  et  etiam  plus  justo  hoc,  nisi  ecclesiasticae  pacis  bonum  facto  
causam  praeberet.  
Et  vere  juxta  Psalmistam:  Justus  manus  suas  lavat  in  sanguine  peccatoris  (Psal.  LVII).  
Et  ut  sapientis  contestatur  elogium,  pestilente  flagellato  sapiens  sapientior  erit,  
quemadmodum  et  vulgo  dicitur  quod  [Col.1227D]  elixatus  aquam  timet.  In  Anglia  
quippe  ob  verbum,  quod  et  supra  posuimus  simile  huic,  salvo  videlicet  ordine,  rex  ut  
supra  in  historia  hac  docuimus  scandalizatus  est.  Quod  archipraesul,  regis  sic  sperans  
sibi  restitui  gratiam,  ad  quorumdam  consilia  tacuit:  verum  postea  ex  hoc  nec  regis  
est  gratiam  consecutus,  sed  a  bonis  obmutescens  dolor  ejus  plus  multo  quam  prius  
auctus  est,  et  renovatus,  unde  et  verebatur  nunc  quod  tunc  accidit.  Stetit  igitur  iste,  
inter  tot  et  tantos  pellentes  et  impellentes,  immobilis  quasi  domus  supra  firmam  
petram  aedificata,  quasi  civitas  immobilis  supra  montem  posita,  quasi  columna  
ferrea,  et  quasi  murus  aereus  super  terram,  regibus,  principibus  et  pontificibus  illud  
corde,  ore  et  opere,  quasi  in  medio  castrorum  ut  videbatur,  
cantans:  [Col.1228A]  Deus  qui  praecinxisti  me  virtute  ad  bellum,  et  posuisti  ut  arcum  
aereum  brachia  mea(Psal.  XXII).  Tunc  certe  illius  legislatoris  non  immemor:  Non  
sequaris,  inquit,  turbam  ad  faciendum  malum,  nec  in  judicio  plurimorum  acquiesces  
sententiae,  ut  a  vero  devies  (Exod.  XXIII).  Juxta  quod  etiam  et  philosophorum  unus:  
«Et  magis,  inquit,  eligendum  quod  pauci.»  
Pacis  ergo  mediatores  videntes  sic  immobilem  et  inflexibilem,  mox  universi  
disparuerunt  ab  eo  et  remansit  solus.  Solus,  inquam,  qui  solus  portaverat  torcularis  
pressuram:  portaverat  fortiter  et  victoriose  calcaverat.  Pacis  igitur  mediatores,  ut  
diximus,  disparentes  ab  eo,  et  athletam  Altissimi  in  campo  velut  quadam  palaestrae  
area  relinquentes  [Col.1228B]  solum,  erat  quippe  in  quadam  campi  planitie  
colloquium,  hominis  pertinaciam  nuntiaverunt  mox  regibus,  magnam  viri  
constantiam  pertinaciam  interpretantes.  Et  reges  quidem  festinantissime  in  equis,  
nox  quippe  jam  diremit  colloquium,  nec  salutantes  nec  ab  archipraesule  salutati  
recesserunt.  Quin  potius  rex  Anglorum  adhuc  in  recessu,  etsi  non  in  faciem  
archipraesulis,  a  conviciis  non  cessavit,  insultando  dicens  inter  alia  quod  ea  die  de  
suo  fuisset  ultus  proditore.  Pariter  et  aulici  et  qui  pacis  mediatores  exstiterant,  in  
recessu  multa  etiam  in  faciem  archipraesuli  objecerunt,  quod  videlicet  fuisset  
semper  superbus,  elatus,  sapiens  in  oculis  suis,  propriae  semper  sectator  voluntatis  
et  sententiae:  abjicientes  [Col.1228C]  grande  fuisse  hoc  malum  et  enorme  Ecclesiae  
damnum  et  periculum,  quod  ipse  unquam  rector  Ecclesiae  constitutus  fuisset,  et  
quod  per  ipsum  ex  parte  jam  destructa,  penitus  cito  destrueretur.  
Sed  archipraesul  ponens  ori  suo  custodiam,  cum  peccatores  sic  adversus  eum  
consisterent,  illud  Psalmistae  ruminare  videbatur  et  dicere  Domino:  Susceptor  meus  
es  et  refugium  meum,  quoniam  liberasti  me  a  laqueo  venantium  et  a  verbo  
aspero  (Psal.  XC):  et  illud:  O  Domine,  libera  animam  meam  a  labiis  iniquis  et  a  lingua  
dolosa  (Psal.  CXIX).  Factus  est  igitur  ad  exprobrantes  et  insultantes  sibi,  quasi  non  
audiens  et  non  habens  in  ore  suo  redargutiones,  nisi  quod  uni  de  Ecclesiae  
destructione  sibi  exprobranti  humiliter  quidem  et  mansuete  respondit-­‐-­‐-­‐
hic  [Col.1228D]  erat  unus  pontificum,  nomine  Joannes  natione  Anglus,  episcopus  
tunc  Pictaviensis,  ipsi  ex  diutina  conversatione  et  societate  familiaris  admodum,  
charus  et  acceptus-­‐-­‐-­‐respondit,  inquam,  sic:  «Frater,  inquiens,  cave  ne  destruatur  
Ecclesia  Dei  per  te,  per  me  favente  Domino  non  destruetur.»  Ita  huic  solum  hoc  
respondit  modestiae  et  mansuetudinis  verbum,  in  colloquio  hoc  probris  et  
contumeliis  pleno,  sicut  supra  diximus,  ad  omnes  sermones  suos  moderans,  ut  nec  
de  elatione  posset  argui  nec  de  remissione  subsannari  juxta  quod  Psalmista  gloriatur  
se  exspectasse  eum  qui  salvum  se  fecit  a  pusillanimitate  spiritus  et  tempestate  (Psal.  
LIV).  Quoniam  archipraesul  noster  in  colloquio  hoc  pariter  exspectavit,  qui  et  illum  
salvum  sic  fecit,  verum  et  ut  supra  ostendimus,  [Col.1229A]  a  rege  durius  objurgatus,  
cum  rege  tamen  non  contendit,  sequens  illud  Psalmistae  
consilium:  Noli,  inquit,  contendere  adversus  eum,  qui  proficit  in  via  sua,  adversus  
virum  qui  facit  quae  cogitat.  Pariter  et  illud  Sapientis:  Non  litiges,  inquit,  cum  homine  
potente,  ne  forte  incidas  in  manus  illius.  Ab  aliis  etiam  conviciatus  non  
reconviciabatur,  illius  profecto  discipulus,  qui  cum  malediceretur  non  remaledixit,  
cum  pateretur  non  comminabatur.  
Deus  bone,  quanta  passus  est  in  colloquio  pro  hoc  honore  tuo  bellator  tuus!  
quantum  vexatus,  quibus  affectus  contumeliis,  quibus  lacessitus  injuriis!  Et  
loquebatur  semper  honorem  tuum  in  conspectu  regum  et  non  confundebatur.  Nam  
etsi  ipse  factus  [Col.1229B]  fuerit  prodigium  multis,  tu  adjutor  fortis:  unde  etsi  
tractus,  pulsus  et  impulsus,  non  est  tamen  eversus,  non  evictus,  non  cessit,  sed  ut  
cito  rerum  probabit  exitus  et  docebunt  sequentia,  omnium  etiam  inimicorum  judicio  
gloriose  triumphavit.  Quid  enim  ni  triumpharet  Domini  miles,  Dominica  sic  inductus  
armatura?  Ipse  quippe  in  colloquio  hoc  velut  quodam  amphitheatro,  verborum  
spiculis,  loricam  justitiae,  linguis  lanceatis  scutum  patientiae,  et  terrenae  felicitatis  
promissionibus  galeam  salutis  aeternae  opponebat,  illud  cum  strenuo  illo  rege  
bellatore  concinens:  Si  exsurgant  adversum  me  castra,  non  timebit  cor  meum,  si  
exsurgat  adversum  me  praelium,  in  hoc  ego  sperabo  (Psal.  XXVI).  Ita  ergo  recessit  
a  [Col.1229C]  colloquio  gaudens  revera  et  gaudentissimus,  quod  dignus  esset  pro  
honore  Dei  contumeliam  pati.  Ibat,  inquam,  ipse  gaudens;  ibant  et  sui,  non  
gaudentes  tamen  sicut  ipse,  sed  tristes  aliquantulum  et  solliciti,  eo  quod  vel  in  forma  
illa  quam  suaserant  omnes  verbum  pacis  nostrae  non  processerit.  Pauci  inter  nos  
quibus  non  displiceret,  quod  ad  tot  et  tantorum  consilium  verbum  illud,  scilicet  salvo  
honore  Dei,  non  fuit  suppressum  aut  saltem  mutatum.  
 
 
De  verbo  discipuli  in  recessu  ad  magistrum.  
Verumtamen  discipulus,  qui  scripsit  haec,  mox  in  recessu  quam  cito  accessum  
habere  potuit,  ad  dominum  suum  et  magistrum:  «Domine,  inquit,  gratiae  summae  
Omnipotenti  a  vobis  et  a  vestris  agendae,  in  cujus  manu  mors  et  vita,  qui  
hodie  [Col.1229D]  linguam  tuam  ita  moderavit,  sic  rexit  ut  ab  ore  tuo  nec  elata  
prodirent  nec  remissa:  sed  in  hujus  diei  tanto  tumultu  tot  et  tantis  in  te  irruentibus,  
tot  et  tantis  contumeliis  affectum  et  injuriis  lacessitum,  salvavit  te  et  servavit  custos  
Dominus  a  pusillanimitate  spiritus  et  tempestate,  linguam  in  udo  positam,  et  tam  
facile  labilem,  quasi  in  quodam  viae  regiae  medio  regens  ita  ut  in  responso  tuo  nec  
deprehendi  posset  pusillanimitas  nec  notari  elatio.  Et  profecto  oculo  ad  oculum  
videbit  mundus  adhuc  quod  Altissimus  honorificabit  te  in  conspectu  mundi,  qui  in  
tam  arcto  propter  mundum  honorem  Altissimi  nec  etiam  verbotenus  suppressisti,  
sed  tam  fortiter,  tam  constanter  es  confessus.  Et  juxta  promissionem  suam  ipse,  a  te  
confessus,  te  confitebitur  et  honorificabit,  [Col.1230A]  quod  honorificantibus  ipsum  
sic  promittit:  Qui  honorificaverit  me  honorificabo  eum  (Joan.  V).  
Sic  igitur  recessimus  a  colloquio  nunc  in  Francia,  sicut  prius  in  Anglia  apud  
Northamtune,  ut  supra  in  historico  libello  hoc  satis  ostendimus,  facti  opprobrium  
abundantibus  et  despectio  superbis,  
Et  nos  ita  recedentes  dominum  regem  Francorum  sequebamur:  cujus  erant  
praeparata  hospitia  in  castro,  quod  Mons  Mirabilis  dicitur,  situm  in  confinio  
Carnotusiae  et  Cenomanniae,  in  quo  confinio  ea  die  inter  reges  colloquium  fuerat,  
sicut  et  ibi  interdum  colloqui  solent.  Eramus  et  nos  in  castro  hoc  pariter  hospitati  
cum  rege  ipso  semper  per  clientes  aulicos  nobis  abundanter  ministrante  viaticum.  
Nos  ergo  prius  quam  rex,  sero  tamen  jam  sub  noctis  crepusculo,[Col.1230B]  ad  
hospitium  venimus,  colloquii  negotiis  multis  et  magnis  et  maxime  pacis  nostrae  
verbo  sic  per  totam  diem  usque  ad  noctem  fere  protractis,  Rex  autem,  qui  posterius  
venit,  non  declinavit,  quemadmodum  in  aliis  colloquiis  consueverat,  ut  
archipraesulem  in  hospitio  suo  videret;  unde  et  mox  conjecimus  cor  suum  non  ita  
nobiscum  sicut  heri  et  nudiustertius.  Nihilominus  tamen  archipraesul  hilarem  et  
jucundum  se  exhibuit  ut  consuevit,  nec  deprehendi  poterat  vultus  ejus  in  diversa  
mutatus  ob  hoc.  In  quo  adverti  potest  magna  viri  constantia,  fortitudo  animi  
invincibilis,  qui  mundo  jam  sibi  contrario  nec  ullam  vel  etiam  modicam  turbati  ex  hoc  
vel  solliciti  ostendit  speciem.  Et  quidem  si  sui  solam  curam  haberet  et  providentiam,  
non  ita  spectabile,[Col.1230C]  non  ita  admirabile  hoc:  verum,  ut  satis  supra  
ostensum,  coexsulum  suorum  multam  habuit  sequelam.  Inter  quos  multi  nescientes  
quid  inter  dexteram  et  sinistram:  qui  omnes  tanquam  de  matris  suae  uberibus  de  
ipsius  pendebant  cura  et  providentia.  Et  tamen  mundo  jam  sibi  adversante  in  nullo  
turbatus  nihil  sollicitus  videbatur.  Sed  revera  juxta  Sapientis  elogium:  Justus  sicut  leo  
confidit  (Prov.  XXVIII),  cui  etsi  mundus  totus  contrarius  sit  et  adversetur,  ipsi  tamen  
etiam  tunc  totus  mundus  divitiarum  est.  Juxta  quod  magister  athleta  qui  mundum  
persequebatur,  et  mundus  ipsum,  quibusdam  quos  in  fide  genuerat:  Omnia,  inquit,  
vestra  sunt,  sive  vita  sive  mors,  sive  praesentia  sive  futura.  Justo  igitur  omnia  sunt:  et  
velit  nolit  mundus,  totus  [Col.1230D]mundus  ipsi  divitiarum  est,  etiam  si  ipsi  totus  
mundus  contrarius  sit  et  adversetur.  Quin  potius  eo  amplius  suus  quo  magis  ipsi  
contrarius,  eo  plus  obsequens  quo  plus  adversans.  Mundus  quippe,  etsi  nescius,  
nihilominus  tamen  quasi  inter  malleum  et  incudem,  inter  mala  videlicet  poenalia  
quae  infert,  et  patientiae  virtutem  quae  sustinet,  justo  coronam  fabricat  aeternam,  
unde  et  justo  plus  servit  mundus  contrarius  et  offensus  quam  placatus.  Et  melius  
obsequitur  si  sic  rebellet,  quam  si  pareat,  cujus  ut  experimur  quotidie  extrema  gaudii  
luctus  occupat;  unde  juxta  Sapientis  dictum:  Non  constristat  justum  quidquid  ei  
acciderit(Prov.  XII).  Nam  exaltatus  a  terra,  omnia  trahit  ad  se.  Prospera  et  
adversa  [Col.1231A]  mundi  aeque  militant  ei.  Sicut  tenebrae  ejus  ita  et  lumen  ejus,  
nisi  quia  ut  hic  pro  tempore  docuimus  breviter  justo  mundi  adversa  plus  servire.  
Thomas  igitur  hic  noster,  exaltatus  a  terra,  cui  et  terrae  jam  nihil,  omnia  traxit  ad  se,  
unde  et  mundo  jam  sibi  contrario  nec  tristior  effectus  est  nec  sollicitior  sed  aequalis  
permansit.  
 
 
27.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  CONFORTAVERIT  SUOS  IN  VIA.  
In  crastino  vero  rege  ex  colloquio  proximae  diei  fatigato  et  pausante  adhuc,  nos  
mane  summo  recedentes  a  castro  Carnotum  venimus  Senonis  properantes.  Inter  
itinerandum  vero  archipraesul,  qui  jam  adverterat  plerisque  de  eruditis  suis  
displicere,  quod  verbum  pacis  nostrae  ut  hesterni  mediatores  consuluerant  non  
processerit,  ipsos  allocutus  est  sic:  [Col.1231B]  «Fratres,  inquiens,  et  mecum  Christi  
commilitones,  heri  fuimus  in  militia,  heri  in  lucta,  heri  in  palaestra,  facti  spectaculum  
mundo  et  angelicis  et  hominibus.  Et  mundus  jam  subsannat  nos  et  irridet:  quod  sicut  
protervi  et  fatui  pacem  Ecclesiae  et  nostram  sic  distulerimus.  Quin  potius  credit  et  
praedicat  pacem  deinceps  nobis  magis  ablatam  quam  dilatam;  verum,  sicut  vos,  
fratres,  juxta  legis  praeceptum  tanquam  legem  scientes  me  nostis  melius,  non  est  
acquiescendum  judicio  multorum,  quod  quidem  in  exemplo  evidentissimum,  ut  puta  
veritatis  et  paupertatis,  quae  inter  se  semper  amica  sunt,  amici  sunt  pauci,  cum  e  
diverso  vanitatis  et  divitiarum  mundus  semper  amicus  sit,  et  vanitas  veritati,  et  
divitiae  paupertati  omnium  fere  judicio  praeferantur.  [Col.1231C]  Nam  etsi  qui  forte  
his  veritatem  et  paupertatem  verbis  praeferant,  factis  tamen  negant,  divitias  potius  
et  vanitates  sequentes.  Verum,  quia  nos  jam  veritatem  et  paupertatem  propter  
justitiae  causam  praeelegimus  et  de  illa  sumus  amicorum  paucitate,  qui  veritatem  et  
paupertatem  charius  amplectuntur,  ne  acquiescamus  multitudini  nec  credamus  nos  
mundo  sicut  nec  mundus  se  nobis.  Nam  eo  ipso  quod  jam  irridet  et  subsannat  nos  
mundus,  causa  nostra,  cui  mundus  non  communicat,  pretiosior  est  et  purior  nobis  
aestimanda,  veritatis  luce  quam  pauci  sequuntur  eo  amplius  illustrata:  quasi  lux  quae  
in  tenebris  lucet  et  tenebrae  eam  non  comprehenderunt  (Joan.  I),  et  quasi  hortus  
conclusus  et  fons  signatus  [Col.1231D]  (Cant.  IV).  Signatus,  inquam,  et  singularis  fons  
noster,  cui  alienus  non  communicat.  Videamus  etenim  nunc  et  attendamus  si  non  
causa  nostra  ab  heri  purior,  justior,  planior  et  evidentior  facta  sit.  Prius  si  quidem  
agebamus  causam  Ecclesiae,  ecclesiasticam  libertatem  protestantes  et  quod  
adversarii  tyrannice  collo  ejus  nituntur  imponere  jugum  servitutis,  concutientes,  illud  
quando  Domino  et  sicut  Domino  placuerit  excussuri.  Nunc  praeter  Ecclesiae  causam  
expressim  ipsius  etiam  Dei  causam  agendam  suscepimus,  cujus  honorem  nec  propter  
mundi  sapientiam,  nec  propter  consilium,  nec  propter  metum,  nec  propter  gratiam  
subticemus  nec  favente  Domino  subticebimus.  Causa  itaque  causae  adjecta  est,  
causa  Ecclesiae  causa  Dei,  [Col.1232A]  causa  Sponsae  causa  Sponsi,  causa  capitis  
causa  corporis.  Et  ita  nunc  primo  causa  nostra,  quam  tuendam  suscepimus,  integra,  
Dei  videlicet  et  Ecclesiae,  Sponsi  et  Sponsae,  capitis  et  corporis.  Videamus  ergo  et  
nos,  ut  eo  amplius  et  plus  quam  prius,  simus  deinceps  bellatores  strenui,  constantes  
et  integri,  ut  sicut  causa  integra  et  nos  integri.  Integri  dico  ne  separemur,  ne  
dividamur,  sed  simul  stemus,  et  item  integri,  ne  videlicet  paucitatis  nostrae  aciem  
hucusque  fortem,  sed  Domino  vires  deinceps  nostras  augente,  cujus  nunc  propria  
causa  super  adjecta  est,  fortiorem,  mundi  irruentis  irrumpat  fragor,  ut  vel  frangat  
metus,  vel  emolliat  gratia.  Ista  etenim  mundi  duo  fortia  spicula  sunt,  sed  
obtunduntur  haec  et  resiliunt,  nec  perforabunt,  [Col.1232B]  nec  etiam  nocebunt  vel  
modicum,  si,  ut  coepimus,  fortiter  in  acie  stantes  loricam  justitiae  induerimus,  quam  
ad  haec  mundi  spicula  opponamus.  Et  ecce  quia  induimus  hanc,  hac  jam  ex  omni  
parte  protecti.  Habemus  enim  nunc  arma  justitiae  a  dextris  et  a  sinistris;  justam  
causam  Dei  et  Ecclesiae  justam;  justam  causam  regnantis  in  coelis  et  justam  reginae  
causam  militantis  adhuc  et  peregrinantis  in  terris.  Unde  et  bene  nobiscum  agitur,  
quia  et  de  coelo  et  de  terra  veniret  auxilium  nobis.  Orabit  quippe  Ecclesia,  exaudiet  
Dominus,  cujus  pariter  honoris  causam  nos  jam  tuendam  suscepimus,  sicut  et  
libertatis  illius.  Et  ecce  quia  paucitatem  nostram  et  paupertatem  tantae  potestati  
adhuc  resistentem,  potestate  potestati  et  rege  confoederato  jam  [Col.1232C]  regi,  
mundus  eo  amplius  intuetur  et  admiratur  et  stultitiam  praedicat.  Et  dicunt  de  nobis  
nunc,  confoederatis  sic  regibus:  «Miseri  illi  quo  devenient,  quo  divertent,  quo  
fugient?»  Nesciuntne  tam  magnis  regibus  manus  esse  longissimas?  Si  regis  mandato  
ita  pulsi  sunt  a  Pontiniaco,  nonne  amicis  nunc  et  confoederatis  regibus  citius  
pellentur  a  regno,  imo  etiam  et  a  mundo?  Scio  quidem  et  vos  pariter  mundum  libere  
de  nobis  loqui  nunc  sic.  Et  quidem  quod  prae  caeteris  gravius  nos  omnes  pariter  jam  
advertimus,  domini  nostri  regis  Francorum  ex  confoederatione  hac,  etsi  necdum  
penitus  exhaustam,  gratiam  tamen  et  benignitatem  extenuatam  erga  nos.  Sed  quid?  
Certe  velit  nolit  mundus,  detrahat,[Col.1232D]  arguat,  obsecret,  increpet,  et  si  
exsurgant  adversum  nos  castra,  et  mundi  praelium,  auxiliante  Domino  simul  
stabimus,  non  abibimus  retro,  non  cedemus.  Quin  potius  eo  nunc  fortius  agendum,  
et  virilius,  quo  causa  nostra  nunc  justior,  et  mundus  nunc  acrior  contra  nos,  ut  
mundus  videns  paucitatis  nostrae  et  paupertatis  constantiam  vel  in  fine  assumat  
inde  pro  nobis  materiam  laudis,  unde  nunc  habet  detractionis.  Si  enim  Deus  pro  
nobis,  quis  contra  nos?(Rom.  VIII.)  qui  perdit  sapientiam  sapientum  et  mundi  
sapientes  infatuat,  et  saepe  et  saepius  hoc  convertit  in  optimum,  quod  mundus  
judicat  pessimum;  et  hoc  trahit  ad  virtutis  meritum,  quod  ille  ad  peccati  stipendium,  
ad  damnationis  supplicium.  Unde  et  Magister  docet  sapientiam  [Col.1233A]  hujus  
mundi  stultitiam  esse  apud  Deum.  Quod  enim  mundus  secundum  suam  sapientiam  
judicat  malum  vel  ad  malum,  hoc  ipsum  Deus  secundum  suam  ipso  opere  judicat  
mundo  fuisse  bonum,  et  convertit  ad  bonum,  quod  mundus  totus  judicabat  ad  
malum.  Sic  itaque  est  et  de  bonis  et  de  malis,  et  de  his  quae  ad  bona  et  quae  ad  
mala,  cum  et  de  his  et  de  illis  judicet  mundus,  judicet  et  Deus.  Sed  ludit  Deus  et  
illuditur  mundus,  cum  secus  et  directo  in  contrarium  evenerit  quam  judicaverit  ipse.  
Probant  haec  nostra  verba  infinita  exempla.  Inter  quae  illud  de  Joseph  exemplum  
celeberrimum,  quem  fratres  sui  vendiderunt  ne  adorarent,  et  postea  quia  
vendiderunt  adoraverunt,  et  mentita  est  sibi  sapientia  mundi.  Pariter  et  Judaei  
Christum  crucifixerunt  [Col.1233B]  ne  locum  perderent  et  gentem:  postea  tamen  
quia  crucifixerunt,  perdiderunt  et  mentita  est  item  sibi  sapientia  mundi.  Multa  super  
hujuscemodi  exempla  suppelunt  et  quotidie  crebra  succrescunt,  illuso  mundo  et  Deo  
sic  in  humanis  ludente.  Juxta  quod  poetarum  unus:    
 
Ludit  in  humanis  divina  potentia  rebus.  
Sed  vos  haec,  tanquam  viri  et  in  Scripturis  et  in  operum  exemplis  exercitati,  nostis  
me  melius.  Verumtamen  in  praesentiarum  induximus  haec,  ut  in  praesenti  
consolatione  recipientes  unum  praesciatis  certissime,  quod  ego  nunc  praedico  vobis,  
quod  verbum  illud,  quo  in  conspectu  regum  Dei  honorem  tacendo  non  
suppressimus,  nobis  a  mundo  ipso  et  in  brevi  vertetur  in  honorem  et  gloriam,  qui  
illud  [Col.1233C]  nunc  nobis  vertit  in  ignominiam,  et  in  nostrum  et  causae  nostrae  
detrimentum.  Et  ipse  mundus  nobis  dabit  inde  virtutis  cumulum,  unde  assumit  nunc  
contra  nos  tantae  detractionis  fomentum.  Quippe,  ut  moris  est,  erit  sic  ipse  
sibimetipsi  contrarius  de  ipso  sic  illuso  divina  potentia,  sicut  et  consuevit,  volente  
ludere  vos.  Itaque,  fratres  mei  et  Christi  mecum  coadjutores,  consolamini  in  verbis  
istis.»  
Auditis  igitur  his  quotquot  animaequiores  facti.  Et  qui  de  nostris,  ut  supra  diximus,  
eo  quod  verbum  pacis  nostrae  ad  consilium  mediatorum  non  processisset,  
aliquantisper  fuerant  desolati,  ex  his  consolationem  receperunt  non  modicam.  
Novimus  quippe  omnes  dominum  nostrum  archipraesulem  virum  [Col.1233D]valde  
industrium  in  multis  exercitatum  et  expertum  multa,  a  quo  etiam  praedicta  
evenerunt  saepissime.  
Recedentes  itaque  a  praefato  castro,  quod  Mons  Mirabilis  nominavimus,  et  
venientes  ex  die  Carnotum,  plerique  qui  ut  mos  est  populi  occurrerunt  ut  
transeuntes  viderent,  quaerebant  quis  esset  qui  transiret.  Et  cum  cognovissent  quod  
archipraesul  hic  esset  Cantuariensis  et  quis  ipse,  ipsum  mox  digito  notaverunt  aliis  
qui  ignorabant  ipsum,  indicantes  et  dicentes  invicem,  submurmurando  tamen:  «Ecce  
archipraesul  ille  qui  in  hesterno  colloquio  Deum  propter  reges  negare  noluit  nec  Dei  
honorem  subticere.»  Jam  quippe  ex  celebri  fama  de  colloquio  inter  alia  audierant  sic.  
Archipraesul  vero  interaudiens  [Col.1234A]haec  et  motus  et  compunctus  ex  his,  qui  
tunc  prope  ipsum  erat  respexit  discipulum  qui  scripsit  haec.  Postea  etiam  saepissime  
cum  iter  per  Franciam  faceremus  multi  in  populo  de  archipraesule  eadem  
praedicaverunt.  In  ipso  etiam  recessu  a  colloquio  nonnulli  qui  aliter  suaserant,  
redeuntes  ad  se  et  poenitentia  moti  viri  constantiam  et  justitiae  causam  laudibus  et  
praeconiis  extulerunt,  se  et  alios  quotquot  qui  contraria  suaserant  condemnantes.  
Sed  haec  mox  melius  et  plenius  sequens  historiae  ordo  explicabit.  
A  Carnoto  vero  recedentes  quantocius  potuimus  Senonis  venimus,  per  duorum  
videlicet  dierum  iter.  Senonis  itaque  redeuntes  ibi  per  dies  solitarii  sedimus  et  
tacuimus,  solius  Dei  salutare  praestolantes,  [Col.1234B]  summo  in  terris  pacis  
nostrae  mediatore  domino  nostro  rege  Francorum  et  plerisque  aliis,  qui,  ut  diximus,  
ex  mandato  viri  apostolici  pro  pace  nostra  partes  suas  interposuerant,  universis  jam  
desistentibus  utpote  pace  nostra  jam  ab  omnibus  desperata,  et  dicentibus  nos  
nequaquam  filios  pacis  nec  cogitare  quae  pacis  essent,  sed  per  nos  ipsos  potius  
impeditum  iri  quo  minus  fieret.  Sedimus  itaque  sic  per  tempus,  sustinuimus,  
tacuimus  et  exspectavimus.  Exspectantes,  inquam,  exspectavimus  et  Dominus  
intendit  nobis.  
 
 
Qualiter  archipraesuli  cesserit  ad  gloriam  quod  mundus  reputaverat  in  ignominiam.  
Nam  ecce  post  aliquot  decursos  dies  omnino  in  terra  auditum  est,  pacem  illam  inter  
Anglorum  regem  [Col.1234C]  et  Pictavos  et  Britones,  quae  in  praefato  colloquio  in  
praesentia  regis  Francorum  et  per  ipsum  facta  fuerat  et  firmata,  alias  etiam  
conventiones  firmatas  inter  reges,  per  Anglorum  regem  contra  pactum,  contra  fidem  
enormiter  et  crudeliter  violatas,  nihil  ibi  factum  quod  nunc  non  esset  infectum,  nullis  
obligationibus,  nullis  conventionibus  observatis;  de  pacificatis  quibusdam  
possessionibus  suis  spoliatis,  aliis  ejectis  et  proscriptis,  nonnullis  vero  captis  et  in  
carcerem  conjectis  et  in  vincula.  Inter  quos  captus  sic  erat  nobilis  unus  Pictavorum  
dictus  Robertus  de  Siliaco.  Audiens  itaque  rex  Francorum  et  per  proprios  ipsorum  
nuntios  cum  quibus  sit  actum  verissime  accipiens  factum  sic,  supra  
omnem  [Col.1234D]  modum  turbatus  plangebat  quod  nobiles  illos  per  ipsum  sic  
pacificatos  prodidisset  ipse,  et  non  de  alia  quam  de  sua  manu  ipsorum  sanguinem  
requirendum.  Et  plangendo  sic  crebro  interponebat:  «O  quam  prudens,  inquiens,  
quam  discretus,  quam  providus  Cantuariensis  ille  archiepiscopus,  qui  ita  omnibus  
nobis  tam  constanter  obstitit,  tam  viriliter  omnibus  reluctabatur,  ne  faceret  pacem  
quam  volebant,  cum  suadebant  omnes.  Ipsius  certe  in  colloquio  debuissemus  
quaesisse  et  acquievisse  consilio,  qui  regis  illius  mores  novit  et  animum.»  Id  ipsum  
etiam  jam  universa  terra  praedicabat,  magnum  videlicet  fore  virum  providum  et  
discretum  Cantuariensem,  nec  ejus  in  terra  similem,  qui  contra  tot  et  tantos  tam  
fortiter,  tam  constanter,  tam  viriliter[Col.1235A]  steterat,  qui  solus  evasit,  ubi  omnes  
alii  praeter  ipsum  capti  sunt  et  circumventi.  Super  omnes  vero  extollebant  nos  illi  qui  
in  colloquio  pacis  nostrae  exstiterant  mediatores,  quorum  nonnulli  ex  mandato  
apostolico,  ut  supra  diximus,  mediabant.  Inter  quos  unus  ore  proprio  confessus  est  
discipulo  qui  scripsit  haec:  «Certe,  inquiens,  mallem  mihi  pedem  fuisse  abscisum,  
quam  dominus  vester  archiepiscopus  pacem  illam  fecisset  in  colloquio,  quam  ego  et  
alii  quotquot  consuluimus.»  Frater  quidam  de  Magno  Monte  dignus  Bernardus  de  
Corileto  hic  erat,  vir  religiosus  et  in  negotiis  exercitatus  et  prudens,  qui  et  alius  
quidam  cum  eo  de  ordine  Carthusiensi  prior  videlicet  tunc  de  Monte  Dei,  vir  
nominatae  religionis  et  scientiae,  ex  mandato  apostolico  tunc  inter  
regem[Col.1235B]  et  archipraesulem  mediabant.  Rex  vero  postquam  haec  sic  
acciderant  paucis  diebus  exactis,  Senonis  veniens,  et  nunc  sicut  prius  consueverat  
archipraesulem  visitans,  mox  inter  sermonis  sui  initia  archipraesulem  et  suos  miro  
modo  commendavit  et  extulit.  Et  erant  deinceps  rex  et  archipraesul  familiares  et  
amici  multo  plus  quam  prius.  Tota  etiam  terra  nos  magis  ac  magis  commendando  
ampliorem  honorem  et  reverentiam  exhibebat  in  dies.  Et  ita  citissime  archipraesulis  
verbum  impletum,  quo  ut  supra  ostendimus,  in  recessu  a  colloquio  praedixerat,  hoc  
nobis  in  brevi  convertendum  in  gloriam,  quod  tunc  convertebatur  in  ignominiam.  Et  
discipulus,  qui  scripsit  haec,  cum  archipraesule  saepe  recordabatur  de  veritate  illius  
sententiae,  qua  Dominus  ipse  dicit  justus[Col.1235C]  et  verax:  Qui  
honorificaverit,  inquit,  me,  honorificabo  illum  (Joan.  V).  Hoc  est  verbum  illud  quod  
discipulus  magistro,  supra  in  arcto  illo,  videlicet  in  recessu  a  colloquio  
rememoraverat:  et  fuit  revera  pro  honore  Deo  in  colloquio  exhibito  quaedam  nunc  
archipraesuli  in  terris  honoris  recompensatio,  sed  non  nisi  modica  inchoatio  haec  
honoris,  consummatione  incomparabiliter  majori  et  feliciori  futurae  viri  
consummationi  reservata,  sicut  historiae  finis  declarabit.  Sed  interim  reeompensatus  
hic  honor  nonnulla  consolatio  praesentis  erat  afflictionis.  
Videntes  itaque  archipraesul  et  sui  cor  regis  sic  reversum  ad  se,  Deo,  in  cujus  manu  
corda  sunt  regum,  summas  et  devotas  gratias  agunt,  tanquam  summo  pauperum  
adjutori  in  opportunitatibus  in  [Col.1235D]  tribulatione:  archipraesul  vero  videns  
nunc  tempus  opportunum  regi  supplicavit  utpote  qui  ad  apostolicas  preces  mediator  
noster  jam  fuerat,  ut  viro  apostolico  scribat  pacem  nostram  non  processisse,  et  
qualiter  hoc  et  quomodo  steterat.  Postulat  et  hoc  ipsum  a  pontificibus  et  principibus  
et  praesertim  ab  his  qui  colloquio  interfuerant,  ut  rescribant,  et  ipsi  et  hi  etiam  qui  
ex  mandato  apostolico  pacis  nostrae  mediatores  exstiterant.  Annuit  rex,  scribit,  
scribunt  et  hi,  scribunt  et  illi,  et  multo  nunc  quam  unquam  prius  affectuosius,  acrius  
et  instantius  apostolicae  clementiae  aures  pulsantes  contra  partem  adversam.  Quod  
si  quis  plenius  nosse  desiderat,  ad  jam  saepe  dictum  corpus  epistolare  recurrat.  
 
 
28.  QUALITER  REX  ET  ARCHIPRAESUL  TERTIO  MITTUNT  AD  VIRUM  APOSTOLICUM  ET  
DE  A  LATERE  SUO  MISSIS  AD  PACEM.  
[Col.1236A]  
Rege  itaque  scribente,  scribentibus  et  his,  scribentibus  et  illis,  et  scriptis  omnium  et  
precibus  et  mandatis  a  viro  apostolico  susceptis,  adeo  affectuose,  adeo  acriter,  adeo  
instanter  ad  apostolicae  pietatis  et  justitiae  pulsantibus  januam  et  miserationis  
apostolicae  concutientibus  viscera:  arctabatur  item  non  modicum  et  etiam  multo  
plus  quam  prius  Romanus  pontifex.  Arctabatur,  inquam,  hinc  cernens  per  mediatores  
pacem  non  posse  procedere,  inde  vero  quod  sicut  supra  satis  ostendimus,  tempore  
tam  diri  et  tam  duri  schismatis,  in  eum  qui  sociam  habebat  multitudinem  
ecclesiasticae  disciplinae  [Col.1236B]  exercere  severitatem  foret  periculosum.  Quod  
tamen  tam  gravis  et  tam  enormis  in  nos  excessus  et  justitiae  causa  quam  agebamus  
deposcebant.  Quam  profecto  causam  vir  apostolicus  et  per  scripta  et  per  nuntios,  
auditis  his  quae  in  praefato  regum  colloquio  gesta  fuerant,  multo  plus  justificavit.  
Quem  praesertim  angebant  tanti  et  tam  instantes  acriter  pro  nobis  interpellatores:  
quibus  non  modico  fieret  scandalo  toti  etiam  Ecclesiae  pariter,  nisi  deinceps  aut  
justitia  aut  amicabili  compositione  mediante  pax  archipraesuli  et  suis  et  ecclesiae  sibi  
commissae  redderetur.  
Vir  itaque  apostolicus,  arctatus  sic  et  videns  haec,  secundo  adhuc  juxta  formam  
canonum  regem  citare  disposuit,  monendo,  exhortando,  consulendo,  
et[Col.1236C]  praecipiendo  ut  Ecclesiam  vexare  et  perturbare  desistat,  et  
archipraesuli  et  suis  pacem  suam  restituat.  Et  quidem  non  cardinales  a  latere  suo,  
quod,  ut  supra  ostendimus,  jam  fecerat,  sed  alios  quosdam  viros  eruditos  et  
industrios  speciales  suos  de  curia,  qui  essent  apostolici  mandati  exsecutores,  
destinavit.  Quorum  unus  dictus  Gratianus  felicis  memoriae,  Eugenii  papae  quondam  
nepos;  alter  vero  unus  in  curia  de  causarum  patronis,  Vivianus  dictus.  Et  isti  quidem  
cito  et  expedite  venientes,  nec  enim  sicut  cardinales  tot  secum  circumducentes  
impedimenta,  nec  tot  ornati  faleris,  nec  tot  sarcinularum  onerati  trossulis,  mox  inter  
initia  nobis  necdum  visis  regem  adierunt.  Quem  saepe  et  saepius,  nunc  in  omni  
lenitate  monendo  et  exhortando,  nunc  arguendo[Col.1236D]  et  increpando  durius,  
juxta  injunctum  sibi  apostolicum  mandatum  super  Ecclesiae  pace  et  nostra  
convenerunt.  Et  alter  legatorum  praesertim  non  palpavit,  non  detulit,  non  pepercit,  
quin  potius  apostolicae  legationis  auctoritate  cum  omni  imperio  arguens  et  
increpans  regem,  et  statuens  contra  faciem  suam.  Gratianus  hic  erat,  comite  
legationis  Viviano  vivacior,  acrior  et  instantior,  unde  et  vere  Gratianus,  sicut  nomine  
Gratianus,  et  re.  Qui  omnimodis  studebat  gratiam  regis  et  pacem  Ecclesiae  et  nobis  
restituere,  qui  et  ex  mediatione  hac  multam  adeptus  est  coram  Deo  et  hominibus  
gratiam.  Qui  etiam  ne  injunctae  sibi  legationis  apostolicae  ullam  imprimeret  notam,  
a  rege,  non  aurum,  non  argentum,  [Col.1237A]  quibus  praesertim  solet  rex  
pervertere  corda  et  per  quae  maxime  etiam  cordati  everti  solent,  nec  ullam  etiam  
muneris  oblatam  speciem  accipiens,  sed  tanquam  lutum  argentum  calcavit  et  aurum  
et  respuit  universa.  Sic  etenim  sancte  et  religiose  proposuerat  nihil  se  accepturum,  
nisi  forte  pace  reformata,  ad  quod  venerat.  Itaque  nihil  concupivit,  nil  accepit.  
Cum  tamen  juxta  ipsius  legislatoris  testimonium  munera  excaecent  oculos  
sapientium,  sed  iste  quidem  sancte  et  religiose  et  prudenter  cogitans  propter  hoc  
quod  sequitur  verebatur  accipere;  nam  mox  subdit:  «Et  vim  auctoritatis  inclinant.»  Et  
bene  et  exquisite  hoc;  nam  juxta  unius  doctorum  interpretationem,  si  ab  eo  
acciperet  quem  arguere  venerat,  auctoritatem  [Col.1237B]  magisterii  inclinaret.  Non  
enim  potest  instanter  argui  a  quo  accipitur,  maxime  cum  ille  promptus  sit  ad  
dandum,  ut  sibi  humiliet  praepositum.  Non  igitur  accepit  iste,  ne  ex  hoc  apostolicae  
legationis  torpesceret  vigor.  In  hoc  et  Magistrum  sequens,  qui  etiam  a  licitis  
abstinebat,  ne  si  acciperet,  evangelicae  legationis  in  arguendo,  in  increpando,  in  
coercendo,  evacuaretur  vel  saltem  extenuaretur  auctoritas.  Unde  et  ipse:  «Omnia,  
inquit,  mihi  licent,  sed  non  omnia  expediunt.  Omnia  mihi  licent,  sed  ego  sub  
potestate  nullius  redigar;»  quasi  diceret:  Nolo  accipere,  quia  nolo  subjectus  esse,  
quia  nolo  libertatem  meam  ancillare.  Omnis  enim  qui  accipit,  et  praesertim  qui  
magisterio  fungitur,  [Col.1237C]  dante  sibi  quodammodo  inferior  est,  et  quadam  
infimi  ratione  contractus  suo  obligatus  datori,  adeo  ut  nequaquam  habeat  
postmodum  eam  in  arguendo,  in  increpando,  in  animadvertendo,  libertatem  quam  
prius  habuerat,  ipsa  tamen  non  evacuata,  sed  violata  et  extenuata  ex  parte.  Unde  et  
bene  legislator  qui  praemiserat:Munera,  inquiens,  excaecant  oculos  (Deut.  XVI),  mox  
vigilanter  adjecit,  et  vim  auctoritatis  inclinant.  Non  quidem,  ut  jam  diximus,  
auctoritatem  evacuant,  sed  instantiam  arguendi  et  coercendi  virtutem,  quae  vis  
auctoritatis  est,  extenuando  humiliant  et  inclinant.  Unde  et  sicut  juxta  Domini  
proverbium:  «Beatius  est  semper  magis  dare  quam  accipere,»  ita  semper  et  
gloriosius  et  magnificentius  hoc.  Dominorum  quippe  [Col.1237D]  et  dominari  
quaerentium  est  dare,  subjectorum  vero  et  minorum  accipere,  qui  eo  ipso  minorem  
se  ostendit  quia  accipit.  Unde  et  magister  supra  licere  quidem  sibi  accipere  dixit,  sed  
tamen  inquit:Ego  non  accipio,  quia  sub  nullius  potestatem  me  redigere  volo  (I  Cor.  
VI).  O  quam  magnus,  o  quam  liber,  et  quam  vere  Christi  legatus  hic,  nihil  accipiens  et  
respuens  universa,  ne  suam  extenuando  auctoritatem  vel  libertatem  violando  ulla  sit  
obligationis  ratione  inferior  eo  quem  corripere  habet.  Unde  et  sicut  ipse  scribit:  Sed  
non  usi  sumus,  inquit,  hac  potestate,  sed  omnia  sustinemus,  ne  quod  offendiculum  
demus  Evangelio  Christi  (I  Cor.  IX).  Et  adjecit  bonum  esse,  inquiens,  mihi  magis  mori  
quam  ut  gloriam  meam  quis  evacuet.  
[Col.1238A]  Pariter  et  hic  legatus  noster  Gratianus,  ad  cujus  laudem  et  ut  imitentur  
caeteri,  jam  aliquantisper  sumus  digressi,  omnia  respuit  ne  quod  daret  offendiculum  
apostolicae  legationi,  satius  judicans  universa  respuere  sic,  et  ad  sedem  apostolicam  
reverti  vacuus  quam  ut  gloriam  suam  quis  evacuaret.  Cujus  eo  amplius  aucta  est  
gloria,  quod  cum  Romanus  esset,  post  aurum  tamen  non  abiit.  Utinam  quotquot  
apostolicae  sedis  legati  istius  similes,  qui  libere  arguendo,  increpando  et  coercendo,  
sub  nullius  potestatem  se  redigerent,  nihil  quaererent,  nihil  acciperent,  oblata  etiam  
respuerent,  nisi  tunc  demum,  arguto  videlicet  et  increpato  se  sic  forte  convertente  
ad  melius,  ut  ita  ad  Abel  et  ad  munera  ejus  respicerent,  a  Cain  vero  et  a  muneribus  
ejus  se  averterent,[Col.1238B]  et  abominarent  a  sceleratis  oblata,  cum  et  juxta  
Scripturarum  testimonia  talium  dona  Altissimus  non  probet,  sed  abominetur  et  
reprobet.  Quae  pariter  nec  probare  deberent,  sed  potius  tanquam  abominanda  
reprobare  et  respuere  qui  in  terris  et  vices  gerunt  et  tenent  Altissimi  locum,  quod  
iste  quidem  legatus  noster  laudabiliter  fecit.  Tandem  vero  et  ipse  et  dictus  legationis  
suae  comes,  rege  prius  saepe  et  saepius  super  pace  convento,  venientes  ad  nos  
retulerunt  se  in  omni  negotii  articulo  ad  quod  venerant  regem  reperisse  
tergiversatorem,  versipellem,  tortuosum  et  ejus  quod  agebatur  dissimulatorem,  
quaerentem  semper  per  quasdam  ambages,  per  involucra,  et  per  quasdam  
exquisitas  et  excogitatas  [Col.1238C]  astutias  pacis  negotium,  ad  quod  venerant,  
protelare  et  summopere  molientem  partem  suam  justificare,  nostram  vero  
deprimere.  Et  Gratianus  praesertim  hic  erat,  qui  a  nobis  hoc  non  celavit,  non  siluit,  
non  abscondit.  Unde  et  jam  certissime  advertens  quod  salvo  honore  Dei  et  Ecclesiae  
nec  per  ipsos  nec  forte  per  alios  mediatores  pax  processum  habere  posset,  deinceps  
nec  per  verborum  ambages  detentus,  nec  promissionibus  illectus,  nec  auro  
argentove  suffarcinatus,  cito  et  expedite  ad  Romanam  Ecclesiam  ad  virum  
apostolicum  est  reversus;  reversus,  inquam,  tanquam  legatus  fidelis,  nuntians  viro  
apostolico  plene  et  perfecte  quae  viderat,  quae  audierat.  Ille,  inquam,  cito  et  
expedite  sic  est  reversus,  illo  altero  qui  itineris  et  legationis  
exstiterat  [Col.1238D]  comes,  nobiscum  Cisalpino  remanente  adhuc.  Insulae  quippe  
nostrae  occidentalis,  ut  dicebatur,  veneno  infectus  et  argento  nostro  suffarcinatus,  
minime  tam  cito  poterat,  tam  expedite  reverti.  
Videns  itaque  rex  Gratianum  reversum  sic  tanquam  legatum  fidelem,  non  quae  sua  
quaerentem  et  offensam  et  gratiam  in  negotio  ad  quod  venerat  aequa  libra  
ponderantem,  cogitare  coepit  deliberans  quid  agendum.  Cogitabat  quippe,  nec  sine  
causa,  quod  ille  sic  reversus  ad  dominum  papam  causam  suam  deprimeret,  nostram  
vero  justificaret.  Cogitabat  etiam  quod  Francorum  rex,  pro  praefata  nobilium  qui  ipsi  
adhaeserant  pace  violata  motus,  dominum  papam  propensius  moveret  contra  ipsum  
propter  nos.  Et  ita  studebat  qua  posset  arte  regem  turbatum  [Col.1239A]  sedare  et  
censuram  ecclesiasticam  quam  jam  metuebat  aut  penitus  tollere  aut  suspendere.  
Haec  igitur  eo  cogitante,  in  primis  statuit  regem  aliqua  humilitatis  specie  placare,  
sciens  hominem  mitem  et  mansuetum  facile  vinci  humilitate  quae  etiam  et  superbis  
gratissima.  Dixit  itaque  se  ad  gloriosum  illum  martyrem  Dionysium  Francorum  
apostolum  peregre  profecturum,  sic  se  visurum,  quem  nunquam  prius  viderat,  
novum  dominum  suum  regis  filium,  qui  puer  tunc  erat.  Hic  est  desideratus  ille  puer,  
regi  post  multos  regni  sui  annos,  imo  toti  populo,  praeter  omnium  spem  a  Deo  datus,  
unicus  patris  sui,  Philippus  nomine,  qui  patri  postea  successit  in  regnum  et  nunc  
regnat,  et  per  annos  et  tempora  feliciter  regnet  et  potenter.  
 
 
29.  QUALITER  ANGLORUM  REX  VENIT  IN  FRANCIAM,  ET  QUALITER  TUNC  PAX  
ARCHIPRAESULIS  STETIT  PRO  PACIS  OSCULO  NEGATO.  
[Col.1239B]  
Igitur  post  dies  paucos  jam  dictus  rex,  sicut  ex  inopinato  et  improviso,  intrat  
Franciam  nec  ullum  inter  se  et  regem  colloquium  quaerit;  sciebat  enim  quod  rex  
turbatus  vitaret  hoc,  sed  sub  specie  peregrini  ad  gloriosum  illum  martyrem  
Francorum  apostolum  Dionysium  venit,  sperans  certissime  quod  rex  audito  adventu  
suo  in  terram  mox  occurreret:  pariter  et  sperans  quod  et  Cantuariensis  ad  ipsum  
properaret,  et  pro  pace  sicut  semper  consueverat  supplicaret.  Jam  enim  poenituit  
eum,  ut  pro  certo  accepimus,  quod  in  supra  descripto  colloquio  
proximo  [Col.1239C]  nos  de  pace  etiam  in  forma  et  adjectione  praefata,  scilicet  salvo  
honore  Dei,  non  audierat.  
Et  profecto  sicut  praecogitaverat  rex,  sic  et  accidit.  Occurrit  ipse  dominus  rex  
Francorum,  occurrimus  et  nos  ad  locum  illum  declinantes,  qui  inter  Parisios  et  
Sanctum  Dionysium  vulgo  Sanctum  Martyrium  appellatur,  ad  capellam  videlicet  
quamdam  sitam  in  pede  montis  qui  Mons  Martis  vel  ut  alii  Mons  Martyris  dicitur.  
Capella  vero  illa  ob  id,  ut  dicunt,  Sanctum  Martyrium  dicta,  quod  ibi  dictus  gloriosus  
martyr  Dionysius  decalvatus  fuisset.  Ad  illum  itaque  Sancti  Martyrii  locum  ad  
capellam  illam  declinavimus.  Reges  vero,  qui  jam  convenerant  et  desiderato  puero,  
quem  praenominavimus,  foris  Parisios  eis  obviam  delato  occurrerant,  et  nos  
praevenerant,  [Col.1239D]  extra  capellam  in  quadam  campi  planitie  nostrum  
praestolabantur  adventum.  Et  cum  unus  archipraesulem  maturaret  ad  iter,  dicens  
reges  solum  ipsum  nunc  exspectare  respondit  non  decere  sacerdotem  nisi  cum  
gravitate  incedere.  Eramus  itaque  nos  in  Sancto  Martyrio,  reges  vero  extra.  Alter  
vero  legatorum  apostolicae  sedis,  quem  Gratiano  reverso  supra  diximus  remansisse,  
cernens  nunc  opportunitatem  sic  agendi,  coepit  per  dominum  regem  Francorum  et  
per  alios  magnos  et  per  se  pro  pace  nostra,  ob  quam  venerat,  dominum  regem  
Anglorum  instanter  sollicitare.  Et  eo  quidem  instantius  quod  comite  una  pacis  
mediatore  jam  reverso  solus  ipse  remansisset;  desiderans,  si  forte  Dominus  daret  sic,  
quod  per  ipsum  mediatorem  ad  majorem  gloriam  [Col.1240A]  suam  pax  fieret.  Haec  
si  quidem  in  humanis  eo  major  quo  singularior  gloria  est,  si  in  magnis  et  strenuis  
actibus  nec  parem  habeat  nec  consortem.  Mansuetus  itaque  rex  Francorum,  
principes  pariter  et  pontifices,  qui  interfuerant,  operose  et  attente  partes  suas  
interponunt  diligentissime  exsequentes  quae  pacis  erant.  Unde  et  tanquam  
mediatores  solliciti,  saepe  et  saepius  inter  regem  et  archipraesulem  eunt  et  redeunt,  
veniunt  et  revertuntur.  Sed  quid?  Post  multa  hinc  inde  objecta,  post  suasiones  
multas,  nunc  in  aure,  nunc  in  audientia,  die  jam  ex  majore  parte  decursa,  omnia  
complanata  et  ad  pacis  tranquillum  perducta  sunt.  Et  consuetudines  omnes  malae  
non  expressim  tamen,  sed  ita  in  genere,  videlicet  quibus  ancillaretur  Ecclesia,  a  rege  
sunt  abdicatae:  [Col.1240B]  et  libertates  ad  Ecclesiae  honorem  et  cleri  decus  a  rege  
benigne  ut  videbatur  susceptae,  nulla  tamen  de  his  vel  illis  hinc  vel  inde  facta  
expressione.  Hic  enim,  ut  asserebant  universi,  nocerent  expressa,  utpote  quae  pacis  
jam  ordinatae  totum  perturbarent  tranquillum.  De  verbo  vero  illo  adjecto,  scilicet  
salvo  honore  Dei,  de  quo  in  colloquio  proximo  tota  fuerat  contentio,  tanta  lucta,  
nulla  recordatio,  nulla  mentio  hic.  Nec  necesse.  Quia  nec  hoc  agebatur  nunc  ut  
archipraesul  super  ecclesiastica  causa  aliove  regis  voluntati  et  arbitrio  se  supponeret.  
Hoc  solum  dicebat  rex,  ut  archipraesul  terram  ingrederetur,  a  qua  tamen,  ut  dicebat,  
ipsum  non  expulerat,  et  ageret  ibi  quae  archipraesulis  [Col.1240C]  essent,  et  in  
consuetudinibus  et  in  aliis  regi  tanquam  regi  suo  deferret,  nec  usurparet  praetextu  
Ecclesiae  quae  non  essent  sed  regis,  ipso  e  diverso  non  usurpaturo  quae  non  essent  
regis  sed  Ecclesiae.  
 
 
De  restitutione  ablatorum  postulata  a  rege.  
Archipraesul  vero  inter  caetera  domino  regi  Francorum  et  aliis  pacis  mediatoribus  de  
ablatis  sibi  et  suis  urgentissime  loquebatur,  regulam  illam  divini  juris  lingua  
communi,  sicut  ad  litteratos  et  ad  laicos,  frequenter  iterans,  non  remitti  peccatum  
nisi  restituatur  ablatum:  adjiciens  nequaquam  regiam  decere  magnificentiam  res  
pauperum  seu  ecclesiae  bona  confiscata  in  usum  suum  convertere,  aut  licere  ex  
alieno  erogare:  quod  perinde  esset  tanquam  si  ut  unum  altare  cooperiret,  
discooperiret  [Col.1240D]  alterum,  aut  si  quis  crucifigeret  Paulum,  ut  redimeret  
Petrum.  Ablatae  autem  sibi  et  suis  pecuniae  taxabat  summam  triginta  videlicet  
marcarum  millia.  Sed  ad  haec  respondit  dominus  rex  Francorum  et  alii  pariter,  nec  
honestum  id  nec  decere  pro  pecunia,  et  regno  et  sacerdotio  tam  necessariam,  tam  
desideratam,  pacem  impediri;  praesertim  inter  tantum  regem  et  archipraesulem  
tantum.  Et  inter  suadendum  veteris  inter  eos  amicitiae  recordabantur  et  mutuo  hinc  
inde  obsequia  et  beneficia  collata  non  tacebant.  Adjiciebant  praeterea  nequaquam  
hoc  justi  et  pii  pastoris  fore,  ut  omnibus  jam  complanatis  et  libertate  Ecclesiae  
restituta,  ipse  Ecclesiam  suam,  sponsam  suam  oblatam  sibi  respueret,  et  propter  
causam  pecuniariam  exsularet.  Debere  potius  sponsam  [Col.1241A]  suam,  etsi  
nudatam,  etsi  dilaceratam  et  convulsam,  ambobus  dilectionis  brachiis  gratulanter  
excipere,  et  tanquam  spiritualis  sponsus  reddere  poscenti  quae  spiritualis  sponsae  
sunt.  Verumtamen  dicebant  mediatores  conventuros  se  regem  libenter  et  diligenter  
super  hoc.  Et  ita  conventus  rex  respondit,  quod  nota  per  procuratores  suos  et  
comprehensa  ablatorum  summa,  prudentum  et  religiosorum  consilio  se  ad  
restitutionem  paratum.  Et  quia  archipraesul  tam  de  immobilibus  quam  mobilibus  
moverat  quaestionem,  adjecit  rex  quod  et  de  immobilibus  pariter  tempore  suo  
loqueretur.  
 
 
De  cautione  pacis  postulata  a  rege.  
Igitur  cum  post  multas  et  varias  procellarum  voragines,  sicut  videbatur  et  sperabatur  
ab  omnibus  [Col.1241B]  ducti  essemus  jam  quasi  ad  ipsum  portus  ingressum,  
archipraesul  a  rege  per  mediatores  oblatae  pacis  cautionem  expostulat,  adjiciens  se  
tamen  in  hac  parte  nil  sinistri  suspicari  de  rege,  sed  potius  homines  regis  propter  
tantas  quae  praecesserunt  inimicitias  non  sine  causa  fore  in  suspecto;  praesertim  
nisi  aliqua  cautionis  species  interveniret,  quae  esset  reformatae  pacis  et  restitutae  
gratiae  signum  evidens.  Et  ipse  quidem,  tanquam  vir  providus,  ante  per  dies  plurimos  
virum  apostolicum  consultaverat  quid  sibi  agendum,  quae  pacis  cautio  exigenda,  si  
forte  post  tantas  inimicitias  regi  reconciliatus  terram  ingredi  permitteretur  et  ad  
suam  reverti  ecclesiam.  Ad  consultationem  vero  hanc  respondit  apostolicus  vir,  
minime  [Col.1241C]  decere  sacerdotem  in  tali  causa  et  articulo  fidejussoriam  seu  
pignoratitiam  aut  juratoriam  etiam  cautionem  a  rege  suo  exigere,  unde  nec  
apostolici  viri  consilium  fuit  ut  archipraesul  exigeret  has.  Et  quidem  adjiciebat  vir  
apostolicus  quod  causa  quam  agebat  causa  esset  justitiae,  causa  Ecclesiae,  pariter  et  
pax  si  fieret  Ecclesiae  et  justitiae  pax;  pro  qua  etiam  pace  facta,  sicut  et  infecta  mori  
pretiosum  et  securum,  et  eo  quidem  securius  quo  pretiosius.  Unde  et  dictarum  
cautionum  nullam  a  sacerdote  in  eo  casu  et  ea  causa  exigendam  respondit  Romanus  
pontifex.  A  mundanis  et  saecularibus  potius  quam  a  personis  ecclesiasticis,  a  
sacerdotibus  videlicet  et  pontificibus,  exigenda  haec,  quibus  si  justitiae  habent  
causam,  vivere  detrimentum  est  et  mori  lucrum.  [Col.1241D]  Scripsit  itaque  
apostolicus  vir  archipraesuli  ut  si  forte  praestante  Domino  inter  ipsum  et  regem  
daretur  pax,  solo  esset  contentus  pacis  osculo,  nulla  alia  saeculari  cautione  exacta.  
Hanc  solam,  videlicet  pacis  osculum,  sacerdoti  justitiae  causam  agenti  debere  
sufficere,  nec  decere  aliam,  nisi  forte  spontanee  oblatam,  non  exactam  susceperit.  
Archipraesul  igitur  habens  consultationem  hanc,  omnibus  tandem  cum  multa  
difficultate  et  opera  quae  ad  pacem  consummatis,  in  fine  omnium  ad  apostolici  viri  
consilium,  in  signum  pacis  et  gratiae  inter  ipsum  et  regem,  solum  cautionem  illam  
expostulat,  pacis  videlicet  osculum,  dicens  se  post  tantas  inimicitias  inter  tam  longas  
regis  manus  eo  solo  contentum,  quod,  cum  per  dominum  regem  
Francorum  [Col.1242A]  et  mediatores  alios  regi  intimatum  fuisset,  se  quidem  hoc  
libenter  facturum  respondit,  nisi  quia  iratus  juraverat  publice  se  archipraesuli  pacis  
nunquam  daturum  osculum,  etiam  etsi  ei  forte  processu  temporis  pacem  et  gratiam  
suam  restitueret,  nec  ob  aliud  se  nunc  negare  osculum,  nisi  quia  juraverat  sic,  non  
propterea  in  corde  iram  ullam  retentam  vel  rancorem.  
Dominus  autem  rex  Francorum  et  plerique  mediatorum,  audientes  sic,  mox  suspicati  
sunt  sub  mellitis  sermonibus  qui  praecesserant  occulte  venenum  sibi  propinatum  
fuisse.  Et  ipsi  ad  archipraesulem  confestim  revertentes,  qui  in  praefata  capella  quae  
Martyrium  dicitur  reversuros  exspectabat,  regis  renuntiaverunt  responsum.  Qui  
tanquam  viri  timorati,  [Col.1242B]  et  quibus  jam  omnia  suspecta  fuerant,  nihil  hinc  
nihil  inde  suadebant  aut  dissuadebant,  solum  et  nudum  regis  responsum  referentes.  
Archipraesul  vero  inter  cautos  cautissimus,  tanquam  vir  multa  expertus,  in  primo  
auditu  sicut  et  alii  in  suspicionem  mox  incidit.  Et  ex  his  quae  caute  et  operte  
interloquebatur  videri  jam  poterat  futurorum  sibi  praesagus.  Nec  responsum  suum  
ad  consilium  distulit,  sed  mox  absolute  et  praecise  respondet  se  in  praesentiarum  
cum  rege  pacem  non  facturum,  nisi  ad  apostolici  viri  consilium,  dato  videlicet  in  
signum  pacis  osculo.  Et  responsum  sic  absolutum  cum  nocte  quae  jam  imminebat  
colloquium  diremit,  cum  regibus  tamen  grandis  via  restaret  adhuc,  Mantuae,  quae  a  
Parisiis  duodecim  leugis  terrae  distat,  ipsorum[Col.1242C]  praeparatis  hospitiis.  
Rex  vero  Anglorum  tota  die  fatigatus,  cui  et  adhuc  noctis  restabat  iter,  inter  
itinerandum  archipraesuli  saepe  et  saepius  maledicebat,  recolens  in  via  et  repetens  
labores,  vexationes  et  taedia  quae  jam  per  eum  sustinuerat.  Nos  in  regum  recessu  in  
templariorum  domum  quae  Templum  nominatur  prope  extra  Parisios,  in  qua  
hospitati  eramus,  confestim  nos  recepimus.  In  ipso  vero  recessu  a  capella,  quae  
Martyrium  dicitur,  in  qua,  ut  jam  diximus,  ea  die  de  pace  nostra  fuerat  actitatum,  
accessit  unus  nostrum  ad  archipraesulem:  «Hodie,  inquiens,  de  pace  Ecclesiae  
tractatum  est  in  Martyrio  et  credo  quod  solum  per  tuum  martyrium  Ecclesia  
consecutura  [Col.1242D]  sit  pacem.»  Archipraesul  vero  ad  loquentem  sibi  se  
retorquens  breviter  sic:  «Utinam,  inquit,  vel  meo  sanguine  liberaretur!»  
 
 
Sermo  eruditorum  archipraesulis  ad  ipsum.  
Eadem  vero  nocte  post  decantatum  nocturnum,  plerique  de  eruditis  nostris  
convenerunt  archipraesulem  alloquentes  sic:  «Domine,  inquiunt,  intende  nobis,  
necesse  enim  est,  et  Ecclesiae  Dei  et  nobis  qui  secuti  sumus  te,  ut  videamus  
quomodo  caute  ambulemus,  intelligentes  quae  sit  voluntas  Dei  bona  et  beneplacens,  
et  non  feramur  impetu  sed  regamur  judicio.  Ecce  quia  jam  sextus  annus  
peregrinationis  nostrae  est.  Et  toto  tempore  hoc  multa  et  regum  et  principum  secuti  
sumus  colloquia,  semper  qualibet  opportunitate  data  pacem  inquirentes  et  
persequentes  eam,  [Col.1243A]  Verum  necdum  consequentes  eam  nec  proficientes  
adhuc,  causam  tamen  nostram  favente  Domino  nec  in  modico  laesimus:  sed  spiritu  
consilii  nobis  de  super  dato  sanam  et  integram  inter  tot  tentationes  et  laqueos,  inter  
tot  impulsores  et  subversores  reportamus.  Et  quae  nos  consolantur  in  omnibus,  
paupertatis  et  peregrinationis  nostrae  veritas  et  justitia  comites  individui  sunt.  Quin  
potius  causa  nostra,  tanquam  lux  oriens,  in  dies  mundo  magis  ac  magis  claruit,  
ipsorum  etiam  testimonio  inimicorum  illustrata  quae  etiam  in  proximo  illo  quod  
hesternum  praecessit  colloquio,  ut  tu  consolando  tuos  sapientes  edocuisti,  a  Deo  
clarificata  est,  ut  non  solum  nunc  justificetur  a  filiis  suis,  sed  et  ab  alienis,  qui  
veritatis  nostrae  lucem  exstinguere  nisi  sunt.  Et  ita  hucusque  [Col.1243B]  magnifice  
fecit  Deus  nobiscum.  Comprehendit  enim  mundum  in  astutia  sua,  ipso  vellet  nollet  
mundus  per  mundum  ipsum  Ecclesiae  negotium,  quod  agimus,  clarificante  in  dies:  et  
nos  itidem  mundo  clarificavit,  mundo  sicut  claros  ita  et  charos  reddens  et  acceptos  
interim,  ut  nec  nobis  qui  secuti  te  nec  ejectis  propter  nos  quidquam  defuerit.  Verum  
in  hesterno  colloquio  videamus  diligenter  et  discutiamus  quid  dictum,  quid  actum  sit,  
in  quo  articulo  pax  Ecclesiae  et  nostra  steterit,  et  qua  ex  causa  non  processerit.  Ut  
nobis  videtur  inter  nos  et  regem  heri  omnia  fuerunt  complacata,  plana  omnia  
praeter  quam  quod  in  solo  pacis  osculo  non  dato  pax  stetit.  Hoc  solum  non  datum  
pacis,  quae  usque  ad  hoc  bene  processerat,  fuit  obstaculum.  Unde  profecto  
liquet  [Col.1243C]  hoc  solum,  quod  Ecclesiae  et  nostram  impedivit  pacem,  illud  
duntaxat  nunc  esse  nostri  exsilii  causam:  et  ita  qui  prius  propter  solam  et  
manifestissimam  justitiae  causam  sustinuimus,  nunc  propter  solum  negatum  
osculum  exsulamus.  Nec  enim  consuetudines  ullae,  bonae  seu  malae,  aut  Dei  honor  
tacitus,  vel  expressus,  exsilii  nostri  nunc  causa  est;  siquidem  ab  heri  omnia  
complanata  et  aspera  redacta  in  vias  planas.  Unde  et  hoc  solum  nostrum  nunc  facit  
exsilium  quod  solum  pacis  nostrae  fuit  impedimentum,  pacis  videlicet  negatum  
osculum.  Igitur  si  propter  solum  negatum  osculum  debeat  sacerdos  suam  vel  
deserere  vel  recusare  Ecclesiam,  alias  reversurus  ad  ipsam  et  persecutiones  et  exsilia  
pati  [Col.1243D]  duntaxat  propter  hoc,  vos  videritis,  nobis  minime  videtur.  
Praesertim  cum  ex  sacerdotis  absentia  commune  sit  multorum  discrimen.  Et  ecce,  
Domine,  quia  sexto,  jam  ut  diximus,  anno  peregrinationis  nostrae  multae  interim  in  
archipraesulatu  vestro  sub  cura  vestra  episcopales  sedes  vacantes,  multae  dioeceses  
suis  pastoribus  destitutae.  Inter  ea  perit  cura,  perit  opera,  perit  opus  et  officium  
pastorale.  Non  sunt  qui  doceant,  non  sunt  qui  sacramenta  in  Dei  Ecclesia  celebrent:  
verum  et  juxta  planctum  prophetae  grex  ille  Dominicus  non  inveniens  pascua,  abit  
absque  fortitudine  ante  faciem  subsequentis,  tanquam  grex  absque  pastore,  oves  
errantes  in  invio  et  non  in  via.  Nec  est  enim  qui  exterreat,  qui  lupos  arceat  ab  ovili,  
sed  fiunt  in  defectum  pastorum  aulici  satellites  [Col.1244A]  ecclesiarum  custodes.  Et  
bona  ecclesiarum  instituta  ad  subsidia  pauperum  convertuntur  in  fiscum.  Et  ita  ex  
absentia  tua  grande  in  Ecclesia  et  in  spiritualibus  et  in  temporalibus  detrimentum,  
enorme  damnum  et  commune  periculum.  Hucusque  certe  absentiae  et  exsilii  vestri  
causa  justissima;  verum  nunc  in  communi  periculo  hoc  et  generali  discrimine  nec  
absentia  nec  exsilii  causa  justa  poterit  esse  vel  excusabilis,  sed  revera  damnabilis  et  
damnabili  damnabilior.  Praesertim  cum  personalis,  ob  quam  fugisti,  cessit  nunc  
persecutio,  rege  ecclesiam  tuam  tibi  in  omni  securitate  et  pace  publice  offerente,  
quidquid  disponat  ipse,  quidquid  moliatur  interius.  Cessat  igitur  nunc  ea  quae  
praecessit  persecutio  personalis,  cui  ut  jam  ostendimus  [Col.1244B]  generalis  
successit,  in  qua  bonus  pastor  tenetur  non  se  absentare,  non  fugere,  sed  ex  adverso  
ascendere,  se  opponere  et  inter  gladios  etiam  nudos  et  exertos  se  ingerere,  et  ita  si  
necesse  fuerit,  animam  suam  pro  ovibus  suis  ponere.  Unde  et  viro  sacerdotali  sicut  
tempus  fugiendi  ita  et  tempus  est  occurrendi,  fugae  tempus  cum  persona  quaeritur,  
juxta  quod  Dominus:  Si  vos,  inquit,  persecuti  fuerint  in  una  civitate,  fugite  in  
aliam  (Matth.  X);  occurrendi  vero  tempus  cum  Ecclesia  periclitatur;  de  quo  et  
Scriptura:  Occurrit,  inquit,  tanquam  leo,  contemnit  pavorem  nec  cedit  gladiis  (Job  
XXXIX).  Sic  et  magister  prius  per  sportam  fugit,  sed  postea  occurrit.  Cui  cum  
propheta  suum  praedixisset  excessum:  Virum,  inquiens,  cujus  haec  zona  est  sic  
alligari[Col.1244C]  oportet  (Act.  XXI),  respondit  mox:  Ego,  inquit,  non  solum  alligari,  
sed  et  mori  vado  in  Jerusalem,  nec  facio  animam  meam  pretiosiorem  quam  
me  (ibid.).  Et  quidem  prius  Magister  magistrorum  Pastor,  pastorum,  forma  et  
exemplar;  primo  dum  adhuc  infans  et  tenellus  in  Aegyptum  fugit,  sed  adultus  postea  
fortis  et  robustus  occurrit.  Unde  qui  prius  suis  quasi  tenellis  et  in  lacte  matris  adhuc  
dixerat:  Si  vos  persecuti  fuerint  in  una  civitate,  fugite  in  aliam(Matth.  X),  postea  sicut  
opere  sic  et  sermone  suos  jam  robustos  docuit  ut  occurrerent:  Ecce,  inquiens,  mitto  
vos  sicut  oves  in  medio  luporum:  Ite  (ibid.).  Illi  igitur  euntes  in  orbem  et  vehementi  
afflati  Spiritu  in  hostes  irruentes  non  quaesierunt  osculum  [Col.1244D]  sed  gladium.  
Tu  ergo,  Domine,  si  illorum  quaeris  imitari  zelum,  quorum  sortitus  es  ministerium,  
illorum  virtutem  quorum  creditam  habes  dispensationem,  vade  et  fac  similiter.  Non  
ad  terreni  pulveris  uno  flatu  facile  dispergendi  anheles  osculum,  nec  metuas  
gladium.  Ecclesiam  tuam  potius,  non  sub  osculo  sed  sub  gladio,  si  necesse  sic  etsi  
nudatam,  et  spoliatam,  etsi  convulsam  et  evulsam,  non  recuses,  sed  maritali  zelo  
cum  debita  affectione  et  devotione  suscipias.  Non  te,  quae  forte  jam  tibi  tenduntur  
dolosorum  retiacula,  retrahant,  non  minae  revocent,  non  gladii  metus  emolliat,  non  
denique  etiam  ultimum  mortis  te  retardet  periculum.  Regredere  igitur  et  nos  tecum,  
et  per  eam  confidentiam  audeas  praesens  qua  ausus  es  absens,  ut  
cum  [Col.1245A]  prophetico  sarculo  fortiter  et  viriliter  evellas,  destruas,  disperdas,  et  
dissipes,  quae  in  horto  Domini  per  absentiam  tuam  male  jam  excreverunt.  Verum  
quod  supra  tetigimus  de  causa  metus  et  periculis  si  forte  terram  ingrederemur,  
nequaquam  ideo  dicimus  quod  de  tanto  rege  nostro  et  tam  illustri  suspicemur  
sinistri  quidpiam.  Nec  enim  tanta  et  mundo  tam  clara  et  tam  gloriosa  potestas  tanti  
doli  posset  esse  vel  insidiarum  ulla  latebra.  A  tanta  altitudine  longe  semotum  tam  
dolosae  simulationis  latibulum,  unde  et  credibile  minime  quod  moliatur  quidquam,  
praesertim  adversum  te  sacerdotem  priorem  suum  in  Deo,  et  propter  Deum,  seu  
etiam  adversum  nos,  inerme  hominum  genus,  praesertim  ab  ipsomet  publice  pace  et  
securitate  donata.  Non  est  igitur,  Domine,  [Col.1245B]  quod  reditum  tuum  ad  
ecclesiam  tuam,  si  sic  fieri  poterit,  amodo  protrahas  aut  procrastines,  sed  in  forma  
pacis  oblata  mature  confidenter  et  absque  omni  conscientiae  scrupulo  revertamur,  
illum  summa  gratiarum  actione  et  laude  prosequentes  in  cujus  fortitudine  
revertemur.  Juravit  siquidem  rex  publice  coram  multis  pontificibus  et  principibus  
regni,  regnante  ipso  nunquam  te  reversurum.  Nunc  vero  ipse  est  qui  pacem  offert,  
securitatem  spondet,  malas  consuetudines  damnat,  bonas  probat.  Quod  revera  a  
Domino  factum  est  cujus  infirmum  etiam  regibus  fortius  est.  Qui  ut  solus  fortis  
appareret  mundo,  infirma  mundi  elegit  ut  confundat  fortia.  Et  ne  ad  jam  praeterita  
recurramus  exempla,  vides,  domine,  in  praesentiarum  pusillum  hunc  
gregem  [Col.1245C]  tuum  nos  videlicet  qui  secuti  sumus  te,  quos  ut  sequeremur  te  
Dei  vocatione  vocasti,  non  quidem  nobiles,  non  potentes,  sed  ignobilia  mundi  et  
contemptibilia.  Et  tamen  ut  solus  ipse  victor  praedicetur,  te  duce,  te  rectore,  vincit  
Deus  per  hos,  ita  ut  victoris  summa  devotione  cantare  debeamus  Alleluia  reversionis.  
Mox  etenim  quasi  reversi  censeri  possumus,  cum  nobis  a  rege  tanto,  a  potestate  
tanta  quae  prius  in  contrarium  juraverat,  pax  publice  datur  et  indulgetur  reversio;  
etiam  si  per  nos  staret  quo  minus  reverteremur,  non  ob  id  minus  in  causa  nostra  jam  
vicimus,  imo  Christus  vincit,  Christus  regnat,  Christus  imperat.»  
 
 
Archipraesulis  responsum  ad  suos.  
[Col.1245D]  Archipraesul  vero  suorum  suasibiles  sermones  hos  diligenter  audiens  et  
attente  mox  respondit.  Et  ad  suos  sermonem  dirigens:  «Vos,  inquit,  tanquam  viri  
eruditi  locuti  estis  quibus  est  et  cum  consilii  spiritu  sapientia  et  scientia  sanctorum  
collata.  Et  responderem  ad  singula,  nisi  quod  approbo  universa.  Unum  vero  sciatis  
quod  pacem  a  rege  sic  oblatam  non  renuissem,  nisi  quia  viri  apostolici  secutus  sum  
consilium.  Alioquin  pax  pro  osculo  negato  non  stetisset.  Verum  quia  nunc  adeo  
processum  est  in  negotio,  quod  simpliciter  absque  conditione  et  obligatione  omni  
pax  nobis  offertur,  quae  tamen  ad  domini  papae  consilium  conformari  non  potest,  
qui  ad  pacis  firmitatem  postulandum  pacis  consuluit  osculum,  in  praesentiarum  mihi  
visum  est,  nescio  si  [Col.1246A]  et  vobis,  ut  ad  ipsum  papam,  de  cujus  singulari  
primatu,  tanquam  de  capite  membra  tota,  dependet  Ecclesia,  totum  quod  gestum  
est  referatur,  videlicet  quatenus  processum  et  in  quibus  finibus  nostrum  et  Ecclesiae  
negotium  stet,  praesertim  cum  jam  in  arcto  simus,  in  tuto  minime,  pace  sic  concessa,  
sed  signo  pacis  negato,  pro  quo  tamen  negato  ut  vos  me  prudenti  eloquio  vestro  
animastis,  nec  ecclesiam  pacifice  mihi  oblatam  respuam  nec  periclitantium,  ut  dicitis,  
salutem  animarum  contemnam.  Quin  potius  priusquam  clara  Deo  et  mundo  justitiae  
causa  quam  agimus  deformetur,  auctore  Domino  paratus  ero,  ut  vos  suadetis,  et  in  
carcerem  et  in  mortem  ire.  Alioquin  inanis  labor  noster  et  ridiculus,  si  deinceps  
daremus  maculam  in  gloriam  nostram.  Gloria  autem  nostra  [Col.1246B]  haec  est,  
veritas  causae  nostrae;  veritas,  inquam,  et  justitia,  ut  supra  jam  dixisse  vos  memini  
paupertatis  nostrae  huc  usque  comites  fuerunt  individui.  Igitur  si  vobis  bonum  
videtur  sic,  necessarium  in  primis  et  videtur  consultius  ad  virum  apostolicum  mittere,  
ne  quidquid  acciderit  ipsius  videamur  contempsisse  consilium,  et  ut  ipsius  
auctoritate  et  conscientia,  si  forte  Dominus  sic  providerit  et  permiserit,  revertamur  
et  regrediamur  in  terram,  licentia  prius  apostolica  et  benedictione  et  absolutione  
accepta,  pasuri  pro  Ecclesia,  quidquid  Dominus  ibi  nos  passuros  decreverit.  Et  
Dominus  quidem  sic  introitum  nostrum  melius  custodiet  et  securius.»  
Et  quidem  archipraesul  ad  nos  sic.  Nos  autem,  [Col.1246C]  qui  praelocuti,  audientes  
virum  pro  causa  justitiae,  pro  Ecclesia,  de  excessu  suo  tam  fortiter,  tam  constanter  
loquentem,  et  ut  videbatur  absque  omni  suasione  pro  justitia,  si  oporteret,  
antequam  cederet,  etiam  ad  mortem  paratissimum,  non  modicum  moti  sumus  et  
compassi.  Et  plerique  nostrum  in  tacitas,  quas  volebant  sed  non  valebant  reprimere,  
lacrymas  eruperunt:  et  ipsius  sermonem  et  de  mittendo  ad  dominum  papam  
consilium  commendavimus.  
 
 
30.  QUALITER  ARCHIPRAESUL  QUINTO  AD  ROMANUM  PONTIFICEM  MISERIT.  
Itaque  a  Parisiis  cum  omni  festinatione  Senonis  venimus;  et  post  dies  paucos  nuntii  
parati.  Qui  cum  essent  jam  in  articulo  profectionis,  crebro  jam  in[Col.1246D]  terra  
disseminabatur,  puero  illi  regis  Anglorum  primogenito  Henrico,  qui  ut  supra  in  
historia  hac  interseruimus,  domini  nostri  archiepiscopi  alumnus  fuerat,  diadema  
impositum,  ungente  eum  in  ecclesia  Beatri  Petri  Londoniae  apud  Westmunstier  
Rogero  tunc  Eboracensi  archiepiscopo,  suffraganeis  Ecclesiae  Cantuariensis  
assistentibus  et  ministerium  praebentibus.  Rex  siquidem  cito  post  supra  dictum  
colloquium,  in  quo  nobis  negatum  pacis  osculum  fuit,  transfretavit,  et  odio  
archipraesulis  in  laesionem  dignitatis  Cantuariensis  Ecclesiae  ab  alieno  
metropolitano  et  in  aliena  provincia  filium  suum,  quem  diximus,  ungi  fecit  in  regem.  
Et  hoc  quidem  in  laesionem  personae  Cantuariensis  Ecclesiae,  ad  cujus  dignitatem  et  
jus  regum  Anglorum  coronatio  ab  antiquo[Col.1247A]  pertinere  dignoscitur.  Quod  
audiens  archipraesul  in  primis  vix  credidit.  Ipse  siquidem  tanquam  vir  providus,  et  cui  
de  adversariis  suis  suspecta  omnia,  a  Romano  pontifice  litteras  impetraverat,  ad  
Eboracensem  archiepiscopum  et  alios  Anglorum  episcoporum  jam  ante  
coronationem  directas,  quibus  auctoritate  apostolica  in  virtute  obedientiae  erant  
inhibiti,  ne  in  praejudicium  archiepiscopi  Cantuariensis,  qui  propter  justitiam  
exsulabat,  regis  filio  diadema  imponerent.  Et  directas  has  sibi  litteras  quidam  
episcoporum  ante  coronationem  receperunt;  alii  vero  de  mandato  praemuniti  
recipere  noluerunt.  Unde  et  contra  inhibitionem  apostolicam  quotquot  consecrationi  
pontificale  ministerium  praebuerunt.  
Sed  modicum  attendere  libeat  quam  profana  unctio,  [Col.1247B]  quam  odiosa,  quam  
inimica  consecratio  haec,  si  tamen  consecratio  magis  quam  exsecratio  dici  debeat:  
apostolica  benedictione  destituta,  imo  in  transgressione  contra  virum  apostolicum  
facta.  Quae  etiam  ex  mero  odio,  ira  et  indignatione  processit,  odio  Patris  spiritualis,  
in  luctu  matris  spiritualis,  a  patre  carnali  excogitata.  Omnia  hic  profana,  omnia  vere  
hic  a  fano  aliena,  aliena  et  alienata,  aliena  provincia,  alienus  consecrator,  alienus  et  
rex  puer  consecratus,  lusui  adhuc  magis  quam  populorum  regimini  aptior:  et  qui  
consecrari  fecit  rex  pater  alienus  et  alienatus  a  patre  et  matre  sua  spirituali.  Probant  
haec  nostra  verba  lugubres  et  omnibus  post  futuris  saeculis  detestandi,  qui  ex  hac  
consecratione  [Col.1247C]provenerunt  eventus.  Et  in  primis  quidem  provenit  ex  hac  
ejus  qui  consecravit  et  eorum  qui  interfuerunt  episcoporum,  apostolici  viri  
auctoritate  generalis  suspensio,  eo  quod,  ut  jam  diximus,  ejus  super  hoc  praecesserit  
inhibitio,  sed  contempta;  quibusdam  etiam  episcoporum  pro  hac  et  aliis  quibusdam  
causis  anathematis  vinculo  innodatis.  Et  deinde  illius  pretiosae  mortis  domini  nostri  
archipraesulis  unctio  haec  non  dico  plenam  causam  sed  multam  tamen  et  citiorem  
praebuit  occasionem.  Et  haec  quidem  planius  et  plenius  sequens  historiae  ordo  
declarabit.  Tertio  vero  temporis  processu  et  unctione  hac  contigit  inter  regem  
patrem  et  regem  filium  dura  et  nefanda  rebellio:  et  demum  egregii  illius  pueri  jam  
adolescentis  ex  immatura  illa  unctione  [Col.1247D]  misera  rebellione  adversus  
patrem  cita  et  nimis  matura  mors.  Ecce  quam  abominanda,  quam  exsecranda  ex  
consecratione  hac  mala  provenerunt;  sacerdotum  videlicet  suspensio,  
anathematizatio,  occisio,  semel  et  iterum  inter  patrem  et  filium  rebellio,  et  in  fine  
egregii  illius  pueri  consecrati  sic  mors  in  adolescentia,  praesentibus  et  omnibus  post  
futuris  saeculis  detestanda.  Unde  et  plangendum,  clamandum  et  exclamandum:  «O  
mors  tua,  Henrice,  o  mors,  quam  dira,  quam  dura,  et  quam  amara  memoria  tua,  
quae  talem  et  tantam  mundi  gloriam,  dum  adhuc  ordiretur,  succidisti!  quam  
inconsiderata,  quam  inhumana,  quae  tam  certam,  ut  putabatur,  mundi  spem,  dum  
adhuc  fructus  in  flore  esset  tam  praeclaro,  uno  et  brevi  flatus  tui  
vehementia  [Col.1248A]  exsufflasti!  Sit  mors  tua  ille  qui  mors  mortis  est,  ut  vel  per  te  
transeat  ad  vitam,  qui  non  sibi,  sed  mundo  sperabatur  victurus.  Et  quidem  egregium  
puerum  hunc,  tanquam  lilium  totum  hortum  venustans,  et  hic  et  alibi  crebro  jam  
historiae  huic  quasi  quadam  campi  planitie  inserui,  quo  et  ipsa  ex  insitione  hac  
clarior  sit  et  venustior.  
Verum  de  morte  pueri  hujus  domino  nostro  archipraesuli  spiritualiter,  nec  dubium  
est,  praeostensa,  hic  tacere  non  possum.  Cum  essemus  in  Gallia  Senonis  civitate  
peregrinationis  nostrae  apud  monasterium  beatae  virginis  Columbae,  noctium  una  
post  decantatum  nocturnum  dominus  noster  archipraesul,  ut  pausaret,  in  lectum  
suum  se  recepit.  Verum,  sicut  ab  ipsius  ore  discipulus,  qui  scripsit  haec,  
accepit,  [Col.1248B]  curis  et  cogitationibus  se  tunc  ut  solent  ingerentibus,  somno  
indulgere  non  potuit.  Inter  alia  vero  de  domino  rege  Anglorum,  de  ejus  magnitudine,  
de  ejus  prosperitate  et  in  filiis  et  in  divitiis  et  latis  potentatibus,  cogitatio  subit.  Super  
his  diutius  cogitans,  et  praesertim  de  filiis  et  inter  filios  potissimum  de  primogenito  
ipsius  Henrico  quem  prae  caeteris  diligebat,  et  de  quodam  aliorum;  in  crastino  
tamen,  sicut  referebat,  se  pro  certo  scire  nesciebat  de  quo  aliorum  cogitasset  tunc,  
an  de  Ricardo  post  Henricum  defunctum  regis  nunc  haerede  et  comite  Pictavorum,  
an  de  Gaufrido  nunc  Britanniae  comite.  Cum  ergo  de  rege  patre  et  de  filiis  cogitaret  
sic,  desiderabat  se  scire,  quid  futurum  [Col.1248C]  de  his  et  quales  circa  hos  
dispositiones  Altissimi.  Et  cum  aliquandiu  cogitaret  sic  desiderans,  inter  cogitandum  
haec  coepit  quasi  dormitare,  et  ecce  facta  est  ad  eum  vox,  per  ipsam  vocem  versu  
quodam  hexametro  sibi  expresso;  versus  autem  hic  erat:    
 
Sors  tulit  una  duos,  tulit  altera,  sed  male  patrem.  
Ecce  versus:  nec  arbitretur  quis  versum  hunc  quasi  a  dormitante  aliquo  casu  
compositum,  quem  etiam  vigilanter  vigilans  non  componeret,  utpote  qui  versificandi  
nec  etiam  sub  scholari  disciplina  artem  attigisset,  vel  in  modico.  Hoc  autem  scio  
quod  versum  auditum  sic  in  crastino  retulit  discipulo  qui  scripsit  haec;  et  
gemebundus  adjecit:  «Proh  dolor!  inquiens,  Henricus  noster,  
antequam  [Col.1248D]  pater  vel  fratres  sui,  praemoritur.»  Sic  quidem  archipraesul  
locutus  discipulo  qui  scripsit  haec.  Et  vere  in  morte  Henrici,  proh  dolor!  et  unde  
dolor,  archipraesul  vaticinii  sui  fine  nimis  verus  propheta  probatus  est.  Pariter  et  in  
Gaufridi  morte,  dum  adhuc  hanc  historiam  scriberem,  archipraesulis  vaticinium  
adimpletum  post  Henrici  mortem  quinto  sextove  anno  ante  patrem  mortuo,  sicut  
hoc,  et  illo.  Et  quod  accedit  miraculo,  vaticinium  plus  commendans:  «Mors  tulit  una  
duos,»  vere  una  mors,  quia  eadem  mortis  spes  ambobus  fratribus  his,  morbo  
dysenterico  interemptis,  bene  quidem  et  sancte  sublatis,  ut  qui  interfuerunt  testati  
sunt.  Demum  vero,  secundum  vaticinii  ordinem  quarto  quintove  anno  a  Gaufridi  
morte,  pater  ipse  mortuus  [Col.1249A]  est.  Qualiter  vero,  me  tacente,  novit  Ecclesia  
et  mundus  praedicat.  Nec  igitur  pergo  nunc  ulterius  mortis  ejus  exagitare  modum:  
solum  hic  tetigisse  sufficiat,  ob  id  solum  ut  vir  Dei  propheta  verus  vaticinii  sui  fine  
comprobetur.  Et  certe  plura  de  actibus  hujus  Henrici  nostri,  etsi  aetas  tenera,  
strenuis  tamen,  et  de  modo  exitus  ejus  a  vita  inseruissem  hic,  nisi  quia  quam  
describendam  suscepimus  lex  historiae  obviat.  Raptum  igitur  in  via  puerum  et  ad  
patriam  reversum  nos,  qui  adhuc  in  via,  salutantes  ad  coeptum  historiae  iter  
revertamur.  Archipraesul  itaque  sciens  tandem  pro  certo  coronationem  factam  sic,  
per  nuntios  nostros  quos  supra  diximus  in  articulo  fuisse  Romanae  profectionis,  cum  
in  primis  audirentur  haec,  quatenus  pax  nostra  processerit  [Col.1249B]  et  in  quibus  
finibus  steterit,  et  de  coronatione  facta  sic  Romano  pontifici  totum  et  verbo  et  
scripto  intimavit,  humillime  et  lacrymabiliter  supplicans,  et  vel  nunc  excuteret  se  
excussorum  filius,  et  maxime  in  falsos  fratres  adverteret,  qui  in  laesionem  patris  sui,  
propter  ipsos  exsilium  et  proscriptionem  sustinentis  et  matris  suae  Cantuariensis  
Ecclesiae  tam  manifesti  jam  erant  etiam  apostolici  mandati  transgressores.  Et  ita  
profecti  sunt  nuntii.  
Vir  autem  apostolicus  audiens  universa  et  quae  et  qualiter  fuissent  gesta,  et  in  
regem  et  in  episcopos  vehementer  motus  est.  Et  archipraesuli  et  suis,  etiam  multo  
plus  quam  hucusque  fuisset,  paterno  compassus  affectu:  unde  et  in  missorum  
nostrorum  reversione  quos  misertus  nostri  diu  detinere  noluit,[Col.1249C]  ut  
apostolicae  consolationis  citius  reciperemus  remedium,  nobis  oppressis,  tanquam  
pater  pius  compatiens,  apostolicis  scriptis  propinavit  dulcia,  aliis  vero  amarissima.  
Scripsit  siquidem  prae  memoriae  Rotherot  tunc  Rothomagensi  archiepiscopo  et  
Bernardo  tunc  episcopo  Nivernensi,  mandans  ipsis  et  in  virtute  obedientiae  
praecipiens  ut  regem  Anglorum  pro  pace  nostra  districtissime  convenirent,  adjiciens  
quod  si  ipse  in  obstinatione  perdurans  adhuc  pacem  nollet,  tota  ipsius  terra,  tam  
transmarina  quam  cismarina,  sub  interdicto  poneretur,  omni  ecclesiae  cessante  
officio  praeter  baptisma  parvulorum  et  poenitentias  morientium.  Eboracensi  vero  
archiepiscopo  et  aliis  quotquot  episcopis  qui  consecrationi  
interfuerant  [Col.1250A]  litteras  direxit  suspensionis,  scripto  dure  eos  increpans  et  
objurgans  et  improperans,  quod  turpiter  et  enormiter  pro  vili  lentis  edulio  
primogenita  sua  vendidissent.  Quosdam  etiam  episcoporum,  et  ob  id  quod  
coronationi  interfuerant,  et  ob  causas  alias,  anathematizavit.  Et  hae  suspensionis  et  
anathematis  litterae  per  nuntios  nostros  nobis  destinatae  et  traditae,  ut  illis  loco  suo  
et  tempore  uteremur.  Has  et  alias  apostolicas  litteras  ad  nos  vel  pro  nobis  missas  si  
quis  nosse  et  legere  desiderat,  ad  illud  de  quo  in  hac  historia  supra  tetigisse  me  
memini  corpus  epistolare  recurrat.  Quae  quia  ibi  insertae,  cum  loquendi  de  his  per  
hanc  historiam  occasio  se  obtulerit,  breviter  transimus  de  his.  Scripto  vero  
consolatorio  archripraesuli  directo,  vir  [Col.1250B]  apostolicus  archipraesulis  
fortitudinem  et  constantiam  congratulando  commendabat;  praesertim  quod  absque  
cautione  et  absque  pacis  osculo,  si  non  posset  aliter,  in  terram  tanquam  ovis  in  
medio  luporum  paratus  esset  reverti;  illius  verbi  quod  Altissimi  verbum  ad  suos  dicit  
non  immemor:  Ecce,  inquit,  mitto  vos  sicut  oves  in  medio  luporum  (Matth.  X).  Unde  
et  sicut  benedictionem  apostolicam,  sic  et  absolutionem  scriptam,  quidquid  ipsi  in  
terram  ingresso  accideret,  a  viro  apostolico  obtinere  tunc  meruit.  Haec  igitur  
apostolica  scripta,  vel  pro  nobis  ad  adversarios  nostros  vel  ad  nos  directa,  gratanter  
suscepimus,  misecicordiam  et  judicium  cantantes  Domini.  
Et  in  primis  quidem  dictus  Rothomagensis  archiepiscopus  [Col.1250C]  et  episcopus  
Nivernensis  ad  apostolicum  mandatum  regem  pro  pace  nostra  saepe  et  saepius  
convenerunt,  et  nisi  interveniret  pax,  censuram  ecclesiasticam  et  sibi  et  terrae  suae  
imminere  in  brevi  inferebant,  apostolico  viro  praecipiente  sic.  Adjicientes  nec  minis,  
nec  blanditiis,  nec  aliquibus  verborum  ambagibus  seu  tergiversationibus  ullius  
censuram  hanc,  nisi  solum  data  pace,  aut  adimi  posse  aut  suspendi,  apostolici  viri  
animo  obfirmato  nunc  sic:  addentes  etiam  se  nullatenus  audere  a  Romano  pontifice  
statutum  terminum  praeterire,  quin  mandatam  sibi  coercitionem  exsequerentur  nisi  
pax  interveniret.  
 
 
INCIPIUNT  CAPITULA  TOMI  QUINTI.  
[Col.1249]    
1.  De  pace  inter  regem  et  archipraesulem  reformata.  
2.  De  nuntiis  ab  archipraesule  ad  regem  missis  et  quare.  
3.  De  primo  accessu  archipraesulis  post  pacem  ad  regem  et  quare.  
4.  De  secundo  accessu  archipraesulis  ad  regem  post  pacem  et  quare.  
5.  De  praeparatione  reversionis  nostrae  ad  patriam  et  de  gestis  nostris  in  Anglia  per  
nuntios  ante  reversionem,  et  de  his  quae  audivimus  in  ipso  jam  quasi  articulo  
reversionis,  et  de  verbis  discipuli  qui  scripsit  haec  ad  archipraesulem  et  de  
archipraesulis  responso.  
6.  De  ingressu  archipraesulis  in  mare  et  qualiter  applicuerit  et  a  populo  terrae  
qualiter  exceptus.  
7.  De  his  quae  in  initio  ingressus  archipraesulis  in  terram  gesta.  
8.  De  episcopis  regem  contra  archipraesulem  iterum  commoventibus  et  causa.  
9.  De  verbis  et  gestis  archipraesulis  die  natalis  Domini.  
10.  De  recessu  discipuli  qui  scripsit  haec,  ab  archipraesule  et  causa  recessus.  
11.  De  ira  regis  in  archipraesulem  iterata  et  de  carnificibus  illis  militibus  venientibus.  
 
 
 
TOMUS  QUINTUS.  
[Col.1251]  
[Col.1251A]  1.  Videns  itaque  rex  rem  jam  in  tam  arcto  certissime  promisit  pacem.  
Unde  ad  quoddam  regum  quod  imminebat  colloquium  vocati  recessimus.  Finito  vero  
die  tertia  regum  colloquio,  et  Christiano  illo  rege  Francorum  jam  in  recessu,  in  
continenti  de  pace  nostra  actitatur,  et  per  magnos  quidem  mediatores,  quibus  
dominus  rex  Francorum  in  recessu  suo  nos  commiserat,  ut  de  pace  nostra  tractarent,  
nec  enim  ipsemet  potuit  seu  voluit  interesse  tunc.  Sed  quid  protraheremus?  Ibi  pax  
nostra  reformata,  osculum  vero  prius  in  alio,  sicut  diximus,  colloquio  quaesitum  sed  
negatum,  nec  archipraesul  nunc  quaesivit  nec  rex  obtulit  vel  negavit.  Nulla  quippe  ibi  
facta  de  osculo  mentione,  rex  publice  coram  pontificibus  et  principibus  qui  aderant,  
archipraesuli  et  [Col.1251B]suis  pacem  et  securitatem  concessit.  In  consuetudinibus  
et  in  ablatis  tam  mobilibus  quam  immobilibus  aliisve,  ea  forma  pacis  observata  nunc  
et  concessa,  quam  supra  in  alio  regum  colloquio  praeostendimus,  ubi  solum  pro  
pacis  negato  osculo  pax  nostra  tunc  stetit.  At  nunc  fortis  Christi  athleta,  pacis  
cupidus,  non  mortis  timidus,  non  exacto  pacis  osculo,  ne  vel  forte  sic  impediretur  
pax,  sciens  et  prudens  pacem  talem  qualem  suscepit,  revera  amore  pacis  victus,  
timore  mortis  evacuato,  quem  amor  ille  plus  quam  mors  fortis  jam  foras  miserat.  
Facta  est  autem  pax  die  beatae  Mariae  Magdalenae  prope  ubi  duorum  regum  
colloquium  pridie  fuerat,  videlicet  in  confinio  Carnotusiae  et  Cenomanniae,  inter  duo  
castella  quorum  unum  nominatur  Viefui  et  [Col.1251C]  alterum  Freteval;  et  ibi  in  
prato  quodam  amoenissimo,  quod  tamen  sicut  multo  post  accepimus  dicitur  ab  
incolis  ex  antiquo  Pratum  Proditorum.  Et  quidem  pax  nostra  sic  erat.  
Rex  autem  et  archipraesul  soti  duo  seorsum  se  in  equis  in  quamdam  planitiem  
deflexerunt  secreto  colloquentes;  ubi  inter  alia  archipraesul  regi  supplicabat  ut  
injuriam,  quam  sibi  et  Ecclesiae  suffraganei  sui  episcopi  una  cum  Eboracensi  
archiepiscopo  in  coronatione  Henrici  filii  sui  fecerant,  secundum  censuram  
ecclesiasticam  sine  ipsius  offensa  punire  sibi  liceret.  Et  annuit  rex.  Unde  et  gratias  
agens  de  concessione,  confestim  in  oculis  omnium  se  ab  equo  demisit  et  humiliter  se  
ad  regis  pedes  inclinavit.  Cum  vero  archipraesul  equum  suum  
reascenderet,  [Col.1251D]  rex  ascendenti  ascensorium  aptavit  et  tenuit,  omnibus  qui  
circumvallabant  cernentibus  sic  et  mirantibus,  sed  nescientibus  causam  donec  
archipraesul  in  recessu  suis  hoc  secretius  retulisset;  cerneres  quidem  tunc  ex  multis  
cordibus  cogitationes  revelari  et  praesertim  inter  aulicos,  congratulantibus  his,  aliis  
vero  moestis  et  confusis,  qui  prius  seditionis  et  discordiae  evomuerant  virus.  Alii  vero  
nec  moesti  nec  confusi  suspicantes  simulationem  in  his  et  quod  extrema  pacis  
dissensio  luctus  [Col.1252A]  et  dolor  occuparet.  Et  in  hoc  minime  accepti  hi  sicut  
sequens  historiae  ordo  declarabit.  
 
 
2.  DE  NUNTIIS  EJUS  AD  REGEM  MISSIS.  
Facti  igitur,  ut  videbatur,  ea  die  rex  et  archipraesul  amici,  amicabiliter  tunc  invicem  
recesserunt.  Et  post  dies  paucos  nuntii  nostri  in  Angliam  eum  litteris  regis  missi  sunt,  
quibus  rex  ministerialibus  suis,  quos  in  terra  justitias  regis  vocant,  de  pace  facta  
mandavit  praecipiens  ut  archipraesulem  et  suos  ad  sua  in  omni  pace  et  securitate  
restituant.  Nos  vero  in  Franciam  ad  civitatem  peregrinationis  nostrae  Senonis  
remeantes  ad  repatriandum  nos  parabamus.  Decrevit  autem  archipraesul  alios  
adhuc,  priusquam  intraret  ipse,  nuntios  praemissis  majores  et  plus  industrios  in  
Angliam  mittere  qui  testimonio  [Col.1252B]  famae  caute  explorarent,  qui  starent  pro  
nobis,  qui  contra  nos,  et  si  qua  occulta  molirentur  adversam  nos;  et  in  
possessionibus  nostris  confiscatis  quem  mandaverit  rex  faciendae  restitutionis  
modum.  Archipraesul  itaque  decreverat  sic,  ob  id  etiam  maxime  quod  dominus  rex  
pepigisset  se  quaedam  praedia  de  feodo  Cantuariensis  Ecclesiae  redditurum,  feodum  
videlicet  cujusdam  nobilis  qui  dicebatur  Willelmus  de  Ros,  et  castrum  quoddam  
prope  Cantuariam  quod  Salwude  dicitur,  quod  Henricus  quidam  vir  magnus  de  
orientali  Saxonia,  seu,  ut  vulgo  dicitur,  de  Essexe  cognominatus,  ante  duellum  
quoddam  quo  evictus  fuerat,  ab  archipraesule  tenebat.  Et  praeter  haec  turris  
Rophensis  custodiam,  quem  de  ecclesiae  suae  jure  fore  archipraesul  
jam  [Col.1252C]  saepe  et  saepius  constantissime  et  acerrime  fuerat  protestatus.  Et  
haec  quidem,  quae  hic  expressimus,  erant  quae  archipraesul  inter  alia  acrius  et  
instantius  repetebat,  quae  et  rex  ipsi  redditurum  promiserat,  cum  in  Normanniam  
revertisset.  Misit  itaque  dominus  noster  ad  hoc  sanctae  recordationis  magistrum  
Joannem  Saresberiensem  postea  Carnotensem  episcopum  pariter  et  discipulum  qui  
scripsit  haec,  injungens  etiam  nobis  ut  in  Angliam  ob  dictam  causam  procederemus,  
si  forte  rex  promissam  restitutionem  compleret,  alias  non,  sed  mature  ad  ipsum  
reverteremur.  Et  nos  ita  proficiscentes  regem  in  Normannia  reperimus;  verum  
propter  febris  tertianae  valetudinem,  quae  jam  regi  supervenerat,  in  curia  ultra  
quam  crederemus  fecimus  moram.  Cum  [Col.1252D]  autem  convaluisset  rex,  ipsum  
nomine  archipraesulis  super  dictorum  promissa  restitutione  convenimus.  Conventus  
autem  more  suo  distulit,  distulit  et  redistulit:  sed  tandem  ad  instantiam  nostram  nos  
absolvit,  ad  magistrum  Joannem  qui  loquebatur  et  nomine  archipraesulis  repetebat,  
specialiter  sermonem  dirigens:  «O  Joannes,»  inquiens,  «nullatenus  vobis  castellum  
tradam,  nisi  videro  prius  aliter  vos  gerere  erga  me  quam  hucusque  gesseritis.»  Et  ita  
absoluti  et  apprime  intelligentes  minime  nos  tunc  [Col.1253A]  proficere  posse,  
infecto  negotio,  in  Angliam,  juxta  quod  nobis  injunctum  fuit,  non  procedentes  ad  
dominum  nostrum  in  Franciam  reversi  sumus.  Audiens  autem  archipraesul  sic  
plurimum  motus  est,  vanas  et  semper  deceptorias  hominis  promissiones  detestans.  
 
 
3.  DE  PRIMO  ACCESSU  EJUS  POST  PACEM  AD  REGEM.  
Et  cum  novimus  inter  regem  et  nobilem  virum  Blesensem  comitem  Theobaldum  
colloquium  futurum  in  proximo,  accessimus  ad  colloquium.  Sed  archipraesul  pridie  
ante  colloquium  Turonis  ad  regem  processit.  Colloquium  quippe  prope  Turonis  in  
confinio  Carnotusiae  et  Turoniae  statutum  fuit.  Audiens  autem  rex  archipraesulis  
adventum,  quosdam  de  aulicis  in  occursum  praemisit  et  demum  ipsemet  
civitatem  [Col.1253B]  exiit  et  occurrit.  At  cum  convenirent,  non  oculi,  sed  vultus  
regis,  sicut  notari  poterat,  super  eum:  unde  et  quod  multum  notabamus  nocte  illa  in  
hospitio  nostro  nec  rex  respexit  nos  nec  suorum  aliquis;  quin  potius  rex  summo  
mane  in  capella  sua  missam  celebrari  fecit  pro  defunctis,  suspicans,  ut  aiebant,  ne  si  
forte  archipraesul  alii  missae  interesset,  in  missa  osculum  sibi  pacis  offerret,  quod  ibi  
negare  non  esset  Christiani,  sed  plane  inimici  Christi.  Et  missa  celebrata  mox  rex  
civitatem  exiit  ad  colloquium  properans.  Archipraesul  pariter  sed  tardius  secutus  est,  
et  ante  colloquium  consecutus  est  regem.  Qui  inter  viandum  mutuo  se  invicem  
objurgantes,  uterque  vicissim  alter  alteri  collata  [Col.1253C]  pridem  beneficia  et  
exhibita  obsequia  improperavit.  Cum  autem  venissent  ad  colloquium,  post  diem  
multam  decursam,  propter  quae  ad  colloquium  venerant,  inter  regem  et  comitem  
sedatis  omnibus,  archipraesule  etiam  inter  ipsos  sedulo  cum  aliis  et  efficaci  
mediatore,  tandem  archipraesul  regem  super  dictarum  possessionum  promissa  sed  
non  adimpleta  restitutione,  acriter  quidem  et  instanter  convenit,  frequenter  tamen  
ex  obliquo  assuetam  hominis  arguens  levitatem  in  verbo  et  usitatas  deceptiones  in  
promissis.  
Videres  certe  tunc  sacerdotalem  in  pontifice  zelum.  Et  vere  zelum  qui  in  ipsa  pacis  
novitate  et  a  tanto  principe  vel  invito,  in  cujus  manu  pax  nostra  et  non  pax,  imo  et  
vita  nostra  et  mors,  ecclesiae  suae  [Col.1253D]  jura  tam  viriliter  tam  constanter  
repetebat:  revera  spiritu  justitiae  vehemens  et  in  sacerdote  zelus  domus  Dei  ardens.  
Sed  quid?  Jam  dicto  comite  et  aliis  nobilibus  interponentibus  se,  a  rege  iterum  
restitutio  jam  saepe  dictorum  certissime  repromissa.  Volebat  tamen  rex  ut  ante  
restitutionem  ad  ecclesiam  suam  reverteretur,  sicut  aiebat,  prius  videre  desiderans  
qualem  se  regno  exhiberet.  Et  hic  colloquii  finis.  
 
 
4.  DE  SECUNDO  ACCESSU  EJUS  AD  REGEM.  
Post  aliquot  vero  dies  archipraesul  in  castro,  quod  Calvus  mons  dicitur,  prope  Blesis,  
regem  qui  illo  tunc  venerat  revisere  profectus  est:  non  quidem  ut  quidquam  exigeret  
vel  repeteret,  sed  solum  ut  regem  videret,  et  si  posset  fieri  sic  antiquam  
familiaritatem  [Col.1254A]  et  amicitiam,  quatenus  Dominus  permitteret,  repararet.  
Et  quidem  rex  ipsum  venientem  sic  honorifice  nimis  ut  decebat,  et  ut  videri  poterat  
gratanter  plurimum  et  affectuose  excepit.  Qui  cum  familiariter  colloquerentur  et  
jucundius,  inter  alia  dixit  rex:  «O,»  inquiens,  «quid  est  quod  voluntatem  meam  non  
facis?  Et  certe  omnia  traderem  in  manus  tuas.»  Et  post  dies  archipraesul  hoc  regis  
verbum  retulit  discipulo  qui  scripsit  haec;  adjiciens:  «Et  cum  rex.»  inquit  «mihi  
dixisset  sic,  recordatus  sum  mox  verbi  illius  in  Evangelio:  Haec  omnia  tibi  dabo  si  
cadens  adoraveris  me  (Matth.  IV).»  Haec  et  hujusmodi  de  viro  hoc  historiae  huic  
saepe  et  saepius  curavi  interserere,  ut  quemadmodum,  sicut  paulo  ante  
praemisimus,  deprehendi  sacerdotis  potuit  zelus,  ita  et  nunc  [Col.1254B]  audiri  
possit  purus  in  sacerdote  fuisse  ab  omni  cupiditatis  labe  affectus:  quem  nec  inficere  
poterat,  etsi  paupertate  jam  diu  tolerata,  divitiarum  etiam  Augustalium  virus.  Nec  
arbitretur  quis  haec  et  hujusmodi  contra  brevitatis  regulam  superflue  et  sine  fructu  
inserta,  pauca  enim  vel  nulla  hucusque  interseruisse  me  memini,  quae  non  
pertineant,  etsi  non  exprimatur,  vel  ad  aedificationem  proximi  vel  ad  praeconium  
viri:  si  ad  utrumque,  et  hoc  multo  magis  melius  est.  
 
 
5.  DE  PRAEPARATIONE  EJUS  AD  PATRIAM.  
In  crastino  vero  licentiati  a  rege,  a  castro  illo  recedentes,  ad  civitatem  peregrinationis  
nostrae  Senonis  remeavimus,  et  mature  prout  adhuc  pauperes[Col.1254C]  et  exsules  
potuimus,  nostrum  ad  repatriandum  iter  maturabamus.  Nec  ob  id  pauperes  nomino,  
quin  archipraesul  cum  suis  in  magno  et  praeclaro  apparatu  revertisset,  plus,  ni  fallor,  
quam  cum  equitaturis  centum  repatrians.  Quod  ideo  memoro  hic,  ut  ubique  et  in  
omni  statu  suo  probetur  magnus.  Et  revera  semper  et  ubique  magnus;  magnus  in  
palatio,  magnus  in  sacerdotio,  magnus  in  aula,  magnus  in  ecclesia,  magnus  in  
peregrinatione,  magnus  in  peregrinationis  reversione,  maximus  vero  in  
peregrinationis  consummatione.  Sed  de  hoc  exspectemus  adhuc  per  modicum.  
Siquidem  melius  hoc  viri  et  historiae  hujus  consummatio  declarabit.  
Igitur  domino  rege  Francorum  et  principibus  [Col.1254D]  terrae,  qui  deserente  nos  
mundo  tam  benigne  tam  magnifice  nos  susceperant,  salutatis,  licentiati  ab  eis  
repatriantes  venimus  in  Bolonensi  territorio  ad  portum  qui  dicitur  Witsant.  
Archipraesul  vero  hinc  antequam  naves  ascenderet  viri  apostolici  praemisit  litteras  
quae,  ut  supra  diximus,  erant  de  generali  episcoporum  per  Angliam  suspensione  et  
quorumdam  anathemate.  Has  itaque  festinanter  praemisit  litteras  episcopis  per  
Angliam  ante  suum  adventum  porrigendas.  Quorum  aliqui  in  ipso  portu  transfretare  
volentes  reperti  sunt,  suspicantes  forte  quod  eis  ex  inopinato  mox  accidit:  Rogerus  
videlicet  Eboracensis  archiepiscopus  qui  in  ipso  portu  suspensus  est,  Gilbertus  
cognomento  Foliot  Londoniensis,  et  Jocelinus  Saresberiensis  episcopi,  qui  pariter  
in  [Col.1255A]  portu  ipso  anethamatis  sui  litteras  receperunt.  Et  mox  quidem  
suscepto  mandato  paritum  est,  illo  auctoritate  apostolica  gerente  se  suspensum,  aliis  
vero  se  anathematizatos.  Et  cum  nos  his  praemissis  auram  adhuc  sereniorem  
exspectaremus,  nuntiatum  est  factum  sic.  Quod  cum  audiret  archipraesul,  gaudio  
magno  gavisus  est,  laetante  justo  eo  quod  vindictam  desideratam  jam  vidisset.  
Una  vero  dierum  exiit  archipraesul,  suis  et  multis  aliis  comitatus,  ut  naves  suas  in  
quibus  transfretaturi  eramus  videret.  Et  ecce  vidimus  jam  prope  terram  navem  
quamdam  ab  Anglia  ad  portum  nostrum  velificantem.  Quae  cum  cito  applicuisset,  a  
nautis  rumores  quaesivimus  et  quid  in  Anglia  de  reditu  archipraesulis  diceretur.  Et  
responderunt,  hoc  quidem  [Col.1255B]  fore  gratum  valde  et  toti  terrae  acceptum.  
Verum  unus  eorum,  videbatur  mihi  quod  proreta,  seorsum  me  qui  scripsi  haec  
secretius  traxit:  «Miseri,»  inquiens,  «quid  quaeritis?  quid  agitis?  quo  properatis?  
Certe  in  mortem  vestram;  sic  pro  certo  dicunt  qui  noverunt,  id  ipsum  in  terra  
suspicantur  omnes:  et  ecce  quia  multi  milites  in  portu  quo  applicare  quaeritis,  certe  
sicut  dicitur  ut  in  archipraesulem  et  suos  mox  cum  applicuerint  injiciant  manus.  
Commota  est  siquidem  terra,  exasperata  adversum  vos,  et  praesertim  regis  fideles  
eo  quod  in  primo  adventu  vestro  in  terram  commovistis  et  conturbastis  eam  
anathematizando  episcopos  terrae  et  suspendendo;  praesertim  ut  religiosi  
et  [Col.1255C]  sapientes  dicunt  in  Domini  adventu  qui  nunc  est,  qui  mundo  fuit  tam  
fructuosus,  tam  gratus,  tam  acceptus,  vester  nunc  pariter  in  terram  adventus  
tranquillitatis  deberet  esse  et  pacis.  Sed  vos  econtrario  in  vestro  turbastis  omnia.»  
His  dictis,  gratias  retuli  referenti;  et  hoc  ipsum  quod  retulit  mihi  ipse,  alii  jam  densim  
submurmurabant.  
Post  paululum  vero  vocans  archipraesulem  a  turba  seorsum  dixi  ei  secretius:  «Sic  et  
sic  mihi  locutus  est  navis  hujus  quae  nunc  applicuit  gubernator.»  Et  cum  dominus  
archipraesul  et  ego  conferremus  de  his,  de  sociis  nostris  ingessit  se  unus,  bonae  
memoriae  Gunterius  nomine,  homo  simplex  et  timens  Dominum.  Qui  cum  audisset  
super  quo  contulissemus,  non  requisitus  mox  dixit  satius  fore  
et  [Col.1255D]  consultius  subtrahere  se  adhuc  donec  procella  hac  et  turbatione  
terrae  pro  episcoporum  suspensione  sedata,  gratius  reverteremur  et  securius,  
adjiciens  quod  «si  terra,»  inquit,  «jam  sic  mota  est,  quid  erit  cum  rex  audierit.»  Et  
dissuasit  in  Angliam  tunc  reverti.  
 
 
Responsum  discipuli  consulti  a  magistro.  
Et  archipraesul  cito  post  dirigens  verbum  ad  discipulum  qui  scripsit  haec,  qui  ea  quae  
audierat  a  proreta  praenarraverat:  «Et  tu,»  inquit,  «quid  dicis?»  Et  discipulus:  
«Domine,»  inquit,  «res  in  arcto  est:  Istius  consilii  magnitudo  parvitatis  meae  excedit  
mensuram;  et  consilium  magis  anceps,  eo  praesertim  quod  eruditi  tui  nunc  absint,  
quibusdam  adhuc  in  Francia,  aliis  vero  in  Angliam  a  te  
praemissis.  [Col.1256A]  Verumtamen  dicam,  si  placet,  te  jubente,  quod  sentio.  In  
primis  quidem  videtur  mihi  hoc,  quod  si  in  Flandriam  seu  in  peregrinationis  nostrae  
terram  regredimur,  vertetur  id  nobis  in  confusionem  et  ignominiam,  et  erimus  oneri  
qui  hucusque  fuimus  honori:  praesertim  ad  ingrediendum  et  in  patriam  revertendum  
apostolica  licentia  benedictione  et  absolutione  jam  percepta;  terra  etiam  
peregrinationis  nostrae  salutata  et  pace  publice  concessa  et  accepta.  Igitur  aut  
regrediendum  turpiter  aut  procedendum  audacter  et  agendum  viriliter.  Alioquin  
profecto  dicetur:  Ecce  quia  Cantuariensis  qui  primo  a  Norhamtune,  nunc  etiam  
secundo  antequam  dimicet  fugit,  qui  tamen  tam  constanter  firmaverat  quod  pro  
Ecclesia  tam  fortiter  staret,  [Col.1256B]  tam  viriliter  ageret!  Et  erimus  de  meticulosis  
illis  filiis,  qui  intendentes  et  mittentes  arcum  conversi  sunt  in  die  belli.  Unum  tamen  
est,  quod  si  in  hac  pace  nostra  dolus  est,  quod  quidem  suspicabile  et  multi  asserunt,  
sic  grave  certe  periculum  hoc  et  inevitabile,  cum  vis  et  dolus  consociata  cooperentur  
et  malitia  conatus  suos  per  potentiam  perficere  potest,  quando  jam  est  potestas  
malitiosa  et  malitia  potens.  Cui  pesti  nil  obviare  potest,  nil  resistere.  Malitia  quippe  
suggerit,  potentia  socia  et  cooperans  efficit.  Et  nos  quidem  potuimus  prius  leonem  
utcunque  evitare  saevientem,  verum  draconis  nunc  evitare  fraudulentiam  
difficillimum.  Omnis  quippe  potestas  magis  metuenda  cum  fallit  
quam  [Col.1256C]  cum  saevit.  Unde  et  pro  magno  illud  de  Salvatore  
praeconizatum:  Et  conculcabis,  inquit,  leonem  et  draconem  (Psal.  IX),  leonis  videlicet  
vim,  draconis  dolum:  quae  erit  in  novissimis  diebus  novissima  Ecclesiae  persecutio,  
quam  adeo  gravis  non  praecessit,  videlicet  ex  vi  et  fraude  composita.  O  igitur  quam  
felix,  quam  gloriosa  exsilii  nostri  consummatio,  si  novissima  persecutio  haec,  qua  in  
fine  saeculorum  probabuntur  justi,  a  nobis  in  quos  fines  saeculorum  devenerunt  
inchoaverit.  Quam  felix,  domine,  exsilium,  si  post  exsilium  daretur  desuper  ut  non  
solum  martyr,  sed  et  novissimorum  martyrum  primitiae  fieres.  In  quo  etiam  
potissimum  Domini  tui  regis  crucifixi  mortis  titulum  humiliter  recognosce,  proditione  
forte  moriturus,  sicut  et  ipse  proditus  pro  Ecclesia  [Col.1256D]  mortuus  est.  In  quo  
pastor  ille  pastorum  pastoribus  formam  dedit,  ut  si  hostes  suos  occultos  evitare  non  
valent  tolerent,  etiamsi  videant  sibi  per  ipsos  vitae  affuturum  discrimen,  verum  inter  
saevum  et  hypocritam  principem,  qui  et  leo  et  draco  est,  et  inter  bonum  pastorem  
periculosa  quidem  semper  sed  victoriosa  conditio.  Saeviat  quippe  ille  sive  fallat,  
semper  paratus  sit  pastor  bonus  pro  ovibus  suis  animam  ponere.  Qui  etsi  forte  a  
violento,  non  tamen  est  quod  a  dracone,  quod  ab  hypocrita  videlicet  tueri  se  possit.  
Juxta  quod  vulgo  dicitur  neminem  posse  se  a  proditione  tueri,  quandoquidem  ipsa  
pax  efficacior  sit  ad  prodendum.  Non  est  igitur,  domine  mi,  ut  mihi  pro  sensus  mei  
parvitate  videtur,  nunc  ut  deinceps,  sicut  prius  de  Norhamtune,  secunda  competat  
fuga,  [Col.1257A]  nec  etiam  anquatenus  te  subtrahere,  quod  provide  tanquam  
fugere  est.  Non  subtractio,  inquam,  non  fuga  competens  esset,  sicut  primo,  nec  
excusabilis.  Super  te  quippe  jam  septem  mutata  sunt  tempora.  Ecce  enim  quia  sex  
anni  jam  exacti,  et  septimus  hic  annus  est  peregrinationis  nostrae,  septimus  exsilii  
nostri.  Et  toto  tempore  hoc  supra  dorsum  tuum  fabricaverunt  peccatores  
iniquitatem  suam  prolongantes,  qui,  etsi  nescientes,  toto  tempore  hoc  coronam  
fabricaverunt  tibi  incorruptam.  Unde  et  quia  septimus  hic  annus  requietionis  est,  
non  est  de  caetero  lima  necessaria,  jam  parata  corona.  Non  scalpro  opus,  pelle  pro  
pelle  data.  Non  scelte  opus  vel  incisorio,  lapide  tanto  tempore  caeso  et  jam  effigiato  
et  exciso.  Non  ignis  fornax  necessaria  auro  [Col.1257B]  jam  probato  in  fornace,  in  
qua  et  veteris  hominis  ossa  sicut  cremium  aruerunt.  Adeo  ut  vetus  homo  in  te  
penitus  debilitatus  vel  potius  plene  exstinctus  videatur.  Viro  igitur  sic  probato,  quid  
haesitandum,  quid  metuendum  verendumve?  Imo  quid  est  quod  non  aggrediatur,  
quod  non  valeat?  quod  non  audeat?  Terram  igitur  tuam  nunc  vides,  ecclesiam  tuam  
fiducialiter  intres,  illius  sequax  si  necesse  sic,  qui  corpus  suum  dedit  percutientibus  
et  genas  suas  vellentibus.  Intremus,  inquam,  fiducialiter  et  potentes,  et  erimus  illis  
dii  qui  nos  nunc  terrere  videntur.  Intremus,  inquam,  ne  nobis  hoc  nunc  desuper  dato  
exprobretur  forte  alias  quia  cum  potuistis  noluistis,  cum  volueritis  non  poteritis.  Et  
quidem  [Col.1257C]  Moysi  tanto  Dei  amico  de  terra  promissa  dictum  videbis  et  non  
intrabis.  Caveamus  igitur  ne  et  tu,  Moyse  longe  inferior,  poena  simili  vel  forte  majori  
percellaris,  si  forte  terram  non  intraveris  quam  tamen  videre  nunc  datum.»  
His  dictis,  archipraesul  breviter  sic:  «Fidelis,»  inquit,  «ut  videtur  sermo  tuus,  sed  
durus,  et  quis  implebit  illum?»  Ad  ipsum  vero  qui  praelocutus  fuerat  et  in  Angliam  
tunc  processum  dissuaserat,  specialiter  sermonem  dirigens  et  nomen  ipsius  
proprium  exprimens:  «Certe,»  inquit,  «Gunteri,  terram  video,  et  favente  Domino  
terram  intrabo,  sciens  tamen  certissime  quod  ibi  mihi  immineat  passio.»  Et  hoc  
quidem  cum  dixisset,  illius  verbi  Domini  ad  Petrum  rememoratus  sum:Vade  post  me,  
Satana,  [Col.1257D]  scandalum  es  mihi,  quia  non  sapis  ea  quae  Dei  sunt,  sed  ea  quae  
hominum  (Matth.  XVI).  Et  post  haec  jam  in  noctis  crepusculo  ad  hospitia  revertimur.  
 
 
6.  DE  INGRESSU  EJUS  IN  MARE.  
Et  post  modicum  duobus  tribusve  diebus  exactis,  post  festum  Beati  Andraeae  
apostoli  secundo  tertiove  die,  in  Domini  adventu,  noctu  mare  intravimus  et  ad  
votum  aura  prospera  propter  insidiarum,  quae  nobis,  sicut  audivimus,  jam  
parabantur,  suspicionem,  non  in  sinu  maris  Doroberniae,  ut  putabatur,  sed  in  alio  
maris  sinu  qui  vocatur  Sandwiz  prospere  applicuimus;  eo  quidem  securius  quod  
homines  supra  sinum  illum  maris  habitantes,  proprium  dominum  archipraesulem  
habuerint  utpote  de  proprio  Cantuariensis  Ecclesiae  feodo.  In  nave  vero  
archipraesulis  vexillo  [Col.1258A]  crucis,  cum  ad  littus  appropinquaret,  erecto,  quod  
archipraesules  Cantuarienses,  tanquam  totius  Angliae  primates,  coram  se  semper  
bajulare  consueverunt,  hoc,  inquam,  signo  erecto,  per  quod  archipraesulis  navis  ab  
aliis  discerni  poterat,  videres  mox  pauperum  turbam  quae  convenerat  in  occursum,  
hos  succinctos  ut  praevenirent  et  patrem  suum  applicantem  exciperent,  et  
benedictionem  praeriperent,  alios  vero  humi  se  humiliter  prosternentes,  ejulantes  
hos,  plorantes  illos  prae  gaudio,  et  omnes  conclamantes:  Benedictus  qui  venit  in  
nomine  Domini,  pater  orphanorum  et  judex  viduarum!  Et  pauperes  quidem  sic.  
 
 
7.  DE  HIS  QUAE  IN  INITIO  INGRESSUS  EJUS  IN  TERRAM  GESTA.  
Verum  milites,  qui,  ut  supra  diximus,  in  alio  [Col.1258B]  maris  sinu  nos  applicaturos  
fore  speraverunt,  ad  nos  praepropere  accelerantes,  vix  salutato  archipraesule,  
animose  sciscitabantur  quare  in  primo  adventu  suo  in  terra,  qui  tranquillitatis  
deberet  esse  et  pacis,  mox  etiam  necdum  ingressus  episcopos  regis  suspendisset,  
excommunicasset.  Et  adjicientes  comminabantur  mox  cum  innotesceret  regis  
futuram  turbationem  non  modicam,  unde  jam  regnum  turbatum  esset  et  
sacerdotium.  
Archipraesul  vero  mansuete  respondit  regem  non  offensurum  ob  id,  nec  se  ex  hoc  
quidquam  vel  contra  regem  fecisse  vel  regnum,  sed  absque  regis  et  regni  injuria,  de  
ipsius  regis  permissione  sic  factum,  ita  injuria,  quam  sibi  et  ecclesiae  suae  in  
coronatione  filii  regis  episcopi  fecerant,  impunita  non  remaneret,[Col.1258C]  ne  
tanta  usurpatio  de  caetero  traheretur  ad  consequentiam.  Dum  igitur  audirent  regem  
de  facto  laudari  auctorem,  modestius  locuti  sunt,  et  tamen  instanter  postulantes,  ut  
episcopos  excommunicatos  vel  suspensos  absolveret  quod  archipraesul  ad  consilium  
distulit:  donec  in  crastino  Cantuariam  veniret,  et  ita  recesserunt  tunc  milites.  
Archipraesul  vero  in  crastino  a  sinu  illo  quo  applicuit,  distante  a  Cantuaria  circiter  sex  
milliaria,  Cantuariam  proficiscens,  a  pauperibus  terrae,  sicut  jam  supra  tetigimus,  
tanquam  hostia  coelitus  missa,  tanquam  ipse  Dei  angelus,  tam  gratanter  tam  ovanter  
exceptus  est.  Sed  quid  dico  ovanter?  Quin  potius,  si  tamen  de  pauperibus  competit  
dicere  sic,  pauperes  [Col.1258D]  Christi  christo  Domini  triumphanti  laureatum  magis  
exhibuerunt  quam  ovatum.  Itaque  quacunque  archipraesul  transibat,  turbae  
pauperum,  parvuli  et  magni,  senes  cum  junioribus,  glomeratim  occurrebant,  hi  
prosternentes  se  in  via,  illi  vero  exeuntes  vestimenta  sua  et  sternentes  per  viam,  
illud  frequenter  iterantes  et  conclamantes:  Benedictus  qui  venit  in  nomine  
Domini!  Sacerdotes  etiam  parochiani  cum  parochianis,  ordinata  processione  cum  
crucibus  transeunti  obviam  exierunt,  et  patrem  suum  salutantes  et  benedictionem  
postulantes,  crebro  illud  jam  saepe  dictum  saepius  interserebant:  Benedictus  qui  
venit  in  nomine  Domini.  Sed  quid?  Diceres  profecto  si  videres,  Dominum  secundo  ad  
passionem  appropinquare  et  imminente  passione  in  pueris  
et  [Col.1259A]  lactantibus  et  pauperibus  secundum  Domino  praeparatum  occursum,  
et  venire  iterum  moriturum  pro  Anglicana  Ecclesia  Cantuariae  qui  Hierosolymis  pro  
totius  mundi  salute  semel  mortuus  est.  Cum  vero,  etsi  via  brevis,  inter  tot  turbas  
occurrentes  et  comprimentes  Cantuariam  vix  ea  die  perveniret,  in  sonitu  
campanarum,  in  organis,  in  hymnis  et  canticis  spiritualibus  a  Christi  pauperibus,  filiis  
suis,  sacro  videlicet  conventu  suo,  debita  patri  devotione  et  veneratione  susceptus  
est.  
O  qualem  videres  tunc  in  primo  ecclesiae  ingressu  hominis  faciem,  quod  nonnulli  
videntes  notaverunt  et  mirabantur,  sicut  ignitum  cor,  ignita  et  facies  videbatur:  facie  
revera  exhilarata  in  oleo,  omnibus  grata,  omnibus  gratiosa,  et  ut  plus  addam  
adhuc,  [Col.1259B]  ego  quidem  arbitror  resplenduisse  exterius  faciem  corporis  ex  
interiori  abundantia  cordis,  imo  claritatis  in  corde  tantam  flammam  in  se  continere  
non  valente,  quin  erumperet.  Et,  ni  fallor,  haec  in  ipso  Ecclesiae  Salvatoris  ingressu  
tanta  faciei  gratia  roseo  sic  subito  perfusa  et  venustata  colore,  in  ipsa  Salvatoris  
ecclesia  martyrii  mox  consummandi,  quasi  quoddam  coelestis  oraculi  praesagium  
fuit.  Discipulus  vero  qui  scripsit  haec,  fide  oculata  cernens  sic  et  ad  visa  notando  
stupens  et  stupendo  notans,  Moysis  mox  recordatus  est.  Cujus  tamen  gloria  vultus  
evacuata,  et  in  aquis  contradictionis  exstincta:  unde  nec  repromissam  patriam  
intrare  meruit,  extra  in  exsilio  mortuus.  Quod  iste  minime,  [Col.1259C]  qui  post  
multa  certamina  demum  evicit,  patriam  obtinuit,  et  post  modicum  in  ipsa  Jerusalem  
palmae  suae  coronam  accepit  immarcescibilem.  Unde  nec  gloria  vultus  ejus  evacuata  
nec  flamma  claritatis  exstincta,  sed  ad  aquas  contradictionis  probata  potius  quam  
exstincta,  utpote  inter  populos  frementes  et  frendentes  in  eum  ardens  semper  et  
lucens,  quod  sequens  rerum  exitus  plane,  et  Domino  praestante  fructuose  edocebit.  
Stans  autem  archipraesul  in  sedili  suo  episcopali  singulos  fratrum  in  osculo  pacis  
recepit  inter  osculandum  multis  hinc  inde  ejulantibus,  erumpentibus  et  emanantibus  
lacrymis.  Et  dum  staret,  sic  accesssit  discipulus  qui  scripsit  haec:  «Domine,»  inquiens,  
«nunc  nos  curare  non  oportet  qua  hora  de  hoc  mundo[Col.1259D]  excesseris,  
quandoquidem  hodie  in  te  vicit  sponsa  Christi  Ecclesia,  imo  Christus  vincit,  Christus  
regnat,  Christus  imperat.»  
Et  nil  respondens  solum  respexit  dicentem  sibi  haec.  Omnibus  itaque  ea  die  in  
ecclesia  celebriter  peractis  et  solemniter,  archipraesul  in  palatium  suum  se  recepit  
totam  diem  laetam  ducens  et  solemnem.  
In  crastino  vero  praefati  milites  suum  super  hesterna  petitione  quaerentes  
responsum  reversi  sunt.  Venerunt  et  cum  eis  praenominatorum  trium  episcoporum,  
qui  adhuc  in  praefato  sinu  maris  exspectabant,  clerici  ad  nos  missi  nomine  
episcoporum  dominis  suis  episcopis  absolutionem  postulantes.  Respondit  vero  
archipraesul  et  illos  tres  et  [Col.1260A]  alios  episcopos  auctoritate  domini  papae,  
quosdam  anathematizatos,  quosdam  vero  suspensos,  nec  ipsius  esse  a  tanto  judice  
ligatos,  nisi  forte  per  ipsum,  posse  solvere.  Cum  vero  clerici  et  milites  urgentissime  
instarent  consilio  praehabito,  tandem  archipraesul  respondit  quod  de  domini  papae  
clementia  fisus  pro  bono  pacis  in  hoc  articulo  usurparet  quae  domini  papae  erant,  
praestita  tamen  cautione  canonica  quod  super  quibus  excommunicati  erant  vel  
suspensi,  Ecclesiae  judicio  parerent,  alioquin  nullatenus  se  facturum  hoc,  praecise  et  
absolute  respondit.  Et  hi  quidem  et  illi  audientes  haec  indignanter  recesserunt;  in  
recessu  multa  in  superbia  et  in  abusione  loquentes.  Inter  quos  unus,  quem  supra  in  
historia  hac  tetigisse  me  memini,  dictus  Randulfus  [Col.1260B]  de  Broc,  linguam  
suam  superexaltabat.  Sed  archipraesul  vir  admodum  patiens,  inter  eos  factus  est  
sicut  homo  non  audiens  et  non  habens  in  ore  suo  redargutiones.  Clerici  vero,  quos  a  
tribus  episcopis  missos  diximus,  revertentes  dominis  suis  quod  ab  archipraesule  
super  petitione  sua  acceperant  retulerunt.  Et,  ut  dicebatur,  duo  episcoporum  
anathematizatorum,  videlicet  Londoniensis  et  Saresberiensis,  exactam  ab  
archipraesule  cautionem  praestitissent  nisi  tertius  ille  Eboracensis  obstitisset;  vere  
enim  scriptum  quia  lingua  tertia  multos  commovet.  
 
 
8.  DE  EPISCOPIS  REGEM  ITERUM  CONTRA  ARCHIPRAESULEM  INSTIGANTIBUS.  
At  ille  tertius  duos  sic  commovit  ut  confestim  [Col.1260C]  transfretantes  regem  
adirent:  quem  in  Normannia  prope  civitatem,  quae  Bajocis  dicitur,  in  regia  quadam  
mansione  quae  vocatur  Bur  repererunt.  Et  hoc  paucis  diebus  ante  Natalem  Domini.  
Qui,  rege  salutato,  ad  regis  se  pedes  mox  prostraverunt,  pro  regno,  pro  sacerdotio,  
et  pro  semetipsis  regiam  clementiam  et  justitiam  pariter  interpellantes,  unam  
contestantes  ipsum  debere  laesis,  laedenti  alteram.  Querulo  itaque  et  exacerbativo  
sermone  mox  enarrant  quam  praecipitanter,  quam  temere,  quam  superbe  
Cantuariensis  archiepiscopus  in  adventus  sui  initio  regnum  turbaverit  et  
sacerdotium,  pace  de  regia  miseratione  concessa  sibi  et  suis  abutens.  Unde  et  totam  
Anglicanam  Ecclesiam  in  luctu  esse  addebant  universis  per  Angliam  episcopis  
suspensis,  semetipsis  [Col.1260D]  etiam  excommunicatis  et  suspensis.  Et  totam  hanc  
factam  eis  confusionem  addebant,  pro  causa  tam  regia,  tam  magnifica,  tam  
necessaria,  tam  honesta,  quod  videlicet  filium  suum  primogenitum  regni  haeredem  
coronassent.  Per  haec  et  his  similia  et  majora  his  diatim  per  se  et  per  complices  suos  
regem  in  archipraesulem  instigant  sic.  Verum  qualiter  et  quantum  rex  commotus,  
imo  in  qualem  et  quantum  furorem  et  insaniam  instigantibus  his  conversus  fuerit,  
intermitto  nunc;  sequens  id  loco  suo  historiae  ordo  declarabit.  Et  interim  ad  
archipraesulem  nostrum  historiae  stylus  retorqueatur  et  praeostendamus  qualiter  
post  adventum  suum  se  in  Anglia  gesserit.  Itaque,  ut  praefati  sumus,  Cantuariam  
veniens  post  paucos  adventus  sui  dies  misit  ad  jam  saepe  [Col.1261A]  dictum  
egregium  illum  puerum  Henricum  regis  filium,  tunc  regem  a  jam  suspensis  episcopis  
coronatum.  Misit  autem  bonae  memoriae  et  utinam  bonae  Ricardum  tunc  priorem  
Sancti  Martini  de  Dorobernia,  virum  satis  eloquentem  et  industrium,  postea  in  sede  
metropolitana  domini  nostri  successorem.  Qui  ad  regem  veniens  ipsum  nomine  
archipraesulis  officiose  salutavit  et  ejus  adventum  in  terram  nuntiavit,  ipsum  de  
episcoporum  suspensione  sicut  injunctum  fuerat  excusans,  et  quod  de  permissione  
regis  patris  sui  factum  fuisset  sic:  adjiciens  quod  ad  ipsum  tanquam  ad  dominum  
venire  in  brevi  archipraesul  se  pararet.  Verum  puer  ille  rex  nec  nuntium  nec  nuntii  
verba  acceptare  videbatur:  et  hoc  quidem,  ut  pro  certo  accepimus,  non  de  voluntate  
pueri,  [Col.1261B]  sed  quia  aliter  pro  rege  patre  non  audebat  nec  pro  aulicis  ipsius  
paedagogis,  quibus  filium  suum  rex  commiserat,  qui  plus  patrem  quam  filium  
verebantur.  Unde  et  missus  noster  nec  ab  his  nec  ab  illis  in  aula  benigne  exceptus  est  
pro  rege  patre  non  audentibus  aliter.  
Missus  itaque  noster  ad  nos  in  brevi  reversus,  utpote,  sicut  diximus,  puero  regi  
minus  acceptus,  certum  nobis  non  reportavit  responsum,  sed  adventu  suo  ad  curiam  
retulit  nobis  aulae  fastum,  vultum  et  supercilia.  Archipraesul  vero,  tanquam  
constantiae  vir,  nihilominus  se  parabat  ad  iter,  volens  in  primis  sicut  disposuit,  quem  
necdum  viderat,  alumnum  suum  puerum  videre  regem,  et  postea  
provinciam  [Col.1261C]  a  qua  tam  diu  absens  fuerat  circuire,  properans  et  anhelans  
ad  discurrendum  ubique  ut  explantaret  et  eradicaret  quae  in  absentia  sua  in  horto  
Domini  distorte  et  incomposite  excreverunt.  Itaque  post  dies  paucos  a  Cantuaria  
profecti  in  multo  comitatu  Londoniam  venimus;  milites  vero  aliquot  nobiscum,  quia  
ut  dicebatur,  in  via  absconderunt  superbi  laqueum  nobis.  Cum  vero  civitati  
appropinquaremus,  universa  civitas  commota  prae  gaudio  et  civitatenses  quotquot  
archipraesuli  occurrerunt,  ipsum  cum  gaudio  et  exsultatione  multa  excipientes.  
In  crastino  vero,  cum  jam  pararemus  nos  ad  procedendum,  ecce  in  mane  regis  
junioris  nuntii,  nomine  regis  archipraesuli  inhibentes  ne  procederet,  sed  ad  
ecclesiam  suam  reverteretur.  Nec  tamen  [Col.1261D]  arbitretur  quis  hoc  de  regis  
junioris  animo  provenisse,  sed  potius  de  aulicorum  consilio,  sub  quorum  custodia  
erat  ipse,  arbitrantium  se  sic  regi  patri  praestaturos  obsequium.  Archipraesul  vero,  
tanquam  qui  spiritu  fervens,  mox  respondit  se  nullatenus  propter  inhibitionem  hanc  
regressurum,  nisi  quia  tunc  jam  festus  tam  solemnis  urgebat  dies,  videlicet  Natalis  
Domini,  quo  ecclesiae  suae  abesse  noluit.  Et  ita  non  procedens  Cantuariam  reversus  
est.  
Audientes  itaque  sic  ne  procederet  inimici  ejus  extulerunt  caput,  et  ipsius  jam  capiti  
minabantur.  Et  praesertim  progenies  illa  viperarum  quae  dicitur  de  Brocheis  turpibus  
et  ignominiosis  injuriis  lacessebant.  Inter  quos  unus  erat  de  funesta  illa  progenie,  
dictus  Robertus  de  Broc  clericus,  ut  aiebant.  [Col.1262A]Hic  in  ignominiam  et  
contemptum  archipraesulis  jumentum  quoddam,  quod  quaedam  culinae  nostrae  
necessaria  vehebat,  cui  forte  obviavit  in  via,  excurtavit.  Jumentum  hoc  mutilatum  sic  
ante  archipraesulem  ductum  est.  His  et  hujuscemodi  probrosis  domus  illa  
exasperans  diatim  nos  exacerbabat,  existimans  apprime  regi  patri  qui  nobiscum  
pacem  fecerat  gratum  se  ex  contumeliis  et  injuriis  nostris  obsequium  dare.  
Sed  quid?  Exsilium  quidem  felix,  sed  pax  secuta  infelicior,  quia  in  pace  amaritudo  
nostra  amarissima.  Quod  igitur  faceret  athleta  Domini?  quo  iret?  quo  se  verteret?  
Cedere  quippe  turpe,  certare  periculosum.  Circumdederunt  apes,  tauri  pingues  
obsederunt,  in  corde  maris  circumsepiebat  oceanus.  [Col.1262B]Sed  certe,  ut  verum  
fatear,  fortis  ille  athleta  Domini  arietem  Dominici  gregis  se  recognoscens,  non  
cogitabat  de  fuga  sed  de  pugna,  jam  intelligens  se  non  ad  homines,  sed  ad  bestias  
pugnaturum  ovibus  suis  sic  conversis  in  lupos.  
 
 
9.  DE  GESTIS  EJUS  IN  DIE  NATALIS.  
Die  vero  Natalis  Domini,  qui  ab  adventu  nostro  in  Angliam,  ni  fallor,  circiter  vicesimus  
septimus  erat,  archipraesul  ascendens  pulpitum  sermonem  fecit  ad  populum,  
praedicens  post  alia  in  calce  sermonis,  quod  instaret  tempus  dissolutionis  suae,  et  in  
brevi  se  migraturum  ab  iis.  Et  quidem  cum  haec  de  excessu  suo  praediceret,  
lacrymarum  exitus  magis  erumpebant  quam  verba.  Pariter  et  auditorum  
corda  [Col.1262C]  supra  modum  commota  sunt  et  contrita,  ita  ut  cerneres  et  audires  
per  totam  ecclesiam  ejulatus  et  lacrymarum  exitus  emanare  et  inter  se  
submurmurare:  Pater,  cur  tam  cito  nos  deseris,  aut  cui  desolatos  relinquis?  nec  enim  
lupi  erant,  sed  oves  hae,  quae  sic  pastoris  sui  vocem  agnoverunt,  et  compatiebantur  
auditis,  pastoris  sui  in  brevi  sic  de  mundo  excessum  audientes,  sed  quando  aut  ubi  
aut  quomodo  deberet  accidere  sic  ignorantes.  Tandem  vero  post  multum  sermonem  
et  de  aedificatione,  et  de  excessu  suo  ad  populum  praehabitum,  non  jam  plangens,  
non  lacrymans,  sed  ut  audiri  poterat  et  videri,  post  priores  lacrymas  tam  ferus,  tam  
indignabundus,  tam  ardens,  tam  audens  nominatim  jam  et  expressim  in  cervicosos  
terrae  et  spurcos  invehitur,  [Col.1262D]  nec  jam,  ut  videbatur,  cum  his  qui  oderant  
pacem  pacificus,  gladium  in  medio  inimicorum  non  reponit,  sed  audacter  et  
fiducialiter  exerit,  et  plerosque  de  aulicis  regi  patri  magis  familiaribus,  et  praesertim  
domum  illam  exasperantem,  de  qua  supra  tetigimus,  in  spiritu  judicii  et  spiritu  
ardoris  anathemate  percussit.  Et  inter  alios  nominative  praenominatum  Radulphum  
de  Broc,  et  illum  supra  dictum  Robertum,  qui  in  contemptum  archipraesulis,  sicut  
supra  diximus,  jumentum  mutilaverat,  perpetuo  anathemati  tradidit.  
Certe  si  haec  cerneres,  diceres  mox  te  propheticum  illud  animal,  cui  erat  facies  
hominis  et  facies  leonis,  oculo  ad  oculum  audisse  et  vidisse.  His  itaque  peractis,  per  
totam  alteram  diem  archipraesul  et  [Col.1263A]  in  mensa  Dei  se  devotum  et  post  in  
mensa  saeculi  more  suo  se  jucundum  exhibuit,  ita  etiam  quod  ea  die,  quae  sexta  
feria  erat,  et  Natalis  Domini,  tunc  carnibus  sicut  et  aliter  vesceretur,  eas  tali  die  
sumere  quam  abstinere  religiosius  indicans.  
 
 
10.  DE  RECESSU  DISCIPULI  AB  EO.  
Jam  vero  per  quosdam  et  aulicos  et  alios  amicos  suos  sed  occultos,  densim  sed  
occulto  ipsi  significabatur  quod  de  morte  sua,  sicut  seditiosi  et  studiosi  tractaretur,  
et  sic  quidem  per  multos  significatum  et  a  multis  consulentibus  ut  provideret  sibi  et  
praeveniret  insidias.  Archipraesul  itaque  terram  adversum  se  commotam  fide  
oculata  manifeste  cernens,  et  ex  multis  amicorum  et  familiarium  suorum  
secretis,  [Col.1263B]  ut  praetetigimus,  nuntiis  laqueos  sibi  in  mortem  praeparari  jam  
credens,  in  crastino  Natalis  Domini,  die  videlicet  beati  protomartyris  Stephani,  
discipulum  qui  scripsit  haec,  vocavit  secretius:  «Ego,»  inquiens,  «jam  disposui  te  ad  
dominum  nostrum  regem  Francorum  et  ad  venerabilem  fratrem  nostrum  
Senonensem  archiepiscopum  et  ad  alios  terrae  principes  transmittere,  ut  iis  nunties  
quod  de  pace  nostra  auditis  et  videtis,  videlicet  qualiter  nobis  sit  pax  pax  et  non  sit  
pax,  sed  turbatio.»  
Cui  mox  discipulus,  lacrymas  continere  non  valens:  «Pater  sancte,»  inquiens,  «cur  ita  
disposuisti,  cur  facis  sic?  scio  quippe  et  certus  sum  me  de  caetero  te  in  carne  ista  non  
visurum.  Ego  quidem  proposui  vobiscum  fideliter  stare:  verumtamen,  ut  mihi  
videtur,  [Col.1263C]  fructu  consummationis  tuae  defraudare  me  quaeris,  qui  
hucusque  tecum  in  tentationibus  tuis  permansi,  nec  ero,  sicut  nunc  video,  socius  
gloriae,  qui  fui  socius  poenae.»  
Cui  archipraesul  cum  lacrymis  jam  erumpentibus:  «Non  sic,»  inquit,  «fili  mi,  non  sic;  
fructu  non  fraudaberis,  qui  patris  praeceptum  imples  et  consilium  sequeris.  
Verumtamen  quod  dicis  et  plangis  verum  quidem,  quia  revera  amodo  me  in  carne  
ista  non  videbis;  et  tamen  volo  ut  recedas,  praesertim  quia  rex  habeat  te  in  causa  
Ecclesiae  caeteris  suspectiorem.»  
Tertio  itaque  Natalis  Domini  die,  videlicet  die  Beati  Joannis  evangelistae,  obscura  
nocte  eo  quod  in  via  suspectae  forent  insidiae,  in  multo  
ejulatu,[Col.1263D]  emanantibus  lacrymis,  iterum  et  iterum  licentia  et  paterna  
benedictione  accepta,  a  patre  meo  recessi,  quem,  sicut  ipse  praedixerat,  deinceps  in  
carne  ista  nec  vidi  nec  visurus  sum.  Unde  et  cum  historiae  hujus  finem,  id  toto  corde,  
tota  anima  et  totis  viribus  deprecor,  ut  quem  deinceps  non  sum  visurus  in  tempore,  
videre  merear  in  aeternitate,  et  fieri  particeps  in  corona,  qui  socius  fui  in  pugna.  
Hucusque  non  quae  accepi  ab  aliis,  sed  quae  vidi  ipse  et  audivi,  praesentibus  et  post  
futuris  saeculis,  ad  Ecclesiae  Dei  aedificationem,  de  tanta  Ecclesiae  columna  in  libello  
historico  hoc  fidelius  et  constantius  enarravi.  Verum  quia  amodo  non  quae  vidi  ipse,  
sed  ut  haec  de  sancto  viro  historia  consummetur,  quae  ab  aliis  accepi  referenda,  
aliquantulum  [Col.1264A]  incipiunt  jam  obrigescere  digiti,  et  calamus  quidem  tardius  
et  trepidius  figitur,  eo  quidem  trepidius  quo  quis  ab  aliis  non  a  se  audita  vel  visa  
magis  haesitans  refert.  Verumtamen  multis  et  sanctis  viris,  qui  audierunt  et  viderunt,  
a  quibus  et  nos  accepimus,  indubitanter  credendum,  ne  forte  incredulitatem  
nostram  nobis  exprobret  Dominus,  sicut  et  exprobravit  incredulitatem  illorum  et  
duritiam  cordis,  qui  his  viderant  eum  resurrexisse  a  mortuis  non  crediderant.  
 
 
11.  DE  IRA  REGIS  ITERATA  ET  ADVENTU  CARNIFICUM.  
Igitur  ut  ad  id  quod  supra  intermisi,  sicut  ibi  pollicitus  sum,  revertar:  rex,  ut  
praediximus,  a  tribus  excommunicatis  episcopis  instigantibus  eum  in  furorem  
omnibus  post  futuris  saeculis  detestandum  [Col.1264B]  accensus  est  quasi  clibanus  
accensus  a  coquentibus:  adeo  ut  flammam  jam  continere  non  valens,  manifeste  
coram  omnibus  et  maxime  coram  suis  in  aula,  quos  enutrierat  et  quibus  honores  et  
bona  multa  contulerat,  de  archipraesule  tanquam  de  hoste  conquereretur.  Et  saepe  
et  saepius  ex  ira  inflammatus,  in  funestam  vocem  erumpens,  omnes  quos  enutrierat,  
qui  familiaritatis  gratia  et  beneficiorum  collatione  sibi  obnoxii  fuerant  maledixit,  
quod  ipsum  de  sacerdote  uno  non  vindicarent,  qui  ipsum  et  regnum  suum  sic  
turbabat  et  suis  dignitatibus  exauctorare  et  exhaeredare  quaerebat.  Quod  saepe  et  
saepius  in  furore  suo  replicantem,  de  aulicis  concubiculariis  suis  quatuor  milites  
audientes,  de  verbo  audito  sic  dicentis  votum  conceperunt,  
certissime  [Col.1264C]  jam  arbitrantes  gratissimum  se  in  hoc  regi  praestituros  
obsequium  si  archipraesulem  interficerent:  et  ita  conjuraverunt  in  archipraesulis  
necem.  Quorum  nomina,  ut  in  aeterna  maledictione  sint,  historiae  huic  curavi  hic  
interserere:  Hugo  videlicet  de  Morevilla,  Reginaldus  filius  Ursi,  Willelmus  de  Traci  et  
quartus  Ricardus  Brito.  Et  isti  quidem  milites  aulici  regis  cubicularii  etsi  tandem  
degenerantes,  viri  certe  generosi,  honoribus  praeclari  et  inter  majores  magni.  Isti  
quatuor  conjurati  confestim  in  Angliam  profecti  sunt.  
Et  in  profectione  horum  quatuor  hoc  quasi  novum,  imo  miraculosum  contigit,  
videlicet  ut  cum  in  hieme  inter  tam  crebras  aeris  et  maris  mutationes[Col.1264D]  et  
diversos  portuum  situs,  mare  non  simul  omnes  in  eodem  portu,  sed  in  divisis  
intrarent,  omnes  tamen  eadem  dle  applicantes,  eadem  die,  imo  fere  ejusdem  diei  
eadem  hora  ad  locum,  quem  statuerant  convenerunt,  ad  castellum  videlicet  illud  
quod  supradiximus  nominatum  Saltwude,  distans  a  Cantuaria  per  sex  millia,  quod  de  
feodo  Cantuariensis  Ecclesiae  rex,  ut  supra  tetigimus,  archipraesuli  se  restituturum  
promiserat,  Domino  quidem,  cui  venti  et  mare  obediunt,  ut  videri  potest,  sacerdotis  
sui  imo  ipsum  sacerdotem  suum  quasi  gratam  sibi  victimam  accelerante  sic.  Tota  
vero  nocte  illa  de  nece  archipraesulis  in  castello  illo  contrectantes  in  crastino  qui  fuit  
quartus  Natalis  Domini  dies,  videlicet  in  Sanctorum  Innocentium  die  cum  
complicibus[Col.1265A]  suis  Cantuariam  veniunt,  secum  nihil  praeter  arma  sua  
militaria  et  insaniam  inauditam  portantes.  Alii  vero  cum  gladiis  et  fustibus  venerunt  
occultis  tamen  his  omnibus  adhuc,  ne  forte  christus  Domini  fugeret  et  absconderet  
se  ab  eis.  Qui  tamen,  ut  supra  diximus,  et  rei  mox  probabit  exitus,  magis  de  pugna  
quam  de  fuga  cogitabat.  
In  primis  itaque  quatuor  praefati  milites  fastuose  ad  archipraesulem  in  thalamo,  quo  
sedebat,  circa  diei  vesperam  accedentes,  nec  suo  vel  regis  nomine  ipsum  salutantes,  
utpote  a  quibus  longe  erat  salus,  mors  et  perditio  prope,  ipsum  superbe  adoriuntur,  
sciscitantes  si  episcopos  regis  suspensos  et  excommunicatos  absolveret.  Quo  
mansuete  respondente  se,  auctoritate  domini  papae  ligatos,  sua  nec  
posse  [Col.1266A]  solvere  nec  debere,  illi  spiritu  furibundo  frendentes  in  eum,  
continuo  exierunt  ab  eo.  Et  statim  prope  hortum  collegerunt  cohortem,  se  ipsos  jam  
diabolica  armatura  sua  induentes.  
Verum  quia  jam  materia  grandescere  incipit,  deinceps  immutandus  foret  et  stylus,  ut  
litteris  non  tetris,  sed  velut  quibusdam  filis  roseis  in  syllabarum  figuras  aureas  
liquescentibus,  et  quibusdam  dictionum  solemniis  exquisitis  imminentis  
consummationis  viri  gloria  exaranda.  Nec  enim  linguis  hominum,  sed  angelorum  
potius  eloquenda  quae  ab  homine  supra  hominem  gesta  sunt,  et  haec  deinceps  
describenda.  Videamus  igitur  in  primis  et  attendamus  quae  gesta,  et  judicemus  
postea  si  non  ita.  
 
 
INCIPIUNT  CAPITULA  TOMI  SEXTI.  
[Col.1265]    
1.  De  militibus  armatis  collecta  cohorte  irruentibus  in  palatium,  et  de  ingressu  
athletae  Domini  in  ecclesiam  et  de  carnificum  verbis.  
2.  De  occursu  athletae  Domini  ad  carnifices,  et  quid  egerit  ipsos  alloquens.  
3.  De  excusatione  qua  se  discipulus,  qui  haec  scripsit,  excusat  si  forte  in  describendo  
tanti  athletae  certamine  morosus  videatur.  
4.  De  martyris  et  martyrii  modo,  ubi  et  de  clerico  quodam  interponit,  qui  brachium  
suum  inter  gladium  venientem  et  athletae  caput  interposuit.  
5.  De  athletae  imperiosa  inhibitione  sub  anathemate,  ne  quemquam  suorum  
carnifices  laederent,  et  de  tanti  et  tam  gloriosi  martyrii  praeconio.  
6.  De  iterata  discipuli  excusatione,  si  forte  in  describendo  martyrii  agone  videatur  
prolixior.  
7.  De  eo  quod  discipulus  voluntarius,  etsi  tamen  contra  voluntatem,  ad  
describendum  ultimum  martyrii  finem  invitus  accedat.  
8.  De  ultima  viri  consummatione  et  de  carnificum  militum  numero  cum  cohorte.  
9.  De  virtute  patientiae  viri  admiranda  et  de  flagitii  immanitate  inaudita.  
10.  De  spoliis  et  vestimentis  pontificis  quae  inter  se  milites  diviserunt  et  ciliciis  viri  
quae  repererunt  rejectis;  quorum  tamen  nonnulli  percutientes  pectora  sua  tacite  
loquebantur  sibi:  Vere  hic  homo  justus  erat  
11.  De  martyrio  infra  dies  quindecim  a  consummatione  ipsius  cognito  per  sanctam  
terram  Jerusalem  et  cognitionis  modo.  
12.  De  convenientia  mortis  Christi  et  christi  Domini  breviter  tangit,  promittens  quod  
in  fine  hujus  historici  cantici  convenientia  haec  plenius  audietur  et  attentius.  
13.  De  his  quae  post  martyrium  sunt  gesta  prosequitur.  
14.  De  forma  et  compositione  jam  exanimis  corporis  consummato  martyrio.  
15.  De  gestis  in  crastino  post  martyrium  cum  corpus  adhuc  esset  inhumatum  et  
quomodo,  sicut  monachalis  mos  est,  ut  lavarent  corpus,  prima  tollentes  vestimenta,  
repererunt  interius  totum  corpus  cilicinis  coopertum,  et  de  sepultura  et  sepeliendi  
modo  et  loco,  et  ab  Incarnatione  Domini  et  aetatis  vitae  ipsius  anno  quoto.  
 
 
 
TOMUS  SEXTUS.  
[Col.1265]  
[Col.1265B]  1.  Militibus  itaque  armatis  et  collecta  cohorte  cum  gladiis  et  fustibus  per  
fenestras  palatii  coacervatim  jam  coeperunt  irruere,  a  quibusdam  de  familia  nostra  
ostiis  jam  clausis  prae  timore.  Illi  vero  qui  in  thalamo  cum  archipraesule  
consederunt,  audientes  tumultum  exterius  et  fragorem,  et  jam  advertentes  quid  
hoc,  non  sine  causa  exterriti  sunt,  monentes  jam  archipraesulem  ut  in  locum  
sanctiorem  et  tutiorem,  ecclesiam  videlicet,  se  reciperet.  Quo  iterum  et  iterum  
renuente  tanquam  mortis  intrepido,  vix  tandem  coegerunt  ut  ad  ecclesiam  pergeret,  
gratia  vultus  ejus  etiam  in  articulo  hoc  nec  vel  in  modico  immutata:  adeo,  sicut  nec  in  
vultu,  sic  nec  in  gestu  ullum  parebat  trepidationis  vestigium.  Cum  vero  paululum  
processisset,  nec  crucem  videret  quam[Col.1265C]  ante  se  bajulare  consueverat,  
accito  crucis  bajulo  substitit  crucem  exspectans  ut  praecederet:  revera,  ni  fallor,  
Domini  sui  non  immemor,  qui  cum  cruce  properavit  ad  crucem.  
[Col.1266B]  Cum  autem  intrasset  ecclesiam,  quotquot  sui  prae  timore  mox  dispersi  
sunt,  fugerunt  hi,  fugerunt  et  illi,  et  per  cryptas  ecclesiae  et  sub  altaribus  
absconderunt  se  ab  eo;  ita  ut  illud  capiti  hoc  capitis  membrum  conclamare  posset  et  
plangere:  Sicut  aqua  effusus  sum  et  dispersa  sunt  omnia  ossa  mea(Psal.  XXI).  Et  
illud:  Elongasti  a  me  amicum  et  proximum  et  notos  meos  a  miseria  (Psal.  LXXXVII).  
Solus  quippe  calcaturus  erat  torcular  ut  in  eo  arcto  non  alteri,  sed  gloria  daretur  soli.  
Nam  si  et  alteri  gloriam,  extenuaretur  solius.  Unde  ad  sui  athletae  gloriam  Deo  
providente  sic  singulariter  erat  donec  transiret.  Quidam  tamen  de  suis,  cum  
ecclesiam  intrasset  ipse,  ecclesiae  fores  clausit  mox  et  seravit.  Illi  vero  carnifices  
milites  cum  cohorte,  cum  armis  et  gladiis[Col.1266C]  et  fustibus,  archipraesulem  
pedatim  sequentes,  et  jam  ad  ecclesiae  fores  venientes,  terribiliter  et  clamose  
intonabant  ut  cito  sibi  aperirentur  fores.  
Quod  quia  aliquantisper  dilatum,  quibusdam  praeparatis  [Col.1267A]  erreis  machinis  
fores  dejicere  et  irruere  sic  intentabant.  Quorum  fragorem  et  clamorem  ad  ecclesiae  
valvas  mox  futura  Christi  victima,  christus  Domini  exaudiens,  praecepit  ut  confestim  
aperirentur,  addens  decere  minime  incastellari  ecclesiam.  Valvis  vero  apertis  mox  
irruentes  carnifices  clamabat  unus:  «Ubi  est,»  inquiens,  «seductor  ille?»  Sed  christus  
Domini  ad  hoc  nihil.  Alter  vero  subsequenter  clamans:  «Ubi  est,»  inquit,  
«archiepiscopus?»  Et  christus  Domini:  «Ego  sum:  Quid  vultis?»  Et  ille  intonando:  «Ut  
moriaris,»  inquit,  «nec  ullatenus  vives.»  Et  ille:  «Et  ego,»  inquit,  «pro  Deo  meo  et  pro  
Ecclesiae  libertate  paratus  animam  ponere.»  
 
 
2.  DE  OCCURSU  ATHLETAE  DOMINI.  
Sed  quod  mirum  dictu,  iste  tam  fortis  Domini  [Col.1267B]  agonotheta  singulariter  
magnus  et  magnifice  singularis,  qui  antequam  lanistae  illi  intrassent  ecclesiam  versus  
chorum  ecclesiae  pergens,  ad  quem  per  gradus  ascenditur,  septem  octove  gradus  
jam  conscenderat,  mox  ut  gladios  in  ecclesia  exertos  vidit  festinanter  occurrit.  Non  
ipsum  durae  mortis  suae  nuntium,  non  lethale  verbum,  non  extractum  in  necem  ejus  
ferrum,  revocare  potuit  quo  minus  occurreret.  Et  quod  adhuc  majori  admirationi  et  
stupori  accedit,  gladiatores  cum  omni  imperio  arguens,  quod  tam  inordinate,  tam  
profane  matrem  suam  ecclesiam  introissent,  unum  eorum,  cui  prius  
appropinquaverat,  manu  mox  apprehendens,  per  loricam  tam  valide  excussit,  quod  
ipsum  fere  ad  pavimentum  [Col.1267C]  usque  prostravit.  Willelmus  de  Traci  hic  erat,  
sicut  ipsemet  postea  de  se  confessus  est.  
O  quam  admiranda  tam  ardens  sacerdotis  aemulatio,  domum  Dei  tam  ferventer  
zelantis,  qui  solus  et  inermis  tot  et  tam  vesanis  in  necem  ejus  jam  armatis,  tam  
audens,  tam  fidens,  tam  pronus,  tam  promptus,  tam  intrepidus,  et  tam  paratus  
occurrerit,  quos  et  de  templo  Salvatoris  Salvatorem  suum  imitans  non  formidavit  
ejicere.  Salvatorem  dico  suum  et  imperatorem  in  hoc  sequens,  nisi  quod  tam  
strenuus  summi  imperatoris  miles  hic  non  jam  nummularios  et  columbarum  
venditores,  sed  gladiatores  ipsos  in  necem  ipsius  sic  jam  debacchantes,  nihil,  ut  
videbatur,  expavescens,  nihil  trepidans  attentavit  ejicere.  Unde  et  in  hoc  et  tali  certe  
articulo  mirandus  [Col.1267D]  occursus  hic,  miranda  et  objurgatio  haec,  sed  et  
admirabilis  attentata  expulsio,  quibus  tam  funeste  in  mortem  suam  jam  exacerbatos  
amplius  adhuc  exacerbare  non  verebatur.  Non  quidem  quaerens  gratiam,  non  orans  
veniam,  nec  petens  dilationem,  sed  zelo  sacerdotali  accensus  amore  justitiae  
exacerbatorum  iram  jam  magis  provocans  quam  placans.  
O  athletae  audentis  manum  validam,  o  viri  virtutem,  o  martyris  constantiam,  o  animi  
puritatem?  Stat  imperiose  inter  carnifices  idem  sacerdos  et  victima.  Stat  hic  et  gladiis  
exertis  circumstant  illi.  Et  in  medio  sacerdos  sacerdotis  implet  officium  non  lanistas  
palpans,  non  se  humilians,  sed,  ut  jam  diximus,  cum  omni  imperio  arguens  et  
obiurgans.  
[Col.1268A]  Ecce  Samson  noster  intrepidus  ad  occurrendum;  ecce  Paulus  noster  
promptus  ad  arguendum;  ecce  noster  christus  Domini  fortis  ad  expellendum.  Cujus  
os  in  occulto  factum  jam  non  est  occultatum,  etsi  substantia  sit  in  inferioribus  terrae.  
Sed  quid  dico  substantiam  in  inferioribus  terrae?  Sed  potius  jam  in  coelorum  
superioribus  substantia  carnis,  non  jam  velut  carne,  sed  potius  velut  admirabili  
quadam  mutatione  transubstantiata  in  coelum.  Quae  enim  caro  mortem  non  
horreat?  Quae  exertum  super  se  gladium  non  metuat?  Quaeve  gladiatorem  ad  
necem  ejus  paratum  pulset  et  contemnat.  O  homo  non  homo,  o  caro  non  caro.  O  
caro  Adam,  o  caro  Thomae.  Fortior  Thomas  inter  gladios,  in  ster  quilinio,  quam  Adam  
inter  ligna  fructifera  in  paradiso:  [Col.1268B]utpote  qui  praeter  quasdam  mortis  
exuvias  jam  jam  exuendas  quidquid  a  primo  Adam  vetus  contraxerat  deposuerit;  cui  
a  secundo  Adam  nunc  totum.  O  Adam  et  Adam.  O  primi  Adam  filii,  o  secundi,  qui  
post  primam  ex  primo  Adam  nativitatem  moribundam  jam  non  ex  sanguinibus  neque  
ex  voluntate  carnis,  sed  ex  secundo  Adam  secundo  nati  sunt.  Unde  et  ex  secundo  
patre  hoc,  tanquam  filii  generosi  non  degeneres,  non  carnis  infirma  et  infirma  
idiomata,  sed  spiritus  desuper  charismata  fortia,  tanquam  spiritualiter  generati,  
sortiuntur  constantiam,  fortitudinem,  et  reliquas  animi  virtutes  contrahentes  ex  
patre  hoc.  Unde  etsi  caedantur  gladiis,  gladiis  non  cedunt,  sed  
contemnunt.  [Col.1268C]  De  quibus:  «Occidi  possunt,  sed  flecti  nequeunt.»  Quin  
potius  occisi  isti  mors  mortis  sunt  tanquam  mortis  victores.  Et  ut  loquamur  in  
exemplo:  Ubi  est  nunc,  o  mors,  stimulus  tuus,  ubi  victoria  tua?  (I  Cor.  XV.)  Quae  
Adam  vicisti  in  paradiso  suo,  hodie  a  Thoma  victa  es  in  sterquilinio  tuo.  Quae  Adam  
oppressisti  in  exuviis  suis,  tuas  hodie  Thomas  exuens  in  propriis  exuviis  tuis  te  
oppressit,  exuviis  tuis  se  exuens,  qui  tibi  etiam  exuviis  adhuc  coopertus  quasi  
exprobrare  et  insultare  non  trepidat.  O  si  scirem,  sed  nescio  quod  os  occultum  faciat  
Dominus,  et  qua  interna  firmitate  suos  sic  roboret.  Pacis  quidem  tempore  occultum  
os  hoc,  occulta  infirmitas  haec.  Sed  minime  occultatur  cum  manifestae  tentationis  
tempus  irruerit.  Utinam  de  occulto  osse  hoc  [Col.1268D]  tanquam  esca  vere  solida  
gustassem  ego.  Libenter  aliis  eructarem,  sed  quia  non  gustavi,  scio  me  necdum  
Dominicum  canem,  verum  quod  gustavit  hoc  de  osse,  imo  quo  tanquam  vere  canis  
Dominicus  saginatus  abunde  eructat,  jam  nobis  indicat  noster  Thomas  jam  non  
reponens,  non  occultans  os  suum.  Juxta  quod  fortis  rex  ille  et  Propheta:  Non  
est,  inquit,  occultatum  os  meum  quod  fecisti  in  occulto  (Psal.  CXXXVIII).  Pariter  et  
nostri  Thomae  os  in  occulto  factum  jam  non  occultatur.  Qui  non  jam  caro  de  carne,  
sed  os  ex  ossibus  est  in  exercitu  Domini  Sabaoth  inter  robustos  robustissimus.  Unde  
et  qui  cum  puero  Jesu  aliquando  fugit,  cum  eodem  adulto  modo  occurrit,  modo  exit,  
modo  se  exerit.  Et,  ut  jam  diximus,  et  ad  laudem  ossei  nostri  iterare  
non  [Col.1269A]  piget,  medium  mediis  se  gladiis  ingerit,  tanquam  totus  osseus,  
gladiorum  ictus  non  metuens,  sed  contemnens.  Cujus  os  hueusque  quasi  occultum  
jam  inter  mortis  et  vitae  non  occultatur  confinia:  sciens  et  tunc  apprime  memorans  
quia  mors  haec  caduca,  mors  carnis,  mors  brevis,  mors  mortis  sit  et  porta  vitae:  et  ut  
non  enumerando  singula  breviter  concludam  universa,  tantus  fuit  in  viro  hoc,  sicut  
dixerunt  qui  viderunt,  mortis  contemptus  et  in  pugna  securitas,  ut  adhuc  pugnans  
videri  jam  posset  quasi  vincere,  et  jam  vincens  quasi  adhuc  pugnare.  
 
 
3.  DE  EXCUSATIONE  DISCIPULI  QUOD  IN  DESCRIBENDO  CERTAMINE  SIT  PROLIXIOR.  
Nemo  autem  miretur,  calumnietur  nemo,  si  in  nostri  David  monomachia  describenda  
forte  prolixior  [Col.1269B]  videar.  Vetus  quippe  illa  inermis  filii  Jesse  et  pusilli  contra  
Goliam  monomachia  miranda  quidem.  Sed  haec  novi  hominis,  novae  legis,  et  novi  
regis  filii  monomachia  incomparabiliter  mirabilior.  Hic  si  quidem  non  suasus,  non  
coactus,  non  missus,  sed  in  spiritus  sui  ardore  et  inaudita  virtute,  solus  et  inermis  
sola  voluntate  ad  certamen  procedens,  carnis  immemor  nec,  ut  videri  poterat,  
hominem  se  de  filiis  Adam  recognoscens,  mortis  non  pavidus,  sed  avidus,  mediis  se  
gladiis  ingerit  et  Goliam  sicut  talem  decebat  athletam,  non  gladio  ferri  sed  verbi,  nec  
lapide  fundae  sed  linguae  percussit.  Et  gladius  enim  in  labiis  ejus  cum  quis  audivit:  
hoc  enim  et  in  auditu  auris  mirabillimum.  Nemo  itaque  calumnietur  
et  [Col.1269C]  legentem  non  taedeat,  si  in  tam  singulari  et  tam  inaudito  certamine  
describendo  ego  nimius  videar,  quod  mundo  spectaculum  Ecclesiae  exemplum  et  
angelis  gaudium  praebet.  Nemo  etiam  subsannet,  nemo  detrahat,  si  contra  recte  
scribentium  regulam  saepe  et  saepius  idem  volvem  et  revolvem  identidem,  nec  si  
juxta  poetae  dogma  non  statim  festinem  in  medias  res.  Sicut  enim  varii  sunt  animi  
affectus,  sic  et  voces  variant,  quibus  se  exprimunt,  ut  amor  voces  habet  dulces,  timor  
meticulosas,  gaudium  jucundas,  dolor  vero  et  compassio  gemebundas,  quas  non  
quidem  juxta  regulam  scribentium,  sed  more  lugentium  saepe  et  saepius  iterant.  
Lugenti  enim  scribendi  lex  minime  posita  est.  Nec  igitur  mirum  si  scribendi  regulam  
non  sequantur,  qui  scribendo  patiuntur  et  [Col.1269D]  dolent.  Quemadmodum  enim  
musica  in  luctu  importuna  narratio,  ita  scribendi  et  lugendi  nulla  prorsus  
convenientia.  Ego  vero,  etsi  congaudeam,  domino  tamen  meo,  quem  in  aetate  
juvenili  secutus,  in  vinculis  Evangelii  ministravi,  cum  quo  steti,  cum  quo  cucurri,  ut  
potui,  Deus  scit,  si  non  adeo  prudenter  obsecutus,  tamen  fideliter;  ego,  inquam,  etsi  
congaudeam  propter  certantis  fortitudinem,  certanti  tamen  et  jam  caput  suum  et  
corpus  incircumcisorum  et  immundorum  gladiis  exponenti,  non  compati,  non  
condolere  non  possum  imo  verius  non  condoleo,  sed  solum  doleo  ipse;  me  quippe  
doluisse  non  videtur.  Itaque  inter  scribendum  haec  solus  doleo,  et  inter  dolendum  
solus  scribo;  praesertim  cum  singulariter  mihi  et  specialiter  incumbat  scribendi  onus  
et  opus  [Col.1270A]  hoc.  Ecce  enim  quintus  decimus  annus  hic  ex  quo  gesta  sunt  
quae  nunc  scribuntur,  et  jam  fratres  mei  quondam  passionis  socii  qui  mecum  
audierunt  et  viderunt  fere  quotquot  ab  humanis  rebus  exempti  in  Christo  dormiunt.  
Ipsi  quidem  transierunt,  me  periclitante  adhuc  et  in  mediis  ignibus  et  fluctibus  
derelicto.  Unde  singulariter  mihi,  qui  adhuc  superstes,  scribendi  de  tanto  viro  
domino  meo  et  alumno  quae  vidi  vel  audivi  reservatum  opus  et  opera  haec.  Ne,  si  
tacuero,  tanquam  nescium  vel  pigrum  vel  meticulosum  vel  invidum  os  meum  
condamnet  me,  et  mea  taciturnitas  super  me  propheticum  illud  vae  inducat:  Vae  
mihi,  inquit,  quia  tacui  (Isa.  VI).  Verumtamen  quoniam  paterni  certaminis  
recordatio  [Col.1270B]  mihi  dulcis,  invitus  ad  finem  accedo.  Nam  dum  adhuc  
certantem  describo,  styli  gratum  beneficium,  quasi  oculo  ad  oculum  certantis  mihi  
personam  effigiat,  et  est  modicum  mecum  adhuc.  Verum  cum  jam  triumphans  
ignitum  currum  suum  conscendit,  discipulus  absque  magistri  pallio  nudus  derelictus,  
si  magistrum  quaerat  nescit  ubi,  nescit  quippe  quo  veniat  aut  quo  vadat.  Primus  
quippe  Elias  subvectus  est  in  paradisum,  secundus  descendit  in  infernum;  sed  iste  
tertius  cum  jam  rapietur,  super  pennas  ventorum  volabit  confestim  et  evolabit  a  
nobis.  Evolabit,  inquam,  in  patriam  peregrinam  nobis  et  longinquam,  utpote  
peregrinantibus  adhuc.  Evolabit,  inquam,  in  locum  quem  oculus  non  vidit,  nec  auris  
audivit,  nec  in  cor  hominis  ascendit  (I  Cor.  II).  Unde  [Col.1270C]  nec  mirum  si  invitus  
vel  a  certante  patre  et  magistro  avellar;  et  tamen  jam  avelli  me  oportet  quia  jam  
tolletur  a  me.  Nam  quod  totis  compunctus  et  concussus  visceribus,  dicere  necesse  
est,  finis  venit,  venit  finis:  nec  ergo  ultra  est  quod  verbis  protrahere  valeam,  brevem  
sed  fortem  pugnam,  citam  sed  gloriosam  palmam  et  coronam  triumphantis  athletae  
immarcescibilem.  
 
 
4.  DE  MARTYRIO  ET  MARTYRII  MODO.  
Igitur  ut  praetetigimus,  mox  ut  illum  carnificum  militum  quem  praenominavimus  
noster  osseus  hic  Christi  athleta  apprehendit,  ut  supra  diximus,  et  tam  valide  
excussit,  ipse  gladium  exaltans  ira  vires  augente  fortiter  christi  Domini  caput  
percutere  nisus  est:  quod  tamen  necdum  vim  ictus  in  se  [Col.1270D]  excepit,  clerico  
quodam  qui  proxime  ad  videndum  pontificem  venerat  et  eum  de  prope  sequebatur  
ut  videret  finem,  brachium  suum  inter  gladium  venientem  et  pontificis  caput  
interponente,  et  exponente  brachium  suae  carnis  ut  de  se  ipso  vel  sic  aptaret  
pontifici  scutum  protectionis,  protectionem  salutis,  eo  quidem  adolescenti  qui  
reliquit  sindonem  similis,  quod  secutus  est  Dominum,  sed  eo  longe  dissimilis,  quod  
non  fugit,  imo  quod  fortius,  quod  fiducialius,  quod  audentius  se  exposuit  et  
inchoatae  jam  immolationis  primus  primum  participium  habuit;  cujus  memoria  ut  in  
benedictione  sit,  nomen  hic  intersero;  dictus  videlicet  nomine  proprio  Edwardus  
cognomento  Grim,  castello  illo  in  Anglia  quod  dicitur  Cantebrige  oriundus.  
Clericus  [Col.1271A]  itaque  hic  graviter  caesus  pondus  ictus  sustinere  coepit.  
Verumtamen  illo,  cum  se  caesum  sentiret  et  pondus  ictus  sustinere  non  posset,  
confestim  brachium  retrahente,  reliquum  ictus  in  se  pontificis  caput  excepit.  Et  jam  
sacer  ille  sanguis  coepit  emanare  per  faciem.  Sentiens  itaque  sacerdos  ille  Altissimi,  
semetipsum  Altissimo  immolans,  immolationem  jam  inchoatam,  confestim  quod  
supra  caput  gestare  consueverat  abjecto  pileo,  attollens  in  coelum  oculos,  genu  flexo  
et  orantis  modo  junctis  ante  se  manibus,  in  templo  ante  altare  sacerdos  obtulit  se  
ipsum  hostiam  vivam  Deo.  Et  vere  hostiam  vivam  sanctam,  immaculatam,  Deo  
placentem.  Extendit  itaque  collum,  exponit  caput,  se  et  Ecclesiae  causam  Deo  et  
beatae  Dei  genitrici  Mariae  et  sanctis  Cantuariensis  Ecclesiae  
advocatis,  [Col.1271B]  et  beato  Dionysio  Francorum  apostolo  commendans,  ut  illi  
inter  martyres  potissimum  Deo  inspirante  sic  commendaretur  Ecclesiae  causa,  cui  
ipse  in  Ecclesia  per  martyrium  simile  jam  assimilabitur,  in  poena  isto  sicut  et  illo  
decalvato.  Se  itaque  exposito  mox  causam  Ecclesiae  quam  egerat  patronis  
commendavit  et  pro  suis  oravit.  
 
 
5.  DE  ATHLETAE  INHIBITIONE  IMPERIOSA.  
Sed  quid  dico  oravit?  Quin  potius,  etsi  inter  lanistarum  manus,  jam  etiam  in  sanguine  
suo  volutari  inciperet,  tamen  super  lanistas  suos  sacerdotalis  officii  auctoritate  
fungens  adhuc,  ex  parte  omnipotentis  Dei  et  sub  anathemate  imperiose  inhibuit  ne  
quem  suorum  tangerent,  ne  quem  laederent:  [Col.1271C]revera,  ni  fallor,  verbi  
Domini  sui  in  passione  memor:  Si  me,  inquit,  quaeritis,  sinite  hos  abire  (Joan.  
XVIII)  nisi  quia  hic  non  tam  oratio  quam  imperium  est  et  coercitio.  Nec  etiam  tam  
orabat  ut  parcerent,  quam  anathematizabat  eos  si  non  parcerent.  
Et  quod  dictu  mirum  et  auditu,  sed  opus  ipsum  mirabilius  quis  potest  hic  dissimulare,  
quis  pertransire,  nisi  forte  invidus  vel  nescius  sit?  quis  tacere  verbum?  quis  tanti  
potest  sacerdotis  hic  subticere  praeconium?  Jam  sanguis  manat  a  caeso  et  tamen  
inter  caedentium  manus  sacerdotalis  officii  nec  in  modico  cedit  auctoritas,  potius  
inter  gladios,  non  ut  ignavus  et  trepidus  gladium  suum  reponit,  sed  audacter  et  
viriliter  exerit.  Ecce  enim  duo  gladii  hic  (Luc.  XXII);  inter  gladios  ferri  
gladius  [Col.1271D]  verbi.  In  hoc  tanto  discrimine,  in  hac  hora  tenebrarum,  hunc  
Petri  gladium  athleta  hic  noster  prompte  et  fiducialiter  exerit,  et  hoc  sicut  
sacerdotem  decuit  suos  defendit.  Qui  revera  gladio  ferri  et  se  et  suos  defendisse  
potuisset,  nisi  quia  legerat  Petrum  in  passione  Dominica  objurgatum  a  Domino  quod  
ad  defensionem  ejus  gladium  ferri  exeruisset  et  servi  abscidisset  auriculam.  Unde  et  
ad  abscidentis  verecundiam  restituta  auricula,  jussus  est  ipse  reponere  gladium  in  
vaginam,  Domino  terribile  illud  subjungente:  Omnis,  inquit,  qui  gladium  acceperit  
gladio  peribit  (Matth.  XXVI).  Neutro  vero  gladiorum  in  passione  sua  Dominus  usus  
est:  non  gladio  ferri,  eo  ipse  Ecclesiae  indicans  quod  ecclesiasticis  non  competat  hic,  
cui  tamen  servire  debet[Col.1272A]  ad  votum  et  praeceptum,  non  quidem  in  manu  
propria,  sed  aliena,  cum  viderit  expedire  sic.  Nec  etiam,  cum  esset  et  ipse  verbum,  
vel  gladio  verbi  usus  est,  eo  ipso  informans  Ecclesiam  minime  ab  Ecclesia  judicandos  
eos  qui  foris  sunt.  Juxta  quod  Magister  hujus  magistri  magistrorum  discipulus:Quid  
enim,  inquit,  mihi  de  his  qui  foris  sunt?  Nonne  de  his  qui  intus  sunt  vos  judicatis?  (I  
Cor.  V.)  Unde  et  hic  Thomas  noster  nunc  in  agone  hoc,  plus  quam  Petrus  tunc  
doctior,  edoctus  tamen  per  Petrum  a  Domino,  a  magistro  etiam  illo  gladiatore,  
tutore  gentium,  apprime  adinstructus  arma  sacerdotum  non  esse  carnalia  sed  
spiritualia,  Deo  et  eos  qui  intus  sunt  a  sacerdotibus  judicandos  non  qui  foris,  primum  
gladium  contemnit,  et  eum  solum,  qui  Petro  et  sibi  tanquam[Col.1272B]  Petri  
successori  competit  super  profanam  illam  cohortem,  quae  solo  nomine,  sed  non  
numine;  solo  numero,  non  merito  intus  erat,  audacter  exerit,  viriliter  percutit:  miro  
modo  et  stupendo  quidem  gladio  hoc  non  se,  sed  solum  suos  defensans,  et  se  
exponens  pro  suis,  nec  gladio  hoc  repercutiens  si  ferirent  se,  sed  solum  si  suos.  
O  pastor  pius  et  vere  pius,  qui  mox  ut  percussus,  jam  non  alius  quam  ovium  suarum  
jamjam  dispergendarum  sic  meminerit.  O  fons  sanguinis  et  pietatis  eximius,  in  domo  
David  recenter  jam  ortus,  qui  inter  lanistarum  fontem  erumpentium  manus  sicut  
fluxu  sanguinis,  ita  et  profluvio  pietatis  emanare  non  destitit,  ut  sicut  pastor  ovium,  
ita  et  pater  orphanorum  [Col.1272C]  probaretur.  O  ineffabilia  pietatis  viscera,  o  
pingue,  o  holocaustum  medullatum,  suos  defensans,  se  ipsum  non  defensans,  sed  
indefensum  exponens,  idem  sacerdos  et  victima,  in  templo  ante  altare  se  ipsum  pro  
se  et  pro  suis  immolans;  immolans,  inquam,  nescio  in  quem  vivificum  coram  Deo  et  
mundo  mirae  suavitatis  odorem.  Tu  itaque,  Pater  sancte,  pastor  piissime,  Altissimi  
sacerdos  magne,  Christi  athleta  audacissime,  in  defensando  tuos  patrem  te  probasti  
et  pastorem.  In  immolando  te  pro  tuis  summi  omnium  sacerdotis  secutus  formam,  
expressisti  effigiem;  in  exponendo  te  evangelicam  etiam  super  adimplens  
perfectionem.  Si  quis,  inquit,  percusserit  te  in  unam  maxillam  praebe  ei  et  
alteram  (Matth.  V).  Tu  vero  percussus  in  capite  mox  totum  [Col.1272D]  caput  et  
corpus  et  te  exposuisti  totum.  
O  quam  magna,  quam  inaudita  super  te,  Thoma,  divinae  dispensatio  pietatis,  qua  te  
talem  tuis  et  te  tibi  talem  pro  tuis  exhibuisti.  Jam  usque  ad  sanguinem  percussus  non  
pro  te  gladio  tibi  credito  repercutis,  sed  duntaxat  pro  tuis;  ne  si  pro  te  minus  
evangelicus  videreris  quasi  propriam  vindicando  injuriam,  aut  si  tuorum  dissimulares,  
non  pastor,  sed  potius  mercenarius  videreris.  O  perfectionem  evangelicam!  O  virum  
evangelice  perfectum,  etsi  plus  quam  perfectos  non  viderimus  ubi  in  tanta  
amaritudine  tam  superabundans  est  tantae  suavitatis  abundantia,  tam  fervida,  tam  
rigida,  tam  districta  sacerdotali  aemulatione  adjuncta,  tanquam  si  suavissimo  oleo  
vinum  ferventissimum  adjungatur!  Revera  [Col.1273A]  misericordia  et  veritas  
obviaverunt  sibi  in  palaestra  hac,  in  certamine  hoc.  Thomas  si  quidem  hic  noster  
nunc  in  agone  corporis,  sed  ut  videtur  in  excessu  mentis,  exitu  suo  de  mundo  jam  
imminente,  quasi  sui  ipsius  immemor,  pro  suis  punit,  pro  se  parcit,  et  gladium  
suspendit  ut  se  solo  exposito  sui  servarentur  illaesi.  Sui,  inquam,  qui  in  
tribulationibus  suis,  in  pressuris,  in  tentationibus  variis  per  dura  exsilii  et  aspera  
ipsum  secuti  fuerant  viriliter  et  obsecuti  fideliter.  O  quam  jucunda  memoria,  quam  
dulcis  recordatio  tantae  et  tam  superabundantis  suavitatis  
abundantiae.  Memoriam,  inquit,  abundantiae  suavitatis  suae  eructabunt  (Psal.  
CXLIV).  Sed  quis  dabit  capiti  meo  aquam  et  oculis  meis  fontem  lacrymarum  et  
plorabo?  (Jer.  IX.)  non  me  quidem  in  mediis  [Col.1273B]  ignibus  et  fluctibus  
peregrinantem  et  periclitantem  adhuc,  non  fratres  meos  oneris  pastoralis  mecum  
quondam  comportatores  et  passionis  consocios,  jam  de  mundo  sublatos,  sed  
plorabo  quod  ego  tantae  suavitatis  abundantiam  eructare  non  possum,  vix  etiam  
tenuiter  ructans  quod  accepi  ab  aliis,  quomodo  enim  eructarem  quod  non  gustavi?  Si  
quidem,  ut  supra  memoravi,  a  domino  meo  et  patre  volente  et  jubente  sic,  pridie  
quam  certaret  dimissus,  non  praesens  fui,  non  vidi,  interesse  non  merui.  Sed  miser  
ego  defraudatus  sum,  ne  viderem  patris  mei  et  magistri  dimicantis  tantum  in  
certamine  robur,  tantam  constantiae  firmitatem,  tantam  et  tam  suavem  de  pietatis  
visceribus  affluentiam,  qua  se  ipsum  exponens  dimicavit  pro  suis.  O  si  interesse  mihi  
desuper  datum,  [Col.1273C]  fuissem  saltem  a  longe  secutus  ut  viderem  finem.  Qui  
etiam  postea  in  somnis  mihi  apparens  dixit  mihi  in  visu  voluisse  se  ut  interfuissem  
tunc.  Et  ego  ipsi:  «Domine,»  inquiens,  «quia  homo  peccator  sum,  perissem  quidem  si  
fuissem  occisus.»  Et  ille:  «Non,»  inquit,  «quia  in  meo  sanguine  baptizatus  fuisses.»  
Quoties  igitur  visionis  hujus  recordor,  confundor  et  compungor  in  aerumna  mea,  et  
exitus  aquarum  deducunt  oculi  mei,  quod  qui  in  tentationibus  permansi,  in  fine  
tanquam  repulsus  et  reprobatus  filius  patris  consummationi  interesse  non  merui.  O  
si  interfuissem,  de  tam  virtuosa,  de  tam  suavi  et  tam  fructuosa  certantis  plenitudine,  
aliis  plenius  eructarem  et  fructuosius  quod  nunc  exsangui  et  titubante  stylo  per  
venam  tenuem  vix  distillo!  
 
 
6.  DE  ITERATA  DISCIPULI  EXCUSATIONE.  
[Col.1273D]  
Sed  jam  forte  videor  contra  promissum  meum  in  patris  certantis  descriptione  
prolixior.  Verum  cui  videor  sic,  cogitet  tantam  in  certamine  hoc  fuisse  in  certando  
fortitudinem,  in  resistendo  constantiam,  in  contradicendo  auctoritatem,  in  
compatiendo  pietatem,  et  tantam  denique  in  singulis  totius  Christianae  militiae  
formam,  ut  non  perfunctorie  citum  styli  exarantis  transitum,  sed  singula  potius  
studiose  et  cum  mora  scribentis  calami  tractatum  prolixiorem  desiderent.  Praeterea,  
sicut  jam  supradixi,  et  hoc  non  iterare  non  possum,  invitus  ad  finem  venio,  finem  
invitus  dolens  et  gemens  recolo.  Jucundis  quippe  mihi  et  fructuosius  cernere  
Thomam  certantem  [Col.1274A]  magis  quam  referre  regnantem,  Thomae  quippe  
certamen  etsi  non  sit  de  mundo,  tamen  adhuc  in  mundo  est  et  mecum  est  et  illud  
video,  verum  Thomae  vincentis  regnum,  sicut  nec  de  mundo  est,  nec  in  mundo  est,  
nec  mecum  est,  nec  illud  video.  Verum  in  certamine  stat  tanquam  adhuc  inter  nos  
invictus  Thomas,  et  manibus  exertis  dimicans,  omnes  nos  ad  bellum  provocat  et  
manus  nostras  docet  ad  praelium.  In  regno  vero  manibus  jam  quietis  sedens  super  
solium  deinceps  ad  bellum  non  provocat,  sed  bellantibus  potius  patrocinium  
praestat.  Qualiter  tamen  aut  quibus  patrocinetur  et  quomodo,  non  novimus,  non  
videmus,  nec  scimus  adhuc,  nec  puto  nos  posse  scire  antequam  videamus.  Sed  quid?  
velim  nolim,  etsi  plorans  et  ejulans,  etsi  ascendentem  [Col.1274B]  patrem  oculis  
sursum  post  eum  pendentibus  aspiciam,  proh  dolor!  avelli  me  oportet  et  credere  
regnantem,  quem  certantem  oculata  fide  descripsi.  Et  faciam  vel  ego  Christianus  
quod  fecit  quidam  sacrificans  ethnicus,  qui  inter  sacrificandum,  cum  audisset  filium  
in  bello  occisum,  mox  coronam  deposuit,  verum  cum  in  continenti  audisset  quod  in  
bello  viriliter  egisset,  capiti  eamdem  requisitam  mox  reposuit.  Quid  igitur  moror?  
quid  haesito?  quid  athletae  Domini  tam  gloriose,  tam  strenue  in  acie  stantis  et  
dimicantis,  tam  gloriosum  triumphum  differo?  Quid  tam  jucundum  tripudium  
protraho?  Quid,  inquam,  differo?  quid  prolixius  traho  spem  populi  et  salutem,  cleri  
libertatem  et  decus,  imo  et  universae  Ecclesiae  patrocinium,  et  patrem  et  denique  
mundi  totius  futurum  [Col.1274C]  judicem?  vincat  fides,  triumphet  affectus,  nec  tam  
compatiamur  patienti  quam  congaudeamus  regnanti.  Et  tamen  nos  illi  non  compati,  
non  condolere  non  possumus.  Nos,  inquam,  et  praesertim  nostri  officii  viri,  clericos  
dico,  huic  certe  non  condolere  non  possunt  aut  non  debent,  qui  non  pro  se  sed  
solum  pro  cleri  libertate  tam  dura,  tam  dira,  tam  probrosa,  prius  in  exsilio,  nunc  vero  
in  martyrio,  inter  tam  scelestorum,  tam  sceleratorum  et  sacrilegorum  manus  passus  
est.  
 
 
7.  QUOD  DISCIPULUS  FINEM  MARTYRII  INVITUS  DESCRIBAT.  
Quid  igitur?  Os  meum  aperiam  et  attraham  spiritum,  ut  voluntarius,  etsi  tamen  
contra  voluntatem,  deinceps  certaminis  finem  et  ultimum  
certantis  [Col.1274D]describam  exitum,  et  in  fine  ejus  qui  sine  fine  est  ego  faciam  
finem,  ubi  tamen  non  est  finis.  Post  certantis  triumphum  ipso  jam  in  gloria  deinceps  
mutus,  nihil  ex  tunc  locuturus  de  regno  suo,  quod  nec  oculus  vidit,  nec  auris  audivit,  
nec  in  cor  hominis  ascendit  (I  Cor.  II),  unde  nec  verbo  nec  stylo  subjacet.  Illa  quippe  
aeternitatis  et  indeficientis  claritatis  materia  omnem  temporalis  et  moribundae  
linguae  obtundit  sonum,  obducit  stylum,  dictionum  etiam  proprietates  absorbet,  
utpote  sicut  inaudita  et  invisa,  sic  et  inexcogitata  materia.  Unde  tacito  hoc  quod  
omnem  et  scribendi  et  loquendi  modum  excedit,  consummationis  viri  finis,  qui  etiam  
prae  nimia  claritate  sui  et  dignitate  materiae  ingenioli  [Col.1275A]  mei  stylum  
obfuscando  reverberat,  mox  describendus.  Ad  quem  profecto  finem  eo  jucundius  
accedo  et  ardentius,  nescio  tamen  quo  retardatus  affectu,  quod  in  fine  certaminis  
athletae  certantis  non  finiatur,  sed  magis  ac  magis  et  ineffabiliter  magis  augeatur  
praeconium.  Et  adhuc  eo  etiam  plus  voluntarius  ad  finem  propero,  quod  finis  hic  etsi  
non  omnis  consummationis  finis  sit,  quod  est  solius  capitis  consummationi  
reservatum,  mirae  tamen  consummationis  hic  finis  sanguis  effusus  hic.  In  quo  latebat  
tunc  tanquam  in  rosa  medicamentum,  in  cortice  balsamum;  latebat,  inquam,  in  
sanguine  tunc,  sed  manifesta  nunc  salus  populi,  decus  cleri  totius,  denique  
ecclesiarum  orbis  patrocinium  et  ipsius  corona  immarcescibilis,  quam  gladiatores  
ferro  [Col.1275B]  super  capitis  et  carnis  ejus  coronam  tanquam  super  aliquam  
incudem  cudentes  ipsi  fabricaverunt  pro  corona  coronam.  Nec  igitur  est  quod  de  
caetero  debeam  ad  tantae  consummationis  finem  properare  invitus:  unde  siccatis  
lacrymis  attracto  spiritu  amodo  in  fine  historiae  super  fine  viri  os  meum  aperiam.  Et  
Dominus  labia  mea  aperiat  ut  ad  Domini  gloriam  gloriosi  neomartyris  sui  in  fine  
laudem  digne  annuntiem,  ut  juxta  illud  dictum  antiquum  ipsi  omnis  laus  in  fine  
cantetur.  Habet  enim  pretiosus  finis  grande  privilegium  laudis:  adeo  etiam  quod  etsi  
quis  ante  mortem  laude  dignus  sit,  monet  tamen  sapiens  neminem  ante  mortem  
laudandum  unde  et  oporteret,  si  forte  datum  desuper  sic,  in  [Col.1275C]  ampliorem  
tam  pretiosi  finis  laudem  nos  deinceps  super  extendere,  cum  juxta  sapientem  
pretiosus  hominis  finis  totius  laudis  sibi  privilegium  vindicet.  Quod  igitur  supra  oravi  
et  hoc  nunc  iterum  oro,  Dominus  labia  mea  aperiat  ut  ad  gloriam  suam  gloriosi  
neomartyris  sui  laudem  os  meum  digne  annuntiet.  
 
 
8.  DE  ULTIMA  VIRI  CONSUMMATIONE.  
Itaque,  ut  jam  supra  diximus  collo  extento,  capite  exposito,  orantis  instar  junctis  
manibus  et  flexis  genibus,  lictores,  quod  sine  exuberante  lacrymarum  fonte  inter  
singultus  et  suspiria  tam  crebro  erumpentia  vix  dicere  valeo;  lictores,  inquam,  hinc  
inde  feriunt  et  referiunt;  feriunt,  inquam,  et  referiunt,  donec  coronam  capitis  
separarunt  a  capite.  Et  ita  christus  Domini,  unctus  Domini  ibi  
est  [Col.1275D]  immolatus,  ubi  unctus,  sacro  oleo  unctionis  succedente  et  cedente  
gladio  occisionis.  Nam  sancto  illo  corpore  in  reliquis  intacto  et  illaeso,  in  sola  illa  
corporis  particula,  qua  sacerdotii  et  pontificii  eminebat  privilegium,  inauditum  illud  
sacrilegium  admissum  est.  Et  ita  a  lictoribus  decalvatus  decoronatus  est:  et  quidem  
non  a  tergo,  sed  qui  usque  in  finem  in  anteriora  se  semper  extenderat,  patronus  
semper  recti,  recto  corpore  super  ecclesiae  pavimentum  jam  moriens  ante  faciem  
cecidit.  Et  hic  est  consummationis  viri  finis.  Et  milites  quidem  haec  fecerunt  quatuor  
cum  cohorte  in  hac  passione  Christi  Domini,  sicut  et  in  passione  ipsius  Christi,  qui  
cum  profana  cohorte  sua  ecclesiam  vix  egressi,  mirabantur  si  jam  obisset.  Et  unus  de  
cohorte  revertens  [Col.1276A]  accessit  propius.  Qui  et  ut  certissime  nuntiaret  
mortuum,  qui  tamen  jam  mortuus  erat,  cuspide  gladii  fixit  et  sancti  capitis  cerebrum  
extraxit  et  super  ecclesiae  pavimentum  effudit;  ut  dicebatur,  de  praefata  illa  
viperarum  progenie,  videlicet  Robertus  de  Broc  hic  erat.  Ecce  Robertus  hic,  Longinus  
alter,  nisi  quia  certe  Longinus  ille  ab  isto  justificatus  est.  Ille  quippe  ethnicus  lancea  
Christi  latus  aperuit  et  sanguis  exivit,  iste  vero  Christianus  christi  Domini  capiti  
gladium  infixit  et  cerebrum  extraxit  et  super  ecclesiae  pavimentum  effudit  illud,  
quasi  vile  lutum  aut  pulverem  ad  calcandum  exponens,  illis  etiam  in  immanitate  
sceleris  longe  supereminens,  qui  Christi  crura,  quem  obisse  jam  viderant,  non  
fregerunt.  
 
 
9.  DE  VIRTUTE  PATIENTIAE  VIRI.  
[Col.1276B]  
O  vos  omnes  qui  transitis  per  viam,  attendite  et  videte  si  ab  initio  nascentis  Ecclesiae  
vel  etiam  a  prima  saeculi  origine  fuerit  dolor  sicut  dolor  iste.  Sto  hic  et  haesito,  ultra  
progredi  non  possum,  singultus  et  suspiria  erumpunt  magis  quam  verba.  Stupet  
animus,  plorat  oculus,  tremit  manus,  haeret  stylus,  et  adhuc  sto  hic  et  haesito,  
dubius  admodum  quo  dictionis  genere  tantam  in  carne  mortis  patientiae  virtutem  et  
tantam  e  diverso  inter  Christianos  patrati  flagitii  immanitatem  exprimere  valeam.  
Debetur  huic  commendatio  in  saecula  sicut  ineffabilis  et  inscriptibilis.  Illi  vero  
profanatio  sempiterna,  quae  similiter  nec  verbis  exprimi  nec  stylo  valet  
describi.  [Col.1276C]  Nam  ut  prius  de  tanta  patientis  viri  virtute  dicamus  in  hac  
decalvatione  in  decoronatione  hac,  in  hac  tam  dura,  tam  dira  capitis  tonsione,  ubi  
testa  capitis  cum  corona  unctionis  separatur  a  capite,  quod  mirum  dictu  est  et  vix  
credibile,  nec  murmur  resonat  nec  querimonia.  Caeteri  quidem  martyrum  si  mox  
decollati  non  murmurarunt,  mirum  quidem  sed  non  adeo.  Verum  hic  noster  in  tam  
dura  capitis  tonsione,  tanquam  ovis  coram  tondente  se,  non  aperuit  os  suum.  Et  
bene  et  vere  tondente:  quid  enim  haec  capitis  tonsio  est,  nisi  dura  et  dira  coronae  
tonsio,  ubi  testa  capitis  cum  corona  unctionis  separatur  a  capite:  vere  tanquam  ovis  
coram  tondente  et  tundente;  et  vere  tanquam  ovis  non  quidem  ducta,  sed  se  ipsam  
ad  occisionem  ducens?  Oblatus  [Col.1276D]  est  enim  quia  voluit.  
 
 
De  gladio  fracto.  
Et  cum  gladiatores  hinc  inde  percuterent  et  repercuterent  mortem  viri  accelerantes,  
super  testam  capitis  unius  gladiatorum  gladius  frangitur.  Frangit  quidem  et  frangitur,  
frangitur  gladius  et  frangit  os  exterius,  interiori  quidem  osse  quod  supra  diximus  in  
occulto  factum  a  Domino  infringibili,  frangitur  quippe  gladius,  sed  Thomae  non  
frangitur  animus.  O  os  et  os,  os  de  primo  Adam,  os  de  secundo.  Os  quidem  de  primo  
Adam  os  ex  ossibus  est,  de  carne  caro,  sed  de  secundo  os  quidem  ex  ossibus  est,  sed  
non  de  carne  caro  sed  de  spiritu  spiritus,  de  fortitudine  virtus,  de  constantia  firmitas,  
de  patientia  gaudium,  de  charitate  mors.  O  ossei  athletae  nostri  [Col.1277A]  os  jam  
non  occultum,  nec  occultatum,  vere  a  Domino  factum.  Quod  etsi  tenui  quadam  et  
tenera  pellicea  mortis  tunica  sit  obvolutum,  ferro  tamen  fortius,  ferro  firmius,  ferro  
durius  est,  quod  in  palaestra  hac  ferrum  fregit,  se  illaeso.  
 
 
De  trucidati  corporis  compositione  in  ipso  martyrii  articulo.  
Et  ut  adhuc,  quod  non  solum  ad  virtutem  sed  et  ad  ornatum  attinet,  et  velut  ad  
privilegiatum  quoddam  martyrii  decus,  quadam  decenti  exterius  membrorum  
compositione  exterioris  hominis,  patronus  hic  noster  paratum  sibi  decoravit  
martyrium,  quasi  indecens  pro  Christo  mori  judicans,  nisi  etiam  decenter  moreretur  
pro  Christo.  Nam  donec  consummaretur  totum  et  inchoata  perficeretur  oblatio,  sic  
immobiliter,  [Col.1277B]  sic  uniformiter,  et  sicut  aequanimiter,  sic  aequaliter,  flexis  
genibus,  junctis,  ut  diximus,  manibus  collum  semper  extendit  et  caput  exposuit,  ut  
ipsa  corporis  compositio  oraret  Dominum,  et  ipsa  pariter  gladiatores  invitaret  ad  
ictum.  Contra  ictuum  super  se  venientium  vim  nil  opponit,  nil  objicit,  de  membris  
suis  nullum  subtrahit,  nullum  trahit  vel  retrahit,  non  manus  conjunctas  dissolvit,  non  
hac  vel  illac  inclinat  caput  vel  declinat,  quominus  vim  ictuum  in  caput  suum  excipiat.  
Cujus,  ut  jam  diximus,  ipsa  exterior  compositio  corporis  tam  immobilis  erat,  tam  
uniformis,  tam  aequalis,  ut  gladiatores  ad  feriendum  invitaret.  O  in  tam  arcto  artuum  
exterioris  hominis  compositio  haec  inaudita,  qua  et  oraret  coelorum  Dominum  et  
gladiatores  [Col.1277C]  pariter  invitaret  ad  ictum.  Mira  revera  et  admiranda  
interioris  hominis  tam  constans  fortitudo  et  constantia  tam  fortis,  quae  exterioris  
hominis  actus  sic  componebat  et  artus,  adeo  quod  etiam  jam  moriens  non  a  tergo,  ut  
supra  diximus,  sed  ante  faciem  suam  cecidisset,  et  prostratus  orantis  modo  super  
ecclesiae  pavimentum  patronus  recti  recto  se  corpore  prostrans,  in  ipso  casu  mortis  
decentem  totius  exterioris  hominis  compositionem  observans.  Ecce  quanta,  quam  
inaudita,  quam  stupenda  in  interiori  homine  in  martyrio  suo  patientiae  virtus,  quam  
etiam  totam  tam  decens,  tam  oruata  totius  exterioris  hominis  compositio  sicut  
decorabat  et  declarabat;  virtus  quidem  cum  decore  suo  omnibus[Col.1277D]  post  
futuris  saeculis  admirabilis,  sed  imitabilis  paucis;  utrum  vero  cuiquam,  nescio.  Eo  
quidem  admirabilior  virtus  haec,  quod  etsi  in  nostro  tempore  haec  non  tamen  nostri  
temporis  est  vel  teporis,  quo  homines  se  ipsos  amantes  et  solum  quaerentes  quae  
sua  sunt.  
 
 
De  enormitate  sacrilegii.  
Verum  quo  patientis  virtus  plus  admiranda  et  gloriosior,  eo  sacrilegorum  factum  
detestabilius  et  ignominiosius  est.  Hoc  quippe  sacrilegii  opus  si  quis  attendat  et  
inspiciat,  omnem  Diocletiani,  Herodis,  Maximini  aliorumve  hostium  Christi  excedit  
debacchantiam,  omnem  Antiochi  profanationem,  omnem  Juliani  perfidiam  et  
Herodis  saevitiam,  omnibus  his  justificatis  ex  sacrilego  facto  hoc.  Isti  quippe  in  fidei  
suae  adversarios  aut  quos  hostes  jam  habebant  [Col.1278A]  vel  suspicabantur  
futuros  saeviebant.  Sed  longe  aliter  hic.  Longe,  inquam,  aliter,  si  sacrilegorum  horum  
fides,  professio,  pax  data,  gradus,  locus  pensetur  et  tempus.  Nam  si  de  fide  
quaeritur,  Christiani  sunt  reputati;  si  de  professione;  subjecti  hi  tam  quam  filii  patri;  
si  de  pace,  pax  publice  data  et  scripta;  si  de  gradu,  sacerdos,  sacerdotum  princeps;  si  
de  loco,  Ecclesia  Salvatoris,  aliarum  in  regno  mater  ecclesiarum;  in  ipso  etiam  loculo  
sacrae  unctionis  infixo  gladio  occisionis,  si  de  tempore,  Salvatoris  fuit  natalis.  Ecce  
quot  tituli  tam  nobiles,  tam  novi,  et  ad  haec  tempora  inauditi,  novi  nostri  martyris  
tam  pretiosi,  tam  gloriosi  martyrii  triumphum  illustrantes,  e  diverso  sacrilegii  facti  
augendo  scelus  profanant.  Sacrilegi  quippe  hi  et  [Col.1278B]  fidei  et  professionis  
suae  omnino  obliti  nec  datae  pacis  foederi,  nec  tam  alti  gradus  nec  tam  sancti  loci,  
nec  tam  celebris  temporis  privilegio  detulerunt,  illis  incomparabiliter  immaniores  qui  
Christum  extra  Jerusalem,  ne  quasi  ex  eo  locus  macularetur,  in  loco  qui  Calvaria  
dicebatur,  crucifixerunt.  Verum  isti  nil  curantes,  sive  macularetur  sive  purificaretur  
vel  sanctificaretur  locus,  in  ipsa  Jerusalem  christum  Domini  decalvarunt,  de  ipsa  
civitate  tam  sancta  Salvatoris  Ecclesia  et  matre  omnium  in  terra  ecclesiarum  
Calvariae  locum  facientes,  filii  plus  quam  sanguinarii  matris  suae,  sponsae  sponsum  
et  patrem  suum  in  ipso  matris  suae  utero  decalvantes.  Si  haec  et  alia  quae  
circumstant  circumscripta  pensentur,  quis  audivit  unquam  tale  aut  quis  
vidit  [Col.1278C]  simile?  Transite  et  videte,  intrate  et  considerate  vehementer,  si  
factum  est  hujuscemodi.  Quis  enim  audivit?  quis  unquam  vidit?  quis  fecit?  ut  in  loco  
consecrationis  in  ipso  etiam  loco  sacrae  et  sacri  chrismatis  unctionis  a  Christianis  et  
filiis  gladius  infigeretur  occisionis,  ibi  quidem  et  non  alio,  et  jam  mortui  cum  cruore  
et  ossibus  comminutis  super  tam  sacri  loci  pavimentum  spargeretur  cerebrum  
capitis,  aliis  etiam  quae  supra  numerata  sunt,  augentibus  tanti  sceleris  proditionem,  
tam  inauditi  sacrilegii  nefas?  Coeli  certe  obstupescunt  super  hoc,  et  quod  valde  
omnibus  metuendum,  ne  tota  terra  aliquo  adhuc  tempore  desoletur  vehementer,  in  
qua  patratum  tam  sceleste  hoc,  ut  bibat  et  ipsa  de  hoc  calice  passionis,  quae  tamen  
nec  consors  fuit  nec  [Col.1278D]  conscia  criminis,  quemadmodum  et  in  diluvio  multi  
perierunt,  qui  non  commiserunt,  et  in  illo  quinque  civitatum  Sodomitico  igne  multi  
concremati  qui  non  corrupti.  David  quoque  numeravit  et  gladius  desaevit  in  
populum;  Achar  peccavit  et  populus  corruit;  Heli  filii  comederunt  et  Israelis  
obstupuerunt  dentes.  Haec  sunt  enim  Domini  judicia  terribilia  super  filios  hominum;  
et  multa  abundant  exempla  super  his,  quae  et  longum  esset  nec  hujus  temporis  est  
nunc  proferre.  Sed  utinam  ego  non  sim  vir  habens  spiritum  et  potius  nunc  
mendacium  praeloquar.  Siquidem  genti  meae,  nec  oro  nec  opto  nec  voluntarius  
propheto  malum.  Absit  potius,  Domine,  absit  in  die  furoris  tui,  suspende  gladium  et  
in  [Col.1279A]  spiritu  judicii  discerne,  tuum  distingue  flagellum  ne  pro  impio  justus  
cum  impio  conculcetur:  gens  tua,  gens  Anglorum,  quae  dictum  tam  devote  
neomartyris  tui  victoris  novi  colit  martyrium,  non  videat  gladium,  non  sentiat  ictum,  
non  ferat  flagellum,  sed  sit  potius  immunis  a  poena  quae  immunis  est  a  culpa.  Quod  
si  in  illicitis  juramentis  contra  patrem  suum  et  patronum  se  illicite  obligavit,  aliisve  
secus  egerit,  sicut  supra  in  libello  historico  hoc,  cum  exsilii  nostri  describeretur  
asperitas,  memoravimus,  vis  quidem  fuit  haec,  non  consensus.  Soli  ergo  illi,  Domine,  
ultionis  tuae  brachium  sentiant,  qui  tam  inauditi  sacrilegii  nefas  fecerunt  soli,  aut  qui  
consenserunt  facientibus,  quibus  tamen  et  ego  qui  scribo  haec,  etsi  
dominum  [Col.1279B]  meum  tulerint  et  abstulerint,  sic  oro  et  opto  ut  Dominus  eos  
in  judicio  non  in  furore  suo  corripiat  et  corripiendo  convertat  magis  quam  conterat,  
ita  tamen  ut  orbis  universus  ex  tam  scelesti  horum  facto  profanatus,  et  quasi  
quodam  maculatus  incestu,  manus  suas  in  sanguinem  ipsorum  lavet.  Verumtamen  
de  his  conversis  vel  contritis  in  fine  libellus  quem  a  materia  Melorum  nomine  
inscriptum  huic  historiae  mox  adnexuimus  edocebit.  Praesentis  siquidem  loci  et  
temporis  est,  et  sicut  historiae  ordo  exigit,  nos  jam  coepimus  sic  sacrilegii  hujus  in  
primis  exaggerare  culpam  et  sequentem  ex  hac  postea  describere  poenam.  Siquidem  
peccati  vestigium  poena  est  quae  indicat  praecessisse  peccatum.  [Col.1279C]  Prius  
igitur  agendum  de  peccato;  de  poena  vero  tanquam  ejus  sequela  postea;  et  quidem  
necessarium  sic,  ut  omnes,  videlicet  qui  legerunt  vel  audierunt,  apprehendat  stupor,  
et  ipsos  sacrilegos  dolor,  et  omnibus  denique  post  futuris  saeculis,  ne  de  caetero  
attentent  hujuscemodi,  incutiatur  terror.  
Itaque,  ut  praetetigimus,  ex  sacrilegis  his  omnium,  qui  foris  vel  fuerunt  vel  sunt,  
sceleratorum  scelera  justificata  sunt:  nihil  his  et  illis,  non  est  respectus  culpae  ad  
culpam,  non  poenae  quae  debeatur  ad  poenam,  non  est,  inquam,  respectus,  non  
coaequatio,  non  comparatio  ulla:  longe  quippe  alia  culpa  et  poena  alia  civium  qui  
civitatem  produnt,  alia  vero  hostium  qui  debacchantur  exterius.  
Unus  vero  carnificum  militum,  poenitens  quod  [Col.1279D]  egisset  sic,  dioecesano  
episcopo  suo  confitens  secretius  revelavit,  quod  cum  ipsi  prius  ardenti  animo  et  
quasi  cum  quodam  accidenti  tripudio  ad  sancti  viri  accelerarent  occisionem,  mox  
peracto  flagitio  in  recessu  suo,  quasi  tremulis  jam  et  tremebundis  videbatur  singulis,  
quibus  incedebant,  passibus  terra  quasi  aperta,  et  quasi  parata  ad  ipsos  vivos  
absorbendum.  Episcopus,  cui  sic  facta  confessio,  bonae  memoriae  Bartholomaeus  
Exoniensis  episcopus  erat;  miles  vero  carnifex  et  confessus  jam  supra  nominatus  
Willelmus  de  Traci  erat.  Sed  nunc  ad  coeptum  passionis  ordinem  et  sacrilegorum  
amplius  debacchantium  adhuc  praesumptionem  inordinatam  describendam  
revertamur.  
 
 
10.  DE  SPOLIIS  ET  VESTIMENTIS  QUAE  PARTITI  SUNT  INTER  SE.  
[Col.1280A]  
Confestim  vero  cum  athleta  hic  noster,  ecclesiae  patronus  et  cleri  pater  de  mundo  
sic  transiisset  ad  Patrem;  confestim,  inquam,  sacrilegi  illi  cucurrerunt  ad  spolia  et  
arcas  et  scrinia  et  clitellas  et  caphnios  confregerunt  et  christi  Domini  inter  se  
vestimenta  diviserunt;  et  milites  quidem  haec  fecerunt  ita  ut  illud  de  Christo  huic  
christo  Domini  coaptari  valeat:  Partiti  sunt,  inquam,  vestimenta  mea  sibi  (Joan.  XIX);  
et  cum  inter  alia  duo  invenissent  cilicia,  quae  quasi  quaedam  vestium  imitatoria  
athleta  ille  Christi  super  nudo  induere  consueverat,  non  sunt  partiti  illa  inter  se,  sed  
nec  sortiti,  cujus  essent,  sed  illa  tanquam  vilia  et  sibi  [Col.1280B]  inofficiosa  
abjecerunt:  admodum  tamen  jam  consternati  et  stupefacti,  quod  tam  grande,  tam  
evidens  obumbratae  religionis  cernerent  argumentum.  Unde  et  mox  plerique  de  
cohorte,  cum  Centurione  illo  evangelico,  tacite  tamen  prae  timore,  loquebantur  
sibi:  Vere  homo  iste  justus  erat  (Luc.  XXIII).  Et  percutientes  pectora  sic  revertebantur.  
Et  quidem  finis  patroni  nostri,  christi  Domini,  sic  erat,  de  quo  fine  circa  historici  libelli  
hujus  finem  nec  praeterire  debeo,  nec  subticere  de  visione  quadam  vere  prophetica,  
quae  sicut  miraculosa  ita  et  certissima  est,  cum  tamen  per  totam  historiam  hanc  
propheticas  de  viro  hoc  revelationes  innumeras  et  signa  propter  infideles  data,  
quibus  omnibus  mundo,  et  [Col.1280C]  praesertim  incredulis,  viri  probatur  sanctitas;  
haec,  inquam,  quae  alii  viderunt  et  scripserunt,  per  totum  libellum  hunc  
praetermittam,  solam  tamen  illam,  quae  mox  subdetur,  revelationem  vere  
propheticam  hic  interserens,  cum  propter  nimiam  rerum  certitudinem,  tum  propter  
referentis  auctoritatem,  solet  quippe  plurimum  augere  fidem  referentis  auctoritas,  
tum  etiam  praecipue  propter  aedificationem  nostram,  propter  quam  etiam  
scripsimus  quaecunque  per  totam  historiam  de  viro  hoc  scripta  sunt.  Visionis  autem  
hujus  certitudo  sic  omnino  audita  et  sic  pervenit  ad  nos.  
 
 
11.  DE  MARTYRIO  COGNITO  IN  JERUSALEM  INFRA  DIES  QUINDECIM.  
Patriarcha  Hierosolymitanus,  sicut  notum  est,  [Col.1280D]  de  Ecclesiae  columnis  
nobilioribus,  qui  nunc  superstes  est,  Heraclius  nomine,  vitae  sanctitate  non  inferior,  
propter  illius  sanctae  terrae  crebros  et  intolerabiles  ethnicorum  hostiles  incursus  
partes  petens  cisalpinas  demum  in  Angliam  applicuit,  a  rege  et  ex  militibus  regni  
militaris  manus  auxilium  postulans.  Et  cum  de  beato  Thoma  et  de  ejus  conversatione  
et  vita  tam  sancta  et  fine  tam  glorioso  crebro  sermo  haberetur  ad  ipsum  et  ad  alios,  
ipse  inter  caetera  assertione  firmavit  certissima  sibi  in  Jerusalem  infra  dies  XV  a  
martyrio  martyris  finem  certissime  cognitum  et  per  totum  etiam  regnum  illud  ipsum  
divulgatum.  Et  ut  referebat,  erat  cognitum  sic.  
[Col.1281A]  Est  in  terra  illa  coenobium,  de  cujus  fratribus  unus  ab  ineunte  aetate  et  
puritatis  magnae  et  conversationis  sanctissimae  in  die  illo  quo  beatus  Thomas  passus  
est,  infirmitatem  patiebatur  extremam.  Et  cum  jam  quasi  extremum  traheret  
spiritum,  pater  coenobii  accessit  ad  fratrem  quem,  pro  sanctitatis  suae  praerogativa,  
prae  caeteris  dilexerat  et  eo  magis  familiaritatis  cum  eo  contraxerat  gratiam.  Unde  
et  magis  compatiebatur  infirmo.  Cum  vero  eum  jam  in  extremis  laborantem  
cerneret,  paterne  et  cum  lacrymis  supplicabat  ut  cum  migrasset  a  saeculo  ipsum  
quem  adeo  in  vita  dilexerat,  et  a  quo  tam  dilectus  fuerat,  de  statu  suo  certificaret  si  
tamen  Dominus  permitteret  sic.  Annuit  frater:  obiit,  et  infra  dies  paucos  juxta  
promissionem  suam  [Col.1281B]  ad  patrem  coenobii  reversus  laetabundus  se  Deum  
videre  et  aeternae  salutis  sibi  jam  praemium  redditum  nuntiavit.  «Quod,  inquit,  ut  
scias  certissime  in  nullo  haesitans,  scito  quia  cito  post  ut  egressus  a  corpore  ab  
angelis  deportatus  vidi  Dominum;  cito,  inquam,  post  venit  magnus  quidam  et  
supereminens  cum  processione  ineffabiliter  admiranda,  sequente  ipsum  et  hinc  inde  
stipante  et  ducente,  quam  nemo  dinumerare  posset,  angelorum  multitudine,  
patriarcharum  pariter  et  prophetarum  laudabili  numero,  cum  glorioso  apostolorum  
choro,  et  innumerabili  sanctorum  martyrum  purpurato  et  candidato  confessorum  
exercitu.  Stabat  autem  ille  ante  Dominum  quasi  martyr  toto  lacero  
capite,  [Col.1281C]  cruore,  ut  videbatur,  sensim  distillante  per  vulnerum  rimas.  Cui  
Dominus:  Thoma,  inquiens,  sic  decet  te  intrare  in  curiam  Domini  tui.  Et  
adjecit:  Quantam  gloriam  donavi  Petro  nec  tibi  minorem  dabo.  Et  accepit  mox  
Dominus  mirae  magnitudinis  coronam  auream  et  capiti  ejus  convulso  et  dilacerato  
imposuit.»  Et  adjecit,  qui  loquebatur  frater  mortuus:  «Scito  igitur  certissime,  quia  
Thomas  hic  magnus  Cantuariorum  antistes  in  his  diebus  occisus  est  et  sic  migravit  ad  
Dominum.  Et  tu  interim  haec  tibi  dicta  nota,  signa  tempora.  Modico  quippe  elapso  
tempore  ex  multorum  commeantium  relatu  fido  vera  probabuntur  haec.  Et  tu  per  
gloriosi  martyris  completum  jam  exitum  tibi  nunc  prophetatum  [Col.1281D]  per  me,  
deinceps  de  salute  mea  non  dubites:  praesertim  cum  et  per  alios  cito  sis  accepturus,  
ut  ego  nunc  tibi  propheto  completum  sic.»  Et  his  dictis  mox  disparuit  qui  sicut  vere  
et  vere  prophetice  loquebatur  sic  frater.  
Et  revera  vere  prophetice  et  omnia  prophetica  hic,  ipse  etiam  locus  propheticus  hic,  
hoc  per  locum  ipsum  significante  jam  Spiritu  sancto,  videlicet  neomartyris  gloriam  
tam  cito  in  tam  sancto  et  tam  celebri  loco  evangelizatam  per  quatuor  mundi  climata  
citissime  praedicandam,  ut  in  omnem  terram  exiret  sonus  tam  gloriose  triumphantis.  
Militis  siquidem  a  saeculo  egressi  in  medio  terrae,  ubi  Dominus  operatus  est  
salutem,  ibi  mox  evangelizata  palma,  ut  inde  quasi  a  mundi  umbilico  ad  
reliquas  [Col.1282A]  circumquaque  nationes  gloriae  suae  nomen  cito  diffunderetur.  
In  umbilico,  inquam,  juxta  quod  Dominus  in  propheta  de  Jerusalem:  In  
medio,  inquit,  gentium  posui  eam  et  in  circuitu  ejus  terras  (Ezech.  V).  
Pater  vero  coenobii,  de  morte  fratris  post  revelationem  sibi  factam  sic,  non  modicam  
consolationem  accipiens,  exhilaratus  jam  dictum  venerabilem  patriarcham  citus  
adiit,  et  cuncta  pandit  ex  ordine,  quemadmodum,  supra  diximus,  nobis  ipse  
patriarcha  ore  proprio  enarravit.  
Unde  libet  hinc  intueri  quam  sit  singulariter  magnus,  quam  magnifice  singularis,  
cujus  gloriam  frater  ille  jam  angelorum  concivis  effectus  primum  terris  evangelizavit,  
priusquam  aliis  mundi  partibus,  [Col.1282B]  terrae  sanctae  primum.  Ibi  christus  
Domini,  vere  sequela  Christi,  post  mortem  suam  primum  evangelizatus,  ubi  et  ipse  
Christus  primum  est  evangelizatus  post  mortem.  Et  quemadmodum  mors  Christi  
mox  mundo  est  declarata  per  solem,  ita  et  mors  christi  Domini,  jubente  Domino,  
declaratur  mox  mundo,  non  quidem  per  alium,  sed  per  angelorum  concivem.  Veri  
quippe  solis  Christi  occasus  mundo  evangelizatur  per  temporalis  solis  obscurum,  
mors  vero  christi  Domini  per  aeterni  concivis  sui  datae  salutis  et  concessae  claritatis  
aeternum.  
 
 
12.  DE  CONVENIENTIA  MORTIS  CHRISTI  ET  CHRISTI  DOMINI.  
O  mors  Christi,  o  mors  christi  Domini!  Exemplar  [Col.1282C]  est  haec,  exemplum  illa.  
Et  vere  sic,  si  quis  attendat  et  inspiciat  quam  magna  convenientia,  quam  mira  
consonantia,  quam  concors,  quam  dulcis  melodia  sit  poenae  Christi  ad  poenam  
christi  Domini,  oblationis  ad  oblationem,  passionis  ad  passionem,  mortis  ad  mortem.  
Concors  quidem  melodia  et  ad  audiendum  dulcis,  etsi  ad  respondendum  gravis.  Hoc  
est  enim  in  propheta  canticum  illud  pro  Melech  ad  respondendum  succinentis  et  
subsequentis  chori  Christo  praecentore.  Et  quidem  chori  hujus  et  praecentoris  
concors  quidem  melodia  et  dulce  admodum  canticum.  Cum  quadam  tamen  
amaritudine  dulce  propter  compassionem,  nisi  quia  dulcescunt  mox  omnia  propter  
fructum  palmae  delectationem  obtentam.  Verum  in  libelli  hujus  historici  fine  
plenius,  [Col.1282D]  attentius  et  commodius  audietur  concors  melodia  haec,  et  tam  
dulce  quam  suave  canticum  hoc.  Adhuc  enim  canticum  hujus  materiae  
superaddendum  ipsius  necdum  penitus  contexta  materia.  Interim  vero  patroni  nostri  
et  patris,  ad  patriam  suam  jam  reversi,  sanctum  corpus  quod  ex  nobis  et  nobiscum  
adhuc,  quod  ascendens  mortis  suae  exuvias,  nobis  vero  quasi  legatum  pretiosum  
dereliquit;  hoc,  inquam,  sanctum  corpus  inhumatum  adhuc  debitis  humanitatis  
officiis  prosequamur  ad  tumulum.  
 
 
13.  DE  GESTIS  POST  MARTYRIUM.  
Breviter  tamen  praetangendum,  quod  mox  audita  per  civitatem  illa  prius  inaudita  
tam  scelesti,  tam  profana  facti  novitate,  universa  civitas  
consternata[Col.1283A]  obstupefacta  et  commota  est,  pectora  sua  tundentes  et  
manus  super  genua  et  manum  ad  manum  prae  stupore  et  dolore  ferientes.  Et  
patrem  suum  et  patronum  querentes  et  conquerentes  confestim  ad  ecclesiam  
concurrerunt.  Sed  ut  omittamus  divites,  soli  pauperes  acceleraverunt  ad  summi  
imperatoris  militem  trucidatum  sic,  utpote  qui  dum  militaret  adhuc  pauperum  fuerat  
sustentamentum,  pater  orphanorum,  pupillorum  adjutor,  judex  viduarum  et  
moerentium  consolator.  Tale  hominum  genus,  et  certe  soli  tales  divitibus  jam  
arescentibus  prae  timore  et  prementibus  se;  tales,  inquam,  et  soli  tales  currunt,  
accelerant,  festinant:  festinant  omnes,  festinat  quisque  quemque  praevenire,  
ejulantes,  querentes  et  conclamantes,  quo  pater  eorum  et  [Col.1283B]  patronus  
devenisset.  
Respiciamus  ad  passionem  Christi  et  videamus  si  non  sic  in  hac  passione  christi  
Domini,  sicut  in  passione  ipsius  Christi,  si  non  in  passione  militis,  sicut  et  in  passione  
imperatoris.  Ibi  piscatores,  ibi  mulieres,  soli  duntaxat  pauperes  hi  caeteris  occultis  
similiter  propter  metum.  Nec  immorandum  hic,  nec  plus  quam  necesse  capitis  et  
membri  sui  conferre  et  coaptare  passiones.  Legentibus  et  scientibus  hanc  et  illam  
solum  hic  sufficit  tetigisse.  Unde  et  omissis  caeteris  ad  pauperes  nostros  revertamur,  
qui  sicut  Christi  pauperes  ad  Christi  monumentum  tunc,  ita  isti  nunc  ad  ecclesiae  
pavimentum  cucurrerunt,  super  quod  sanctum  illud  corpus  adhuc  jacebat,  exanime,  
necdum  in  monumentum  positum.  [Col.1283C]  Quod  pauperes  currentes  et  
praecurrentes  mox  devote  adorant,  et  cum  summa  reverentia  manus  deosculantur  
et  pedes.  Hi  vero  pitacia,  alii  mapulas  in  sacro  illo  fonte  sanguinis,  qui  ubertim  super  
ecclesiae  pavimentum  emanabat,  tinxerunt,  devotionem  et  reverentiam  neomartyri  
exhibendam  et  gloriam  ipsius  in  brevi  per  mundum  ampliandam  jam  velut  quodam  
futurorum  praesagio  prophetantes.  
Demum  vero  circa  noctem,  vespera  quippe  erat  cum  opus  illud  tenebrarum  ageretur,  
testa  capitis  cum  corona  unctionis,  quae  in  modum  disci  dependebat  a  capite,  per  
cutis  modicum  fronti  haerens  adhuc,  capiti  resolidatur  et  coaptatur  ut  potuit,  et  sicut  
jacebat  super  pavimentum,  nec  exuto  adhuc  [Col.1283D]  nec  loto  corpore,  ut  
monachalis  praesertim  mos  est  sepelire  defunctos,  corpus  illud  sanctum  choro  ante  
altare  majus  monachorum  infertur  humeris.  
 
 
14.  DE  FORMA  JAM  EXANIMIS  CORPORIS.  
Tota  vero  nocte  illa,  post  grande  profluvium  sanguinis  quod  super  ecclesiae  
pavimentum  jam  emanaverat,  sanguis  sensim  per  rimas  vulnerum  capite  resolidato  
distillabat.  Unde  et  quod  dictu  mirum  et  grande  ipsius  virtutis  Domini  miraculum  
grata  admiratione  dignum,  post  caedem  tam  acerbam,  post  gladiorum  percussiones  
tam  duras,  ubi  testa  capitis  cum  corona  unctionis  separatur  a  capite,  post  tantum  
profluvium  sanguinis  et  demum  post  tam  densas  tota  nocte  sanguinis  stillas,  post  
omnia  [Col.1284A]  haec  non  facies  pallidior,  non  macrior,  non  frontem  sulcabant  
rugae  densiores,  non  oculorum  orbes  contractiores,  non  oculi  plus  reconditi  [non  
humor  ab  ore  profluens  aut  naribus],  non  collum  plus  exesum,  non  humerus  
demissior,  non  digitus  rigidior,  non  cutis  laxior  est.  Denique  in  nulla  corporis  parte  
ulla  poterat  extenuatio  seu  exinanitio  deprehendi;  ipsa  corporis  mortui  viva  
compositione  probante  hanc  sancti  viri  ultimam  exanimationem  non  exinanitionem  
fuisse.  Et  revera  decuit,  ut  qui  moriens  tam  decentem,  tam  decoram  ut  
praescripsimus  Domino  corporis  sui  compositionem  servaverat,  quam  nec  atra  mors  
imminens  potuit  deformare,  decuit,  inquam,  ut  ipsi  mortuo,  quia  jam  non  poterat  
ipse,  Dominus  retribueret  simile.  Et  retribuit  quidem,  [Col.1284B]  haec  enim,  quam  
descripsimus,  stibio  depingenda,  potius  quam  tetris  calami  litteris  describenda,  haec,  
inquam,  fuit  gratia,  hic  decor  exanimis  corporis  in  capite  sic  tunsi  et  tonsi  sic.  Quod  
certe  erat  magis  quam  mortuo  placide  dormienti  similius,  ita  ut  haesitarent  nonnulli  
etiam  si  obisset  adhuc.  Haec,  inquam,  fuit  gratia,  hic  decor  totius  corporis,  haec  
faciei  vivacitas,  haec  jucunditas,  haec  hilaritas  exhilarati,  imo  jam  impinguati  in  oleo.  
Haec,  ut  supra  nos  dixisse  meminimus,  haec  fuit  gloria  vultus  ejus  reversi  ab  exsilio  in  
primo  ecclesiae  suae  ingressu  inchoata,  nunc  vero  in  egressu  repatriante  ipso  
consummata:  quam  non  vehemens  mortis  spiritus  exsufflare  potuit,  sed  magis  de  
claritate  in  claritatem  transformavit  tanquam  a  Domini  Spiritu.  Sed  [Col.1284C]  quid?  
Certo  certius  et  luce  clarius,  quod  tam  decora,  tam  jucunda  compositio  corporis  mox  
quasi  praeco  fuit  praedicatrix  et  nuntia  aeternae  suae  jucunditatis,  ut  quam  
praefatus  ille  frater  angelorum  concivis  in  visione  spiritualiter,  hic  in  praesenti  oculo  
ad  oculum  corporaliter  probaretur,  ut  sic  inter  exitus  sui  initia  quasi  in  ore  duorum  
gloriae  suae  testimonium  staret.  Jacuit  itaque  in  lectica  nocte  illa  tota  sancti  viri  
corpus  ante  altare  ecclesiae  majus,  qui  tamen  jam  introivit  ad  altare  Dei,  ad  Deum  
qui  laetificabat  dolorem  ejus.  Jacuit  autem  corpus,  sicut  nec  lotum,  nec  exutum  
adhuc.  
 
 
15.  QUALITER  SANCTI  VIRI  CORPUS  SIT  DEDUCTUM  AD  TUMULUM.  
[Col.1284D]  In  crastino  vero  reaccedentes  viperae,  de  jam  saepedicta  progenie  
viperea,  virus  suum  per  linguam  suam  lanceatam  evomentes,  terribiliter  intonant,  si  
corpus  seductoris  illius  super  terram  foret  adhuc;  adjicientes  quod  nisi  citissime  ab  
hominum  oculis  amotum  absconderetur  sub  terra,  illud  per  totam  civitatem  equis  
distrahendum  aut  suspendendum  patibulo:  inhibentes  etiam  ne  corpus  seductoris  
inter  sanctorum  pontificum  sarcophaga  poneretur.  
Mox  vero  quidam  fratrum  monachorum  prae  tam  horrida  tam  sacrilega  
comminatione  stupefacti  et  exterriti,  accelerantes,  a  lectica  in  qua  jacebat  deposito  
corpore  primo  ipsius  coeperunt  vestimenta  tollere  et  post,  ut  moris  est  monachalis  
praesertim,  [Col.1285A]  lavare  corpus.  Verum  prima  tollentes  vestimenta,  quibus  ad  
oculos  hominum  utebatur,  interius  omnia  invenerunt  dissimilia,  juxta  illud  Sapientis:  
Frons,  inquit,  tua  populo  conveniat,  intus  vero  omnia  dissimilia  sint.  Quod  quidem  in  
isto:  invenerunt  quippe  mox  interius  atrum  quoddam  colobium  absque  caputio  
tamen.  Quod  ipsi  mox  cucullam  monachalem  interpretati  sunt.  Quo  exuto  intime  
repererunt  totum  corpus  cilicinis  coopertum.  Cilicium  in  humero,  cilicium  in  brachio,  
cilicium  in  dorso,  cilicium  in  tibiis,  viri  toto  corpore  cilicinis  quasi  obsuto.  Haec  erat  
poderis,  haec  talaris  vestis  Joseph:  hanc,  ut  circa  historiae  hujus  initium  nos  dixisse  
meminimus,  ex  quo  in  sacerdotium  promotus  mox  induit,  usque  ad  martyrii  sui  
consummationem  [Col.1285B]  non  exuit;  fratres  vero,  in  quorum  manibus  sanctum  
illud  corpus  erat,  praeter  spem  suam,  imo  supra  mundi  aestimationem  videntes  sic,  
cum  magno  tripudio,  imo  cum  quodam  mentis  jubilo  confestim  alios  de  fratribus  
convocarunt.  Et  quia[Col.1286A]  inter  ipsos  plerique,  quemadmodum,  et  mundi  
homines,  de  viri  sanctitate  dubitaverunt,  videntes  nunc  sic,  terribiliter  stupefacti  et  
salubriter  contriti,  immobiliter  confirmati  sunt.  Et  quasi  viso  terraemotu  et  vere  
ipsius  terraemotu  carne  tam  delicata,  tam  fragili  adeo  mota,  imo  immutata  sic,  viso,  
inquam,  terraemotu  hoc  quasi  evangelico  illi  centurioni  mox  conclamantes  
succinerunt,  dicentes:  Vere  Filius  Dei  erat  iste!  (Matth.  XXVIII.)  Igitur  postquam  
exutum  fuit,  postquam  lotum,  acceperunt  mox  corpus  Thomae  et  aliis  induerunt  
vestimentis,  sicut  mos  est  pontifices  sepelire.  Erat  autem  in  crypta  ecclesiae  
monumentum  novum,  excisum  de  petra  a  multis  diebus  quasi  ad  hoc  adeo  
praeparatum,  in  quo  nondum  quisquam  positus  [Col.1286B]  fuerat.  Et  propter  
metum  in  ecclesiae  crypta  illud  quasi  abscondentes  posuerunt  corpus  Thomae  in  hoc  
monumento  novo,  quod  erat  excisum  de  petra,  anno  ab  Incarnatione  Domini  1171,  
vitae  vero  ipsius  anno  circiter  quinquagesimo  tertio.  
 
 
INCIPIUNT  CAPITULA  TOMI  SEPTIMI.  
[Col.1285]    
1.  De  catalogo  eruditorum  Thomae.  
2.  De  hac  martyris  historia  non  mutilanda.  
3.  De  supplicatione  qua  meritis  et  orationibus  legentium  hanc  historiam  se  
commendat.  
 
 
 
TOMUS  SEPTIMUS.  
 
 
I.  DE  CATALOGO  ERUDITORUM  THOMAE.  
[Col.1285C]  
Et  quoniam  in  historia  hac  de  eruditis  Thomae  nunc  domini  et  gloriosi  neomartyris  
nostri  crebro  mentio  facta  est,  ut  ipsorum  nomina  in  aeterna  benedictione  sint,  qui  
in  tanta  tempestate  inter  tot  maris  voragines  patri  laboriose  nihilominus  et  
periculose  navem  suam  ducenti  navigii  coadjutores  exstiterant;  ipsorum,  inquam,  
tanquam  virorum  illustrium,  nomina  in  historiae  hujus  calce  exprimere  
commendabile  duxi.  
1.  In  primis  igitur  et  supra  omnes  eruditos  hos  omnium  eruditior  ipse  Thomas:  sicut  
eruditior,  ita  et  insignior,  roseus  et  rubicundus,  lavans  in  vino  stolam  suam  et  in  
sanguine  uvae  pallium  suum.  Qui  imperatoris  sui  instar  torcular  calcavit  solus,  et  
de  [Col.1285D]  Edom  tinctis  vestibus  de  Bosra  coelum  ascendit.  
2.  Inter  eruditos  vero  Thomae  eruditissimus  praeclarus  quidam,  sicut  natione  et  
nomine  Lombardus,  de  praeclara  civitate  Placentia  oriundus.  Hic,  ad  duo  matris  suae  
sponsae  ubera  diutissime  dependens,  tandem  ablactatus  a  lacte,  appulsus  ab  
uberibus,  in  sapientia  et  scientia  magnus  effectus  est.  Hic  discipulus  tempore,  quo  
vacabat,  quietis  et  otii  magistrum  in  exsilio  canones  docuit.  Ad  cujus  etiam  docentis  
pedes  quotidie  sedebat  discipulus  qui  scripsit  haec.  Nobiscum  semper  erat  comes  
individuus,  quousque  tandem  ob  praeclara  ipsius  merita  ad  
Romanam  [Col.1286C]  Ecclesiam  ab  exsilio  vocatus  et  sanctae  Romanae  Ecclesiae  
cardinalis  effectus,  demum  per  Romanum  pontificem  in  Beneventanum  
archipraesulem  promotus  est.  
3.  Post  hunc  Joannes  dictus  cognomento  de  Saresberia  natione  Anglus;  qui  ex  re  
nomen  habens  per  Dei  gratiam  duos  sibi  in  capite  sponsae  oculos  coaptarat,  
sermone  sapientiae  et  sermone  scientiae  abunde  sibi  dato,  per  spiritum.  Hic  cum  
neomartyre  nostro  in  tentationibus  ipsius  strenue  et  viriliter  ad  finem  usque  
permansit.  Qui  ob  praeclara,  non  ut  reputabat  sua,  sed  potius  neomartyris  nostri  
merita  gloriosa,  cito  post  domini  nostri  martyrium  a  patria  sua  Dei  vocatione  
evocatus  in  Senonensi  provincia,  in  qua  nobiscum  exsulaverat  prius,  
in  [Col.1286D]  Carnotensem  episcopum  promotus  est.  
4.  Post  hunc  Robertus,  cognomento  Folioth,  natione  Anglus,  tunc  archilevita  
Oxenefordensis,  in  gratiis  et  virtutibus  multarum  facierum  persona.  Cujus  si  vitam  et  
actus  cerneres,  in  duabus  sororibus  sibi  maritaliter  copulatis  alterum  Laban  socerum  
judicares.  Verumtamen  hic  patrem  suum  de  terra  egredientem  et  peregrinantem  ob  
quasdam  causas  secutus  non  est,  ut  non  sequeretur  paterna  prius  licentia  et  
benedictione  accepta.  Hic  postea,  ob  praeclara  ipsius  merita,  in  Herefordensem  
episcopum  promotus  est.  
[Col.1287A]  5.  Post  hunc,  Reginaldus  natione  Anglus,  sed  sicut  educatione  et  
cognomento  Lombardus,  pro  aetate  prudens  et  industrius,  animosus  et  efficax  in  
agendis,  qui  extra  patriam  aliquanto  tempore  nobiscum  fortiter  stans,  cito  doloris  
nostri  fuit  principium:  ob  causam  tamen  propter  quam  a  nostro  agone  et  paupertate  
ad  aulam  confestim  se  transtulit  ut  ibi  militans  principi  fortius  praeliaretur  contra  
nos.  Iste  tamen  in  domini  nostri  morte  sicut  pretiosa  et  triumphali,  salubriter  
praestante  Altissimo,  ad  quondam  dominum  suum  et  patrem  conversus  est  et  
reversus.  Qui  etiam  postea,  industria  et  probitate  ipsius  promerente,  ab  aula  ad  
Ecclesiam  assumptus,  in  Bathoniensem  episcopum  promotus  est.  
[Col.1287B]  6.  Post  hunc  nomine  et  fama  celebris,  Girardus  nomine  proprio,  
cognomento  Puella,  natione  Anglus.  Iste  post  longos  potus  turbidarum  aquarum  
Sior,  hausit  sibi  tandem  purissimas  de  fontibus  Siloe.  Quem  dux  noster  et  pater,  
priusquam  peregrinaretur,  primus  in  ordinem  clericatus  promovit,  et  primus  ei  
beneficium  ecclesiasticum  contulit.  Qui  cum  tota  die  cucurrisset  nobiscum,  tandem  
circa  diei  vesperam  in  cursu  remissior  quaerens  requiem  aliquantulum  a  nobis  
divertit.  Qui  tamen  postea  post  domini  nostri  de  hoc  mundo  transitum,  bonae  
mansuetae  et  honestae  conversationis  suae  et  scientiae  meritis  in  Conventrensem  
episcopum  promotus  est.  
7.  Post  hunc  Hugo,  cognomento  de  Nunant,  natione  [Col.1287C]  Normannus,  tunc  
archilevita  Lexoviensis,  pro  juventutis  suae  annis  tunc  in  consiliis  discretus,  in  
agendis  providus,  et  strenuus  in  exsequendis:  verum  peregrinatione  nostra  necdum  
finita,  reconciliatus  principi  de  patris  nostri  licentia  est  reversus.  Qui  per  annos  a  
principe  fidus  repertus,  et  strenuus,  sive  ab  aula  sive  ab  Ecclesia  nescio,  sed  hoc  scio  
quia  illo  de  quo  proxime  locuti  sumus  felicis  memoriae  Girardo  decretam  universae  
carnis  viam  ingresso,  ad  eamdem  sedem  pontificalem  promotus  est.  
8.  Post  hunc  Gilbertus,  cognomento  de  Glanvile,  natione  Anglus,  formam  habens  
conversationis  bonae  et  honestae,  et  omnium  inter  quos  
conversabatur[Col.1287D]  bonorum  moribus  se  conformans,  et  in  utroque  jure  
scientiam  commendabilem  assecutus.  Hic  postquam  nobis  semel  adhaesit,  nos  
deinceps  non  deseruit;  verumtamen  vocatione  omnium  novissimus  fuit.  Et  tamen,  
Altissimo  disponente  sic,  qui  fuerat  vocatione  novissimus,  factus  est  patri  nostro  
dignitatis  loco  proximior,  jam  quippe  cum  scriberem  haec,  in  episcopum  Rophensem  
electus.  
9.  Et  ut  mox  de  societate  nostra  non  quidem  episcopos,  sed  alios  privatos,  viros  
tamen  magnos  et  industrios  enumerem,  post  hunc  erat  Radulfus,  cognomento  de  
Serra  [natione  Anglus,  vir  mitis,  mansuetus  et  socialis],  qui,  etsi  non  episcopus,  vitae  
tamen  sanctitate  et  scientiae  plenitudine  adimplebat  episcopum.  Hujus,  cum  uvam  
acerbam  non  gustasset,  [Col.1288A]  obstupuerunt  dentes,  quia  cum  nec  fuisset  de  
familia  nec  de  archipraesulis  domo,  cum  parentibus  suis  jam  magis  sepulcro  quam  
exsilio  aptis,  exturbatus  est  et  proscriptus.  Qui  postea,  ob  praeclara  viri  merita,  
Remis  in  metropolitanae  ecclesiae  decanum  promotus  est.  
10.  Post  erat  Jordanus,  vel,  ut  alii  nominant,  Gordianus,  cognomento  de  Meleburna,  
natione  Anglus,  tunc  Cicestrensis  archilevita,  ejusdem  ecclesiae  decanus  postea,  vir  
pro  aetate  et  pro  tempore  quo  litteris  operam  dederat  non  mediocrem  scientiam  
assecutus,  verum  quia  villam  emit,  excusavit  se  et  patrem  peregrinantem  secutus  
non  est.  
11.  Post  hunc  Matthaeus  natione  Anglus,  sicut  natione  et  cognomine  Cicestrensis,  
juvenis  ingenio  [Col.1288B]  acer,  probus  et  industrius.  Qui  cum  jam  commode  
profecisset  in  litteris,  curiarum  et  curarum  saecularium  nexibus  a  litteris  retractus  
est,  cum  haec  scriberem  jam  Cicestrensis  decanus.  Hic  vero,  quia  minime  vocatus,  
patrem  peregrinantem  secutus  non  est.  
12.  Post  hunc  Gervasius,  similiter  sicut  natione  et  cognomine  Cicestrensis,  juvenis  
certe  tunc  sicut  in  moribus  et  in  litterarum  scientia  commendabilis,  verum  et  iste  
cum  nec  vocaretur,  patriam  egressus  non  est.  
13.  Post  hunc  Joannes,  cognomento  de  Tilleberia,  natione  Anglus,  vir  multum  habens  
pectoris  et  multum  oris.  Qui  tanquam  scriba  doctus  et  velox,  mox  cum  necesse  de  
cordis  sui  thesauro  nova  et  vetera  [Col.1288C]  proferebat;  verum  ipse  corpore  jam  
gravis  et  annosus,  quod  patrem  peregre  proficiscentem  non  est  secutus  excusatur.  
14.  Post  hunc  Philippus,  cognomento  de  Caune,  natione  Anglus,  vir  lenis  et  simplex.  
Qui  corporis  et  mentis  vires  in  humani  juris  studio  jam  exhauserat  plurimum  patrem  
suum  peregrinantem  secutus.  Sed  cum  aliquantisper  supposuisset  humeros  suos,  
sed  minime  sufficeret  tanto  tempore  ad  onus  paupertatis  portandum,  vidit  requiem  
quod  esset  bona  et  repatriavit,  prius  tamen  paterna  licentia  et  benedictione  accepta.  
15.  Post  hunc  Hervaeus,  cognomento  de  Londonia,  unde  et  oriundus.  Hic  mutuatis  
vasis  aureis  et  argenteis  [Col.1288D]  ab  Aegyptiis  in  deserto  mannate  saturari  
optabat.  Sed  a  patre  nostro  ad  virum  apostolicum  missus  obiter  morte  praeventus  
est.  
16.  Post  hunc  Gunterius,  cognomento  de  Wintonia,  unde  et  oriundus;  homo  simplex  
et  rectus,  timoratus  et  sine  querela.  Cui  quod  defuit  in  scientia,  commodius  ipsi  
desuper  est  suppletum  in  vita,  ipso  cum  Zacchaeo  statura  pusillo,  super  sycomorum  
ascendente  ut  vel  sic  transeuntem  videret  Jesum.  Hic  cum  magistro  in  tentationibus  
usque  in  finem  fideliter  permansit  et  constanter.  
17.  Post  hunc  Alexander,  lingua  paterna  vocatus  Cuelin,  sicut  natione  et  cognomento  
Gualensis.  Edoctus  quidem  in  litteris,  jucundus  in  verbis  et  in  verbis  jucundis  multus.  
Cujus  tamen  non  omnis  [Col.1289A]  virtus  in  ore  ipsius;  quin  potius  sicut  nec  lingua  
nec  ei  defuit  manus.  Cum  patre  nostro  et  pro  patre  nunc  ultroneus,  nunc  jussus,  
nunc  vero  missus,  crebro  inter  multa  pericula  caute  quidem  et  fortiter  operans  et  
constanter,  et  quod  in  natione  illa  valde  pretiosum,  sicut  operans  ita  semper  et  
ubique  domino  suo  fidem  servans.  
18.  Fuerunt  adhuc  et  duo,  unus  dictus  Rothlandus,  alter,  vero  Harialdus,  natione  
Lumbardi,  viri  quidem  industrii  et  praepotentes  in  litteris.  Quos  pater  noster  jam  
peregrinans  vocavit  ad  se.  Quibus  intuitu  litteraturae  suae  et  prudentiae,  cum  pauca  
haberent,  de  sua  paupertate  communicabat,  per  annos  singulos  primo  quem  
praenominavimus  marcas  decem,  alteri  vero  centum  argenteorum  
solidos,  [Col.1289B]  singulis  peregrinationis  suae  annis  largiendo.  
19.  Superest  de  hac  nostra  domini  nostri  beati  martyris  societate  unus  adhuc  domino  
nostro  charus  admodum  et  acceptus.  Quem  quidem  pono  per  se,  quasi  singulariter  
magnum  et  magnifice  singularem,  et  etiam  quia  vocatione  inter  novissimos.  Hic  est  
Humbertus  nomine  proprio,  natione  Lumbardus,  de  inclyta  illa  civitate  quae  
Mediolanum  dicitur  oriundus,  vir  opere  plurimum  potens  et  sermone.  Qui  sicut  de  
virtute  ad  virtutem,  pariter  et  per  ecclesiasticos  ascendens  gradus,  cum  adhuc  
exsularemus,  primo  fuit  Bituricensis  archidiaconus,  et  tunc  a  domino  nostro  vocatus,  
de  nostra  societate  factus  est  quasi  unus  ex  nobis.  Postea  vero  ob  praeclara  
ipsius  [Col.1289C]  merita  in  Mediolanensem  archipraesulem,  unde  et  ortus  fuerat,  
est  promotus.  Et  exinde  primo  secundove  hujus  promotionis  suae  anno  in  omnium  
patrem  et  patronum  est  conversus,  de  archipraesule  in  summum  Romanae  sedis  
pontificem  sublimatus,  hodie  totius  Ecclesiae  rector,  sicut  re  et  nomine  Urbanus  
tertius.  
20.  Ex  isto  igitur,  quem  posuimus,  tam  prudenti,  tam  forti  felicis  societatis  catalogo,  
aestimare  possumus  quam  magnanimus,  quam  magnificus  et  quam  munificus  fuerit  
dominus  noster  gloriosus  martyr  hic,  qui,  etsi  omnibus  nudatus  et  proscriptus  causae  
Dei  et  Ecclesiae  tales  secum  et  tantos  patronos  conquisivit.  
21.  Fuerunt  tamen  et  alii  nonnulli  inter  hos,  quos  [Col.1289D]  etsi  eruditos  et  
strenuos  hic  non  exprimo,  domino  quidem  suo  nihilominus  fidem  servantes  et  cum  
eo  cursus  agonem  usque  ad  metam  debitam  strenue  et  viriliter  consummantes.  Inter  
quos,  auctore  Domino,  quasi  abortivus  et  eruditorum  minimus  discipulus  qui  scripsit  
haec,  Herbertus  nomine  proprio,  natione  Anglus,  et  sicut  natione  et  cognomine  de  
Boseham.  
22.  Et  ne  illum,  de  quo  sermo  tam  celebris  est,  de  quo  etiam  in  historia  hac  supra  per  
loco  tetigisse  me  memini,  clericum  illum  videlicet  in  agone  martyris  brachio  
vulneratum  praeteream,  ipse  quidem  nomine  proprio  Edwardus,  cognomento  Grim,  
natione  Anglus,  quem  hic  per  se  ab  aliis  seorsum  pono,  quia  ipse  etsi  de  provincia,  de  
archipraesulis  tamen  propria  familia  non  erat:  sed  casu  sic  ad  
archipraesulem  [Col.1290A]  suum  nuper  tunc  reversum  ab  exsilio  visendum  venerat.  
Unde  ipsum  in  historia  hac  in  archipraesulis  eruditorum  catalogo  hoc  nequaquam  
pono.  Qui  tamen  jam  a  rebus  humanis  exemptus,  sicut  sperandum,  ab  Altissimo  in  
supercoelesti  sanctorum  suorum  catalogo  jam  positus  est.  
23.  De  his  autem,  quos  in  istorum  eruditorum  pono  catalogo,  ut  supra  singulos  
enumerando  notavimus,  quidam  nobiscum  ad  praelii  pondus  sustinendum  audaces,  
robusti,  strenui  et  constantes  paupertatis  amici  permanserunt,  pauci  abierunt  retro.  
Et  in  hoc  etiam  miles  suo  conformis  imperatori.  Nam  ut  nunc  de  aliis  praeteream,  
nec  enim  eorum  quisque,  quos  imperator  ipse  ad  apostolatum  elegit,  permansit,  et  
ut  omnium  eruditorum  nostrorum  nunc  [Col.1290B]concludam  catalogum,  omnes  
viginti.  
24.  Nemo  autem  miretur,  calumnietur  nemo,  si  inter  alios  in  isto  eruditorum  
catalogo  enumeraverim  aliquos  qui  patrem  suum  peregrinantem  secuti  non  sunt.  Hi  
inter  illos,  ut  videri  potest,  amicos  potius  numerandi,  qui  cum  sint  socii  mensae  
minime  tamen  permanent  in  die  necessitatis.  Aut  etiamsi  aliquos  horum  
nominaverim,  qui  patrem  quidem  peregrinantem  secuti,  sed  tamen,  necdum  
peregrinationis  labore  finito,  sunt  reversi.  Qui  nihilominus  fragili  illi  et  seducibili  
mulieri  possunt  videri  similes,  quae  retro  respiciens  in  statuam  est  conversa,  sive  illi  
qui  manum  suam  misit  ad  aratrum,  sed  et  similiter  retro  respiciens  regno  se  ineptum  
reddidit.  Si  inter  alios,  inquam,  eruditos  et  [Col.1290C]  hos  et  illos  hic  enumeraverim,  
nemini  mirandum  calumniandumve  hoc.  Sciat  potius  universa  mater  nostra  
catholica,  quia  et  illi  qui  patrem  peregrinantem  secuti  non  sunt,  sive  qui  secuti  et  
reversi,  fere  quotquot  paterna  prius  licentia  et  benedictione  accepta  sunt  reversi.  Et  
compassione  paterna  quotquot  hi  absoluti  a  patre.  Et  praeterea  unum  etiam  adhuc  
scimus  omnes  et  mundus  videt  sic.  Unde  nec  sermo  noster  apologeticus  pro  ipsis  
necessarius  nunc,  quia  et  illi  qui  non  secuti,  et  qui  secuti  nec  tamen  permanserunt,  si  
quo  contra  patrem  suum  gesserint,  si  quo  offenderint  modo,  salubriter  sunt  
conversi:  et  totis  cordis  visceribus  in  summa  mentis  devotione,  quidquid  prius  
gesserint,  per  mortem[Col.1290D]  et  post  mortem  patris  tam  pretiosam,  tam  
triumphalem,  coram  patre  suo  humiliati  et  ad  ipsum  amantissime  sunt  reversi.  
Tu  igitur,  pater  sancte,  martyr  gloriose,  qui  prius  in  campo  una  cum  imperatore  tuo  
athleta  fortissimus,  nunc  vero  in  solio  triumphator  es  gloriosissimus,  qui  per  mortem  
tuam  et  mortem  ipsam  et  ipsum  pariter  vicisti,  qui  super  te  mortis  imperium  habuit,  
serva  eos  qui  tecum  in  tuis  tentationibus  permanserunt,  ut  mereantur  fieri  socii  
consolationis,  qui  socii  fuerunt  passionis.  Serva,  inquam,  domine,  omnes  quos  in  
nomine  suo  tibi  Dominus  dedit,  illius  non  immemor  qui  cum  dilexisset  suos,  usque  in  
finem  dilexit  eos.  Serva  et  omnes  qui  tibi  fideliter  sunt  obsecuti  sive  secuti  sint  et  
reversi,  sive  qui  a  te  non  reversi,  quia[Col.1291A]  te  ex  licentia  paterna  non  sunt  
secuti.  Et  mihi  discipulo  tuo  tali  quali  nunc  historiographo  tuo,  per  avia  et  invia  
deserti  erranti  et  te  quaerenti,  de  tuo  duplici  spiritu  vel  modicum  quid  impertiri  
digneris.  Non  quod  ego,  peccator  homunculus,  Elisei  prophetae  tam  eximii  mihi  
usurpem  quid,  sed  quia  Elias  es  tu,  quod  mundo  et  spiritus  et  virtus  et  ne  quid  
deesset,  etiam  ipse  habitus  indicavit.  Mihi  ergo  puero  tuo,  quid  tibi  in  vinculis  
Evangelii  ministrare  consueveram,  vel  de  filo  prophetici  subtegminis  tui,  ne  inter  
deserti  hujus  frigora  nudus  peream,  tu  ascendens  huc  projice.  Nec  enim  credendum  
quod,  etsi  ignitum  currum  tuum  jam  conscenderis,  te  in  tanta  gaudiorum  abysso  
sempiterni  illi  inaccessibilis  claritatis  et  dilectionis  Spiritus  sancti  ardores  
sic  [Col.1291B]  absorbuerint:  quin  peregrinantium  et  periclitantium  adhuc  filiorum  
tuorum  sis  memor;  quin  potius  eo  ipso  ad  subveniendum  promptior,  sicut  credibile  
nunc,  es  et  potentior,  quanto  nunc  ipso  indeficienti  aeternae  pietatis  fonte  
debriatus,  per  mortem  tuam  triumphalem  amplius  confirmatus  est  principatus  tuus.  
Sed  ne  quis  vindicet  proprium  quod  totius  Ecclesiae  commune  beneficium  et  
gaudium  est,  sentiat  sicut  sperat  in  sanguine  tuo,  gloriose  martyr,  populus  salutem,  
clerus  libertatem  et  universus  ecclesiarum  orbis  patrocinium,  ut  sicut  tibi  pax,  ita  sit  
et  quondam  coadjutoribus  tuis  pax  et  peregrinis  tuis  pax  et  Ecclesiae  tuae  et  
universo  Ecclesiarum  orbi  in  sanguine  tuo  pax;  et  sit  clero  necdum  plene,  
etsi  [Col.1291C]  ex  parte,  jam  adepta  per  sanguinem  tuum  libertas  plena,  pro  quo  
novo  modo  et  inaudito  fortiter  constanti  et  constanter  forti  tu  te  ipsum  offerre  
voluisti.  
 
 
II.  NE  QUIS  HANC  MARTYRIS  HISTORIAM  MUTILET  DEPRECATUR.  
Hoc  autem  circa  historiae  istius  finem  oro,  opto,  et  sicut  audeo,  ipsius  etiam  martyris  
nomine  inhibeo,  ne  quis  lectorum  hanc  martyris  historiam,  etiamsi  cui  forte  videatur  
prolixior,  ullo  unquam  tempore  aut  mutilet  aut  excurtet;  prolixior  dico,  quia  et  ego  
ipse  prolixam  fateor,  quam  tamen  absque  multorum  offensa  et  magnorum,  quorum  
ego  hujus  historici  operis  eram  debitor,  non  potui  evitare  aut  licuit:  qui  non  solum  
tanti  viri  opera,  sed  et  causas  operum,  [Col.1291D]pariter  et  quae  ipsis  inerat  
aedificationis  virtutem  instantissime  a  me  describi  postulabant.  Quod  totum  molesta  
verborum  brevitate  stringi  non  poterat,  tam  ampla  operum  et  virtutum  
magnificentia  dilatatum.  Et  inde  sunt  crebrae,  quas  per  historiam  fecimus  
aedificationis  gratia  evagando,  digressiones.  [Col.1292A]Quod  si  forte  calumnietur  
quis  hoc  contra  legem  historiae,  si  placet  indulgeat,  recolens  factum  sic  non  ex  
multiloquio  meo,  sed  pro  voto  amicorum.  Nec  tamen,  si  quis  bene  historiarum  
inspexerit  schemata,  hoc  contra  historiae  legem,  imo  verius  secundum  legem.  De  
quo  tamen  alias.  Verumtamen  etsi  liber  historicus  hic  etiam  contra  historiae  legem  
sic  excreverit,  oro  tamen  et  opto  ne  ipsum  quis  mutilet  aut  excurtet,  nisi  forte  velit  
invide  tanti  viri  operum  extenuare  virtutem  aut  deprimere  gloriam.  Non,  inquam,  
mutilet,  nisi  forte  aliquid  excipiat,  quod  dignum  judicet  publice  in  ecclesia  legi,  
praesertim  in  festivo  martyris  natalitio  die.  Si  novit  melius,  corrigat.  Hoc  quidem  
placet;  sed  hoc  oro,  ne  mutilet.  Pro  multis  dico  qui  de  alieno  et  
veteri  [Col.1292B]  suum  quasi  novum  cudentes,  persaepe,  quae  magis  necessaria  
tanquam  superflua  resecant,  aut  ipsa  superflua  tanquam  plus  necessaria  retinent;  
persaepe  etiam  in  originali  inventa  juxta  sensum  suum  interpretando  et  mutilando  
corrumpentes;  nec  in  ipsis  auctoris  verbis  auctoris  mentem  sequentes,  sed  ipsa  ad  
propriam  suam  trahentes.  Hujuscemodi  quidem  mutilatores,  arborum  et  vitium,  in  
ramis  et  palmitibus  luxuriantibus  resecandis,  incautis  putatoribus  similes;  qui  
persaepe  magis  fructuosa  et  plus  necessaria  resecant,  dum  putant  se  arida  vel  spuria  
tanquam  superflua  resecasse.  Tu  igitur,  quisquis  es,  si  librum  historicum  aliumve  
nosti  condere,  conde  tuum,  non  facias  de  meo  veteri  et  a  me  
elaborato  [Col.1292C]  tuum  illaborate  novum:  aut  si  non  nosti  condere  tuum,  
quomodo  corrigendo  meum  et  quae  tibi  non  videntur  superflua  et  forte  magis  
necessaria  resecando  de  meo  quaeris  facere  tuum?  Si  potes,  me  ipsum  conveni  ut  
me  corrigam:  sin  autem,  meo  intacto,  tuum  novum  compone:  unum  dico,  quod  
utinam  absque  mutilatorum  offensa  dixerim,  sive  historicus  sive  alius  liber  mutilatus  
nunquam  mihi  usquequaque  fidus  erit,  nec  ego  ipsi.  Etiam  et  si  ipse  placuerit,  
semper  tamen  mihi  suspectus  est,  nec  unquam  plenam  ipsi  adhibiturus  sum  fidem.  
 
 
III.  LEGENTIUM  HANC  HISTORIAM  ORATIONIBUS  SE  COMMENDAT.  
In  hujus  vero  historici  libelli  calce  ultimo  id  oro  et  supplico,  ut  quisquis  in  
peregrinatione  mea  hac  [Col.1292D]  seu  finita  ipsa  historicum  hoc  martyris  canticum  
audire  desideraverit,  mihi  tali  quali  historiographo  orationum  et  meritorum  suffragiis  
fraternae  unitatis  intuitu  communicare  dignetur  et  semper  derelicti  sit  memor.  
Amen.  
 
[Col.1291]  (Ex  omni  hoc  libello  quinque  solum  deficiunt  plagulae  sive  paginae  decem.  
In  duobus  tribusve  locis  inserta  sunt  pauca  ex  Quadrilogo  desumpta  et  uncinis  
inclusa.  Vide  plura  de  hoc  in  Quadrilogo  secundo,  Vit.  S.  Thom.  supra.)  
 
 
 
 
[Col.1293]    
HERBERTI  DE  BOSEHAM  LIBER  MELORUM.  
 
 
INCIPIT  PROLOGUS  LIBRI  MELORUM.  
[Col.1293A]  Finita  sancti  viri  historia  velut  quodam  praemisso  cantico,  mox  sicut  
citharizantium  mos  est,  ad  laudem  martyris  tres  subjicimus  consonantias,  ex  quibus  
formati  sunt  meli  tres.  Prima  consonantia  est  de  consimilitudine  seu  concordia  
visibilis  pugnae  martyris  militis  ad  visibilem  pugnam  Christi  imperatoris;  et  inde  
formatur  melus  primus.  Secunda  consonantia  est  de  concordia  visibilis  palmae  militis  
ad  visibilem  palmam  imperatoris;  et  inde  formatur  melus  secundus.  Tertia  vero  
consonantia  est  de  concordia  invisibilis  palmae  militis  ad  invisibilem  
palmam  [Col.1294A]  imperatoris;  et  inde  formatur  melus  tertius:  unde  et  libellum  
consonantias  has  citharae  instar  resonantem  nomine  melorum  inscripsimus.  In  quo  
nonnulla  de  post  martyrium  gestis  continentur.  Cujus  quia  tota  pene  materia  de  
praemissa  martyris  pendet  historia,  libello  historico  istum  melorum  mox  adnectimus.  
Finito  vero  isto  melorum  libello,  adjicio  in  volumine  hoc  homiliam  unam  de  martyris  
natalitio  die.  Et  in  fine  voluminis  postponitur  funestum  illud  chirographi  scriptum,  
quod  prius  exsilii  nostri  et  postea  martyrii  causa  fuit.  
 
 
CAPITULA  IN  LIBRUM  MELORUM.  
[Col.1293]    
1.  De  consonantia  visibilis  pugnae  militis  ad  visibilem  pugnam  imperatoris:  ecce  
melus  primus.  
2.  De  consonantia  visibilis  palmae  militis  ad  visibilem  palmam  imperatoris:  ecce  
melus  secundus.  
3.  De  consonantia  invisibilis  palmae  militis  ad  invisibilem  palmam  imperatoris:  ecce  
melus  tertius.  
 
 
Expliciunt  capitula  in  librum  Melorum.  
[Col.1293B]  Libello  vero  melorum  cum  tribus  melis  suis  consummato  adjicit  
homiliam  suam  unam  de  martyre,  quae  sic  incipit:  Cantemus  Domino.  In  omnium  
vero  calce  scriptum  illud  funestum  chirographi  instar  confectum  postponitur  quod  
primo,  ut  mundus  vidit  et  invidit,  archipraesulis  exsilii  et  demum  martyrii  causa  fuit.  
 
 
PRIMUS  HIC  MELUS  DE  VISIBILI  ET  CONFORMI  PUGNA  MILITIS  AD  CONSIMILEM  
PUGNAM  IMPERATORIS.  
 
 
INCIPIT  LIBER  MELORUM  
Finita  vero  de  sancti  viri  vita  et  actibus  historia  hac,  quasi  quodam  de  tanti  Christi  
athleta  praemisso  [Col.1293C]  cantico,  post  qualecunque  canticum  hoc  tempus  nunc  
exigit,  ut  deinceps,  post  tam  difficilem  pugnam  et  tam  gloriosam  victoriam,  ad  
ejusdem  laudem  utramque  moveamus  manum,  utrasque  pulsemus  chordas,  et  
humilis  et  manu  fortis  David  tangamus  citharam:  ut  juxta  promissionem  nostram  
supra  in  historico  cantico  hoc,  quam  consors,  quam  consonans,  quam  concinens  
harmonia  sit  pugnae  militis  ad  pugnam  imperatoris,  agonis  ad  agonem,  sudoris  ad  
sudorem,  poenae  ad  poenam,  occursus  ad  occursum,  oblationis  ad  oblationem,  
audientiae  ad  audientiam,  passionis  ad  passionem,  mortis  ad  mortem,  sub  quodam  
melo  brevi,  etsi  in  gravibus  chordis  citharae  dulci  tamen  resonemus.  Nec  arbitretur  
quis  me  sudores  et  agones  [Col.1294B]  imperatoris  et  militis,  seu  palmae  hinc  inde  
gloriam  coaequare  velle  aut  attentare  hoc,  sed  solum  conferre  agonem  militis  cum  
agone  imperatoris,  tam  sedulo,  tam  fortiter,  tam  viriliter,  tam  e  vestigio  
imperatorem  suum  etsi  non  consequentis,  subsequentis  tamen,  et  tam  concorditer  
succinentis  et  respondentis  in  choro  imperatore  ipso  Christo  praecentore.  Nemo  
autem  meli  hujus  auditorum  exspectet  quod  de  pugna  interiori  et  invisibili  quidquam  
resonet  melus  hic,  cum  tamen  duplex  pugna  sit,  quibus  quisque  militum  exagitatur,  
solo  imperatore  excepto.  Cujus  solum  fuit  pugna  exterior,  non  intra  se,  in  ipso  solo  
carne  nunquam  concupiscente  adversus  spiritum  neque  spiritu  
adversus  [Col.1294C]  carnem.  Verum  modo  nihil  mihi  et  pugnae  illi,  qua  sicut  
duntaxat  homo  exagitabatur  miles,  sed  imperator  Deus  homo  nunquam,  unde  
interiorem  illam  spiritus  et  carnis  pugnam  nunc  pertranseo.  Et  praesertim  cum  nunc  
duntaxat  proposuerim  conformitatem  ostendere  pugnae  militis  ad  pugnam  
imperatoris,  visibilis  solum  et  exterioris  ad  exteriorem  et  visibilem,  nequaquam  
pugnae  interioris  et  pugnae  utpote  sine  qua  imperator.  
Et  quidem  in  primis  inter  primi  meli  hujus  initia  quasi  primas  Davidicae  hujus  citharae  
chordas  pulsantes  altius  repetamus,  ut  harmoniae  melus  eo  suavior  et  dulcior  etsi  
longior  sit.  
 
 
PRIMI  MELI  PRIMA  NOTULA.  
Imperator  igitur  mox  inter  prima  secundum  [Col.1295A]  carnem  nativitatis  suae  
initia,  cum  mundo  apparere  inciperet,  et  ad  mundi  et  inferni  potestates  debellandas  
descendisset;  mox,  inquam,  fugit,  latuit  et  abscondit  se,  exsul  factus  et  extorris  cum  
patre  suo  et  matre.  Et  miles  quidem  similiter  sic,  mox  cum  se  ad  imperatoris  
tirocinium  transtulit,  quasi  recens  natus,  quia  novus  factus  ex  veteri;  mox,  inquam,  
fugit,  latuit  se  abscondens,  exsul  similiter  et  extorris  et  cum  eo  tota  ejus  cognatio.  
Rememoremus  nunc  praemissi  historici  cantici  pericopen  hanc.  
 
 
2  NOTULA.  
Imperator  anno  septimo  ad  patriam  suam,  ad  regnum  suum  revertitur  inimico  rege  
jam  defuncto.  Et  miles  similiter  septimo,  rege  persequente  salubriter[Col.1295B]  ut  
credebatur  subverso  et  contrito.  
 
 
3  NOTULA.  
Imperator  ab  exsilio  reversus  in  septimo,  annis  viginti  sex  praesens  et  non  fugiens,  
fortiter  et  viriliter  in  patria  sua,  in  regno  suo  omnipotentis  patris  sui  praelia  dimicat.  
Et  miles  similiter  ab  exsilio  reversus  in  septimo,  in  patria  sua,  in  ecclesiastico  
principatu  suo,  diebus  viginti  sex,  ut  dies  detur  militi  sicut  annus  imperatori,  diebus,  
inquam,  solum  viginti  sex,  quia  ultra  non  licuit,  nec  imperator  plus  voluit,  imperatoris  
praelia  strenue  fortiter  et  acriter  instauravit.  Cui  imperator  tanquam  alii  cuidam  
commilitoni  suo  viro  prophetico  diem  pro  anno  dedit.  
 
 
4  NOTULA.  
[Col.1295C]  
Imperatori,  appropinquante  passione,  Hierosolymam  ascendenti,  cum  processione  
magna  occurit  pauperum  turba  plurima,  benedictionem  illi  propheticam  
decantantes.  Similiter  et  militi  Cantuariam  appropinquanti  passione  sua  jam  
imminente.  Rememoremus  nunc  de  praemisso  historico  cantico  pericopen  hanc.  
 
 
5  NOTULA.  
Imperator,  passione  sua  appropinquante,  ingressus  templum  coepit  ejicere  
vendentes  et  ementes.  Et  miles  similiter,  appropinquante  sua,  ingressus  ecclesiam,  
gladiatores  et  lanistas  attentavit  ejicere.  
 
 
6  NOTULA.  
[Col.1295D]  Imperator  a  commilitone,  magister  a  discipulo,  ad  mortem  proditur;  et  
miles  similiter,  non  quidem  ab  uno,  sed  a  multis,  proditione  sicut  ibi  et  hic  sacrilegio  
et  hoc  et  illo,  Judaeis  tunc  suum  et  Christianis  suum  nunc  pontificem  occidentibus.  
 
 
7  NOTULA.  
Imperatoris  et  sacerdotis  judicium  mortis  principes  sacerdotum  formaverunt,  et  
militis  similiter  sacerdotis  principes  sacerdotum  imo  verius  principes  sacerdotes.  
Rememoremus  et  hic  de  praemisso  historico  cantico  hoc  pericopas  has.  
 
 
8  NOTULA.  
Imperator,  cum  jam  tempus  appropinquaret  ut  de  mundo  transiret  ad  Patrem,  
audacter  occurrit,  ultroneus  se  obtulit:  et  miles  quidem  quam  
audacter,[Col.1296A]  quam  ultroneus  hoc  ipsum  imperatorem  suum  hic  e  vestigio  
sequens  paulo  antedictum  excidisse  non  arbitror.  
 
 
9  NOTULA.  
Imperator  gladium  ferri  cohibuit,  et  miles  similiter  contempsit  hunc,  etsi  alterum  pro  
tempore  et  pro  militiae  suae  debito  gladium  verbi  exerens  exer  cuerit.  
 
 
10  NOTULA.  
Imperator  pro  suis  commilitonibus  oravit,  et  miles  similiter,  cum  omni  etiam  imperio  
arguens,  et  suos,  etsi  non  de  gladio  suo  quo  ab  imperatore  ipso  accinctus  erat,  
defensans.  
 
 
11  NOTULA.  
Imperator  semetipso  tradente  se  captus,  et  mox  [Col.1296B]  ipsius  milites  dispersi:  
et  miles  similiter  ipso  se  tradente.  
 
 
12  NOTULA.  
Imperatore  percusso  dispersi  prius  milites  reversi  sunt  ad  propria:  similiter  et  sui  
militis,  percusso  milite,  pro  corona  carnis  corona  spiritus  immarcescibilis.  
 
 
13  NOTULA.  
Imperator  coram  tondente  se  tanquam  ovis  obmutuit:  et  miles  similiter  coram  
tondente  se  et  coronam  capitis  etiam  abscidente  a  capite:  et  certe  dura  tonsura  
haec.  
 
 
14  NOTULA.  
Imperator  corona  spinea  coronatus  est,  sed  pro  [Col.1296C]  corona  corona  datur,  
pro  corona  spinea  corona  gloriae:  et  militi  quidem  corona  tollitur,  sed  pro  corona  
corona  redditur,  pro  corona  carnis  corona  spiritus  immarcescibilis.  
 
 
15  NOTULA.  
Imperator  pergens  ad  crucem,  crucem  suam  bajulavit:  et  miles  similiter  cum  
accederet  suam  imperatoris.  
 
 
16  NOTULA.  
Imperator,  ab  eo  dispersis  commilitonibus,  torcular  calcavit  solus;  miles  similiter  
dispersit  suos.  
 
 
17  NOTULA.  
Imperatore  mortuo,  commilitones  sui  per  sacerdotum  principes  extra  synagogam  
facti  sunt:  similiter  [Col.1296D]  et  milite  mortuo  sui  extra  communionem  quibus  
nostri  sacerdotum  principes  vix  etiam  audent  communicare  adhuc.  Huic  pericopae  
ego  qui  haec  scribo  testimonium  perhibeo,  quia  hoc  video  ipse  et  sentio,  aliis  
passionis  meae  sociis  jam  de  mundo  sublatis,  me  absque  patre  et  confratribus  quasi  
orphano  derelicto.  
 
 
18  NOTULA.  
Imperatoris  mors,  quasi  veri  solis  occasus,  mox  mundo  declaratur  per  temporalem  
hunc  solem:  et  militis  quidem  mors  quasi  angelorum  gaudium  mox  mundo  
evangelizatur  per  angelorum  concivem.  
 
 
19  NOTULA.  
Imperator  a  quatuor  militibus  crucifigitur:  et  miles  similiter  a  quatuor  decalvatur.  
 
 
20  NOTULA.  
[Col.1297A]  
Imperatore  jam  mortuo,  milites  quatuor  ipsius  sunt  in  quatuor  vestimenta  partiti:  et  
similiter  militis.  
 
 
21  NOTULA.  
Imperatoris  tunica,  eo  quod  inconsutilis  indivisa:  et  militis  similiter  cilicia,  eo  quod  
vilia  et  inutilia.  
 
 
22  NOTULA.  
Imperator  prope  Jerusalem  in  loco  Calvariae  crucifigitur:  et  miles  in  ipsa  Jerusalem  
civitate  sancta  ipsius  Salvatoris  ecclesia  decalvatur.  
 
 
23  NOTULA.  
Imperatoris  sepulti  monumentum  mox  pauperes  et  soli  pauperes  adeunt:  et  similiter  
ad  inhumati  [Col.1297B]  adhuc  militis  pavimentum  cucurrerunt,  cum  adhuc  ei  pro  
monumento  pavimentum  fuisset.  
 
 
24  NOTULA.  
Imperatore  jam  sepulto,  etiam  adhuc  occulti  divites  propter  metum:  similiter  et  
milite  etiam  jam  occiso  et  insepulto.  
 
 
25  NOTULA.  
Imperatore  mortuo,  viso  terraemotu  et  caeteris  quae  fiebant,  mox  Filius  Dei  creditur  
et  vere  justus  fuisse  praedicatur:  et  mortui  militis  exuto  mox  corpore  similiter  miles  
ab  incredulis  et  Dei  filius  et  vere  justus  fuisse  evangelizatur.  
 
 
26  NOTULA.  
Imperatoris  corpus  in  monumento  novo  in  petra  [Col.1297C]  excisa  ponitur:  et  militis  
similiter  in  excisa  petra  in  monumento  novo,  in  quo  nondum  quisquam  positus  
fuerat.  
 
 
27  NOTULA  
Imperator  post  mortem  suam  titulo  non  gloriose  inglorio,  sed  inglorie  glorioso  
seductor  vocitatur:  et  miles  similiter  etiam  eodem  post  mortem  gloriatur,  a  suis  
gladiatoribus,  seductor  etiam  post  mortem  appellatus,  sicut  Imperator  a  
crucifixoribus  suis,  id  etiam  addentes  de  militis  corpore  quod,  nisi  citissime  a  visu  
hominum  absconderetur  sub  terra,  mox  foret  illud  aut  equis  distrahendum,  aut  
suspendendum  patibulo.  Rememoremur  circa  istius  historici  cantici  hujus  finem  
quasi  jam  extremam  pericopen  hanc,  et  ut  in  fine  meli  quasi  ab  Ω  ad  [Col.1297D]  Α,  a  
fine  videlicet  ad  principium  revertamur,  imperator  siquidem  iste  quem  miles  
sequitur  sicut  Α  est  sic  et  Ω,  igitur  ut  ad  Α  revertamur,  ipso  tempore  quo  Imperator  
natus  et  miles  renatus,  imo  verius  sicut  et  Imperator  natus,  tunc  enim  martyr  vere  
nascitur  et  quasi  tunc  primum  ad  esse  prodit,  cum  ad  illud  quod  verum  esse  est  
pervenit,  quod  solum  esse  est,  praeter  quod  non  est  esse  quod  est,  et  haec  sunt  
quae  mater  colit  Ecclesia  natalitia  martyrum  vera,  videlicet  quae  ipsi  adepti  sunt  vere  
stabilia  et  aeterna  gaudia  aeternorum;  tunc  primo,  tanquam  si  prius  non  fuissent,  
incipientes  esse  ut  sint  cum  primo  ad  illud  quod  verum  esse  est  sic  pervenerint.  
Itaque  quando  imperator  et  miles  natus  ille  in  carne,  hic  in  spiritu.  
 
 
28  NOTULA.  
[Col.1298A]  
Imperator  quidem  natus  in  plenitudine  temporis.  Et  miles  similiter  tunc,  nec  solum  in  
plenitudine  temporis,  sed  et  aeternitatis.  Et  ut  adhuc  addam  expressius  quid,  quod,  
ni  fallor,  fuit  oraculum  et  quasi  quoddam  praesagium  futurorum,  ipsa  etiam  in  carne  
nativitas  militis  fuit  prope  diem  natalem  secundum  carnem  imperatoris.  
 
 
29  NOTULA.  
Imperator  igitur  bis  natus,  semel  ante  saecula  ex  Deo  Deus,  et  in  tempore  
plenitudinis  ex  homine  homo.  Sic  et  miles  in  eadem  temporis  plenitudine,  prius  in  
carne  natus,  post  in  spiritu,  gemina  sibi  in  hac  temporis  plenitudine  ab  imperatore  
suo  nativitate  concessa,  sicut  et  imperator  ipse  bis  natus,  ut  [Col.1298B]jam  diximus,  
semel  ante  saecula  ex  patre  sine  matre,  postea  in  fine  saeculorum  cum  temporis  
plenitudo  venisset,  natus  de  matre  sine  patre;  imperatore  quidem  ipso  sine  socio  
sine  exemplo  vindicante  sibi  privilegium  in  utraque  nativitate  hac.  Et  quidem  ut  jam  
tetigimus,  similiter  duplex  fuit  nativitas  militis,  et  hoc  in  his  natalitiis  diebus  
imperatoris.  Militis  siquidem  quemadmodum  et  caeterorum  filiorum  Adam  prima  
carnis  nativitas  ex  patre  carnali  et  matre,  sed  secunda  revera  sine  patre,  sine  matre  
carnali,  dico,  non  spirituali.  Sed  profecto  gemina  haec  nativitas  militis  fuit  in  his  
diebus  natalitiis  imperatoris,  his  duabus  nativitatibus  et  duobus  his  militis  diebus  
natalibus  quasi  [Col.1298C]  stipantibus  et  ex  aequo  mediantibus  ipsam  imperatoris  
secundum  carnem  nativitatem,  et  ipsius  quasi  medium  natalitium  diem.  Festo  
quippe  Beati  Thomae  apostolici  miles  hic  noctu  natus  a  Thoma  Thomas  est  
nominatus.  Itaque  ante  imperatoris  secundum  carnem  natalem  diem  quinto  die  
miles  in  carne  natus,  post  etiam  die  quinto  iterum,  sed  in  spiritu  nascitur.  Ecce  
quomodo  gemina  nativitas  militis  ex  aequo  quasi  circumstet  et  limitet  ipsum  
imperatoris  natalem  diem,  ipsam  ejus  nativitatem  secundum  carnem.  Quasi  in  ipso  
et  ex  ipso  nativitatis  suae  imo  nativitatum  suarum,  sicut  et  imperatoris  duae  sunt,  et  
ex  ipso,  inquam,  nativitatum  suarum  tempore  imperatoris  commilito  conformis  
admodum  futurus  et  sequela  consimillima  praeostensus  et  ut  
Thomas  [Col.1298D]  Thomae  patrinus.  filiolo  adjungatur,  duo  isti,  patrinus  videlicet  
et  filiolus,  imo  verius  jam  plene  adultus  filius,  duo,  inquam,  isti  Thomae  nativitatis  
Dominicae  et  Domini  in  carne  nati,  quasi  quaedam  destinatae  ad  hoc  coelestes  
excubiae  sunt.  Quorum  dies  pro  utriusque  natalitiis  tam  celebres,  tam  solemnes,  
ipsum  Dominicae  nativitatis  diem,  et  ante  et  post,  sic  quasi  ex  aequo  circumdant,  ut  
quasi  inter  duos  hos  commilitones  suos  ex  directo  et  aequo  medius  eorum  stare  
videatur  ipse  imperator  eorum,  Jesus  Christus.  Et  quod  adhuc  novum  nec  minus  
auditu  delectabile,  si  tamen  ad  multorum  assertivam  relationem  pro  certo  sic,  sicut  
tempus  Dominicae  nativitatis,  sic  quasi  ex  aequo  limitatur  a  Thoma  et  Thoma,  et  
locus  Dominicae  passionis  [Col.1299A]  Jerusalem,  quae  quasi  centrum  a  Thoma  in  
India  et  a  Thoma  in  Anglia  ex  aequo  distare  experto  dicitur.  Et  si  ita  in  mundo  hoc,  
quanto  magis  in  regno  illo  communior,  imo  unior,  imo  unus  cum  Thoma  et  Thoma  
Christus  Jesus  imperator  hic.  
Cum  nemo  dubitet  haec  quae  in  mundo  hoc  visibili  ab  Altissimo  disponuntur,  figuras  
esse  aut  velut  umbras  quasdam  et  oracula  eorum,  quae  in  mundo  invisibili  et  
principali  academicorum,  videlicet  archetypo  sub  luce  indeficienti  et  vera  et  veritate  
geruntur  immobili.  Ubi  omnia  quae  facta  sunt  per  ipsum  in  ipso  vita  sunt.  Sed  de  his  
alias.  Ad  praepositos  citharae  melos  resonandos  revertamur.  
 
[Col.1299B]  PRIMUS  MELUS  FINITUR  HIC,  ET  MODULATUR  DEINCEPS  NUNC  
CITHARAM  DAVIDICAM  AD  SECUNDUM  
Ecce  quia  praemisso  historici  cantici  verbo,  mox  sicut  promisimus  hucusque  
audivimus  in  humilis  et  manu  fortis  regis  cithara  pugnae  militis  ad  pugnam  
Imperatoris,  quam  sicut  concors,  quam  consona,  quam  concinens  melodia.  Ecce  
quale  canticum  in  nullo  absonum,  in  nullo  dissonum,  pugnae  videlicet  Imperatoris  et  
pugnae  militis  quoddam  velut  alternum  canticum.  Imperatoris  dico  praecedentis  et  
praecinentis  et  militis  imperatorem  suum,  etsi  non  consequentis,  subsequentis  
tamen,  et  concorditer  respondentis  in  choro  praecentori.  Hoc  quippe  est  illud  
prophetae  canticum  pro  Melech  ad  respondendum.[Col.1299C]  Sed  melus  totus  
lugubris  hic,  et  velut  raucidum  et  amarum  totum  canticum  hoc,  utpote  in  inferioribus  
citharae  chordis  decantatum.  Siquidem  juxta  musicae  artis  legem  sunt  et  in  cithara  
hac  sicut  graves  chordae  et  acutae;  et  graves  quidem  quasi  raucum  et  spissum  
resonant,  sed  tinniunt  acutae.  Graves  quidem  resonant  cum  imperatoris  et  militis  
pronuntiantur  humana,  ex  quibus  dolor  et  moeror,  multiplex  videlicet  poena,  et  
crebra  et  laboriosa  in  multis  pugna  et  demum  ipsa  mors.  Ecce  raucus  sonus  et  
spissus.  Et  de  his  lugubris  in  cithara  hac  melus.  Verum  acutae  citharae  hujus  chordae  
tinniunt,  cum  imperatoris  et  militis  praedicantur  divina,  ex  quibus  gaudium,  
tripudium  et  jubilatio,  palma  et  palmae  [Col.1299D]  corona,  incorruptio  ipsa  et  
immortalitas.  Ecce  clarus  sonus  et  purus,  et  melus  de  his  jucundissimus  in  cithara  
hac.  Et  unum  quidem  in  cithara  hac,  prout  edocti  a  rege  citharoedo  artifice  manu  
citharizavimus  melum,  moestum  quidem  et  lugubrem  et  solum  in  gravibus  citharae  
chordis  resonantem:  utpote  de  tam  varia  et  multiplici  poena,  et  tam  frequenti  quam  
difficili  pugna,  et  demum  de  tam  dura,  tam  dira  morte  imperatoris  et  morte  militis.  
Lugubris  et  gravis  melus  hic.  Nam  ut  alia  multa  dura  gravia  et  probrosa  taceam,  quid  
imperatoris  cruce  gravius?  quid  ignominiosius?  Et  item  quid  tali  militis  decalvatione  
durius?  quid  profanius?  Tolerabilis  tamen  lugubris  melus  de  his.  Siquidem  etsi  
compatiendum  pro  auditis,  congaudendum  tamen  auditui.  Quia  [Col.1300A]  postea  
juxta  musicae  artis  legem;  post  graves  citharae  chordas  quae  in  hujus  lugubris  meli  
modulatione  inferius  resonant,  ascenditur  et  subsequitur  in  cithara  in  acutis  ipsius  
chordis  suavissimus  certe  melus  et  jucundissimus.  Adeo  etiam  ut  citharae  quae,  sicut  
jam  audivimus,  huc  usque  resonabat  ad  luctum,  postea  convertatur  in  jubilum:  unde  
et  magistri  citharoedi  ipsius  regis  veri  David  in  hac  cithara  sua  citharizantis  vox  
haec:  Ecce,  inquit,  ascendimus  Hierosolymam  et  Filius  hominis  tradetur  principibus  
sacerdotum  et  Scribis,  et  condemnabunt  eum  morte,  et  tradent  eum  gentibus  ad  
illudendum  et  flagellandum  et  crucifigendum  (Marc.  X).  Ecce  luctuosus  in  hac  David  
cithara  melus,  ipso  David  eam  in  gravioribus  chordis  tangente  et  modulante  sic.  Sed  
quae  [Col.1300B]  modo  sic  resonabat  ad  luctum,  mox  vertitur  in  gaudium:  Et  
tertia,  inquit,  die  resurget  (ibid.).  Pariter  et  discipulus  citharoedus,  citharizans  in  
cithara  hac  et  Magistrum  sequens,  mox  postquam  doloris  et  luctus  melum  in  
gravioribus  et  inferioribus  citharae  chordis  citharizaverat,  mox  flexo  plectro  et  eo  
dulciores  quo  acutiores  citharae  chordas  superiores  tangens,  et  alterius  modi  melum  
in  cithara  modulans  jucunde  et  velut  cum  tripudio  decantabat  in  cithara.  Propter  
quod,  inquiens,  exaltavit  illum  Deus  et  donavit  illi  nomen  quod  est  super  omne  
nomen  (Philipp.  II).  Ecce  quia  post  tam  luctuosum  melum  quam  dulcis,  quam  
jucundus,  quam  plenus  gaudio  et  tripudio,  mox  alter  et  alterius  modi  melus  ad  
crucifixi  imperatoris  gloriam  et  praeconium  inauditum  mox  
adnectitur,  [Col.1300C]  qui  post  crucem  et  per  crucem  adeo  exaltatur,  cui  nomen  et  
nomen  quod  est  super  omne  nomen  datur,  ut  per  tam  ignominiosam  poenam  etiam  
esset  sibi  gratiae  quod  et  naturae.  Cui  velut  omnium  monarcho  ejusdem  poenae  
merito,  ut  in  eodem  praetacto  discipuli  citharoedi  melo  subsequitur  trium  
saeculorum  mundorumve  trium  omne  genu  curvatur,  angelorum  videlicet,  
hominum,  daemonum.  Cui  et  omnium  credentium  lingua  confitetur  quod  post  
tantam  ignominiam  crucis  ipse  sit  in  coaequali  et  coaeterna  gloria  omnipotentis  
Patris.  Et  quidem  meli  hujus  notulae  consimiles  his  imperatoris  similiter  ad  gloriam  et  
laudem  militis  in  hac  cithara,  etsi  non  in  tam  altis,  tam  acutis  citharae  chordis  
resonandae.  [Col.1300D]  Ecce  enim  quia  sicut  imperatori  post  crucem,  ita  et  militi  
post  decalvationem  nomen  maximum  per  universa  orbis  climata  datur.  Cui  nec  
dubitandum  a  coelestibus,  terrestribus  et  infernalibus  exhibetur  reverentia  et  
conclamatur  victoria.  Cui  et  omnis  lingua  confitetur  quod  post  tam  duram,  tam  
diram  capitis  tunsionem  ipse  sit  in  gloria  Dei  Patris,  in  gloria  sui  imperatoris.  Unde  et  
jam  ab  Oriente  et  ab  Occidente  et  a  finibus  terrae  veniunt  in  sepulcro  dormientis  
adhuc  adorare  vulnera,  invocare  patrocinia  et  supplicare  suffragia.  
Igitur  nunc  per  modicum  hic  exspectandum,  ut  interim  cithara  nostra,  quae  prius  in  
inferioribus  et  gravioribus  ipsius  chordis  de  poena  et  pugna,  de  sudore  imperatoris  
et  sudore  militis  et  morte  [Col.1301A]  melum  moestum  et  lugubrem,  etsi  concordem  
et  consonum  resonabat  deinceps  ad  superiores  et  acutiores  chordas,  quasi  plectro  
reflexo  ad  alterius  modi  moduletur  melum,  ut  eo  dulcius  quo  quid  altius  resonet.  Ut  
juxta  promissum  nostrum  supra  post  poenam  et  pugnam,  post  sudores  et  agones,  
post  mortem  imperatoris  et  mortem  militis  subsequenter  nunc  visibilis  palma  mortis  
militis  visibili  palmae  mortis  imperatoris,  etsi  non  coaequetur,  assimiletur  tamen.  Et  
erunt  sic  juxta  promissum  nostrum  meli  subsequentis  notae  de  his.  Quas  sicut  
Magister  citharoedus  rex  nos  edocuerit,  deinceps  in  cithara  sua  citharizabimus.  
Verum  melus  hic,  sicut  nec  in  gravibus,  sic  nec  in  acutioribus  citharae  chordis  
modulandus,  sed  duntaxat  in  mediis.  Nam  in  mediis  quo  [Col.1301B]  intelligibilius  et  
tutius  resonabimus.  
Verum  unum  hic  istorum  melorum  auditores  propter  ea  quae  sequuntur  praemoneo  
nunc  et  praemunio,  quod  quemadmodum  prior  melus  in  cithara  nostra  praesonuit  
de  imperatoris  et  militis  in  carne  hac  pugna  visibili,  ita  et  de  visibili  palma  mortis  
imperatoris  et  mortis  militis  totus  hic  subsequens  melus  resonabit.  Siquidem  sicut  
imperatoris,  sic  et  mortis  militis  duplex  palma.  Una  quae  sub  sole  in  terris  obtinetur  
quae  nobis  adhuc  in  carne  militantibus  ex  parte  ostenditur,  per  quam  invitamur  ad  
simile.  Et  hanc  visibilem  palmam  dicimus.  Alteram  vero  palmam,  quae  supra  solem,  
quae  et  omnem  excedit  sensum,  cujus  gloriam  soli  qui  jam  triumphant  
vident  [Col.1301C]  et  sentiunt,  invisibilem  imperatoris  et  militis  palmam  dicimus.  Ut  
igitur  ad  sequentia  declaranda  inter  duas  palmas  has,  visibilem  scilicet  et  invisibilem,  
evidentissime  distinguamus,  imperatoris  visibilem  palmam  mortis  dicimus,  quidquid  
sub  sole  in  carne  et  per  carnem  triumphaliter  gessit,  sive  ab  homine  corporaliter  
visum,  sive  non,  totum  tamen  id  de  imperatoris  visibili  palma  mortis  reputandum,  eo  
quod  sub  sole  factum  et  in  carne  et  per  carnem  et  propter  carnem.  Et  quod  dico  de  
hac  imperatoris  palma  visibili,  simile  dico  et  de  militis:  quidquid  videlicet  ipse  sub  
sole  triumphaliter  gesserit,  aut  potius  imperator  propter  ipsum  similiter,  ad  visibilem  
mortis  militis  palmam  pertinere.  Verum  admiranda  illa  et  inexcogitabilis  supra  
omnem  solem  et  supra  omnem  [Col.1301D]  sensum,  in  coelis  coelorum  imperatoris  
gloria,  per  mortis  obedientiam  obtenta  de  imperatoris  mortis  palma  invisibili  est.  Et  
quod  dico  de  invisibili  palma  mortis  imperatoris,  similiter  dico  et  de  militis.  Qui  sicut  
imperator  per  mortem,  et  ipse  similiter  per  mortem  imperatoris  sui  obtinuit  gloriam.  
Sed  quidem  ante  alia  de  visibili  palma  mortis  militis  ad  visibilem  palmam  mortis  
imperatoris,  post  primum  melum  de  pugna  visibili  eorumdem  et  consimili,  sicut  ordo  
desiderat,  subsequenter  melus  hic  in  cithara  nostra  Davidica  resonabit.  
Et  profecto  consequens  et  ordo  exigeret  sic,  ut  subsequenter  post  melum  hunc  
secundum  de  visibili  et  consimili  palma  mortis  militis  ad  mortem  imperatoris,  de  
palma  mortis  eorumdem  invisibili  et  [Col.1302A]  consimili  melus  tertius  formaretur.  
Ut  ita  in  calce  post  graves  et  inferiores  citharae  chordas,  in  quibus  jam  melus  primus  
utcunque  formatus  est,  et  post  medias  ejusdem  citharae  nostrae  chordas,  in  quibus  
secundus  melus  prout  rex  magister  citharoedus  edocebit,  jam  formabitur,  in  
acutioribus  et  subtilioribus  citharae  chordis  melus  tertius  resonaret.  Hoc  profecto  
consequens  et  ordo  exigeret  sic:  si  quis  tamen  adeo  edoctus  in  supercoelesti  musica  
didicisset,  juxta  quod  ipsius  meli  consonantia  et  concors  harmonia  deposceret  in  
Davidica  cithara  formare  ipsum.  Quod  quidem,  ni  fallor,  sub  sole  nemo.  De  hoc  
quippe  melo  sunt  arcana  illa  verba,  quae  non  licet  homini  loqui.  Etiamsi  angelus  norit  
formare  hunc  nescio.  Melus  enim  adeo  suavis,  adeo  dulcis,  [Col.1302B]  subtilis  adeo,  
quod  sensum  omnem  exsuperat.  Verumtamen  si  verus  rex  noster  David,  magister  
ipse  citharista,  vel  in  modico  prout  dignabitur  ipse  edocuerit,  cum  ad  hoc  ventum  
fuerit,  attentabo  movere  manus,  aptare  digitos,  cavillas  erigere,  torquere  plectrum;  
et  sic  pro  scientiae  datis  viribus  conabor  utcunque  pulsare  citharam  ad  resonandum  
et  formandum  hunc,  illius  saltem  similis  qui,  etsi  non  aliis  canat,  dulciter  canit  sibi.  
Attentabo,  inquam,  utcunque  formare  hunc,  praesertim  cum,  ut  jam  diximus,  
praetacti  ordinis  ratio  exigat  sic.  Sed  in  primis  nunc  ordine  praedisposito  procedentis  
modulata  jam  cithara  nostra  sic  in  mediis  citharae  chordis  secundum  melum  hunc  
pro  scientiae  nostrae  [Col.1302C]  modulo  resonabimus:  ante  alia  decantantes  nunc,  
quanta  fuerit  visibilis  palmae  gloria  in  victoriosa  morte  imperatoris,  et  mox  similiter  
quanta  in  militis,  imperatorem  suum,  etsi  non  consequentis,  e  vestigio  tamen  
subsequentis  et  adorantis  
 
 
SECUNDUS  MELUS  HIC  INCIPIT  CUJUS  EST  HAEC  PRIMA  NOTULA.  
Imperatoris  igitur  in  primis  visibilis  palma  mortis  fuit  mors  mortis.  Ero,  inquit,  mors  
tua,  o  mors  (Ose.  XIII).  Similiter  et  visibilis  palma  mortis  militis  mundi  jam  quasi  
mortui  devotio  torpens,  et  fides  velut  jam  mortua  per  militis  mortem  triumphalem  
suscitata.  Super  quo  et  inimici  sunt  judices.  
 
 
2  NOTULA.  
[Col.1302D]  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  salus  mundi.  Similiter  et  militis  salus  Ecclesiae.  
Super  quo,  ut  jam  dixi,  et  hic  prae  gaudio  non  iterare  non  possum,  etiam  et  inimici  
sunt  judices.  
 
 
3  NOTULA.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  et  carne  et  spiritu  mortuorum  est  resurrectio.  
Similiter  et  militis  et  carne  mortuorum  et  spiritu.  Quia  et  ipse,  quod  nostris  diebus  
inauditum,  per  mortis  suae  triumphuni  carne  mortuos  visibiliter  suscitavit.  
 
 
4  NOTULA.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  in  victorioso  sanguine  suo,  de  lacu  in  quo  non  erat  
aqua  eduxit  vinctos,  in  fortitudine  obligatos  poenae.  Similiter  et[Col.1303A]  miles  in  
victorioso  suo  obligatos  culpae.  Sed  ut  audiamus  qualiter  hoc,  meli  hujus  notula  
decantanda  morosius.  De  lacu  quippe  non  aquae  sed  miseriae  et  de  luto  faecis  
eduxit  vinctos,  sicut  imperatoris  et  militis  victoriosus  sanguis  hic.  Nec  enim  ab  
inventione  protomartyris  Stephani  tam  certa,  tam  fide  praeclara  plena,  tam  gloriose,  
tam  miraculose  gesta,  quanta  ad  laudem  et  gloriam  neomartyris  hujus  nostri  
novissimi.  Et  quidem  omnia  haec  ad  Ecclesiae  roborandam  fidem,  ad  peccatorum  
agendam  poenitentiam  et  fidelium  suscitandam  devotionem;  ut  ita  in  victorioso  
sanguine  martyris  diruptis  peccatorum  vinculis  educantur  vincti  in  fortitudine:  
similiter  et  qui  exasperant  qui  habitant  in  sepulcris.  Et  vere  multa  et  miraculose  
gesta,  quae  qui  nosse  desiderat,[Col.1303B]  legat  librum  signorum  editum  de  his;  
librum,  inquam,  signorum  de  his  editum,  et  his  quasi  quibusdam  recentium  virtutum  
vernantem  floribus,  virtutibus  et  prodigiis  insignitum.  
Deus  omnipotens  quanta  gratia  sanitatum,  quanta  operatio  virtutum  tam  victoriosae  
mortis  signa  sunt:  imo  triumphi  martyris  demonstratio  oculata.  Et  haec  quidem  ex  
parte  scripta.  Nam  si  omnia  quae  per  universum  Ecclesiarum  orbem  gesta  sunt  in  
scriptum  redigerentur  per  singula  juxta  quod  de  magistro  discipulus  perhibet,  nec  
ipsum  arbitror  mundum  capere  eos  qui  scriberentur  libros.  
 
 
5  DE  POENITENTIA  SACRILEGORUM  MILITUM.  
Verumtamen  in  victoriosae  mortis  hujus  palma  [Col.1303C]  visibili,  inter  ipsius  
visibiles  virtutes  caeteras,  magnas  quidem  et  admiratione  dignas,  una  est  quam  
discerno  studiosius,  intueor  attentius  et  amplector  devotius.  Una  est,  inquam,  illa  
utpote  prae  caeteris  mirae,  mirificae  et  inauditae  pietatis  eximie  plena.  Quam  ego  
jubilans  et  tacere  non  debeo,  et  tamen  exprimere  non  sufficio.  Nam  cum  martyr  hic  
in  sanguine  suo  victorioso  diaboli  vinctos,  ut  jam  ostendimus,  eduxerit,  adhuc  quod  
supra  quam  dici  possit  aut  capi  pietatis  superabundantis  plenum  est,  virtus  effusi  
sanguinis  ipsos  suos  effusores  sacrilegii  tam  inauditi  patratores  tetigit  et  lavit  eos  
virtus  sanguinis.  Lavit,  inquam,  eos  virtus  sanguinis,  ut  videtur,  a  sanguine,  ipso  
sanguine  loti  quo  prius  adeo  maculati.  Et  in  hoc  sanguine  effuso  imperatoris  
consimilis  [Col.1303D]  effusus  sanguis  militis.  Siquidem  ut  nonnulli  tradiderunt  
effusus  sanguis  imperatoris  crucifixores  milites  tetigit,  lavit  et  mundavit  a  crimine.  De  
quorum  uno  tradentes  hoc  certius  testimonium  perhibent  de  illo  qui  latus  Christi  
aperuit  et  continuo  sanguis  et  aqua  exivit.  Cujus  cum  fere  caligassent  oculi,  sanguine  
ab  imperatoris  latere  emanante,  casu  oculos  suos  tetigit  et  clare  mox  vidit:  hunc  
dicunt  nominatum  Longinum.  Verum  nos  certa  incertis  praeponentes,  in  hoc  quod  
jam  subdemus  certissime  videmus  visibili  palmae  mortis  imperatoris  visibilem  
palmam  mortis  militis,  etsi  non  coaequatam,  assimilatam  tamen:  imperator  siquidem  
in  victoriosa  morte  sua  principatus  et  potestates  exspoliat,  traducens  confidenter  et  
palam[Col.1304A]  triumphans  illos  in  semetipso.  Similiter  et  miles  in  mortis  suae  
victoria.  Nam  ut  de  mundi  per  triumphalem  martyris  mortem  suscitata  fide  et  
devotione,  de  quo  praemissum,  nunc  taceam,  in  propriis  praecipue  occisoribus  suis  
principatus  et  potestates  tenebrarum  exspoliat  quae  tenebant  eos,  eos  confidenter  
traducens  et  a  longe  trahens.  A  regione  dissimilitudinis  quo  jam  procul  abierant  ad  
illam  poenitudinis  solitudinem  cujus  rex  poenitens  mansionem  optabat.  In  qua  et  
regionem  dissimilitudinis  fugiens  elongatus  manebat.  Ecce,  inquit,  elongavi  fugiens  
et  mansi  in  solitudine  (Psal.  LIV).  Et  miles  quidem,  sicut  et  imperator,  potestates  has  
palam  triumphans  in  semetipso.  In  semetipso  quidem,  quia  non  in  alio,  sed  in  
sanguine  proprio.  Et  quidem  palam  [Col.1304B]hoc  sicut  et  imperator:  adeo  etiam  
palam  quod  cum  in  saeculo  magni  et  generosi  fuissent  sacrilegi  occisores  hi  
multarum  possessionum  domini  et  in  aetate  illa  inter  aetates  florida  magis  et  lubrica,  
cito  tamen  post  patratum  sacrilegium  relictis  omnibus  Hierosolymam  profecti  
publicam  egerunt  poenitentiam.  Ecce  quia  in  his,  sicut  confidenter  traducti,  et  palam  
triumphati  principatus  et  potestates  tenebrarum.  
 
 
6  DE  MORTE  EORUMDEM.  
Et  quod  quidem  nec  dubium  miraculose  accidisse,  cum  essent,  ut  diximus,  milites  
strenui  probi  in  militiae  suae  arte  edocti  et  probati,  et  in  aetate  sua  robustiori,  
quotquot  tamen  infra  triennium  a  patrato  [Col.1304C]  sacrilegio  rebus  humanis  sunt  
exempti,  in  vera  et  fructuosa,  sicut  creditur  et  qui  praesentes  fuerunt  contestantur,  
poenitentia;  prae  horrore  facti  et  sceleris  immanitate,  quod  semper  et  in  vita  et  in  
mortis  suae  articulo  ante  oculos  suos  quasi  appensum  cernentes  ponderabant,  toto  
corpore  et  toto  corde  semper  quasi  attoniti,  stupidi,  dilacerati  et  convulsi;  ab  illo  
semper  inter  peccatorum  patronos  specialiter  et  incessanter,  et  in  vita  et  praesertim  
in  mortis  articulo  supplicantes  veniam  et  invocantes  patrocinium,  in  quem  tantum  
admiserant  sacrilegium  
O  quam  sanctum,  quam  verum,  et  quam  eximiae  pietatis  plenum  illud  magni  et  vera  
docentis  magistri  dogma,  quod  videlicet  diligentibus  Deum  omnia  cooperentur  in  
bonum  his  qui  secundum  propositum  [Col.1304D]  vocati  sunt  sancti:  adeo  ut  eis  
etiam  proficiat  ad  salutem  in  deteriora  profectus  et  ipsum  devium  ipsos  quodam  
modo  ad  viam  ducat;  et  quo  corruunt  profundius,  eo  ipso  multo  virtutum  conamine  
resurgunt  fortius,  stant  virilius  et  ascendunt  post  altius.  Quibus,  Altissimo  mirabiliter  
disponente,  sic  ipsa,  qua  caeteros  peccatores  longe  antecedunt  et  transcendunt,  
quanto  abominabilior  enormitas  culpae,  eo  ipso  ipsis  vertitur  in  majus  augmentum  
coronae.  De  talibus  enim,  non  de  communibus  peccatoribus  nobis  nunc  sermo,  qui  
videlicet  peccatores  alios  quadam  enormitate  flagitii  et  quodam  quasi  singularis  
peccati  horrore  excedentes  supereminent  caeteris.  Quales  fuerunt  quatuor  sacrilegi  
milites  hi,  pro  quibus  nunc  totus  sermo  hic.  De  talibus,  inquam,  
peccatoribus,  [Col.1305A]  non  de  communibus,  nobis  nunc  sermo,  ut  in  talibus  
Omnipotentis  virtus  illustretur  gloriosius,  amplexetur  devotius  et  mirabilius  
praedicetur.  Nam  cum  in  omnibus  sanctis  suis  sit  mirabilis,  certe  in  hujuscemodi  
peccatoribus  suis  multo  mirabilior  Deus,  quanto  virtuosius  et  misericordius  est  tam  
fortia  talium  peccatorum  dirumpere  vincula.  Qui  profecto  dum  quotidiana  et  
consueta  hominum  peccata  caeteris  peccatoribus  similes,  etsi  gravia  et  grandia  
perpetrent,  dissimulant  tamen,  pertranseunt,  non  advertunt,  non  ad  se  redeunt,  non  
se  evigilant  quasi  ea  admittentes  quae  et  caeteri  hominum,  nec  ipsi  abominantes  
alios,  nec  abominati  ab  aliis;  quin  potius  eo  ipso  peccatores  peccatoribus  
confoederati  magis  utpote  peccatores  peccatoribus  similes.  [Col.1305B]  Verum  cum  
forte  hi,  humani  generis  inimico  instigante  sic,  caeteros  peccatores,  quibus  ante  
similes  fuerant,  novi  et  inusitati  alicujus  excessu  transcendunt,  quasi  communem  et  
usitatam  peccandi  regulam  spatiosam  excedentes,  ipsis  etiam  sui  prius  similibus  
peccatoribus  abominabiles  fiunt.  Et  ita  inusitati  peccati  profana  novitas,  prae  
abominatione  et  horrore  flagitii,  novis  his  profanis  peccatoribus  terrorem  pariter  
incutit  et  dolorem.  Unde  et  saepe  fit,  ut  ad  se  redeant  et  prae  novi  horrore  et  
confusione  flagitii  vitam  suam  etiam  ante  actam  ante  se  ponant;  et  in  his  quae  ante,  
cum  caeteris  essent  peccatoribus  similes,  ipsi  admiserant,  quae  tamen,  ut  diximus,  
prius  dissimulaverant,  graviter  se  offendisse  recognoscant,  sanguine  juxta  
prophetam  tangente  sanguinem  [Col.1305C]  sic,  et  Deo  quidem  divitiarum  virtutum  
Domino  in  hujuscemodi  peccatoribus  peccatissimis  tam  potentialiter  quam  
mirabiliter  operante  sic  ut  sanguis  sanguinem  tangat,  et  sic  novo  quodam  modo  quia  
velut  quadam  pietate  saeva  seu  saevitia  pia  sanguinis  abstergat  sanguinem,  ita  in  
gratia  sua  admirabili  et  virtute  multa  Altissimo  qui  solus  mirabilis,  quia  solus  facit  
mirabilia,  per  peccatum  peccatum,  tanquam  regno  Satanae  in  se  diviso,  per  Satanam  
Satanam  expellente.  In  quo  et  in  nullo  magis  a  potestate  lucis  potestas  tenebrarum  
debellata  eluditur.  Videlicet  ut  cum  praedo  ille  gentium  totam  acquisisse  videatur  
sibi  praedam,  tunc  perdat  totam.  Nemo  autem  subcogitet,  submurmuret  nemo,  a  
potestate  tenebrarum  [Col.1305D]potestatem  lucis  e  diverso  debellari  interdum  et  
eludi  similiter,  ex  diverso  objiciens  ipsos  inter  Domini  agmina  robustiores  milites  in  
charitate  radicatos  et  fundatos,  per  potestatis  adversae  virtutem  dolosam  seu  potius  
dolum  virtuosum,  de  ipsius  Domini  Sabaoth  exercitu  plerumque  quasi  vi  raptos  
captivos  duci  et  tanquam  lucis  potestate  in  his  evicta  in  adversae  potestatis  transire  
satellitium.  Nemo,  inquam,  sic  cogitet,  nemo  objiciat  hoc,  quasi  valeat  hoc  in  
contrario  simile,  nec  enim  valet.  Longe  quippe  hic  ratio  alia  reformans  judicium  aliud.  
Sed  de  hoc  alias.  Interim  ad  sacrilegos  nostros,  unde  meli  nostri  jam  aliquandiu  
notulas  nescio  quot  in  cithara  nostra  resonavimus,  quasi  digitis  et  plectro  citharae  
reflexis  revertamur.  Praetacta  quippe  materia  [Col.1306A]  de  pugna  potestatis  lucis  
et  potestatis  tenebrarum  alium  desiderat  melum  isto  forte  sicut  acutiorem  et  
longiorem.  Ad  sacrilegos  ergo  Deo  volente  et  Deus  velit  sic  Deo  nunc  reconciliatos  
revertendum.  Quorum  certe  peregrinatio  Hierosolymitana,  quorum  poenitentia  
publica,  quorum  et  mors  tam  cita,  ut  hucusque  decantavimus,  sic  erat.  
Quorum  tamen  unus  quorumdam  pravorum  consiliis  moras  in  dies  nectens  nec  
quam  cito  alii  Hierosolymitanum  iter  arripiens,  in  cismarinis  acturum  se  
poenitentiam  sperans,  cum  in  regno  regis  Siculi  apud  praeclaram  illam  civitatem  
quae  Consentia  dicitur  in  infirmitatem  decubuisset  extremam,  infirmo  mox  etiam  
ante  mortem  coeperunt  corporis  membra  computrescere,  ita  ut  cum  tabe  caro  ipsa  
quae  nervos  [Col.1306B]  tegebat  et  ossa,  ab  ipso  infirmo  frustatim  dilacerata  et  
convulsa  projiceretur  in  areae  medium  nervis  sic  discoopertis  et  ossibus.  Et  
praesertim  brachiorum  et  manuum  caro  ossibus  et  nervis  vix  adhaerens,  et  quasi  
separationem  desiderans,  de  facili  ut  videbatur  et  absque  difficultate,  a  funesto  illo  
carnifice  milite,  utinam  tamen  vere  poenitente,  projiciebatur  quasi  sponte  sua  
resolvens  se  sic;  ipsa  ut  videri  poterat,  quasi  gemebunda,  quasi  indignata  et  
verecunda,  quod  post  tantum  nefas  manu  hominis  et  brachiorum  ministerio  
perpetratum  deinceps  in  compositione  humani  corporis  foret.  Miser  tamen  ille,  dum  
ita  se  ipsum  vivens  discerperet,  convelleret,  dilaceraret  et  projiceret  sic,  pii  et  
gloriosi  neomartyris  indulgentiam,  suffragium  et  patrocinium  
cum  [Col.1306C]  summa  contritione  gemitibus  et  suspiriis  inenarrabilibus  
incessanter  implorabat.  Jam  supra  nominatus  in  historia  hac,  Willelmus  de  Traci,  hic  
erat,  Deo  ultionum  Domino  clamantem  ad  se  militis  sui  sanguinem  justissime  
ulciscente  in  isto  praesertim  sic;  utpote  qui,  sicut  supra  in  libello  hoc  diximus,  alios  
provocare  audens  primus  et  ante  alios  super  christi  Domini  caput  gladium  vibrans  ad  
ictum  tam  profane,  tam  impie  ferire  nequaquam  veritus  est:  unde  et  justissimo  
Omnipotentis  judicio  factum  sic,  ut  ipsi  contra  naturae  legem,  etiam  vivo  adhuc,  
computresceret  quae  vibraverat  gladium  et  manus  simul  et  brachium.  Et  quidem  jam  
supradictae  civitatis  episcopus  certissime  retulit  sic,  Willelmi  illius  [Col.1306D]  in  hac  
infirmitate  confessor.  Et  ut  ad  alios  praefatos  sacrilegii  complices,  unde  coepimus,  
revertamur,  ipsorum  quotquot  et  talium,  ut  diximus,  miranda,  quia  certe  miraculosa,  
nec  dubium  corporum  mors  per  tam  modici  temporis  intervallum,  triennii  videlicet,  
sicut  jam  supra  diximus,  sic  erat  in  tam  brevi,  ut  nec  unus  quidem  ex  eis  superfuerit.  
Altissimi  super  eos  sicut  creditur,  etsi  forte  quod  ipse  velit,  miserante  clementia,  ad  
terrorem  tamen  et  miraculosam  militis  sui  ultionem  justitia  omnes  in  brevi  
prosternente  sic,  ut  viri  hi  sanguinum  etsi  poenitentes,  ut  descripsimus,  tamen  juxta  
verbum  Domini  dies  suos  non  dimidiarent.  Unde  et  super  his  duplex  calcantium  
celeuma  in  medio  hoc  citharae  melo  concinendum  in  medio.  Juxta  quod  
hi[Col.1307A]  viri  sanguinum  et  in  conversione  sunt  contriti  et  in  contritione  conversi  
corde,  contriti  corpore.  
O  Deus  ultionum  Dominus!  O  Domine  nihilominus  misericordiarum  Pater!  Quis  novit  
prae  timore  tuo  iram  tuam  dinumerare?  Aut  item  quis  potest  pro  bonitate  tua  
misericordiam  tuam  mensurare?  Qui  sic  convertis  ut  conteras  et  sic  conteris  ut  
convertas,  misericordiae  et  veritati  sic  quasi  aequa  lance  servans  utrique  quod  suum  
est.  Et  ecce  quia  per  vulnera  tui  martyris  super  ipsos  vulneratores  viscera  tuae  
miserationis  effudisti.  Et  item  propter  vulnera  tui  martyris  vulneratos  ipsos  ira  
indignationis  tuae  confregisti.  Hoc  est  celeuma  duplex  in  cithara  nostra  
concinendum.  Hoc  profecto  modulati  nunc  in  hac  cithara  meli  duae  notulae  
concrepandae.  [Col.1307B]  Grata  certa  melodia  super  misericordia  tua  et  veritate  
tua,  Domine,  gravibus  nunc  citharae  nostrae  chordis  et  amoenis  intermistum  
alternantibus  sonum.  Graves  quidem  resonant  propter  eam  quae  decantatur  tibi  
veritatem  justitiae,  acutae  vero  et  amoenae  propter  benignitatem  misericordiae  
tuae.  Hinc  enim  in  corde  conversis  ad  te  miseratio  tua  pia:  inde  vero  in  eisdem  
corpore  contritis  a  te  indignatio  tua  justa:  ut  ita  in  melo  hoc  misericordiam  et  
judicium  cantemus  tibi,  Domine.  
Jam  quidem  de  potestatibus  tenebrarum  et  principatibus  per  visibilem  palmam  
mortis  militis,  sicut  et  per  visibilem  imperatoris  triumphalis,  et  qualiter  melus  hic  
noster  propter  ipsius  hic  notas  prolixiores  [Col.1307C]  aliquandiu  productus  est,  
verumtamen  de  visibili  palma  mortis  militis  ad  visibilem  palmam  mortis  imperatoris  
in  hoc  eodem  melo  decantemus  adhuc  expressius  quid.  
 
 
7  NOTULA.  
Imperatoris  certe  visibilis  palma  mortis,  sicut  potestates  aerias  et  terrenas  debellavit,  
leges  et  statuta  subvertit.  Similiter  et  visibilis  palma  mortis  militis,  sicut  aerias,  ut  jam  
ostendimus,  et  terrenas  debellavit,  ut  nunc  ostendemus.  Ecce  enim  quia  reges  mundi  
et  principes  aut  per  se  ipsos,  aut  si  curis  terrarum  occupati  ipsimet  nequeunt,  per  
legatos  suos  ab  universo  ecclesiarum  orbe  circumquaque  veniunt,  vulneratum  
sepultum  visitant,  adorant  vulnera,  offerunt  munera,  implorant  suffragia,  
et  [Col.1307D]  sperant  patrocinia,  certissime  fidentes  quod  per  aperta  vulnera  
martyris  effundantur  ipsis  viscera  divinae  miserationis,  aperiatur  janua  salutis,  et  
omnipotentis  protectionis  manus  non  claudatur.  Et  ut  de  vulnerati  corpore  et  de  
occisi  vulneribus,  et  de  praetactis  etiam  ciliciis  quae  totum  agonothetae  militis  
corpus  obtegebant,  nunc  praeteream:  certe  novit  mundus  et  jam  videt  quia  mundi  
reges  et  reginae  in  sericis  suis  et  holosericis  in  veste  sua  peregrina  in  hyacinthinis  
suis  involucris  et  polimitis  principes  et  quotquot  aulici  purpurati  et  amicti  auro  primo  
gaudent,  et  cum  summa  etiam  suscipiunt  devotione,  si  forte  vel  de  semicinciis  viri,  
sanguine  ejus  vel  etiam  sudore  infectis  modico,  seu  etiam  si  corpus  quocunque  
modo  tetigerint,  sibi[Col.1308A]  acquirere  valeant.  In  quarum  etiam  acquisitione  
eriguntur  altaria  in  auro  et  lapidibus  pretiosis  conflantur  scrinia,  quinimo  et  lata  et  
spatiosa  fundantur  monasteria;  dotantur  et  ditantur  oppiparae  per  universum  
ecclesiarum  orbem  ecclesiae  multae.  Nam  quod  necdum  audivi,  nec  legi,  ego  non  
arbitror  aliquem  praeliantium  in  toto  exercitu  Domini  Sabaoth,  post  triumphum  
suum  in  mundo  hoc,  per  mundum  universum,  tantam  et  tam  citam  gloriam  
consecutum.  Doceat  nos  alter  qui  aliter  aut  audivit  aut  legit  de  his.  Adeo  quippe  cita,  
imo  adeo  citissime,  mundo  gloria  neomartyris  declarata,  ut  a  penultima  orbis  insula  
in  occidentali  oceano  cita  per  ipsum  angelorum  concivem,  in  tam  brevi,  sicut  in  
historia  docuimus,  terrae  sanctae  nostrae  habitabilis,  vel,  ut  [Col.1308B]  tradunt,  
mundi  totius  umbilico  confestum  sit  evangelizata,  mox  volans  sic  super  pennas  
ventorum.  Et  vere  sicut  magna  et  cita  gloria.  Thomas  quippe  nudius  tertius  homo  
erat  similis  nobis  passibilis;  et  ecce  quia  hodie  quadam  dexterae  Dei  mutatione  
admiranda  vulnerati  in  sepulcro  dormientis  adhuc  mundus  adorat  vulnera,  et  etiam  
in  semicinciis  gloriatur  quae  utcunque  occisi  corpus  tetigerint.  
Revera  ex  saevitia  illa  inaudita  et  sacrilegi  facti  horrore  motus  Omnipotens  et  tam  
fortiter,  tam  humiliter  tolerantis  militis  ineffabili  compassione  evictus,  et  illos  tam  
subito  contrivit  et  istum  tam  cito  exaltavit;  nec  iram  suam,  nec  in  ira  sua  
miserationes  suas  ultra  aut  dissimulare  valens  aut  continere,  miserator  et  justus  
Dominus.  Siquidem  in  [Col.1308C]  humana  illa  supra  homines  saevitia  citam  
vindictam  et  e  diverso  inaudita  illa  in  homine  patientia  citam  palmae  gloriam  
accelerabant.  
O  imperator  bone  Jesu,  quam  mirabilis  es  tu  in  militantium  tibi  sanctorum  tuorum  
exercitu,  sed  adhuc  amplius  in  tuis  et  tuorum  poenis  quas  in  agone  hoc  militari  
tolerasti  mirabilior,  nisi  quia  in  te  ipso  et  tuis  totum  tolerasti  et  adhuc  quotidie  
toleras  ob  id  solum  ut  sanctifices  tuos;  adeo  etiam  sanctifices,  ut  non  solum  per  tuas  
et  tuorum  poenas  similiter  tuas  sancti  tui  sanctificati  sint,  sed  etiam  ipsa  poena  
sancta,  mors  ipsa  sancta  et  pretiosa,  quae  interimit  sanctum.  Sancta  quidem  mors  
ipsa  et  pretiosa  quae  tamen  et  poena  peccati  est  et  peccati  
stipendium,  [Col.1308D]  Stipendium  enim  peccati  mors  (Rom.  VI),  ait  Magister.  
Verum  imperatore  in  commilitonibus  suis  mirabiliter  et  potentialiter  operante  sic,  
hoc  peccati  stipendium  transit  in  arma  suorum  militum  non  quidem  carnalia  sed  
potentia  Deo.  Et  fit  eis  ad  palmae  meritum  quod  propter  peccatum  humano  generi  
est  inflictum  supplicium.  Poena  culpae  fit  eis  porta  justitiae.  Et  haec  quidem  porta  
Domini.  Etenim  Domini  Domini  exitus  mortis,  et  justi  Domini  intrant  per  eamdem  
utpote  quae  justitiae  porta  est,  per  quam  justi  intrant  ad  gloriam.  Aperite  
mihi,  inquit,  portas  justitiae,  et  ingressus  in  ea  confitebor  Domino  (Psal.  CXVII).  Et  
addidit:  Haec,  inquit,  porta  Domini,  justi  intrabunt  in  eam(ibid.).  Sed  imperator  tam  
clemens,  in  cujus  majestate  tanta  clementia  [Col.1309A]  commendabilis,  eo  quidem  
commendabilior  quod  in  tanta  potestate  sit;  quid  dico  de  poena,  quid  de  morte  vel  
tuorum  vel  tua,  per  te  sic  sancta  et  sanctificata  sic,  cum  etiam  loca  ipsa  et  tempora  
et  ipsa  etiam  instrumenta  malorum  ad  tuorum  gloriam  tu  una  cum  tuis  sanctifices,  
sed  ut  adhuc  etiam  plus  adjiciam  quidquid  sanctum  tetigerit  aut  fuerit  circa  sanctum,  
sit  aut  vestis  aliudve,  sanctificatum  habeatur?  Quod  memoro  ista  sanata  probat  
fimbriae  Dominicae  tactu.  Si  quidem  imperatoris  fimbriae  tactus  etiam  ante  exitum  
suum  de  mundo  sanavit  infirmam.  Similiter  et  semicintiarum  militis  tactu  sanati  
multi  et  infirmi  et  infirmae  post  excessum  suum  de  mundo.  Et  quod  etiam  prae  
caeteris  et  gaudium  pariter  parit  et  cum  jucunditate  miraculum,  
sanctificatur  [Col.1309B]  etiam  sancti  corporis  transeuntis  umbra  transiens.  Cujus  
veritatem  dicti  transeuntis  Petri  infirmos  obumbrans  umbra  demonstrative  oculo  ad  
oculum  probat.  Sed  de  hujuscemodi  sanctificatioribus  et  sanctificationum  causis  
plenius  alias.  Ad  potestates  terrenas  per  visibilem  palmam  mortis  militis  visibiliter  
triumphatus  revertamur:  coeptam  meli  istius  notulam  super  his  consummare  
desiderantes,  plenius  videlicet  expressius  et  nominative  in  aliquibus  potestatibus  
terrenis  id  ipsum  quod  coepimus  demonstrando.  
Sunt  quippe  duae  inter  caeteras  mundi  potestates  magnae  et  praeclarae,  duo  
videlicet  reges  magni  et  illustres  nominative  hic  exprimendi.  
 
 
DE  CHRISTIANISSIMO  FRANCORUM  REGE  PEREGRE  PROFICISCENTE  AD  MARTYREM.  
[Col.1309C]  
Primus  inter  caeteros  et  prae  caeteris  piissimus  ille  et  Christianissimus  divae  
recordationis  rex  Francorum  Ludovicus,  saepe  et  saepius,  ut  dignum  est,  in  historia  
nominatus,  ex  cujus  etiam  et  Deo  et  mundo  tam  sancti,  tam  clari  et  grati  crebra  
insertione  nominis  totam  historiam  sacratiorem  reputo,  et  eo  amplius  illustratam  
post  futuris  etiam  saeculis  gratiorem  futuram  non  dubito.  Qui,  ut  in  libello  historico  
satis  supra  ostendimus,  quod  tamen  ad  tanti  regis  clementiam  et  gloriam  
immortalem  satis  ostendere  non  sufficimus,  inter  reges  rex  ipse  singularis,  cum  nos  
jam  exsulantes  vagos  et  profugos  et  quasi  locum  in  mundo  non  habentes  mundus  
non  [Col.1309D]  abjecisset,  solus  ipse  regia  motus  clementia  in  augustali  tam  
magnificentia  quam  munificentia  nos  excepit.  Demum  vero  post  martyris  de  mundo  
excessum,  mundo  cito  post  propter  signa  virtutum  et  prodigia  quae  fiebant  
tropaeum  martyris  praedicante,  rex  ille  pius  exinde  motus,  mox  quod  inauditum  est,  
reges  videlicet  Francorum  transisse  maria,  nisi  forte  ad  exteras  seu  fidei  inimicas  
nationes  debellandas,  ipse  tamen  tam  potens  rex,  solo  pietatis  amore  tractus  et  
evictus,  exivit  regnum,  ventis  se  commisit  et  undis  et  insulam  in  corde  maris  sitam  
intravit:  ob  id  solum  ut  eum  quem  exceperat  et  exhibuerat  exsulem  adoraret  
vulneratum,  in  sepulcro  dormientem  adhuc:  et  adorans  ea  quae  talem  et  tantum  
regem  decebant  obtulit  munera,  [Col.1310A]vinum  videlicet  et  aurum;  aureum  
scilicet  calicem  et  vini  centum  modios  perpetuo  ad  natalitium  diem  martyris  singulis  
annis  celebrandum  in  laetitia;  in  hoc  pius  ille  rex  sive  in  vita  sive  in  morte  sua  pro  se  
et  pro  regno  suo  beato  martyri  quasi  annuum  tributum  solvens.  
Et  talem  profecto  regem  talis  oblatio  decuit,  vini  dico  cum  calice  aureo.  Et  revera,  ni  
fallor,  mystica  oblatio  haec  etsi  rex  ipse  qui  offerebat  forte  ignoraret  mysterium.  
Revera  mysterium  illi  offerre  vinum  et  aurum  qui  propter  justitiae  veritatem  calicem  
salutaris  accepit.  Et  in  hoc  etiam  carnis  natalitio  imperatoris  militis  martyris  spiritus  
natalitium  simile.  
 
 
8  NOTULA.  
[Col.1310B]  Imperatori  quippe  mox  nato  in  carne  aurum,  thus  et  myrrha  a  regibus  
offeruntur  in  mysterio.  Et  similiter  militi  jam  vere  nato  in  spiritu  a  regia  potestate  
dona  mystica.  
 
 
9-­‐14  NOTULAE.  
Imperatori  offeruntur  ad  declarandum  natalitium  suum  carnis:  et  similiter  militi  ad  
illustrandum  suum  natalitium  spiritus.  
O  magna  opera  Domini!  O  opera  inexquisite  exquisita  in  omnes  voluntates  ejus!  Quis  
crederet  visui  nostro,  regem  videlicet  tantum  exisse  regnum,  transisse  maria,  nescio  
quorum  humilium  parentum  occisi  filii  adorans  vulnera,  offerens  munera,  et  tam  
humiliter,  tam  devote  pro  se  et  pro  regno  quaerens  patrocinia!  vere  non  est  similis  
tui  in  [Col.1310C]  diis,  Domine,  non  est  secundum  opera  tua,  qui  solus  mirabilis,  
solus  facis  mirabilia.  Unde  et  merito  in  propheta  specialiter  vindicas  admirabilis  
nomen  proprium  tibi:  Et  vocabitur,  inquit,  nomen  ejus  Admirabilis  (Isa.  IX):  qui  
humilias  lignum  sublime  et  exaltas  lignum  humile:  qui  siccas  lignum  viride,  et  lignum  
aridum  facis  frondere.  Tu,  Domine,  locutus  es  et  facis  sic.  
 
 
DE  ILLUSTRI  ANGLORUM  REGE  TRIUMPHATO  PER  MARTYREM.  
Sed  quid?  De  quadam  alia  mundi  potestate  inclyta  et  immensa  in  victorioso  martyris  
sanguine  triumphata,  consequens  nunc  meli  nostri  notula  in  cithara  nostra  
resonabit,  nisi  quia  prior  illa  de  mundi  [Col.1310D]  potestatibus,  de  qua  in  proxime  
praecedenti  meli  notula  decantavimus,  non  tam  triumphata,  quam  sponte  humiliata  
praedicatur:  verum  potestas  haec,  de  qua  nunc  meli  hujus  notula  resonabit,  ad  
omnipotentis  imperatoris  gloriam  et  commilitonis  martyris  sui  palmam  illustrandam,  
et  ad  ipsius  triumphatae  potestatis  Deo  favente  coronam  immarcescibilem  per  
visibilem  palmam  mortis  militis  palam  est  triumphata.  Quae  profecto  potestas  
mundo  tam  clara  ne  silentio  meo  obumbretur  diutius,  haec  tanta  et  tam  magna  
potestas  palam,  et  tam  fructuose,  quam  gloriose  triumphata.  Henricus  illustris  rex  
Anglorum  est  magni  illius  Henrici  quondam  Anglorum  regis  nepos.  Quem  quidem  et  
praesens  et  saecula  post  futura  perpetuo  jubilarent,[Col.1311A]  et  in  orbe  Britannico  
regem  quasi  unicum  et  singularem  et  caeteris  qui  ante  ipsum  incomparabilem  
conclamarent,  si  non  tamen  nescio  quo  Dei  judicio,  ira  pessima  consultrice  et  pravis  
instigantibus  sic,  ex  profano  illo  facto  patrato  in  martyrem  maculam  dedisse  
judicaretur  in  hanc  tantam  gloriam  suam.  Iste  quippe  Henricus,  gentis  firmamentum,  
stabilimentum  populi,  fulcimentum  infirmorum,  pauperum  tutor,  superborum  
baculus,  malleus  tyrannorum,  rex  pacis  et  columna  justitiae;  quem  crescere  fecit  
Excelsus  quasi  terrae  pulverem  et  ut  stellas  exaltare  semen  ejus  et  haereditari  illos  a  
mari  usque  ad  mare;  cujus  profecto  ut  novit  mundus  et  contestatur  adhuc  hic  
imperatoris  excelsi  singulariter  miles  et  martyr,  dum  adhuc  in  [Col.1311B]  carne,  in  
floridis  juventutis  suae  annis  militaret,  tantam,  sicut  in  libello  historico  supra  satis  
ostendimus,  adeptus  fuerat  familiaris  dilectionis  gratiam,  ut  in  aulico  cancellariae  
officio  quasi  co-­‐Augustus  coregnaret  Augusto.  Sic  erat  inter  duos  quasi  regnum  
unum,  quia  cor  unum  et  anima  una.  Verum,  ut  longiora  nunc  brevius  percurram,  
utpote  quae  in  historia  prolixius  praeostensa  sunt,  multis  aulicorum  et  aliis  multis  et  
praesertim  nostri  efficii  viris,  clericis  dico  et  pontificibus,  mutuae  istius  dilectionis  et  
pacis,  pacis  totius  et  dilectionis  inimico  instigante  sic;  istud  quod  indissolubile  
videbatur  unitatis  vinculum  ruptum  est,  rege  tam  diligente  et  tam  dilecto  adeo  
adversus  tam  charum  [Col.1311C]  suum,  tam  dilectum  suum,  succenso  quasi  clibano  
a  coquentibus,  ut  a  pravis  male  consultum  animi  sui  calorem  intra  se  continere  non  
posset;  quin  potius  coram  praefatis  illis  militibus  carnificibus  et  aliis  etiam  aulicis  
palam,  in  vehementi  irae  suae  impetu,  tam  dura,  tam  aspera  adversus  tantum  
dilectum  suum  et  tam  charum  intonuit,  ut  auditores  milites  concussi  ex  his  morte  
eum  tollerent  et  occiderent,  arbitrantes  se  ex  hoc  gratum  regi  obsequium  
praestitisse;  quod  tamen  ut  pervenit  ad  regem,  sicut  qui  praesentes  fuerunt  
contestantur,  non  potest  excogitare  cor,  non  lingua  proferre,  non  os  effari,  quantum  
mox  ex  horrore  facti  fuerit  stupidus  et  attonitus,  quam  perturbatus,  quam  totis  
intimis  concussus  visceribus  et  excussus,  se  [Col.1311D]  quasi  dilacerans  et  dilanians,  
adeo  etiam  stupidus  et  attonitus  ut  qui  viderunt  secretius  et  familiarius  sic,  ne  
verteretur  in  maniam  aliterve  a  tristitia  absorberetur,  vehementer  formidarent.  Inter  
alios,  qui  tunc  regi  familiarius  astiterunt,  vir  omni  sanctitate  praeclarus,  venerabilis  
episcopus  Bajocensis  Henricus,  mihi,  qui  haec  scripsi,  retulit  sic:  
 
 
QUOD  PER  TOTAM  HISTORIAM  AUT  METU  AUT  GRATIA  NIHIL  PRAETERMITTAT  
DISCIPULUS  QUI  SCRIPSIT  HAEC.  
Et,  ut  hic  semel  hoc  interserendo  dicam,  et  semel  hoc  dixisse  sufficiat,  praesertim  
cum  de  rege  gentis  meae  nunc  sermo  sit,  teste  mihi  Deo  et  martyre  suo,  quibus  
servire  desidero  in  calamo  meo  hoc,  de  tota  martyris  historia,  prout  desuper  datum,  
exarata,  nihil  est  quod  ut  plerisque  moris  est,  [Col.1312A]  aut  meticulose  excurtem,  
aut  metu  subticeam,  aut  gratia  demulceam,  aut  assentatione  deliniam.  Turpe  
quippe,  periculosum  et  ignominiosum  admodum,  discipulo  praesertim  magistri  
martyris,  aut  martyri  debita  veritatis  praeconia  subticere  aut  ejus  inimicis  exquisita  
assentationis  blandimenta  consuere,  quibus  suam  saevitiam  tegant:  turpe,  inquam,  
et  ignominiosum  discipulo  martyris  consuere  haec,  in  illa  praesertim  historia  quae  de  
ipso  texitur:  ubi  relegato  omni  metu  et  assentatione  fallaci  et  vana  gratia,  sola  
contineri  debent  veritatis  martyria,  sicut  et  ipse  pro  veritate  martyr  est.  Sed  ad  
regem  nostrum  revertamur,  cujus  certe  nec  per  gratiam,  etsi  rex  meus  et  dominus  
sit,  nec  pro  martyris  itidem  domini  mei  et  magistri  testimonio  subornato,  
sciens  [Col.1312B]  et  prudens  contra  conscientiam  meam,  per  totam  hanc  martyris  
historiam,  aut  mendacium  profero  aut  metu  veritatem  abscondo  quod  esset  sub  
modio  lucernam  ponere,  quam  profecto  veritatis  lucernam  ab  initio,  cum  martyris  
ordiri  coepissem  historiam,  non  proposui  quidem  sub  modio  ponere,  sed  super  
candelabrum,  ut  omnibus  luceret  qui  in  domo  Ecclesiae  sunt.  
Sed  ad  regem  nostrum  revertendum  adhuc,  cujus  revera  famae  expedit  immortali,  ut  
a  martyris  discipulo  scribantur  haec:  qui  alias  forte  in  saeculis  post  futuris  mortem  
directo  praecepisse  judicaretur  et  super  hoc  poenitentiam  non  egisse.  Solent  quippe  
in  humano  genere  detrahentium  linguae  toxicatae  ex  quocunque  mali  seminario  
multum  mox  per  totum  [Col.1312C]  corpus  effundere  virus  et  inficere  totum.  Sed  rex  
profecto  super  eo  quo  excessisse  se  accusabat,  ut  jam  docebunt  sequentia,  humiliter  
et  supra  omnium  fidem  devote  poenituit,  non,  ut  ipse  rex  mihi  martyris  discipulo  qui  
scripsi  haec  confiteri  dignatus  est,  quod  martyris  mortem  directo  praecepisset,  quod  
absit  a  tanta  mundi  potestate  et  mundo  tam  clara,  sed  quia  etsi  non  per  ipsum,  pro  
ipso  tamen  et  pro  ejus  favore  mors  haec.  Ego  quippe  discipulus  qui  scripsi  haec,  
quadam  semel  nacta  et  loci  et  temporis  occasione,  zelo  justitiae  attrahens  spiritum  
et  audens  sic,  domino  regi  secreto  inter  nos  tantum  prius  objeci  quod  videlicet  mors  
haec  domini  mei  pro  ipso  fuisset  et  per  ipsum.  Ipse  vero,  in  nullo  
ut  [Col.1312D]  notari  posset  motus,  in  omni  tranquillitate  respondit,  et  ut  ipsis  verbis  
ejus  utar:  «Tuum,»  inquit,  pro  «dolens  concedo,  sed  tuum  per  audacter  renuo.»  Et  
mihi  quidem  rex  sic.  Solus  Deus  et  ipse  novit.  Si  solum  excesserit  sic,  (et  hoc  velit  
Deus,  ne  amplius!)  nimis  quidem  et  proh  dolor!  quod  etiam  sic.  Et  adjecit  tamen  qui  
mihi  super  hoc  loqui  dignatus  est  rex,  etiam  quodammodo  per  ipsum  fuisse  mortem  
hanc,  utpote  qui  in  ira  sua  coram  aulicis  et  concubiculariis  militibus  suis  tam  dura  
tam  dira  locutus  fuerat,  ex  quibus  citae  mortis  viri  dederit  occasionem.  Tanta  
potestas  meae  parvitati  accusabat  se  sic,  non  excusabat:  sed  intermittamus  nunc  de  
hoc,  id  in  primis  totis  cordis  nostri  visceribus  intimis  supplicantes,  quod  si  forte  
praecipit  fieri  sic,  [Col.1313A]  quod  a  tanto  rege  absit  nec  est  credibile,  Deus  
ignoscat.  Si  vero  absque  praecepto  qualitercunque  causam  dederit,  fructuosam  ei  
poenitentiam  Deus  inspiret.  Cujus  poenitentiae  actionem,  de  qua  jam  coepimus,  
amodo  juxta  superius  promissum  nostrum,  prosequemur.  
Et  ut  jam  supra  tetigimus,  mox  ut  tam  lethalis  facti  verbum  ad  regem  pervenit,  
afflictus  est  afflictione  magna.  Et  in  nominatissimo  illo  Normanniae  oppido,  quod  
Argenteon  dicitur,  in  quo  primum  accepit  hoc,  per  dies  quadraginta  sedit  moerens,  
quo  toto  illo  poenitentiali  dierum  numero  acerbiorem  multo  plusquam  mortuorum  
luctum  fecit.  Lugentium  cibos  comedit,  equum  non  ascendit,  nulla  jurgantium  causa,  
nulla  agendorum  consultatio,  [Col.1313B]  nulla  pulsantium  querela  ingrediebatur  ad  
eum,  nulla  tot  terrarum  regendarum  sibi  cura  proponebatur,  omnia  tunc  quasi  
postponenti  prae  dolore.  Sedebat  quippe  solitarius,  super  hoc  quod  acciderat  
ingemiscens  semper  et  dolens,  et  saepe  et  saepius  iterans  heu  heu  accidisse  sic!  
 
 
DE  IRA  REGUM.  
O  quam  pestiferum  malum  et  ipsis  regibus  et  toti  genti  inimica  regum  ira,  non  se  
reprimens,  sed  mox  erumpens  in  furorem!  Cujus  concitati  sic  impetum  etsi  rex  ipse  
ad  se  reversus  cohibere  desideravit,  persaepe  tamen  quasi  acceleratim  per  longas  
regum  manus  volans  irrevocabilis  est,  rege  etiam  jam  poenitente  et  ut  revocaretur  
volente.  Multi  quippe  et  fere  quotquot  in  mundo  sive  per  fas  sive  nefas,  qui  
regum  [Col.1313C]  quasi  cujusdam  generis  deorum  terrigenarum  non  captent  
gratiam,  non  vereantur  offensam;  adeo  etiam  quod  inter  hos  multi  qui  etiam  non  
jussi,  mox  cum  regis  beneplacitum  vel  ex  modico  aliquo  suspicionis  signo  conjectant,  
sive  bonum  sive  malum,  parere  accelerant  et  quisque  alterum  praevenire  in  
parendo;  interdum  etiam  atrociora  non  jussi,  quasi  jussi,  committentes,  arbitrantes  
se  in  his  gratum  obsequium  praestaturos.  Verbi  causa  nimis  vicina  est.  Tales  quippe  
sacrilegi  nostri  occisores,  qui  tam  temere,  tam  praepropere,  tam  praesumptuose  et  
tam  perverse  regis  verba  indignabunda  interpretantes  tantae  et  mundo  tam  clarae  
potestatis  nomini  notam,  tantum  ruinae  scandalum  et  tantam  doloris  materiam  
ingesserunt.  
 
 
REPETIT  DE  IRA  REGUM.  
[Col.1313D]  
O  quam  cavendum,  quam  caute  agendum,  potissimum  regibus,  ut  tunc  maxime  cum  
irati,  nec  enim  est  ut  non  irascantur,  eo  frequentius  quo  sublimius  positi  sunt,  tunc,  
inquam,  maxime  teneant  se,  reprimant  se,  ut  qui  sunt  capita  gentium  et  rectores  
populorum,  tunc  praesertim  se  ipsos  regant,  ne  qui  omnium  est  dominus  irae  servus  
effectus  regnet  tamen  super  omnes.  Hoc  est  enim  juxta  sapientem  de  tribus  unum  
per  quae  terra  movetur,  quod  etiam  inter  tria  quasi  pessimum  primum  ponit:  Per  
tria,  inquiens,  movetur  terra,  per  servum  cum  regnaverit,  per  stultum  cum  satiatus  
fuerit  cibo,  per  odiosam  mulierem,  cum  in  matrimonio  fuerit  
assumpta  (Prov.  [Col.1314A]  XXX).  Per  servum,  inquit,  cum  regnaverit,  hoc  est  unum  
inter  tria  quod  et  primum  ponit;  et  ideo  primum  quia,  ut  diximus,  pessimum,  quasi  
prae  caeteris  inter  gentes  pressurae  primatum  tenens:  Per  servum,  inquiens,  cum  
regnaverit:  profecto  per  servum,  sed  servum  dico  hic  non  tam  glebae  quam  irae  de  
illa  quippe  terrena  seu  nativa  glebae  servitute  ni.  curandum,  sive  regnet  sive  
serviat.  Servus,  inquit  Magister,  vocatus  es,  non  sit  tibi  curae  (I  Cor  VII):  summo  igitur  
cavendum  opere,  praesertim  regibus,  ut  tunc  maxime  cum  irati,  nec  enim  in  regum  
potestate  est  ut  non  irascantur;  tunc,  inquam,  maxime  cum  irati,  sic  irascantur  ut  
non  peccent.  Unde  et  regum  unus:  Irascimini,  inquit,  et  nolite  peccare  (Psal.  IV);  
quasi  dicat,  quia  etiam  in  regum  potestate  [Col.1314B]  non  est  non  irasci,  sic  tamen  
irasci  permittitur,  ut  iram  peccatum  non  sequatur,  videlicet  ut  interioris  illius  caloris  
ex  mortis  poena  coalescentis  et  nati  non  exterius  flamma  exeat,  non  furor  erumpat.  
Aestimet  potius  rex  mox,  cum  indignationis  suae  flamma  exierit,  mox  totum  regnum  
incensum.  Et  hoc  est  quod  jam  tetigimus  et  hic  iterare  non  superfluit,  regis  mansueti  
dogma  saepe  et  saepius  vim  irae  experti:  Irascimini,  inquit,  et  nolite  peccare;  quasi  
ne  irae  servi  efficiamini  et  sic  etiam  servi  peccati,  si  peccatis  post  iram.  Quia  sic  
regnabit  irae  et  peccati  servus,  si  rex  peccet  post  iram.  Per  quem,  profecto  regem  
servum  terra  movetur,  ut  docet  sapiens,  et  quotidie  videmus  sic  et  patimur  hoc.  Et  
vere  profecto  scriptum,  quod  et  ipsa  quotidiana  experientia  [Col.1314C]  docet,  quia  
secundum  ligna  silvae  sic  ignis  exardescit,  et  secundum  virtutem  hominis,  sic  
iracundia  illius  erit,  et  secundum  substantiam  suam  exaltabit  iram  suam.  
O  quanta  mala  ex  regis  nostri  ira,  toxicatis  invidorum  linguis  stimulantibus,  sicut  per  
totam  historiam  liquet,  et  regno  et  sacerdotio  pervenerunt!  Ita  enim,  sicut  verissime  
scriptum  est:  Justitiam  Dei  non  operatur  (Jac.  I).  Sed  misericors  et  miserator  Dominus  
ab  hac  regis  servi  sui  ira  suam  iram  avertat,  et  irae  illius  excessum  omnem  indulgeat.  
 
 
DE  NUNTIIS  AD  ROMANAM  ECCLESIAM  A  REGE  MISSIS  POST  MARTYRIUM.  
Et  quidem  poenitentis  regis  haec  erat  salutis  providentia.  [Col.1314D]  Rex  per  totos  
quadraginta  dies  solitarius,  ut  praeostendimus,  sedens  et  moerens  sic,  confestim  in  
primo  sacrilegii  auditu  viros  magnos  et  industrios  ad  Romanum  pontificem  
Alexandrum  tertium  destinavit,  ab  ipso  tanquam  summo  Ecclesiae  patrono  et  Patre  
omnium  consulens  quid  agendum,  et  sicu  credibile,  humiliter,  in  quo  excesserit  
confitens  Verum  quia  confessio,  sicut  nec  per  scripta  nec  per  personas  interpositas  
fieri  solet  aut  debet,  et  viva  vox  confitentis  quo  plus  auget  devotionem,  eo  plus  
habet  virtutis,  vir  apostolicus  a  latere  suo  duos  cardinales  direxit,  piae  memoriae  
magistrum  Theodinum  Portuensem  episcopum  cardinalem,  et  qui  adhuc  superstes  
est  Albertum  sanctae  Romanae  Ecclesiae  cancellarium,  viros  certe  omni  religionis  
sanctitate  [Col.1315A]  et  scientia  praeditos;  qui  et  episcopus  regni  ob  supra  huic  
insertas  historiae  causas  anathematizatos  vel  suspensos  canonice  absolverent,  et  
regis  postulantis  saluti  providerent.  Itaque  ad  regis  et  totius  Ecclesiae  consolationem  
hi  missi.  In  quorum  adventu  episcopi  absolutionem  quidem,  quam  non  meruerant,  
de  clementia  viri  apostolici  et  eorum  qui  missi  fuerant  obtinuerunt.  Rex  autem  id,  
super  quo  in  morte  martyris  se  excessisse  accusabat,  devote  et  humiliter  confitens  in  
facie  Ecclesiae  emendatus  juravit  postea  se  infra  triennium  crucem  facturum  et  
Hierosolymam  profecturum,  nisi  per  dominum  papam  staret  aut  per  ejus  catholicos  
successores.  Et  quidem  regis  poenitentia  sic  erat  tam  devota  tunc  et  tam  humilis,  ut  
ipsi  cardinales  videntes  [Col.1315B]  sic  illius  in  psalmigrapho  veritatem  versiculi  
missis  paragromatibus  contestarentur:  Qui  respicit,  inquit,  terram  et  facit  eam  
tremere,  qui  tangit  montes  et  fumigant  (Psal.  CIII).  
 
 
DE  PRIMA  DISSENSIONE  ORTA  INTER  REGEM  PATREM  ET  REGEM  FILIUM.  
Verum  modico  exacto  tempore,  quarto,  ni  fallor,  quintove  circiter  anno  a  martyrio  et  
a  poenitentia  regis  hac,  inter  regem  patrem  et  regem  filium  suum,  qui,  ut  supra  in  
historia  ostendimus,  per  regni  episcopos  in  injuriam  metropolitani  sui  tunc  
exsulantis,  rege  patre  sic  volente,  in  regem  unctus  est,  profana  seditio  et  bellum  
nimis  intestinum  est  exortum,  adeo  ut  adversus  regem  patrem  et  sui  fere  quotquot,  
et  etiam  alieni,  Francorum  videlicet  rex,  in  potentatu  [Col.1315C]suo  magno  cum  filio  
rege  foedus  jungentes  insurrexerint.  Regis  terrae  et  regna  et  nationes  et  populi  tam  
sui,  ut  diximus,  quam  alieni,  adversus  solum  regem  patrem  arma  moverunt.  
 
 
DE  PRIMA  PEREGRINATIONE  REGIS  AD  MARTYREM  ET  CAUSA  PEREGRINATIONIS.  
Igitur  rex  pater  quid  faceret?  quo  se  verteret?  ad  quos  declinaret?  Nusquam  fides  
tuta,  imo  nulla,  quia  periit.  Et  foris  pugnae  et  intus  timores.  Quod  igitur  solum  tunc  
supererat,  humano  deficiente,  rex  solum  ad  divinum  consilium  et  auxilium  se  
convertit.  Audiens  quippe  in  dies  et  certissime  credens,  mundo  jam  contestante  et  
cum  admiratione  conclamante,  virtutes,  signa  et  prodigia  quae  Cantuariae  fiebant  
per  martyrem,  de  mutua  inter  ipsum  et  martyrem[Col.1315D]  jam  pridem  gratia,  
sicut  spero,  non  immemor,  eo  etiam  fiducialior  quod  de  excessu  suo  in  martyrem  
gauderet  et  speraret  se  poenitentiam  egisse,  a  Normannia  exivit.  In  qua  tamen  tunc  
potissimum  quasi  totus  erat  fervor  debacchantis  rebellionis.  A  Normannia,  inquam,  
exivit  tunc,  et  illam,  sicut  et  alias  dominationes  et  principatus  suos  transmarinos,  
quasi  in  solius  protegentis  Dei  et  martyris  sui  manu  relinquens  omnia,  confestim  sola  
divinae  protectionis  spe  adversus  hostes  suos  armatus  transivit  maria,  et,  omni  
occasione  et  dilatione  postposita,  Cantuariam  venit.  
 
 
QUALITER  REX  PEREGRINUS  CANTUARIAM  INTRAVERIT.  
Et  incredibiliter  humiliatus  et  devotus,  mox,  antequam  [Col.1316A]  civitatem  
intraret,  ut  ipsam  vidit  et  metropolitanam  ecclesiam  in  qua  martyr  requiescit,  mox,  
inquam,  se  exinanivit,  et  potestas  tanta  pauperrimi  servi  mox  formam  induit,  nudis  
pedibus  et  toto  etiam  nudato  corpore,  praeterquam  vili  quadam  tunica  super  nudo  
amictus.  Et  pedes  et  nudus  sic  palam  in  die  et  in  omnium  conspectu  civitatem  
intravit.  Et  per  vicos  et  plateas  civitatis  luteas,  tanquam  de  plebis  vilissimorum  unus,  
abjecte  sic  incessit.  Ecce  David  alter,  qui  tam  dilecto  filio  suo  quasi  Absalone  altero  
ob  peccatum  ipsum  persequente,  nudis  plantis,  sicut  primus  David  civitatem  exivit,  
et  iste  secundus  ingreditur.  Et  ita  in  suspiriis  et  gemitibus,  tot  gentibus  et  nationibus  
tremebundus,  ipse  timens  et  tremens,  martyris  adiit  sepulturam.  [Col.1316B]  Ubi  
tota  illa  adventus  sui  die  et  nocte  sequenti  jejunus  et  pervigil  ante  martyrem  
pernoctavit.  Ni  fallor,  nec  enim  dubito,  sicut  gemebundas  et  pias  ante  martyrem,  
quem  adeo  dilexerat  et  a  quo  tantum  dilectus,  orationes  effundens,  ejus,  nec  
dubium,  meritis,  orationibus  et  patrociniis  in  tam  arcto  toto  cordis  affectu  se  
commendans;  quod  mox  rerum  exitus  demonstrabit.  Et  ibidem  etiam  coram  martyris  
sepultura,  quasi  coram  ipso  martyre  sancto  illo  et  venerabili  fratrum  coetu  
convocato,  a  singulis  fratrum  virgae  disciplinalis  percussiones  singulas  velut  quasdam  
secundas  quadragenas  apostolicas,  imo  regias,  novas  et  sicut  arbitror  usque  tunc  
inauditas  accepit.  
 
 
QUOD  REX  CONSUETUDINES  ILLAS  MALAS  QUI  EXSILII  ET  MARTYRII  CAUSA  FUERUNT  
ABDICAVERIT.  
[Col.1316C]  
Consuetudines  vero  illas  in  scriptum  redactas,  quae  inter  martyrem  et  ipsum  totius  
fuerunt  dissensionis  materia,  et  postea  in  exsilio  confessoris  et  demum  in  morte  
martyris  causa,  rex  tanquam  vere  poenitens  et  justificatus  jam  abdicavit  malas  et  
iniquas,  deleto  sic  pro  martyris  devotione  per  virtutem  martyrii  quod  adversum  nos  
erat,  clerum  dico,  chirographo  decreti  quod  erat  contrarium  nobis.  De  quo  satis  
supra  in  historia.  Bonas  vero  solum  observandas  sanxit  in  posterum.  Quarum  tamen  
abdicatarum  sic  nonnullae  ab  Ecclesia  damnatae  per  regnum  observantur  adhuc.  
Quod  si  rege  sciente  et  approbante  rex  ipse  viderit;  Deus  nolit.  Haec  
autem  [Col.1316D]  prima  regis  ad  martyrem  peregrinatio  et  coram  martyre  
humiliatio  sic  est.  
Ad  te  igitur,  Domine,  ad  te  faciem  meam  nunc  converto,  ad  te  oculos  meos  levo  ut  
eructent  labia  mea  hymnum.  In  tantum  etenim  jam  plenus  sum,  quod  ultra  continere  
non  possum  quin  laudis  tuae  praeconia  annuntiem  et  enarrem  mirabilia  tua.  Ecce  
enim  quia  Paulum  etiam  plus  quam  de  Saulo  perfecisti.  Eo  quidem  Saulo  major,  quo  
rex  tantus  et  ad  bonum  et  ad  malum  faciendum  sit  potentior.  Et  ecce  quomodo  quasi  
totius  regiae  suae  sublimitatis  oblitus  humiliaverit  se.  Et  quod  accedit,  imo  quod  facit  
cum  jucunditate  ex  virtute  miraculum,  imo  quod  totum  illustrat  et  jucundat  tam  
profundum  Dei  judicium,  rex  ille  tantus  ad  illum  sic  
convertitur,  [Col.1317A]  revertitur  et  coram  illo  sic  humiliatur,  quem,  ut  supra  in  
historia  descripsimus,  adeo  in  mundo  humiliaverat,  ut  nec  ipse  nec  sui  in  mundo  
inter  homines  quasi  locum  haberent,  verum  admiranda  quadam  vere  Dei  dexterae  
mutatione,  rex  tam  potens,  omni  nunc  regali  insigni  rejecto,  pedes  et  nudis  plantis,  
totus  etiam  nudatus  praeterquam  sola  vili  tunica  super  nudo  amictus,  illum  abjectus  
sic  adorando  adit,  quem  cum  suis  paulo  ante  denudavit  et  proscripsit,  et  quoad  licuit  
perpetuavit  exsilium.  Illius  nunc  devote  petit  suffragia,  suppliciter  invocat  merita,  et  
humiliter  quaerit  patrocinia,  cui  paulo  ante  oratio  fuit  interdicta,  ne  foret  ab  Ecclesia  
oratio  ad  Deum  pro  eo.  Illius  etiam  rex  infantium  more  gradiens  nunc  super  manus  
et  pedes,  et  saepe  [Col.1317B]  et  saepius  deosculatur  nescio  quem  superpositum  
Thomae  tumulo  lapillum,  cujus  paulo  ante  ore  ad  os  pernegaverat  osculum.  
O  quam  admiranda  in  nostra  aetate  hac  tanta  rerum  mutatio!  Vere  quam  
admiranda,  Domine,  sicut  et  terribilia  et  profunda,  nihilominus  et  jucunda  judicia  
tua!  Tu  vere  omnipotens  super  omnia  opera  tua.  Quantumcunque  potuerit  homo  et  
enisus  fuerit,  tu  tamen  supervalebis.  Et  quidquid  hominis  fallax  et  vana  cogitatio  
ordinans  mentiatur  sibi,  totum  ut  aeterna  voluntas  tua  fiat,  in  contrarium  vertit  
admirabilis  magnificentia  tua,  Domine.  Quod  vidimus,  quod  audivimus,  quod  non  
sperabamus,  hoc  testamur  nunc  et  scribimus.  Gratiae  tibi,  Omnipotens,  quod  et  
Patre  meo  et  domino  et  confratribus  [Col.1317C]  meis  ejusdem  oneris  
comportatoribus  jam  a  rebus  humanis  exemptis  et  in  Christo  quiescentibus,  ego  jam  
quasi  solus  superstes  adhuc  et  exsilii  nostri  exitum  et  martyrii  gloriam  non  solum  
merui  videre,  sed  et  scripto  ad  saecula  post  futura  transmittere.  Unde  et  laudabo  
Dominum  in  vita  mea,  psallam  Deo  meo  quandiu  fuero.  Unde  et  Domini  facta  haec,  
quae  gaudens  recolo,  devote  itero.  O  Domine,  quam  magnus  es  tu,  et  quam  
praeclarus  virtute  et  quem  superare  nemo  potest!  Quin  potius  juxta  quod  mulier  
triumphalis  praeconizat,  montes  per  te  a  fundamentis  movebuntur,  cum  aquis,  et  
petrae  sicut  cera  liquescent  ante  faciem  tuam.  Qui  enim  timent  te,  magni  erunt  apud  
te  per  omnia.  Et  ecce  quia  juxta  quod  [Col.1317D]  praeconizatum  tunc,  et  nunc  
impletum  cernimus,  ut  praeconio  praeconium  nostrum  copuletur.  Ecce  enim  regis  
cor  quod  vere  scriptum  quod  in  manu  Dei  sit;  ecce,  inquam,  cor  regis  paulo  ante  sic  
pertinacissime  obduratum,  amaricatum  et  elevatum  sic,  quomodo  nunc  mollitum,  
quomodo  indulcoratum  et  humiliatum  sit.  Mons  revera  a  fundamento  suo  motus  et  
hoc  cum  aquis  populorum  multis  circa  martyris  tumulum  circumfluentibus  et  
affluentibus  toto  die.  Mons  etiam  hic  noster,  hic  rex  noster,  mons  mobilior  caeteris.  
Qui  quoties  a  transmarinis  in  regnum  revertitur,  mox  antequam  alias  divertat,  ante  
alia  regni  negotia,  mox  martyris  sui  amici  nunc  et  domini  visitat  sepulturam  cum  
propriis  aquis  suis  motis  similiter.  Populi  quippe  multi  et  [Col.1318A]  nationes,  
quibus  praeest,  et  ipsius  praecipue  aulici  prae  caeteris  mundi  nationibus,  si  devotius  
nescio,  Deus  scit,  sed  hoc  scio,  quia  martyris  tanquam  specialis  patris  et  patroni  sui  
tumulum  frequentius  adeunt.  Benedicentes  ergo  laudemus  Dominum  pro  regis  
nostri  peregrinatione  hac,  pro  conversione  tam  devota  pro  reversione  tam  grata  et  
pro  humiliatione  tam  gloriose  abjecta.  Laudemus,  inquam,  benedicentes  quod  cor  
filii  conversum  est  ad  patrem  et  cor  patris  ad  filium,  quod  reversus  est  dilectus  ad  
dilectum,  quod  elatus  est  humiliatus  ad  excelsum.  Hymnum  igitur  iterum  et  iterum  in  
isto  citharae  nostrae  melo  resonemus  Domino,  hymnum  novum  resonemus  Deo  
nostro.  Hymnum,  inquam,  novum  pro  regis  nostri  hac  peregrinatione  
prima,  [Col.1318B]  pro  conversione  nova,  pro  reversione  tam  jucunda  et  pro  
humiliatione  tam  insperata,  et  pro  tam  novo,  tam  glorioso  et  tam  pleno  per  
martyrium  triumpho.  Cujus  tam  triumphato  quam  triumphanti  communis  gloria  est;  
cui  vero  eorum  sit  gloriosior  nescio;  unum  scio  quod  triumphato  fructuosior  sit.  
Martyri  quippe  triumphanti  video  quod  solum  sit  ad  gloriam;  sed  regi  triumphato  
video  quidem  quod  sit  ad  gloriam  et  sperandum  quod  sit  ad  coronam,  ut  de  corona  
transeat  ad  coronam,  de  corona  regni  terreni  corruptibili  ad  coelestis  regni  coronam  
immarcescibilem:  solum  in  eo  quod  coeperat  perseveret.  Et  de  hac  quidem  tam  
triumphati  quam  triumphantis  nova  gloria  hymnum  novum  cantare  bonum  quidem  
et  jucundum.  Eo  certe  tam  bonum,  tam  jucundum,  [Col.1318C]  quod  tam  amplus,  
tam  plenus  sit  triumphus  hic,  quod  ipse  utrique  tam  martyri  videlicet  quam  regi  sit  
communis;  qui  et  martyri  triumphanti  gloriam  et  regi  triumphato  apud  Dominum  et  
homines  et  gloriam  pariter  parit  et  gratiam.  De  ipsis  etiam  inimicis  suis  eo  quod  sit  
triumphatus,  sic  continuo  triumphaturus,  ut  finita  peregrinatione  hac  mox  docebitur.  
 
 
ITERAT  HIC  SE  PER  HISTORIAM  HANC  PROSEQUI  VERITATEM  OMNI  GRATIA  
ASSENTATIONE  ET  METU  OMNI  POSTPOSITO.  
Nemo  autem  arbitretur,  aut  suspicetur  nemo,  quodam  me  assentationis  velamento  
pro  regis  mei  gratia  vel  favore,  eo  videlicet  quod  rex  gentis  meae  sit,[Col.1318D]  ut  
supradiximus,  et  hic  iterare  non  piget;  aut  pro  martyris,  eo  quod  pater  et  dominus  
meus  sit  et  fuerit,  laude  exquisita,  laxis  aliquando  linguae  habenis  veritatis  excedere  
metam;  cum  multi  adhuc  supersint,  qui  ex  tanta  potestate  sic  triumphata  tantam  
triumphantis  gloriam  et  tantam  triumphatae  potestatis,  sicut  descripsimus  
humiliationis  gloriam  pariter  et  gratiam,  quam  et  viderunt,  utpote  cui  et  
interfuerunt,  ipsi  contestentur.  Nihil  enim  per  totam  martyris  historiam,  Deus  scit,  ut  
jam  semel  testatus  sum  et  contestor  nunc  iterum,  aut  hominis  metu  de  corpore  
veritatis  mutilo  aut  adversus  veritatem  propter  hominis  gratiam  amplifico,  aut  ut  
homini  placeam  assentatione  veritatis  seductrice  interverto,  aut  propter  popularis  
aurae  flatum  intersero  vel  [Col.1319A]omitto.  Sed  ad  gloriosam  potestatem  nostram  
nunc  certe  gloriosiorem,  imo  quasi  nunc  primo  gloriosam,  cum  sit  gloriose  sic  
triumphata,  revertamur  adhuc,  ut  tam  gloriosae,  tam  devotae  peregrinationis  
coeptum  iter  consummetur.  De  qua  meli  hujus  non  jam  notula,  sed  potius  nota,  in  
cithara  nostra  quia  dulcius  et  diutius  resonavit,  utpote  victoriae  hujus  tam  celebris  
sicut  triumphantis  et  triumphati  communi  gloriae  festive  et  
solemniter  Alleluia  reversionis  decantantes;  reversionis,  inquam,  peregrini  novi  ad  
novum  angelorum  concivem,  filii  ad  patrem  et  patris  ad  filium,  et  dilecti  ad  dilectum.  
Sed  circa  magnum  hunc  et  insignem  peregrinum  nostrum  immoremur  paulisper  
adhuc;  et  exinde  ex  peregrinationis  hujus  humilitate  et  devotione  quid  cito  post  
acciderit  non  [Col.1319B]tacendum.  
 
 
QUALITER  REX  PEREGRINATIONE  REVERTENS  CANTUARIAM  EXIERIT.  
Omnibus  itaque  in  tanta,  ut  jam  descripsimus,  humilitate  et  devotione  consummatis,  
rex  jam  vere  rex  et  peregrinus  tam  devotus,  in  crastino  post  missam  ante  martyris  
sepulturam  celebratam  de  martyre,  maculatis  sic  pedibus  ut  humiliter  coram  
martyre  venerat,  nec  etiam  refocillatus,  in  spe  multa  patrocinii  per  martyrem  in  brevi  
sibi  futuri  recessit.  
 
 
DE  HOSTIBUS  A  REGE  POST  PEREGRINATIONEM  SUAM  CITO  TRIUMPHATIS  PER  
MARTYREM.  
Et  quod  dictu  mirum,  et  ad  martyris  gloriam  et  regis  poenitentialem  devotionem  
commendandam  non  [Col.1319C]  tacendum,  spes  regem  non  confudit,  siquidem  
ipso  eodem  die,  quod  mundus  novit  et  mihi  etiam  discipulo  qui  scripsi  haec  rex  ipse  
fateri  dignatus  est;  ipso,  inquam,  die  quo  ante  martyris  sepulturam  missam  de  
martyre  humiliter  admodum  et  devote  audierat,  martyre  affectuose  salutato  et  
quasi  a  martyre  benigne  licentiatus  post  recedens,  erat  autem  Sabbatum;  eodem,  
inquam,  die,  eadem  etiam  diei  hora,  qua  missae  interfuerat  incessanter  martyris  
patrocinia  invocans,  princeps  Scottorum  captus  est.  Magnus  profecto  princeps  hic,  et  
inter  multos  et  magnos  regis  inimicos  ipse  tunc  maximus  aut  de  maximis.  Et  a  
militibus  quibusdam  et  paucis  et  mediae  manus  hominibus,  qui  inter  regis  fautores  
tunc  [Col.1319D]  paucos  regi  favebant  adhuc,  interceptus,  tanquam  gladio  non  
extracto  nec  illato  vulnere,  sed  sicut  sine  pugna  et  sine  plaga  captus  est;  sicut  accepi,  
quodam  casu  fortuito  sed  nescio  quo,  ab  exercitu  suo  grandi  quem  collegerat,  parum  
deflexus,  Altissimo  quidem,  in  cujus  ditione  cuncta  sunt  posita,  volente  eum  tradi  sic.  
Sed  quid  per  singula?  Post  regis  tam  humilem,  tam  devotam  supra  descriptam  
peregrinationem,  sensim  in  dies,  nec  longa  mora,  et  cismarini  et  transmarini  
praesertim  fideles  sui,  sed  eo  ipso  jam  infideles  quo  rebelles,  in  retiaculum  quod  ipsi  
domino  suo  regi  tetenderant,  ipsimet  peccatores  ceciderunt.  Revera  peccatores,  
domino  suo  et  regi  suo  fidem  non  servantes:  videntes  autem  alii  cum  
rege  [Col.1320A]  tam  subito  Domini  manum  tam  valida  siluerunt  universi:  et  ita  
supra  mundi  assertionem  et  spem,  sicut  ex  insperato  et  subito;  siluit  omnis  terra  in  
conspectu  ejus  (Malach.  XI,  52).  Et  factum  est  in  pace  regnum  ejus  Domino  super  
iram  inimicorum  suorum  sic  manum  suam  extendente.  Et  ita  ut  supra  de  die  breviter  
tetigimus,  rege  orante  et  super  inimicis  suis  exaudito  revera  Sabbatum  erat,  
Sabbatum  revera  temporis  regi  portendens  auram  in  brevi  futurae  sibi  tranquillitatis  
et  pacis,  ut  ita  ex  Sabbato  speraret  Sabbatum  ex  Sabbato  temporis  Sabbatum  
quietis.  Juxta  quod  Israeli  in  propheta  Dominus  pollicetur:  Et  erit,  inquit,  mensis  ex  
mense  Sabbatum  ex  Sabbato  (Isa.  LXVI).  Itaque  relinquitur  sabbatismus  regi  
humiliato  sic.  Hunc  vero  super  inimicos  suos  successum  [Col.1320B]  suum  et  pacem  
tantam  et  tam  perfectam,  eo  plus  miraculosam  quo  tam  citam,  omnium  sic  animis  
obfirmatis  adversus  se,  rex  totam  ascripsit  Domino  et  glorioso  martyri  sancto  ejus,  
cui  certissime  ascribenda.  
 
 
DE  SOMNIO  MARTYRI  ADHUC  EXSULI  PROPHETICE  OSTENSO  QUASI  REBELLIONIS  
HUJUS  ET  PACIS  PROPHETIA.  
Hoc  quippe,  quod  martyri  adhuc  exsuli  super  ista  de  qua  jam  locuti  sumus  rebellione  
et  post  rebellionem  pace  tam  cita  accidit,  propheticum  quoddam  somnium  et  vere  
propheticum,  evidentissime  probat,  ipso  domino  meo  tunc  exsule,  somnium  illud  
mihi  discipulo  qui  haec  scripsi  ore  proprio  indicante  sic:  «Aspiciebam,inquit,  in  
visione  noctis  (Dan.  VII).  Et  ecce  quia  ego  super  montem  valde  [Col.1320C]  exclusum  
eram  et  dominus  rex  deorsum  in  infimo.  Et  ecce  quia  subito  universae  coeli  volucres  
adversus  regem  convenerunt,  ipsum  cum  unguibus  suis  et  rostris  in  subito  et  cito  
alarum  suarum  quasi  turbinis  vehementis  spiritu  impetentes.  Ibi  omnis  generis  
volucres,  maxime  quae  ex  rapto  vivunt:  ibi  aquilae,  ibi  griphes,  ibi  alieti,  ibi  vultures;  
ibi  milvi,  ibi  accipitres,  ibi  lari,  ibi  herodii.  Sed  quid  per  singula?  Singula  mihi  visa  
erant  ibi  volucrum  genera  in  genere  suo  regem  quotquot  impetentes.  Cujus  
vestimentis  per  volucrum  ungues  et  rostra  citissime  panniculatim  dilaceratis,  rex  
mox  solius  camisiae  tenui  schemate  vix  opertus,  quasi  jam  nudus  volucribus  
expositus  est.  Et  jam  tantum  in  modum[Col.1320D]  turbinis  vehementis  volantium,  
et  rostris  et  unguibus  impetentium  impetum  sustinere  non  valens,  hinc  inde  
impellebatur.  Et  ipse  sensim  quod  licuit  regrediebatur  et  retrahebat  se,  ut  vim  
impetus,  etsi  non  declinaret  omnino,  extenuaret  tamen.  Erat  autem  a  tergo  regis  
non  respicientis,  quia  nec  conclusus  sic  respicere  potuit;  erat,  inquam,  teterrimum  
praecipitium  et  profundissimum,  a  rege  utpote  a  tergo  improvisum.  Cui  cum  
appropinquasset  jam  rex,  sic  retrahens  se,  et  quoad  poterat  evitans  impetentium  
vim,  unus  de  aulicis  regis  familiarissimis,  de  quo  tanquam  de  se  altero  rex  fidebat  
utpote  quem  et  honoribus  et  divitiis  inter  regni  primos  rex  illustraverat;  hic,  inquam,  
torvo  torvior,  etsi  plus  quam  inhumanus,  in  volucrum  accessit  
adjutorium,  [Col.1321A]camisia,  qua  sola  super  nudo  rex  vix  amictus  erat,  regem  
spoliare  violenter  attentans,  et  cum  volucrum  impetu  ipse  pariter  regem  coepit  
pellere  in  praecipitium.  Rege  vero  jam  ruituro,  commota  sunt  pietatis  eximiae  viscera  
mea  super  rege,  qui  in  monte  sedebam  excelso  cernens  haec.  Et  pristinae  gratiae  et  
familiaritatis  mutuae  inter  regem  et  me  recolens,  etsi  mihi  modo  offensum,  non  
potui  tamen  in  offensa  hac  miserationem  meam  continere;  quin  potius,  sicut  visum  
mihi,  de  montis  tam  excelsi  vertice  quo  sedebam  tam  citus  descendi,  tanquam  si  in  
ictu  oculi:  periculo  jam  sic  imminente  et  compassione  multa  quasi  alas  tribuentibus  
mihi  et  ad  velocem  me  succursum  impellentibus.  Et  sic  quasi  in  momento  regi  astiti.  
Et  mox  framea  longa  et  acutissima,  [Col.1321B]  nescio  tamen  quo  casu  in  ea  posita,  
in  manu  mea  refulsit.  Qua  velut  subito  et  momentanee  mihi  visus  sum  universas  illas  
coeli  volucres  dissipatas  dispersisse,  dissipasse  et  dispersas;  et  regem  liberatum  sic  
continuo  insignibus  suis  regiis  gloriose  et  decentissime  indui,  illum  aulicum  objurgans  
acerrime  qui,  ut  diximus,  in  volucrum  adjutorium  sic  transierat,  addens  regem  ab  
ipso  non  meruisse  hoc.»  
Hoc  somnium  vere  futurum  vaticinium  dominus  meus,  ut  diximus,  in  exsilio  tunc  viva  
voce  mihi,  qui  jam  scripsi  hoc,  retulit  sic,  et  etiam  aulici  nomen  indicavit.  Pro  quo  
aulico  exire  potest  in  proverbium,  cum  quivis  complices  habens  male  versatur  contra  
domini  fidem,  ut  de  eo  proverbialiter  dicatur,  et  iste  in  volucrum  adjutorium  transiit.  
Verumtamen  [Col.1321C]  caeteris,  quae  ad  visionem  hanc,  non  omissis,  aulicum  
tamen  hunc  in  historia  hac  nominare  praetermitto,  ne  forte  ejus,  qui  jam  superstes  
non  est,  decretam  universae  carnis  viam  ingressi,  et  praesentibus  et  post  futuris  
saeculis  nomen  odiosius  fieret,  et  ne  etiam  posteri  ejus,  qui  non  meruerunt,  vel  ex  
suspicione  proditionis  nota  ulla  inurantur  et  paterni  delicti  confundantur  opprobrio.  
Et  quidem  relato  somnio  dominus  meus  mihi  loquens  adhuc  brevibus  sic,  quasi  
somnium  interpretans,  adjecit  se  in  arcto  aliquo  regi  subventurum  adhuc;  hac  ipsa  
interpretatione  tam  brevi  somnium  vere  propheticum  indicans.  Et  ego,  qui  nunc  
scripsi,  cum  semel  visionem  hanc  nacto  loco  et  tempore  domino  regi,  finita,  ut  
diximus,  rebellione,  et  pace  sic  desuper  data,  retulissem,  [Col.1321D]  rex  ipsemet  
mox  interpretatus  est  super  ea  rebellione,  et  super  ejusdem  rebellionis  tam  felici,  
tam  glorioso  et  pacifico  et  vere  miraculoso  exitu,  hujus  visionis  veritatem  
evidentissime  completam  iri,  hujus  relata  visionis  occasione  adjiciens,  qui  super  hoc  
loqui  mihi  dignatus  est  rex,  quod  et  ego  supra  non  tacui:  «Et  eodem,  inquiens,  die,  
videlicet  die  Sabbati,  eadem  etiam  hora  diei,  qua  ante  martyrem  missam  audiens  
devotius  martyris  patrocinia  invocabam,  a  quibusdam  militibus  meis,  et  quidem  
paucis  et  etiam  hominibus  satis  mediocribus  his,  princeps  Scottorum,  de  maximis  
inimicis  meis  ipse  maximorum  unus,  captus  est  ab  his  qui  eum  ceperunt,  sicut  die,  ita  
et  hora  captionis  ejus  [Col.1322A]  sic  notata.»  Et  ita  rex  ipse  sic  primo  et  per  diem  et  
per  diei  horam  facti  me  edocuit  et  praedicavit  miraculum.  Quod  ego  quidem  eo  
devotius  quo  certius  huic  melorum  libello  interserui.  Et  eo  etiam  jucundius  quo  in  
historiae  hujus  pericope  hac  ipsum  Augustum  magistrum  habui  facti  relatorem  
certissimum,  et  miraculi  sicut  testem  et  praedicatorem.  Factus  est  enim  nobis  sic  in  
mira  Dei  virtute  de  quondam  Saulo  nunc  Paulus,  ipsius  potente  Dei  mutatione  modo  
praedicator,  cujus  Paulo  ante  tantus  fuerat  persecutor.  Unde  et  historiae  hujus  
pericopa  haec  eo  amplius  inter  caeteras  illustrata  quo  ipso  Augusto  quondam  tanto  
persecutore,  nunc  vero  ad  martyris  gloriam  magistro  praedicatore  edita  est.  
Verumtamen  cum  rex  dicti  aulici,  qui,  ut  praediximus,  [Col.1322B]  in  volucrum  
adjutorium  transierat,  nomen  proprium  saepe  et  saepius  instanter  sciscitaretur,  
quaerens  ipsum  sibi  designari  ex  nomine,  ego  tamen  propter  jam  supradictas  causas  
nominatim  ipsum  exprimere  constanter  renui.  
Ut  igitur  redeamus  ad  priora,  et  singula  discutiamus,  videamus  si  non  gloriose  
triumphata  tanta  potestas  haec,  sic  quidem  triumphata  quod  humiliata,  et  sic  
humiliata  quod  triumphata.  Quam  bonus  triumphus  martyris  qui  sic  humiliat,  et  
quam  bona  regis  humiliatio  quae  de  inimicis  suis  sic  triumphat!  Poenitentialem  
humilitatem  hanc  regi  nostro  Deus  in  dies  augeat,  Deus  perficiat  et  conservet  ut  in  
finem  usque  perseveret.  
 
 
QUOD  REGUM  POENITENTIALIS  PERSEVERANTIA  RARA  SIT  ET  DIFFICILIS.  
[Col.1322C]  
Verumtamen  in  fugitiva  vita  hac  laqueis  et  tentationibus  et  aversionibus  plena,  omni  
quidem  carni  sed  regibus  praesertim  difficillimum  in  poenitentiali  humilitate  
permanere  sic.  Regibus  certe  praesertim  difficillimum  hoc,  qui  tot  terrarum  distracti  
curis,  tot  occupati  causis,  tot  implicati  negotiis  vix  est  ut  in  cogitatu  uno  in  proposito  
ullo  stare  possint  immobiles,  mente  divisa  et  dilacerata  sic:  utpote  quos  omnium  
mortalium  premunt  curae,  urgent  causae  et  querelae  sollicitant.  Rex  enim  velut  
quidam  humani  generis  currus  est,  idem  ipse  et  auriga  et  jaculum.  Omnes  vehit,  
omnes  regit,  premit  ipse  omnes,  idem  ipse  omnibus  timor  et  stimulus.  Omnes  erigit,  
omnes  ducit,  et  agitat  ipse  omnes.  Et  qui  gloriatur,  inquit,  [Col.1322D]  in  jaculo  
stimulo  boves  agitat  (Eccli.  XXXVIII).  Et  praeter  curas  has  et  occupationes  et  
implicamenta  haec  quae  mentem  dilacerant,  dividunt  et  avertunt,  extollit  ipsam  
gloria  mundialis.  Et  inter  tot  Cresi  opes  et  Sardanapali  delicias,  in  regum  thalamis,  in  
stratis  hyacinthinis  purpuratis  et  polimitis  carnis  suave  nutritur  illecebra,  quam  nec  
etiam  curae  effugare  possunt  aut  effugere.  Ecce  cura,  ecce  gloria,  ecce  illecebra,  tria  
haec,  quae  alta  sine  periculo  stare  non  permittunt.  Ecce  onus,  ecce  honor,  ecce  
honoris  macula,  carnis,  ut  diximus,  illecebra,  quae  honoris  gloriae  insidiatur  e  latere,  
ut  in  eam  maculam  det,  et  velut  per  aliquam  auram  pestilentem  violet,  seu  quasi  per  
vile  lutum  contaminet  ipsam  [Col.1323A]  et  defoedet.  Et  ita  alta  nunquam  sine  
periculo  quae  semper  prae  nimia  sui  altitudine  ruinam  minantur.  Et  ipsis  quasi  in  se  
ipsis  ex  ipsa  sui  altitudine  nimia  fractis  nec  stant  diutius  et  quanto  ab  altiori  ruunt  
gravius.  Unde,  et  ut  nostris  sanctae  historiae  utamur  exemplis,  reges  Israel,  ni  fallor,  
triginta  sex  quotquot  mali.  Pariter  et  reges  Judae  viginti  et  unus,  ni  fallor,  omnes,  ut  
scriptum  testatur,  praeter  David  Ezechiam  et  Josiam  commiserunt  peccatum.  Nam,  
ut  in  ea  mox  subditur,  reliquerunt  legem  potentes  reges  Judae  et  contempserunt  
timorem  Dei.  Ecce  quod  certissimum  est,  de  tot  et  tantis  regibus  et  his  et  illis,  qui  aut  
coeperunt  aut  si  coeperunt  non  perstiterunt.  In  regum  profecto  poenitentia  tam  rara  
est  perseverantia,  tam  difficilis.  Quorum,  ut[Col.1323B]  de  perseverantia  taceam,  
etiam  inchoata  poenitentia  rara  est  et  si  forte  est  in  ipsa  rara  est  mora  parva.  Igitur,  
si  in  exemplaribus  scripturae  nostrae  regibus  sic,  quid  de  tanta  qui  fuerunt  et  sunt  
exemplatorum  regum  multitudine,  quorum  nec  vita  nec  gesta  nec  in  annalibus  nec  
etiam  in  ullis  indicibus  sunt  descripta?  pro  rege  igitur  nostro,  in  cujus  manu  tot  
nationum,  tot  et  tantarum  gentium  et  vita  et  pax  est,  orandum  instantius,  ut  in  quo  
eum  saepissime  jam  proxime  descripsimus,  stet  in  bono  et  proficiendo  quotidie  
convalescat  in  melius  et  demum,  sicut  tam  gloriosam  potestatem  decet,  in  glorioso  
fine  consummetur.  
 
 
PRAECEDENTIS  MELI  NOTULAS  HIC  BREVITER  ITERAT  UT  ADJICIAT.  
[Col.1323C]  
Et  quoniam  de  ipso  hic  rege  nostro  sic  gloriose  triumphato  meli  nostri  non  tam  jam  
notula  quam  prolixa  nota,  quo  dulcius  et  delectabilius  eo  diutius  protracta,  in  cithara  
nostra  resonavit,  consonantiam  illam  tam  consonam,  tam  concordem  visibilis  
palmae  triumphalis  mortis  imperatoris  et  visibilis  palmae  triumphalis  mortis  militis,  
jam  aliquantisper  intermissam  repetamus,  intermissam  dico,  nisi  quia  quod  
interpositum  est  minime  fuit  intermissio  sed  potius  coeptae  illi  consonantiae  ad  
decorem  adjectio.  Unde  et,  ut  adhuc  addamus  alia,  quo  visibilis  palmae  triumphalis  
mortis  imperatoris  ad  visibilem  palmam  triumphalis  mortis  militis  prolixior  et  
concordior  consonantiae  coeptus  hic  melus  [Col.1323D]  audiatur,  notulas  illas,  quas  
supra  prolixius  citharam  nostram  pulsantes  resonavimus,  resonemus  adhuc,  et  sic  
quo  dulcius  eo  melius,  et  quo  brevius  eo  ad  meli  notulas  distinguendum  
recinendumve  commodius,  quasi  sub  uno  spiritu  et  velut  sub  pausa  una,  sub  quadam  
brevitate  compendiosiori  resonemus  adhuc:  ut  ita  sit  succincta  sic  brevitas,  sicut  ad  
innovandum  et  reparandum  auditum  melodia  melodiae  et  consonantia  consonantiae  
continue  nullo  intermisso,  sed  absque  omni  intervallo  copulata:  in  primis  igitur  a  
primo  nunc  altius  repetendum.  
 
 
PRIMA  NOTULA  REPETITA.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  mors  mortis  [Col.1324A]  fuit  ut  praecinimus:  
similiter  et  palma  mortis  militis,  ut  ostendimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  mortuos  suscitavit:  similiter  et  palma  mortis  militis,  
et  hoc  docuimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  salus  mundi:  similiter  et  militis  salus  Ecclesiae,  
quod  et  supra  jam  dictum  quotidie  experimur  et  cernimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  vinctos  eduxit  ab  inferis:  similiter  et  mortis  militis,  
et  hoc  probavimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  crucifixores  suos  milites  salvavit:  sicut  a  multis  
creditur:  similiter  et  mortis  militis  milites  suos  carnifices,  quod  universi  qui  viderunt  
contestantur,  et  hoc  [Col.1324B]  praemisimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  principatus  et  potestates  exspoliavit:  similiter  et  
mortis  militis,  quod  et  praeostendimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  principatus  et  potestates  triumphavit  in  semetipso:  
similiter  et  mortis  militis,  quod  et  supra  non  tacuimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  confidenter  traduxit  suos  principatibus  et  
potestatibus  triumphatis  sic  similiter:  et  mortis  militis,  et  hoc  praedoctum.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  delevit  quod  adversum  nos  erat  chirographum  
decreti,  quod  erat  contrarium  nobis:  similiter  et  mortis  militis  
chirographum[Col.1324C]  quod  erat  nobis,  clero  dico,  contrarium:  et  hoc  
praemisimus.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  illud  decreti  chirographum  de  medio  tollens  affixit  
cruci:  similiter  et  mortis  militis  affixit  illud  capiti  ut  tolleretur  illud  capite  toto  
exposito  et  lacerato  toto.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  sicut  aerias  et  potestates  terrenas  debellavit:  
similiter  et  mortis  militis  sicut  aereas  et  terrenas,  quod  et  jam  proxime  fide  oculata  
evidentissime  ostensum  excidisse  non  arbitror.  
Imperatoris  visibilis  palma  mortis  in  brevi  omnia  ad  se  traxit:  similiter  et  mortis  
militis  citissime  ad  se  mundum  convertit:  et  hoc  inter  caetera  non  tacuimus.  
[Col.1324D]  Imperatoris  visibilis  palma  mortis  est  omnis  potestas  ei  in  coelo  et  in  
terra  data:  similiter  et  militis  magna  claret  potestas  data  sicut  hic  et  ibi:  hoc  solum  
supra  tacitum  hic  superaddimus.  
 
 
INTERSERIT  HIC  ADDENDO  DE  VEXILLO  CRUCIS  ET  DE  VEXILLO  VASIS,  QUOD  GESTANT  
PEREGRINI  MILITIS  SICUT  ILLUD  CRUCIS  PEREGRINI  IMPERATORIS.  
Sed  istis  quas  jam  audivimus  meli  hujus  imperatoris  et  militis  notulis  novas  quasdam  
adjiciemus  adhuc  quibus  ablato  fastidio  et  reparato  auditore  renovetur  auditus.  
Imperatoris  igitur  visibilis  palma  triumphalis  mortis  vexillum  est  crucis  quod  etiam  
vitae  suae  in  carne  signum  est  et  imago:  similiter  et  triumphalis  [Col.1325A]mortis  
militis  vexillum  est  vas  aquae  et  sanguinis,  et  idem  ipsum  etiam  vitae  suae  in  carne  
hac  signum  et  imago  pariter:  quod  et  qualiter  hoc  ut  audiamus  dulcius  in  hac  quasi  
ultima  meli  istius  notula  cithara  nostra  nunc  pulsanda  est,  sicut  attentius  et  
morosius.  
 
 
PRIMO  DE  CRUCIS  MYSTERIO  QUOD  PEREGRINI  IMPERATORIS  PALAM  GESTANT.  
Et  prius  quidem  qualiter  crucis  vexillum  imperatoris  vitae  in  carne  imago  sit  et  
signum  et  idem  triumphalis  mortis  suae  vexillum,  prout  mihi  praecentor  ipse  noster  
imperator  vocem  et  vocis  mentem  ministraverit,  decantandum.  Et  idem  ipse  
imperator,  sicut  virtutum  et  omnium  scientiarum  Dominus,  ipsius  crucis  suae  clavis  
propositum  nunc  [Col.1325B]  nobis  crucis  suae  mysterium  reseret.  Deinde  de  vexillo  
vasis  aquae  et  sanguinis,  qualiter  imperatoris  instar  vitae  militis  in  carne  hac  ipsum  
imago  sit  et  signum,  et  idem  triumphalis  mortis  suae  vexillum  succinendum,  prout  
idem  ipse  imperator  verbum  Dei  vocem  ministrabit  et  verba.  
Ut  igitur  primo  de  Dominicae  crucis  vexillo,  qualiter  videlicet  ipsum  imperatoris  vitae  
signum  sit  et  imago,  audiamus,  ecce  quia  crucis  quatuor  sunt  dimensiones.  Lata  est  
et  longa,  sublimis  est  et  profunda.  Harum  quatuor  dimensionum  imperatoris  fuit  in  
carne  vita  quasi  vita  ejus  quadrata,  videlicet  in  charitate  latissima,  in  perseverantia  
longissima,  in  contemplatione  sublimissima  et  in  Dei  timore  [Col.1325C]  seu  
reverentia  profundissima.  Imperator  siquidem  in  vita  sua  Deum  prae  omnibus  
reveritus  est.  Unde  et  magister  exauditum  eum  docet  pro  sua  reverentia,  loquens  de  
eo  sic:  Qui,  inquit,  in  diebus  carnis  suae  preces  supplicationesque  ad  eum  qui  potuit  
salvum  illum  a  morte  facere  cum  clamore  valido  et  lacrymis  offerens,  exauditus  est  
pro  sua  reverentia(Hebr.  V).  Ecce  imperatoris  vita  instar  crucis,  quatuor  habens  
dimensiones  et  quasi  quadrata  seu  quadripertita  vita  haec.  Et  ita  evidentissime  
quatuor  dimensiones  crucis  sunt  in  vita  crucifixi,  imperatoris.  Unde,  ni  fallor,  non  
immerito  crucis  vexillum  vitae  imperatoris  vere  dicitur  et  expressive  est  et  imago  et  
signum.  Pariter  et  idem  crucis  vexillum  sive  crux  eadem  vexillaris  
imperatoris  [Col.1325D]  in  carne  mortem  indicat  triumphalem.  Talem  quippe  vitam  
quam  crucis  instar  quatuor  dimensionum  fecimus,  tanquam  quadratam  seu  
quadripertitam  mors  sine  dubio  sequitur  triumphalis.  Et  ita  evidenter  una  et  eadem  
crux  vitae  imperatoris  in  carne  est  imago  et  signum  et  eadem  triumphalis  mortis  
suae  vexillum.  Et  ut  adhuc  addamus  his  quod  fuit  crux  ipsi  imperatori  Christo,  hoc  
ipsa  eadem  est  commilitonibus  suis  Christianis,  vitae  videlicet  ipsorum  in  carne  hac,  
quatuor  habentis  dimensiones,  imago  prius  et  signum,  et  postea  mortis  triumphalis  
vexillum,  quae  profecto  triumphalis  mors  vitam  instar  crucis  quatuor  dimensiones  
habentem  semper  sequitur.  Et  haec  sunt  in  spirituali  vita  Christiani  commilitonis  
imperatoris  Christi  [Col.1326A]  quatuor  ille  spirituales  Dominicae  crucis  dimensiones  
ad  quas  Magister  hortatur  discipulos:  In  charitate,  inquit,  radicati  et  fundati,  ut  
possitis  comprehendere  cum  omnibus  sanctis,  quae  sit  latitudo,  longitudo  et  
sublimitas  et  profundum  (Ephes.  III).  Quarum  certe  dimensionum,  si  in  vita  
commilitonis  Christi  una  defuerit,  jam  mors  triumphalis  non  erit.  Ad  cujus  
triumphum  denotandum  ante  fidelium  defunctorum  corpora  praecedit  crucis  
vexillum  triumphale,  ut  partes  adversae  per  vitam  instar  crucis  velut  quadratam  
quasi  per  crucis  signum  triumphatae  sic  mox  fugiant  crucis  vexillum  triumphale  
cernentes.  Juxta  illud:  «Ecce,  inquit,  crux  Domini,  fugite  partes  adversae,»  et  ita  crux,  
quae  vitae  commilitonum  Christi  prius  fuerat  signum,  postea  [Col.1326B]  in  morte  
erigitur  quasi  mortis  ipsius  triumphalis  vexillum,  ex  vita  Christiani,  cujus  ipsa  crux  
ante  fuerat  signum,  mortem  triumphalem  subsecutam  demonstrans.  
 
 
ADAPTARE  INCIPIT  MYSTICE  SIGNUM  MILITIS  SIGNO  IMPERATORIS.  
Ni  fallor,  quod  de  crucis  signo  vexillove  proposuimus,  et  in  imperatore  et  etiam  in  
imperatoris  quovis  commilitone  jam  liquet.  Restat  ut  juxta  promissum  nostrum  
doceamus  qualiter  imperatoris  instar  [de  hoc  vase  alibi]  vas  aquae  et  sanguinis  vitae  
militis  sit  imago  et  signum  et  idem  triumphalis  mortis  suae  vexillum;  simile  nunc  
docturi  de  militis  vase  et  milite  quod  supra  docuimus  de  imperatore  [Col.1326C]  et  
imperatoris  cruce.  Verum  in  primis,  ne  cui  in  dubium  veniat  quod  sit  istud  vas  quod  
aquae  et  sanguinis,  semel  jam  et  nunc  iterum  nomino,  de  quo  deinceps  quasi  in  
ultima  meli  istius  notula  decantandum,  hoc  profecto  vas  est  quod  absque  omni  
concione  celebrata,  non  congregatione  coadunata,  nec  etiam  conventiculo,  nullo  
promulgato  edicto,  nec  ullo  etiam  arctatus  praecepto,  sed  solo  nec  dubium  Spiritus  
sancti  instinctu  mundus,  sicut  unanimiter  et  communiter  ad  martyris  gloriam  et  in  
peregrinationis  suae  signum  quasi  se  insignivit.  Hoc  videlicet  est  vas  illud  plumbeum  
gestatorium,  quo  specialiter  beati  martyris  peregrini  se  signant.  In  quo  aqua  
continetur  et  sanguis,  aqua  videlicet  ex  tactu  sanguinis  sanctificata  per  sanguinem.  
Hoc,  [Col.1326D]  inquam,  vas  est,  non  quidem  hominum  vanum  commentitium,  
neque  ab  homine  neque  per  hominem,  sed,  sicut  qui  interius  vident  verius  judicant,  
solo  veritatis,  non  vanitatis  spiritu  commendatum  hominibus.  Quo  sicut  communiter,  
ut  videmus  et  unanimiter  afflati  universi  bajulant  hoc  gestatorium  vas  quo  se  
glorioso  martyri  devote  obnoxios  et  se  speciales  ipsius  servos  peregrinos  visibili  signo  
contestantur.  Hoc  igitur  est  vas  peregrinationis,  vas  illud  videlicet  aquae  et  sanguinis,  
quod  supra  nominando  tetigimus,  et  de  quo  deinceps  sermo  noster  texetur,  ut  hoc  
vas  militis  vitae  signum  et  mortis  vexillum  aptemus  militi,  juxta  quod  supra  crucis  
signum  et  vexillum  aptavimus  imperatori.  Utinam  imperator  etiam  nunc  clavis  suae  
crucis  [Col.1327A]  aperire  nobis  dignetur,  et  hoc  vas  ad  laudem  et  gloriam  militis  sui  
et  martyris,  ut  ita  signo  et  vexillo  imperatoris  in  hujus  vasis  apertione  consonet  et  
concordet  signum  et  vexillum  sui  militis.  Dicam  igitur  de  vase  hoc,  non  quidem  vase  
pastoris  stulti,  sed  vere  boni;  dicam,  inquam,  quod  sentio,  et  in  Domino  confido  
quod  non  de  meo  ipso  mihi  servo  suo  de  suo  quantum  sibi  placuerit  multo  magis  
melius  revelante.  
 
 
DE  VASIS  MYSTERIO  QUOD  MARTYRIS  PEREGRINI  GESTANT.  
Vide  igitur  et  attende,  quia  in  isto  vasis  signo  tria  sunt,  sicut  supra  in  crucis  signo  
quatuor  distinximus.  Sed  in  hoc  signo  tria  plumbum  videlicet  aqua  et  sanguis,  quia  
aqua  tactu  sanguinis  sanctificata  [Col.1327B]  in  sanguine.  Tria  haec,  tria  mystica,  in  
plumbo  quippe  gravitas,  in  aqua  puritas,  in  sanguine  vero  mortis  virtus  et  forma  per  
martyrium.  In  plumbo  itaque  vetustas,  in  aqua  novitas,  in  sanguine  vero  martyrii  
fortitudo  exprimitur.  Ecce  vetus  homo  et  gravis,  ecce  novus  homo  et  purus,  ecce  
martyr  fortis  et  strenuus.  Et  haec  sunt,  sicut  ex  historiae  praecedentibus  aperte  
liquet,  tres  viri  vitae,  tres  videlicet  ipsius  vivendi  modi  in  vita  carnis  hac.  Primus  vitae  
modus,  quasi  primus  homo  vetus  in  aula;  secundus  vitae  modus  quasi  secundus  
homo  novus  in  Ecclesia;  tertius  vero  vitae  modus  jam  quasi  tertius  homo  fortis  in  
palaestra.  Cujus  tertii  hominis  fortitudo  non  solum  tunc  coepit,  quo  exiguo  illo  
tempore  quod  supra  descripsimus  animam[Col.1327C]  suam  exposuit,  sed  potius  ex  
quo  ad  exponendum  paratus  fuit.  Ecce  viri  vitae  tres.  Inter  quas  vita  vetus  gravis  et  
plumbea  sicut  praegravat  et  praeponitur  caeteris.  Prius  siquidem,  ut  ait  
Magister,  non  quod  spirituale  est  sed  quod  animale,  deinde  quod  spirituale  est  (I  
Cor.  XV).  Et  vere  deinde  quod  spirituale.  Subsequitur  quippe  mox  homo  spiritualis,  
homo  novus,  aquis  videlicet  lota  vita  munda  exuta  vetustate  nova  expedita  plumbea  
iniquitatis  gravitate  deposita.  Quae  profecto  iniquitas  merito  in  propheta  super  
plumbum  talenti  sedere  legitur.  Deinde  vero  novo  homine  sensim  in  dies  proficiente,  
transit  in  virum  perfectum,  occurrens  in  mensuram  aetatis  plenitudinis  
Christi  [Col.1327D]  jam  plenae  aetatis  et  perfecti  roboris.  Sicut  imperator  Christus  et  
quivis  miles  Christianus  ita  ut  in  acie  imperatoris  Christi  etiam  usque  ad  sanguinem  
resistat,  si  ut  interdum  solet  accidere  expediat  sic.  
Hae  sunt  itaque  tres  viri  vitae  per  has  ordinate  et  gradatim  quasi  de  virtute  ad  
virtutem,  de  vita  ad  vitam  ascendentis.  Quarum,  sicut  ex  jam  dictis,  ni  fallor,  
evidenter  liquet,  gestatorium  peregrinationis  vas,  de  quo  nunc  totus  sermo  est,  
imago  et  signum  evidentissimum  est.  Solum  in  vase  hoc  intueri  velis  plumbum,  
aquam  et  sanguinem,  tria  haec.  Vas  itaque  hoc  cum  per  tria  haec  triplicis  vitae  militis  
sit  imago  et  signum  nihilominus  crucis  instar  idem  ipsum  triumphalis  mortis  militis  
est  vexillum.  Quam  [Col.1328A]  etiam  mortem  triumphalem  ipsius  vexillaris  vasis  
caelatura  exterior  mundo  palam  praeconizat.  In  qua  scriptum  est:  Mortui  resurgunt,  
leprosi  mundantur  (Luc.  VII).  Ut  quisque  quotidie  in  ea  legat,  videat,  invocet  et  
laudet  tantum  ecclesiasticae  libertatis  assertorem.  
Et  adhuc,  ut  inter  vexillum  imperatoris  et  vexillum  militis  similitudo  monstretur  
expressior,  quo  et  meli  hujus  haec  notula  auditui  dulcior  et  consonantior  sit  quod  vas  
istud  est  Christi  militi,  hoc  est  idem  ipsum  contubernalibus  et  commilitonibus  suis  
Christianis,  vitae  videlicet  ipsorum  tripertitae,  ut  supra  distinximus,  signum  et  postea  
mortis  ipsorum  triumphalis  vexillum.  Quam  profecto  vitam  tripertitam,  
quemadmodum  et  supra  de  quadrata  seu  [Col.1328B]  quadripertita  diximus,  cum  de  
crucis  mysterio  ageretur  mors  subsequitur  triumphalis,  ut  quod  nunc  videmus  in  
Christi  milite,  sperent  hoc  ipsum  commilitones  Christi  et  desiderent.  Hanc  quippe  
nec  dubium  tripertitam  vitam  cum  triumpho  mors  sequitur:  ita  quod  sine  tripertita  
hac,  sicut  et  supra  de  crucis  quadripertita  ostendimus,  nemo  imperatoris  militum  qui  
cum  tripudio  moriatur  aut  triumpho.  Ecce  enim  quia  primo  vita  plumbea,  vita  
onerosa  et  gravis,  sine  qua  nec  unius  diei  infans.  Quin  potius  ex  sola  hac  incipit.  In  
qua  etiam  si  aquis  nostris  non  lotus  moriatur,  non  triumphans  sed  potius  
triumphatus  moritur,  in  partes  cedens  adversas.  Ita  post  plumbum  nostrum  aqua  
nostra  quam  necessaria.  Lotus  vero  jam  aqua  et  mundatus  omni  vigilantia,  necesse  
ut  [Col.1328C]  circumspiciat  se,  ne  in  nocte  ambulans  offendat,  cadat  et  luto  quod  
sub  pedibus  maculetur  in  casu.  Unde  et  oportet  et  expedit  sic,  ut  in  imperatoris  sui  
acie  fortiter  stet  nec  cadens,  nec  cedens,  sed  usque  ad  sanguinem  resistens,  si  forte  
necesse  sic.  Ecce  post  plumbum  nostrum  et  aquam  nostram,  tertio  nunc  sanguis  
noster.  Et  ita  quae  vas  nostrum  signum  militis  vexillare  in  se  continet  quotquot  
militibus  contubernalibus  qui  post  pugnam  in  fine  palmam  quaerunt,  necessaria  tria  
haec,  plumbum  videlicet,  aqua  et  sanguis.  Nec  murmuret  quis  si  etiam  plumbum  
nostrum  nobis  necessarium  dixerim.  Tanto  quippe  gloriosius  et  quidem  melius,  
commodius,  si  plumbum  nostrum  in  argentum  vertatur,  aut  si  
ipso  [Col.1328D]  expurgato  omnino,  solum  purum  argentum  examinatum  refulgeat,  
minime  alias  in  magni  regis  thesauro  reponi  dignum.  Tria  igitur  nobis  necessaria  
haec,  tam  plumbum  videlicet  quam  aqua  et  sanguis,  quae  etiam  duo  tantum  
profecto  usum  non  haberent  si  plumbi  omnino  fuissemus  expertes.  Nunc  vero  
manent  nobis  tria  haec;  et  commode  quidem  inter  tria  haec  plumbum,  quia  non  nisi  
per  plumbum  emundatur  argentum.  Inter  quae,  si  quis  neomartyris  nostri  instar  
ordinate  et  gradatim,  ut  de  vita  ad  vitam  transeat,  caute  et  virtuose  incesserit  
triumphale  vas  nostri  militis  quod  ipse  habet  triplicis  vitae  suae  signum  certissime  
rehabebit,  et  ipse  idem  ipsum  vas;  sed  spirituale  triumphalis  mortis  suae  vexillum,  ut  
ei  de  mundo  victoriose  sublato  [Col.1329A]  pro  plumbo  suo  quo  bene  usus  pro  aqua  
sua,  qua  munde  lotus  et  pro  sanguine  suo,  quo  in  pugna  probatus  quod  triumphale  
vas  militis  in  figura  praedicat  ipse  apud  Deum  et  apud  homines  simile  ex  re  ipsa  et  in  
ipsa  consequatur  praeconium.  
Jam  ex  parte  audivimus  conformitatem  ut  mihi  visum  sic  multam  signi  ad  signum  
vexilli  ad  vexillum,  signi  et  vexilli  crucis  imperatoris  ad  signum  et  vexillum  vasis  
militis.  
 
 
QUOD  MYSTICUM  SIT  SIGNUM  ET  VEXILLUM  MILITIS  SICUT  ET  IMPERATORIS  
MONSTRAT.  
Nemo  autem  secum  judicet  aut  cogitet  intra  se  haec  in  morte  et  post  mortem  militis  
actitata  et  ut  ipsius  meritis  scientiarum  Dominus  revelare  dignatur,  a  nobis  
scribuntur  sic,  quae  et  tam  celebriter  [Col.1329B]  veneratur  Ecclesia  et  tam  
communiter  adorat  mundus,  aut  fortuitu  accidisse  sic  aut  humani  sensus  commento  
excogitata  haec,  et  vane  et  frivole  calamo  nostro  sic  exarata.  Potius  caecae  mentis  
qui  sic  judicat  aut  cogitat  a  propheta  invitatus  veniat  et  videat  opera  Domini,  
prodigia  quae  posuit  super  terram;  et  sic  non  judicet  aut  cogitet  nec  submurmuret,  
sed  clare  et  aperte  cantet  in  viis  Domini  quam  magna  est  gloria  ejus  confiteatur  
Domino  et  notas  faciat  in  populis  adinventiones  ejus.  Nam  juxta  sapientis  
testimonium  nihil  sine  causa  factum  etsi  facti  mundus  ignoret  mysterium.  Nec  
enim,  ut  ait  ipsa,  inveniet  homo  opus  quod  operatus  est  Deus  ab  initio  usque  ad  
finem  (Eccle.  III).  Verumtamen  [Col.1329C]  a  propheta  invitati  veniant  huc  et  videant  
in  his  quae  in  militis  triumphali  morte  et  post  mortem  acciderunt  non  casum  
fortuitum  nec  vanum  vanorum  filiorum  hominum  in  his  fuisse  commentum,  sed  
potius  illud  et  illius  consilium,  sine  quo  nec  etiam  de  arbore  cadit  folium.  Si  igitur  
absque  consilio  hoc  nec  folium  cadit  de  arbore,  nunquid  sine  hoc  quidquam  geritur  
in  Christi  corpore?  Alioquin  ipsum  Altissimi  consilium  quod  Christus  est  curans  de  
arborum  foliis  proprii  corporis  sui  curam  negligeret.  Unde  et  certissime  credendum  
sicut  in  passione  Christi  capitis  absque  causa  mysterii  nihil  gestum  ita,  nec  in  toto  
ipsius  corpore  triumphalem  mortem  sicut  et  ipse  tolerante  nec  quidquam  sine  aliqua  
mysterii  causa  geri.  Inter  corporis  tamen  [Col.1329D]  hujus  membra,  prout  dignum  
et  justum  fuerit,  in  aliis  plus  in  aliis  minus.  Ita  ut  Christus  integer,  caput  videlicet  cum  
membris,  totus  mysticus  sit,  etsi  nos  ut  vani  filii  hominum  et  insulsi  ignoremus  
mysterium.  Unde  et  ut  ad  propositum  redeam,  inter  caetera  his  certe  potissimum  
quae  in  morte  et  post  militis  nostri  mortem  tam  triumphalem  quae  universus  
Ecclesiarum  orbis  tam  grate,  tam  devote  et  tam  pie  amplexatur,  eo  quidem  
operosius  intendo,  quo  certissime  credam  tanto  athletae  et  viro  tam  triumphali,  sive  
in  morte  sive  post  mortem,  absque  aliqua  causa  mysterii  etsi  abdita  nec  unum  iota  
accidisse,  hoc  sentiens  de  milite  quod  et  de  imperatore.  De  cujus  in  mundo  
conversatione,  quam  totam  mysticam  arbitror  ut  sileam  nunc,  
praesertim  [Col.1330A]  quidquid  in  ipsius  passione,  resurrectione  etiam  vel  
ascensione  a  se  homine  vel  alio  in  tempore  qualicunque  seu  loco  gestum  est,  scio  
quidem  gestum,  sed  et  credo  aliud  significare  gerendum.  Gesta  quippe  quasi  gravida  
haec,  sicut  corpus  extra  interius  habentia  spiritum  qui  vivificat.  Totum  quippe  hic  
sicut  mirificum  et  mysterium  et  mysterium  admirabile:  adeo  etiam  quod  et  loca  ipsa  
et  tempora  mystica.  Sicut  ipse  imperator  non  solum  homo  totus  mysticus,  sed  et  ipse  
verbum  et  patris  sui  et  omnis  creaturae  mysterium  est.  Quia  si  consilium,  et  
mysterium.  His  igitur  potissimum  quae  sive  in  morte  sive  post  mortem  militis  
acciderunt,  eo  libentius  intendo  et  operosius,  quo  in  eis  scio  hoc  quod  quaero  latere  
mysterium  thesaurum  fodientis  [Col.1330B]  instar  qui  ibi  libentissime  et  totis  viribus  
suis  fodit  ubi  certissime  thesaurum  novit  absconditum.  Unde  et  quia  mihi  pro  
minimo  est  ut  domini  mei  neomartyris  opus  hoc  ab  homine  aut  ab  humano  die  
judicetur,  solum  illum  in  hoc  opere  quaero  habere  fautorem,  quo  intolerabili  ardore  
animi  inflammatus  operis  hujus  habui  praeceptorem,  et  illum  pariter  aut  per  se  aut  
per  suos  eruditiores  me  constituo  correctorem.  Sed  ad  notulam  de  signis  et  vexillis  
imperatoris  et  militis  inchoatam  concordius  adhuc  terminandam  redeamus.  
Igitur  ut  praececinimus  in  vase  militis  triumphali  tria  sunt.  Et  haec  quidem  tria  sunt  
quae  in  terra  militi  testimonium  dant.  Plumbum  videlicet,  aqua  [Col.1330C]et  
sanguis.  Ita  quidem  tria  militi  sicut  et  tria  imperatori.  
 
 
15  NOTULA.  
Imperatori  quippe  tres  sunt  qui  testimonium  dant  in  terra:  spiritus,  sanguis  et  aqua.  
Similiter  et  tres  militi:  plumbum  sanguis  et  aqua.  Et  vere  imperatoris  tres  testes  in  
terra.  In  ipso  etiam  crucis  signo  vexillari  cum  adhuc  in  cruce  ipsa  penderet  ipse,  tres  
ipsius  testes  hi.  Siquidem  de  ipsius  latere  lanceato  in  cruce  sua  pendentis  adhuc  
continuo  exivit  sanguis  et  aqua.  Qui  prius  sicut  clamans  voce  alta,  sic  et  in  potestate  
magna  emittens  spiritum,  ait:  Pater,  in  manus  tuas  commendo  spiritum  meum  (Luc.  
XXIII).  Ecce  in  terra  et  in  ipso  etiam  crucis  patibulo  imperatore  in  ipso  pendente  
adhuc  admirandi  tres  testes  hi,[Col.1330D]  spiritus  aqua  et  sanguis.  Et  inter  caeteros  
testes  et  prae  caeteris,  quorum  tamen  unum  fuit  consonum  et  concors  testimonium,  
sed  prae  caeteris,  inquam,  spiritus  sicut  clamose,  sic  et  potestative  emissus,  sic  
traditus,  sic  in  Patris  sui  manibus  commendatus  testificatur  quam  imperator  Christus  
est  veritas.  Sed  longe  secus  hic  in  milite  quam  in  imperatore.  Unde  et  melus  hic  inter  
imperatorem  et  militem  hucusque  tam  consonans,  tam  concordans  solum  in  hac  
notula  discordare  videtur  plurimum.  Siquidem  primus  testium  militis  plumbum  
videlicet  testificatur  quod  imperatoris  miles  hic  fuerit  vanitas  cum  e  diverso  
imperatoris  primus  testium,  spiritus  scilicet  testificetur  pro  imperatore  quod  ipse  sit  
veritas.  Longe  diversa  imo  penitus  adversa  testimonia  haec.  [Col.1331A]Quantum  
distat  Oriens  ab  Occidente,  veritas  a  vanitate,  Deus  ab  homine,  imperator  Christus  a  
Christiano  milite.  Verumtamen  veritas  excussit  vanitatem  et  sic  imperator  suum  
liberavit  militem.  Et  liberatus  sic  et  aquae  mundantis  se  habens  testimonium  et  
praeter  hoc  per  certius  adhuc  et  evidentius  testimonium  sanguinis  obtinuit  per  
sententiam  gloriam  sui  imperatoris.  In  ore  quippe  duorum,  ne  dicam  trium,  cum  
tamen  hic  tres  sint,  nisi  quia,  ut  ostendimus  inter  tres,  primus  duobus  non  consonat,  
in  ore,  inquam,  duorum  stat  omnis  sententiae  verbum.  
Sed  adjiciamus  adhuc  quo  signum  signo,  vexillum  vexillo,  adhuc  monstretur  
conformius,  ut  de  signis  his  et  vexillis  meli  nostri  notula  quo  concordius  eo  dulcius  
resonet.  Vexillum  imperatoris,  non  in  angulo,  [Col.1331B]  non  sub  tecto,  sed  palam  
mundo  ostenditur.  Et  a  Hierosolymipetis  crucis  signum  aut  coram  gestatur  in  pectore  
aut  in  humero  utrumque  congruit.  
 
 
QUARE  CRUX  GESTETUR  IN  PECTORE.  
In  pectore  quidem,  ut  quisquis  habens  quid  pectoris  incessanter  recolat  memoriam  
Dominicae  passionis.  Sagaciter  etiam  attendat  quatuor  dimensiones  habentem  
imperatoris  vitam,  cujus  crux  est  signum  pariter  et  triumphalis  mortis  suae  exitum,  
cujus  ipsa  eadem  est  vexillum,  ut  ita  vitae  quatuor  habenti  dimensiones  se  
conformet  et  ex  ipsa  post  ipsam  similiter  mortem  triumphalem  speret.  
 
 
QUARE  CRUX  AFFIGATUR  HUMERO.  
Quod  etiam  crucis  signum  affigitur  humero  congruit  pariter  et  causa  in  evidenti  est.  
Nam  juxta  [Col.1331C]  prophetam:  Factus  est  principatus  ejus  super  humerum  
ejus  (Isa.  IX),  ipso  videlicet  imperatore  cum  ad  locum  passionis  duceretur  super  
humeros  suos  crucem  suam  in  qua  triumphando  principatum  acquisivit  bajulante.  
Debet  quippe  quisque  humeros  suos  crucis  supponere  oneri,  qui  imperatoris  quaerit  
se  conformare  passioni  et  communicare  honori.  Quia,ut  docet  Magister,  si  
compatimur  et  conregnabimus  (II  Tim.  II).  Itaque  tum  pro  exemplo  facti,  tum  pro  
causa  mysterii  humero  interdum  hoc  crucis  signum  affigitur.  
 
 
QUARE  CRUCIS  SIGNUM  ANTE  FACIEM  ROMANI  PONTIFICIS  SIMILITER  ET  
METROPOLITANORUM  GESTETUR  SEMPER  ERECTUM.  
[Col.1331D]  Interdum  etiam  signum  hoc  non  quidem  in  pectore,  non  in  humero,  sed  
palam  ante  faciem  erigitur.  Quod  et  Romanus  pontifex  quasi  imperator,  utpote  qui  in  
terris  imperatoris  vices  gerit,  tanquam  imperialis  majestatis  suae  vexillum  
quocunque  pergat  semper  erigit  ante  se.  Et  nonnulli  pariter  quarumdam  ecclesiarum  
principes,  metropolitani  scilicet  quasi  contubornales  imperatoris  milites  ante  faciem  
suam  erectum  sic  semper  bajulant:  ipsis  Ecclesiarum  principibus  potioribus  signum  
illud  erigentibus  sic,  sicut  imperatoris  vitae  signum,  ita  ipsis  et  mortis  ejus  
triumphalis  vexillum.  Et  totum  ob  id  ut  praesertim  ipse  qui  imperatoris  a  mundo  
sublati  primatum  quasi  primogeniti  filii  inter  alios  haereditate  possident  et  vices  in  
terra  gerunt;  ipsi,  inquam,  praesertim  [Col.1332A]sicut  ipse  pater  eorum  imperator  
vixit  et  ipsi  vivant;  et  sicut  ipse  in  carne  adhuc  dimicavit,  et  ipsi  dimicent,  ut  postea  
sicut  ipse  et  ipsi  triumphent.  Et  hoc  profecto  imperatoris  crucis  signum  et  vexillum  
miles  hic  noster  cum  adhuc  in  terris  imperatoris  sui  vices  gereret,  et  praelia  
dimicaret,  ut  supra  in  historia  ostendimus,  apud  Northamtune  pugnaturus  ad  
bestias;  hoc,  inquam,  signum  contra  partes  erexit  adversus  principatus  et  potestates  
in  hoc  imperatoris  sui  vexillo  tunc  triumphans.  Ita  ut  illud  antiquum  prophetarum  de  
imperatore  post  imperatorem  similiter  completum  sit,  et  in  milite  facto  similiter  
principatu  imperatoris  super  humerum  militis.  Etenim  miles  tunc,  quod  supra  in  
historia  relatum  hic  itero,  crucem  Christi,  sicut  et  ipse  Christus,  in  
propria  [Col.1332B]persona  visibiliter  bajulavit,  principatu  crucis  facto  sic  communi  
sicut  imperatori  et  militi;  milite  quidem  tunc  in  hoc  principatus  et  potestates  
triumphante  sicut  et  imperator  triumphaverat.  Unde  et,  ut  hoc  breviter  interseram  
hic,  nec  in  hoc  falli  me  arbitror,  eo  certe  quod  miles  in  terra  erexit  ex  multa  fiducia  
imperatoris  in  pugna  ipsius  imperatoris  vexillum  crucis  in  praesidium  et  imperator  
nunc  in  terra  donat  militi  vexillum  simile  suo  proprio,  vexillum  videlicet  praedescripti  
vasis  simile,  ut  jam  ostendimus,  vexillo  crucis  et  totum  hoc  in  praeconium  militis.  Sed  
quid?  ut  ad  superiora  redeam,  hoc  crucis  signum,  sive  in  humero,  sive  in  pectore,  
sive  coram  gestetur  in  facie,  palam  semper  humani  generis  exterioribus  oculis  
praeponitur,  ut  vitam  [Col.1332C]  quadripertitam,  cujus  ipsa  signum  est,  et  mortem  
triumphalem,  cujus  ipsa  eadem  est  vexillum,  homo  jugitur  interioribus  mentis  suae  
oculis  contemplando  imitetur.  
 
 
QUARE  VEXILLARE  VAS  MILITIS  SICUT  ET  VEXILLUM  IMPERATORIS  PALAM  GESTETUR  
ET  IN  PECTORE.  
Videmus  jam  cur  et  quomodo  crucis  imperatoris  signum  et  vexillum  mundo  palam  
semper  ostendatur.  Similiter  et  vasis  signum  et  vexillum  militis  mundo  palam  semper  
proponitur,  et  non  in  angulo,  non  sub  tecto  absconditum  nec  a  tergo,  sed  coram  et  
in  facie  gestatur  in  pectore.  In  quo  tanta  est  consonantia  signi  ad  signum,  vexilli  ad  
vexillum,  ut  hoc  ipsum  sub  eisdem  etiam  pene  dictionibus  aptando  sic  
possimus  [Col.1332D]  dicere  de  signo  et  vexillo  militis,  quod  jam  diximus  de  signo  et  
vexillo  imperatoris;  quod  militis  signum  et  vexillum,  sicut  de  imperatoris  diximus,  
ideo  gestatur  in  pectore,  ut  quisquis  habens  quid  pectoris  recolat  jugiter  memoriam  
passionis  militis.  Sapienter  etiam  inspiciat  primo  et  attendat  tripertitam  quam  supra  
distinximus  vitam  militis,  cujus  vexillare  vas  est  signum  et  deinde  triumphalis  mortis  
ipsius  exitum,  cujus  idem  est  vexillum.  Ut  ita  quisquis  vitae  hujus  tripertitae  militis  
vigilans  aemulator  fuerit,  ex  ipsa  post  ipsam  mortem  similiter  triumphalem  
praestoletur,  Domino,  ut  videri  potest,  hoc  praecipiente  de  duobus  his  signis  et  
vexillis  imperatoris  et  militis;  quod  et  de  verbis  ipsius  legis:  Ponite,  inquit,  haec  verba  
mea  in  cordibus  et  in  animis  [Col.1333A]  vestris  et  suspendite  in  signo  in  manibus  et  
inter  oculos  vestros  collocate;  quando  sederis  in  domo  tua  et  ambulaveris  in  via,  et  
accubueris  atque  surrexeris,  scribes  ea  super  postes  et  januas  domus  tuae  (Deut.  
XI).»  Similiter  et  alibi  in  lege  et  ob  idem  praecepit  Dominus,  ut  fimbriae  per  palliorum  
angulos  fierent,  in  quibus  vittae  hyacinthinae  ponerentur,  quas  cum  viderent  filii  
Israel,  recordarentur  mandatorum  Domini.  Unde  et  Pharisaei  legis  prae  caeteris  
aemulatores  in  pitaciis  scribebant  Decalogum  ut  illum  semper  quasi  ante  oculos  
haberent  appensum.  Sed  ad  signa  nostra  et  vexilla  redeamus.  
Ecce  enim  imperatoris  et  militis  signorum  consonantia  quasi  in  una  pugna.  Ecce  
vexillorum  conjunctio  quasi  in  una  palma,  unde  et  in  multis  
ecclesiis[Col.1333B]  saepe  videri  potest  conjunctio  haec,  vas  videlicet  cum  cruce  et  
circa  crucem  et  itidem  crux  crucifixi  imperatoris  conjunctim  cum  vase  decalvati  pro  
imperatore  militis.  Imperatore  inter  se  et  militem  suum  in  signis  suis  et  vexillis,  etsi  
per  nescientes  quid  operentur  operante  mysterium.  
O  cum  video  in  ecclesia  signa  et  vexilla  conjuncta  sic  quanti  se  mihi  mox  gaudii  
claritas  ingerit  per  omnes  fenestras  meas  mox  intrans  ex  solo  visu!  cum  video,  
inquam,  prae  caeterorum,  qui  in  exercitu  Domini  Sabaoth  militaverunt,  
triumphantium  hujus  militis  domini  mei  signum  et  vexillum  cum  imperatoris  
familiaribus  sic  conjunctum.  Et  revera  imperatoris  et  militis  in  via  et  vita  hac  
conformiter  viventium,  [Col.1333C]  et  jam  in  morte  conformiter  triumphantium,  
conformem  nunc  eorum  in  patria  conjunctionem,  imo  quod  eo  verius  quo  expressius  
unitatem  nunc  quasi  indivisam  indicat  signorum  et  vexillorum  ipsorum  in  Ecclesia  
conjunctio  haec.  In  superioribus  quippe  quid  agatur  invisibiliter  nobis  in  hac  
lacrymarum  valle  inferiora  haec  indicant.  Juxta  quod  ait  supermundanus  illi  et  vere  
insignis  theologus,  quam  pulchre  divina  et  coelestia  etiam  per  dissimilia  symbola  
manifestari.  Et  vere  manifestantur,  etsi  pauci  sint  qui  veniant  et  videant  opera  
Domini  quae  posuit  prodigia  super  terram.  O  quoties  cum  adhuc  in  carne  militaret  
imperatoris  miles  hic  Dominus  meus  ea  ipsi  ore  ad  os  praedixi  de  ipso  eventura,  quae  
nunc  de  ipso  cerno  completa,  si  tamen,  ut  adjiciebam,  [Col.1333D]  ipsi  loquens  
imperatoris  sui  praelia  fortiter,  viriliter  et  constanter  dimicaret!  O  quoties  
imperatoris  crucis  signum  et  vexillum,  quod  ut  metropolitanae  illius  ecclesiae  mos  
est  semper  ante  ipsum  erigebatur,  quod  et  tam  assidue  corporaliter  cernebat!  ego  
tamen  nacto  loco  et  tempore  etiam  mentis  suae  oculis  ingerere  non  desistebam,  
discipulus  magistrum  erudiens  quale  et  quare  signum  crucis  esset  hoc  et  vexillum;  et  
quare  sic  et  in  via  et  in  ecclesia  non  a  tergo  quidem,  nec  in  humero,  seu  etiam  in  
pectore,  sed  quod  majus,  semper  ante  faciem  suam  portaretur  erectum;  semper  
Deus  scit,  instanter  exhortans  ut  ipsa  potissimum  operum  virtute  recoleret  signum  
illud  imperatoris  sui  et  vexillum,  quod  ita  quasi  opportune  et  importune  negotiis  suis,  
curis,  causis  [Col.1334A]  et  consiliis  tota  die  se  ingerebat.  O  quoties  cum  virum  ad  
fortia  animarem  sic,  hanc  etsi  non  tantam  pollicebar  ipsi  gloriam,  quam  nunc  video,  
imo  quam  et  mundus  videt  et  exhibet,  et  etiam  lapis  clamat  de  pariete!  Unde,  ut  
verum  fatear,  sub  sole  gaudium  mihi  majus  non  est,  sed  nec  tantum.  Non  modicam  
apud  Altissimum  fiduciam  habens  per  tantum  patrem  hunc  et  patronum,  per  quem  
et  pro  quo  gaudium  meum  diatim  crescit.  Ita  ut  secundum  eam  quae  praecessit  
multitudinem  dolorum  meorum  consolationes  hodie  multiplices  laetificent  animam  
meam.  Crescente  quippe  in  dies  viri  gloria,  et  ipse  mihi  gaudium  in  dies  auget.  Quo  
mihi  orphano  derelicto,  et  confratribus  meis  quondam  passionis  sociis  a  mundo  jam  
sublatus  consolatur  et  laetificat  [Col.1334B]  animam  meam;  ut  cantem  quotidie  in  
misera  mea  peregrinatione  hac  quam  magna  est  gloria  ejus.  Verumtamen,  ut  paulo  
ante  praemissa  repetam,  quo  jam  proxime  diximus  me  peccatorem  homuncium  tam  
citum,  tam  expeditum  Christi  athletam,  dum  adhuc  certaret  inter  nos,  animasse  ad  
fortia  quod,  inquam,  dixi,  sic  nemo  arbitretur  ob  id  dictum  quasi  multum  necesse  
tam  citum,  tam  strenuum  praesentis  hujus  viae  et  vitae  cursorem  aliquibus  
sermonum  stimulis  urgere  ad  cursum,  vel  etiam  movere  ad  currendum,  utpote  ex  
quo  semel  coepit  spiritus  semper  ferventissimum.  Non,  inquam,  opus  sermonum  
stimulis  urgere  ad  cursum  quemadmodum  nec  opus  balsamum  unguentis  delinire  
aut  solem  facibus  [Col.1334C]  adjuvare  aut  aquilae  ad  visam  et  concupitam  praedam  
aptare  pennas.  Attamen  interdum  loquebar  ego,  quasi  mulier  loquax  nens  in  domo,  
sed  ipse  operabatur.  Verum  ad  signa  nostra  revertamur.  
 
 
DECURRIT  BREVITER  QUAE  DE  SIGNORUM  CONFORMITATE  PROLIXIUS  DICTA  SUNT  
NOVA  QUAEDAM  ADJICIENS.  
Et  quoniam  praesentis  meli  nostri  ultimae  de  signis  et  vexillis  notulae  adeo  jam  
productae  finem  desiderant,  ne  juxta  quod  vulgo  dicitur  etiam  amoena  cantica  
vertantur  in  taedium,  quod  supra  nos  fecisse  meminimus  de  aliis  et  de  alterius  modi  
ejusdem  istius  meli  notulis,  similiter  faciamus  et  nunc.  Videlicet  ut  notulae  haec  de  
conformitate  vexillarium  signorum  imperatoris  et  militis  quas  ob  
causam  [Col.1334D]  sparsim  confuse  et  ordinate  minus  in  cithara  nostra  
resonavimus,  deinceps  breviter  continue  et  ordinate  absque  mora  et  sine  pausa,  
quae  in  psalterio  quidem  interponi  solet,  sed  in  cithara  minime,  siquidem  contra  
musicae  artis  legem  hoc;  notulas,  inquam,  illas  breviter  continue  et  ordinate  
resonemus.  Ut  quo  brevior,  eo  gratior,  et  quo  distinctior,  eo  clarior  et  concordior,  
harum  de  vexillaribus  signis  notularum  in  auditu  auris  pateat  harmonia.  Et  quo  
reparato  auditore  innovetur  auditus  illis,  quas  jam  praemisimus  novas  aliquas  
notulas  de  vexillis  his  adjiciamus  adhuc.  Quot  et  similiter  supra  jam  in  aliis  praesentis  
hujus  meli  notulis  nos  fecisse  meminimus.  Igitur  ut  compendiarii  repetamus  a  primo.  
 
 
14  NOTULA.  
[Col.1335A]  
Imperatoris  itaque  vexillum  vexillorum  omnium  primum  et  praecipuum  et  signum  
pariter  est  et  vexillum.  Similiter  et  vexillum  militis  rei  consimilis  signum  pariter  et  
vexillum.  Et  hoc  prolixius  praeostensum  nunc  pertranseo.  
 
 
HAEC  EST  QUASI  PARS  NOTULAE  PRAECEDENTIS.  
Imperatoris  vexillum  primum  signum  crucis.  Similiter  et  alterum  militis  vas  sanguinis.  
Et  in  hoc  a  praemisso  dissonantiam  non  audio.  Ibi  crux  hic  sanguis.  
 
 
15  NOTULA.  
Imperatori  in  vexillo  suae  crucis  tria  sunt,  quae  testimonium  dant  in  terra:  spiritus  
sanguis,  et  aqua.  Similiter  et  militi  in  vexillo  sui  vasis  tria:  [Col.1335B]plumbum,  
sanguis  et  aqua.  Et  hoc  quidem  praeostensum.  
 
 
16  NOTULA.  
Imperatoris  vexillum  crucis  inventum  est  Spiritu  sancto  revelante.  Similiter  et  
vexillum  vasis  militis  eodem  Spiritu  inspirante.  Et  hoc  quidem  praemisimus  de  vase  
militis,  quod  constat  mundo  et  palam  est  de  vexillo  crucis  imperatoris  reperto  ab  
augusta  Helena  sicut  istud  ab  universali  matre  Ecclesia.  
 
 
17  NOTULA.  
Imperatoris  vexillum  crucis  a  servis  suis  peregrinis  aut  ante  pectus  ponitur  aut  
humero  affigitur.  Similiter  et  militis  vexillum  vasis  a  suis  ante  pectus.  Quod  supra  
etiam  mystice  ostensum  aperuimus.  
 
 
18  NOTULA.  
[Col.1335C]  Imperatoris  vexillum  crucis  ad  aedificationem  mystice  palam  mundo  
semper  proponitur.  Similiter  et  militis  vexillum  alterum  ob  mysterium  simile.  Et  hoc  
quidem  jam  explicavimus.  
 
 
19  NOTULA.  
Imperatoris  vexillum  crucis  in  ecclesia  supra  altare  in  eminentiori  ponitur.  Similiter  et  
militis  vexillum  vasis  nunc  juxta,  nunc  subtus  vexillum  crucis  imperatoris  ad  pugnae  
imperatoris  et  militis  et  palmae  visibilis  similitudinem  nobis  indicandam  vexillis  his  
mystice,  ni  fallor,  visibiliter  sic  conjunctis.  
 
 
20  NOTULA.  
Imperatoris  per  vexillum  crucis  gratia  sanitatum  [Col.1335D]  et  operatio  virtutum.  
Similiter  et  per  vexillum  vasis  militis.  Lege  librum  signorum  militis  editum  de  his,  de  
quo  supra  tetigimus  et  liquido  videbis  quod  sic.  Et  hoc  prius  minime  dictum  quasi  
novum  hic  adjicimus.  
 
 
21  NOTULA  
Imperatoris  vexillum  crucis  suos  tutatur  bajulos.  Similiter  et  vexillum  vasis  militis,  
adeo  ut  natio  illa  quae  Gualensium  nominatur,  in  inimicos  suos  inexorabilis  et  
saevissima  etiam  inimicis  vexillaris  vasis  hujus  gestatoribus  deferat.  Et  hoc  prius  
omissum  hic  iterum  quasi  novum  et  post  alia  fere  omnium  novissimum  
superaddimus.  Et  ut  ultima  praesentis  istius  meli  nostri  notula  breviter  in  fine  
concludatur.  
 
 
22  NOTULA.  
[Col.1336A]  
Imperatoris  certe  vexillum  crucis  portatur  peregre,  sed  ad  imperatoris  martyrium.  
Similiter  et  vexillum  vasis  militis  portatur  peregre,  sed  a  martyrio  militis  sicut  illud  ad  
martyrium  imperatoris.  In  quo,  etsi  in  modico  dissonare  videatur  notula  haec  
imperatoris  et  militis,  nec  tamen  certe  sine  causa  hoc.  Quae  quia  nunc  praeter  rem  
dicenda  minime.  Et  peregrinationis  signum  tam  hoc  quam  illud,  Hierosolymitanae  
hoc  ubi  sepultura  imperatoris,  Cantuariensis  illud  ubi  sepultura  militis.  
 
 
RECAPITULAT  BREVITER  PRAEMISSA,  TRANSITURUS  AD  ALIA.  
Satis  jam,  ni  fallor,  quanta  sit  inter  signorum  et  [Col.1336B]  vexillorum  imperatoris  et  
militis  consonantiam,  quam  concors  harmonia,  citharam  nostram  morosius  
pulsantes  et  attentius  resonavimus.  Ex  quibus  quanta  inter  imperatorem  et  militem  
in  vita  hac  militari  concordia  et  quanta  in  morte  triumphali  conformitas  
evidentissime  praesumendum.  His  igitur  pro  sensus  mei  tarditate,  prout  desuper  
datum  exsecutis,  spero  quia  ipsius  jam  imperatoris  viribus  sed  meis  manibus  etsi  
indignis  juxta  quod  supra  supplicavimus  signiferae  et  vexillaris  crucis  suae,  clavis  ad  
militis  sui  gloriam  vas  prius  clausum  militis  signum  pariter  et  vexillum  nobis  
reseratum.  Et  nos  prout  permissum  de  vase  hoc  effudimus  et  propinavimus  aliis.  
Propinavimus,  inquam,  novum  quid  etsi  modicum  de  vase  hoc  quod  et  
si  [Col.1336C]  alii,  nescio;  ego  tamen  ipse,  qui  propinavi,  non  gustavi  prius;  haec  
quippe  ipsius  imperatoris  eruditio  nova  sui  militis  vas  clausum  et  signatum  ipsis  
crucis  suae  clavis  nobis  reserantis.  Ut  ita  quasi  per  ipsum  signum  et  vexillum  
imperatoris  alterum  consonum  sibi  et  concors  mundo  declaretur  signum  et  vexillum  
militis.  Prius  quippe  mundus  in  vase  hoc  triumphali,  quod  in  peregrinationis  suae  
signum  ad  martyris  gloriam  gestat  non  ponderabat  quod  gestabat.  Quotidie  palam  
ante  oculos  in  pectore  ipso  mysterium  portabat  et  tamen  quod  portabat  ignorabat.  
Nam  illud  etiam  quod  inter  caetera  primum  et  gravius  est,  ipsum  plumbum  portabat  
et  plumbum  non  ponderabat.  Et  quae  similiter  ponderosa  [Col.1336D]  aquam  cum  
plumbo  et  in  plumbo  portabat,  sed  sicut  nec  plumbum  nec  aquam  ponderabat.  
Portabat,  inquam,  non  ponderabat,  non  credens  plumbum  nisi  plumbum,  nec  aquam  
nisi  aquam.  Nonne  aliquis  aliquando  ad  se  et  ad  signum  quod  portabat  reversus,  
intra  se  cogitabat  sic.  Quare  sic  porto  quod  ponderosius  est  plumbum  et  non  potius  
qui  levior  est  calculum?  Similiter  quare  porto  aquam  et  non  potius  vinum  vel  siceram  
quae  peregrinantibus  commodiora  essent  per  viam?  Duo  ergo  illa,  quae  mundus  
portabat,  non  ponderabat.  Sed  quid?  Fere  a  memoria  excidit  quiddam  de  vase  hoc  
quod  sicut  verissime  et  miraculosissime  contigit?  Et  quod  istius  de  quo  jam  
aliquandiu  locuti  vasis  mysterium  evidentissime  probat.  
 
 
DE  PIXIDIBUS  PRIUS  GESTATIS.  
[Col.1337A]  
Siquidem  commune  dicitur  et  indubium  hoc  quod  inter  initia  martyris  peregrini  
novelli  in  peregrinationis  suae  signum  vacuas  quasdam  gestabant  pixides.  Quae  
quantumcunque  solidatae  aquam  dictam  martyris  sanctificatam  sanguine  continere  
non  poterant.  Quin  imo  quanto  magis  infundebant,  tanto  magis  illae  stillatim  
evacuabantur.  Unde  et  vase  illo  miraculose  reprobato  sic  successit  alterum  hoc.  
Multi  qui  viderunt  de  pixidibus  sic  rejectis  contestantur  quod  dicimus.  Etiam  et  
quaedam  pixides  sic  rejectae  in  signum  miraculi  super  ipsum  martyris  sepulcrum  
videri  possunt  suspensae  adhuc.  Unde  sicut  videtur  ad  majorem  istius  quod  nunc  
gestatur  vasis  peregrinatorii  commendationem  et  ipsius  
efficacius  [Col.1337B]  comprobandum  mysterium,  prius  sic  per  Spiritum  sanctum  
sicut  evidentissimum  miraculose  rejectum  est.  Quis  tamen  hominum  primus  hoc  
conflaverit,  aut  primus  bajulaverit,  nescitur,  nisi  quia,  sicut  videtur,  Spiritu  sancto  sic  
inspirante,  non  unus  sed  simul  omnes,  omnibus  subito  ab  universo  Ecclesiarum  orbe  
in  peregrinationis  suae  signum  hoc  consimile  bajulantibus.  In  quo  duo  sunt,  
plumbum  et  aqua,  et  haec  quidem  ut  jam  aperuimus  mystica.  Quae  utinam  deinceps  
mundus  sicut  devote  portat  in  pectore,  sic  et  sapienter  et  aeque  ponderet  illa  in  
mente!  Mysticum  quippe  tam  hoc  quam  illud,  videlicet  tam  plumbum  quam  aqua,  et  
tam  aqua  quam  plumbum.  De  tertio  trium  taceo,[Col.1337C]  mundo  forte  inter  alia  
solum  pensante  sanguinem  et  mystice  interpretante,  propter  tam  evidens  quod  in  
sanguine  liquet  omnibus  martyrii  signum.  Sed  mysterium  in  reliquis  duobus  
occultius.  Quae  tamen  duo,  ut  jam  ostensum  nec  aliquem  super  hoc  haesitare  jam  
arbitror,  sicut  et  illud  tertium,  mystica  sunt.  Quare  etenim  tertium  mysticum  erit,  si  
non  primum  et  secundum?  Aut  quare  non  tertium,  si  primum  et  secundum?  Sed  
scientiarum  Domino  in  dictis,  in  scriptis  et  factis,  sicut  mysterii  auctore  pariter  et  
doctore  ordinante  sic,  ideo,  ni  fallor,  post  duo  illa  plumbi  et  aquae  tertium  illud  
sanguinis  signum  positum  est,  ut  per  ipsum  inter  tria  evidentius  signum  in  
sanctuarium  Dei  intrantes,  quasi  per  ostium  invitaret  nos  ad  quaerendum  primi  
et  [Col.1337D]  secundi  abstrusius  mysterium.  
Sunt  enim  quaedam  in  dictis,  in  scriptis  et  in  factis,  in  visionibus  etiam  et  in  somniis,  
quae  omnia  interdum  prophetica  sunt;  in  his,  inquam,  omnibus  quaedam  interdum  
sunt,  in  quibus  mox  et  quasi  ante  faciem  mysticus  sensus  parum  etiam  attendenti  se  
ingerit,  per  quae  quasi  quaedam  mysteriorum  ostia  intrantes  ad  alia  quae  occultiora  
sunt  invitamur,  et  per  illa  sic  aperta  facilius  datur  etiam  spes  et  quasi  initium  intrandi  
alia  etsi  difficilius,  sed  sunt  certe  alia,  in  quibus  eo  subtilius  quo  profundius  
mysterium  latet.  Unde  et  eo  acutiori  oculo  opus  est,  quo  ipsum  subtilius,  et  eo  quasi  
laboriosiori  manu  quo  ipsum  profundius  ut  erutum  extrahatur.  Sic  quippe  est  in  
propheticorum  abyssis  ut  [Col.1338A]  extrahatur  mysterium,  quemadmodum  in  
quibusdam  terrarum  venis,  ut  eruatur  aurum.  Sunt  etenim  quaedam  terrarum  
venae,  in  quibus  aurum  mox  in  ipsa  superficie  etiam  rudi,  ad  quaerendum  continuo  
et  absque  ulla  difficultate  quasi  se  offerat;  sed  sunt  aliae,  in  quibus  cum  labore  multo  
et  sudore  terra  eversa  crebrius  et  effossa  profundius,  quasi  in  ipsius  intimis  terrae  
visceribus  etiam  operose  fodienti  et  exercitato  in  hoc  interius  tamen  aurum  se  
abscondat.  Unde  et  persaepe  accidit,  ut  etsi  operose  fodiant,  aurum  tamen  quod  ibi  
latet  non  extrahant,  nimis  siquidem  profundum  est;  quemadmodum  et  ipsi  
patriarchae  non  semper  aquam  quam  sitibundi  puteos  fodientes  quaerebant  
invenire  poterant,  aqua  plerumque  sicut  et  auro  nimis  in  profundo:  et  
quod  [Col.1338B]  in  aqua  et  auro  simile  et  in  propheticorum  mysterio:  haec  quippe  
est  aqua  illa  prophetica,  quae  per  viam  transeuntis  primo  venit  usque  ad  talos,  
exinde  usque  ad  genua,  et  exinde  post  usque  ad  renes,  et  demum  usque  in  
torrentem  intumescens  a  transeunte  per  viam  pertransiri  non  potuit.  Hoc  quippe  
non  via,  sed  patria  sibi  privilegium  vindicat,  ut  non  jam  transitor  in  ea,  sed  
pertransitor  torrente  voluntatis  divinae  epotetur  et  aeternae  cognitionis  plenitudine  
satietur,  et  quod  in  templi  aquis  simile  et  in  templi  locis.  Unde  et  in  propheticis  
accidit,  ut  quaedam  sint  aperta  etiam  in  vulgo,  et  haec  sunt  circa  templum  quasi  
vulgi  loca,  atria  videlicet  templi  communia,  alia  vero  interiora  templi  quasi  
solis  [Col.1338C]  levitis  et  sacerdotibus  patentia,  alio  intima  quasi  Sancta  sanctorum  
quae  solus  et  summus  sacerdos  intrare  permittitur.  In  primis  igitur  recurramus  ad  
Moysi  tabernaculum;  secundo  contemplemur  Salomonis  templum,  et  tertio  illud  
Ezechielis  templum  alterum;  sed  umbratile  tot  et  jam  abditis  obumbratum  miraculis  
aenigmatice  recolamus  et  haec  certe  tam  excelsa,  tam  gloriosa,  tam  ampla  et  tam  
mystica  aedificia  his  per  quae  nunc  pro  tempore  breviter  tactis  strictim  ingredior  
amplum  nobis  dicendorum  permittent  ingressum.  Et  ea  quae  de  mysteriorum  
idiomatibus  jam  tetigimus  confirmabunt  solus  Ezechiel  etsi  pulsemus,  ab  ingressu  
forte  nos  repellet,  cum  interius  ad  templi  sui  portam  venerimus  per  quam  solus  
princeps  ingreditur  et  egreditur:  ad  [Col.1338D]  cujus  portae  ostium  forte  cum  
populo  terrae  adorare,  poterimus  intrare  minime.  Sed  quorsum  tendo?  Videri  jam  
possum  quod  per  aliquod  de  sanctuarii  Dei  ostiis  seu  atriis  templi  ingressus  exire  aut  
nolim  aut  nesciam  et  revera  invitus  exeo  non  tamen  quasi  exire  nesciens,  sed  ut  de  
puero  dici  solet,  et  nolens  et  volens,  et  quidem  nolens  verius.  Sed  tamen  ad  
exeundum  tertii  meli  de  ea  quam  non  videmus  sed  certissime  scimus  invisibili  et  
consimili  palma  imperatoris  et  militis  seu  palmae  gloria  resonandi  desiderium  pariter  
et  propositum  me  compellit,  quem  tamen  melum  mox  cum  citharam  pulsans  
inchoavero,  oportebit  me  mox,  si  tamen  ostium  templi  interius  dignatione  principis  
et  ipso  principe  aperiente,  apertum  sic  in  sanctuarium  Dei  reintrare  
et  [Col.1339A]  etiam  si  tamen  princeps  primus  me  post  se  traxerit,  sic  adeo  
procedere  necessarium  ut  ipsa  Sancta  sanctorum,  etsi  non  intrem,  hoc  quippe  nec  
auderem,  nec  dignus  sum,  quod  solius  sacerdotis  et  summi  non  nisi  semel  in  anno  
privilegium  est,  necesse  tamen  ut  sancta  illa  interiora,  etsi  non  plene  intrem,  per  
aliquam  tamen  rimam  inter  ipsa  et  exteriora  sancta,  quam  mihi  dux  meus  Dominus  
ostendere  dignatus  fuerit,  quid  in  interioribus  agatur  vel  tenuiter  inspicere.  
 
SECUNDUS  MELUS  FINITUR  HIC  ET  MODULATUR  CITHARAM  AD  TERTIUM.  
 
 
[MELUS  TERTIUS.]  
In  primis  igitur  rememorando  tangenda  praemissa  modicum,  ut  post  praemissa  ad  
hunc  melum  tertium  [Col.1339B]  ab  auditoribus  ordine  congruo  judicemur  
accessisse.  Siquidem  post  primum  et  ante  omnia  praemissum  de  martyre  historicum  
canticum  Christo  praecentore  prout  placuit  et  vocem  et  verba  ministrante,  post  
canticum,  inquam,  historicum  in  cithara  Davidica  prout  ab  ipso  reor  citharoedo  
edocti  ipsam  pulsantes  duos  jam  in  ipsa  citharizavimus  melos.  In  primo  quidem  melo  
qui  fuit  de  visibili  et  conformi  pugna  militis  ad  pugnam  imperatoris,  ni  fallor,  etsi  
nunc  rememoremur,  sic  clara,  magna  et  manifesta  audita  est  consonantia.  In  
secundo  vero  melo,  qui  fuit  de  visibili  et  consimili  palma  triumphalis  mortis  militis  ad  
visibilem  palmam  triumphalis  mortis  imperatoris,  audita  est  
pariter  [Col.1339C]  consonantia  et  arbitror  quod  non  minor,  si  major  nescio.  Unum  
tamen  scio,  consonantiam  hanc  in  melo  hoc  dulcissime  resonasse,  si  manus  artificis  
et  in  coelestis  musica  melius  edoctae  longiores  et  subtiliores  digiti  pulsassent  
citharam.  Verum  ignoscat  auditor  si  offendatur  auditus.  Siquidem  prout  edocti  et  
quemadmodum  didici,  cum  manus  meae,  etsi  grossioribus  digitis  et  minus  aptis  ad  
imperatoris  et  militis  visibilis  et  consimilis  pugnae,  et  ad  eorumdem  visibilis  et  
consimilis  palmae  laudem  et  gloriam  pulsavi  citharam,  ex  cithara  tamen  
qualitercunque  pulsata  sic  liquere  potest,  quanta  sit,  quam  grata,  et  quam  jucunda  
visibilis  pugnae  ad  visibilem  et  palmae  visibilis  ad  visibilem  consonantia  quam  
consona  melodia,  quam  harmonia  [Col.1339D]  concors,  eo  certe  dulcior  quo  
concordior.  
O  quam  humanus,  quam  benignus,  quam  socialis,  quam  clemens  imperator  hic,  qui  
et  in  pugna  sua  et  in  palma  milites  suos  sibimet  ipsi  assimilat  sic!  Assimilat  dico,  non  
coaequat:  nec  enim  est  quod  rivulus  fonti,  stilla  mari,  atomus  monti,  aut  lucerna  soli,  
imo,  ut  dicam  expressius,  non  est  quod  geminae  naturae  giganti  miles  homunculus  
valeat  coaequari.  Qualiscunque  consimilitudo  potest  esse  non  coaequatio.  Sed  et  est  
ipsa  consimilitudo  admiranda.  O  quantam  nunc  credo  inter  imperatorem  et  militem  
post  tantam  in  praesenti  visibilis  ipsorum  pugnae  et  visibilis  palmae  conformitatem  
dulcem  admodum  velut  quamdam  consonantissimam  harmoniam  in  gloria  ipsorum  
invisibili,  ne  jam  dicam  consimilitudinem  [Col.1340A]  seu  conformitatem,  sed  potius  
quasi  unitatem  indivisam  sicut  gratiae  sic  et  naturae.  Quam  profecto  unitatem  hinc  
dilectionis  tam  vehementis  vinculum  nobis  in  vita  hac  tam  multiplici,  tam  distracta  
inexpertum  et  inde  pacis  quae  omnem  sensum  exsuperat  perennis  securitas  nunc  in  
patria  solidant.  Et  profecto  sicut  meli  duo  de  subsolaris  et  visibilis  pugnae  et  de  
subsolaris  et  visibilis  similiter  palmae  imperatoris  et  militis  conformi  consimilitudine  
et  conformitate  consimili  sunt  praemissi,  ita  nunc  deinceps  de  unitate  
incomparabiliter  plus  omnibus  admiranda  inter  imperatorem  et  militem  aut  de  his  
quae  unitatem  ipsam  probant  et  indicant,  totus  hic  melus  tertius  resonabit.  Si  enim  
in  vita  hac  subsolari,  tam  multiplici,  tam  varia,  tam  diversa  [Col.1340B]  et  adversa  in  
hac  subsolari  pugna  et  subsolari  palma  inter  imperatorem  et  militem  tanta  fuit  
conformitas  in  regno  illo  dilectionis  et  pacis,  imo  quod  non  nisi  pax  et  dilectio  est,  
quid  erit  inter  imperatorem  et  militem  nisi  unitas?  Et  si  inter  ipsos  hic  tanta  
conformitas,  ubi  non  nisi  distrahens  vanitas,  ibi  quid  erit  inter  ipsos  ubi  non  nisi  
solidans  veritas?  Et  certo  certius  inter  imperatorem  et  quosquos  milites  suos  nulla  
erit  in  patria  unitas,  nisi  in  via  praecesserit  inter  ipsos  conformitas.  Nulla  ibi  capitis  et  
membrorum  unio,  nisi  hic  ante  fuerit  viae  et  vitae  similitudo  et  conjunctio.  Debet  
enim  miles,  sicut  imperator  ambulavit,  et  ipse  ambulare.  In  primis  igitur  constat  et  
consequens  est,  et  ex  superiori  [Col.1340C]  promisso  teneor  sic,  ut  post  subsolarem  
et  visibilem  pugnam  militis  ad  subsolarem  similiter  et  visibilem  imperatoris  pugnam  
conformatam  quasi  post  melum  primum  et  post  subsolarem  et  visibilem  triumphalis  
mortis  militis  ad  subsolarem  et  visibilem  imperatoris  palmam  itidem  conformatam,  
quasi  post  melum  secundum  deinceps  et  subsequenter  nunc  ad  suprasolaris  et  
invisibilis  triumphalis  mortis  palmae  militis  ad  suprasolarem  similiter  et  invisibilem  
palmam  triumphalis  mortis  imperatoris  audiendam  consonantiam  hic  quasi  jam  
tertius  melus  formetur.  Quae  tamen  hujus  meli  tertii  consonantia  mira  quidem  et  
mortalium  auribus  inaudita,  tam  uniformis,  imo  tam  unita  est,  ut  magis  quam  reddat  
consonantiam,  resonet  unitatem.  De  [Col.1340D]  qua  melus  hic  tertius  erit  ultimus.  
Melus  revera  hic  magis  quam  consonantiam  resonaturus  unitatem.  Utpote  post  
sudores  et  labores,  post  pressuras  et  angustias,  post  persecutiones  et  
contradictiones,  post  pugnas  et  palmas,  sponso  jam  in  lecto  et  amica  in  amplexu.  De  
supra  solari  igitur  et  invisibili  imperatoris  et  militis  palmae  gloria,  quod  est  tanquam  
de  particulari  quodam  sponsi  et  sponsae  epithalamico,  melus  hic.  
Verum  nunc  stupet  animus,  tremit  manus,  obrigescit  digitus,  revera  sicut  sentio,  
multo  plus  quam  prius  grossior  nunc  et  rigidior  ad  modulandum  et  formandum  
tertium  melum  hunc.  De  quo  ante  ipsius  modulationem,  imo  mox  cum  etiam  
praemeditor  et  ad  quid  cithara  nostra  nunc  modulanda  sit  [Col.1341A]  recolo  et  
adverto,  stupor  confestim  mihi  incutitur.  Et  ad  palmam  illam  suprasolarem  et  
invisibilem  et  in  ea  unitatem  indivisam  qua  nunc  sponso  in  lecto  sponsa  unitur  in  
amplexu,  ad  haec,  inquam,  mentis  meae  attollens  oculos  nescio  quae  umbratilium  
phantasmatum  aenigmata  mentis  meae  mox  oculis  se  ingerunt,  et  vicissim  densa  
etiam  obscurant  caligine.  Juxta  prophetam  tanquam  caecus  palpans  ad  parietem  
domus.  Qua  via  etiam  ad  interiorem  imperatoris  et  militis  simul  jam  quiescentium  
thalamum  tendam  ignorans.  Et  hoc  est  quod  jam  me  in  historia  testatum  memini  
cum  militis  certantis  adhuc  monomachiam  describerem,  videlicet  quod  invitus  
avellerer  a  certante,  eo  quod  post  certantis  triumphum,  ipso  jam  in  gloria  deinceps  
mutus  fierem,  [Col.1341B]  de  caetero  de  regno  suo  nil  dicturus  quod  nec  oculus  
vidit,  nec  auris  audivit,  nec  in  cor  hominis  ascendit  (I  Cor.  II).  Verum  quidquid  dixerim  
ego,  sive  in  via,  sive  in  patria,  sive  in  morte,  sive  in  vita,  sive  in  pugna,  sive  in  palma,  a  
tanto  domino  meo  et  alumno  patre  avellor  invitus.  Nec  mirum  hoc  cum  ego  quasi  
orphanus  relictus  solus,  domino  etiam  meo  et  patre  tam  gloriose  in  mundo  de  
mundo,  sicut  et  ipse  mundus  videt  et  praeconizat,  triumphante,  vix  tamen  mihi  
adhuc  audeat  communicare  mundus,  etsi  mundo  etiam  jam  per  patrem  meum  et  
dominum  triumphato  sic.  Unde  nec  mirum  si,  quemadmodum  prius  a  visibili  ipsius  
pugna  et  palma  quam  sermone  saltem  protraxi  ut  potui,  [Col.1341C]  nunc  multo  
magis  ab  invisibilis  ipsius  palmae  gloria  invisibili  ego  nunc  sic  solus  relictus  invitus  
avellar.  De  qua  tamen  tam  victoriosa  gloria  eo  meticulosius,  eo  etiam  periculosius  
facio  verbum,  attolle  praeconium,  indulgeo  animum,  figo  calamum,  moveo  manum,  
apto  digitum,  et  formabo  melum,  quo  mihi  invisibilior  palmae  hujus  gloria  utpote  
suprasolari  et  visibili  nemini.  Quid  igitur  dicam  mihi  peccatori  homunculo,  jamjam  
uno  levi  et  brevi  flatu  in  pulviculum  tenuem  dispergendo  invisibilem  hanc?  Imo  
patriarchis,  prophetis,  apostolis  etiam  et  quotquot  peregrinantibus  adhuc  peregrina  
et  haec  ipsis.  Quorum  unus:  Oculus,  inquit,  Deus,  non  vidit  absque  te  quae  
praeparasti  exspectantibus  te  (Isa.  LXIV).  Verumtamen  poterit  ipse  nunc  ad  
citharae  [Col.1341D]  nostrae  ingenioli  mei  plectro  torquendos  superiores  clavos  ad  
modulandas  chordas,  ad  movendum  manus,  ad  aptandos  digitos  ad  pulsandum  
citharam,  ut  melus  hic  tertius  quo  acutius  formetur  et  subtilius  conatui  meo  huic  
interiores  sensus  mei  augere  nunc  vires  fortius,  quanto  nunc  amplius  confirmatus  est  
principatus  ejus.  Et  certe  ordinis  exigeret  consequentia  et  decens  admodum,  si  quis  
tamen  didicisset  sic  post  visibilis  pugnae  imperatoris  et  militis  melum  primum  et  post  
eorumdem  visibilis  palmae  melum  secundum  de  invisibilis  et  suprasolaris  palmae  
ipsorum  gloria  quasi  melum  tertium  resonare.  Cujus  profecto  meli  remedio  plenius  
restitueretur  mundo  quo  dignus  non  erat  mundus  et  historia  libelli  hujus.  Verum  
melus  hic  in  citharae[Col.1342A]  chordis  acutioribus  et  subtilioribus  terreni  et  
carnalis  spiritus  sensibus  spissis  omnino  subductus  modulationem  desiderat.  
Alioquin  totum  absonum,  totum  dissonum,  consonum  nihil,  auditui  nihil  nec  etiam  
ejus  ipsius  qui  pulsaverit  citharam  delectabile.  Cum  tamen  juxta  illud  vetus  proverbii:  
«Et  qui  dulce  non  canit  tamen  sibimet  dulce  canat.»  Mei  autem,  sicut  jam  supra  et  
hic  iterum  fateor,  ad  has  citharae  chordas  tam  acutas,  tam  subtiles,  quae  tamen  
solae,  ut  melus  hic  dulciter  et  concorditer  resonet  in  cithara,  pulsandae  sunt,  digiti  
certe  mei  grossi  nimis  et  rigidi,  spissi  nimis  et  turgidi.  Terreni  quippe  et  carnalis  
hominis  digiti  hi,  imo  terrei  et  de  terra.  Quin  potius  terra  ipsa  jam  jam  in  lutum  vile  
et  putridum,  nec  etiam  ut  pedibus  [Col.1342B]  conculcetur  dignum,  reversura.  Cum  
tamen,  ut  melus  hic  in  cithara  digne  et  apte  formetur,  nullius  praeterquam  solius  Dei  
digitus  exspectandus.  Spiritus  quippe  sapientiae,  sicut  multiplex,  ita  et  ipse  solus  
simplex,  acutus,  subtilis  et  mobilis  est,  omnibus  etiam  mobilibus  mobilior:  adeo  quod  
attingit  a  fine  usque  ad  finem  fortiter  et  disponit  omnia  suaviter.  Unde  et  ipsius  
solius  digitus  ad  melum  hunc  formandum  aptus  est.  Et  propterea  solus  hic  qui  talis  
spiritus  et  qui  omnia  suaviter  disponit  sic,  solus  quidem  hic  novit  melum  hunc  
suaviter  citharizare,  et  solus  ipse  potest  suaviter  melum  hunc  citharizantes  docere;  
qui  videlicet  habeant  spiritum  sui  similem,  simplicem,  acutum,  subtilem  et  mobilem.  
Ego  tamen  tanquam  gradu  testudineo  [Col.1342C]  sequax,  ut  solem  comprehendam  
Domini  mei  gloriam  de  tam  profunda  hac  lacrymarum  valle  suspiciens,  velim  nolim,  
possim  non  possim,  animo  utrumque  et  calamo,  prout  datum  desuper,  prosequar.  Et  
qualibuscunque  manibus  et  digitis  utramque  pulsabo  citharam,  formabo  melum.  
Urget  enim  me,  ut  jam  supra  tetigi,  charitas:  verum,  quia  tanta  et  tota  gloriae  
materia  haec  quae  quotquot  ante  nos  fuerunt  vel  sunt,  quantumcunque  praeclara  
ingenia  prae  nimio  sui  fulgore,  utpote  suprasolaris  et  invisibilis  reverberat,  de  ipsa  
tamen  ipso  qui  jam  in  ipsa  est,  Domino  meo  juvante  aliquantisper  locuturus  faciam  
vel  quod  infantes  solent  utpote  infans  hic.  Faciam,  inquam,  quod  infantes,  
qui  [Col.1342D]  conantes  loqui  verba  magis  praecidunt  aut  dimidiant  quam  forment.  
Et  ego  vel  sic  formabo  melum,  quasi  dans  sine  mente  sonum:  jubilans  et  tamen  
jubilationem  nesciens.  Quam  non  peregrinus  in  via,  sed  solus  beatus  populus  sibi  in  
patria  vindicat.  Juxta  quod  edocti  illius  citharoedi  et  id  experti  vox  in  
cithara:  Beatus,  inquit,  populus  qui  scit  jubilationem  (Psal.  LXXXVIII).  
 
 
DE  VERBORUM  PROTRACTIONE  SE  EXCUSAT.  
Quod  autem  ad  inchoandum  melum  hunc  sic  moror,  sic  traho,  sic  protraho,  sic  me  
retraho,  sic  differo  et  me  excuso,  nemo  calumnietur,  miretur  nemo.  Nec  enim  
calumniandum  mirandumve,  si  bestia  montem  tangere,  si  plebeius  Sancta  
sanctorum  intrare,  aut  si  plumbeae  gravedinis  animal  
intumescentium[Col.1343A]  aquarum  torrentem  intrare  vereatur,  quem  nec  ipse  
propheta  ipsius  Salvatoris  effigiata  imago,  primo  per  aquam  transductus  usque  ad  
talos,  post  usque  ad  genua,  demum  usque  ad  renes,  verum  cum  jam  profundius  
usque  ad  hunc  aquarum  torrentem  pervenisset,  pertransire  non  potuit,  quoniam,  ut  
testatur  ipse,  intumuerant  aquae  profundae  torrentis  quae  non  poterant  
transvadari.  Verumtamen  quoniam  ex  promisso  teneor,  et  ne  temere  vereor  
torrentem  hunc,  etsi  transvadare  non  possim,  hoc  quippe  nemo,  intrabo  tamen  non  
quidem  propheta  audacior,  sed  quod  minime  dubito,  temerarior;  nisi  quia  si  minus  
fidei  habens  praesumptionis  plurimum  mergi  coepero,  ad  imperatorem  et  
triumphatorem  militem  mox  clamabo  ne  peream.  Quoniam  etsi  
praesumptuosus[Col.1343B]  et  temerarius  propter  ipsorum  tamen  gloriae  palmam  
annuntiandam  periclitor.  Unde,  etsi  culpetur  praesumptio,  spero  tamen  quia  apud  
ipsos  subveniet  mihi  et  me  excusabit  devotio.  
Ut  igitur  superius  promissum,  devotionis  meae  nunc  solvam  debitum,  post  duos  
melos  de  conformitate  simili  seu  de  similitudine  conformi  visibilis  pugnae  
imperatoris  et  militis  et  visibilis  similiter  eorumdem  palmae,  prout  desuper  edoctus,  
praeformatis,  jam  de  ipsorum  non  tam  conformitate  seu  consimilitudine,  quam  de  
quasi  individua  et  sempiterna  eorumdem  unitate  melus  hic  tertius  formandus  est.  Et  
erunt  ita  post  historicum  canticum  ad  laudem  et  gloriam  imperatoris  et  militis  meli  
tres.  Primus  melus  fuit  de  imperatoris  et  militis  consimili  [Col.1343C]  pugna;  
secundus,  de  imperatoris  et  militis  consimili  palma,  sed  subsolari  et  visibili;  tertius  
vero  hic  itidem  erit  de  imperatoris  et  militis,  non  dicam  jam  consimili,  sed  quasi  una  
et  eadem  palmae  gloria,  sed  suprasolari  et  invisibili.  Et  primus  quidem  melus  de  
visibili  pugna  imperatoris  et  militis  fuit  ad  luctum  propter  compassionem;  secundus  
de  visibili  palma  imperatoris  et  militis  fuit  ad  gaudium  propter  victoriam;  tertius  vero  
hic  de  invisibili  invisibilis  palmae  imperatoris  et  militis  gloria  quasi  de  quodam  sponsi  
et  sponsae  particulari  epithalamico  erit  ad  jubilum  propter  amoris  vehementiam  
quam  tacere  non  possumus,  et  tamen  exprimere  non  valemus.  
 
 
INCIPIT  HIC  MELUS  TERTIUS  SED  NONDUM  IN  SUPERIORIBUS  CITHARAE  CHORDIS.  
[Col.1343D]    
 
NOTULA.  
In  primis  igitur  ad  conformis  gloriae  imperatoris  et  militis  plenitudinem  
demonstrandam  post  signa  et  vexilla  imperatoris  et  militis  non  est  tacendum  de  
eorumdem  coronis.  
 
 
QUOD  DUPLEX  SIT  CORONA  MILITIS  SICUT  ET  IMPERATORIS.  
Imperatoris  siquidem  est  corona  duplex:  similiter  et  duplex  militis.  Duplex  quidem  
militis  corona,  quia  duplex  victoria.  Exspectemus  per  modicum  donec  audierimus.  
Sed  de  coronis  imperatoris  praedicendum.  
 
 
DE  PRIMA  IMPERATORIS  CORONA.-­‐-­‐-­‐TERTII  MELI  PRIMA  NOTULA.  
[Col.1344A]  
Imperator  ab  aeterno  natus,  ab  aeterno  coronatus,  et  ab  aeterno  haeres  
universorum  est  constitutus  Haec  imperatoris  corona  aeterna  illa  est  quam  habet  
cum  Patre  et  a  Patre  una  majestas  et  aeterna,  una  potentia,  una  gloria.  Et  haec  est  
imperatoris  corona  prima,  sicut  sine  fine,  ita  et  quod  adhuc  magis  implicitum  fidei  
involucrum  est  et  absque  initio.  Hoc  profecto  mirum  supra  omne  mirum,  sed  
humiliter  et  devote  praebeamus  auditum  quia  fides  ex  auditu.  Et  haec  quidem,  quam  
nunc  dicimus,  corona  est  prima  et  aeterna  corona  imperatoris  Dei,  non  ejus  hominis  
corona.  Ejus,  inquam,  non  hominis  imperatoris,  sed  ejus  imperatoris  Dei  corona  haec  
ante  [Col.1344B]  omnem  creaturam  prius  quam  crearetur  homo.  
 
 
DE  SECUNDA  IMPERATORIS  CORONA.-­‐-­‐-­‐2  NOTULA  
Hanc  tamen  coronam  suam  primam,  qua  pater  suus  Adonai  coronavit  ipsum  ante  
saecula,  propter  hominem  in  fine  saeculorum  quasi  deposuit  et  aliam  
incomparabiliter  inferiorem  assumpsit,  tanquam  exuens  soccum  et  induens  saccum.  
Unde  ipse:  Conscidisti,  inquit,  saccum  meum  (Psal.  XXIX).  Qui  si  in  prima  illa  et  
aeterna  corona  sua  propria  et  proprio  socco  mundo  apparuisset,  non  jam  rex  videor  
sed  potius  angelorum,  imo  etiam  plus  quam  archangelorum  imperator  
cognosceretur,  imo  nec  cognosceretur  quem  nec  totus  mundus  sustinere  sic  posset.  
Quis  enim,  quae  caro,  quod  animal,  quod  corruptibile[Col.1344C]  posset  etiam  
appropinquare,  nedum  habitare  cum  illo  devorante  igne,  cum  ardoribus  
sempiternis?  Imperator  igitur  noster  ad  nos  descendens,  talem  inter  nos  et  ex  nobis  
coronam  assumpsit  et  talem  soccum  induit,  qualem  ad  Judaeos,  propter  quos  
specialiter  ad  nos  venit  tunc  decuit,  saccum  tamen  revera  magis  quam  soccum.  
Alioquin  nisi  judicio  nobis  incomprehensibili  talem  soccum  induisset,  non  fuisset  
saccus  ejus  conscissus  nec  ipse  laetitia  circumdatus.  Et  ne  diutius  immorer  his,  ex  
superiori  charitatis  promisso  ad  alia  properans  de  hac  secunda  imperatoris  corona  
sub  brevitate  nunc  dicendum  expressius.  
Imperator  patris  sui  sicut  unicus  et  primogenitus  quemadmodum  a  Patre  suo  
primam  aeternae  Deitatis  [Col.1344D]  suae  coronam  ab  aeterno  habuit,  sic  et  a  
matre  sua  Virgine  in  tempore  humanitatis  nostrae  coronam  assumpsit.  Haec  
profecto  corona,  diadema  illud  est  quo  rex  sapiens  imperatorem  hunc  a  matre  sua  
coronatum  praeconizavit:  Egredimini,  inquiens,  filiae  Sion,  et  videte  regem  
Salomonem  in  diademate  quo  coronavit  eum  mater  sua  (Cant.  III).  Et  ecce  Salomon  
hic,  imo  etiam  plus  quam  Salomon  hic.  Et  ecce  Salomonis  corona  haec,  qua  
benedicitur  mater  sua  ipsum  coronasse  potius  quam  induisse.  In  hac  quippe  nostrae  
humanitatis  et  humilitatis  carne  videmus  eum  nunc  sicut  terrenas  et  aerias  
potestates  triumphasse.  Nam  obedientiae  merito,  qua  factus  est  obediens  Patri  
usque  ad  mortem,  mortem  autem  crucis,  Pater  hanc  Filii  sui  coronam  exaltavit,  quin  
caro  ejus  refloruit,  [Col.1345A]  et  sic  devicta  morte  de  nostibus  triumphavit.  Et  ita  
corona  haec  in  cruce  tanquam  in  fornace  per  ignem  passionis  examinata  et  omni  sic  
vetustatis  excocta  rubigine  tota  resplenduit,  quia  totus  homo  refloruit.  Et  ut  videri  
potest  in  quadam  velut  sanguinis  tinctura  presso  et  calcato  sacco  et  in  soccum  
converso.  Unde  propheta:  Quis  est  iste  qui  venit  de  Edom  tinctis  vestibus  de  Bosra?  
Iste  formosus  in  stola  sua,  gradiens  in  multitudine  fortitudinis  suae  (Isa.  LXIII).  Etiam  
in  hac  matris  suae  corona  adeo  gloriosus,  formosus  et  fortis  ut  quem  paulo  ante  
vidimus  angelis  minoratum  cernamus  nunc  adorari  ab  angelis  super  angelos  et  super  
omnem  creaturam  exaltatum;  unde  et  Magister:  Eum  qui  modico  quam  angeli  
minoratus  est  [Col.1345B]  videmus  Jesum  propter  passionem  mortis  gloria  et  honore  
coronatum(Hebr.  II).  Ecce  duplex  corona  imperatoris:  prima  qua  pater  suus  ipsum  
coronavit,  et  haec  est  corona  omnipotentiae;  secunda  qua  mater  sua  ipsum  magis  
coronavit  quam  induerit:  et  haec  est  corona  gloriae  sacco  sic  in  soccum  converso.  
Ecce  enim  quem  sacco  obvolutum  vidimus,  in  quo  quasi  absconditus  vultus  ejus  et  
despectus;  unde  nec  reputavimus  eum,  ecce,  inquam,  magnus  imperator  hic  
duplicem  coronam  gestans,  tanquam  gigas  geminae  substantiae  biformisque  
naturae,  ex  prima  sui  et  aeterna  natura  secundum  quam  patrem  habet  et  non  
matrem  gestans  coronam  omnipotentiae:  secundam  alteram  vero  sui  naturam,  
secundum  [Col.1345C]  quam  matrem  habet  et  non  patrem,  secundum  illam  gestans  
coronam  gloriae.  Taceo  nunc  de  tertia  imperatoris  nostri  corona,  corona  videlicet  illa  
spinea  qua  post  patrem  suum  et  matrem  coronavit  eum  noverca  sua  Synagoga.  De  
illa,  inquam,  taceo  utpote  quae  nunc  a  reliquis  imperatoris  duabus  coronis  quasi  
absorpta  nec  potentiae  fuit  corona,  nec  gloriae,  sed  ignominiae,  per  quam  tamen  
secundae  illius  quam  a  matre  habuit  acquisivit  gloriam  palmae.  In  prima  corona  
imperatoris  nostri  majestas  est  incomprehensibilis.  In  secunda  ipsius  gloria  
admirabilis,  sicut  in  tertia  ipsius  fuerat  humilitas  despicabilis,  in  qua  nec  species  ei  
nec  decor.  Nec  enim  decoris  sed  potius  dedecoris  corona  haec.  Unde  post  istam  sic  
exaltato  imperatore  nihil  modo  imperatori  [Col.1345D]  et  coronae  illi,  sicut  nec  illis  
qui  imperatorem  tunc  suum  nunc  nostrum  coronaverunt  sic.  
 
 
DE  DUPLICI  CORONA  MILITIS.  
Ecce  quia  jam  audivimus  quod  duplex  sit  corona  imperatoris.  Similiter  est  et  duplex  
militis.  Duplex  certe  corona,  quia  duplex  victoria.  In  praemisso  siquidem  de  milite  
historico  cantico,  si  revocemus  nunc,  nec  enim  arbitror  excidisse  hoc,  nisi  forte  
totum  canticum  tam  cito  jam  a  memoria  exciderit;  revocemus,  inquam,  nunc  quod  
supra  cantatum,  nunc  tangimus  de  hac  militis  victoria  duplici.  Satis  siquidem  supra  et  
cantatum  et  recantatum,  quanta  fuerit  tolerantis  virtus  in  exsilio.  Et  iterum  quanta  
fuerit  pugnantis  constantia  in  martyrio.  Et  sic  miles  hic  prius  vicit  per  exsilium  et  haec  
est  palma  confessoris.  [Col.1346A]  Secundo  vero  per  martyrium  et  haec  est  palma  
martyris.  Unde  et  corona  debetur  palmae  huic;  debetur  et  illi:  una  confessori,  
sacerdoti,  altera  vero  neomartyri  militi.  Quas  et  jam  scio  redditas  a  retributore  cito  
et  justo  debitore.  Ut  sit  super  communem  auream  confessorum  et  altera  corona  
aureola  martyrum  juxta  ipsius  in  lege  formam  exemplarem  a  summo  omnium  
aurifice  et  ipsius  largitore  fabricata.  Charismatum  videlicet  varietate  multiplici  in  
terra  silis  et  distincta  et  quatuor  praesertim  expressis  et  impressis  virtutibus  
principalibus,  quasi  quatuor  ipsius  Spiritus  sancti  fabricatoris  digitis  alta.  Aureola  
quidem  dicta  non  pro  parvitate  aut  diminutione  coronae,  sed  potius  pro  
perfectorum  quibus  solis  danda  est  paucitate.  Haec  duplex  
militis  [Col.1346B]  triumphatoris  corona  illa,  ni  fallor,  mirae  magnitudinis  corona  est,  
quam  sicut  supra  in  historia  interseruimus,  frater  Hierosolymitanus  post  mortem  
angelorum  concivis  effectus,  capiti  martyris  dilacerato  et  convulso  ab  ipso  Domino  
vidit  impositam.  Rememoremur  superiorem  historiae  pericopen  hanc.  Ecce  Thomas  
quem  vidimus  hominem  passibilem,  nostri  similem,  nostri  comportorem  oneris,  et  
nostrae  comparticipem  infirmitatis,  quam  magnus  triumphator  nunc,  duplicem  
coronam  gestans,  ut  confessor  unam,  ut  martyr  alteram,  ut  ita  congruat  militi  quod  
et  imperatori;  et  quemadmodum  supra  de  tertia  corona  imperatoris  sic  
pertransimus,  nunc  et  de  tertia  militis.  Illam  vero  nunc  dico  militis  
coronam  [Col.1346C]  tertiam,  quam  a  capite  abscisam  in  agone  martyrii  perdidit,  per  
quam  tamen  miles  per  martyrii  palmam  duas  quas  ostendimus  acquisivit.  Ita  iste  per  
suam  carnis  coronam  corruptibilem  et  infirmam  obtinens  coronam  duplicem,  sicut  et  
imperator  humanitati  suae  per  suam  contemptibilem  et  ludibricam  coronam  
spineam.  Verumtamen,  sicut  supra  de  illa  ludibrica  imperatoris,  ita  de  hac  infirma  
corona  militis,  pertranseo  nunc.  Nihil  quippe  modo  coronae  illi  et  militi  triumphatori,  
utpote  quae  sicut  marcescibilis  versa  nunc  in  corruptionem  carnis  fuit  non  spiritus.  
O  quam  magnus  triumphator  miles  hic,  imperatoris  sui  gigantis  geminae  substantiae  
biformisque  naturae  sicut  in  aliis,  etiam  et  in  coronis,  suo  
modo[Col.1346D]  conformis  sequela  et  consimilis!  Sicut  imperator  suus  gigas  
geminam  substantiam,  et  iste  duplicem  personam  gerens,  confessoris  unam,  
martyris  alteram.  Sed  haec  quae  de  coronis  imperatoris  et  militis  in  tertio  melo  hoc  
jam  inchoato  citharam  nostram  pulsantes  resonavimus  de  imperatoris  et  militis  
invisibilis  palmae  conformitate,  magis  quam  de  ipsorum  proposita  et  promissa  
invisibilis  palmae  unitate  resonata  sunt.  Verumtamen  et  de  hac  inter  imperatorem  et  
militem  invisibilis  palmae  conformitate  in  patria,  sicut  et  alia  multa  quae  de  ipsorum  
visibilis  pugnae  et  visibilis  palmae  in  via  conformitate  praemissa  sunt,  hic  tacendum  
non  erat.  Siquidem  inter  imperatorem  et  militem  et  in  via,  et  sicut  jam  ostendimus  
de  coronis  et  in  patria  tam  evidens  et[Col.1347A]  tam  admiranda  conformitas,  
magnam  et  nobis  ineffabilem  inter  eosdem  unitatem  nunc  in  patria  et  portendunt  et  
probant.  Quin  potius  haec  quae  expressim  de  imperatore  et  milite  praemissa  sunt,  
totius  capitis  et  corporis  unitatem  commendant  nobis  et  probant.  Nam  quod  dico  et  
expressim  doceo  de  militis  ad  imperatorem  suum  in  via  conformitate,  quasi  de  uno  
capitis  membro  ad  caput,  sic  quidem  etsi  non  sit  scripto  expressa,  et  in  singulis  
capitis  hujus  membris  magna  est  et  decentissima  ad  idem  caput  suum  conformitas,  
et  aliqua  cujusque  membri  ad  caput  suum  conformis  gratia,  quae  non  alterius  juxta  
varia  gratiarum  dona  a  capite  ad  membra  descendentia.  Juxta  quod  caput  corpori  
sponsae  videlicet  sponsus  pollicetur:  Murenulas,  inquit,  aureas  [Col.1347B]faciemus  
tibi,  vermiculatas  argento  (Cant.  I).  Et  idem  aliter:  Quid  faciemus  sorori  nostrae  in  die  
quando  alloquenda  est?  Si  murus  est,  aedificemus  super  eum  propugnacula;  si  
ostium  est,  compingamus  illud  tabulis  cedrinis  (Cant.  VIII).  Itaque,  etsi  non  sit  scripto  
expressa  quemadmodum  nunc  de  imperatore  et  milite,  nihilominus  tamen  magna  
praecessit  in  via  singulorum  membrorum  corporis  ad  caput  suum  conformitas.  
Alioquin  non  sequeretur  nec  esset  capitis  et  corporis  sicut  nec  decens  nec  conjunctio  
congrua.  
Igitur  post  imperatoris  et  militis  non  solum  visibilis  pugnae  et  visibilis  palmae  in  via,  
sed  etiam  et  palmae  invisibilis  in  coronis  ipsorum  in  patria  conformitatem  expressim  
edoctam,  quod  adhuc  multo  [Col.1347C]  majus  acutius,  subtilius  et  difficilius  est,  
utpote  melo  hoc  tertio  amodo  in  superioribus  et  acutioribus  citharae  chordis  
formando  deinceps  sumus  de  eorumdem  quae  jam  in  patria  est  unitate  dicturi.  Et  
quidem  in  primis  de  generali  totius  capitis  et  corporis  sponsi  et  sponsae  Christi  et  
Ecclesiae  in  patria,  unitate  ex  parte  jam  inchoata  in  cithara  nostra  resonabimus.  Quia  
admodum  dulcis  consonus  et  concors  melus  hic  in  parte  hac;  in  quo  decet  maxime  
nihil  audiri  dissonum,  nihil  absonum,  utpote  non  tam  de  conformitate  quam  de  
unitate  ipsa.  Sed  in  melo  ultimo  ad  imperatorem  et  militem  reversuri  nunc  in  primis  
inchoabimus  a  genere.  Quia  hoc  ipsum  sperandum  et  exspectandum  in  fine  omnium  
in  toto  [Col.1347D]  capite  et  corpore,  quod  nunc  de  capitis  et  corporis  unitate  in  
cithara  nostra  resonabimus  pro  imperatore  et  milite.  Nisi  quod  quaedam  corporis  
membra  quo  capiti  plus  vicina,  eo  etiam  digniora  et  capiti  conjunctiora  sunt  quasi  
unum  cum  capite.  Juxta  quod  magister  docet  stellam  a  stella  in  claritate  differre,  et  
magister  magistrorum  in  domo  patris  sui  mansiones  multas  paratas  esse.  
 
 
HIC  PRIMO  IN  SUPERIORIBUS  CITHARAE  CORDIS  MELUS  HIC  TERTIUS  FORMARI  
INCIPIT.  3  NOTULA.  
Igitur  de  imperatoris  et  militis  per  palmam  suam  invisibilem  unitate  in  patria  tertium  
melum  hunc  in  ipsorum  coronis  jam  inchoatum  subtilius  deinceps  et  acutius,  prout  
subtilis  ipse  et  acutus  sapientiae  spiritus  edocere  dignabitur,  formaturi  in  primis  
et  [Col.1348A]  ante  alia  tres  vanitatum  species  seu  unitates  tres  nobis  sunt  
distinguendae;  ut  ita  liquido  appareat,  quae  sit  illa  unitatum  inter  tres  quam  inter  
imperatorem  et  militem  tanta  in  via  et  prout  docuimus  tam  diligenter  ostensa  
conformitas  probat.  Juxta  quod  supra  sic  argumentando  processimus.  Quia  si  inter  
imperatorem  et  militem  in  via,  ubi  tanta  varietas,  tanta  diversitas  et  adversitas,  tanta  
distractio,  tanta  dilaceratio  est,  tanta  fuit  conformitas,  in  patria  illa  unitatis  et  pacis  
imo  quae  non  nisi  pax  et  unitas  est,  quid  erit  nisi  admiranda  quaedam  et  admirabilis  
unitas?  Ecce  quia  argumentando  sic  processimus,  donec  de  conformitate  ad  
unitatem  demum  nunc  pervenimus.  Unde  et  tres  hic  vanitates  distinguimus,  ut  quae  
sit  illa  imperatoris  et  [Col.1348B]  militis  nunc  in  patria  unitas,  quam  prius  inter  ipsos  
in  via  tanta  probavit  conformitas  doceamus.  
 
 
DISTINGUIT  UNITATES  TRES.  4  NOTULA.  
Sunt  itaque,  ut  jam  distinguere  coepimus,  tres  unitates  hae.  Prima  unitas  est  unitas  
solius  naturae;  secunda  solius  gratiae;  tertia  vero  unitas  est  et  naturae  et  gratiae.  
Prima  unitas  solius  naturae  in  Deo  inter  tres;  secunda  solius  gratiae  in  Deo  inter  
Dominum  et  hominem  singulariter  assumptum  in  unitatem  personae  non  naturae;  
tertia  vero  et  naturae  et  gratiae  inter  Dominum  sponsum  et  Ecclesiam  sponsam.  
Ecce  tres  unitates  hae  et  in  Deo  hae  tres  qui  est  prima  et  summa  et  principalis  unitas.  
Et  ita  tres  unitates  hae  in  ipsa  prima  et  summa  et  principali  unitate.  Prima  unitas  est  
trium  personarum.  Haec  est  [Col.1348C]  illa  quam  diximus  solius  naturae.  Secunda  
unitas  duarum  est  naturarum.  Haec  est  quam  diximus  solius  gratiae.  Tertia  vero  est  
omnium  spirituum:  omnium  dico  quotquot  ab  initio  praesciti  et  praedestinati  sunt  
conformes  fieri  imaginis  Filii  sui.  Et  haec  est  illa,  quam  diximus,  unitas  et  naturae  et  
gratiae.  Et  cum  de  gratia  evidens  sit,  ideo  dico  eam  et  naturae  quia  nostra  prima  et  
principalis  unitas  omnium  Deus  verus  et  solus,  cum  ab  aeterno  fuisset  solum  naturae  
suae  nunc  per  gratiam  incomprehensibilem  uniendo  sibi  hominem  factus  est  in  
tempore  naturae  nostrae.  Et  ita  ei  unimur,  nunc  non  solum  per  gratiam  sed  et  per  
naturam.  Et  haec  est  quam  nunc  dicimus  unitas  naturae  et  gratiae  inter  solum  
hominem  et  Deum,  non  inter  Deum  et  angelum.  [Col.1348D]  Nusquam  enim,  ait  
Magister,  angelos  apprehendit.  Nec  etiam  dico  unitatem  hanc  inter  Deum  et  
hominem  assumptum,  quae  est  solius  gratiae,  sed  illam  quae  est  inter  Deum  et  
hominem,  sponsum  videlicet  et  sponsam,  Christum  et  Ecclesiam,  et  nunc  inter  
imperatorem  et  militem  triumphatorem,  de  qua  principalis  nostra  intentio  est,  et  
propter  quam  de  aliis  nunc  interserimus.  Haec  quippe  nostra  unitas  specialis  et  
propria,  non  angelica  sed  humana,  utpote  quam  nos,  qui  in  corpore  mortis  hujus  
peregrinamur  adhuc,  per  patientiam  exspectamus,  et  in  qua  triumphator  miles  
noster  et  imperator  nunc  sunt.  Prima  unitatis  species,  quae  est  solius  naturae,  inter  
tres  imo  tres  et  tres  ipsa  sicut  incomprehensibilis  [Col.1349A]  et  ineffabilis  est.  De  
qua  tamen  propter  nostram  tertiam  quae  est  naturae  et  gratiae  aliquantisper  fari  
nos  oportet.  Similiter  et  post  de  secunda,  quae  est  solius  gratiae  propter  eamdem  
tertiam.  Tertia  siquidem  haec  nostra  quae  est  naturae  et  gratiae,  quasi  de  duabus  
illis  est,  quarum  prima  est  solius  naturae,  altera  vero  solius  gratiae.  Unde  et  de  prima  
dicendum  primo.  Praesertim  cum  haec  tertia  sicut  et  secunda  in  prima  unitate  sint,  
utpote  sicut  prima  et  principali.  Imo  sint  hae  unitates  tres,  quasi  una  illa  prima  et  
principalis  unitas,  ut  docebunt  sequentia,  et  illa  prima  sit  summa  causa  et  prima  sicut  
secundae  unitatis  et  tertiae.  
 
 
PRIMO  HIC  DE  PRIMA  ET  PRINCIPALI  UNITATE  AGIT.  
De  prima  igitur  et  principali  unitate  hac  dicturi,  [Col.1349B]  amodo  primas  et  
superiores  citharae  nostrae  chordas  nos  jam  tangere  necesse  est.  Id  in  primis  primae  
illi  et  principali  unitati  supplicantes,  ut  pro  ipsa  et  de  ipsa  citharam  ego  qualiscunque  
puer  suus  citharoedus  pulsaturus  revelet  oculos  meos,  ut  resonare  sciam  vel  aliquid  
de  ipsa  quo  nobis  manifestetur,  quod  est  ipsa  et  postea  secundum  analogiae  nostrae  
possibilitatem,  quid  sit  ipsa.  Igitur  juxta  quod  et  magister  ille  citharoedus  orabat,  
revelet  oculos  nostros  ut  consideremus  de  principalis  hujus  unitatis  lege  mirabilia.  
Oculos  dicit  non  oculum:  siquidem  et  oculi  hi  multi  sunt.  Est  enim  oculus  corporis,  
est  oculus  cordis  seu  rationis,  est  et  oculus  contemplationis.  Oculus  corporis  apertus  
est  et  clare  videns;  oculus  cordis  infirmus  et  lippiens.  Oculus  [Col.1349C]  vero  
contemplationis  caliginosus  et  caecutiens.  Primo  oculo  videt  homo  quae  extra  se;  
secundo  quae  intra  se;  tertio  quae  supra  se.  Primo  oculo  videt  homo  corpora  et  quae  
in  corporibus  per  speciem;  secundo  oculo  videt  homo  spiritus  et  quae  in  spiritibus  
per  experientiam;  tertio  vero  videt  homo  primam  et  principalem  unitatem,  sed  in  
imagine  per  obscuram  aenigmatis  similitudinem.  Primus  corporis  oculus  ad  viam  
trahit  et  quasi  dormitantem  cordis  oculum  excitat;  secundus  cordis  oculus  jam  
viantem  ducit  et  viam  monstrat;  tertius  vero  contemplationis  oculus  patriam  a  longe  
nunc  aspicit  et  salutat.  Et  videamus  quomodo.  
 
 
PRIMA  PRIMAE  ET  PRINCIPALIS  UNITATIS  MANIFESTATIO  PER  PRIMUM  OCULUM  
CORPORIS  ET  PER  SECUNDUM  RATIONIS  IN  PRIMO  EXEMPLARI  NATURAE.  5  NOTULA.  
[Col.1349D]  
Homine  mundum  et  quae  in  mundo  corporaliter  cernente,  et  nec  mundum  nec  in  
mundo  quidquam  quod  non  creatum  non  factum,  sicut  et  ipse  homo  qui  in  creaturis  
praecellit  factus  est,  ipsius  excitatur  mox  cordis  seu  rationis  oculus,  ut  per  
corporaliter  visam  creaturam  cogitet  mox  aliquem  ipsius  esse  quem  non  videt  
Creatorem.  Et  ita  per  varias  creaturarum  species  nunc  visibiles,  nunc  invisibiles,  nunc  
infimas,  nunc  medias,  nunc  supremas  meditando  currens  quasi  per  scalam  aliquam  
variis  distinctam  intercalaribus,  Creatorem  investigando  conatur  ascendere.  Et  
tandem  ductu  rationalis  oculi  unum  invenit  omnium  Creatorem,  primam  
videlicet  [Col.1350A]  et  principalem  unitatem  nostram,  omnium  quae  sunt  primam  
et  summam  causam,  excitato  sic  oculo  cordis  per  oculum  corporis  et  investigantis  
ascensiones  dirigente.  Et  haec  est  prima  primae  et  principalis  unitatis  nostrae  
manifestatio,  ipsius  videlicet  per  creaturas  suas  prima  cognitio.  Unde  et  
Magister:  Quod  notum,  inquit,  est  Dei  manifestum  est  in  illis;  Deus  enim  illis  
manifestavit  (Rom.  I),  unde  et  cordis  hic  oculus,  etsi  infirmus  et  lippiens,  tamen  
quoad  manifestationem  hanc  ductu  suo  est  sufficiens.  Ita  quod  sicut  Magister  docet,  
illi  sint  inexcusabiles  qui  veritatem  Dei  in  injustitia  detinebant.  Quia  cum  
cognovissent  Deum,  non  sicut  Deum  glorificaverunt.  Prima  igitur  primae  unitatis  
nostrae  manifestatio  est  per  opera.  Et  hoc  qui  diffiteatur  [Col.1350B]nemo,  qui  hos  
duos  oculos  habeat.  Hoc  quippe  jam  quasi  oculo  ad  oculum  videri  potest,  per  oculum  
corporis  excitato  oculo  cordis,  et  nos  peregrinantes  adhuc  per  rectam  hanc  
intelligentiae  viam  dirigente.  Verum  de  prima  manifestatione  hac  cursim  
inpraesentiarum  pertranseo,  utpote  quae  non  solum  a  catholicorum  theologis,  
quorum  sublimior  speculatio  est,  sed  et  a  philosophis  gentium  solum  naturae  
exemplaria  sequentium  et  non  gratiae  crebra  valde  et  acerba  est  quaesita  et  inventa  
indagine.  Qui  et  nobis  super  hoc  prae  excellentis  ingenii  sui  monumenta  reliquerunt  
et  posteris  legenda  tradiderunt.  In  quibus  super  Deo  vivo  et  vero,  quidquid  veri  
acutiori  humanae  rationis  oculo  in  primo  quod  diximus  naturae  exemplari  legentes  
subtilius  inspicere  [Col.1350C]  poterant,  et  profundius,  studiosissime  sunt  prosecuti.  
Nec  enim  in  parte  hac  Deus  sapientiam  mundi  hujus  stultam  fecit,  seu  sapientiam  
sapientium  perdidit,  aut  prudentiam  prudentium  reprobavit.  Sed  stultam  fecit,  
reprobavit  et  perdidit,  quia  in  solo  naturae  exemplari  suo  humanae  rationis  oculo  
studiose  nimis  inspicientes,  eo  solo  plenam  sibi  posse  comparare  sapientiam  
arbitrati  sunt,  et  praeter  istam  quasi  visibilem  et  mundanam  sapientiam  quae  
quidem  a  Deo  Dei  nullam  absconditam  arbitrantes.  Unde  et  visibile  naturae  
exemplar  ad  sapientiam  sibi  sufficere  arbitrantes,  et  nullum  etiam  esse  ad  hanc  
praeter  hoc  alterum,  quod  jam  diximus  gratiae  exemplar,  quasi  vile  et  humile  
contempserunt.  Et  [Col.1350D]  ne  cui  in  dubium  veniat  quae  sint  exemplaria  haec  
quorum  unum  nomino  sic  exemplar  naturae,  alterum  vero  exemplar  gratiae,  sicut  
prius  tres  distinximus  oculos,  ita  et  oculorum  trium  tria  distinguemus  exemplaria,  in  
quibus  jugiter  tres  illi  inspiciunt  oculi.  Primum  itaque  inter  tria  haec  est  exemplar  
naturae;  secundum  exemplar  gratiae;  tertium  vero  exemplar  vitae.  Quod  et  alibi  in  
sacro  eloquio  ab  ipsa  sapientia  liber  vitae  nominatur.  Primum  dico  exemplar  naturae  
mundum  et  quae  in  mundo  sunt  creationis  opera.  Secundum  gratiae  sacra  eloquia  et  
quae  in  ipsa  a  saeculis  sunt  abscondita  humanae  reparationis  et  divinae  cognitionis  
secretiora  mysteria.  Nec  enim  loquor  nunc  de  sacris  eloquiis  secundum  illam  eorum  
partem,  quam  capit  parvulus,  sed  [Col.1351A]  secundum  illam  quam  sapit  etiam  lux  
in  lege  Dei  exercitatus  et  perfectus.  De  qua  Magister:  Sapientiam,inquam,  loquimur  
inter  perfectos  (I  Cor.  II).  Sapientiam  vero  non  hujus  saeculi  neque  principium  hujus  
saeculi,  qui  destruuntur,  sed  loquimur  Dei  sapientiam  in  mysterio,  quae  abscondita  
est,  quam  nemo  principum  hujus  saeculi  cognovit.  Quin  potius  etiam  hanc  tanquam  
vilem  et  humilem  saeculi  hujus  principes  contempserunt,  philosophi  videlicet  
gentium,  qui  scientiae  et  nominis  praeminentia  caeteris  quasi  principari  videbantur;  
tertium  vero  dico  exemplar  vitae  librum  praedestinationis  aeternae.  In  quo  sunt  ab  
aeterno  scripti  hi,  qui  secundum  propositum  vocati  sunt  sancti,  quotquot  ante  
saecula  praesciti  sunt  conformes  fieri  imaginis  Filii  sui,  verbum  
videlicet  [Col.1351B]  in  principio  apud  Patrem,  quamdam  velut  omnipotentis  Dei  
artem  et  sapientiam,  et  quae  cum  ipso  sunt,  et  in  ipso  divinae  suae  
incomprehensibilia  sapientiae.  Et  in  primo  quidem  quod  dicitur  hic  naturae  
exemplari  duo  potissimum  inspiciunt  oculi.  Primo  inspicit  quem  supra  primum  
posuimus,  oculus  corporis  et  secundo  oculus  rationis.  Sed  oculus  corporis  sola  
visibilia,  oculus  vero  rationis  per  visibilia  legit  et  videt  in  eo  invisibilem  in  creatura  
Creatorem.  In  reliquis  vero  duobus,  quorum  unum  diximus  exemplar  gratiae,  
alterum  vero  vitae,  tertius  ille  et  solus  quem  contemplationis  oculum  diximus  
intuetur:  utpote  quae  in  exemplaribus  his  scripta  longe  nimis  remota  ab  oculo  
rationis  et  multo  longius  adhuc  ab  oculo  corporis.  Nec  enim  quae  in  
duobus  [Col.1351C]  his  exemplaribus  sunt  Dei  nota  sunt.  In  quibus  sola  invisibilium  
fides,  non  visibilis  creatura,  non  ratio  tertium  hunc  nostrum  contemplationis  oculum  
juvat.  Unde  et  prima  illa  primae  et  principalis  unitatis  per  opera  manifestatio,  quae  
in  primo  legitur  et  videtur  naturae  exemplari,  etsi  sit  prima  et  philosophica,  etsi  
etiam  gemino  studiose  et  acute  inspecta  oculo,  ad  tam  invisibilia  tamen  et  tam  
incomprehensibilia  quae  in  reliquis  duobus  exemplaribus  scripta  sunt,  sicut  
peregrina  et  invalida  nimis  manifestatio  haec:  nec  etiam  quanta  si  pupilla  oculi  aut  
lucerna  lychni  mundum  illuminanti  solis  claritati  comparetur.  Et  his  praesertim  quae  
in  tertio  exemplari,  quod  liber  vitae  dicitur,  scripta  sunt  per  creaturas  
est  [Col.1351D]  prima  ista  invalida  nimis  primae  unitatis  manifestatio.  Nam  ex  
formationibus  et  similitudinibus  his  creatis  et  naturis  sensibilibus,  magis  quid  non  sit  
quam  quid  sit  haec  prima  nostra  unitas  demonstratur.  Neque  enim  dicitur  id  neque  
secundum  id,  sed  est  totum  supra  id,  et  omnino  extra  quam  id  per  quod  probatur.  
Unde  et  si  forte  haec  ipsa  quae  sicut  incircumscriptibilis  et  indescriptibilis  est,  ut  vel  
aliqua  ipsius  notitia  comparetur  quoquo  modo  describitur  magis  quam  per  quid  sit,  
per  quid  non  sit  necesse  ut  describatur;  ut  ad  sciendum  de  ipsa  quid  sit  ipsa,  sufficiat  
nunc  nobis  scire  quid  non  sit  ipsa.  Et  removeatur  ab  ipsa  quidquid  fecit,  ut  vel  sic  
sciatur  hoc  solum  esse  ipsa  quod  non  fecit.  Quasi  omnino  diversa,  omnino  alia  
superessentialis  quaedam  essentia.  Nam  ut  [Col.1352A]  intelligentia  gratia  e  multis  
unum  ponamus,  hic  cum  de  increata  unitate  hac  dicitur,  quod  ipsa  est,  et  de  quovis  
creato  quod  ipsum  est,  per  idem  verbum  aut  idem  aut  saltem  simile  vel  commune,  
quid  de  increata  et  creato  videtur  dici.  Sed  dicto  revera  omnino  dissidens  et  
praedicationis  ratio  hinc  inde  omnino  incompacta  et  dissonans,  quod  etiam  parum  
theologis  patens.  Praedicatio  revera  omnino  dissonans  inter  haec  non  minus  quam  
et  inter  haec  alia,  ut  si  diceretur:  Aper  est  ferus,  homo  est  justus.  Tanta  est  essendi  
distantia  inter  creatricem  unitatem,  cui  nihil  aliud  est  esse  quam  vitam  esse,  et  inter  
creaturam,  cui  nihil  aliud  est  esse  quam  corruptivam  esse.  Unde  et  in  cor  hominis  
non  ascendit  hujus  increatae  unitatis  superessentialis  essentia.  Quia  
neque  [Col.1352B]  illa  est  nec  in  illis  nec  secundum  illa  quae  sapere  vel  cogitare  
potest  cor  humanum.  Et  ideo  sicut  nec  oculo  corporis  nec  oculo  cordis  haec  
percipitur  qui  non  videt,  nisi  vel  ea  quae  novit  vel  secundum  ea  quae  novit.  De  ipsa  
igitur  prima  et  principali  unitate,  prout  ab  ipsa  datum,  nunc  loquens,  hoc  solum  nunc  
in  primis  de  ipsa  demonstrare  proposui,  quod  ipsa  est  et  hoc  per  primum  corporis  
oculum  secundum  rationis  oculum  excitantem.  Quia  dixit  insipiens  in  corde  suo:  Non  
est  Deus  (Psal.  XIII).  Et  maxime  quia  hoc  nostrum  propositum  juvat.  Ut  ita  
praeostenso  quod  ipsa  sit,  consequenter  demonstretur,  quod  nec  in  ipsa  nec  cum  
ipsa  sicut  nec  aliqua  contrarietas  sit  vel  adversitas,  sic  nec  diversitas  vel  multiplicitas,  
sed  sola  unitas.  Juxta  quod  magistrorum  [Col.1352C]  unus:  Apud  quem,  inquit,  non  
est  transmutatio  nec  vicissitudinis  obumbratio  (Jacob.  I).  Non  dixit  quod  non  in  illo,  
sed  quod  nec  etiam  apud  illum  sit.  Hoc  etenim  pariter  si  non  excidit  et  ad  
propositum  attinet,  quo  juxta  superius  promissum  nostrum  post  multipliciter  supra  
demonstratam  imperatoris  et  militis  conformitatem  in  via,  ipsorum  tenemur  a  modo  
unitatem  demonstrare  in  patria.  Quod  tamen  paucis  explicari  non  potest.  Unde  etsi  
in  tertio  melo  hoc  formando  fio  morosior,  non  reprehendat  auditor,  sed  indulgeat,  
quia  tam  grandes  materiae,  et  sine  quibus  propositum  non  efficitur,  brevibus  
explicari  non  possunt.  Propter  hoc  ipsum  supra  distinxi  unitates  tres,  primo  ut  
videbar  congruere  [Col.1352D]  de  prima  et  principali  unitate,  nunc  loquens  de  ipsa  
per  ea  quae  ab  ipsa  facta  sunt  ostendere  desiderans,  quod  ipsa  sit,  quod  potest  esse  
manifestum  et  ad  propositum  attinet.  Verum  licet  secundo  sic  nobis  demonstrante  
cordis  oculo  per  primam  creationis  suae  revelationem  manifestari  sic  possit,  necesse  
tamen  ut  post  modum  eumdem  hunc  nostrum  cordis  oculum,  etsi,  ut  diximus,  
lippum  et  infirmum  conemur  aperire  adhuc;  quo  visus  ipsius  vis  et  virtus  amplius  
dilatetur  ad  videndum  aliquid  adhuc  et  manifestandum  nobis  de  prima  nostra  
unitate  hac.  
 
 
PRIMA  PRIMAE  UNITATIS  MANIFESTATIO.  
De  prima  igitur  primae  unitatis  nostrae  manifestatione,  quae  procreata  est,  hoc  
praemittimus,  quod  cum  variae  sint  species  creaturarum,  nihil  
tamen[Col.1353A]  omnino  creatum,  quod  non  mannestando  probet  et  probando  
manifestet  creatricem  unitatem  hanc:  tanquam  radii  solem,  sic  creaturae  singulae  
hanc  suam  creatricem.  Nec  aliquid  existimo  creatum  vel  creari  posse,  quod  a  
creatore  suo  sicut  haberet  substantiam,  sic  aliquam  non  traheret  convenientiam.  
Convenientiam  dico  aliquam  etsi  nobis  absconditam,  per  quam  creatura  omnis  suo  in  
aliquo  convenit  Creatori.  Siquidem  omne  quod  factum  est  sicut  ei,  a  quo  factum,  
omnino  non  potest  esse  aequale,  ita  et  ei,  a  quo  factum,  omnino  non  potest  esse  
dissimile,  factura  a  factore  suo  aliquam  ex  necessitate  convenientiam  contrahente,  
quemadmodum  a  radice  fructus  semper  aliquem  saporem  trahere  necesse  est.  Si  
enim  juxta  Scripturae  testimonium  cuncta  [Col.1353B]  quae  fecerat  Deus,  erant  
valde  bona  (Gen.  I),  nihil  in  universitate  est  quod  sicut  a  bono  summo  non  habet  
essentiam,  ita  non  trahat  et  boni  participationem,  ac  per  hoc  convenientiam  et  
similitudinem.  Ex  qua  boni  participatione  est  quod  nihil  omnino  creatum  est,  quod  
non  aliquid  possit  et  ad  aliquid  prosit.  Nec  etiam  arbitror  aliquid  creari  posse,  quod  
ad  aliquid  prodesse  non  possit,  tanta  est  bonitas  Creatoris.  Cum  igitur  nihil  sit  quod  a  
summo  bono  non  trahat  boni  participationem,  consequitur  mox  nihil  esse  quod  cum  
summo  bono  non  habeat  convenientiam  et  similitudinem  aliquam.  Ex  qua  profecto  
participandi  similitudine  bonum  increatum  et  summum  per  bonum  creatum  et  
infimum  in  omni  creato  aliquatenus  intelligi  potest  et  cognosci.  Nihil  
igitur,  [Col.1353C]  sicut  nec  super  coelum,  nec  sub  coelo  creatum,  quod  non  
aliquatenus  manifestet  creatricem  suam  unitatem  hanc;  ut  sit  juxta  prophetam  
confessio  ejus  sicut  super  coelum  et  terram.  Nec  enim  solum  hanc  confitentur  et  
probant  cum  omni  coeli  militia  ignis,  aer,  aqua,  terra,  cameli,  elephantes,  pardi,  ursi  
et  leones,  sed  et  muscae  sciniphes,  culices  et  scarabones.  Juxta  quod  egregius  ille  ex  
philosopho  theologus:  «Quam  pulchre,  inquit,  divina  et  coelestia  etiam  per  dissimilia  
symbola  manifestantur.»  Quod  propheta  considerans  omnia  sic  tam  infima  quam  et  
suprema,  quasi  voce  una  Creatorem  suum  confiteri  et  contestari  sic  admirando  ad  
ipsum  omnium  Creatorem  exclamat:  Mirabilia  testimonia  tua;  
ideo  [Col.1353D]  scrutata  est  ea  anima  mea!  (Psal.  CXVIII.)  Unde  et  inter  universa  in  
hymnidico  cantico  etiam  minima  et  quae  contemptibilia  ad  ipsius  Creatoris  sui  
laudem  invitat:  Bestiae,  inquiens,  et  universa  pecora,  serpentes  et  volucres  
pennatae  (Psal.  CXLVIII).  Sic  enim  non  solum  coeli  gloriam  Dei  enarrant,  sed  opus  
operi  clare  et  manifeste  tanquam  dies  diei  verbum  illud,  per  quod  omnia  facta  sunt,  
eructat,  singulis  quasi  quibusdam  verbis  hoc  unum  verbum  quod  semel  loquitur,  
credens  de  creatorum  plenitudine  plene  evangelizantibus,  ut  sic  mundus  totus  verbi  
illius,  per  quod  omnia  in  mundo  facta  sunt,  velut  quoddam  evangelium  corporale  et  
visibile  omnibus  quae  facta  sunt  sicut  festive,  ita  et  varie  factorem  suum  bene  
annuntiantibus,  et  quidem  varie,  nam  ex  creatorum  [Col.1354A]  perpetuitate  
aeternus,  ex  magnitudine  potens  et  immensus,  ex  virtute  robustus,  ex  splendore  
luminosus,  et  ex  specie  speciosus  et  ipse  declaratur.  Unde  et  magister  propheta  
taliter  dicit  Dei  invisibilia  per  ea  quae  facta  sunt  conspici,  et  propheta  noster  omnia  
haec  considerans:  Dilectasti  me,  inquit,  Domine,  in  factura  tua  (Psal.  XCI).  Ex  his  
igitur,  quae  praemisimus,  liquidissimum  est  quod  per  creata  docemur  oculo  rationis  
sic  demonstrante  quod  prima  nostra  et  principalis  unitas  sit,  et  nec  solum  etiam  
quod  ipsa  sit,  sed  et  aliquatenus  quid  ipsa  sit.  
 
 
SECUNDA  MANIFESTATIO  PER  CREATORIS  GUBERNATIONEM  6  NOTULA.  
Verum  juxta  quod  supra  praemisimus,  idem  hic  noster  rationis  oculus  ad  videndum  
amplius  dilatetur  [Col.1354B]  adhuc,  nec  enim  ex  sola  creatione,  sed  ex  creatorum  
gubernatione,  quod  haec  unitas  nostra  sit  et  etiam  aliquatenus  quid  sit  ipsa  
demonstrabile.  Unde  sicut  ea  quae  facta  sunt  invisibilia  Dei  per  sui  creationem,  ita  et  
eadem  ex  sui  gubernatione  Dei  ostendunt  virtutem;  propter  quod  et  Magister  mox  
subdit:  Sempiterna  quoque  virtus  ejus,  id  docens  quod  sicut  invisibilia  Dei  
conspiciuntur  per  ea  quae  facta  sunt,  similiter  et  virtus  ejus  per  eadem  et  vera  virtus.  
Est  enim  virtus  Dei  haec  admiranda,  quod  sicut  ea  quae  facta  sunt  semel  creavit,  ita  
et  postquam  facta  indesinenter  regit.  Unde  et  ex  creatione  quae  prima  et  ex  
gubernatione  quae  postea  creantis  et  gubernantis,  divinitas  quam  tertio  magister  
ponit  est  manifestata.  Et  multo  quidem  quam  de  creatione,  [Col.1354C]  adhuc  de  
gubernatione  manifestior:  fide  enim  sola  tenemus  creationem,  nisi  quia  fides  in  
parte  hac  aliquantisper  oculo  rationis  adjuvatur.  Unde  et  
Magister:  Fide,  inquit,  intelligimus  aptata  esse  saecula  verbo  Dei,  ut  ex  invisibilibus  
visibilia  fierent  (Hebr.  XI):  fide  itaque  tenemus  creationem:  sed  ipsa  rerum  
experientia  mundanorum  gubernationem  quotidie  et  sentimus  et  corporaliter  
cernimus:  ecce  enim  quia  manet  solemnis  quidam  et  statutus  omnium  ordo  
mundanorum.  Labitur  enim  annus  per  menses,  mensis  per  septimanas,  septimana  
per  dies  et  noctes,  et  iisdem  vicissitudinibus  redit  solis  et  lunae  conversionis  lex  
statuta  cunctis  scilicet  diebus  terrae  sementis  et  messis,  juxta  quod  ad  Noe  
Dominus:  [Col.1354D]  Cunctis,  inquit,  diebus  terrae  sementis  et  messis,  frigus  et  
aestus,  aestas  et  hiems,  nox  et  dies  non  requiescent  (Gen.  VIII):  similiter  oceani  
quotidianus  fluxus  certus  et  refluxus,  et  quidem  omnia  haec  quotidie  cernimus  et  
experimur.  Sed  quid  enumerem  singula?  omnium  quotquot  sive  viventium  seu  vitam  
non  habentium  lex  semel  statuta  immobilis  perseverat  et  gubernatio  pro  rerum  
specie  ac  varietate  competens  sibi  et  indifferens,  ut  sicut  nihil  est  sine  causa,  ita  et  
nihil  sine  gubernationis  lege  nec  sine  ordine  aliquid,  sed  a  quo  gubernatio  haec  aut  
quis  hic  qui  ordinat  et  gubernat  sic:  indicibile  enim  ut  quidlibet  se  ipsum  vel  a  se  ipso  
gubernetur  sic:  nam  ut  de  creaturis  caeteris  digniori  et  prae  caeteris  rationis  judicio  
praedita  exemplum  dem,  [Col.1355A]  homine,  dico  nec  ipse  est  in  sua  cujus  manu  sit  
gubernatio,  cujus,  ut  pertranseam  caetera,  ipsomet  nesciente  fit  conceptio  et  in  
conceptione  culpa,  postea  nativitas,  et  in  nascendo  poena;  exinde  continue  in  labore  
vita  et  demum  ex  necessitate  mors,  qui  profecto  se  aliter  gubernaret  si  ipsimet  
propria  sui  gubernatio  crederetur:  nec  enim  loquor  nunc  de  illa  hominis  
gubernatione  propria  quam  ob  peccatum  homo  plerumque  a  Deo  dimittatur  et  in  
suis  adinventionibus  ambulat,  nec  de  illa  etiam  qua  dum  in  praesentis  vitae  
captivitate  homo  militat  injustus  quotidie  adversus  justum  praevalet  et  devorat  
justiorem  se  ad  unius  prophetarum  querimoniam  factis  hominibus,  quasi  piscibus  
maris,  et  quasi  reptilibus  non  habentibus  principem;  nec  de  hac,  inquam,  
nec  [Col.1355B]  de  illa  hominis  gubernatione  loquor  nunc,  sed  de  quadam  alia  qua  
creata  singula,  secundum  legem  a  natura  sibi  impositam,  certum  ut  praetetigimus  
ordinem  tenent:  duae  quippe  seu  potius  tres  sunt  hominis  gubernationes  istae  
priores  quidem  ex  culpa  Deo  sic  juste  permittente,  sed  ista  de  qua  nunc  loquor  a  
natura  Deo  ipsius  ab  initio  per  bonitatem  suam  auctore.  Hujus  igitur  gubernationis  
naturae  in  omnibus  si  prima  et  summa  quaeratur  causa,  demum  ad  aliquod  
principium,  quod  totam  mundanam  molem  hanc  sicut  continet  et  gubernat,  
recurrere  necessarium,  quod  est  quam  nunc  per  creatorum  gubernationem  
manifestare  quaerimus,  prima  et  principalis  unitas  nostra,  ut  sicut  prius  ex  
mundi  [Col.1355C]  creatione,  sic  secundo  nunc  ex  ejusdem  gubernatione  liquido  
clareat  de  hac  prima  unitate  nostra,  quod  ipsa  sit,  cujus  nihilominus  in  gubernando  
fortitudo  monstratur,  ex  tantae  molis  continentia,  ex  dispositione  sapientia,  ex  
frequenti  quae  accidit  mundanorum  commotione  justitia  et  ex  assidua  reparatione  
misericordia;  quibus  tanquam  praeclarissimis  titulis  gubernantis  virtus  indesinens  
illustratur,  pariter  et  ex  ipsis,  sicut  prius  ex  creatione,  sic  et  nunc  ex  gubernatione  
non  solum  quod  sic  sed  etiam  et  quod  sit  aliquatenus  elucescit.  
 
 
7  NOTULA.  
Verum  unitatis  nostrae  adversarius  insipiens,  qui  dicit  in  corde  suo,  Non  est  
Deus  (Psal.  XIII),  forte  ad  omnia  quae  praemisimus,  et  quibus  tam  quam  
urgentioribus  [Col.1355D]  vinculis  ipsum  videmur  stringere,  subsannabit  asserens,  
sicut  nec  Deum  esse,  nec  creaturam  ullam.  Nec  enim  ea  quae  corporaliter  cernimus,  
creata,  sed  asserit  potius  quod  sicut  apostolorum  Princeps  tantae  insipientiae  
errorem  doctrinae  suae  interserendo  tangit,  ab  initio  omnia  sic  perseverant:  et  ita  
sicut  nec  Creatorem,  nec  creatum  aliquid,  et  si  quidem  forte  dederit  aliqua  facta,  sed  
creata  nulla.  Quod  et  nonnulli  inter  gentium  philosophos  praeclariores  tradiderunt,  
dicentes  tamen  non  cum  insipiente  Deum  non  esse,  sed  esse  unum  Deum;  verum  
illum  nequaquam  asserentes  creatorem  sed  opificem,  et  de  materia  Deo  coaeterna  
mundum  a  Deo  factum  sed  non  creatum,  cum  creare  sit  ex  nihilo  aliquid  facere.  
Verum  insipiens  dicit  nec  etiam  esse  Deum.  
 
 
TERTIA  UNITATIS  PRIMAE  PER  SOLUM  RATIONIS  OCULUM  MANIFESTATIO.  
[Col.1356A]  
In  primis  igitur  ab  isto  sciscitor  an  hujus  mundi  sensilis,  quem  sic  ab  initio  
perseverasse  contendit,  aliqua  sit  prima  et  summa  causa  vel  nulla.  Dicet  forte  nullam  
existentiae  ipsius  causam;  quia  ab  aeterno  est,  et  a  se  non  aliunde  est.  Aliis  igitur  
inpraesentiarum  intermissis,  quaeram  an  illa,  quae  in  ipso  vivunt,  qualia  sunt  
animata,  vitam  habeant  a  se  ipsis  vel  ab  ipso  mundo.  Quod  a  se  ipsis  non  arbitror  
tam  extremae  insipientiae  quemquam  qui  dicat.  Quare  necesse  ut  ab  ipso  mundo  
vitam  habeant,  quae  in  ipso  vivunt,  quia  quod  aliunde  dici  non  posset  cum  ipse  
mundus  non  aliunde  sed  a  se  ipso  sit.  Similiter  et  quae  rationis  habent  judicium  et  
voluntatis  [Col.1356B]  arbitrium,  qualia  sunt  rationalia,  cum  a  se  ipsis  non  habeant,  
haec  necesse  ut  ab  ipso  mundo.  Cum  igitur  mundus  hic  sensilis  aeternus  sit,  et  a  se  
non  aliunde  sit,  dans  vitam  et  cum  vita  rationis  judicium  et  voluntatis  arbitrium,  
irrefragabiliter  secundum  insipientem  Dei  habet  naturam.  Et  ita  insipiens  qui  in  
corde  suo  sic  fingit  etsi  diffiteatur  nesciens  in  corde  suo  Deum,  facit  et  ipsum  
mundum  Deum,  cui  sic  attribuit  Divinitatis  naturam.  Quam  quia  negat  esse,  restat  ut,  
etsi  dicat  mundum  aeternum,  aliquam  necesse  ut  ipsius  det  causam  et  ipsam  
aeternam,  cum  et  ipse  mundus  cujus  ipsa  est  causa  sit  aeternus.  Cum  igitur  causa  
ista  mundi  aeterna  sit  et  prima  ipsius  causa  et  summa,  quaero  an  ista  
causa  [Col.1356C]  sit  vita  vel  vita  participans  aut  penitus  vita  carens.  Sed  quis  adeo  
insipiens  ut  dicat  quod  penitus  vita  careat  a  qua  tot  in  mundo  vitam  habent,  et  cum  
vita  rationis  judicium  et  voluntatis  arbitrium.  Praeterea  quod  nihil  carens  vita  melius  
sit  seu  adeo  bonum,  ut  illud  quod  est  vita  vel  vitam  habens,  quia  nihil  vita  carens  
posset  frui  beatitudine  quare  nec  beatum  posset  esse  quod  carens  vita.  Haec  vero  
prima  et  summa,  de  qua  nunc  loquor  mundi  causa,  necesse  ut  omni  eo  quod  vitam  
habet,  sicut  potentior,  sit  etiam  et  melior,  utpote  a  qua  mundus  hic  sensilis  est  et  
quidquid  in  ipso  vivit.  Igitur,  si  causa  haec  non  caret  vita,  quod  quidem  necesse,  
consequitur  ut  aut  causa  ista  tam  magnifica  sit  ipsa  vita  aut  vita  participans.  Quod  si  
vita  participans,  aliqua  [Col.1356D]  erit  causa  participii.  Nihil  enim  bono  ullo  
participat,  cujus  non  sit  causa  major,  plenior  et  superior  a  qua  descendit  quod  
participat.  Sed  secundum  hoc  jam  non  esset  haec  prima  causa  et  summa,  quod  jam  
datum  est,  sed  adhuc  major  et  superior  alia.  Et  sic  etiam  in  infinitum  extenderetur  
inquisitio,  donec  aliqua  reperiretur  causa,  in  qua  vitae  non  esset  participium,  sed  
potius  apud  ipsum  fons  vitae.  Restat  igitur  ut  prima  nostra  et  sensilis  mundi  causa,  
cum  nec  vita  carere  possit,  nec  vita  participare,  ut  ostensum  quod  ipsa  sit  vita  ipsa.  
Et  cum  vita  nemo  adeo  insipiens,  qui  beatam  diffiteatur,  et  non  aliunde  beatam  sed  
a  se.  Quare  et  hanc  Deum  esse  etiam  insipientem  confiteri,  qui  dicit  in  corde  suo  non  
esse  Deum,  necesse  est.  
 
 
8  NOTULA.  QUARTA  PRIMAE  UNITATIS  MANIFESTATIO.  
[Col.1357A]  
Praeterea  cum  mundus  hic  sensilis  semper  in  motu  sit,  nec  aliquid  ipsius  sit  quod  
non  in  aliquam  motus  cadat  speciem,  quaeri  ab  insipiente  nostro  potest,  a  quo  sit  
omnis  motus  hic.  Nec  enim  motum  esse  vel  esse  posse,  nisi  ab  aliquo  immobili,  a  
philosophis  jam  pridem  multipliciter  et  etiam  apodeictice  esse  comprobatum:  adeo  
ut  in  omni  eo  quod  orbiculariter  movetur,  centrum  semper  immobile  ab  ipsis  
demonstratum  sit.  Quare  et  juxta  philosophorum  demonstrationem  certissimam,  
necesse  ut  ab  aliquo  immobili  omnis  hic  sensilis  mundi  procedat  motus.  Quibus  et  
theosophorum  nostrorum  unus  de  sapientiae  spiritu  loquendo  consonat:  «Est,  
inquit,  spiritus  intellectus  securus,  stabilis  et  qui  omnes  [Col.1357B]  capiat  spiritus  
subtilis,  mobilis,»  et  mox  subdit:  «Omnibus  enim  mobilibus  mobilior  est  sapientia.»  
Ecce  quod  quem  prius  dixerat  stabilem,  postea  dicit  mobilem  sapientiae  spiritum  et  
etiam  omnibus  mobilibus  mobiliorem.  Quod  ego  maxime  ob  id  dictum  aestimo,  quod  
hic  sapientiae  spiritus,  qui  omnes  capit  spiritus  prima  et  summa  causa  est  sicut  
omnis  actus  et  omnis  motus,  juxta  quod  scriptum  alibi  quod  manens  immobilis  dat  
cuncta  moveri.  Ut  ita  sit  iste  tam  immensus  spiritus,  qui  omnes  spiritus  capit,  a  quo  
et  motus  omnis  omnium  coelestium,  terrestrium  et  infernorum  se  moventium,  velut  
centrum  quoddam  immobile  omni  eo  quod  immobile  videtur  immobilius.  
 
 
9  NOTULA.  QUINTA  MANIFESTATIO.  
[Col.1357C]  Praeterea  etsi  ab  aeterno  nulla  fuerit,  ut  insipiens  asserit,  futurorum  
scientia  seu  praescientia,  de  futuris  tamen  vera  erunt  scibilia  et  ita  sciri  tunc  
poterant  et  praesciri.  Quaero  igitur  ab  insipiente,  in  quo  foret  sciendi  vel  praesciendi  
futura  potentia  haec.  Tunc  enim  fuit  potentia  haec  et  ut  inesset  necessarium.  
Quaero  igitur  in  quo,  et  quid  illud  tunc  fuerit,  quod  futura  aut  praescire  posset  vel  
scire.  
 
 
10  NOTULA.  SEXTA  MANIFESTATIO.  
Praetereo  multa  nunc  sicut  philosophica  et  etiam  theologica,  splendore  pariter  et  
acumine  sensuum  his,  quae  pro  sensus  mei  tarditate  induxi,  incomparabiliter  
majora.  Haec,  inquam,  praetereo,  eo  quod  sint  aliena  magis  quam  nostra,  quae  ad  
manifestandam  [Col.1357D]  primam  et  principalem  unitatem  nostram,  unum  
videlicet  principium  sine  principio,  induci  solent  et  efficaciter  possunt:  quibus  inter  
caetera  in  infinitatis  abyssum  unius  hujus  principii  contradictores  demerguntur;  juxta  
quod  argumentari  sic  solent,  aut  aliquod  est  principium  sine  principio  aut  nullum.  
Sed  nullum  est  principium  sine  principio;  quare  nihil  fuit  primum  ante  quod  aliud  
prius  non  fuerit.  Et  ita  rerum  seu  causarum  invicem  praecedentium  se  et  
subsequentium  erit  infinitas  et  sine  principio,  quare  et  ab  aeterno.  Et  ita  ex  
praemissis  quasi  duo  jam  tenemus  praecedentium  et  subsequentium  infinitatem  et  
ab  aeterno  ipsam,  quare  cum  infinitate  aeternitatem,  et  cum  aeternitate  intinitatem  
jam  habemus,  et  ita  aliquod  principium  [Col.1358A]  sine  principio,  quia  
aeternitatem.  Et  praeterea  rerum  praecedentium  et  subsequentium  infinitatem.  
Quod  omni  etiam  parum  intendenti  sicut  absonum  videri  potest  et  impossibile.  Et  
cum  hujuscemodi  multa  et  circa  haec  induci  possint,  nunquam  satis  fit  humanae  
menti,  nec  quiescit  donec  unum  omnium  principium  sine  principio  inveniat,  quasi  et  
hoc  sit  ipsi  ex  natura  insitum,  ut  tunc  primum  desinat  et  quiescat,  cum  illum  
ratiocinando  repererit,  qui  suum  et  omnium  sicut  finis  est  et  principium.  
 
 
11  NOTULA.  SEPTIMA  MANIFESTATIO.  
Verum  hic  noster  rationis  oculus  quid  tam  longe  tam  late  per  aetherea  et  aeria,  per  
coelestia  et  terrestria  sic  evagatur?  In  nobismet  est  quod  quaerimus,  in  nobis  ipsis  
prae  caeteris  est,  unde  haec  prima  [Col.1358B]  nostra  unitas  nobis  manifestari  
possit,  et  quod  est  et  etiam  ex  parte  aliqua  quid  ipsa  sit.  In  nobis,  inquam,  qui  prae  
caeteris  ad  ipsius  sumus  imaginem  et  similitudinem  conditi.  Unde  et  nobis  ex  nobis  
ipsis  et  in  nobis  familiarior  cognitio  haec.  Nostrum  igitur  rationis  oculum  
retorqueamus  in  nos  ipsos.  Ecce  enim  quia  mens  nostra  rationalis  rationis  habet  
judicium  ad  discernendum,  voluntatis  arbitrium  ad  eligendum,  et  memoriae  
thesaurum  ad  reponendum.  Hoc  quod  nunc  dicimus  rationis  nostrae  oculo  videmus  
et  experimur  in  nobis.  Nihilominus  etiam  quod  non  a  nobis  haec  nostra  nobis  sunt  
sed  ab  alio.  Quid  enim  habes  quod  non  acceperis?  Unde  corpus  tuum  et  quae  
corporis?  vide  et  spiritum  tuum  [Col.1358C]  et  quae  spiritus,  nihil  in  utraque  hac  
natura  te  habere  quod  non  acceperis,  et  ipsa  ratio  tua  tibi  dictat  et  ipsa  docet  
certissima  experientia.  Vides  ergo  jam  aperte  quod  accepisti:  vide  et  exinde  a  quo  
acceperis.  Dices  forte  quod  a  parentibus  qui  te  genuerint.  Sed  illi  a  quo?  Revera  in  
infinitatis  abyssum  jam  praecipitaberis,  nisi  aliquod  primum  et  summum  repereris  
principium,  a  quo  velut  prima  summa  et  principalis  causa  etsi  per  gradus  multos  et  
descensus  haec  acceperis.  Verumtamen  et  adhuc  sciscitor  a  quo  acceperis  omnia  
haec,  quae  habes  et  quae  te  constat  accepisse.  Nec  enim  prius  illud  responsum  tuum  
approbo,  quo  te  dicis  totum  a  parentibus  accepisse.  Nunquid  enim,  etsi  a  
progenitoribus  carnis  tuae  acceperis  carnem,  pariter  et  [Col.1358D]  animam  
accepisti?  Sed  esto  quod  et  animam:  propter  multos  hoc  dico  et  magnos,  qui  
animam  ex  traduce  descendisse  docuerunt.  Nunquid  quae  in  anima  sunt  rationis  
videlicet  judicium,  voluntatis  arbitrium,  et  memoriae  thesaurum,  quae  crebro  in  filiis  
quam  in  parentibus  plus  vigent,  accepistis  ab  his?  Sed  esto  quod  et  haec  sicut  
animam  ab  ipsis  pariter  et  ipsius  naturales  vires  seu  potentias  animae.  Sed  nunquid  
de  gratuitis  sic.  Si  a  parentibus  carnis  sunt  dona  naturae,  nunquid  similiter  et  dona  
gratiae?  Nunquid  pater  infidelis,  fornicator,  gastrimargus,  omnium  denique  vitiorum  
sordibus  pollutissimus,  pio  filio  contulit  fidei  gratiam,  continentiae  munditiam,  
sobrietatis  mensuram,  et  totius  [Col.1359A]  denique  honestatis  et  sanctitatis  
virtutem?  Constat  enim  iniqui  patris  pium  filium  haec  habere.  Ut  igitur  dimittam  
nunc  dona  naturae,  dicas  mihi:  O  insipiens,  a  quo  habeat  pius  iniqui  filius  haec  dona  
gratiae?  Non  quidem  a  parentibus,  quia  hi  iniqui  non  a  natura  propria,  quia  de  massa  
iniquitatis  haec,  et  de  radice  apostatica  fructus  hic;  de  iniquis  videlicet  parentibus  et  
avis  et  proavis  et  adhuc  supra  iniquis  si  vis.  Sto  igitur  hic  et  insipientem  pulso,  ut  me  
doceat  unde  haec  tanta  gratiarum  dona  huic.  Et  quia  ille  fateri  confunditur,  ego  
proferam.  Ab  illo  certe,  a  quo  omne  datum  optimum,  et  omne  donum  perfectum,  
descendens  a  Patre  luminum.  
 
 
12  NOTULA.  OCTAVA  MANIFESTATIO.  
Et  ut  nostrum  rationis  oculum  aperiamus  adhuc,  [Col.1359B]  quo  adversus  
insipientem  alia  nobis  necessaria  et  propositum  nostrum  juvantia  documenta  
demonstremus,  quaero  ab  insipiente  an  aliquid  sit  adeo  potens  quo  sit  nihil  
potentius.  Quod  si  non  dederit,  erit  jam  potentium  et  potentiarum  infinitas.  Si  enim  
cum  multa  potentia  sunt,  nihil  est  adeo  potens  quo  adhuc  non  sit  aliud  potentius;  
ergo  potentium  invicem  se  praecedentium  et  subsequentium  erit  infinitas,  ita  quod  
nullus  erit  primus,  nullus  ultimus.  Quod  quia  manifestissime  insipientiae  est,  restat  
ut  aliquid  sit  adeo  potens  quo  nihil  sit  potentius.  Et  cum  nihil  sit  eo  potentius,  mox  
sciscitor  an  aliquid  possit  esse  eo  potentius.  Quod  si  dederit  aliquid  posse  esse  eo  
potentius,  quo  tamen  [Col.1359C]  nunc  nihil  potentius,  haec  mox  infero,  aliquam  
esse  causam  tam  validam,  tam  potentem,  quae  hoc  possit  efficere.  Et  ita  aliqua  
causa  est  tam  potens,  tam  valida,  quae  possit  efficere  aliquid  potentius  eo  quo  nunc  
nihil  potentius  est.  Quare  et  ipsa  causa  haec  fortior  est,  validior  et  potentior,  eo  ipso  
quo  tu  dicis  nunc  nihil  esse  potentius.  Si  enim  causa  est  tam  potens,  quae  eo  quo  
nunc  nihil  potentius  est  possit  efficere  adhuc  potentius,  et  ipsa  procul  dubio  
potentior  est  eo  quo  tu  dicis  nunc  potentius  nihil  esse.  Et  ita  secundum  
concessionem  tuam,  jam  tuum  illud  quod  dixisti  nunc,  nihil  esse  potentius,  habebit  
supra  se  aliud  eo  potentius;  causam  videlicet  tam  potentem,  quae  possit  efficere  
aliquid  etiam  potentius  illo  potenti  tuo,  quo  dixisti  nunc  nihil  [Col.1359D]  esse  
potentius.  Et  ita  illud  potens  tuum  non  erit  adeo  potens  ut  dixisti.  Restat  itaque  quod  
si  aliquid  est,  quo  nihil  est  potentius,  quod  quidem  necesse,  alioquin  potentium  se  
invicem  praecedentium  et  subsequentium  sequeretur  infinitas,  ut  jam  
praemonstratum,  restat,  inquam,  quod  si  aliquid  est  quo  nihil  est  potentius,  
consequenter  et  illud  idem  esse  quo  etiam  nihil  possit  esse  potentius  juxta  proxime  
praeostensum  ratiocinationis  progressum.  Dato  itaque  quod  aliquid  sit  quo  nihil  est  
potentius,  consequens  mox  est  ut  aliquid  sit  quo  nihil  possit  esse  potentius.  Nihil  
enim  posset  esse  illud  potens  quo  nihil  posset  esse  potentius,  nisi  per  illud  quod  jam  
est  et  quod  jam  potens  est,  et  quo  nihil  potentius  est.  
Cum  igitur  aliquid  sit  quo  nihil  est  potentius,  [Col.1360A]  nec  aliquid  eo  potentius  
possit  esse,  addo  adhuc  et  tertium,  et  quaero  an  isto  quo  nihil  est  potentius,  et  quo  
nihil  potest  esse  potentius,  possit  esse  aliquid  aliud  quod  sit  adeo  potens.  Quod  si  
dederit,  isto  videlicet  quo  nihil  est  potentius,  et  quo  nihil  potest  esse  potentius,  nihil  
etiam  posse  esse  adeo  potens  consequenter  mox  videbitur,  quod  idem  ipsum  sit  
omnipotens.  Concurrunt  enim  tria  haec,  videlicet  quod  nihil  sit  eo  potentius  et  quod  
nihil  possit  esse  potentius,  et  tertium  hoc  quod  etiam  nihil  possit  esse  adeo  potens.  
Quod  si  non  dederit  sed  asseveraverit  isto  quo  nihil  potentius  et  quo  nihil  potest  
esse  potentius,  aliquid  aliud  esse  posse  quod  sit  adeo  potens,  jam  ex  opposito  
consequens  erit  quod  isto,  quo  ut  jam  dedit  nihil  est  potentius,  nec  [Col.1360B]  esse  
potest  aliquid  potentius  sit,  causa  videlicet  tam  potens  tam  valida,  quae  potest  
efficere  potestatem  aliam  isti  potestati,  qua  nihil  potest  esse  potentius,  parem.  
Causa  enim  quae  potest  efficere  potestatem  aliam  isti  potestati,  qua  modo  nihil  est  
potentius  nec  esse  potest,  parem  illa  potestate,  quae  si  esset  huic  par,  esset  major,  
esset  et  potentior.  Quare  et  ipsa  eadem  causa  nunc  superior  est  et  potentior  
potestate  ista,  de  qua  tamen  jam  datum  quod  nihil  sit  ea  potentius  nec  esse  possit.  
Unde  jam  liquet  quia  demonstrato  quod  aliquid  sit,  quo  nihil  sit  potentius,  et  quod  
ipso  nihil  possit  esse  potentius,  consequenter  habebitur  quod  nihil  possit  esse  adeo  
potens.  Ex  primo  enim,  videlicet  eo  [Col.1360C]  quod  aliquid  sit  quo  nihil  est  
potentius,  quod  supra  demonstratum,  necessario  mox  consequitur,  ut  
praeostendimus,  quod  illud  idem  sit  quo  nihil  possit  esse  potentius.  Et  ex  hoc  
secundo,  videlicet  quod  aliquid  sit  quo  nihil  possit  esse  potentius,  necessario  mox  
consequitur  et  hoc  tertium,  videlicet  quod  illud  idem  sit  adeo  potens  quo  nihil  possit  
esse  adeo  potens.  Et  conformis  est  in  his  ratiocinationis  progressus;  qualis  inter  
primum  et  secundum  talis  postea  inter  secundum  et  tertium.  Cum  igitur  in  uno  
concurrant  tria  haec,  videlicet  quod  aliquid  sit  quo  nihil  est  potentius,  et  quod  ipsum  
sit  quo  nihil  potest  esse  potentius,  et  adhuc  quod  idem  ipsum  sit  quod  nihil  possit  
esse  adeo  potens,  consequens  erit  quod  idem  ipsum  sit  omnipotens  potens  
super  [Col.1360D]  omnia,  et  ita  velit  nolit  insipiens  quod  sit  Deus.  
 
 
BREVITER  RECAPITULANDO  PRAEMISSA  OSTENDIT  DEINCEPS,  QUALITER  UNITAS  
PRIMA  PER  TERTIUM  CONTEMPLATIONIS  OCULUM  MANIFESTETUR.  13  NOTULA.  
Ex  praemissis  igitur  tum  per  primum  oculum  corporis  rationis  oculum  excitantem,  
tum  per  solum  et  secundum  rationis  oculum  aliquantisper  jam  ostensum,  de  prima  
nostra  et  principali  unitate  quod  ipsa  sit.  Et  hoc  quidem  multipliciter,  primo  per  
rerum  creationem,  secundo  per  earumdem  gubernationem,  et  per  alia  quidem  hinc  
inde  inducta  varie.  Restat  amodo  et  ordo  praedispositus  exigeret  sic,  si  tamen  
desuper  datum  hoc,  ut  post  duos  illos  corporis  et  cordis  oculos,  quibus  mentis  
nostrae  gressus  dirigentibus  in  primo  naturae  exemplari  [Col.1361A]  quod  nos  supra  
dixisse  meminimus  mundum  esse  et  quae  in  mundo,  hucusque  legimus,  per  quod  et  
jam  aliquatenus  manifestatum  quod  prima  nostra  unitas  sit,  deinceps  quod  sit  ipsa  
et  qualiter  per  tertium  contemplationis  oculum  manifestari.  Ad  hoc  enim,  sicut  nec  
ille  corporis,  nec  ille  qui  cordis  est  sufficit,  sed  solus  ille  qui  contemplationis  dicitur  
necessarius.  Unde  et  post  primum  exemplar  naturae  quod  mundus  est  et  quae  in  
mundo,  ad  secundum  exemplar  gratiae,  quod  supra  eloquia  sacra  esse  diximus,  et  
quae  in  ipsis  sunt  divinae  cognitionis  mysteria  procedendum.  Demum  vero  ad  
tertium,  quod  itidem  supra  nominavimus  exemplar  vitae,  et  quae  in  ipso  sunt  divinae  
incomprehensibilia  majestatis.  In  duobus  quippe  exemplaribus  his  
tertius  [Col.1361B]  potissimum,  qui  contemplationis  oculus  dicitur,  intuetur.  De  quo  
contemplationis  oculo  ad  sponsam  sponsus:  Corde,  inquit,  me  cepisti  uno  ex  oculis  
tuis.  Uno,  inquit,  ex  oculis  tuis  qui  in  corde  tuo  sunt  me  cepisti.  Uterque  enim  oculus,  
sicut  ille  cordis,  sic  et  ille  contemplationis  in  corde.  Sed  unus  duntaxat  cordis  seu  
rationis,  alter  vero  etsi  in  corde,  non  tamen  cordis  sed  contemplationis  dicitur,  quo  
sponsus  a  sponsa  capitur,  quo  incomprehensibilis  tenetur,  infinitus  comprehenditur,  
et  inaccessibilis  attingitur.  Unde  et  praeexcellenter  contemplationis  dicitur  oculus  
hic.  Hic  enim  tanquam  sol  nubi  species  ipsa  fidei  umbrae  adjungitur,  ratione  solum  
tanquam  attonita  et  stupente  ad  tantam  [Col.1361C]  visionem  hanc  omni  ipsius  in  
parte  hac  evacuato  officio.  
 
 
QUOD  DUPLEX  SIT  MANIFESTATIONIS  MODUS  PER  TERTIUM  CONTEMPLATIONIS  
OCULUM  DOCET.  14  NOTULA.  
Verumtamen  juxta  duo  quae  praedistinximus  exemplaria,  duplex  est  sanctae  
manifestationis  hujus  modus.  Quorum  utroque  iste  quem  dicimus  contemplationis  
oculus  intuetur,  unus  per  sacra  eloquia  eruditio,  et  hic  est  per  secundum  exemplar  
gratiae;  alter  vero  per  invisibiliter  illuminantem  spiritum  inspiratio,  et  hic  est  per  
tertium  exemplar  vitae.  Si  quidem  duobus  his  modis  primam  unitatem  nostram  quis  
contemplatur?  videlicet  aut  eruditus  aut  inspiratus.  Habent  tamen  multa  in  se  
sacra  [Col.1361D]  eloquia,  ad  quae  tanquam  apertiora  capienda  solus  rationis  oculus  
sufficit,  et  est  in  his  theologiae  pars  prima  quae  dici  potest  mundana.  Habet  et  
secretiora  et  magis  abscondita,  in  quibus  capiendis  mox  rationis  oculus  deficit.  Juxta  
quod  Propheta  noster:  Defecerunt,  inquit,  oculi  mei  in  eloquium  tuum  (Psal.  CXVIII).  
Et  est  in  his  theologiae  pars  secunda,  quae  dici  potest  supercoelestis  vel  mystica.  
Unde  et  ad  haec  is  qui  acutior  contemplationis  oculus  nobis  nunc  necessarius.  Qui,  
cum  unus  sit,  duobus  modis  contemplatur:  aut  per  Scripturarum  eruditionem  
mysticam  aut  per  inspirationem  internam.  Contemplatur  dico  non  solum  hoc,  quod  
prima  et  principalis  unitas  nostra  est,  ad  hoc  quippe  prioris  oculi  revelatio  sufficit,  
sed  pro  humanae  conditionis  analogia  [Col.1362A]  mortali,  etiam  quid  et  qualiter  
ipsa  sit.  Et  de  horum  primo,  qui  est  per  eruditionem,  manifestationis  modo  Propheta  
noster:  Declaratio,  inquit,  sermonum  tuorum  illuminat  (ibid.).  Secundus  vero  sanctae  
manifestationis  modus  in  obedientia  est  mandatorum,  quando  non  solum  sciuntur  
sed  et  fiunt  mandata.  De  quo  manifestationis  modo  item  Propheta  noster:  A  
mandatis,  inquit,  tuis  intellexi  (ibid.).  Nec  enim  dixit  se  intellexisse  mandata,  sed  se  
intellexisse  a  mandatis,  a  custodia  scilicet  mandatorum.  Juxta  quod  et  Sapiens:  
Concupisti,  inquit,  sapientiam,  serva  mandata  et  Dominus  illam  praebet  tibi  (Eccli.  I).  
Et  prior  quidem  manifestationis  modus  per  Scripturarum  eruditionem  a  Deo,  sed  
mediate  quia  per  hominem,  per  theologos  videlicet  [Col.1362B]  mysticos,  qui  nobis  
sicut  Scripturas  et  Scripturarum  eruditionem  mysticam  ministrarunt.  Quorum  
nonnulli,  qui  majores,  immediate  ab  ipso  sapientiae  spiritu  sacra  eloquia  edocti  sunt.  
Unde  et  ipsi  theodocti  sunt  appellati,  quorum  unus  quod  non  ab  homine  neque  per  
hominem  evangelium  acceperit  gloriatur,  sed  per  revelationem  Jesu  Christi.  
Secundus  vero  manifestationis  modus,  qui  per  inspirationem  internam  semper  
immediate  ab  ipso  Deo,  non  ab  homine  neque  per  hominem.  Unde  et  multo  dignior,  
multo  sublimior  et  acutior  sanctae  manifestationis  modus  hic,  quantum  distat  a  
figura  veritas,  ab  umbra  claritas,  et  ab  imagine  corpus  ipsum.  Sacra  quippe  Scriptura  
ipsa  quasi  figura  veritatis,  quasi  umbra  lucis,  et  quasi  resultantis  [Col.1362C]  imaginis  
speculum.  Per  parabolas  enim,  per  figuras  et  aenigmata  in  mysticis  Scripturarum  
eloquiis,  quasi  imaginibus  quibusdam  in  speculo,  veritas  nobis  resultat.  Unde  et  
tanquam  imago  in  speculo,  Deus  in  eloquio  sacro,  et  ipsa  sacra  eloquia  Scripturae  
dicuntur  imaginariae,  in  quibus  resultat  nobis  velut  quaedam  veritatis  imago  magis  
quam  ipsa  veritas.  Propterea  et  nobis,  qui  in  umbra  fidei  vivimus,  et  in  imagine  
pertransimus,  iste  qui  per  imaginarias  scripturas  fit  manifestationis  modus,  multo  
nobis  familiarior  est,  utpote  sicut  bonis  et  etiam  malis  communis,  altero  illo  qui  per  
inspirationem  fit  bonorum  duntaxat  non  malorum.  
 
 
PRIMO  DE  MANIFESTATIONIS  MODO  QUI  FIT  PER  SCRIPTURAM.  15  NOTULA.  
[Col.1362D]  
Ut  igitur  ad  istius  manifestationis  modum,  qui  per  Scripturas  fit,  a  Scripturis  et  ab  
ipsis  etiam  mandatis  Domini  sumamus  initium,  a  quibus  idem  sanctuarium  Dominus  
hujus  manifestationis  intellectum  nobis  det:  Audi,  inquit  Scriptura,  quia  Dominus  
Deus  tuus  Deus  unus  est  (Deut.  VI).  Ecce  quia  coelestium  mandatorum  initium  ab  
uno  inchoat,  unum  indicat,  et  unum  nobis  commendat.  Audi,  inquit,  Dominus  Deus  
tuus  Deus  unus  est.  Et  vere  unus  et  ille  unus,  quem  patriarcha  omnium  pater  
credentium,  videns  tres,  unum  adoravit.  Et  hic  etiam  unus  est  illud  unum  de  quo  a  
patre  alius  sed  unum  cum  patre:  Ego,  inquit,  et  Pater  unum  sumus  (Joan.  X).  In  quo  
uno,  etsi  sint  tres,  non  tantum  [Col.1363A]  ternarius  quia  nullus  numerus,  nec  enim  
quoties  nominibus  utimur  numerabilibus,  consequens  statim  ut  ibi  numerus.  
Quemadmodum  ipsas  unitates  numeramus  et  formas,  quae  tamen,  quia  formae  
sunt,  subjectae  esse  non  possunt.  Similiter  et  nomina  numeramus  et  vera  vel  falsa  
enuntiabilia  et  multa  in  hunc  modum,  quibus  tamen  non  inest  numerus.  Ut  igitur  ab  
infimis  his  ascendamus  superius,  cum  de  Deo  loquentes  tres  personas  dicimus,  non  
ternarius  sed  trinitas  intelligitur,  et  solitudo  removetur.  Et  est  hoc  quod  dicitur  
trinitas,  tanquam  si  diceretur  trium  unitas.  Et  dicitur  tres  vel  trium  propter  
distinctionem  solum,  non  propter  numerum.  Unde  et  orthodoxorum  unus:  «Hoc,  
inquit,  vere  est  quod  unum  est  in  quo  nullus  numerus,  nullum  in  eo  [Col.1363B]  aliud  
praeterquam  id  quod  est.»  Neque  enim  subjectum  fieri  potest,  forma  enim  est,  
formae  vero  subjectae  esse  non  possunt.  De  qua  forma  Magister:  Qui  cum,  inquit,  in  
forma  Dei  esset  (Philip.  II),  nihil  ergo  in  forma  ista  quod  non  sit  ipsa.  Cui  nihil  adsit,  
nihil  absit,  quia  accidit  nihil.  Unde  et  personales  illae  proprietates,  quibus  inter  se  
distinguuntur  personae  tres,  non  juxta  quorumdam  dogma  fatuum  divinae  usiae  
adsunt,  sed  magis  insunt.  Propter  quod  et  mater  nostra  catholica,  sicut  in  essentia  
unitatem  et  in  majestate  aequalitatem,  ita  et  in  personis  proprietatem  adorat.  Juxta  
quod  in  illo  speciali  orationis  genere,  quod  missa  dicitur,  celebriter  canit.  Ut  in  
confessione  verae  sempiternaeque  deitatis  et  in  personis  proprietas  et  in  essentia  
unitas  et  in  [Col.1363C]  majestate  adoretur  aequalitas.  Proprietas  ergo  in  personis  
adoratur,  non  aliqua  tamen  quae  sit  tribus  personis  communis:  tunc  enim  jam  non  
esset  proprietas  sed  communio,  sed  singularum  personarum  sua  proprietas  et  
dividua.  Et  erit  hoc  quod  dicitur,  ut  in  confessione  verae  sempiternaeque  deitatis  in  
personis  adoretur  proprietas,  in  qualibet  videlicet  personarum  proprietas  sua.  Licet  
orthodoxorum  nonnulli  totum  quod  dicitur  interpretentur  sic,  in  personis  proprietas,  
et  in  essentia  unitas,  et  in  majestate  adoretur  aequalitas,  id  est  personae  distinctae  
essentia  una  et  majestas  aequalis:  verum  ut  revertamur  ad  nostra,  in  hac  tam  
superexcellenti  essentia,  omne  quod  habet  ipsa  inest  ipsi,  nihil  
adest,  [Col.1363D]  nihil  abest,  cujus  omne  quod  est  ipsa  est:  unde  et  cum  de  ipsa  
participativis  nominibus  loquimur  substantive  potius  et  essentialiter  intelligenda  
sunt  etsi  participative  quid  dicatur.  Et  quae  de  ipsa  participative  dicuntur  ipsam  esse  
plenam  eorum  naturam  quae  de  ipsa  dicuntur,  mox  significant.  Ut  juxta  illam  
logicorum  regulam  talia  sint  praedicata,  qualia  subjecta  esse  permiserint.  Unde  et  
cum  de  hac  tanta  materia  loquimur,  mox  pro  materiae  profunditate  omnium  
dictionum  nostrarum  absorbetur  vis  et  exhauritur  proprietas.  De  qua  etiam  semel  
quid  dicere  totum  quod  ipsa  est,  sub  uno  verbo  dixisse  est.  Utpote  cujus  veritas,  
ipsius  est  aeternitas,  aeternitas  bonitas,  cujus  et  bonitas,  ipsius  immutabilitas.  Et  
haec  ipsius  sapientia  et  haec  [Col.1364A]  essentia.  Cujus  similiter  quodvis  numera,  et  
ita  vicissim  quodlibet  suorum  erit  alterum,  imo  nec  unum  nec  alterum,  sed  
simplicissima  et  individua  unitas  et  non  alteritas:  adeo  etiam  quod  sicut  nec  in  ipsa  
similiter  nec  cum  ipsa  ulla  sit  pluralitas,  vel  diversitas,  seu  multiplicitas  ulla.  Unde  et  
vigilanter  magistrorum  unus:  Apud  quem,  inquit,  non  est  transmutatio  nec  
vicissitudinis  obumbratio  (Jac.  I).  Non  dixit  in  quo,  sed  quod  etiam  apud  ipsum  non  
sit,  eo  ipso  apertissime  indicans,  quod  in  ipso  multo  minus  sit,  cum  nec  etiam  apud  
ipsum  esse  possit.  Unde  et  in  fine  saeculorum  omnibus  ad  primam  hanc  nostram  et  
principalem  unitatem  redactis  et  membris  adhuc  dispersis  quotquot  tunc  unitis  capiti  
et  Christo  integro  jam  nulla  penitus  erit  tunc  apud  [Col.1364B]  ipsum  sicut  nec  
adversitas,  nec  diversitas,  sed  quam  supra  tertiam  numeravimus,  naturae  et  gratiae  
in  aeternum  indivisa  et  indissolubilis  unitas.  Quod  melius  et  suo  loco  competentius  
indicabunt  sequentia.  Liquet  igitur  ex  praemissis  quia  cum  dicitur  Deus  potens,  Deus  
sapiens,  Deus  bonus  et  similia;  sic  ejusdem  quidem  repetitio  est,  non  numeratio  
diversorum  tanquam  si  de  una  eademque  armatura  dicatur  sic:  Haec  armatura  est  
ensis,  haec  est  gladius,  haec  est  mucro.  Aut  si  de  persona  una:  Iste  homo  est  Simon,  
iste  Petrus,  iste  est  Cephas.  Verumtamen  aeterna  illa  natura  et  omnipotens  sic  
multipliciter  dicitur  propter  varios,  quos  in  rebus  visibiliter  ostendit  effectus,  et  
virtutes  effectuum:  sicut  cum  potens  dicitur  propter  suorum  quae  
cernimus  [Col.1364C]  magnitudinem  operum.  Similiter  et  misericors  propter  ea  quae  
nobis  impendit  misericordiae  opera.  Et  in  aliis  similiter  sic:  quemadmodum  dicitur  sol  
in  aestate  calidior  et  in  hieme  minus  calidus,  cum  tamen  in  se  sol  in  calore  nec  
intensior  sit  nec  remissior,  sed  propter  varios  suos  quos  secundum  varietatem  
temporis  videmus  et  sentimus  effectus;  similiter  et  una  persona  plerumque  seu  res  
quaevis  binomia  vel  trinomia  ex  causis  variis  variis  sic  nominibus  censita,  cum  tamen  
non  nisi  una  persona  sit.  Verum  omnis  comparatio  terrenorum  ad  Deum  impotens  
valde  et  dissimilis.  Attamen  loquendi  causa  de  ineffabilibus,  ut  aliquo  modo  fari  
possimus  quod  nullo  modo  effari  possumus,  ad  visibilia  [Col.1364D]nostra  et  nobis  
usitata  recurrere  intelligentiae  nostrae  nos  cogit  infirmitas,  ut  vel  figuris  et  
similitudinibus  nobis  notis  veritatis  lux  inacessibilis  obumbrata  nos  illuminet;  
quemadmodum  infirmi  oculi  solis  lumen  nube  tectum  liberius  conspiciunt,  quod  
coruscum  intueri  non  possent.  
Deus  itaque  multipliciter  dicitur.  Unde  et  a  theosophorum  uno  describitur  inter  alia  
spiritus  sapientiae  multiplex  et  tamen  idem  ipse  simplex,  quemadmodum  ab  eodem  
describitur  idem  ipse  sapientiae  spiritus  mobilis  et  tamen  idem  ipse  stabilis,  quod  
nos  supra  exposuisse  jam  meminimus.  Dicitur  itaque  sapientiae  spiritus  multiplex,  
tum  quia  multiplicia  sortitur  nomina,  tum  quia  dona  partitur  multiplicia,  et  
praesertim  quia  multa  in  se  [Col.1365A]  habere  dicitur,  ut  puta  aeternitatem,  
bonitatem,  potestatem,  sapientiam  et  alia  multa  in  modum  hunc;  et  tamen  idem  
ipse  simplex  describitur,  quia  etsi  multa  in  se  habere  dicatur,  non  aliud  tamen  habet  
ipse  quam  quod  est  ipse.  Deo  enim  non  alia  est  essentia,  ut  sit  et  alia  potestas,  ut  
possit,  seu  alia  sapientia  qua  sapit;  sed  ejus  essentia  est  quidquid  ejus  est  et  omne  
quod  ejus  est  Deus.  Unde  et  sicut  vere  et  ex  necessitate  consequitur  quod  sit  
simplicissima  essentia  Deus,  cum  nihil  sit  ejus  quod  non  sit  ipse,  nullo  enim  
participat,  ecce  exemplaris  gratiae  quam  alta,  quam  abdita,  quam  humanae  rationis  
oculo  incomprehensibilia  divinae  cognitionis  mysteria!  ad  quae  utcunque  intuenda  
tertius  et  solus  contemplationis  oculus  necessarius:  ecce  in  [Col.1365B]  quam  acutis,  
in  quam  subtilibus  citharae  nostrae  chordis  cum  omni  sacrorum  eloquiorum  
consonantia  moves  manum,  pulso  citharam;  nec  enim  de  meo  quidquam  auditur  hic,  
sed  quem  a  mandatis  tuis  intellexi,  Domine,  tuorum  eloquiorum  et  orthodoxorum  
tuorum  sonus  solum  et  sensus:  qui  profecto  omnes  unanimiter  et  concorditer  juxta  
sibi  datum  sacrorum  eloquiorum  intellectum  de  omni  creatricis  et  gubernatricis  omni  
unitate  simplicissima  concinunt,  quod  nos  de  ipsa  hucusque  in  cithara  nostra  
resonavimus.  
Verumtamen  ego  peccator  homuncio,  etsi  moveam  manum,  pulsem  citharam,  et  
audiam  sonum,  mihi  ipsi  tamen  qui  hoc  loquor  barbatus  sum  factus  velut  aes  sonans  
aut  cymbalum  tinniens  dans  sine  [Col.1365C]  mente  sonum;  corpus  enim  quod  
corrumpitur  deprimit  sensum  et  contrahit  intellectum;  sanctae  quidem  fidei  et  
sanctorum  verba  profero,  quibus  non  solum  quod  prima  nostra  et  principalis  unitas  
sit,  sed  et  quid  et  qualiter  sit  erudimur;  sed  qui  in  his  sanae  fidei  verbis  sanctis  et  
abditis  latet  intellectus  procul  elongatur  a  me  tanquam  famelicus  portans  per  viam  
panem  infractum  in  testa  nucleum  et  in  osse  medullam.  
O  gloriosa  unitas,  te  ipsam  testem  invoco,  quia  credo,  imo  si  peregrinus  adhuc  
auderem  in  via  fidem  praecedere  scio  deesse  haec;  scio,  inquam,  te  potestatem  in  se  
viventem,  quae  nusquam  non  adsit  nec  unquam  desit:  aeternitatem  quae  nec  coepit  
nec  desinit:  [Col.1365D]  veritatem  quae  nec  falli  potest,  nec  fallit:  sapientiam  quae  
nec  quaerit  nec  minuit;  scio  te  sine  qualitate  bonam,  sine  quantitate  magnam,  
absque  situ  praesidentem,  et  sine  motu  regentem  omnia  et  continentem.  Scio  item  
te  ante  omnia  ut  principium,  supra  omnia  ut  fastigium,  intra  omnia  ut  remedium,  
sub  omnibus  ut  fundamentum,  extra  omnia  ut  non  habens  consortium,  et  post  
omnia  ut  novissimum,  juxta  illud  de  te  sacrum  eloquium  tuum:  Ego  alpha  et  omega,  
ego  primus  et  ego  novissimus(Apoc.  XX).  Unde  et  scio  te  sicut  sine  ternario  
trinitatem,  et  sine  unico  incommunicabilem,  sine  pondere  incomparabilem,  et  sine  
mensura  inaestimabilem;  cum  tamen  tu  sola  sic  sine  numero,  pondere  et  mensura,  
in  numero,  pondere  et  [Col.1366A]  mensura  consideras  omnia.  Haec  secundum  
Scripturas  tuas  scio  te  et  haec  de  te  scio,  nihilominus  nihil  tuum  quod  non  sis  tu,  
utpote  sicut  superessentialem  essentiam  et  simplicissimam  sine  gradu,  sine  
differentia,  absque  diversitate,  absque  numero  nullo  participantem,  subjectam  nulli;  
haec,  inquam,  secundum  Scripturarum  tuarum  eruditionem  sanctam  scio  te  esse,  
haec  de  te.  Verum  in  prolongata  peregrinatione  mea  hac  multum  quasi  dilacerata  et  
dissuta  haec  etiam  mea  qui,  etsi  per  Scripturas  tuas  sciam  quod  sis  haec,  parum  aut  
nihil  intelligo  quomodo  qualiterve  sis  haec,  imo  unum  hoc  imo  domina  mea  et  
creatrix  qualiter  sis  prima  et  principalis  et  simplicissima  unitas  haec;  deficiunt  enim  
oculi  mei  in  eloquium  hoc  quod  tuum  et  de  te  est:  [Col.1366B]  adeo  mirabilis  facta  
est  scientia  tua  ex  te  supra  me.  Verum  domina  mea  et  creatrix  mihi  praedulcis  et  
praeclara  unitas,  da  mihi  qualicunque  citharoedo  puero  tuo  de  te  in  hac  cithara  tua  
sic  audire  vocis  sonum,  ut  et  sensus  vel  aliquem  tribuas  intellectum:  tunc  erit  et  mihi,  
qui  prout  ipsa  dicere  dignaris  de  te  ipsa  et  per  te  pulso  nunc  citharam,  melius  hic  
dulcior,  imo  vere  dulcissimus  sono  vocis  vel  aliquo  sensus  intellectu  concordante  et  
matri  meae  Ecclesiae,  si  forte  et  ipsi  aliquo  tempore  audire  placuerit,  auditui  suo  
melus  hic  et  gratior  erit  et  praedulcior.  
Et  quidem,  ut  votum  meum  hoc  assequar,  me  ipsa  sacra  eloquia  docent  quae  mihi  
quidam  in  loco  loquuntur  sic:  Fili,  concupisti  sapientiam,  serva  mandata  et  Dominus  
illam  praebet  tibi  (Eccli.  I),  et  [Col.1366C]  erit  ita  non  per  solam  et  nudam  
Scripturarum  scientiam,  de  qua  jam  nonnulla  induximus,  sed  potius  per  mandatorum  
obedientiam  haec  primae  et  principalis  unitatis  nostrae  manifestatio;  verum,  quia  
videor  mihi  jam  de  exemplari  ad  exemplar  procedendum,  de  exemplari  gratiae  ad  
exemplar  vitae,  in  transitu  repetendum  quod  primi  simile,  constat  enim,  ni  fallor,  et  
ex  his  quae  induximus  patentissimum,  quia  per  exemplar  gratiae  non  solum  quod  
prima  nostra  et  principalis  unitas  sit,  sed  et  quid  et  qualiter  sit,  aliquatenus  pro  
humanae  conditionis  possibilitate  erudimur,  et  quod  ad  ea  quae  in  exemplari  hoc  
gratiae  continentur  divinae  commendationis  mysteria  capienda,  sicut  nec  corporis  
nec  etiam  [Col.1366D]  rationis  sufficiat  oculus,  sed  solius  contemplationis  oculi  
inspectio  haec:  nunc  itaque  de  secundo  exemplari  gratiae  ad  tertium  exemplar  vitae  
accedendum,  in  quo,  ut  praemisimus,  sicut  et  in  exemplari  gratiae,  tertius  et  solus  
noster  contemplationis  oculus  intuetur.  
 
 
PRIMAE  ET  PRINCIPALIS  UNITATIS  MANIFESTATIO  PER  TERTIUM  CONTEMPLATIONIS  
OCULUM  IN  TERTIO  EXEMPLARI  VITAE.  16  NOTULA.  
Est  autem,  ut  nos  jam  supra  dixisse  meminimus,  exemplar  vitae  liber  
praedestinationis  aeternae,  in  quo  sicut  scripti  quicunque  sunt  ad  vitam  
praedestinati,  de  quo  ipsa  Veritas:  Gaudete,  inquit,  inquisita,  quia  nomina  vestra  
scripta  sunt  in  libro  vitae;  et  Propheta  noster:  Et  in  libro,  inquit,  tuo  
omnes  [Col.1367A]scribentur,  dies  formabuntur,  et  nemo  in  eis  (Psal.  CXXXVIII);  
scribentur  dicit,  qui  tamen  ante  saecula  scripti  sunt;  tunc  enim  videntur  quasi  primo  
scribi  cum  incipiunt  operari:  et  exinde  dies  formantur,  quando  de  virtute  ad  
virtutem,  quasi  de  claritate  ad  claritatem  sensim  ascendentes,  a  sole  justitiae  plene  
illuminantur,  et  de  corruptae  humanae  tenebris  educti  efficiuntur  lux  mundi,  
transformati  in  dies  qui  prius  erant  filii  tenebrarum,  filii  hominum,  homines,  de  carne  
caro.  Unde  et  bene  sequitur:  Et  nemo  in  eis,  sic  quippe  in  libro  vitae  scripti,  sic  dies  
formati  magis  jam  dicendi  sunt  dii  vel  dies  quam  homines,  juxta  illud  ejusdem  
Prophetae  nostri:  Ego  dixi:  Dii  estis  et  filii  Excelsi  omnes  (Psal.  LXXXI):  vos  autem  sicut  
omnes  moriemini:  in  hoc  ergo  vitae  [Col.1367B]exemplari,  in  quo  sunt  omnes  scripti,  
quotquot  ad  vitam  praeordinati  attente  legunt,  cum  salutis  suae  operibus  jugiter  
intendunt,  et  in  ipso  tunc  student,  cum  intelligere  elaborant  quae  sit  voluntas  Dei  
bona,  beneplacens  et  perfecta:  et  ita  in  hoc  exemplari  tertio  per  tertium  
contemplationis  oculum  manifestatur  justis  prima  nostra  et  principalis  unitas  per  
inspirationem  internam,  sicut  edoctis  in  priori  exemplari  gratiae  eodem  
contemplationis  oculo  demonstrante  per  eruditionem  intellectam;  sed  in  priori  
gratiae  exemplari  fit  manifestatio  haec  quasi  per  solam  et  nudam  mandatorum  
scientiam,  sed  in  hoc  vitae  exemplari  fit  manifestatio  eadem  per  desuper  inspiratam  
mandatorum  obedientiam,  juxta  [Col.1367C]  quod  supra  posuimus  et  hic  repetimus,  
paternum  sapientis  consilium:  Concupisti,  inquit,  sapientiam,  serva  mandata,  
Dominus  illam  praebet  tibi  (Eccl.  I);  serva,  inquit,  mandata,  multo  quippe  quam  per  
sacrae  legis  scientiam  per  ipsius  obedientiam  sanctior,  dignior  et  familiarior  cognitio  
haec  alia,  quippe  sine  hac  velut  peregrina  quaedam  et  remota  notitia  est.  Unde  et  
tanquam  qui  remoti  et  qui  a  longe  noscunt  et  ipsi  a  longe  cognoscuntur,  et  alta,  
inquit,  a  longe  cognoscit,  et  ipsi  quidem  alti  per  scientiam  etsi  remoti  per  
inobedientiam.  Unde  et  a  longe  tanquam  advenae,  non  tanquam  sanctorum  
concives  et  domestici  Dei,  cognoscunt:  adeo  etiam  sine  illa  quae  obedientia  
mandatorum  est  peregrina  notitia  haec,  ut  ipsa  sacra  eloquia,  per  quae  
noscunt,  [Col.1367D]  testentur  etiam  eos  non  nosse,  juxta  quod  magistrorum  
unus:Qui  dicit  se  nosse  eum  et  mandata  ejus  non  custodit,  mendax  est  (I  Joan.  II);  et  
illud:  Omnis  qui  peccat  non  vidit  eum,  nec  cognovit  eum  (I  Joan.  III),  et  qui  non  diligit  
non  novit  Deum,  cum  tamen  sacra  eloquia  Dei  haberi  notitiam  absque  mandatorum  
custodia  et  Dei  dilectione,  crebro  et  aperte  contestentur.  Unde  et  Magister:  Etsi  
noverim,  inquit,  omnia  mysteria,  et  omnem  scientiam,  charitatem  autem  non  
habeam,  factus  sum  velut  aes  sonans  aut  cymbalum  tinniens  (I  Cor.  XIII):  ecce  quia  
potest  quis  Deum  nosse  et  charitatem  non  habere.  Unde  inter  Dei  notitiam  et  
notitiam,  de  quibus  Scriptura  sic  diverse  et  ut  videtur  adverse  loquitur,  
distinguendum:  quantum  enim  distant  a  fructu  folia,  [Col.1368A]  tantum  inter  
notitias  Dei  has:  in  illa  enim  Dei  notitia  quae  est  in  exemplari  gratiae  per  
Scripturarum  scientiam  sunt  sapientiae  dicta;  sed  in  ista  quae  est  in  exemplari  vitae  
per  mandatorum  obedientiam  sunt  ipsa  opera:  prior  illa  ad  ornatum  sed  ista  ad  
fructum  est.  Unde  et  prior  illa  sibi  non  sufficit  absque  ista  sed  ista  sibi  absque  illa.  
Unde  et  multi  in  solitudinibus  vere  et  sancte  vixerunt,  sine  codicibus  solam  habentes  
charitatem  qua  legis  mandata  compleverunt,  et  ita  quo  interius  eo  quidem  
familiarius  Dei  notitiam  habuerunt,  juxta  quod  ipsa  in  Evangelio  Veritas:  Qui  
diligit,  inquit,  me,  diligetur  a  Patre  meo,  et  ego  diligam  eum,  et  manifestabo  ei  me  
ipsum  (Joan.  XIV):  nec  est  enim  tam  videns,  tam  efficax,  Ecclesiae  veritatis  
manifestatio  quam  [Col.1368B]  ipsius  interius  de  corde  puro  et  conscientia  et  fide  
non  ficta  et  radicata  dilectio;  ipsum  enim  diligere  velut  quidam  ignis  coelestis  radius  
de  corde  diligentis  ad  summum  illud  quod  solum  vere  diligendum  est  ascendit,  et  
unit  cum  eo  quod  diligit  quod  profecto  absque  delectabili  quadam  manifestatione  
non  est,  juxta  quod  dilectus  supra:  Et  manifestabo,  inquit,  ei  me  ipsum,  nec  enim  de  
futura  quam  exspectamus  manifestatione  hoc  intelligendum,  sicut  nec  quod  
praemisit  de  dilectione  in  futuro  et  hanc  quidem  manifestationem  factam  quia  est  
per  dilectionem  interius  datam.  Unde  est  et  obedientia  mandatorum  per  
inspirationem  internam  fieri  diximus  et  est  manifestatio  haec  bonorum  duntaxat  et  
omnium.  Unicuique  tamen  sicut  Deus  divisit  mensuram  [Col.1368C]  fidei,  cum  prior  
illa  per  Scripturarum  eruditionem  bonorum  et  malorum  sit  communis.  
Verum  tunc  est  primae  nostrae  unitatis  manifestatio  haec  perfecta  scientiae  
operatione  adjuncta:  tunc  etenim  ad  manifestandam  hanc  duo  conveniunt  
exemplaria,  exemplar  gratiae  et  exemplar  vitae  contemplationis  oculo  hinc  inde  
factae  mentis  gressus  dirigente:  hinc  est  enim  scientia  facta  ab  exemplari  gratiae,  
inde  vero  operatio  justa  ab  exemplari  vitae,  et  erit  haec  tunc  primae  unitatis  nostrae  
intellectualis  manifestatio:  jam  enim  primo  intelligis,  quia  jam  primo  in  te  legis  quod  
nosti  magis  in  tuo  corde  quam  in  codice;  scientia  tua  tunc  primo  in  intellectum  
transeunte,  alioquin  si  legis  [Col.1368D]  in  me  non  in  te,  non  erit  in  te  lectus  et  ita  
nec  intellectus,  Domine,  timor:  et  inde  est  quod  sancti  in  eloquiis  sacris  intellectum  
sibi  dari  tam  devote  desiderant,  tam  crebro  postulant.  Unde  est  illud  Prophetae  
nostri  in  psalmo:  Da  mihi  intellectum  et  scrutabor  legem  tuam  et  custodiam  illam  in  
toto  corde  meo  (Psal.  CXVIII);  quasi  dicat:  Dato  mihi  intellectu  haec  duo  consequar,  
et  legis  scientiam  et  mandatorum  custodiam;  et  alibi:  Da  mihi  intellectum  et  
vivam  (Psal.  LXXIII),  quod  si  in  sola  scientia  intellectus  consisteret,  non  ex  ipso  jam  
vita  esset,  et  ita  utrumque  quia  primae  unitatis  nostrae  manifestationem  intellectus  
comprehendit,  et  illam  quae  ex  secundo  gratiae  exemplari  est  per  scientiam,  et  illam  
alteram  quae  ex  tertio  vitae  exemplari  [Col.1369A]  est  per  operationem  justam.  Et  
erunt  ita  primae  et  principalis  unitatis  nostrae,  quas  ab  initio  hucusque  prosecuti  
sumus  manifestationes  tres:  prima  quasi  corporalis  ex  creaturis,  et  haec  per  primum  
oculum  corporis  secundum  rationis  oculum  excitantem;  secunda  spiritualis  ex  
rationibus  menti  rationali  a  natura  insertis,  et  haec  per  secundum  et  solum  oculum  
rationis;  tertia  vero  est  manifestatio  intellectualis  ad  cognoscendum  scientia  et  
operatione  conjunctis;  quod  si  sola  scientia  fuerit,  jam  non  erit  per  intellectum  
manifestatio,  sed  per  solam  Scripturarum  eruditionem  et  nudam.  Sin  autem  sola  
fuerit  operatio,  itidem  jam  non  erit  per  intellectum  manifestatio,  sed  per  solam  et  
unicam  inspirationem  internam.  
 
 
DE  ILLO  MANIFESTATIONIS  GENERE  QUOD  THEOPHANIA  DICITUR  TANGIT  ET  
PERTRANSIT.  
[Col.1369B]  
Praetereo  nunc  de  illo  manifestationis  genere,  quod  praeexcellenter  theophania  
dicitur,  nec  enim  est  ista  bonorum  omnium  sed  perfectorum  solum  et  etiam  
paucorum  inter  hos.  Unde  et  infelix  ego  luteam  domum  inhabitans,  de  tam  suavi  tam  
excellentis  manifestationis  dulcedine  quod  ego  non  gustavi,  aliis  eructare  non  
possum.  Verumtamen  de  hoc  manifestationis  genere  ab  aliis  instructus  accepi  ego  
phamas  has  animae  omnino  a  terrenis  suspensae  et  aeternorum  desiderio  adeo  
inflammatae,  ut  quasi  a  se  deficiat  sicut  frequentes  supervenire  et  improvisas  qualis  
erit  illa  perfecta  anima  quae  per  psalmos  qui  de  charitate  sunt  aestuando  sic  
conqueritur:  [Col.1369C]  Quemadmodum,  inquit,  desiderat  cervus  ad  fontes  
aquarum,  ita  desiderat  anima  mea  ad  te,  Deus.  Sitivit  anima  mea  ad  Deum  fontem  
vivum:  quando  veniam  et  apparebo  ante  faciem  Dei  (Psal.  XLI)?  Et  in  alio  itidem  
decantante  Psalmo:  Quam  dilecta  tabernacula  tua,  Domine  virtutum!  concupiscit  et  
deficit  anima  mea  in  atria  Domini  (Psal.  LXXXIII):  talium,  ut  didici,  et  solum  talium  
sunt  divinae  istae  apparitiones,  quae  theophaniae  dicuntur,  quae  animam  tam  
vehementi  desiderio  anxiam  crebro  refocillant,  et  adeo  etiam  ad  horam  illuminant,  
ut  miro  quodam  secreto  et  singulari  modo  etiam  quod  ignotum  est  Dei  manifestum  
sit  in  illa.  Verum,  etsi  ut  talium  quos  diximus  sit  haec  [Col.1369D]  frequens  gratia  sed  
parva  mora,  juxta  quod  in  Amoris  cantico:  Sponsa  sponsum  tam  sollicite,  tam  assidue  
quaerere  introducitur,  quae  ad  sponsum  suum  quaerendum  nunc  de  nocte  surgit,  
nunc  civitatem  circuit,  nunc  it,  nunc  redit,  nunc  quaerit  de  illo,  nunc  quaerit  illum;  ille  
vero  nunc  se  ingerit,  nunc  se  subtrahit,  nunc  occurrit,  nunc  salit,  nunc  transilit,  nunc  
tenetur,  nunc  elabitur,  nunc  revertitur,  nunc  alloquitur.  Istae  vero  inter  sponsum  et  
sponsam  inquisitiones,  quaestiones,  allocutiones,  occursus,  saltus,  discursus  et  
recursus,  avolationes,  reversiones  tot  et  elapsus,  quid  inter  ipsos  sunt  nisi  quaedam  
suavia  suavis  et  jucundi  amoris  signa  delectabilia  quae  quotidie  hujuscemodi,  quem  
diximus,  perfecta  anima  delectabiliter  experitur  in  se  [Col.1370A]  secundum  quod  et  
sponsus  ipse  quodam  loco  perhibet  delicias  suas  esse  cum  filiis  hominum  et  quidem  
miro  modo,  sed  mihi  sicut  inexperto  et  ineffabilis  his  manifestationibus  sponsa  
delectatur  cum  adfuit,  sed  admodum  affligitur  cum  recedunt  et  ad  votum  non  
revertuntur.  Verumtamen  etsi  quaevis  beata  anima  quantocunque  sibi  in  via  hac  
indulto  divinae  manifestationis  privilegio  illustretur,  multo  tamen  sublimius,  plenius  
et  multo  delectabilius,  quia  beatius  in  patria  lucis  in  illa  infinita  luminis  abysso  istius  
tantae  manifestationis  claritas  revelabitur:  hujuscemodi  enim  manifestationis  divinas  
semper  per  signa  aliqua  vel  per  similitudines  mediate  fieri  existimandum:  patria  illa  
lucis  sibi  illam  Dei  manifestationem  quae  solum  immediate  
fit  [Col.1370B]  vindicante.  Unde  et  Magister  usque  ad  tertium  coelum  raptus  qui  
comprehendisse  videri  poterat:Fratres,  inquit,  ego  me  arbitror  
comprehendisse  (Philip.  III),  et  quid  sit  illud  quod  non  comprehenderit,  mox  
subjungit:  Unum  autem;  quasi  dicat:  illud  quod  me  comprehendisse  non  arbitror,  
illud  est  quod  unum  est  quasi  hoc  illud  est,  quod  sicut  singulariter  et  praeexcellenter  
unum  dicitur,  prima  videlicet  nostra  et  principalis  unitas  haec.  
Videor  mihi  jam  quod  ab  initio  de  prima  et  principali  unitate  nostra  proposui  me  
exsecutum:  primo  siquidem  per  oculum  corporis,  cordis  seu  rationis  oculum  
excitantem  demonstratum  est  quod  ipsa  est:  quod  quia  per  facta  visibilia  est  
ostensum  dici  potest  haec  visibilis  seu  corporalis  primae  
unitatis  [Col.1370C]manifestatio;  secundo  per  solum  rationis  oculum  itidem  quod  
ipsa  est  multipliciter  quidem  et  varie  comprobatum,  quod  quia  de  moris  visibilibus  
rationibus  solum  hinc  inde  conquisitis  est  ostensum,  dici  potest  haec  spiritualis  
primae  unitatis  manifestatio;  praeostenso  ergo  de  prima  unitate  quod  ipsa  est,  
subsequenter  per  tertium  contemplationis  oculum  quatenus  datum  monstravimus  
quid  et  qualiter  ipsa  sit,  et  hoc  quidem  dupliciter:  primo  per  Scripturarum  
eruditionem,  qua  docemur  de  prima  et  principali  unitate,  non  solum  quod  sit,  sed  et  
quid  et  qualiter  sit,  et  hanc  primae  et  principalis  unitatis  nostrae  manifestationi  
bonis  et  malis  communem  diximus;  secundo  vero  per  
inspirationem  [Col.1370D]  internam  et  manifestationem  hanc  solum  bonorum  rem  
et  omnium,  sed  tunc  pleniorem  scientiae  Scripturarum  sancta  operatione  adjuncta,  
tunc  enim  scientiam  in  intellectum  transire  diximus.  Unde  et,  ut  praemisimus,  dici  
potest  intellectualis  manifestatio  haec:  adhuc  de  inspiratione  interna  diximus  esse  
quasdam  primae  et  principalis  unitatis  manifestationes  praeexcellentes,  quae  sicut  
singulariter  et  praeexcellenter  theophaniae  dicuntur,  ad  tertiam  illam  
manifestationis  speciem,  quae  intellectualis  jam  dicta  est,  recte  pertinentes;  et  ita  
erunt  primae  et  principales  unitatis  nostrae  manifestationes  tres:  prima  ipsius  
manifestatio  visibilis  vel  corporalis,  secunda  spiritualis,  tertia  vero  naturalis.  
Verum  etsi  principalis  haec  unitas  a  nobis  sic  sit  [Col.1371A]  pro  sensus  nostri  
angustia  multipliciter  manifestata,  eo  ut  verum  fatear,  quodammodo  cognitione  mihi  
incomprehensibilior  facta  est:  illud  prophetae  nostri  jam  expertus  in  me  quia  homine  
accedente  ad  cor  altum  tanto  magis  exaltatur  ab  homine  Deus,  hoc  tamen  quod  
fideliter  et  humiliter  homo  de  Deo  dicit,  Deus  tolerat  ut  sic  de  Deo  homo  loquens  in  
Deo  suo  delectetur,  et  gratia  fidei  figuras  verborum,  quibus  de  veritate  loquitur  
homo  Deus,  pius  ac  si  veras  acceptat,  cum  tamen  supra  omne  et  extra  omne  quod  
dicitur  sit  ipse  veritas  et  unitas  Deus.  Verum,  etsi  tam  gloriosa,  tam  principalis  nostra  
unitas  haec  omnium  operatrix  virtutum,  fides,  spes,  salus  et  virtus  omnium  tamen  
comprehensibiliter  tanta  sit,  ad  ipsius  tamen  manifestationem  tantam  [Col.1371B]  et  
tam  sanctam,  parva,  nostram  induximus  calumniandus  forte  ab  aliquibus  quod  per  
ipsam  nunc  haec  induxerim.  Verum  si  placet  benigne  ignoscant  hi,  nec  enim  
excessisse  me  arbitror:  haec  quippe  non  deviant,  non  obviant,  imo  potius  meum  
juvant  et  juvabunt  propositum,  quae  a  nobis  de  hac  prima  et  principali  unitate  
inducta  sunt;  de  qua  ego  peccator  homuncio,  pavide  quidem,  sed  sicut  nec  contra  
fidem,  quod  absit!  nec  praeter  rem  loquens  propter  illas  quas  supra  post  eam  
distinximus  unitates  duas  de  ipsa  et  pro  ipsa  haec  induximus,  et  praesertim  propter  
illam  imperatoris  et  militis  unitatem  tertiam,  propter  quam  et  ad  primam  hanc  
compulsus  a  tertia  accedere  ausus  sum  et  ad  secundam.  Unde  et  ego  inter  tot  et  
tantas  et  tam  [Col.1371C]  varias  viae  et  vitae  hujus  tentationes,  et  laqueos,  et  curas  
distrahentes,  incola  et  peregrinus  versans,  adhuc  nihilominus  tamen  de  ipsa  prima  et  
principali  unitate  etsi  catholice  temere  tamen  vereor  loqui  praesumpsi.  Unde  et  
ipsius  hic  faciens  finem  quae  infinita  est  ab  ipsamet  veniam  deprecor,  si  excessi  et  de  
reliquis  duabus  unitatibus  locuturus  adhuc  ipsi  tam  gloriose  principali  et  tam  
principaliter  gloriosae  aeternae  unitati,  quae  fides  mea,  salus  mea  et  tota  spes  mea  
est,  me  commendo,  et  ea  salutata  nunc  et  adorata  ipsamet  si  placet  puerum  suum  
per  vias  incognitas  ducat  et  doceat,  quasi  deinceps  de  sanctuario  ad  sanctuarium,  
imo  quasi  de  ipsius  creatricis  et  imperatricis  unitatis  
incomprehensibiliter  [Col.1371D]  immenso  palatio  ad  sponsi  et  sponsae  thalamum  
transiturum:  nam  de  duabus  unitatibus  reliquis  amodo  prout  edocti  desuper  meli  
nostri  notulae  formabuntur:  de  hujus  quidem  primae  et  principalis  unitatis  trinitate  
nihil  inpraesentiarum  in  cithara  nostra  resonantes:  tum  quia  sicut  in  Testamento  
Veteri  singulis  fere  paginis  commendatur  unitas,  sic  pene  singulis  Novi  Testamenti  
syllabis  praedicatur  unitatis  trinitas,  tum  etiam  quia  multo  magis  quam  in  unitate,  in  
unitatis  trinitate,  fidei  magis  implicitum  involucrum  est.  Sed  prae  caeteris  de  unitatis,  
a  qua  certe  invitus  avellor,  trinitate  nil  hic  intersero,  quia  ne  etiam  per  materiae  
granditatem  me  excusem,  nullatenus  praesens  propositi  mei  hoc  materia  exigit  qui  
etsi  de  unitate  quasi  disputando  [Col.1372A]  modicum  quid  interseruerim,  quod  et  
forte  quis  quasi  ad  propositum  non  attinens  calumniabitur,  sciat  pro  certo  
priusquam  calumnietur  is  de  ipsa  praeter  alia,  ob  id  maxime  ex  parte  sermonem  me  
fecisse  prolixius,  et  de  ipsa  disputando  probasse  et  improbasse,  ut  ego  ipse  proprius  
ipsius  disputator  et  probator,  etsi  non  errorem,  quod  absit!  meam  tamen  de  ipsa  et  
circa  ipsam  ignorantiam  hic  confiterer:  nam  etsi  scientiam  ipsam  et  aliquatenus  quid  
sit  ipsa,  admodum  tamen  minimum  est,  quod  mihi  datum  sit  scire  de  ipsa  vel  circa  
ipsam:  fides  quippe  cuivis  implicitissimo  involucro  similis  tam  de  unitate  quae  
commendatur  in  veteri  quam  de  unitatis  trinitate,  quae  in  nova  lege  praedicatur,  
totum  quasi  involvit  et  obvolvit  et  operit  totum,  [Col.1372B]  cujus  tamen  beneficio  
omnia  certe  credo,  sed  nihil  video  nisi  forte  speculariter  et  in  aenigmate,  quod  
tamen  ipsum  non  ego  non  mei  similes  usurpamus,  sed  soli  forte  in  charitate  radicati  
et  fundati  sibi  specialiter  vindicant,  fide,  ut  ita  diximus,  totum  operiente  et  
involvente  totum.  Unde  et  illud  est,  quod  ego  supra  sic  planxi,  ita  protraxi,  ita  distuli,  
timens  et  tremens  in  sanctuarium  Dei  intrare,  quod  fidei  involucrum  totum  involvit,  
totum  nobis  tegit  et  operit,  hoc  quippe  fidei  tabernaculum  circa  quod  excubamus,  
dum  in  deserto  militamus  adhuc,  tot  est  symbolicis  demonstrationibus  adumbratum,  
tot  videlicet  arietinis  pellibus,  tot  hyacinthinis,  tot  saccis  cilicinis,  et  tot  cortinis  
opertum  totum,  verum,  ut  videtur,  nunc  militiae  nostrae  
immemor,  [Col.1372C]  quasi  tabernaculum  militantibus  non  sufficiat,  in  ipsum  
prophetae  templum  supercoeleste,  in  quo  jam  concives  sanctorum  sunt,  praesumo  
sicut  videri  potest  ascendere,  in  quo  portae  tot,  in  quo  et  tot  atria,  tot  atriola,  tot  
gazophylacia,  tot  vestibula,  tot  domus,  tot  aedificia,  tot  coenacula,  tot  ostia,  tot  
ostiola,  tot  viae,  tot  plateae,  tot  semitae,  tot  loca,  tot  sanctuaria,  et  thalami  tot,  
cujus  dum  recordor,  ipsius  Salvatoris  in  Evangelio  mox  efficior  memor.  In  
domo,  inquit,  Patris  mei  mansiones  multae  sunt  (Joan.  XIV).  Quod  tamen  propheta  in  
prophetici  voluminis  sui  fine,  non  jam  jam  domum  vel  etiam  templum,  sed  civitatem  
nominat  et  nomen  inquiens  civitatis  ex  illa  die  dictus  ibidem  mutato  sic  
nomine,  [Col.1372D]  totum  a  se  mystice  dictum  nobis  apertissime  indicans.  Unde  et  
propter  templi  hujus  seu  potius  civitatis  quae  supra  distinximus  loca  et  mansiones  
tam  varias,  periculosus  ingressus  est:  quod  quis  intrans,  etsi,  quod  absit!  non  erret  in  
via  fidei,  errare  tamen  facile  poterit  procedendo  nimis,  et  perscrutando  investigans  
abdita  sanctuarii.  Unde  et  qui  prius  primae  et  principalis  unitatis  investigabile  intrare  
praesumpsi  sanctuarium,  retrahere  mihi  nunc  tutius,  ne  quo  ulterius  eo  interius  
procedam  incautius,  cum  tamen  de  sanctuario  ad  sanctuarium  imo  quasi  de  palatio  
ad  unum  de  palatii  thalamis,  mox  mihi  sit  divertendum,  de  unitate  videlicet  ad  
unitatem,  de  unitate  solius  naturae,  quae  est  in  Deo  trino  inter  tres,  ad  unitatem  
solius  gratiae  quae  solum  est  inter  [Col.1373A]  verbum  et  carnem,  inter  Deum  et  
hominem,  de  cujus  unitatis  causa  et  origine  praesentis  hujus  meli  nostri,  qui  tertius  
est,  XVII  jam  formabitur  notula:  nec  enim  secunda  unitas  haec  solius  gratiae,  ut  illa  
prima  et  principalis  est  aeterna,  sed  ab  ipsa  prima  et  principali  unitate  solius  naturae  
in  fine  saeculorum  in  plenitudine  temporis  facta  est  ista  solius  gratiae,  et  hoc  inter  se  
ipsam  et  primam  et  principalem  et  humanitatem  nostram:  de  ipsius  itaque  causa  et  
origine  ante  alia  cithara  nostra,  prout  desuper  datum,  resonabit.  
 
 
TERTIUS  MELUS  DE  UNITATE  SOLIUS  GRATIAE  HIC  INCIPIT,  ET  PRIMO  DE  IPSIUS  
CAUSA.  17  NOTULA.  
Homine  in  paradiso  per  tentatoris  violentiam  a  [Col.1373B]  prima  et  principali  
unitate,  sicut  seditiose  et  tyrannice  separato  et  avulso,  mox  ipse  homo  in  se  ipso  
divisus  est;  divisus,  inquam,  dilaceratus,  distractus  et  sibi  ipsi  rebellis,  quasi  de  uno  
partitus  in  duos,  utpote  qui  ab  eo  quod  vere  unum  est,  imo  sicut  in  praecedenti  melo  
jam  audivimus,  quod  vera,  quod  simplex,  quod  aeterna  unitas  est  et  indivisa,  divisus;  
quae  sola  solum  vere  est,  a  qua  etiam  quod  ab  ea  divisum  est  habet  quidem  esse,  
sed  tale  quale  esse  quod  est,  tale  quale  dico  esse,  esse  videlicet  multiplex  quasi  
habens  non  unum  esse  sed  multa  diversa  inter  se  et  adversa  homine  per  spiritus  sui  
afflictiones  diversas  et  dissidentes  et  per  cogitationes  varias,  vanas,  assiduas  et  
importunas  et  item  per  corporis  sui  dispositiones  multiplices  et  contrarias,  et  
per  [Col.1373C]  tam  crebras,  tam  continuas  temporum  vicissitudines  et  locorum  
mutationes,  quo  multiplicius  et  miserabilius  distracto,  dilacerato  et  convulso:  ita  ut  
jam  non  Dei  imaginem,  ad  quam  fuit  conditus,  sed  potius  nescio  cujus  monstruosi  
Protei  poetice  commentatam  effigiem  homo  sic  se  unitatis  et  sic  mutabilis  
repraesentaret,  adeo  etiam,  proh  dolor!  nimis  pressus,  sic  oppressus,  et  sic  divisus,  
ut  crebro  nec  sui  esset  memor,  nec  nosceret  se.  Sed  quid  dico  crebro?  adhuc  quippe  
admodum  paucorum  est  nosse  se,  etsi  forte  corde,  minime  tamen  opere  recolentes  
quid  fuerint,  quid  sint  et  quid  erunt;  juxta  quod  unus  cuidam  simul  et  semel  breviter  
interroganti  quid  fuisset,  quid  esset,  quid  futurum  esset,  [Col.1373D]  mox  eleganter  
et  simul  breviter  singulis  singula  respondisse  legitur:  «Vile,  inquit,  sperma,  vas  
stercorum  et  cibus  vermium,»  in  schismate  igitur  hominis  hoc  vix  est  rarus  qui  se  
nosceret;  qui  etiam  ad  propriam  in  semetipso  unitatem  reverteretur,  homine  
quidem  sic  distracto  et  diviso,  et  in  tam  duro,  tam  diro  schismate  jam  non  solum  
inter  Deum  et  ipsum,  sed  et  in  se  ipso  homine  etiam  adversus  se  ipsum  hominem  
facto  schismate  in  semetipso,  imo  ut  dicam,  nunc  sic  schismaticus  sui  ipsius  factus,  
duro  profecto  et  diro  schismate  confestim  ut  ab  unitate  se  divisit  inter  animam  suam  
propriam  et  propriam  carnem  suam  exorto,  concupiscente  ista  quod  non  illa  et  illa  
quod  non  ista,  sed  et  illa  et  ista  etiam  in  se  ipsis  omnino  inter  se  
contraria,  [Col.1374A]  et  sic  tota  vita  hominis  schisma  erat  in  homine,  et  mirum  
quidem  et  inauditum  schisma  hoc  homine  facto  non  solum  Deo  sed  et  sibi  ipsi  
contrario,  et  sibimetipsi  gravi,  juxta  illud  plangentis  hoc  hominis  dolentis  et  
querentis:  Quare,  inquit,  posuisti  me  contrarium  tibi  et  factus  sum  mihimetipsi  
gravis?  (Job  VII.)  Similiter  et  Propheta  interplangens:  Cor,inquit,  meum  dereliquit  
me  (Psal.  XXXIX),  et  item  anima  mea  impleta  est  illusionibus,  nec  hoc  quidem  mirum,  
si  homini  sic  acciderit,  qui  se  sic  tam  temere,  tam  fatue,  tam  praesumptuose,  a  prima  
et  principali  unitate  divisit:  certo  quippe  certius  et  luce  clarius,  quod  tamen  quo  
familiarius  et  melius  norunt  experti,  nullum  cor  vere  jucundum,  nullum  vere  
quietum,  nullum  pacificum,  imo  omnino  [Col.1374B]  dilaceratum,  divulsum  et  
sibimet  contrarium,  et  schismaticum,  nisi  fuerit  ipsum  huic  primae  nostrae  et  
principali  unitati  conjunctum:  adeo  naturale  est  humano  cordi  esse  cum  unitate  
naturae  hac,  ad  cujus  imaginem  ipsum  naturaliter  conditum  est.  Unde  apprime  
expertus  hoc  et  reversus  a  schismate:  Deus,  inquit,  cordis  mei  (Psal.  LXXII);  et  
iterum:  Mihi,  inquit,  adhaerere  Deo  bonum  est  (ibid.);  hoc  est  illud  sub  sole  solum  et  
unicum  illud  unum  in  quo  habitare  cui  adhaerere  bonum  et  jucundum.  Verum  infelix  
fatuus  et  miser  homo  factus  schismaticus,  et  ab  ipsa  prima  et  principali  unitate  sic  
divisus,  mox  ab  Ecclesia  triumphante,  a  congregatione  justorum,  ab  angelorum  
consortio  est  expulsus,  et  ita  ad  partes  veteris  illius  et  
schismatici  [Col.1374C]  Luciferi,  qui  Ecclesiam  triumphantem  jam  perturbaverat  et  in  
multorum  ruinam  jam  grande  schisma  fecerat,  quasi  inseparabilis  et  individuus  
schismatis  comes  ipsi  adjunctus  est.  
O  quam  infelix,  quam  infortunatum,  quam  vile  schisma,  prius  quidem  in  coelo  natum  
inter  Deum  et  angelum,  postea  vero  in  paradiso  renatum  inter  Deum  et  hominem!  
Sed  prius  a  coelo,  post  a  paradiso  expulsum,  nunc  in  fine  ad  hoc  sterquilinium  est  
devolutum  saepe  et  saepius  militantem  hanc  turbans  ecclesiam,  quod  ab  initio  
dilaceravit  et  conturbavit  triumphantem,  persaepe  etiam  domesticam  cujusvis  
privati  familiam  commovens  et  perturbans,  ubi  non  nisi  duo  sunt  congregati  vel  tres,  
ita  quod  [Col.1374D]  pace  perturbata  non  secundum  Christi  Evangelium,  sed  potius  
secundum  Luciferi  immissum  dissidium,  duo  in  tres  et  tres  in  duo  dividantur:  adeo  
est  Lucifero  amicum  schisma  et  dissensio.  O  quam  maledicta,  quam  profana,  quam  
viperea  soboles  haec,  cujus  mater  est  ambitio  et  Lucifer  pater,  cujus  et  inter  carnis  
opera  soror  pessima  haeresis!  heu,  heu,  igitur  miser  homo  quid  faceret,  quo  se  
verteret,  quomodo  ad  unitatem  rediret?  primum  et  principale  schisma  erat  inter  
ipsam  primam  et  principalem  unitatem  et  ipsum,  et  exinde  inter  ipsum  et  angelum  
et  etiam  inter  ipsum  et  creaturam  universam  propter  ipsum  conditam  et  hoc  propter  
omnium  creatricem  unitatem,  a  qua  tam  fatue,  tam  temere,  tam  praesumptuose  se  
sic  diviserat,  et  quod  adhuc  inauditum,  [Col.1375A]  tam  durum  videlicet,  tam  dirum  
schisma,  et  homo  in  semetipso  schismaticus,  sicut  irrevocabilis  et  implacabilis  
ipsomet  facto  contrario  sibi  et  sibimetipsi  gravi.  Quomodo  ergo  redire,  quomodo  
reverti,  quis  revocare  ad  unitatem  ab  unitate  sic  divisum  vel  auderet  vel  posset:  
unitas  quippe  ipsa  prima  et  principalis  Deus  ipse  unus  et  summus  ipsum  a  consortio  
justorum,  ab  Ecclesia  triumphante  propter  schisma  expulerat,  angelus  propter  
schisma  expulso  non  communicabat,  Lucifer,  ne  conschismaticus  suus,  quem  ad  
satellitium  suum  jam  allexerat,  reconciliationi  obstabat,  nec  etiam  homo  ipse  pro  
reconciliatione  supplicabat,  imo  magis  ac  magis  efferebatur  in  dies,  tota  vita  sua  de  
Luciferi  satellitio  gaudens,  donec  in  fine  extrema  gaudii  luctus[Col.1375B]  occuparet.  
Sic  etiam  misero  homine  multiplicato  et  adhuc  in  dies  crescente  super  terram,  multis  
saeculis  per  invia  deserti  hujus  et  avia  currebat  semper  pascens  ventos  et  sequens  
umbram,  et  beatum  se  in  desideriis  animae  suae  clamans,  donec  juxta  prophetam  
miser  hic,  qui  tota  vita  sua  ventum  seminaverat,  turbinem  meteret;  sic  et  juxta  illud  
sapientis  ante  grandinem  praeibat  coruscatio  et  ante  verecundiam  gratia,  sic  et  ante  
ruinam  exaltabatur  cor,  sed  post  exaltationem  ruina  hominis  irrevocabilis:  quidquid  
enim  de  humano  genere  post  fugitivam  et  umbratilem  vitam  suam  hanc  sine  
miseratione  aetatis,  sine  distinctione  sexus,  nec  conditione  aestimata,  quotquot  sine  
miseratione,  sine  patrocinio,  [Col.1375C]  sine  remedio,  sine  suffragio  in  mortis  
abyssum  insatiabilem  praecipitabantur,  introeuntes  hi  quotquot  in  progenies  
conschismaticorum  spirituum  angelorum  apostatarum,  ubi  sine  fine  vita  in  labore  et  
tenebris,  et  ita  miserum  hominum  genus  ad  insignis  illius  schismatici  Luciferi  gloriam  
juxta  votnm  ejus  et  mandatum  conculcabatur  in  dies,  et  hoc  ipsum  quidem,  sicut  ad  
creati  et  seducti  hominis  miseriam,  sic  et  in  ipsius  creatricis  unitatis  injuriam  et  etiam  
ignominiam  videri  poterat  redundare:  cui  seditiosus  ille  schismaticus  sicut  creaturam  
suam  sibi  injuste  et  dolose  prius  subtraxerat,  sic  eam  tunc  quasi  in  creatricis  
ignominiam  et  contemptum  pro  voto  suo  et  desiderio  saeve  nimis  et  tyrannice  
conculcabat.  
 
 
DE  UNITATE  MISERANTE  HOMINIS  OPPRESSIONEM  ET  COGITANTE  DE  EREPTIONIS  
MODO.  18  NOTULA.  
[Col.1375D]  
Prima  itaque  et  principalis  et  omnipotens  ipsa  unitas  misericordiae  fons  nativus  et  
verus,  imo  revera  aeternum  superabundans  et  indeficiens  pietatis  profluvium,  quod  
super  omnia  opera  sua  non  segniter,  sed  abunde  et  indesinenter  emanat,  videns  
miseram  creaturam  suam  sic  oppressam  et  miseram,  cogitabat  de  ereptionis  modo:  
verumtamen  in  miserantis  unitatis  cogitatione  hac,  misericordia  et  veritas  sibi  
invicem  visae  sunt  obviasse,  juxta  quod  rex  ille  propheta:  Misericordia,  inquit,  et  
veritas  obviaverunt  sibi  (Psal.  LXXXIV):  misericordia  siquidem  pro  homine  sic  
damnato  supplicabat,  sed  veritas  obviabat  pulsanti  misericordiae,  ne  
exaudiretur  [Col.1376A]  obstans,  eo  quod  homo  juste  sic  damnatus  in  veritate  non  
stetisset,  cum  tamen  nihil  in  eo  esset  quod  ipsum  a  via  veritatis  retraheret.  
 
 
DE  SENTENTIA  LATA  PRO  EREPTIONE  HOMINIS.  
At  velut  tertia  mox  justitia  se  interposuit  pro  pace  et  reconciliatione  hominis  
misericordiae  coadjutrix,  et  quidem  non  jam  supplicans,  sed  manifeste  ostendens  
hominem  a  tali  possessore  jure  omni  tollendum.  Unde  et  justitia,  cujus  natura  
sapientia,  quae  et  genitam  habet  sapientiam,  in  primis  pacis  hominis  patrona  in  
causa  hac  mox  et  ante  alia  alligat  illum  omnimodis  injustum  fore  hominis  
possessorem,  qui  hominem  sic  dolose,  sic  seditiose  circumvenerat  et  communi,  
utriusque  vero  domino  [Col.1376B]  servum  suum  sic  subtraxerat.  Unde  et  quem  ille  
vindicaverat  sibi  per  iniquitatem  omni  jure  sibi  adimi  posse  per  justitiam  et  ipsum  
quondam  Domino  debere  restitui,  etiam  si  servus  inscius  et  improvidus  se  
circumveniri  passus  sit,  et  ne,  inquam,  justitiam  rem  tam  patentem  diutius  
protraham,  non  jam  supplicante  misericordia  tanquam  patronae  pacis  fungar  officio;  
sed  quod  mihi  licet  utpote  justitiae  sicut  praecise  indico  sic  pronuntio,  ut  servo  
injusto  possessori  adempto  ab  ipso  liber  et  per  judicium  absolutus  ad  quondam  
dominum  suum  revertatur  et  quoniam  justitia  et  veritas  semper  amica  sunt,  judicio  
consensit  veritas,  et  quae  prius  supplicaverat  applaudet  misericordia  impetrans.  
Unde  et  ipsius  justitiae  judicio  submotis  omnino  [Col.1376C]quod  ad  Deum  
inimicitiis,  quae  inter  Deum  et  hominem  praecesserant,  justitia  et  pax  osculatae  
sunt,  et  ita  illata  pro  homine  sententia,  sic  quatuor  haec  convenerunt,  misericordia  
et  veritas,  quae  prius  obviaverunt  sibi  et  justitia  et  pax  quae  se  sunt  osculatae  
adinvicem.  Sed  tamen  re  indicata  sic  cogitabat  mox  ipsa  quae  sententiam  tulerat  
omnipotens  et  aeterna  justitia  qualiter  et  quo  tempore  commodius  sententia  sic  lata  
dari  posset  exsecutioni  et  mancipari  effectui:  adhuc  enim  etiam  lata  sententia  
fugiebat  verum  dominum  suum  servus,  cujus  in  judicio  absentiam  misericordiae  
replevit  praesentia  et  in  ecclesiam,  a  qua  propter  schisma  expulsus  fuerat,  minime  
admittebatur,  adhuc  Lucifero  etiam  paci  et  reconciliationi  obstante,  nisi  quia  latam  
sic  sententiam  [Col.1376D]  et  praesertim  latae  sententiae  exsecutionem  et  
exsecutionis  modum,  de  quo  jam  dicetur,  penitus  ignorabat.  Si  enim,  ut  Magister  
docet,  cognovisset,  nunquam  Deum  gloriae  crucifixisset;  cogitabat,  inquam,  justitia  
de  latae  sententiae  exsecutione  et  exsecutionis  modo;  nec  enim  placebat  illi  etsi  
Omnipotens  servum  juste  quidem  damnatum  et  propter  schisma  a  consortio  
justorum  expulsum,  a  violento  ipsius  et  injusto  possessore  potestative  auferre,  quod  
tamen,  sicut  potestative  etiam  et  injuste  potuisset:  cogitabat  ergo  vera  illa  et  summa  
justitia,  quomodo  et  qua  via  sententia  pro  pace  servi  a  se  lata  justius,  efficacius,  
servo  fructuosius,  et  ad  majorem  violenti  possessoris  confusionem  exsecutioni  
daretur.  
 
 
DE  LATAE  SENTENTIAE  EXSECUTIONIS  MODO  BREVITER  HIC  TANGIT  ET  POST  DE  IPSO  
EXSECUTORE.  
[Col.1377A]  
Videns  autem  in  miro  illo  et  incomprehensibili  sapientiae  et  scientiae  suae  thesauro  
nihil  sic  justum,  nihil  sic  efficax  commodumve  sic  nec  per  aliquid  tantam  futuram  
tyranno  confusionem,  hoc  ordinavit,  hoc  disposuit,  ut  servus  ille  fugitivus  
schismaticus  per  unitatem  ad  unitatem  revocaretur.  Unde  et  unitatem  quamdam  
novam  a  saeculis  inauditam  et  incognitam,  imo  omnium  saeculorum  saeculis  
reverentissime  admirandam  et  obstupendam,  in  fine  saeculorum  instauravit  et  
opportune  quidem  et  ordinate  tunc  in  fine  saeculorum  cum  temporis  plenitudo  
advenisset,  primo  quidem  data  lege  naturae,  quae  ad  hominis  pacem  invalida  erat  et  
inefficax,  [Col.1377B]  quia  cum  legis  naturalis  tres  partes  sint,  ex  omni  parte  ad  
hominis  pacem  inefficax  erat,  nec  enim  sufficiebat  Dei  Creatoris  agnitio,  quae  est  
legis  naturalis  pars  prima,  nec  secundum  Dei  agnitionem  vita  bene  instituta,  quae  est  
legis  naturalis  pars  secunda.  Unde  etiam  et  qui  secundum  Dei  voluntatem  vitam  
agebant,  quotquot  tamen  ad  inferos  descendebant,  nec  sufficiebat  etiam,  cum  vita  
bona  bene  vivendi  exemplum  caeteris  dare,  quae  est  legis  naturalis  pars  tertia;  nulla  
igitur  naturalis  legis  pars  nec  ipsa  tota  ad  hominis  pacem  sufficiens;  quia  nec  prima  
quae  potest  dici  theosebia  propter  unius  Dei  cultum,  nec  secunda  quae  potest  dici  
ethica  propter  vitam  bonis  moribus  institutam,  nec  tertia  quae  dici  potest  
doctrinalis,  [Col.1377C]propter  docendi  exemplum  ad  Dei  cultum  in  operibus  bonis,  
et  sicut  lex  naturae,  ita  et  quae  postea  subintravit,  pariter  invalida  et  insufficiens  
erat,  per  Moysen  data  lex  litterae:  quin  potius  lex  ista  factorum  seu  litterae  non  
solum  inter  Deum  et  hominem  non  componebat,  sed  etiam  magis  turbabat,  imo  
verius,  sicut  docet  Magister,  accidebat  transgressionem  augendo  et  abundare  
faciendo  supra  modum  peccans  peccatum.  Unde  primo  lege  naturae,  et  postea  lege  
litterae,  per  multa  saeculorum  saecula  sic  currentibus,  et  utraque  inter  Deum  et  
hominem  ad  componendum  invalida,  in  fine  temporum  successit  novissime  duabus  
aliis  lex  tertia,  lex  solius  misericordiae  post  primam  illam  naturae,  et  post  illam  
secundam  litterae,  quam  induxit  illa,  de  qua  et  propter  quam  totus  hic  noster  sermo  
est,  [Col.1377D]  nova  et  inaudita  haec  solius  gratiae  unitas,  juxta  illud  Magistri:  At  
ubi,  inquit,  venit  plenitudo  temporis,  misit  Deus  Filium  suum  (Gal.  IV),  ecce  plenitudo  
temporis  praestitae  videlicet  et  praeordinatae  a  Deo  inter  Deum  et  hominem  
tempus  plenae  reconciliationis,  et  bene  tempus  plenitudinis,  tempus  inter  Dominum  
et  hominem  abundantiae  pacis,  in  hoc  tempore  plenitudinis  completo  illo  longe  ante  
promisso,  orietur  in  diebus  ejus  justitia  et  abundantia  pacis,  et  vere  juxta  prophetae  
nostri  sicut  desiderium  et  vaticinium,  diebus  ejus  pacis  abundantia  inter  Deum  et  
hominem  orta:  quis  enim  audivit  unquam  tale,  aut  quis  vidit  simile?  quis  credidit  
auditui  nostro?  aut  cui  vere  Omnipotentis  et  miserantis  justitiae  pro  pace  hominis  
judicantis  [Col.1378A]factum  hoc  revelatum?  Ecce  enim  novum  quod  fecit  aeterna  
illa  et  summa  justitia,  prima  et  principalis  unitas  nostra;  ecce,  inquam,  novum  quod  
fecit  super  terram:  vis  audire  novum  et  novum  inauditum  imo  omni  virtute,  omni  
signo  et  prodigio  incomparabiliter  plus  admirandum?  Ipsa  justitia  vera  et  summa  
ipsa  prima  et  principalis  unitas  aeterna  sic  adversum,  sic  aversum,  sic  fugitivum  
univit  sibimet  schismaticum  hominem;  et  sic  sibi  univit  ipsum  quod  fuit  ipse:  revera  
non  potuit  excogitari  dulcior  pax  seu  confoederatior  inter  Deum  et  hominem,  quam  
ut  Deus  fieret  homo.  
O  quam  admirabilis  et  vere  admirabilis,  imo  vere  plus  quam  admirabilis  unitas  haec  
primae  et  aeternae  unitatis  et  fugitivi  et  schismatici  hominis!  non  
quidem[Col.1378B]  naturae  unitas  haec,  sed  solius  et  ineffabiliter  incomprehensibilis  
gratiae,  qua  lumen  in  testa,  verbum  in  carne,  Deus  in  homine  et  homo  Deus,  
interverso  sic  ordine  naturae,  ut  liberior  via  fieret  cursui  gratiae,  ita  ut  jam  rejecto  
illo  vetustatis  cantico  qualis  terrenus  tales  et  terreni,  canticum  novum  canticum  prae  
bonitate  canticum  admirabile  cantemus  admirabili  quales  coelestes  tales  et  terreni,  
quale  coelum  talis  et  terra,  quia  etiam  coelum  terra  Verbum  caro.  Et  vere  canticum  
novum,  canticum  admirabile:  nec  enim  juxta  quosdam  tantae  unitatis  incapacium  
dogmata  a  virtute,  potestate,  vel  adoptione,  seu  habitatione,  Verbum  in  carne,  sed  
quod  est  prae  nimia  admiratione  obstupescibile  et  prae  
dignatione  [Col.1378C]  incomprehensibili  amplexabile,  sic  est  Verbum  in  carne,  quod  
sicut  vere  et  plene  et  perfecte  Verbum  caro,  idem  ipse  sicut  aeternus  Deus  et  
temporalis  homo,  se  major  et  se  minor,  sui  dominus  et  sui  servus,  salvis  tamen  super  
verbis  his  orthodoxorum  Patrum  et  sanctorum  conciliorum  dogmatibus.  Manens  
enim  quod  erat  factus  est  quod  non  erat,  idem  ipse  et  dominus  et  servus,  quod  
profecto  soli  commissum  est  fidei,  ipsa  per  nullam  creatorum  similitudinem  ad  hoc  
adjuta  ad  manifestandam  quippe  unitatem  hanc  omnis  similitudo  deficit  et  
impossibilis  est,  ubi  sola  dominatur  fides  et  cum  omni  virtute  sua  tota  succumbit  
ratio.  
 
 
DE  ILLIS  QUI  DICUNT  DEUM  HOMINEM  FACTUM  HABITU.  
Plerique  tamen  nostri  temporis  hujus  mentem  tantae  [Col.1378D]  unitatis  inter  
Deum  assumptum  et  assumentem  hominem  tam  humile  et  eo  magis  gratuitum  
vinculum,  velut  de  morticinio  nostro  calciatae  divinitatis  cortigiam  conantes  solvere,  
sola  illius  habitus  ratione,  Deum  hominem  praedicant,  de  quo  Magister  dicit  quod  
habitu  inventus  sit  ut  homo,  et  isti  quidem  non  essentialiter  Deum  tradunt  
hominem,  sed  juxta  Magistrum  habitu  duntaxat  non  essentia:  absurdum  quippe  
videtur  his  et  omnino  veritati  adversum  fateri  quod  Deo  esse  hominem  sit  Deo  esse,  
cui  nihil  aliud  est  esse  quam  videre,  quam  sapere,  quam  posse,  et  quam  esse  
beatum,  quam  esse  aeternum,  et  esse  Deum.  Item  detestantur  hi  aliquid  recens;  
fateri  Deum,  et  in  aliquid  credere  statu  novae  legis,  in  quod  non  crediderunt  patres  
veteris,  nec  [Col.1379A]  ipse  Abraham,  qui  omnium  est  credentium  pater.  Haec  
quippe  et  similia  his  qui  Deum  hominem  factum  solo  habitu  non  essentia  docent,  
objiciunt  illis  qui  essentialiter  Deum  hominem  dogmatizant,  ex  quorum  assertione  
videntur  necessario  consequi  quae  praemissa  sunt.  
 
 
DE  ILLIS  QUI  DICUNT  DEUM  HOMINEM  FACTUM  ESSENTIA.  
Sed  et  e  diverso  illis  qui  essentialiter  Deum  hominem  tradunt  videntur  priores  illi  per  
habitus  rationem,  qua  Deum  hominem  praedicant,  sicut  nimis  insipide  et  minus  
gratiose  tantae  unitatis  inter  Deum  et  hominem  extenuare  gratiam,  laxare  vinculum,  
et  huic  Altissimi  tam  miraculoso  operi,  tam  admirabiliter  singulari  et  tam  singulariter  
admirabili  [Col.1379B]  derogare  simmiste  magni  illius  concionatoris  nuntii  promisso  
manifeste  adversi  installantis  sic  virgini:  Quod  nascetur,inquit,  ex  te  sanctum  
vocabitur  Filius  Dei  (Luc.  I).  Et  adjiciunt  isti  hoc  esse  illud  omnibus  saeculis  et  
generationibus  admirabile  sacramentum  et  absconditum  ad  quod  omnis  similitudo  
inducta  mox  repercussa  dissidet  et  impotens  est.  Hoc,  inquam,  illud  est  quod  
aeternus  ille  Deus  omnium  Creator  et  Dominus  manens,  quod  erat  sic  quiddam  
temporale,  quiddam  passibile,  quiddam  creatum  factus  est,  quod  ante  non  erat  ipse,  
absque  omni  sui  vicissitudine  seu  vicissitudinis  obumbratione  ulla.  
Verum  inpraesentiarum  hujuscemodi  assertiones  [Col.1379C]  varias  sicut  nec  probo,  
nec  improbo,  cum  eadem  incarnationis  fides  sit  apud  hos  et  apud  illos,  etsi  ex  causis  
fidei  et  circa  fidem  ipsam  varie  moveantur  forte  tanti  mysterii  scrutatores  magis  
temerarii  et  curiosi  magis  quam  necesse.  Unde  ut  omissis  his  ad  propositum  tam  
ineffabilis,  tam  incomprehensibilis,  tam  incomparabilis  unitatis  revertamur  
mysterium  hujus  certe  tantae  unitatis  vinculum  et  tam  mirae,  tam  novae  tam  
praeclarae  unitatis  gratiam  deridet  Judaeus,  non  credit  ethnicus,  nec  capit  
philosophus.  Hic  etiam  periclitatur  et  Christianus,  qui  Scripturas  perperam  
intelligendo  errans  aut  errantem  sequens  circa  hoc  veritatis  et  unitatis  gratiae  
sacramentum  male  sentiendo  vel  in  modico  deviat.  Qui  et  si  forte  propter  
fundamentum  salutem  consequetur  sic  tamen  salvus  erit  quasi  per  ignem.  Quales  
forte  [Col.1379D]  illi  de  quibus  paulo  ante  dictum.  Unde  et  tutissimum  sicut  nec  ab  
ipsa  fide,  sic  nec  a  verbis  fidei,  quae  in  orthodoxorum  Patrum  tractatibus  seu  
sanctorum  conciliorum  sanctionibus  reperiuntur,  recedere;  qui  nunc  astruendo  nunc  
destruendo  verbis  fidei  competentibus  sufficienter  satis  et  commode  usi  sunt.  Ab  his  
ergo  recedere  periculum,  ne  sub  exquisita  aliqua  novitate  verborum  aut  sequamur  
veterem,  aut  novum  gignamus  errorem.  Quid  enim  non  in  periculo,  cum  reatus  hic  
non  solum  ex  rea  mente  oriatur,  sed  et  lingua,  et  non  sensus,  sed  et  sermo  sit  in  
crimine?  Unum  certe  audeo,  quia  non  erit  plene  sancta  et  sana  doctrina,  nisi  etiam  
sanctis  et  authenticis  sanctorum  verbis  fuerit  ministrata  credentibus.  Fides  quippe  
sicut  fidelium,  ita  et  scientia  [Col.1380A]  qua  erudiuntur  ad  fidem  non  horum  vel  
illorum,  sed  duntaxat  scientia  sanctorum  est  nobis  jam  plene  per  sanctorum  verba  
ministrata.  
Sed  ut  ad  praemissa  revertamur,  et  ad  opus  illud  novum,  quo  aeternum  Deum  
temporale  hominem  verum  et  perfectum  praedicamus,  ecce  certe  nova  illa  et  
inaudita  a  summa  et  aeterna  justitia  ante  omnia  saecula  praecogitata  latae  
sententiae  pro  pace  hominis  exsecutio.  Ecce  exsecutor  novus,  sicut  re  et  nomine  
admirabilis.  Quod  profecto  nomen  juxta  prophetam  sibi  ex  re  tanquam  proprium  
vindicat.  Et  vocabitur,  inquit,  nomen  ejus  admirabilis  (Isa.  IX).  Revera  sententiae  pro  
homine  latae  exsecutor  novus  et  admirabilis,  Deus  homo,  homo  Deus.  Nam,  ut  
audacter  jam  loquar,  ne  temere  avertat  Dominus,  stupor  quippe[Col.1380B]  et  
tremor  quae  pro  facti  novitate  apprehenderunt  me  sic  compellunt  nihil  in  tam  
incomprehensibili  et  tam  immensa  operum  Altissimi  potentia,  nihil  in  tam  arcanis,  
tam  profundis  sapientiae  et  scientiae  suae  thesauris,  sicut  videre  mihi  videor,  posset  
reperiri,  quod  ita  esset  efficax  ad  servum  fugitivum  revocandum,  quod  ita  
commodum  ad  servum  acquisitum  retinendum,  quod  ita  justum  ad  tyrannum  illum  
triumphandum,  quod  ita  foret  idoneum  ad  triumphatum  omnibus  saeculis  
confundendum.  Quomodo  vero  hoc  quisquis  in  sacris  litteris,  etiam  vel  mediocriter  
exercitatus,  si  simplici  et  puro  inspiciat  oculo,  cito  videbit  quod  sic?  Quae  tamen  ego  
solum  nunc  tangens  non  prosequor.  Nec  enim  esset  [Col.1380C]  praesentis  operis  
prosequi  omnia  haec  quae  singula  propria  et  singula  sua  efflagitarent  volumina.  
Unde  omissis  nunc  his,  ad  illam  unitatem  qua  prima  et  principalis  unitas  
schismaticum  sibi  univit  hominem,  de  qua  nunc  in  hujus  meli  parte  tota  nostra  
cithara  resonat,  revertamur.  Quod  autem  dico  unitum  schismaticum  hominem,  hoc  
dico  sic  propter  schismatici  hominis  unitam  primae  unitati  naturam,  in  ipso  quidem  
homine  specialiter  et  personaliter  unito,  in  unione  ipsa  omni  sedato  schismate  et  
nulla  jam  in  ipso  spiritus  et  carnis  rebellione.  Et  sic  erat  homini  spiritus  sui  et  carnis  
unitas  in  paradiso  pridem  perdita  in  privilegiato  homine  hoc  jam  ex  parte  restituta.  
Et  hoc  quidem  per  ipsam  unitatem  principalem  et  primam  quae  veteri  exuto,  sed  
necdum  exstincto,  penitus  novum  hominem  univit  sibi  sic.  
 
 
IN  HOMINE  ASSUMPTO  DUAS  DISTINGUIT  UNITATES.  
[Col.1380D]  
Et  ita  in  unito  sic  homine  duplex  unitas  est,  una  quidem  inter  ipsam  unitatem  
principalem  et  unitum  sibi  sic  hominem  non  quidem  naturae,  sed  potius  contra  
naturam,  imo  verius  supra  naturam,  solius  gratiae,  caetera  vero  unitas  in  unito  sibi  
homine  inter  spiritum  et  carnem  uniti  sibi  sic  hominis,  nec  spiritu  adversus  carnem,  
nec  carne  concupiscente  adversus  spiritum,  quale  fuit  hominis  ante  peccatum  
idioma;  et  haec  quidem  in  novo  homine  novae  gloriae  unitas;  nec  enim  loquor  nunc  
de  naturali  illa  in  assumpto  homine  spiritus  et  carnis  unione  caeteris  similiter  
hominibus  ex  natura  communi,  sed  de  gratuita  facta  jam  plena  et  perfecta  pace  
absque  omni  schismate  absque  rebellione  inter  carnem  assumptam  [Col.1381A]  et  
spiritum.  In  hoc  ergo  de  genere  nostro  assumpto  homine,  tanquam  nostri  generis  
privilegio,  pax  inter  Deum  et  hominem  reformata  et  quasi  in  scriptum  est  redacta,  
cujus  libri  est  membranula  pellis  ovina  et  mortuina,  caro  videlicet  a  nobis  assumpta  
humano  sanguine  quasi  holocausto,  et  ossibus  et  nervis  quasi  calamo  exarata,  
absque  schismate,  absque  contradictione,  sine  omni  rebellione  pacem  in  se  hominis  
continens,  scripta  autem  est  haec  pax  hominis  in  libro  et  etiam  in  ipso  libri  capite.  
Unde  et  propheta  noster  ex  persona  servi  fugitivi  sed  reversi:  In  capite,  inquit,  libri  
scriptum  est  de  me  ut  faciam  voluntatem  tuam,  Deus:  liber  iste  est  homo  assumptus;  
ipse  enim  liber  est  humani  generis  qui  hominem  exemplo  operis  et  
doctrina  [Col.1381B]  instruit  veritatis,  cujus  omnis  sermo  et  omnis  actio  Christiani  est  
lectio,  caput  vero  libri  Deus,  non  solum  igitur  in  libro,  sed  in  libri  capite  scriptum  est  
de  me  dicit  generalis  homo  scriptum  dicit,  id  est  firmum  et  fixum  sicut  quod  in  
scriptum  redigitur,  et  quid  sit  de  eo  scriptum,  id  est  firmum  et  fixum  mox  subjungit  
ut  faciam  voluntatem  tuam,  Deus,  quod  proinde  ac  si  diceret  de  me  ibi  est  scriptum  
idem  immutabiliter  statutum  ut  fiat  pax  inter  me  et  te,  o  Deus,  quod  profecto  erit  
tunc  cum  tuam  fecero  voluntatem,  ac  si  diceret,  ut  fiat  pax  inter  me  et  te,  Deus:  
idem  igitur  est  ut  faciam  voluntatem  tuam,  Deus,  quam  profecto  Dei  voluntatem  
firmiter  fecit  et  inviolabiliter  homo  ille  beatus  quem  Deus  elegit  et  assumpsit  juxta  
quod  et  ipse  de  se:  [Col.1381C]  Non  veni,  inquit,  facere  voluntatem  meam,  sed  
voluntatem  ejus  qui  misit  me  (Joan.  V),  et  sic  homo  Dei  voluntatem  in  ipso  fecit  
postea  per  ipsum  auctus  et  multiplicatus  super  numerum:  pax  itaque  hominis  multa  
scripta  in  hoc  capite  libri,  in  libro  vitae  et  in  isto  sicut  hominis  pax  multa  et  multiplex,  
quia  pax  hominis  ad  Deum,  pax  ad  angelum,  pax  ad  proximum,  pax  et  ad  se  ipsum,  
ecce  iterum  pacis  abundantis  juxta  prophetae  nostri  vaticinium  et  desiderium  
indesiderans  diebus  desiderati  orta  et  in  nostro  novo  homine  Deo  tanquam  novo  
quodam  privilegio  glorioso  et  insigni  confirmata:  per  istum  mediatorem  Dei  et  
hominum  inter  Deum  et  hominem  omni  contradictione,  omni  rebellione  et  omni  
procul  amoto  imo  potius  exstincto  jam  schismate,  praeterquam  [Col.1381D]  jam  
inter  solum  hominem  et  Luciferum  solum,  a  quo  prius  seductus  ejus  conschismaticus  
fuerat;  pax  itaque  hominis,  sicut  multa  et  multiplex  scripta  in  libri  capite,  in  libro  
vitae,  in  libro  sapientiae.  
 
 
DE  LATAE  SENTENTIAE  EXSECUTIONIS  MODO  PER  UNITATEM  SOLIUS  GRATIAE.  
Et  quoniam  latae  sententiae  exsecutorem  jam  tenemus,  sicut  re  et  nomine  
admirabilem,  de  exsecutionis  modo,  quod  supra  breviter,  hic  attentius  audiamus,  
qualiter  videlicet  fugitivum  servum  ad  dominum  suum  revocaverit,  qualiter  
schismaticum  reconciliaverit  et  exterminato  qualiter  reformaverit  pacem  et  
restituerit  patriam;  tu  igitur,  homo,  audi  et  attende  prae  nimiae  dignationis  
admirationem  [Col.1382A]  obstupescibilia  de  hoc  exsecutionis  modo  propter  te  ut  ad  
unitatem  revertaris;  audi,  inquam,  quae  et  prophetia  et  evangelium,  duo  testes  
verissimi,  contestantur  de  modo  hoc.  Mirus  vere  et  vere  mirus  et  novus  exsecutionis  
modus  hic  quo  non  solum  unum  multiplex;  sed  et  ipsa  prima  et  principalis  unitas  
facta  est  velut  misera  et  misere  distracta,  dilacerata,  et  convulsa  multiplicitas  
personaliter  sibi  uniens  formam  servi  et  servi  miseri  et  despecti  nec  speciem  
habentis  nec  decorem;  servo  quippe  huic  juxta  prophetam  nec  erat  aspectus  sed  
despectus  et  virorum  et  novissimus,  vir  dolorum  et  sciens  infirmitatem;  quasi  
absconditur  nec  reputatur  languores  nostros  ferens,  dolores  portans,  quasi  leprosus  
a  Deo  percussus  et  humiliatus  et  super  eum  [Col.1382B]  pacis  nostrae  disciplina  
livorum  sanitas  et  omni  iniquitas  oblatus  quasi  voluit  ovis  ad  occisionem  agnus  
coram  tondente  de  angustia  et  de  judicio  sublatus,  generationis  inenarrabilis,  
abscisus  de  terra,  propter  scelus  percussus,  dans  impios  pro  sepultura  sua  pro  morte  
divites,  in  cujus  manu  non  fuit  iniquitas,  non  dolus  in  ore,  cum  sceleratis  reputatus,  
et  pro  transgressoribus  orans:  idem  ipse  prophetice  pro  me  nunc  leo,  nunc  vermis,  
nunc  aper,  nunc  ovis,  nunc  taurus,  nunc  hircus,  nunc  cervus,  nunc  hinnulus,  nunc  
capra,  nunc  capreolus,  nunc  agnus,  nunc  vitulus,  nunc  passer,  nunc  herodius,  nunc  
turtur,  nunc  aquila,  nunc  serpens,  nunc  columba,  nunc  petra,  nunc  vinea,  nunc  lilium  
convallium,[Col.1382C]  nunc  campi  flos,  nunc  oliva,  nunc  palma,  nunc  rosa,  nunc  
myrrha,  nunc  candelabrum,  nunc  lucerna,  nunc  aqua,  nunc  arida,  nunc  mons,  nunc  
fons,  nunc  sagitta,  nunc  framea,  nunc  panis,  nunc  piscis,  nunc  ignis,  nunc  
unguentum,  nunc  lignum,  nunc  vinum,  nunc  oleum,  nunc  aurum,  nunc  coelum,  nunc  
dies,  nunc  sol,  nunc  fundamentum,  nunc  templum,  nunc  columna,  nunc  corona,  
nunc  dominus,  nunc  ancillae  filius.  
Et  ut  Evangelium  prophetiam  contestando  declaret  quasi  basi  columna  supposita,  
prima  haec  et  principalis  unitas,  ut  prophetia  jam  praenuntiavit,  vere  sibi  univit  
formam  servi,  servi  passibilis  et  mortalis,  decem  mensium  fastidia  in  utero  
sustinentis  et  omnium  se  principium  profitentis.  
 
 
HAEC  AD  INCARNATIONEM.  
[Col.1382D]  Idem  ipse  operarii  et  quaestuariae  filius  et  splendor  gloriae  et  figura  
substantiae  Dei  Patris.  
Idem  ipse  nunc  in  brutorum  praesepio  involutus,  nunc  per  astrorum  indicia  a  regibus  
adoratus.  
Idem  ipse  nunc  parentibus  se  subjiciens  nunc  et  ventis  et  mari  imperans.  
Idem  ipse  nunc  quadraginta  diebus  et  quadraginta  noctibus  jejunans,  nunc  potator  
et  vorax  publicanorum  et  meretricum  conviva.  
Idem  ipse  nunc  tentatus  a  diabolo,  nunc  angelorum  circumvallatus  obsequio.  
Idem  ipse  nunc  assumptus  per  diabolum,  nunc  daemonum  legiones  mittens  in  
abyssum.  
Idem  ipse  nunc  ubi  caput  suum  reclinet  non  habens,  nunc  omnia  quae  Patris  sunt  
possidens.  
[Col.1383A]  Idem  ipse  nunc  putealia  pocula  postulans,  nunc  sitientibus  aquae  vivae  
meatus  perenniter  largiens.  
Idem  ipse  nunc  rate  fragili  aequora  transiens,  nunc  eadem  sicco  vestigio  pedes  
terens.  
Idem  ipse  nunc  quidquam  a  se  facere  non  potens,  nunc  omnia  quae  Pater  facit  et  
ipse  faciens.  
Idem  ipse  nunc  duobus  discipulis  sedes  se  dare  non  posse  testans,  nunc  duodecim  
sedium  cum  duodecim  judicandi  potestatem  tribuens.  
Idem  ipse  nunc  esuriens,  nunc  ex  paucis  panibus  millia  hominum  satians.  
Idem  ipse  nunc  sitiens,  nunc  aquam  in  vinum  convertens.  
Idem  ipse  nunc  Sabbatum  profanans,  nunc  in  veritate  viam  Dei  docens.  
[Col.1383B]  Idem  ipse  nunc  verax,  nunc  seductor.  
Idem  ipse  nunc  diem  judicii  ignorans,  nunc  certissime  judicii  futuri  argumenta  
denuntians.  
 
 
HAEC  AD  PASSIONEM.  
Idem  ipse  nunc  sanans  auriculam,  nunc  discissus  per  lanceam.  
Idem  ipse  nunc  mortem  timens,  nunc  morti  illudens.  
Idem  ipse  nunc  mortis  timore  captus,  nunc  reducens  captivos.  
Idem  ipse  nunc  cum  sceleratis  reputatus  in  morte,  nunc  mortis  victor.  
Idem  ipse  nunc  in  cruce  pendens,  nunc  in  ipsa  omnia  commovens.  
Idem  ipse  nunc  in  cruce  derelictum  se  conquerens,  [Col.1383C]  nunc  in  ipsa  
paradisum  deliciarum  latroni  pandens.  
Idem  ipse  nunc  in  cruce  solaris  claritatis  vim  tenebrosis  obducens,  nunc  tenebrosa  
inferni  pleni  lumine  corusco  illuminans.  
Idem  ipse  nunc  suscitator  mortuorum,  nunc  crucis  maledictum.  
 
 
HAEC  AD  SEPULTURAM.  
Idem  ipse  nunc  in  monumento  sepultus,  nunc  reserans  sepulcra  mortuorum.  
Idem  ipse  nunc  in  tumulo  jacens  sub  lapide  pressus,  nunc  inter  mortuos  liber  a  
mortuis  surrexisse  nuntiatus.  
 
 
HAEC  AD  RESURRECTIONEM.  
Idem  ipse  nunc  inter  suorum  manus  ipsis  se  palpabilem  praebens,  nunc  subito  
evanescens.  
[Col.1383D]  Idem  ipse  nunc  ad  januam  pulsans,  nunc  clausis  januis  suis  inopinatus  
assistens.  
 
 
HOC  AD  ASCENSIONEM.  
Idem  ipse  nunc  velut  animalis  corporis  cum  suis  pisce  et  mellis  favo  se  reficiens,  nunc  
velut  aetherei  a  suis  elevatus,  supra  sidera  scandens.  Ecce  ipsius  principalis  et  
aeternae  unitatis  in  homine  propter  hominem  schismaticum  ad  unitatem  
revocandum,  quanta  distractio,  quanta  dilaceratio,  multiplicitas  et  divisio  quanta,  
quanta  humiliatio,  quanta  confusio,  et  ignominia  quanta.  Stupet  coelum,  terra  
miratur,  quaerit  angelus,  offenditur  Judaeus,  non  credit  ethnicus,  et  rimatur  
philosophus,  et  quale  et  quare  opus  hoc  et  qualis  et  quare  pro  homine  latae  
sententiae  exsecutionis  modus  sit  hic.  
[Col.1384A]  O  gloriosa,  o  beata,  o  principalis  unitas!  O  Deus  bone,  o  imperator  
magne  Christe  Jesu,  quam  mirabilis  imo  juxta  nomen  proprium  tuum  quam  
admirabilis  es  tu  in  viae  et  vitae  hujus  poenis  tuis!  Adhuc  etiam  multo  plus  quam  in  
sanctis  tuis  mirabilior,  nisi  quia  solum  ut  sanctifices  tuos  hae  poenae  tuae;  et  verae  
sicut  verendae  et  reverendae  et  admirandae  hae  poenae  tuae.  Sic  quippe  visum  
quasi  non  posset  dari  tuis  gloria  tua  sine  pugna,  et  poena  tua  tanquam  si  militum  
poena  et  pugna  non  sufficiat  ad  obtinendam  palmam,  nisi  in  ipso  campo  imperator  
ipse  pugnet  et  sudet  pro  suis.  Nec  aliter  posse  schismaticum  hominem  ad  unitatem  
revocari,  et  tyrannicae  servitutis  excutere  jugum,  nisi  ipsa  unitate  principali  
exinanita,  in  forma  servi  per  unitatem  solius  gratiae  [Col.1384B]  mediaret  sic.  Hoc  
quippe  grande  spectaculum  et  mirabile  in  oculis  nostris,  quod  ne  videant  synagogae  
velantur  oculi  ethnicorum  bruta  infatuantur  corda  in  quo  etiam  philosophorum  
omnium  sensus  omnis  obtunditur  sola  sponsa,  cui  sponsus  ob  amoris  privilegiati  
signum  de  nomine  suo  nomen  dedit,  a  Christo  Christiana  vocata,  sponsum  suum  
imperatorem  pro  se  in  campo  dimicantem  recognoscit.  Sed  ut  de  hac  unitate  solius  
gratiae  de  hoc  exsecutionis  modo  tam  admirabili  hic  interseram  quid,  et  utinam  non  
de  meo,  hoc  quippe  vereor,  certe  cum  interdum  cogito  admirans,  et  plus  quam  
admirans,  inter  Deum  et  hominem  reconciliationis  modum  hunc  et  hominem  hoc  
modo  liberatum  et  ereptum  [Col.1384C]  de  manu  fortiorum  ejus,  suggerere  mihi  
mox  solet  conscientia  mea  aliquid  esse  nobis  tam  occultatum  adhuc  inter  
potestatem  lucis  et  potestatem  tenebrarum.  Inter  quos  homo  quasi  litigiosa  
possessio  in  viae  et  vitae  hujus  campo  ponitur  et  velut  monomachia  inter  principem  
coeli  et  principem  mundi  hujus  instauratur.  Hominem  quasi  praedam  suam  vindicat  
hic,  vindicat  et  ille;  acquirit  hic,  acquirit  et  ille;  protegit  hic,  rapit  ille;  ita  ut  etiam  
humani  generis  parvuli  quotquot  a  mundi  principe  tollerentur,  nisi  ipse  coeli  princeps  
pro  ipsis  solvisset  et  luisset.  Sed  quid  dico  de  parvulis?  Imo  etiam  sub  potestate  
tenebrarum  totum  humanum  genus  captivum,  justus  pariter  sicut  et  injustus,  nec  
suis  virtutibus  nec  virtutum  operibus  liberatum,  nisi  per  ipsius  potestatis  lucis  
poenam  et  pugnam.  Scio  tamen  et  legi  quid  [Col.1384D]  orthodoxi  nostri  scripserint  
super  his.  Vera  quidem  sed  si  plene  de  his  Deus  novit,  ipsi  viderint.  Ego  quidem  non  
arbitror  sic,  certissime  tamen  arbitrans  quod  vere  sed  minime  tamen,  quod  plene,  
quod  perfecte  disseruerint  super  his.  Nec  enim  arbitror  eos  comprehendisse,  adeo  
occulta  sunt  haec.  Praesertim  cum  nec  in  Veteris  nec  in  Novi  instrumenti  cantico  
horum  plena  causa  audiatur,  tam  Veteris  quam  Novi  Testamenti  patribus  
conclamantibus  universis  cum  Magistro:  O  altitudo  divitiarum  sapientiae  et  scientiae  
Dei,  quam  incomprehensibilia  sunt  judicia  ejus  et  investigabiles  viae  ejus.  Quis  enim  
cognovit  sensum  Domini,  aut  quis  consiliarius  ejus  fuit?  (Rom.  XI.)  O  si  nobis  desuper  
datum  scire  vehementem  illam  Dei  ad  hominem  secreti  amoris  vim.  O  si  
datum  [Col.1385A]  intelligere  quae  esset  illa  plus  quam  mors  fortis  dilectio,  quae  sic  
vicit  invicibilem  etiam  ipsum  mortis  victorem,  quae  sic  exinanivit  Omnipotentem,  
temporavit  aeternitatem,  infirmavit  virtutem,  ligavit  insuperabilem,  vulneravit  
impassibilem  et  demum  occidit  immortalem.  O  amor,  amor,  quam  fortis  es  tu  et  
quam  vehemens  etiam  inter  homines,  non  solum  in  Deo  homine.  Te  dico  
vehementem  et  fortem,  ubi  vere  tu  et  non  nisi  tu,  procedens  de  corde  puro  et  
conscientia  bona  et  fide  non  ficta.  Sed  amor  hic  talis  solius  Dei  est  et  admodum  
paucorum  hominum,  et  horum  tamen  non  nisi  a  Deo;  sed  tanto  quidem  in  Creatore,  
quam  in  creatura  sincerior,  purior  et  fortior  amor  hic,  quo  nihil  potest  illum  amoris  
fontem  turbare  quia  ipse  est  Deus;  nisi  quia  ipsemet  [Col.1385B]  ex  nimia  amoris  
vehementia  et  ex  superabundantia  multa,  tanquam  ex  superinundatione  aliqua  
videtur  semetipsum  amoris  fontem  turbasse,  amore  sic  ipsum  compellente  ut  non  
solum  vellet  esse  aeternus  Deus,  sed  et  temporalis  homo,  homo  cum  hominibus  
propter  hominem;  tot  infirma,  tot  probrosa,  tot  injurias,  tot  tentationes,  tot  
pressuras,  tot  angustias,  tot  difficultates  propter  hominem  sustinens  et  demum  
ipsam  ignominiam  crucis.  Haec  in  homine  sibi  unito  prima  et  principalis  unitas  nostra  
propter  hominem  passa,  ut  ita  hominem  per  varias  poenarum  suarum  species,  quas  
pro  homine  pertulit,  ad  sui  dilectionem  invitans,  ad  illam  tertiam  naturae  et  gratiae  
unitatem  de  qua  principaliter  intendimus  et  propter  [Col.1385C]  quam  de  duabus  
aliis  interseruimus,  post  se  trahendo  revocaret.  
 
 
TERTII  MELI  NOTULA  21.  
 
TERTIUS  MELUS  FINITUR  HIC  DE  UNITATE  SOLIUS  GRATIAE,  QUI  ET  DEINCEPS  DE  
UNITATE  NATURAE  ET  GRATIAE  RESONABIT.  
Restat  igitur  amodo,  et  propositum  nostrum  et  promissum  exigit  sic,  ut  de  illa  
unitate  tertia  cithara  nostra  Davidica  resonet.  Primo  si  quidem  praecessit  melus  hic  
tertius  de  unitate  solius  naturae.  Secundo  de  unitate  solius  gratiae.  Tertio  vero  idem  
ipse  melus  erit  deinceps  de  unitate  naturae  et  gratiae.  Hoc  tamen  hic  nunc  
praemisso  quod  cum  sermo  de  unitate  solius  naturae  praecessisset  intra  Sancta  
sanctorum  quasi  per  rimam  angustam  et  visu  quasi  disgregato  propitiatorium  super  
arcam  vix  discernere  [Col.1385D]  potui  utpote  obumbratum.  Deinde  cum  sermo  
esset  de  unitate  solius  gratiae  intra  eadem  sancta,  quasi  per  rimam  paulominus  
angustam  arcam  sanctificationis  modicum  superficie  tenus  sum  intuitus.  At  vero  
nunc  tertio  cum  sermo  proponatur  de  unitate  naturae  et  gratiae  intra  eadem  Sancta  
sanctorum  aliquantulum  liberius  video  Cherubin  hinc  inde  stantes  circa  
propitiatorium  qui  sedato  nunc  schismate  et  pace  reformata  inter  Deum  et  hominem  
jam  concives  nostri  effecti  et  domestici  liberiorem  nobis  nunc  quantum  tamen  licet,  
permittunt  nos  ad  se  habere  accessum.  Et  hoc  idem  est  quod  etsi  verbis  aliis  supra  
jam  dixisse  me  memini  cum  primo  de  prima  et  principali  omnipotenti  et  omnia  
continente  unitate  loquerer,  et  postea  ad  unitatem  [Col.1386A]  solius  gratiae  quae  
inter  Deum  et  hominem,  descendissem,  me  quasi  de  incomprehensibiliter  immenso  
palatio  ad  sponsi  et  sponsae  transisse  thalamum.  Sed  angustus  admodum  thalamus  
hic  utpote  in  quo  solum  Patris  Verbum  et  sola  et  unica  Verbi  anima  cum  carne  
assumpta.  Verum  cum  nunc  tertio  de  tertia  unitate  naturae  et  gratiae  deinceps  
tertius  hic  noster  formandus  et  consummandus  sit  melus,  ad  ampliorem  sponsi  et  
sponsae  thalamum  nobis  nunc  divertendum.  In  hoc  enim  sponsa  jam  plenae  
pubertatis  cum  sponso  est  in  amplexu,  regina  in  vestitu  suo  deaurato,  hominum  et  
angelorum  varietate  circumdata.  De  hac  itaque  unitate  naturae  et  gratiae  amodo  
meli  nostri  sequentia  formabuntur;  ut  ita,  quemadmodum  supra  polliciti  
sumus,[Col.1386B]  quae  unitatis  species  sit  haec  quae  non  est  unitas  solius  naturae  
nec  unitas  solius  gratiae,  sed  sicut  conjunximus  unitas  naturae  et  gratiae,  liquido  
manifestetur.  Quod  ex  praemissis  de  facili  etiam  tardos  comprehensuros  non  dubito.  
Siquidem,  ut  praeostensum,  prima  et  principalis  illa  unitas  solius  naturae  dignata  est  
consors  fieri  naturae  nostrae.  Et  ita  nos  et  illa  unius  sumus  jam  communis  naturae.  
Unde  cum  nos  illi  unimur,  imaginis  Filii  Dei  conformes  effecti,  quod  solum  per  ipsius  
est  gratiam,  jam  cui  peris  uniti  eramus  per  naturam  a  nobis  assumptam  postea  
unimur  per  gratiam  ab  ea  nobis  collatam.  Et  ita  erit,  sicut  nunc  evidentissimum,  haec  
nostra  tertia  ad  primam  illam  et  principalem  unitatem  non  [Col.1386C]  solum  unitas  
naturae,  sed  et  gratiae.  Et  haec  est  illa  propter  quam  alias  duas  induximus  et  de  qua  
principaliter  proposuimus  tertia  unitatis  species  seu  unitas  tertia.  
O  quanta  et  quam  palam  omnibus  et  angelis  et  hominibus  hominis  hic  sicut  gratia  et  
gloria  manifestata!  Qui  profecto  quondam  tam  miser,  tam  oppressus,  adeo  
obfirmatus  in  schismate  supercoelestibus  angelorum  spiritibus  unitur,  solum  per  
gratiam,  sed  ipsi  angelorum,  imo  omnium  Creatori  spirituum,  non  solum  nunc  per  
gratiam,  sed  etiam  unitur  et  per  naturam.  O  felix  schisma  et  votivum  post  quod  ad  
tam  gloriosam  unitatem  homo  schismaticus  revocari  debuerat.  O  omnipotentis  
unitatis  quanta  cum  discretione  clementia  et  seditiosi  Luciferi  quanta  cum  fatuitate  
malitia.  Hoc  quippe  [Col.1386D]  totum  Domino  sapienter  disponente  sic  cessit  
homini  ad  insperatam  gloriam,  quod  ille  machinatus  fuerat  ad  ruinam  hominis  
irreparabilem.  Et  ita  sicut  solet  mentita  est  iniquitas  sibi,  imo  mentita  est  et  Deo,  
mentita  est  et  angelo,  mentita  est  et  homini,  mentita  est  etiam  et  sibi  ipsi,  et  quidem  
aperte  sibi  ipsi  mentita  Deo  sapiente  et  forti  et  justo  iniquitatis  semper  et  malitiae  
deprehendente  laqueos,  retiacula  dissipante,  eludente  tendiculas,  et  machinamenta  
frustrante.  Ita  omnes  iniquitatis  et  malitiae  cogitationes  et  astutias  tam  crebro  
vertente  in  contrarium,  ut  merito  propheta  noster  hoc  ipsum  crebro  expertus  dicat,  
quia  mentita  est  iniquitas  sibi.  Quod  quidem  et  nos  in  quotidianis  operibus  nostris  
quotidie  cernimus,  sed  in  hoc  tam  [Col.1387A]  singulariter  glorioso  et  tam  gloriose  
singulari  et  tam  praeclaro  opere  hoc  evidentissimum.  Primo  quippe  per  iniquitatem  a  
congregatione  justorum,  ab  angelorum  consortio,  a  triumphante  Ecclesia  propter  
schisma  homine  expulso,  justitia  opus  iniquitatis  in  contrarium  convertente,  ipso  
nunc  eo  amplius  super  universos  angelorum  ordines  gloria  et  honore  coronato.  Deus  
enim  noster  et  vere  noster  nusquam,  sicut  docet  Magister,  angelos  sed  semen  
Abrahae  quasi  fugitivum,  quia  schismaticum  apprehendit,  et  sicut  supra  satis  
ostendimus  per  solam  et  incomprehensibilem  gratiam  personaliter  sibi  univit.  Verum  
sicut  et  ex  prima  solius  naturae,  ita  et  ex  hac  secunda  solius  gratiae  processit  haec  
tertia  unitas  et  naturae  et  gratiae,  qua  unitur  Ecclesia  [Col.1387B]  Deo  et  per  
naturam,  quam  ab  ea  assumpsit  et  per  gratiam  quam  ei  superabunde  donavit.  Unde  
et  sicut  corpus  ad  caput,  ita  et  corporis  membra  singula  hac  eadem  naturae  et  
gratiae  unitate  uniuntur  inter  se  propter  eamdem,  qua  comparticipant,  
conformitatem  naturae  et  communionem  gratiae.  Haec  itaque  tertia  unitas  naturae  
et  gratiae  unitas  est  totius  universalis  Ecclesiae,  cujus  pars  adhuc  militat  in  terris,  
pars  vero  jam  triumphat  in  coelis.  Verumtamen  haec  unitas  naturae  et  gratiae,  quam  
et  militantis  et  triumphantis  Ecclesiae  communem  imo  quasi  unam  et  eamdem  
dicimus  in  triumphante  quidem,  quo  incomprehensibiliter  major,  eo  melior  et  
jucundior,  quia  beatior  est.  Haec  quippe  militantis  [Col.1387C]  Ecclesiae  unitas  sibi  
ipsi  qualis  et  quanta  ipsa  eadem  in  triumphante  Ecclesia  est  comparata,  non  jam  
unitas  sed  verius  quam  unitas,  talis  qualis  potest  appellari  conjunctio,  aut  si  unitas,  
dilacerata  quidem  unitas  et  convulsa.  Ut  sit  haec  quasi  peregrina  quaedam  unitas  et  
militaris,  illa  vero  supercoelestis  Ecclesiae  vere  civis  et  triumphalis.  
 
 
TERTIUS  MELUS  DE  UNITATE  NATURAE  ET  GRATIAE  HIC  PLENE  RESONAT,  QUAM  
PRIMO  BIPERTIT  IN  UNITATEM  MILITAREM  ET  TRIUMPHALEM  ET  PRIUS  DOCET  DE  
MILITARI  22  NOTULA.  
Est  itaque  jam  quasi  bipertita  unitas  haec  naturae  et  gratiae,  cum  tamen  non  sit  nisi  
velut  una  Ecclesiae  militantis  et  triumphantis.  Sicut  una  charitas  et  una  unitas,  tamen  
quasi  bipertita  haec,  eo  quod  in  triumpho  plus  quam  in  militia  unitas  sicut  
et  [Col.1387D]  charitas  incomparabiliter  major,  melior  et  jucundior  sit.  Militans  enim  
Ecclesia  haec  in  hac  sua  militia,  ubi  sic  abundat  malitia  inter  tot  labores  et  sudores,  
inter  tam  diversa  et  adversa  pericula,  cui  sicut  poena,  sic  ei  quotidie  est  et  pugna  ex  
corde,  ex  carne,  ex  mundo,  ex  inimico,  inter  impedimenta,  inquam,  tot,  inter  
tentationes  tam  varias,  inter  tot  sibi  carnis  ignitas  rebelliones,  inter  tot  sicut  carnis  et  
mundi  terrena  desideria,  quomodo  potest  esse  una  sic  divisa,  sic  distracta,  sic  
dilacerata,  sic  convulsa?  Et  ut  de  propheta  addam,  paupercula  tempestate  convulsa  
absque  consolatione,  quomodo  potest  stare  in  unitate?  Et  tamen  eo  quod  ad  
unitatem  tendat  in  patria  talem  qualem  unitatem  tenet  in  via,  alioquin,  sicut  ipsa  
novit,  ad  illam  [Col.1388A]  patriae  unitatem  minime  perventura.  Cujus  in  hoc  militiae  
suae  agone  talis  et  tanta  est  ejus  unitas,  qualis  et  quanta  est  ejus  charitas,  vulnerata  
quidem  charitas  et  vulnerata  et  quasi  diruta  unitas;  semiplena  charitas,  semiplena  et  
unitas,  aequis  passibus  ambulant.  Et  si  tertium  addam  adhuc,  non  excedam;  nam  
sicut  quanta  charitas,  tanta  unitas,  tanta  et  pax.  Et  vicissim  convertitur  inter  tria  
haec.  Tria  aequalia  haec,  tria  similia  et  coaeva  tria.  Et  haec  quidem  militaris  unitas  
etsi  triumphali  unitati  comparata,  in  praesenti  militia  velut  quaedam  scissura  sit,  
mirae  tamen  fortitudinis  est  et  virtutis,  quae  universum  Ecclesiarum  orbem  per  tam  
varios  gradus  et  ordines  tenet  et  continet.  De  qua  Propheta  
noster:  Ponite,  inquit,corda  vestra  in  virtute  [Col.1388B]  ejus  (Psal.  XLVII),  in  unitate  
nostra  scilicet  quae  civitatis  Dei  de  qua  ibi  propheta  loquitur:  Virtus  est  quam  nihil  
vincit,  nemo  dissuit,  tunica  enim  est  Domini  inconsutilis.  Quantum  enim  charitas,  
tantum  potest  ex  charitate  et  cum  charitate  haec  charitatis  unitas.  Amicissimae  
quippe  inter  se  sunt  hae  duae,  unitas  et  charitas,  imo  et  tria  haec,  pax,  unitas,  
charitas.  Quam  felix,  quam  bona,  quam  jucunda  in  via,  quasi  peregrinans  adhuc  et  
subsolaris  trinitas,  trinitas  haec  charitatis,  unitatis  et  pacis,  quorum  singula  sunt  in  
singulis,  unum  in  omnibus  et  unum  omnia.  Quam  desiderabilis,  quam  utilis,  quam  
necessaria  Trinitas  haec  subsolaris  in  via,  ad  viam,  ad  illam  supra  solarem  
via  [Col.1388C]  rectissima  Trinitatem  tendens,  quae  est  in  patria,  ubi  est  aeterna  
unitas,  aeterna  pax  et  charitas,  sicut  coomnipotens  et  coaeterna,  Pater  unitas,  pax  
Filius,  charitas  vero  Spiritus  sanctus.  Et  haec  sunt  tria  illa,  quae  Magister  discipulis  
orat  et  exoptat:  Gratia,  inquit,  Domini  nostri  Jesu  Christi  et  charitas  Dei  et  
communicatio  sancti  Spiritus  sit  semper  cum  omnibus  nobis  (II  Cor.  XIII).  Gratia  ista  
Jesu  Christi,  quam  primo  ponit,  pax  est  quae  praeexcellenter  gratia  dicitur.  Omnis  
enim  intentionis  et  operis  finis  pax  est.  Et  quia  ipse  proprie,  sicut  ipse  Magister  
docet,  pax  nostra  est  qui  fecit  utraque  unum.  Et  charitas  Dei,  charitas  videlicet,  qua  
diligamus  Deum  et  quae  non  nisi  a  Deo.  Et  communicatio  sancti  Spiritus,  id  est  
communio  quam  facit  in  nobis  charitas  sive  amor  qui  proprie  Spiritus  sanctus  est.  
Haec  communio  seu  [Col.1388D]communicatio  unitas  est,  quam  sola  communiter  
habita  charitas  facit,  unde  et  Magister  vigilanter  dicit:  Communicatio  sancti  
Spiritus.  Alioquin  nisi  communiter  habeatur  charitas,  ut  nos  diligamus  ad  invicem,  
non  erit  Spiritus  sancti  communicatio  vel  communio,  sed  potius  quasi  singularitas  vel  
solitudo,  isto  diligente  et  non  illo.  Et  ita  in  isto  qui  diligit  et  in  illo  qui  non  diligit,  jam  
non  erit  opus  charitatis  unitas,  sed  erit  singularis  et  solitaria  charitas.  Propter  quod  
Magister  inter  fratres  desiderans  unitatem  orat  eis  et  optat  Spiritus  sancti,  id  est  
charitas  communionem.  Ita  verbis  suis  deprecatoriis  tria  nostra,  pacem  videlicet,  
charitatem  et  unitatem,  comprehendens:  ecce  militaris  nostra  unitas  comites  secum  
habens  charitatem  et  pacem.  [Col.1389A]  Quae  etsi  suavis,  bona  et  jucunda,  semper  
tamen  dum  hic  militat  in  sollicitudine  est  et  pavore:  juxta  Magistrum  de  hac  
secundum  animalis  corporis  similitudinem  sic  loquentem:  Si  quid,  inquit,patitur  
unum  membrum  compatiuntur  omnia  membra;  sive  gloriatur  unum  membrum  
congaudent  omnia  membra  (I  Cor.  XII).  Ita  et  in  spiritualis  corporis  Christi  membris  
hoc  quotidie  experientissimum.  Unde  et  Magister  ipse  hujus  corporis  membrum  tam  
robustum,  tam  forte:  Quis,  inquit,  infirmatur  et  ego  non  infirmor?  Quis  scandalizatur  
et  ego  non  uror?  (II  Cor.  XI.)  Eo  quippe  spiritualis  hujus  corporis  membrum  
compatiens  magis  et  sollicitum,  quo  ipsum  fortius  et  robustius  fuerit.  Alioquin,  ut  
idem  Magister  docet,  schisma  erit  in  corpore,  si  non  id  [Col.1389B]  ipsum  pro  
invicem  sollicita  sint  membra  (I  Cor.  XII).  Unde  et  jam  non  erit  unitas  membrorum  in  
corpore,  nisi,  quandiu  ipsa  hic  militaverit,  in  sollicitudine  sit  et  pavore.  Et  quoniam  
propter  tertiam  hanc  naturae  et  gratiae  unitatem  de  charitate  et  pace  interseruimus,  
ut  secundum  charitatis  mensuram  et  pacis  et  unitatis,  mensura  in  hac  subsolari  
Ecclesia  monstraretur,  amodo  omissis  aliis  solum  de  hac  eadem  unitate  plenius  
prosequendum.  Et  postquam  jam  ex  parte  docuimus,  qualis  et  quanta  si  haec  unitas  
naturae  et  gratiae  in  militante,  superest  qualis  ipsa  et  quanta  sit  in  triumphante  
Ecclesia  demonstrare.  Et  hoc  magis  quam  per  experientiam  nostram  secundum  
Scripturarum  testimonia.  Hujus  quippe  unitatis  bonum  et  jucundum,  imo  et  
beatum  [Col.1389C]  omnem  sensum  nostrum  excedit.  De  qua  tamen  prout  datum  de  
super  dicendum  nunc,  cum  ista  sit  illa  triumphalis  Ecclesiae  unitas  propter  quam  
universa  praemissa  inducta  sunt.  In  hac  quippe  triumphali  unitate  miles  triumphator  
ad  cujus  laudem  et  gloriam,  omni  jam  ex  parte  cithara  nostra  resonat  cum  
imperatore  suo  triumphante  est.  Quorum  quemadmodum  praeostensa  est,  et  in  
pugna  et  in  palma  in  via  conformitas  sic  secundum  propositum  nostrum  et  
promissum,  tandem  debet  vel  nunc  eorumdem  in  patria  monstrari  unitas.  
 
 
ITEM  MILITAREM  UNITATEM  BIPERTIT  IN  COMMUNEM  OMNIUM  JUSTORUM  ET  IN  
PRIVATAM  PERFECTORUM  ET  PRIMO  DOCET  DE  COMMUNI.  23  NOTULA.  
Verumtamen  antequam  procedamus,  hoc  minime  [Col.1389D]  tacendum  quia  haec  
militiae  nostrae  militaris  unitas  inter  nos  hic  quasi  bipertita  est.  Est  enim  una  
communiter  omnium  imperatoris  militum  in  praesentis  vitae  agone  in  fide,  spe  et  
charitate  solidata.  De  qua  Magister:  Obsecro,  inquit,  vos  ego  vinctus  in  Domino,  ut  
digne  ambuletis  vocatione  qua  vocati  estis,  cum  omni  humilitate  et  mansuetudine,  
cum  patientia  supportantes  invicem  in  charitate,  solliciti  servare  unitatem  spiritus  in  
vinculo  pacis;  unum  corpus  et  unus  Spiritus,  sicut  vocati  estis  in  una  spe  vocationis  
vestrae  (Ephes.  IV).  Et  Magister  magistrorum:  Ubi,inquit,  duo  vel  tres  congregati  
fuerint  in  nomine  meo,  ibi  sum  in  medio  eorum  (Matth.  XVIII,  20).  Et  haec  quidem  
unitas  omnium  fidelium  est  communis.  
 
[Col.1390A]  DE  PRIVATA  UNITATE  PERFECTORUM  MILITARI,  etc.  
Est  autem  alia  unitas  militaris,  imo  verius  eadem  sed  quasi  altera,  eo  magis  decora  et  
perfectior,  quo  triumphali  unitati  et  supercoelesti,  de  qua  in  sequentibus  dicturi  
pincipaliter  intendimus,  est  conformior.  De  qua  Propheta  noster:  Ecce  quam  bonum  
et  quam  jucundum  habitare,  fratres,  in  unum  (Psal.  CXXXII).  Sunt  enim  quidam  
imperatores  militum,  qui  omnia  sua  vendunt,  omnia  distribuunt,  omnia  deserunt  et  
omni  visibilium  proprietati  renuntiant,  ita  spoliantes  se  ut  nudi  vitae  hujus  viam  eo  
tutius,  quo  nihil  secum  portantes  currant  et  eo  expeditius  quo  sola  Dei  armatura  
induti  certent.  Inter  milites  hos  omni  proprietate  sublata  tanta  unitas,  quod  nihil  
meum  vel  tuum,  et  tamen  totum  meum  et  totum  tuum.  Vita  [Col.1390B]  quippe  
militum  haec  in  via,  imago  est  et  exemplar  supercoelestis  vitae  triumphatorum  in  
patria.  Et  unitas  haec  militaris  unitatis  illius  triuumphalis,  prout  in  via  potest,  
similitudo  est  effigiatim  expressa.  Et  haec  certe  unitatis  apostolicae  forma  est  et  
illorum  primitivorum  militum,  de  quibus  scriptum,  quia  multitudinis  credentium  erat  
cor  unum  et  anima  una,  nec  quisquam  eorum  quae  possidebat  suum  aliquid  esse  
dicebat,  sed  erant  illis  omnia  communia.  Nec  tamen,  ut  jam  diximus,  et  praesentis  
Ecclesiae  nostrae  militia  inter  imperatorem  et  milites  duas  facimus  unitates,  sed  
unam,  tamen  quasi  bipertitam  hanc,  utpote  ipsa  a  quibusdam  illustrium  militum  eo  
amplius  decorata  et  illustrata,  quo  isti  in  imperatoris  acie  tanquam  caeteris  
nobiliores  et  [Col.1390C]  plus  insignes  et  prae  caeteris,  sicut  magnifici  et  munifici,  
nihil  dignantur  habere  proprium,  sed  communetotum.  
Taceo  inpraesentiarum  de  illa  unitate,  quae  inter  saeculi  homines  est.  Haec  quippe  
non  semper  virtutes  comites  habet,  sed  velut  saecularis  quaedam  et  terrena  unitas,  
qua  sapientes  saeculi  hujus  domibus  suis  bene  praeesse  norunt,  habentes  domum  
disciplinatam,  quietam  familiam,  servos  dominum  suum  sicut  verentes  et  reverentes,  
ad  pugnam  vero  paratos  vel  ad  jurgium,  aut  plagis  cedunt  aut  si  incorrigibiles  
tanquam  animalia  inquieta  in  junctura  a  carro,  ita  et  istos  a  domo  sua  ejiciunt,  ne  
domus  suae  unitatis  bonum  et  jucundum  perturbant.  Adeo  unitas  semper  et  ubique  
necessaria,  sive  cum  virtutibus  [Col.1390D]sit  in  Deo  et  tunc  fructuosa  et  optima,  
sive  etiam  absque  virtutibus  cum  quietis  moribus  in  saeculo  et  tunc  etiam  sicut  utilis  
et  jucunda.  Et  haec  saeculi  unitas  breviter  tacta  sic  solum  ut  reminiscerer,  absque  
unitate  sicut  nec  in  Deo  nec  in  saeculo  bonum  quid  vel  jucundum.  
In  illa  vero  illustrium  militum  unitate,  qui  non  dignantur  habere  proprium,  sed  sunt  
omnia  communia,  libenter  et  devote  immorarer  de  ea,  in  praesenti  meli  notula  
plurima  in  cithara  nostra  resonaturus  adhuc,  nisi  quia  haec  ipsa  eadem  naturae  et  
gratiae  unitas  quantumcunque  in  praesenti  militia  decora  sit,  jucunda  et  perfecta  in  
patria  tamen  ipsa  eadem  incomparabiliter  major,  melior,  et  jucundior,  et  perfectior  
est.  Unde  et  ad  hanc  ejus  perfectionem  [Col.1391A]  et  plenitudinem  tantam  ipsamet  
festinare  me  compellit.  Hanc  quippe  peregrinationis  nostrae  unitatem  semiplenam  
supra  jam  ostendisse  me  memini.  Unde  et  quia  ipsa  hic  adeo  imperfecta  est,  de  ipsa  
hic  nihil  plene  docebitur  nisi  ad  alia  transeatur.  Cum  etiam  solum  et  totum  ad  hoc  
principalis  nostra  intentio  fuerit,  propter  quod  et  praemissa  quasi  incidenter  inducta  
sunt,  ut  de  hujus  tertiae  unitatis  plenitudine,  prout  aeterna  et  principalis  unitas,  
cujus  ista  est  opus  nos  edocere  dignaretur  aliquid  a  nobis  diceretur.  Et  quidem,  nisi  
propter  multa  interposita  propositum  et  promissum  nostrum  forte  exciderit,  de  hac  
tertia  triumphali  unitate  naturae,  et  gratiae  nostra  certe  intentio  principalis.  Si  enim,  
ut  supra  satis  ostendimus  et  sic  argumentando  praemisimus,  [Col.1391B]  inter  
imperatorem  et  militem  in  via  et  vita  hac  tam  varia,  tam  diversa,  tam  multiplici  et  
invisibili  pugna  et  invisibili  palma,  tanta  fuit  conformitas  in  invisibili  palma,  quanta  
erit  inter  ipsos  in  patria  unitas.  Unde  et  de  hac  militantis  ad  triumphantis  Ecclesiae  
unitatem,  quasi  de  exteriori  sanctuario  ad  interius,  et  etiam  quasi  ad  interiorem  
sponsi  et  sponsae  thalamum,  in  quo  post  poenas  et  pugnas,  post  sudores  et  labores,  
imperator  et  miles  conquiescunt,  prout  peregrinis  et  advenis  permissum  fuerit,  
amodo  nobis  appropinquandum.  
Verum  antequam  versus  thalamum  moveamus  pedem,  ne  ad  thalamum  inverecunde  
pulsantes  vel  [Col.1391C]  temere  turpem  patiamur  repulsam,  sponsi  et  sponsae  
cubiculariam  totius  amoris  praelo  cutoriam,  tanquam  concionatricem  omnium  
consciam,  et  nobis  a  primis  annis  aliquantulum  familiarem  interpellemus,  
prophetiam  nominatam  quae  viae  nostrae  versus  thalamum  dux  nostra  et  secreta  
praeambula  sit.  Ni  fallor,  ipsa  utpote  ab  annis  familiaris  mea  et  amica,  etsi  liberum  
non  possit  vel  audeat  concedere  introitum,  tamen  prope  post  se  ducendo  contiguum  
quoad  licuerit,  indulgebit  accessum.  
 
 
DE  ILLA  TRIUMPHALI  UNITATE  NATURAE  ET  GRATIAE  DE  QUA  PRINCIPALITER  
INTENDIT  PLENE  AGIT  TERTIO  MELO  DE  IPSA  JAM  CLARE  ET  APERTE  RESONANTE.  24  
NOTULA.  
Et  ut  de  Scripturis  propheticis  unam  eligam  sponsi  et  sponsae  familiariorem  
cubiculariam,  sicut  [Col.1391D]  totius  amoris  concionatricem  et  consciam,  haec  est  
illa  cubicularia  per  quam  sponsus,  imo  propter  unitatem  tantam  nescio  sive  sponsus  
sive  sponsa  sic  loquitur.  Sicut  sponso  alligavit  mihi  mitram  et  sicut  sponsam  ornavit  
me  ornamentis.  Ecce  quia  splendor  ille  gloriae  et  figura  paternae  substantiae  et  vitae  
aeternae  candor.  Haeres  universorum  qui  sponsus  est  ob  praecipui  et  
incomprehensibilis  amoris  unitatem  se  sponsum  et  etiam  se  sponsam  nominat.  Cui  
etiam  in  tantae  unitatis  et  privilegiati  amoris  signum  sponsae  suae  a  nomine  suo  
impertit  nomen,  a  Christo  vocata  Christiana.  Et  hoc  non  solum  in  via,  sed  et  in  patria  
in  illa  mille  millium  angelorum  multitudine  non  quidem  angelica  sed  Christiana,  hoc  
tanquam  homine  proprio  agnita  et  [Col.1392A]  distincta  ab  angelis  summo  regis  filio  
sponso  suo  unita  sic,  sicut  in  una  carne  et  in  uno  corde,  et  sicut  in  uno  nomine  et  in  
una  voce;  omnibus  sanctorum  spiritibus  tunc  quasi  uno  sancto  Spiritu;  omnibus  
quippe  ad  illum  vere  sicut  ineffabiliter  et  inexcogitabiliter  grandem  spiritum  per  
incomprehensibiliter  gratam,  jucundam  et  indeficientem  naturae  et  gratiae  unitatem  
tunc  unitis.  Inde  jam  procul  semota  omni  loci  distantia,  omni  intervallo  temporis,  
omni  objectu  corporis,  omni  etiam  schismate  cogitationis  vel  operis.  Prima  et  
principali  unitate  simile  per  hanc  naturae  et  gratiae  unitatem,  tunc  inter  caput  et  
corpus,  inter  sponsum  et  sponsam,  Christum  et  Ecclesiam,  operante  per  gratiam,  
quod  ipsa  ab  aeterno  est  inter  Patrem  et  Filium  et  [Col.1392B]  Spiritum  sanctum  per  
naturam;  ut  sint  quasi  unum  tunc  caput  et  corpus,  sponsa  et  sponsus,  Ecclesia  et  
Christus.  Huic  etiam  naturae  et  gratiae  unitati  prima  illa  et  principalis  adeo  familiaris,  
amica,  et  adeo  eam  desiderans,  quod  ut  consociaret  hanc  sibi,  semetipsam  exinanivit  
per  illam  secundam,  quam  praeostendimus,  solius  gratia  istam  in  semetipsa  operans  
et  per  se  ipsam.  Unde,  ni  fallor,  forte  cogitabit  jam  quis  istam  tertiam  naturae  et  
gratiae  inter  sponsum  et  sponsam  unitatem  aut  digniorem  aut  saltem  condignam  
secundae  illi  quae  est  solius  gratiae  qua  Verbum  caro  factum  est,  Deus  in  homine,  et  
homo  Deus.  Cogitabit,  inquam,  sic  quandoquidem  illa  propter  istam:  illa  videlicet  
quae  est  solius  gratiae  propter  istam  quae[Col.1392C]  gratiae  est  et  naturae.  Verum  
quis  hoc  audeat  diffinire,  quisve  discutere,  quis  audeat  praeferre  aut  etiam  
coaequare  sponsi  et  sponsae  unitatem  ipsius  Verbi  Altissimi  unientis  et  unitae  sibi  
carnis  unitati?  Aut  e  diverso,  si  non  praeferre,  quis  postponere  audeat?  
Quandoquidem  illud  Verbi  et  carnis  propter  istam  sponsi  et  sponsae  unitatem:  et  
etiam  cum  hoc  constet,  quod  mystica  imperatoris  caro  et  invisibilis  quae  est  fidelium  
unitas  visibili  illa  Christi  carne  gravi  et  corpulenta,  quam  de  Virgine  traxit  multo  sit  
dignior  et  multo  charior  ipsi  imperatori.  Et  inter  causas  illas  haec  ut  videtur  
potissimarum  una,  quia  propter  hanc  carnem  suam  mysticam  et  invisibilem  visibilem  
illam  assumpsit  et  univit  sibi.  Et  propter  hanc  illam  probris,  contumeliis,  flagellis,  
sputis  et  [Col.1392D]colaphis,  et  multiplici  miseriae  et  ignominiae  exposuit,  per  totos  
triginta  tres  annos  hanc  invisibilem  et  propter  hanc  in  carne  sua  visibili  operans  et  
laborans.  Et  haec  quidem  et  similia  his  ad  praeferendam  aut  quia  praeferre  forte  
nemo  qui  audeat,  saltem  ad  coaequandam  unitatem  unitati  induci  possunt.  
Verum  nemo  nostrum  ad  hunc  sponsi  et  sponsae  thalamum  appropinquans,  ubi  
sponsus  in  lecto  est,  et  sponsa  in  tanto  unitatis  amplexu;  nemo,  inquam,  nostrum  
clamet,  nemo  obstrepet,  nemo  procaciter  pulset.  Amica  illa  nostra  et  familiaris  
praenominata  sponsi  et  sponsae  cubicularia  viae  nostrae  versus  thalamum  huc  
usque  dux  nostra  et  praeambula  hic  stare  jubet.  Hic  quiescere  nobis  
insusurrat:  Secretum,  [Col.1393A]  inquit,  meum  mihi,  secretum  meum  mihi  (Isa.  
XXIV).  Et  illud  etiam  quasi  comminando  instillat:  Qui  dat,  inquit,  secretorum  
scrutatores,  quasi  non  sint,  et  judices  terrae  velut  inane  fecit  (Isa.  XL).  Unde  et  hoc  
bonum  et  decet  sic,  ut  quisque  nostrum  versus  thalamum  tendens  linguam  suam  
reprimat,  verbis  parcat,  et  solum  intra  se  cogitet  quid  voluerit,  et  qualiter  ad  
praemissa  moveatur:  utinam  juxta  quod  principalis  unitas  utriusque  amica  unitatis  
sibi  revelare  dignita  fuerit.  Unum  tamen  est  quod  quia  video  audeo  quod  inter  
verbum  uniens  et  unitam  sibi  carnem,  cum  sit  quaedam  privilegiata  nova  inaudita  et  
singularis  unitas,  videri  tamen  potest  quod  etsi  illa  sui  singularitate  sit  admirabilior,  
tertia  tamen  haec  pro  sui  communione  sit  fructuosior,  qua  universa  capitis  
membra  [Col.1393B]  capiti  uniuntur,  ut  per  eam  sit  Christus  integer  caput  cum  
membris.  Sed  quid  sic  distinguo  inter  duas  unitates  has,  illam  quasi  praedicans  
admirabiliorem,  sed  istam  fructuosiorem  videri  posse.  Nisi  amicam  illam  meam  ego  
versus  sponsi  et  sponsae  thalamum  tendens  viae  ducem  praehaberem  et  
praeambulam  per  facile  errare  posse  in  invio  et  non  in  via.  Prior  quippe  illa  Verbi  et  
carnis  unitas  solius  gratiae  revera  sicut  admirabilior,  sic  etiam  si  quis  velit  attendere  
et  fructuosior  est.  Totius  quippe  istius  tertiae  unitatis  nostrae  fructus  per  illam  est  et  
ex  illa.  Verum  et  ut  hic  ad  superiora  respondeam,  quibus  videri  poteram,  istam  
unitatem  naturae  et  gratiae  illi  secundae  solius  gratiae  unitati  praeferre  velle  aut  
saltem  coaequare  id,  [Col.1393C]  sicut  nunc  breviter  dico  et  absolute,  quia  etsi  
secunda  illa  Verbi  et  carnis  unitas  propter  hanc  tertiam  sponsi  et  sponsae  unitatem  
sit  facta,  multo  tamen  sicut  mihi  visum  dignior  illa  secunda,  quam  haec  tertia,  quia  
sic  facta  est  illa  secunda  propter  hanc  tertiam,  ut  et  haec  tertia  facta  sit  per  
secundum.  Et  ita  secunda  illa  et  causa  et  operatrix  est  istius  tertiae  imo  cooperatrix.  
Prima  siquidem  et  principalis  unitas  operata  est  secundam  propter  tertiam,  et  
postea  eadem  prima  et  principalis  unitas  operata  est  tertiam  per  secundam.  De  
mystica  tamen  Christi  carne  et  illa  quidem  quam  traxit  de  Virgine,  de  qua  tam  hac  
quam  illa  supra  tetigimus  secus.  Longe  quippe  alia  ratio  hic  aliam  reformat  
censuram.  Sed  de  hoc  alias.  Unde,  ut  ad  proxima  redeam,  etsi  unitatem  hanc  
nostram  tertiam  illi  unitati  solius  gratiae  similiter  [Col.1393D]  nostrae  praeferre  aut  
etiam  coaequare,  non  audeam  tamen  pro  tertiae  hujus  unitatis  nostrae  dignitate  cui  
etsi  in  mortalis  vitae  hujus  via  sic  multipliciter  nunc  distractus,  dilaceratus  sim,  et  
convulsus,  saltem  per  mortem  per  incinerationem,  et  per  ignem  spero  me  
adjungendum  adhuc;  pro  hujus,  inquam,  tertiae  nostrae  unitatis  dignitate  unum  
audeo  et  allegabo  nunc  unum.  Nam  id  profecto  verum  et  nemo  dubitet,  hoc  quippe  
jam  ostendetur,  hujus  tertiae  unitatis  nostrae  secunda  illa  Verbi  et  carnis  unitas  
praeclarum  gloriosum  et  exquisitissimum  exemplar  est.  Unde  et  qualis  nunc  est  inter  
Verbum  et  carnem,  talem  in  regno  illo  unitatis  et  pacis  inter  sponsum  et  sponsam  
unitatem  exspectamus.  Hoc  significante  nobis  Spiritu  sancto  per  
Verbum  [Col.1394A]  Patris  sic  sibi  uniens,  hominem  consimilem  fieri  posse,  et  etiam  
nos  sperare  debere  unitatem  inter  dilectum  et  dilectam  Christum  dico  et  Ecclesiam.  
Unde  et  quemadmodum  pluries  cum  corde  meo  meditor,  qui  ab  aeterno  omnia  
praescivit,  talem  hominem  condidit  cujus  natura  ut  uniretur  Divinitati  congrueret,  et  
quam  Divinitas  ipsa  non  dedignaretur  nec  abhorreret,  sed  potius  quasi  affectaret  ad  
uniendum  sibi.  Quod  tam  dignum,  tam  inauditum  naturae  humanae  privilegium  nec  
naturae  angelicae  nec  alii  omnino  naturae  arbitror  in  ipsa  sui  creatione  insertum,  ut  
Divinitas  affectaret  naturae  alterius  praeterquam  solius  hominis  unire  sibi  naturam.  
Utrum  etiam  aliam  sicut  nec  univit  an  etiam  unire  sibi  posset  sicut  nec  asserere  nec  
negare  nunc  praesumo.  [Col.1394B]  Unde  et  omittentes  nunc  hoc  ad  gloriosum  illud  
et  expressum  unitatis  nostrae  exemplar  recurramus.  Talem  etenim  speramus  nobis  
inter  sponsum  et  sponsam  naturae  nostrae  et  gratiae  unitatem  futuram,  qualem  jam  
videmus  praecessisse  solius  gratiae  unitatem  inter  Deum  solum  et  solum  et  unum  et  
unicum  hominem  Christum  Jesum.  Talem  dico  nec  tamen  omnino  talem,  sed  
expressissime  quidem  talem.  Nam  quis  credet  fidei  nostrae?  Quis  nostrae  tam  novae  
tam  inauditae  mutationi?  Sed  quid  dico,  mutationi:  imo  transmutationi,  imo  quid  
etiam  hic  de  mutatione  seu  transmutatione  vel  fiat  mentio.  Transubstantiatio  videtur  
potius  hic  quam  mutatio  ulla  vel  transmutatio,  homine  tunc  quasi  
transubstantiato  [Col.1394C]  in  Deum,  et  hominis  natura  quasi  in  unam  deitatis  
naturam.  Primis  etiam  animi  motibus  in  hac  velut  quadam  transubstantiatione  
absorptis,  beata  tunc  anima  prae  tanta  gratia  et  gloria,  per  amoris  spiritum  
vehementem  velut  in  sempiternum  transubstantiata  ardorem.  Ardorem  nomino,  
quia  amica  mea  et  familiaris  viae  meae  versus  thalamum  dux  et  praeambula  inter  
viandum  suggessit  mihi  nunc  sic.  Quae  de  thalamo  praelocuta  hoc  ipsum  ardoris  
nomen  quodam  loco  posuerat  quaerens  quis  dignus  foret  habitare  in  thalamo  
hoc.  Quis,  inquiens,  poterit  habitare  ex  vobis  cum  igne  devorante?  quis  habitabit  ex  
vobis  cum  ardoribus  sempiternis?  (Isa.  XXXIII.)  Et  responsum  mox  subjicit:  Qui  
ambulat,  inquit,  in  justitiis  et  loquitur  veritatem.  Qui  projicit  avaritiam  ex  calumnia  et  
excutit  manus  suas  [Col.1394D]  
 

Vous aimerez peut-être aussi