Br.

protokola 003-DRI/17

TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
3 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 490 kWe

INVESTITORI: ALEKSANDAR STANIVUKOVIĆ

ALEKSANDAR AĆIMOVAC

NOSILAC IZRADE: „EKODOZVOLA“ d.o.o. Banja Luka

Jul, 2017 godine
SADRŽAJ:
1. OPŠTA DOKUMENTACIJA................................................................................................6
2. UVOD............................................................................................................................... 19
3. ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA...................................................................................21
4. KOGENERACIJA............................................................................................................. 22
4.1 Generator toplote........................................................................................................ 24
4.1.1 Postrojenje za sagorijevanje biomase......................................................................25
4.2 Generator električne energije......................................................................................34
4.2.1 Proces sa parnom turbinom.....................................................................................34
4.2.2 ORC- Organski Rankineov ciklus.............................................................................36
5. EMISIJA ZAGAĐUJUĆIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA..............38
6. ENERGENT- DRVO I DRVNI OTPAD..............................................................................43
7. ENERGETSKI BILANS....................................................................................................49
7.1 Bilans planirane potrošnje energije..............................................................................49
7.2 Energetski bilsan kogenerativnog postrojenja.............................................................50
7.3 Dostupnost energenta potrebnog za predloženi sistem...............................................52
8. PREDLOŽENI SISTEM KOGENERATIVNOG POSTROJENJA.......................................54
8.1 Sistem za pripremu, transport i skladištenje energenta;..............................................55
8.1.1 Sistem za usitnjavanje drvnog otpada......................................................................55
8.1.2 Dnevno skladište i transport energenta....................................................................56
8.2 Generator pare- parni kotao........................................................................................62
8.2.1 Pogonske karakteristike kotla...................................................................................62
8.2.2 Opis procesa rada parnog kotla................................................................................63
8.2.3 Dijelovi parnog kotla.................................................................................................65
8.2.4 Multiciklon za odvajanje krupnijih čvrstih čestica......................................................68
8.2.5 Elektrostatski filter....................................................................................................69
8.2.6 Odpepeljavanje kotla................................................................................................70
8.3 Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju električne energije........71
8.3.1 Parna turbina............................................................................................................ 71
8.3.2 Reduktor................................................................................................................... 72
8.3.3 Generator................................................................................................................. 72
8.4 Energetski transformatori i transformatori vlastite potrošnje........................................74
8.5 Postrojenje srednjeg napona.......................................................................................74
8.6 Priključak na mrežu.....................................................................................................74
8.7 Vlastita potrošnja elektrane.........................................................................................74
8.8 Sistem upravljanja.......................................................................................................76
8.9 Mjerenje...................................................................................................................... 77
8.10 Zaštita....................................................................................................................... 77
8.11 Signalizacija............................................................................................................... 77
8.11.1 Signalizacija i alarmi...............................................................................................78
8.11.2 Sistem jednosmjernog napona...............................................................................78
8.11.3 Komunikacije.......................................................................................................... 78
8.11.4 Sistem uzemljenja...................................................................................................79
8.11.5 Polaganje kablova..................................................................................................79
8.11.6 Mjerenje električne energije....................................................................................80
8.12 Sistem za pothlađivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare................................80
8.13 OBJEKAT KOGENERATIVNOG POSTROJENJA.....................................................81
9. ORGANIZACIONI I KADROVSKI ASPEKTI EKSPLOATACIJE POSTROJENJA.............83
10. DINAMIKA IZGRADNJE POSTROJENJA......................................................................83
10.1 Opšti uslovi izvođenja................................................................................................83

2
 10.2 Faze i etape izvođenja...............................................................................................86
10.3 Dinamički plan izvođenja radova...............................................................................87
10.4 Dinamika ulaganja finansijskih sredstava..................................................................88
10.5 Organizacija i sistem upravljanja realizacijom projekta..............................................88
11. ANALIZA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE........................................................................89
11.1 Cilj i obim analize.......................................................................................................89
11.2 Zakonski okviri........................................................................................................... 89
11.3 Zaštita vazduha......................................................................................................... 91
11.4 Zaštita vode............................................................................................................... 93
11.5 Zaštita prirodnih i ostalih dobara................................................................................95
11.6 Zaštita od buke.......................................................................................................... 95
11.7 Emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja...........................................96
11.8 Tehničke mjere zaštite...............................................................................................97
11.9 Organizacione mjere zaštite......................................................................................98
12. UTICAJ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA OKOLINU.......................................98
12.1 Privremeni uticaj........................................................................................................98
12.2 Trajni uticaj................................................................................................................ 99
12.3 Uticaj u akcidentu......................................................................................................99
12.4 Okolinsko upravljenje i obuka..................................................................................101
12.5 Plan praćenja okolinskog uticaja (monitoring).........................................................101
13. PROCJENA SMANJENJA EMISIJE UGLJEN DIOKSIDA............................................102
14. TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA.................................................................................104
14.1 Rezime ekonomsko-finansijske analize...................................................................112
15. ZAKLJUČAK U VEZI SA OPRAVDANOSTI INVESTICIJE...........................................114
16. ZBIRNA OCJENA TEHNO-EKONOMSKE ANALIZE OPRAVDANOSTI.......................115
17. PRILOG 1 SITUACIONI PLAN POSTROJENJA...........................................................116
18. PRILOG 2 DISPOZICIJA OPREME..............................................................................117
19. PRILOG 4 TEHNOLOŠKA ŠEMA.................................................................................118
20. PRILOG 5 VODENA PARA/ IAPW97............................................................................119

Lista slika:
Slika 1: Kružni tok tvari pri sagorijevanju biomase.................................................................20
Slika 2: Situacioni plan lokacije za izgradnju kogeneracionog postrojenja.............................21
Slika 3: Tehnologije korištenja biomase u kogeneraciji..........................................................23
Slika 4: Dijelovi kotla na drvni otpad......................................................................................24
Slika 5: Ložišta sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju.................................29
Slika 6: Ložišta sa sagorijevanjem u cirkulirajućem fluidizovanom sloju................................31
Slika 7: Šema reaktora za uplinjavanje biomase...................................................................32
Slika 8: Protustrujni i istostrujni proces gasifikacije................................................................33
Slika 9: Parno-turbinsko postrojenje sa protivpritisnom turbinom u sistemu kogeneracije.....35
Slika 10: Parno-turbinsko postrojenje sa kondenzacionom turbinom u sistemu kogeneracije
.............................................................................................................................................. 36
Slika 11: ORC kogenerativni sistem......................................................................................37
Slika 12: Forme drveta i drvnog otpada.................................................................................47
Slika 13: Sistemi za izuzimanje bio energenta sa skladišta...................................................61
Slika 14: Parna turbina sa regulisanim oduzimanjem pare....................................................72
Slika 15: Situacioni plan predloženog CHP sistema..............................................................82

3
Lista dijagrama:
Dijagram 1: Klasifikacija ložišnih sistema u zavisnosti od veličinepostrojenja i oblika biomase
.............................................................................................................................................. 25
Dijagram 2: Energetska vrijednost drvene sječke u zavisnosti od vlažnosti..........................46
Dijagram 3: Energetski bilans za predloženo stanje..............................................................50
Dijagram 4: Protokol za provjeru mogućnosti iskorištavanja drvnog pepela..........................70
Dijagram 5: Pravac cijene energije......................................................................................106
Dijagram 6: Neto sadašnja vrijednost (NPV)........................................................................111
Dijagram 7: Interna stopa povrata (IRR)..............................................................................111

Lista tabela:
Tabela 1: Karakteristike CHP sistema...................................................................................23
Tabela 2: Finansijski parametri kogeneracijskog postrojenja na biomasu..............................37
Tabela 3: Sastav pepela nastalog sagorijevanjem biomase..................................................41
Tabela 4: Energetska vrijednost drvene sječke u zavisnosti od vlažnosti..............................46
Tabela 5: Toplotna moć pojedinih drvnih vrsta.......................................................................47
Tabela 6: Omjer zapremine pojedinih formi drveta................................................................48
Tabela 7: Specifična težina drveta.........................................................................................48
Tabela 8: Specifična toplotna moć drveta po jedinici zapremine............................................48
Tabela 9: Bilans potrošnje energije za predloženo stanje......................................................49
Tabela 10: Energetski bilans kogenerativnog postrojenja......................................................50
Tabela 11: Potreban drvni otpad za predloženo stanje..........................................................52
Tabela 12: Potrebna drvna sječka G30 za predloženo stanje................................................52
Tabela 13: Potrebna drvna sječka G50 za predloženo stanje................................................53
Tabela 14: Klasifikacija drvne sječke u skladu sa ONORM M7133........................................56
Tabela 15: Procjena gubitaka biomase u toku skladištenja....................................................58
Tabela 16: Dozvoljena emisija gasova kotla na drvnu sječku................................................62
Tabela 17: Stehiometrijske karakteristike pojedinih komponenti bio energenta.....................63
Tabela 18: Potrošnja električne energije u CHP....................................................................75
Tabela 19: Granične vrijednosti zagađenja vazduha.............................................................92
Tabela 20: Ciljane vrijednosti zagađenosti vazduha..............................................................92
Tabela 21: Granične vrijednosti vazduha – GV u cilju zaštite ekosistema.............................92
Tabela 22: Pragovi uzbune....................................................................................................92
Tabela 23: Granične vrednosti emisije za nova ložišta na čvrsto gorivo kapaciteta  300
MWth, mg/m3........................................................................................................................ 93
Tabela 24: Fizičko-hemijske karakteristike vodotoka po klasama kvaliteta (Sl. glasnik RS br.
42/2001)................................................................................................................................ 93
Tabela 25: Maksimalne količine štetnih materija koje se smiju unositi u površinske vode (Sl.
glasnik RS br. 44/2001)......................................................................................................... 94
Tabela 26: Dopušteno vrijeme izlaganja buci u odnosu na nivo buke....................................95
Tabela 27: Stehiometrijska analiza sagorijevanja drvnog otpada..........................................96
Tabela 28: Specifična emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja.....................97
Tabela 29: Područja opasnosti od požara............................................................................100
Tabela 30: Rekapitulacija investicionog ulaganja u kogenerativno postrojenje....................106
Tabela 31: Proizvodna cijena električne energije u kogenerativnom postrojenju.................107
Tabela 32: Kamatne stope u BiH za period 2012-2015.......................................................108
Tabela 33: Specifični investicioni troškovi............................................................................112
Tabela 34: Profil proizvodne cijene električne energije........................................................112

4
 Projekat: TEHNO – EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI KOGENERATIVNOG
POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD 3 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 490 kWe

INVESTITOR: ALEKSANDAR STANIVUKOVIĆ

ALEKSANDAR AĆIMOVAC

Adresa: Banja Luka

Projektanti za faze:

Glavni arhitektonski projekat mr Nataša Pristaš, dipl.inž.arh. ___________________

Glavni građevinski projekat Ljubislavka Vukojević,di.inž.građ. ___________________
Glavni projekat vodovoda i kanalizacije Mirosla Gatarić, dipl.inž.građ. ___________________
Glavni projekat elektroinstalacija Dragoljub Sember, dipl.inž.el. ___________________
Glavni projekat mašinskih instalacija Dragan Tadić, dipl.inž.maš. ___________________

Broj projekta: 003-DRI/17

Datum izrade projekta: Jul, 2017. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kostić dipl.inž.maš./

5
1. OPŠTA DOKUMENTACIJA

1. Licence i rješenja firme

2. Rješenje o imenovanju glavnih projektanata za pojedine faze tehničke dokumentacije
3. Licence projektanata

6
7
8
9
10
11
Na osnovu člana 111. Zakona o uređenju prostora i građenju (“Službeni glasnik Republike
Srpske”, broj 40/13) i člana 12. Pravilnika o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije
(“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 101/13), direktor preduzeća Ekodozvola donosi:

RJEŠENJE

o imenovanju glavnih projektanata za pojedine faze tehničke dokumentacije

TEHNO–EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
3 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 490 kWe

Imenuju se slijedeća stručna lica:

Ahitektonski dio mr Nataša Pristaš, dipl.inž.arh. ___________________

Građevinski dio Ljubislavka Vukojević,di.inž.građ. ___________________
Hidro dio Miroslav Gatarić, dipl.inž.građ. ___________________
Elektro dio Dragoljub Sember, dipl.inž.el. ___________________
Mašinski dio Dragan Tadić, dipl.inž.maš. ___________________

Broj projekta: 003-DRI/17

Datum izrade projekta: Jul, 2017. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kostić dipl.inž.maš./

13
14
15
16
17
 IZJAVA

KOJOM SE POTVRĐUJE DA JE TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
3 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 490 kWe

Na k.č. 483/RS3 KO Drinić, Drinić RS

– U skladu sa odredbama Zakona o uređenju prostora i građenju („Službeni glasnik

Republike Srpske”, broj 40/13) i drugim propisima koji se odnose na uređenje prostora i
izradu tehničke dokumentacije, te važećim standardima i normativima;
– U skladu sa važećom planskom dokumentacijiom.

KOORDINATOR PROJEKTA :

Dragan Tadić dipl. ing. maš.

______________________

Broj projekta: 003-DRI/17

Datum izrade projekta: Jul, 2017. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kostić dipl.inž.maš./

2. UVOD

Strateški cilj energetske politike jeste povećanje udjela obnovljivih izvora energije u
neposrednoj potrošnji, pri čemu se najveće povećanje očekuje u korištenju biomase u
energetske svrhe. Potencijal biomase u Republici Srpskoj je znatan i obuhvata šumski i
drvno-industrijski ostatak, ogrjevno drvo, ostatak iz poljoprivrede, te biomasu prikupljenu pri
održavanju cesta i infrastrukturnih objekata. U narednom periodu predviđa se povećanje
korištenja biomase u energetskim pretvorbama kako zbog primjene poticajnih mjera, tako i
zbog razvoja domaće drvoprerađivačke industrije.

Uspostavom poticajnog zakonodavnog okvira za proizvodnju električne energije iz obnovljivih

izvora energije i kogeneracije povećane su aktivnosti planiranja i realizacije projekata
izgradnje novih i revitalizacije starih energetskih postrojenja za iskorištavanje drvnog ostatka.

Kogeneracija je pojam koji označava kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije.

Kogeneracija se na engleskom govornom području najčešće naziva Combined Heat and
Power, skraćenica CHP.

Poznato je da kombinovanom proizvodnjom električne i toplotne energije može da se poveća

ukupni stepen korisnosti, koji u nekim slučajevima dostiže i preko 85%.

Osnovni smisao kogeneracije je da se podrži proizvodnja električne energije time što se dio
primarne energije goriva, koji nije moguće transformisati u električnu, iskoristi za potrebe
procesa proizvodnje.

Značaj primjene kogeneracije uočena je u Evropskoj uniji, te su Direktivom 2004/8/EC

(Anonim, 2004), definisane mjere i podsticaji koje zemlje članice moraju da sprovedu radi
postizanja boljeg iskorišćenja primarne energije uvođenjem kogeneracije, gde god je to
moguće.

Kogenerativna postrojenja na biomasu imaju izrazito visoku efikasnost i pozitivan učinak na

životnu sredinu.

Glavna prednost biomase u odnosu na fosilna goriva je njezina obnovljivost što je uz njenu
održivu proizvodnju, garancija trajne dostupnosti. Međutim ništa manje važna nije činjenica
da nema opterećenja atmosfere ugljendioksidom CO2 pri korištenju biomase kao goriva tj.
biomasa je CO2 neutralno gorivo.

Budući da je količina emitovanog CO2 pri izgaranju biomase koja dospije u atmosferu
jednaka količini apsorbovanog CO2 prilikom rasta biljke koju ona uzme iz atmosfere prilikom
rasta. Nastaje kružni tok kojim se sve tvari iznova koriste. Čak i pepeo koji nastaje
sagorijevanjem drveta ostaje u ovom kružnom toku, pošto nalazi svoju upotrebu kao gnojivo
(povratak minerala).

Ovaj zatvoreni kružni tok postoji i kada se biomasa ne koristi za stvaranje energije
izgaranjem. To je prirodni zatvoreni tok. Naime i drvo koje trune, odnosno propada oslobađa
CO2, minerale, vodu, kao i energiju, samo što je ovaj proces mnogo sporiji nego proces
izgaranja.

19
 Slika 1: Kružni tok tvari pri sagorijevanju biomase

Dakle biomasa se može smatrati CO2 neutralnim gorivom, a CO2 spada u stakleničke
gasove koji oštećuju Zemljinu atmosferu. Protokolom iz Kyota, traži se smanjenje emisije
stakleničkih gasova pa i CO2.

Prilikom donošenja investicijske odluke u prvi plan se stavlja pitanje izbora tehnologije i
veličine kogeneracijskog postrojenja koje će tokom eksploatacijskog razdoblja omogućiti
siguran, tehnički i ekonomski optimalan, te ekološki prihvatljiv po*gon. Kod određivanja
optimalne veličine postrojenja uobičajeno se razmatra mogućnost nabavke dodatnih količina
drvnog ostatka, prvenstveno šumske sječke , pa se u skoroj budućnosti može očekivati rast
potražnje za ovim energentom.

Izvjesno je da će na tržištu šumske biomase vlasnicima energetskih postrojenja konkurirati

proizvođači iverice, peleta, industrija papira, kao i kupci koji već danas otkupljuju viškove
drvne biomase i izvoze ih u susjedne zemlje. Realno je pretpostaviti da će se za energetske
pretvorbe povremeno morati koristiti i biomasa lošije kvalitete što će se neminovno odraziti
na pogonske karakteristike kogeneracijskog postrojenja. Očekivani porast potražnje za
šumskom sječkom inicirao je osnivanje specijalizirane tvrtke za prikupljanje, iveranje i
dopremanje šumske biomase.

Prilikom izbora tipa, veličine i konfiguracije kogeneracijskog postrojenja u okvirima zadane

toplinske potrošnje potrebno je analizirati niz tehničkih i financijskih parametara kao što su:
iskoristivost (ukupna i električna), raspoloživost, pouzdanost, složenost održavanja,
karakteristike pogona na nižim opterećenjima, vlastita potrošnja električne energije, nivo
automatizacije, visina investicije...

Pri analizi u obzir treba uzeti ne samo podatke koje deklariraju proizvođači opreme nego i
podatke o sličnim postrojenjima koja su u pogonu. U nedostatku novijih domaćih iskustava
potrebno je objektivno i nepristrano analizirati podatke o trenutnomom stanju tehnologija kao
i podatke o pogonu kogeneracijskih postrojenja loženih drvnom biomasom.

20
3. ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA

Na lokaciji pogona XXXXX

Slika 2: Situacioni plan lokacije za izgradnju kogeneracionog postrojenja

21
4. KOGENERACIJA

Pod kogeneracijom se podrazumjeva postupak istovremene proizvodnje električne i korisne

toplotne energije u jedinstvenom procesu. Kogeneracija koristi otpadnu toplotu koja nastaje
uobičajenom proizvodnjom električne energije u termoenergetskim postrojenjima koja se
koristi za grijanje ili u drugim proizvodnim procesima. Osnovna prednost kogeneracije je
povećana efikasnost energenta u odnosu na konvencionalne elektrane koje služe samo za
proizvodnju električne energije ili industrijske sisteme koji služe samo za proizvodnju pare ili
tople/vrele vode za tehničke procese. Prilikom klasične proizvodnje električne energije, veći
dio energije ispušta se u okolinu kao otpadna toplota, a u kogeneraciji ta toplotna energija
postaje korisna.

U prosječnoj termoelektrani na ugalj iskoristivost postrojenja se kreće od 35-40%. Više od

polovine energije nepovratno se troši kroz kondenzaciju i gubitke u samom sistemu.
Prosječna kotlovnica za zagrijavanje ima stepen efikasnosti 70-82%. Ukupan stepen
efikasnosti sistema sa odvojenom proizvodnjom toplotne i električne energije iznosi 57,5%.

U kogenerativnom postrojenju se dio energije se koristi u primarnoj namjeni (proizvodnja

električne energije, proizvodnja tehnološke pare, zagrijavanje a objekata) a preostala
(otpadna) energija se koristi u sekundarne svrhe ( zagrijavanje objekata, pogon sušara,
itd…) te se na taj način ostvari iskoristivost postrojenjau granicama od 70 do 85 %.
Postrojenje je efikasnije ako je mjesto potrošnje toplotne energije bliže mjestu proizvodnje.

U praksi se koriste razne izvedbe kogenerativnih postrojenja u odnosu na: gorivo, tip kotla,
energetske potrebe (primarno toplotna ili električna energija), način korištenja toplotne
energije, tip turbine...

Proizvedena toplotna energija u uređajima za spaljivanje biomase se može koristiti za

proizvodnju električne energije i podržavanje tehnoloških procesa a otpadna toplota za
zagrijavanje objekata i pripremu PTV.

Postrojenja koja proizvode toplotnu energiju i dio te toplotne energije koriste za proizvodnju
drugog vida energije (mehanička, električna...) se nazivaju kogenerativna postrojenja.

22
Pretvorba toplotne energije u drugi vid energije (električnu i mehaničku) se može vršiti u
nekoliko procesa.

Na sledećem blok dijagramu dat je pregled raspoloživih tehnologija pretvorbe toplotne

energije u mehaničku i električnu energiju.

Slika 3: Tehnologije korištenja biomase u kogeneraciji

Prikaz karakteristika pojedinih CHP sistema je dat u sledećoj tabeli.

Tabela 1: Karakteristike CHP sistema
Godišnja Odnos
Električna Električni učinak Ukupna
prosječna električne i
CHP sistem snaga pri opterećenju efikasnost
raspoloživost toplotne snage
[MW] % 100% 50% % -
Parna turbina 0,5-100 90-95 14-35 12-28 60-85 0,1-0,5
Plinska turbina
0,1-100 90-95 25-40 18-30 60-80 0,5-0,8
otvorenog ciklusa
Plinska turbina
zatvorenog 0,5-100 90-95 30-35 30-35 60-80 0,5-0,8
ciklusa
Joule-Rankin
kombinovani 4-100 77-85 35-45 25-35 70-88 0,6-2,0
ciklus
Dizel motor 0,07-50 80-90 35-45 32-40 60-85 0,8-2,4
Klipni motor sa
unutrašnjim 0,015-2 80-85 27-40 25-35 60-80 0,5-0,7
sagorijevanjem
Stirlingov motor 0,003-1,5 85-90 35-50 34-49 60-80 1,2-1,7

U praksi se najčešće susreću postrojenja sa parnom i plinskom turbinom, dizel motor i ORC
sistem.

Svako CHP postrojenje sa proizvodnjom električne energije sadrži:

- Generator toplotne energije;
- Generator električne energije.

23
 4.1 Generator toplote

Para za potrebe parne turbine se proizvodi u kotlovima koji mogu imati različite sisteme
spaljivanja energenta u ložištu.

Drvo i drvni otpad se koriste kao energent u proizvodnji toplotne energije procesom
spaljivanja (oksidacije) u zatvorenim i otvorenim ložištima.

Proizvodnja toplote iz drveta i drvnog otpada može biti direktna u kotlovnicama gdje se
dobijena toplota direktno koristi za zagrijavanje objekata i proizvodnju PTV i indirektno u
kogeneracijskim postrojenjima gdje se nakon iskorištenja dijela toplotne energije za
proizvodnju električne energije ili drugu svrhu (podržavanje proizvodnog procesa,
proizvodnju pare itd...) ostali dio toplote koristi za zagrijavanje objekata i proizvodnju PTV.
U kogeneracijskoj proizvodnji električne i toplotne energije iz biomase dominira tehnologija
direktnog sagorijevanja čvrste biomase u ložištima termoenergetskih postrojenja.

Načelno se razlikuju dva tipa sagorijevanja čvrste biomase:

- samostalno, u postrojenjima manje i srednje snage;
- te suizgaranje (suspaljivanje) s fosilnim gorivima (najčešće ugljenom) u postrojenjima
srednje i velike snage.

Kapacitet postrojenja za samostalno sagorijevanje biomase (na rešetki ili u fluidiziranom

sloju) određen je prije svega količinom goriva koje se na ekonomičan način može prikupiti i
transportovati na lokaciju postrojenja. Ograničena raspoloživost goriva i visoki transportni
troškovi uslovljavaju veličinu postrojenja.
Zatvorena ložišta sa pratećom opremom u kojima se vrši kontrolisano spaljivanje drvnog
otpada u svrhu proizvodnj toplotne energije čine kotlove. Osnovni dijelovi kotlova na drvni
otpad su prikazani na narednoj slici.
1. međuspremink goriva
2. dobava goriva
3. rešetka
4. ložište
5. pregrijač pare
6. isparivač
7. ekonomajzer
8. zrak za izgaranje
9. vlažno otpepeljavanje
10. odvod dimnih plinova

Slika 4: Dijelovi kotla na drvni otpad

Proizvodnja toplotne energije iz drveta i drvnog otpada je u potpunosti obnovljiv i ekološki
prihvatljiv proces.

24
 4.1.1 Postrojenje za sagorijevanje biomase

Postrojenja za sagorijevanje biomase imaju za cilj efikasnu proizvodnju toplotne i električne

energije uz što je moguće manje emisije štetnih materija. Prilikom planiranja postrojenja
tehnika sagorijevanja mora da se uskladi sa korišćenim gorivom i potrebnom toplotnom
snagom ložišta.

Na izbor ložišnog sistema, pored veličine postrojenjautiču i karakteristika goriva. Odlučujući

parametri su sadržaj vode, sadržaj pepela, temperatura omekšavanja pepela i sadržaj štetnih
materija. Osim toga i oblik, odnosno veličina čestica, predstavlja odlučujući kriterijum za izbor
ložišnog sistema (npr. piljevina, sječka, peleti, bale).
Ložišnih sistemi u zavisnosti od veličine postrojenja i oblika biomase su sledeći:
E sa direktnim uduvavanjem,
R sa vibracionom rešetkom,
S po principu šahtne peći,
U sa donjom propulzijom,
V sa pomičnom rešetkom,
W sa fluidizovanim slojem [do 250 MW],
Z sa cigaretnim sagorijevanjem); prema.
Primjene pojedinih vrsta ložišta u zavisnosti od instalisane toplotne snage i vrste energen
prikazana je na sledećem blok dijagramu.

Dijagram 1: Klasifikacija ložišnih sistema u

zavisnosti od veličinepostrojenja i oblika
biomase

U postrojenjima za samostalno sagorijevanje biomase uglavnom se koriste sljedeće

tehnologije sagorijevanja:
- sagorijevanje u nepokretnom sloju u ložištima s rešetkom,
- sagorijevanje u mjehurićastom fluidiziranom sloju,
- sagorijevanje u cirkulirajućem fluidiziranom sloju.

Ložišta sa sagorijevanjem na rešetki predstavljaju razvijenu i dugo vremena standardnu

tehnologiju sagorijevanja biomase koja se u različitim izvedbama nalazi u ponudi brojnih
proizvođača energetske opreme. Rešetka omogućava sagorijevanje sječke, piljevine, krupne
i komadne biomase. Prikladna je i za sagorijevanje vlažnih goriva, različite kvalitete, kao i
goriva s visokim udjelom pepela.

25
Trenutno se nude ložišta sa pomičnom, lančastom i vibracionom rešetkom za sagorijevanje
drvne biomase. Kao gorivo pogodna je i problematična čvrsta biomasa, kao i vlažni drvni
ostaci ili otpadna kora sa visokim sadržajem pepela.

Konstrukcija koja se najčešće sreće kod sagorijevanja drveta je pomična rešetka. Rešetka
od skladišta goriva preko kliznog kanala, pužnog transportera ili klipnog transportnog uređaja
vodi do ivice punjenja. Posebno kod primjene krupnozrnastih, neujednačenih goriva (kora,
drobljeno drvo, drvo od održavanja predela) prednost treba dati klipnom uređaju. Gorivo se
pokretom rešetke transportuje od punjenja do kraja rešetke. Ono se suši, pirolizuje, gasifikuje
i za vreme kretanja na rešetki sagorijeva u celini.

Primarni vazduh se uduvava ispod, a sekundarni vazduh iznad rešetke i ispred zona
naknadnog sagorijevanja koje dijelom posjeduju šamotni ozid.

U rešetkastim ložištima su u pogledu veličine čestica, sadržaja pepela i vode dovoljni niski
kvaliteti goriva, pošto vreme zadržavanja goriva i strujanje vazduha za sagorijevanje u
širokom rasponu mogu da se prilagode svojstvima goriva. Rešetkasta ložišta pogodna su i
za goriva sa veoma visokim sadržajem pepela do 50 % i sadržajem vode od 60 %. Za goriva
sa temperaturama omekšavanja pepela < 850 °C se elementi rešetke i komora za
sagorijevanje često izvode sa vodenim hlađenjem.

U poređenju sa ložištima sa donjom propulzijom, ložišta sa pomičnom rešetkom, usljed većih

količina goriva u komori za sagorijevanje, teže je regulisati i manje su pogodna za brze
promene opterećenja.

Kvalitetno vođenje procesa sagorijevanja na rešetki podrazumijeva homogenu distribuciju

goriva po čitavoj površini i ravnomjerno dovođenje primarnog vazduha koji se dovodi ispod
rešetke. Nehomogenosti u dovodu primarnog vazduha mogu izazvati stvaranje šljake,
povećanu količinu letećeg pepela i povećanu količinu vazduha potrebnog za osiguravanje
potpunog sagorijevanja.

S obzirom na način dovođenja goriva u ložište razlikuju se:

- rešetke s donjim;
- rešetke s gornjim dovodom goriva.

Rešetke s donjim dovodom goriva pokogdne su za postrojenja manjih snaga i za izgaranje

biomase koja sadrži malo pepela kao što su drvna sječka i piljevina. Biomasa koja sadrži
veće količine pepela, kao što je kora drveta, slama žitarica ili trava, zahtijeva efikasniji sistem
uklanjanja pepela. U ložištima s donjim dovodom goriva sinterisane i otopljene čestice
pepela prekrivaju gorivi sloj. Kroz pokrov od pepela povremeno izbija mješavina goriva i
vazduha što može nepovoljno djelovati na stabilnost procesa sagorijevanja.

Kod većih sistema koristi se gornji dovod goriva na rešetku koja može biti izvedena u
različitim varijantama: horizontalna, nagnuta, lančasta, stepenasta, stacionarna, pomična u
jednom smjeru, rotirajuća ili vibrirajuća.

Proces se odvija u sljedećim fazama:

- sušenje (smeđi dio gorivog sloja);
- piroliza i izgaranje isparljivih tvari (žuti dio gorivog sloja);
- sagorijevanje drvenog ugljena (crveni dio).

26
Sušenje

Prenos toplotne energije do goriva i u gorivu odvija se zračenjem, konvekcijom i

sprovođenjem toplote i održava se procesima egzotermnih reakcija oksidacije u gasnoj fazi.
Kad se dostigne temperatura od 100 °C lokalno započinje sušenje. Front sušenja u gorivu
premešta se od spolja ka unutra. Brzina sušenja zavisi od toplotne provodljivosti. Ona, na
primjer, kod drveta predstavlja funkciju gustine, vlažnosti i orijentacije vlakana.

Pirolitičko razlaganje

Endotermni proces termičkog razlaganja se, kao i zagrevanje i sušenje, održava procesima
egzotermnih reakcija oksidacije u gasnoj fazi. Dugolančana organska jedinjenja drveta
počinju da se razlažu od oko 150 °C, pri čemu se od 280 °C oslobađa gorivi pirolizni gas koji
sagorijeva u prisustvu kiseonika.

Degazacija i sagorijevanje gasa

Nakon dostizanja temperature degazacije isparljivi elementi izdvajaju se iz goriva. Pri tome,
vreme zagrevanja zavisi od sadržaja vode, ali prije svega od veličine čestica goriva. Kod
ložišta koja rade kontinuirano gorivo se prilikom ulaska u komoru za sagorijevanje
prevashodno zagreva toplotnim zračenjem i konvekcijom, a dijelom i sprovođenjem toplote
(kao npr. kod ložišta sa donjom propulzijom). Što je veličina čestica manja, to je veća
specifična površina koja učestvuje u prelasku toplote i to se više toplote prenosi na gorivu
masu. Shodno tome se gorivo brže zagreva i pali. Izdvojeni isparljivi elementi goriva sa
raspoloživim kiseonikom reaguju u homogenoj gasnoj reakciji, pri čemu može da se iskoristi
cjelokupan volumen koji zauzimaju reaktanti (za razliku od heterogene reakcije). Ova
parcijalna reakcija je u velikoj meri nezavisna od miješanja čestica u prostoru ložišta, ali je
zavisna od miješanja piroliznih gasova sa vazduhom za sagorijevanje.

Sagorijevanje koksnog ostatka

Nakon oslobađanja isparljivih elemenata ostaje koksni ostatak. On prilikom sagorijevanja

reaguje u heterogenim reakcijama gas-čvrsta supstanca čija brzina načelno zavisi od
prenosa kiseonika do čestica koksnog ostatka i od odvođenja produkta sagorijevanja. Prenos
se prvo odvija kroz laminarni granični sloj kojim je okružena partikula i dalje u poroznu
česticu. On je dakle uslovljen difuzijom kroz granični sloj i pore. Ovaj postupak takođe zavisi
od veličine i raspoložive površine, kao i od brzine hemijske reakcije na površini čvrste
supstance.

Svi ovi mehanizmi zavise od temperature, pri čemu najsporiji od ovih parcijalnih koraka
određuje brzinu ukupne reakcije. Kod temperature ispod 700 °C brzina reakcije u čvrstoj
supstanci određuje ukupnu brzinu. Kod visokih temperatura (> 900 °C) postupci difuzije do
čestice i u čestici djeluju ograničavajuće.
Svaka pojedina čestica goriva prolazi kroz sve tri faze procesa sagorijevanja.
Savremena rješenja sistema sagorijevanja uključuju pomičnu i vodom hlađenu rešetku,
automatski nadzor i regulaciju visine sloja, te regulaciju brzine vrtnje ventilatora primarnog
vazduha. Primarni vazduh dovodi se ispod rešetke i sekcijski kako bi se osigurala tačno
određena količina potrebna za pokrivanje potreba za primarnim vazduhom u zoni sušenja,
zoni isparavanja i zoni sagorijevanja. Sekcijska regulacija protoka primarnog vazduha
osigurava stabilan proces sagorijevanja i na nižim opterećenjima, kao i regulaciju potrebnog
odnosa primarnog i sekundarnog vazduha u cilju minimiziranja produkcije azotnih oksida.

27
Različite izvedbe nagnutih i vibrirajućih rešetki, s gornjim dovodom goriva koriste se za
sagorijevanje biomase u postrojenjima u relativno širokom rasponu kapaciteta od 5 MWt do
120 MWt.

Temperatura sagorijevanja biomase

Kod ložišta na biomasu se u glavnoj zoni sagorijevanja u zavisnosti od goriva i vrste ložišta
dostižu temperature u rasponu od 900 do 1.300 °C. Dimni gasovi se do kraja komore za
sagorijevanje ohlade na 600 do 700 °C. Ako se sagorijevanje čvrstog ugljenika odvija u
vrelom dijelu komore za sagorijevanje, postupci prenosa materije određuju brzinu. Ako
čestice, međutim, pri napuštanju vrele zone glavne reakcije nisu u celini sagorijele, dalja
reakcija određena je brzinom hemijskog reagovanja. Kod postojanja dovoljne količine
aktivacione energije i dovoljno kiseonika kao reaktanta, na zapaljivost načelno utiču tri
parametra: sadržaj isparljivih materija, sadržaj vode i veličina čestica (koja je u korelaciji sa
specifičnom površinom). Aktivaciona energija se kod procesa sagorijevanja prenosi toplotnim
zračenjem i konvekcijom, dakle temperaturnim padom u odnosu na svježe unijeto gorivo u
komoru za sagorijevanje.

Temperatura koja se može dostići bez odvođenja toplote predstavlja adijabatsku temperaturu
sagorijevanja. Ona je uslovljena stehiometrijom sagorjevanja (odnos dodate količine vazduha
i minimalne, za sagorijevanje potrebne količine vazduha) i toplotne vrednosti goriva. Sa
povećanim viškom vazduha temperatura opada. Preko ta dva parametra, sadržaja vode u
gorivu i koeficijenta viška vazduha, može, dakle, da se utiče na temperaturu sagorijevanja.
Kako povećani sadržaj vode, tako i povećani višak vazduha dovode do smanjenja
temperature. Ova povezanost je za biomasu sa niskim temperaturama omekšavanja pepela
od velikog značaja, pošto visoke temperature sagorijevanja doprinose problematici
zašljakivanja.

Kod sagorijevanja sa postepenim dovodom vazduha radi smanjenja NOx treba voditi računa
da se temperature sagorjevanja u substehiometrijskom rasponu (ovde je uobičajen
koeficijent viška vazduha od 0,8) nalaze iznad onih u nadstehiometrijskom rasponu
(koeficijent viška vazduha veći od 1,2). To znači da kod biomasa sa niskom tačkom topljenja
pepela prilikom postepenog dovoda vazduha postoji veća opasnost od zašljakivanja koja
mora da se spriječi dodatnim mjerama kao što je, na primjer, korišćenje hlađenih rešetki.

Realna temperatura na izlazu iz komore za sagorjevanje je često znatno manja od

adijabatske temperature sagorjevanja. U slučaju vodom hlađenih komora za sagorjevanje
dolazi do odavanja toplote na vodonosnim grejnim površinama putem konvekcije ili zračenja.
I u slučaju kada, kao kod većih kotlova na biomasu, postoji recirkulacija hladnog dimnog
gasa u komoru za sagorijevanje, nezavisno od konstrukcije komore za sagorijevanje izlazna
temperatura može da se reguliše na vrednost ispod adijabatske temperature.

Jedino kod adijabatskih ili vazduhom hlađenih komora za sagorjevanje bez recirkulacije
dimnog gasa je temperatura na izlazu iz komore za sagorijevanje samo neznatno niža od
adijabatske temperature sagorijevanja.

Ložišta sa sagorijevanjem u fluidizovanom sloju razvijena su u prvom redu zbog boljeg

sagorijevanja ugljena i s ciljem smanjenja emisija sumpornih i azotnih oksida.
S vremenom je primjena ove tehnologije proširena na biomasu kao i na druga
niskoenergetska goriva koja nisu pogodna ili su nepraktična za konvencionalno izgaranje.

28
Kod sagorijevanja u fluidizovanom sloju, pripremljeno gorivo u fluidizovanom sloju koji se sa
95 do 98 % sastoji od inertnog materijala (npr. pijeska) i samo sa 2 do 5 % od gorivog
materijala, sagorijeva na 800 do 900 °C. Dodavanjem vazduha kroz pod sa mlaznicama sloj
se uskomiješava i miješavina od materijala sloja i goriva se održava u letu. Na taj način se
obrazuje jasno vidljiv vrtložni sloj. Tako se količina materijala sloja održava na niskom nivou.
U tu svrhu pogodnom se pokazala brzina strujanja gasa između 5- do 15-struke minimalne
brzine fluidizacije. Gorivo se u ovom primjeru pomoću ubacivača odozgo dodaje na vrtložni
sloj, ali i pomoću pužnih transportera može da se unosi direktno u vrtložni sloj. Tamo se
odvija degazacija i gasifikacija goriva i sagorijevanje čvrstog ugljenika. Veliki udeo isparljivih
komponenti sagorijeva u komori za naknadno sagorijevanje. Vreli otpadni gas izlazi iz
komore za sagorijevanje i odvodi se u izmenjivač toplote. Pepeo se u vidu letećeg pepela
izdvaja preko uređaja za otpepeljavanje.
Intenzivno miješanje i sagorijevanje, dobar prenos toplote u vrtložnom sloju, kao i
razdvajanje vremena zadržavanja čestica i dimnih gasova dozvoljavaju širok spektar goriva u
pogledu vlažnosti, sastava i pripreme. Ložišta sa fluidizovanim slojem posebno su pogodna
za sagorijevanje nekoliko, čak i veoma različitih vrsta goriva. Usled niske temperature
sagorijevanja ložišta sa fluidizovanim slojem umanjuju se problemi kao što su zašljakivanje i
zaprljanje. Samo kod goriva sa veoma visokim sadržajem alkalija (npr. slama) postoji
opasnost od sinterovanja fluidizovanog sloja što u slučaju isključivog sagorijevanja ove vrste
goriva može da isključi primjenu tehnike sa fluidizovanim slojem. Međutim, tehnika ložišta sa
fluidizovanim slojem pogodna je za isključivo sagorijevanje drveta.
Za ložište sa nepokretnim fluidizovanim slojem priprema je slična kao i kod rešetkastog
ložišta. U oba tipa postrojenja može da se koristi sjeckano drvo manje od 90 mm. Pošto
nepokretan fluidizovani sloj zahtijeva kompleksne uređaje, on ekonomski isplativo može da
se primjeni samo u većim jedinicama (> 5–35 MWth).

Ložišta sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju (engl. bubbling fluidised bed -

BFB) pogodna su za postrojenja čija je snaga veća od 10 MWt.
Na dnu BFB ložišta nalazi se sloj pijeska ispod kojeg se kroz dobavnu ploču dovodi primarni
vazduh.

Slika 5: Ložišta sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju

29
Prečnik zrnaca slikatnog pijeska obično je 1 mm dok brzina zraka fluidizacije varira između 1
i 2,5 m/s. Temperatura sloja održava se u rasponu između 800 i 900 °C posredstvom
ugrađenog izmjenjivača toplote kroz koji protiče radni rashladni medij (para, voda...).
Sekundarni vazduh uvodi se kroz nekoliko ulaza smještenih u gornjem dijelu ložišta. Vazduh
za sagorijevanje se postepeno dovodi što omogućuje smanjenje emisija NOx.

Cirkulacioni fluidizovani sloj se od nepokretnog razlikuje po znatno većem dovodu vazduha

ispod fluidizovanog sloja. Pri tome se brzine gasa u fluidizovanom sloju nalaze iznad brzine
letenja pojedinačnih čestica. Tako kod ove vrste fluidizovanog sloja više ne postoji vidljiva
površina sloja, već je fluidizovani sloj rasprostranjen preko cjelokupnog reaktora. Fluidizovani
sloj se, međutim, ne formira ravnomjerno preko cjelokupne visine. Zapravo u donjem dijelu
nastaje gušća zona, a u gornjem dijelu ređa zona. Usljed velikih brzina gasa, materijal sloja
se iznosi iz reaktora. On zato poslije toga pomoću jednog ili nekoliko ciklona mora ponovo da
se odvoji od struje gasa i da se preko sifona ponovo sprovede u ložište, čime nastaje
zatvoreni sistem.

U donjem dijelu fluidizovanog sloja vrši se i dodavanje goriva, uglavnom pomoću pužnih
transportera Porastom brzine primarnog vazduha na 5 do 10 m/s i smanjivanjem prečnikaa
zrnaca pijeska na 0,2 do 0,4 nastaju preduslovi za stvaranje cirkulirajućeg sloja (engl.
circulating fluidised bed – CFB). Zrnca pijeska se podižu i zajedno s dimnim plinovima
transportuju do ciklona gdje se odvajaju i vraćaju u sloj.

Za ložište sa cirkulacionim fluidizovanim slojem potrebna je priprema goriva na maksimalne

dimenzije ispod 40 mm. Pošto cirkulacioni fluidizovani sloj zahtijeva kompleksnije uređaje od
nepokretnog, njegova oblast primjene ograničava se na postrojenja sa preko 15 MW toplotne
snage ložišta.

Cirkulacioni fluidizovani sloj primjenjuje se prije svega kod sagorijevanja otpadnog drveta,
pošto se za razliku od nepokretnog bolje ponaša sa većim sadržajima pepela i stranih
materija. U skandinavskim,a sve više i u drugim zemljama, drvni ostaci i mulj koji nastaje u
papirnoj i celuloznoj industriji spaljuju se u ložištima sa cirkulacionim fluidizovanim slojem.
Usled ekonomski isplative veličine snage, prije svega kod cirkulacionog tipa, ložišta sa
fluidizovanim slojem su posebno pogodna za kosagorijevanje biomase.

Regulacija temperature sloja osigurana je ili ugradnjom izmjenjivača u sloj ili putem hlađenja
cijevnih stijena ložišta. Izražena turbulencija cirkulirajućeg sloja u poređenju sa fluidizovanim
omogućava bolji prelaz toplote s dimnih gasova na stijenke ložišta.

Ložišta sa direktnim uduvavanjem izvedena su uglavnom kao ložišta sa ciklonskim ili

tangencijalnim uduvavanjem. Gorivo se primarnim vazduhom tangencijalno uduvava u
komoru za sagorijevanje. Formira se strujanje koje – slično ciklonskom strujanju – rotira. U
komori za sagorijevanje uduvane čestice se talože u zadnjem dijelu komore i tamo
sagorijevaju. Fine čestice sagorijevaju u letu. Na suženju komore uduvava se sekundarni
vazduh. To suženje na kraju komore dovodi do povećanja brzine, a samim tim do dobrog
miješanja dimnih gasova sa sekundarnim vazduhom.Moderna i veća ložišta sa ciklonskim
uduvavanjem regulisana su kontinualno, tj. unijeta količina goriva usklađena je tačno sa
trenutno potrebnom snagom ložišta, a dovod vazduha za sagorijevanje usklađen je tačno sa
količinom goriva. Sa ovim ložištima emisija nesagorijelih komponenti dimnih gasova može da
se održi na minimumu. Tačno usklađivanje goriva i vazduha za sagorijevanje omogućava
dodatno efikasne primarne mjere za umanjenje NOx.

30
CFB omogućava bolju raspodjelu vazduha i povoljniji razmještaj ogrjevnih površina.

Ložište sa direktnim uduvavanjem posebno je svrsishodno za biomasu kada gorivo već

postoji u veoma sitnoj formi. To je često slučaj u drvoprerađivačkim preduzećima koja velikim
dijelom rade sa brzohodnim mašinama i pri tome kao ostatak proizvode finu piljevinu. Ova
ložišta su načelno pogodna i za slamaste materijale. To, međutim, uglavnom zahtijeva
prethodnu specijalnu preradu prašine. Kod goriva koji posjeduju krupnu frakciju može biti
svrsishodno ložište za sagorijevanje praškastih materijala sa rešetkom za naknadno
sagorijevanje. Ložišta za sagorijevanje prašine se često dodatno integrišu u rešetkasta
ložišta. Ložišta sa direktnim uduvavanjem za biomasu nude se u rasponu termičke snage od
500 kW do oko 50 MW.

Slika 6: Ložišta sa sagorijevanjem u cirkulirajućem fluidizovanom sloju

Najveći nedostaci CFB tehnologije su razmjerno veliko ložište (što za posljedicu ima
povećanje nabavne cijene), relativno velik udio čvrstih čestica i pepela u dimnim plinovima (u
poređenju s BFB), veliki gubici inertnog materijala (s pepelom lete i zrnca pijeska), te
zahtjevniji proces pripreme goriva (mogu sagorijevati samo čestice ograničene veličine 0,1
do 40 mm.
Tehnologije sagorijevanja u mjehurastom ili cirkulirajućem fluidizovanom sloju omogućavaju
stvaranje homogenijih uslova sagorijevanja te smanjenje udjela ugljičnog monoksida i
azotnog oksida u dimnim plinovima, te su u tom smislu bolja u poređenju sa starijim
izvedbama ložišta sa sagorijevanjem na rešetki.

Na izbor tehnologije sagorijevanja čvrste biomase utiču veličina postrojenja, karakteristike

biomase, dopuštena emisija stakleničkih gasova i štetnih materija i obim troškova
održavanja.
Postrojenja sa sagorijevanjem na rešetki su investiciono povoljnija međutim postrojenja sa
sagorijevanjem u fluidizovanom sloju su sa znatno efikasnijim procesom sagorijevanja i
većom potrošnjom električne energije u eksploataciji zbog pogona dodatnih ventilatora.

31
Pored navedenih načina spaljivanja biomase u svrhu proizvodnje toplotne energije
uplinjavanje biomase predstavlja alternativu za sagorjevanje biomase i proširuje mogućnost
korištenja biomase.

Uplinjavanjem se čvrsta biomasa transformiše u reaktorski plin koji predstavlja pogonski

energent za pogon gasnih turbina, plinskih motora, gorivih ćelija u proizvodnji električne
energije, uređaja sa plinskim gorionicima. dalja primjena reaktorskog plina je u hemijskom
procesu sinteze atnola i drugih organskih proizvoda.

Osnovne faze procesa uplinjavanja biomase su:

- Sušenje biomase na temperaturi cca. 200 0C;
- Piroliza (zagrijavanje biomase na temperaturu cca. 500 0C u okruženju bez prisustva
kiseonika);
- Oksidacija u sloju na temperaturi cca. 900 0C;
- Redukcija pri temperaturi cca. 1200 0C.

Slika 7: Šema reaktora za uplinjavanje biomase

U procesu uplinjavanja biomasa se najprije zagrijava i suši. Potrebna toplota za proces

zagrijavanja i sušenja se obezbjeđuje sagorijevanjem manje količine biomase.

Tokom procesa pirolize koji započinje sa odvijanjem na temperaturi cca. 200 0C isparljivi
dijelovi biomase prelaze u gasnu fazu. U gasnoj fazi nalaze se ugljen monoksid (CO),
vodonih (H), ugljen dioksid (CO2), isparljivi katrani i voda.

32
Čvrsti ostatak biomase je drveni ugalj koji se dalje transformiše u reaktorski gas uz pomoć
sredstva za gasifikaciju (najčešće se koriste vazduh, kiseonik, ugljen dioksid i vodena para).
Drveni ugalj reaguje sa kiseonikom iz gasifikacionog sredstva i proizvodi reaktorski plin koji
se sastoji od ugljen monoksida, vodonika i metana (CH4). Ukoliko se kao sredstvo za
gasifikaciju koristi vazduh tada je u generatorskom gasu 40% gorivih gasova, dok ostatak
čine azoz i azorni oksidi.

Gorive komponente reaktorskog gasa su:

- ugljen monoksid;
- vodonik;
- metan;
- manje količine etana i propana.

Tačan sastav reaktorskog gasa zavisi od temperature i pritiska na kojima se odvija proces
gasifikacije i sastava biomase.

Pri odvijanju procesa gasifikacije sa višim pritiscima se postiže bolja konverzija ugljenika i
veća produkcija metana i vodene pare a pri višim temperaturama se postiže veća produkcija
ugljen monoksida i vodonika.

Za kogeneracijska postrojenja najčešće se koriste istostrujni i protustrujni procesi

gasifikacije.

Slika 8: Protustrujni i istostrujni proces gasifikacije

Osnovne karakteristike protustrujnog procesa gasifikacije je mogućnost korištenja

relativnovlažne bimase (maseni udio vlage i do 50%) kao i biomase različite granulacije (5-
100 mm). Ovaj proces je pogodan za postrojenja toplotne snage 10 kWt-20 MWt.

Kod istostrujnog procesa znatno je umanjen sadržaj katrana u reaktorskom gasu te je proces
prečišćavanja gasa daleko jednostavniji i sa daleko manjim troškovima eksploatacije.
Prečišćavanje reaktorskog gasa je obavezno zbog visoke osjetljivosti motora sa unutrašnjim
sagorijevanjem na nečistoće u reaktorkom gasu.

33
Istosmjerni proces je osjetljiv na granulaciju biomase (dzvoljen raspon veličine ivera 20-100
mm) i na vlažnost biomase koja je ogranićena na 20%. Istosmjerna postrojenja se mogu
izvesti sa toplotnom snagom u rasponu 10 kWt- 10 MWt.

Osnovni problem kod korištenja istosmjernog procesa je visoka osjetljivost na kvalitet

biomase i nestabilnost procesa pri radu na nižim toplotnim snagama.

4.2 Generator električne energije

Električna energijie se proizvodi u generatorima koji su pogonjeni mehaničkim uređajima

(motori sa unutrašnjim sagorijevanjem, gasnim turbinama, parnim turbinama i stapnim
motorima).

U mehaničkim pogonskim uređajima se toplotna energija pretvara u mehaničku. Toplotna

energija se obezbjeđuje putem sagorijevanja gasa u motorima i turbinama sa unutrašnjim
sagorijevanjem ili putem pregrijane pare generisane u kotlovima.

4.2.1 Proces sa parnom turbinom

Veći dio kogeneracijskih postrojenja koja koriste biomasu se zasnivaju na Rankinovom

kružnom procesu sa pregrijanom vodenom parom.

Napojna voda zagrijava se i isparava u parnom kotlu (generatoru pare), a zatim pregrijava do
stanja koje će osigurati ekspanziju pretežno suhe pare u turbini. Nakon ekspanzije u turbini
para kondenzuje u izmjenjivaču (koji služi za pokrivanje toplotnih potreba lokacije) i/ili u
kondenzatoru.

Kondenzat se pumpama kondenzata transportuje do napojnog rezervoara u kojem se vrši

degasifikacija, a zatim pumpa nazad u kotao na ponovno uparavanje.

Proces može da se odvija sa oduzimanjem pare ili bez oduzimanja. U procesu sa

oduzimanjem pare primarno je podmirivanje potreba za toplotnom energijom (tehnološki
proces, zagrijavanje objekata i priprema PTV) a sekundarna je proizvodnja električne
energije iz preostalog dijela pare.

Kod procesa bez oduzimanja pare primarna je proizvodnja električne energije za šta se
koristi ukupna količina pare a prostala toplota se putem izmjenjivača koristi za zagrijavanje
objekata i pripremu PTV.

Kod kogeneracijskih postrojenja manje snage izražen je niži stepen iskoristivosti proizvodnje
električne energije (<20%) i visoki investicioni troškovi koji premašuju 4.000,00 EUR/kWe.

Veća postrojenja imaju bolji stepen iskoritivosti kod proizvodnje električne energije (do 35%) i
niža investiciona ulaganja međutim osnovno ograničenje predstavlja raspoloživost energenta
odnosno biomase.
Najpovoljniji omjer stepena iskoristivosti i investicionih ulaganja predstavljaju postrojenja
srednjih snaga (do 20MWe) sa primjenjenim mjerama regenerativnog zagrijavanja napojne
vode u kaskadno povezanim izmjenjivačima toplote gdje se kondenzacijom otpadne pare

34
obezbjeđuje toplota za predgrijavanje napojne vode i primjenom koncepta međupregrijane
pare.

Međupregrijavanjem pare se para nakon ekspanzije u visokopritisnoj turbini dodatno

zagrijava prije uvođenja u niskopritisnu turbinu.

Parno-turbinska postrojenja rade po kružnom Rankine-Clausius-ovom ciklusu, a pod ovim

pojmom nadalje će se podrazumevati ona postrojenja, koja kao radnu materiju koriste
vodenu paru. Osnovni delovi postrojenja su: kotao, parna turbina sa generatorom električne
energije, razmenjivač toplote (i/ili kondenzator) i napojna pumpa.

Parno-turbinska postrojenja mogu naći u širokom opsegu tehničko-tehnoloških rešenja, ali u

principu baziraju se na dve osnovne tehnologije, odnosno izvedbe:
- Sa protivpritisnim parnim turbinama
- sa kondenzacionim parnim turbinama

U sistemima za kogeneraciju, u protivpritisnim turbinama cjelokupni protok vodene pare

ekspandira do izlaznog pritiska iz turbine. Nakon toga, para pod pritiskom se vodi do
potrošača gde se u razmenjivačima toplote obavlja predaja toplote, uz kondenzaciju pare.
Iako to nije uvek slučaj, kondenzat bi po pravilu trebalo da se vraća u proces.

Šema parno-turbinskog postrojenja sa protupritisnom turbinom prikazana je na narednoj slici.

Električna energija

Parna
Kotao turbina

Generator
Energija goriva

Napojna Toplotna energija

pumpa Razmenjivač
Slika 9: Parno-turbinsko postrojenje sa protivpritisnom turbinom u sistemu
kogeneracije

Kondenzacione turbine u sistemima za kogeneraciju izvedene su na taj način da je iz njih

omogućeno oduzimanje određenog dela protoka vodene pare na više pritisnih nivoa. Para se
oduzima na onom pritisnom nivou, na kojem se zadovoljavaju potrebe potrošača za toplotom
i pritiskom.

Preostali dio vodene pare ekspandira do izlaznog pritiska iz turbine, a kondenzacija se

obavlja u kondenzatoru, predavanjem toplote okolini. Šema parno-turbinskog postrojenja sa
kondenzacionom turbinom prikazana je na narednoj slici.

35
 Električna energija

Parna
Kotao turbina
1

Energija 5 Generator
2
goriva
4 Razmenjivač
Toplotna
Napojna energija
pumpa 3 Gubitak u
okolinu
Slika 10: Parno-turbinsko postrojenje sa kondenzacionom turbinom u
sistemu kogeneracije

4.2.2 ORC- Organski Rankineov ciklus

Organski Rankineov ciklus (ORC) varijacija je već opisanog Rankineovog ciklusa u kojem se
umjesto vode kao radni medij koristi organski fluid (silikonsko ulje, izopentan, izooktan,
amonijak). Isti radni mediji mogu se koristiti i u primarnom krugu rashladnih postrojenja i
toplotnih pumpi.

Zbog relativno niske temperature isparavanja radnog medija ORC je pogodan za

iskorištavanje toplote na znatno nižim temperaturama. Proces se najviše primjenjuje u
geotermalnoj proizvodnji električne energije, te u teškoj industriji gdje se iskorištava otpadna
toplota industrijskog procesa. Novije primjene usmjerene su ka korištenju sunčeve energije i
energije biomase.

Biomasa sagorijeva u kotlu na pokretnoj ili fiksnoj rešetki s automatizovanom dobavom

goriva i odvođenjem pepela. Toplota sagorijevanja predaje se termalnom ulju koje se koristi
kao posrednik (odnosno zamjena za vodu). Temperature ulja održava se u rasponu 250-300
°C.
Dimni plinovi hlade se u ekonomajzeru što omogućava povećanje ukupne iskoristivosti do 80
%. U nekim se slučajevima instalira i predgrijač zraka. Organski medij isparava u
izmjenjivaču a zatim pare ekspandiraju u turbini koja se vrti s relativno malim brzinama vrtnje
što omogućava direktno spajanje na generator kao i smanjivanje mehaničkih gubitaka.

Ekspandirani organski medij hladi se u regeneratoru u cilju podizanja iskoristivosti ciklusa.

Nakon regeneratora organski medij kondenzuje u ogrjevnom kondenzatoru, grijući vodu u
sistemu grijanja. Ohlađeno ulje pumpama se vraća u kotao, a kondenzovani radni medij u
izmjenjivač.

Glavna razlika ORC procesa u odnosu na klasični vodeno parni Rankineov ciklus ogleda se
u termodinamičkim svojstvima radnih fluida među kojima se najčešće koriste silikonsko ulje i
izopentan. U poređenju s vodenom parom izopentan je gušći a ima i negativan nagib krivulje

36
zasićenja suhozasićene pare što omogućava ekspanziju pare u pregrijano područje.

Slika 11: ORC kogenerativni sistem

Energetske transformacije odvijaju se na nižim temperaturama (250 – 300 °C).
ORC se u postrojenjima na biomasu primjenjuje u rasponu snaga od 200 kWe do više od
2000 kWe uz električnu iskoristivost od 10 do 15 %. Proces se odlikuje relativno visokom
iskoristivosti na nižim opterećenjima što predstavlja prednost kod pogona kogeneracijskog
postrojenja u režimu koji slijedi toplotnu potrošnju. Korištenjem termičkog ulja umjesto vode
omogućen je pogon kotla loženog biomasom na nižim pritiscima s čime se, u poređenju s
vodeno parnim procesom, smanjuju naprezanja i produžuje životni vijek kotla.
Nedostatci ORC sistema su visoki investicioni troškovi (za manja postrojenja >5.000,00
EUR/kWe), zapaljivost silikonskog ulja na sobnim temperaturama kao dodatne mjere zaštite
od propuštanja vrelouljnih kotlova.
Tabela 2: Finansijski parametri kogeneracijskog postrojenja na biomasu
Struktura investicije i troškova za kogeneracijsko Izgaranje na rešetki+ Izgaranje na rešetki +
postrojenje na biomasu ORC parna turbina
Investiciona ulaganja (Objekat,
EUR/kWe 4.630,00 2.638,00
postrojenje, MRU)
Troškovi pogona i održavanja % investicije/godišnje 2 2
Troškovi rukovaoca % investicije/godišnje 1,1 1,4
Materijalni troškovi EUR/MWht 0,2 0,14

37
5. EMISIJA ZAGAĐUJUĆIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

Procesi sagorijevanja predstavljaju najznačajnije izvore zagađujućih materija koje se emituju

u atmosferu, suvom ili vlažnom depozicijom izlučuju u vodotokove, zemljište, geološki
supstrat. Produkti sagorijevanja su osnovni izvor toksičnih materija koje se emituju u
atmosferu, pa je povećanje potrošnje energije i porast industrijske proizvodnje praćeno
zaoštravanjem problema zaštite vazduha.
Vodena para i ugljen-dioksid su neraskidivo povezani sa oslobađanjem energije kod reakcija
ugljovodonika. Međutim, biomasa se, kao što je već rečeno, za razliku od fosilnih goriva
smatra u velikoj meri CO2-neutralnom, pošto se njenim termičkim korišćenjem oslobađa
samo onoliko CO2, koliko je u toku svog rasta ekstrahovala iz atmosfere. Emisije koje
nastaju prilikom sagorijevanja u zavisnosti od njihovog štetnog dejstva i mogućnosti
izbjegavanja mogu da se podele na:
- Proizvode nepotpunog sagorijevanja: ugljen-monoksid (CO), ugljovodonici (CxHy, katrani),
- jedinjenja hlora (alkalne soli, HCl, dioksini, furani),
- sumporne okside (SO2, SO3),
- azotne okside (NO, NO2 i N2O) kao i
- čestice i fine prašine (pepeo, nesagorijelo gorivo, čađ).

Proizvodi nepotpunog sagorijevanja

Proizvodi nepotpunog sagorijevanja su npr. ugljen-monoksid (CO) i ugljovodonici (CxHy), ali i

(policiklični) aromati koji se prilikom hlađenja dimnih gasova kondenzuju zajedno sa
dugolančanim ugljovodonicama (katrani). Dodatnim međuproizvodom prilikom sagorijevanja
ugljovodonika smatra se čađ. Ona se u procesu oksidacije u plamenu javlja u žutom
svetlećem obliku. Prilikom razlaganja čvrstih goriva prvo nastaju CO i gasoviti ugljovodonici.
Isti se u fazi sagorijevanja gasa oksidaciono razlažu, pri čemu oksidacija CO u cjelini protiče
znatno sporije. Stoga je emisija CO po pravilu za jedan red veličine veća od emisije
ugljovodonika. Zato se, iako je emisija ugljovodonika za životnu sredinu od većeg značaja,
često relativno jednostavno i pouzdano odrediv sadržaj CO u otpadnim gasovima koristi za
procjenu kvaliteta sagorijevanja.

Jedinjenja hlora

Jedinjenja hlora, prije svega kod sagorijevanja slamastog materijala, imaju veliki značaj.
Prirodne drvne biomase, nasuprot tome, posjeduju samo veoma mali sadržaj hlora koji se
često kreće ispod granice detekcije. Hlor se nakon sagorijevanja prevashodno javlja u obliku
soli (kalijum-hlorid, natrijum-hlorid) u pepelu. Manji sadržaji mogu i da se emituju kao
hlorovodonik (HCl), a osim toga i da se oslobađaju u vidu polihlorovanih dioksina i furana
(PCDD/F) i kao organohlorna jedinjenja. Kod sagorijevanja netretirane biomase može se
poći od toga da ne dolazi do unosa PCDD/F-jedinjenja preko goriva. Do novog formiranja
PCDD/F preko dimnog gasa može da dođe usljed takozvane de novo sinteze, pri čemu
potencijalne protivmjere predstavljaju povoljni uslovi sagorjevanja (koeficijent viška vazduha
>1) i brz prolaz kroz temperaturni raspon dimnog gasa od 250 do 400 °C. Za razliku od
emisije dioksina, emisija HCl je u znatno većoj korelaciji sa sadržajem hlora u gorivu. Hlor je,
pored negativnog uticaja na životnu sredinu, štetan i usljed toga što doprinosi zaprljanju,
zašljakivanju i koroziji. Ovaj uticaj javlja se u sadejstvu sa alkalnim i zemljanim alkalnim
metalima i SO2. Korozija usljed hlora relevantna je prije svega kod velikih postrojenja i kod
sagorijevanja slamastog materijala i kontaminiranog drveta.

38
Jedinjenja sumpora

Kod sagorijevanja goriva koje sadrži sumpor, on se prevashodno emituje u vidu gasovitog
sumpor-dioksida, ukoliko se ne preduzimaju mjere za vezivanje sumpora za čvrste ostatke
od sagorijevanja. SO2 je bezbojni gas oštrog mirisa i počevši od koncentracije od oko 0,6 do
1 mg/m3 u normiranom stanju u vazduhu može da se oseti po mirisu. Prilikom sagorijevanja i
u kanalima za odvod otpadnog gasa može da dođe do dalje oksidacije dela SO2 u SO3.
Uglavnom se na kraju sagorijevanja 99 % sumpora javlja u obliku SO2 i 1 % kao SO3. U
jedinjenju sa vodenom parom iz SO3 nastaje sumporna kiselina (H2SO4). Ona dovodi do
korozije u ložišnom postrojenju i kanalima za odvod dimnog gasa, odnosno do čađenja u
dimnjaku. Usled niskog sadržaja sumpora u biomasi je emisija SO2 prilikom korišćenja ovog
goriva od podređenog značaja.

Jedinjenja azota

Ovde posmatrani azotni oksidi u ložišnim postrojenjima, uopšteno nazvanim NOx, sastoje se
od oko 95 % NO i 5 % NO2. Tek u atmosferi (pri većem parcijalnom pritisku kiseonika i nižim
temperaturama nego u ložišnoj komori) dolazi do gotovo kompletnog pretvaranja u NO2.
Usled velike verovatnoće ove reakcije, granične koncentracije za grupu monooksida azota
(NOx) uvek se navode kao NO2. Do formiranja azotnih oksida prilikom sagorijevanja načelno
dolazi u tri različite reakcije:
- formiranje NOx iz azota u gorivu,
- termičko formiranje NOx (nastanak iz atmosferskog azota),
- formiranje promptnog NOx (nastanak iz radikala u gorivu sa atmosferskim azotom).

Azot iz goriva se prilikom sagorijevanja biomase pretvara u N2O, u NO i u zavisnosti od

regulisanja procesa sagorijevanja velikim dijelom u N2. Jedan mali dio može i da se vezuje u
pepelu. Prije svega, čvrsta goriva sadrže hemijski vezani azot. Kod čvrstih biomasa sadržaj
N raste od drveta preko slame do cijelih biljaka. Veći sadržaj azota po pravilu kao posledicu
ima i veću emisiju NOx, pri čemu, međutim, porast nije linearan, pošto stopa pretvaranja ili
konverzije opada. (Pri stopi konverzije od 100 % bi se celokupan u gorivu sadržan azot
konvertovao u NOx.) Pri tehnički uobičajenim temperaturama sagorijevanja (1.000 do 1.300
°C) azotni oksidi gotovo isključivo nastaju putem formiranja NOx iz goriva. Termički NOx tek
pri većim temperaturama dobija na značaju. Promptni NOx igra podređenu ulogu. U
oksidirajućoj atmosferi (tj. kod viška vazduha) se u pojačanoj mjeri formira NO2, dok
redukujuća atmosfera pospješuje konverziju u željeni N2. Pri tome u uslovima redukcije prije
svega već formirani NO sa nesagorijelim materijama kao što su CO, H2 ili ugljovodonici
reaguje u N2. Takođe i ubrizgavanjem amonijaka (NH3) NOx može da se pretvori u N2.
Stoga se uticanje na emisije azotnih oksida dijeli na primarne mjere, prije svega postepeni
dovod vazduha, odnosno postepeni dotur goriva, i sekundarne mjere, na primjer dodavanje
reduktora.

Čvrste čestice

Čestice, često nazvane i prašinom, veličine od 0,001 do 100 μm u vazduhu se održavaju u

suspenziji. Dok se čestice > 10 μm zadržavaju u nosu i grlu, čestice < 1 μm velikim dijelom
dospevaju do pluća gde mogu da se akumuliraju. Respirabilne čestice iz procesa
sagorijevanja smatraju se posebno štetnim, pošto mogu biti zasićene štetnim materijama
(ugljovodonicima, dioksinima, teškim metalima). Čestice mogu biti proizvodi kako
nepotpunog, tako i potpunog sagorijevanja. Čestice iz nepotpunog sagorijevanja sastoje se s

39
jedne strane od proizvoda razlaganja sa sadržajem ugljenika, uglavnom kao posledica lošeg
sagorijevanja, i s druge strane od proizvoda sinteze sa sadržajem ugljenika, npr. čađi.
Formiranje čađi se kao i loše sagorijevanje pospešuje nedovoljnim dovodom vazduha,
odnosno lošim miješanjem vazduha sa dimnim gasovima i suviše niskim temperaturama,
npr. u toku faze paljenja. Pored toga, čestice mogu da se izdvoje i direktno iz sloja goriva i da
nesagorijele dospiju u otpadni gas. Posebna opasnost pri tome postoji kod sagorijevanja
prašine.

Čestice nastale potpunim sagorijevanjem sastoje se od komponenti pepela (npr. CaO,

Al2O3, SiO2, KCl, nitrati), materijala sloja (ložišta sa fluidizovanim slojem) kao i stranih
materija (pesak, zemlja, teški metali). One u modernim ložištima za biomasu sa dobrim
uslovima sagorijevanja čine veći dio emisije prašine, dok sadržaj preostalog ugljenika iznosi
samo još između 1 i 10 težinskih procenata. Emisija čestica samo je djelimično u korelaciji sa
sadržajem pepela u gorivu, dok značajan uticaj, pored sistemske tehnike, prije svega ima
vrsta goriva. Tako aktuelna istraživanja pokazuju da drvna goriva sa visokim sadržajem
pepela prouzrokuju znatno niže emisije prašine od slamastih goriva. Razlozima za to
smatraju se prije svega finoća i niska specifična težina čestica kod sagorijevanja slamastog
materijala. Na emisiju čestica samo ograničeno može da se utiče tehnikom sagorijevanja i
načinom rada ložišta. Radi sigurnog ispunjenja graničnih vrednosti emisije u većini slučajeva
treba predvideti uređaje za otprašivanje dimnog gasa.

Čestice letećeg pepela mogu da se natalože u ili na cevima izmenjivača toplote. Ako su ti
talozi rastresiti i nisu slijepljeni, govori se o zaprljanju. Do zašljakivanja dolazi usljed
„zalepljivanja“ omekšalih ili rastopljenih čestica pepela. Do zaprljanja s jedne strane dolazi
usljed režima strujanja i jednostavnim taloženjem čestica u zonama male brzine strujanja, a s
druge strane usljed kondenzacije soli sadržanih u dimnom gasu, kao što je KCl, koje na
grejnim površinama formiraju najsitnije čestice. Da bi se postigla visoka raspoloživost
postrojenja i visoki stepeni efikasnosti, ti talozi u toku rada ložišta moraju automatski da se
čiste. Pri tome se koriste sistemi za pneumatsko čišćenje sa komprimovanim vazduhom ili
parom (takozvani duvač čađi) i za abrazivno čišćenje (npr. čišćenje sačmom).

40
Slamasta biomasa sa manjim česticama letećeg pepela i nižim temperaturama omekšavanja
pepela sklonija je zaprljanju grejnih površina od drvne biomase što je uslovljeno sitnijim
ulaznim materijalom, manjom gustinom i većim sadržajem alkalija u slamastoj biomasi u
poređenju sa drvetom. Za sklonost goriva ka zašljakivanju odgovorne su karakteristike
omekšavanja pepela. U pogledu karakteristika topljenja pepela značajne su koncentracije
zemljanih alkalija kalcijuma (Ca) i magnezijuma (Mg) kao i alkalija natrijuma (Na) i kalijuma
(K). Zemljane alkalije povećavaju, a alkalije smanjuju temperaturu topljenja. I hloridi mogu da
dovedu do smanjenja temperature topljenja. Kod slamaste biomase usljed visokog sadržaja
kalijuma i niske temperature omekšavanja pepela može da se očekuje zašljakivanje u komori
za sagorijevanje i na površinama izmenjivača toplote, prije svega u prvom pregrejaču. Radi
ograničavanja problematike zašljakivanja maksimalne temperature u komori za sagorijevanje
ne bi trebalo da iznose više od 800 do 900 °C.

Pomoću ravnomernog raspoređivanja goriva i niske nasipne debljine, postepenog dovoda

vazduha radi regulisanja oslobađanja toplote, vodeno hlađenih rešetki, vodeno ili parno
hlađenih zidova, kao i recirkulacijom dimnih gasova, ograničavaju se temperature u komori
za sagorijevanje i sprečava zašljakivanje.
Udio pojedinih elemenata u pepelu nastalom sagorijevanjem raznih vrsta bio energenta je
dat u narednoj tabeli.
Tabela 3: Sastav pepela nastalog sagorijevanjem biomase
Udeli frakcija pepela u ukupnom pepelu u težinskim %
Frakcija pepela Pepeo iz ložišta Leteći pepeo iz ciklona Pepeo iz filtera
Sagorijevanje kore i sječke 60–90 10–30 2–10
Sagorijevanje piljevine 20–30 50–70 10–20
Sadržaj nutrijenata u težinskim % suve materije
CaO 41,7 35,2 32,2
MgO 6 4,4 3,6
K2O 6,4 6,8 14,3
P2O5 2,6 2,5 2,8
Na2O 0,7 0,6 0,8
Rasponi c Pepeo sa rešetke Leteći pepeo
CaO 1–57,5 1,1–36,4
MgO 0,2–6,3 0,3–4,1
K2O 0,2–14,4 0,3–30,7
P2O5 < 0,01–11,3 < 0,01–28,4
Na2O 0,1–6,5 0,4–1,5
Sadržaj teških metala mg/kgSM
Cu 164 143 389
Zn 432 1870 12980
Co 21 19 17,5
Mo 2,8 4,2 13,2
As 4,1 6,7 37,4
Ni 66 59,6 63,4
Cr 325 158 231
Pb 13,6 57,6 1053
Cd 1,2 21,6 80,7
V 43 40,5 23,6
Hg 0,01 0,04 1,47

41
Rasponi Pepeo sa rešetke Leteći pepeo
Cu 20–300 21–263
Zn 5,7–1.400 190–11.000
Co < 1–26 < 1–30
As < 1–25 < 1–100
Ni < 1–90 < 1–364
Cr 3–190 3–231
Pb < 1–119 25–1.500
Cd < 1–50 < 1–65

Mjere za smanjenje emisije čestica (otprašivanje)

Mjere potrebne za otprašivanje dimnog gasa u velikoj meri zavise od vrste ložišta i prije
svega od korišćene vrste goriva:
- U uređaj za otprašivanje koji je instaliran iza ložišta za sagorijevanje prašine odlazi gotovo
celokupan pepeo koji je sadržan u gorivu. Za razliku od toga se kod rešetkastog ložišta ili
ložišta sa donjom propulzijom gruba frakcija pepela direktno izbacuje iz ložišta. U uređaj za
otprađšivanje odlazi samo sitnija frakcija, leteći pepeo.
- Troškovi za otprašivanje su kod slamastig goriva veći nego kod drvnih goriva, pri čemu se
tipične emisije sirovog gasa kod postrojenja za sagorijevanje sječke kreću između 200 i 800
mg/m³u normiranom stanju (u proseku 500 mg/m³u normiranom stanju). Pepeo koji nastaje
prilikom sagorijevanja drveta je usljed većih čestica i veće gustine goriva krupniji (> 10 μm).
Emisije čestica iz ložišta na biomasu mogu sa više od 90 % da se sastoje od fine prašine sa
veličinom čestica < 10 μm, pri čemu maksimum raspodele broja čestica može da se kreće
između 0,03 i 0,1 μm. Da bi se smanjile emisije čestica primenjuju se prevashodno sledeći
postupci odvajanja:
- centrifugalni odvajač (npr. ciklon, multiciklon),
- filter (npr. vrećasti filter),
- elektrostatično odvajanje (suvi i vlažni elektrofilter).
Pored toga su od značaja i vlažni prečistači dimnog gasa i uređaji za kondenzaciju dimnih
gasova koji se specijalno primenjuju kod otprašivanja. Ciklonski odvajači se primenjuju za
krupnu frakciju pepela, a vrećasti i elektrofilter za sitne frakcije letećeg pepela.

Otpadna voda

Otpadne vode koje će nastajati pri radu novog pogona mogu biti:
- sanitarne otpadne vode
- onečišćene oborinske vode
- otpadne vode-mulj od odmuljivanja kotlova
Onečišćene oborinske vode su vode sa parkinga i manipulativnim saobraćajnih površina,
koje su onečišćene naftnim derivatima.
Oborinske vode prikupljene sa krovova, zajedno sa vodama sa manipulativnih površina, koje
se prihvataju preko slivnika, se vode do kolektora oborinskih voda koji su položeni unutar
saobraćajnice.
Odvođenje sanitarnih otpadnih voda je predviđeno u fekalnu kanalizaciju.
Oborinske vode koje se spiraju sa krova i okolnog terena će se odvoditi u oborinsku
kanalizaciju.
Odmuljivanje kotlova će se vršiti prema potrebi, jedanput godišnje od strane ovlaštene firme.
Ista će se kanalizacionom mrežom transportovati na uređaj za tretman otpadnih voda.

42
6. ENERGENT- DRVO I DRVNI OTPAD

Biomasa se uopšteno može podijeliti na drvnu, nedrvnu masu i otpad. Biomasa kao gorivo
ukjučuje ogrijevno drvo, grane i drvni otpad iz šumarstva, te piljevinu, koru i drvni ostatak iz
drvne industrije, kao i slamu, kukuruzovinu, stabljike suncokreta, ostatke pri rezidbi voća
vinove loze, koštice i sl. iz poljoprivrede. Također se biomasa može dobiti i namjenski samo
za proizvodnju energije iz energetskih nasada kao što su brzorasteće biljke, trska ili kukuruz
za biodizel i sl. kao i životinjski otpad i ostaci.

Pri iskorištavanju šuma i protupožarnoj zaštiti nastaju velike količine šumske biomase koja se
može upotrijebiti za proizvodnju energije. U energetske se svrhe može koristiti i drvo iz
ledoloma, oboljelih stabala, s opožarenih površina i uz šumske ceste. Pri klasičnom se
iskorištavanju šuma koristi drvo debla, krošnja i grana čiji je promjer s korom na tanjem kraju
veći od 7 cm, jer u tom dijelu ima kore, minerala i pepela. Njihovo delokacijom bi se izgubile
vrijedne materije koje učestvuju u humifikaciji i održavanju plodnosti tla. Ostatak pri sječi i
izradi te prevlačenju drveta od panja do šumske ceste čini drvni otpad. Udio ostataka i
otpada ovisi o brojnim faktorima. Prosječno se za sve vrste drveća pri sječi i izradi te
prevlačenju može računati s nešto više od 20% ostatka.

U drvno-prerađivačkoj industriji nastaju velike količine različitog drvnog ostatka. Taj se

ostatak može koristiti za podmirenje osnovnih toplotnih potreba pogona (grijanje i tehnološke
potrebe). Dio drvnog ostatka koji se ne koristi može koristiti za proizvodnju biogoriva u vidu
peleta, briketa, sječke i sl. Drvni ostatak u drvnoj industriji može nastati u primarnoj i finalnoj
proizvodnji. Ostaci koji nastaju u primarnoj proizvodnji su: piljevina, komadni otpad, kora.
Ova vrsta otpada je vlažna (35-45% vlage), te njegovo daljnje, ekonomski isplativo,
korištenje zavisi od adekvatnog skladištenja i sušenja. Pod otpadom koji nastaje u finalnoj
proizvodnji podrazumijeva se piljevina, srugotina, komadni otpad, te drvna prašina koji
nastaju pri proizvodnji parketa, stolarije, namještaja i sl. Ovaj otpad je suh, te se uz
minimalnu obradu može koristiti.

Drvo se generalno dijeli na dvije kategorije meko (četinari) i tvrdo drvo (lišćari). Postoje
značajne razlike u strukturi mekog i tvrdog drveta, koje u mnogome definišu njihovo
ponašanje tokom sagorijevanja ili nekog termohemijskog tretmana. Hemijski sastav drveta
varira u zavisnosti od vrste, međutim generalno se može reći da celuloza, hemiceluloze i
lignin generalno čine 95 do 98% od hemijskog sastava drveta. Tri gore navedene
komponente ponašaju se različito tokom procesa termičke razgradnje i sagorijevanja, što je
također bitan faktor koji ima uticaja na koncepciju sistema za sagorijevanje ovakvih goriva.

Toplotna moć drveta zavisi od sadržaja vlage i približna je toplotnoj moći lignita, toplotna moć
suhog drveta ide i do 17 kJ/kg. Sadržaj vlage može da ide i do 60%, ali je u tom slučaju
veoma teško obezbijediti stabilno sagorijevanje. Drvo u odnosu na suhu masu sadrži oko
80% gorivih isparljivih materija, koje u stvari predstavljaju mješavinu raznih ugljovodonika,
ugljenmonoksida, ugljendioksida i dr. To je i osnovni razlog zbog kojeg je biomasa
interesantno gorivo za gasifikaciju ili neku drugu vrstu termohemijskog tretmana. Pepeo
drveta je naročito bogat kalcijumom, koji preračunat na CaO čini 50 do 75% od njegove
ukupne količine. Količina kalcijuma kreće se od 10 do 30%, dok je sadržaj magnezijuma 5 do
10%. Ostatak uglavnom čine željezo, aluminijum i natrijum. Natrijumovi i kalcijumovi oksidi
definišu nisku tačku topljenja pepela, što kod velikih ložišta stvara preduslove za pojavu
zašljakivanja. Međutim, važno je naglasiti da poslije sagorjevanja drveta ostaje mali udio
pepela (u odnosu na ukupnu masu) koji se kreće oko 1 do 2%.

43
Hemijski sastav biomase zavisi od vrste, podneblja rasta, zemljišnih uslova i drugih faktora.
U sastav biomase ulaze organska i neorganska jedinjenja.

Od organskih jedinjenja, tu su: celuloza, hemiceluloza, lignin, masti, skrob, voskovi, proteini i
dr. Neorganska jedinjenja koja ulaze u sastav biomase su: voda, mineralne materije, soli i dr.

Celuloza je najrasprostranjenije biljno vlakno u prirodi. Glavna je komponenta stijenke

stanica viših biljaka, spada u ugljikohidrate, sastoji se od jedinica glukoze međusobno
povezanih hemijskim vezama. Jedna molekula celuloze može imati čak do 10 000 jedinica
glukoze. Celuloza zato ima izgled finih tankih niti. Hemijski je vrlo slabo reaktivna, što je
posljedica njezinih fizikalnih svojstava.

Hemiceluloza je također sastavljena od mnogih jedinica heksoza, pentoza i uronskih kiselina,

dakle i ona je polimer glukoze i drugih heksoza, pentoza i uronskih kiselina koje se nalaze u
stijenkama gotovo svake biljne stanice. Ipak joj je lanac mnogo kraći pa obično nema više od
20 do najviše 2000 jedinica.

Lignin je sastojak koji spaja celulozu i hemicelulozu u ćelijama biljke. To je polimer

aromatičnih ugljovodonika nastao kondenzacijom fenilpropana i/ili vanilina i etilvanilina,
veoma je složene strukture. Karakteriše ga manja sposobnost hidratacije što utiče na ukupnu
sposobnost vezivanja vlakana. Drvo ima veći procentualni sastav lignina uglavnom na račun
ostalih materija koje čine: skrob, masti, šećeri, voskovi, proteini i dr.

Procentualni udio ovih materija zavisi od zemljišta na kome je biomasa rasla i od doba
godine. Apsolutno suha masa raznih vrsta drveta ima skoro isti elementarni sastav, gdje su
uzorci sušeni na 105 °C.

U sastavu drveta se nalaze i neznatne količine azota (N) koje potiču od bjelančevina koje su
nastale u prvoj fazi razvoja ćelija. Poljoprivredni ostaci imaju elementarni sastav sličan
sastavu drveta, pšenična slama i stabljike kukuruza imaju oko 40% ugljika, oko 6-7% vodika,
kisika 45% azota 0,7%, a ostatak su mineralne materije. Ljuspice riže imaju nešto drugačiji
sastav jer imaju veliki procenat mineralnih materija oko 24%, te je samim tim procenat ostalih
materija manji u odnosu na pšeničnu slamu i stabljike kukuruza.

44
Procentualni udio ugljenika (C) u biomasi je, kao kod svih vrsta goriva, najveći i kreće se od
37-46 % kod poljoprivrednih ostataka, i oko 50 % kod drveta. On se u biomasi nalazi u
slobodnom i u vezanom stanju, gdje ulazi u sastav organskih jedinjenja sa vodonikom,
kiseonikom i azotom. Toplotna moć čistog ugljenika iznosi 33,829 MJ/kg, a maksimalna
temperatura sagorijevanja bez toplotnih gubitaka je 2240 °C.

Vodonik (H) u biomasi ima relativno malo (5-6%), međutim, imajući u vidu da je njegova
toplotna moć 142,014 MJ/kg, on zauzima značajno mjesto u energetskoj vrijednosti. U
biomasi vodonik se nalazi samo u vezanom stanju. Temperatura sagorijevanja čistog
vodonika je približna temperaturi sagorijevanja ugljenika i iznosi 2235 °C.

Kiseonik (O) predstavlja unutrašnji balast, jer on ne sagorijeva, već potpomaže gorenju, a
osim toga zauzima mjesto drugim gorivim materijama. U poređenju sa ugljevima u biomasi
kiseonika ima mnogo više (od 33-45%), što dovodi do niže temperature sagorijevanja.

Azot (N) se u biomasi nalazi u malim količinama do 2% i kao kiseonik predstavlja balast,
ponaša se kao inertan.

Sumpor (S) je u svim oblicima goriva nepoželjan element. Prilikom njegovog sagorijevanja
stvara se sumpordioksid (SO2) i oslobađa se 9,295 MJ/kg toplote. Na nižim temperaturama
se vodena para, nastala sagorijevanjem vodonika ili isparavanjem vlage iz goriva,
kondenzuje i sa sumpordioksidom gradi veoma agresivnu sumpornu kiselinu H2SO3 i
H2SO4 koja nagriza dimne kanale. U svim vrstama biomase sumpora ima ''u tragovima'' što
je čini jako povoljnom za korištenje u energetske svrhe.

Mineralne materije u biomasi takođe predstavljaju balast, jer ne sagorijevaju i zauzimaju

mjesto drugim gorivim elementima. U procesu sagorijevanja mineralne materije trpe niz
promjena koje dovode do njihovog razlaganja i oksidacije, a materija koja nastaje nakon toga
naziva se pepeo. Sastojci pepela, tj. mineralnih materija posle sagorijevanja su silikati
(pijesak, kvarc) - SiO2, oksidi metala (Al2O3 - glina, Fe2O3), sulfidi (FeS2), karbonati
(CaCO3, MgCO3), sulfati (CaSO4, MgSO4), kalcijumovi, magnezijumovi, natrijumovi,
kalijumovi i titanovi oksidi (CaO, MgO, Na2O, K2O, TiO2), sumpor trioksid (SO3) i drugi.
Pepeo stvara problem prljanjem izmjenjivačkih i drugih površina, kao i problem njegovog
uklanjanja. Količina pepela kod poljoprivrednih ostataka se kreće u granicama od 2,3-23%
dok je kod drveta daleko manja i iznosi ispod 0,55%, pa je i sa ovog stanovišta biomasa
povoljna kao gorivo. U sastav pepela ulazi niz oksida: kalcija, magnezija, natrija, kalija,
fosfora, silicija, aluminija i titana. Prilikom sagorijevanja ili nekih drugih procesa, na
temperaturama iznad 750 °C dolazi do omekšavanja pepela i njegovog topljenja. Tom
prilikom se tečna faza pepela lijepi za zidove ložišta čime ometa prenos toplote na
izmenjivačkim površinama.
Najčešći elementi koji ostaju u pepelu su: kalijum, natrijum i magnezijum koji čine od 0.5 do
4% mase drveta [6]. U kori ima više mineralnih materija nego u samom drvetu. Razlike od
uzorka do uzorka su velike, jer na količinu i sastav mineralnih materija značajno utiče
stanište, odnosno sastav zemljišta na kome je drvo raslo.

Toplotna moć goriva je ona količina toplote u (kJ) koja se oslobodi pri potpunom
sagorijevanju jedinice količine goriva. Donja toplotna moć goriva se razlikuje od gornje
toplotne moći po tome što se voda u produktima sagorijevanja nalazi u stanju pare. Prema
tome donja toplotna moć goriva je manja od gornje upravo za vrijednost toplote dobivene
kondenzacijom vodene pare (koja je nastala pri sagorijevanju goriva).

45
Topotna moć goriva se određuje laboratorijski, a vrijednosti toplotne moći biomase je niža u
odnosu na kameni ugalj. Toplotna moć apsolutne (čiste) drvne mase je približno ista za sve
vrste drveta. Na toplotnu moć drveta u velikoj mjeri utiče prisustvo vlage i šupljina u drvetu.
Sa opadanjem vlage u drvetu raste vrijednost toplotne moći drveta. Prisustvo vlage u drvetu
znatno smanjuje njegovu toplotnu moć, te sa povećavanjem postotka vlage u drvetu
smanjuje vrijednost toplotne moći.

Razlika toplotne moći za potpuno suho drvo i drvo sa prisustvom vlage od 15% je u približno
4 MJ/kg. Dakle ako potpuno suho drvo ima toplotnu moć 18 MJ/kg za drvo sa prisustvom
vlage od 15% ta vrijednost će biti oko 14 MJ/kg.

Detaljan pregled vrijednosti toplotne moći drvne mase iz crnogoričnog drveta u zavisnosti od
vlage dat je u narednoj tabeli.
Tabela 4: Energetska vrijednost drvene sječke u zavisnosti od vlažnosti
ENERGENT: Drvena sječka
Toplotna
Ugljenik Vodonik Kiseonik Azot+Kalij Sumpor Nesagorivi Vlaga Donja
moć
C H O N+K S A W kJ/kg [kWh/kg]
48,53 5,66 38,24 0,28 0,09 7,20 0 17.514,5 4,87
43,68 5,09 34,42 0,25 0,08 6,48 10 15.513,0 4,31
41,25 4,81 32,50 0,24 0,08 6,12 15 14.512,3 4,03
38,82 4,53 30,59 0,22 0,07 5,76 20 13.511,6 3,75
36,40 4,25 28,68 0,21 0,07 5,40 25 12.510,9 3,48
33,97 3,96 26,77 0,20 0,06 5,04 30 11.510,1 3,20
31,54 3,68 24,86 0,18 0,06 4,68 35 10.509,4 2,92
29,12 3,40 22,94 0,17 0,05 4,32 40 9.508,7 2,64
26,69 3,11 21,03 0,15 0,05 3,96 45 8.508,0 2,36
24,27 2,83 19,12 0,14 0,05 3,60 50 7.507,2 2,09

U prethodnoj tabeli su prikazane prosječne vrijednosti hemijskog sastava za četinare.

6,00
Toplotna moć [kWh/kg] [MWh/t]
5,00

4,00

3,00

2,00

1,00

0,00
10

30

35
0

15

20

25

40

45

50

Dijagram 2: Energetska vrijednost drvene sječke u zavisnosti od vlažnosti

46
U narednoj tabeli su date vrijednosti toplotne moći za pojedine drvne vrste za referentnu
vlažnost 0% i 15%.
Tabela 5: Toplotna moć pojedinih drvnih vrsta
Vrsta drveta Gustoća, kg/mn3 Toplotna moć pri Toplotna moć pri
0% vlage, MJ/kg 15% vlage, MJ/kg
grab 830 17,01 13,31
bukva 720 18,82 14,84
jasen 690 17,81 13,98
brijest 680 - 14,70
javor 630 17,51 13,73
bagrem 770 18,95 14,97
breza 650 19,49 15,43
kesten 570 - 13,29
vrba bijela 560 17,85 13,65
vrba siva 560 17,54 13,73
joha crna 550 18,07 14,21
joha bijela 550 17,26 13,52
topola crna 450 17,26 13,15
smreka 470 19,66 15,60
jela 450 19,49 15,45
bor obični 520 21,21 16,96
ariš 590 16,98 14,86
hrast 690 18,38 14,44

Da bi biomasa počela da gori, potrebno je da ga toplotni izvor zagrije do temperature na kojoj

se zapali (temperatura samozapaljenja), i na kojoj nastavi da gori i kada se toplotni izvor
ukloni. Toplotna energija se od toplog izvora na biomasu prenosi: kontaktom ili dodirom sa
toplim izvorom, konvekcijom ili posredstvom drugog tijela ili fluida (gas, tečnost) i zračenjem.

Tačka zapaljivosti ili samozapaljenja je temperatura na kojoj drvo počinje da gori pod
uticajem izvora paljenja. Za drvo u raznim stanjima su to temperature od 200 do 290 °C.

Temperatura gorenja je temperatura pri kojoj zapaljena masa nastavlja gorenje postojanim
plamenom. Tačka gorenja je uvijek na nešto višoj temperaturi od temperature zapaljivosti.
Temperatura gorenja drveta je od 260 do 320 °C.

U praksi se koriste razne forme drvne mase. Najčešće su to : oblovina, složene metarice,
cjepanice, sječka, piljevina pelet i briket.

Oblovina Složene metarice Cjepanice Sječka/piljevina

Slika 12: Forme drveta i drvnog otpada
U kogenerativnom postrojenju se zbog obezbjeđenja bolje oksidacije koriste uglavnom
sječka i piljevina pomiješana sa sječkom. Sječka se dobija iz drvne oblovine i drvnog otpada
postupkom sjčkenja u sječkalicama.

47
Veličina ivera u sječki, vlažnost i ostale karakteristike su definisane normama. Najčešće je u
primjeni Austrijski normativ ONORM M7132.

Odnos zapremina pojedinih formi drveta i drvnog otpada u skladu sa ONORM M7132 je dat
u narednoj tabeli.
Tabela 6: Omjer zapremine pojedinih formi drveta
Složene Složene Nasute
Omjer Oblovina Sječka G30 Sječka G50 Piljevina
metarice cjepanice cjepanice
Oblovina 1,00 1,40 1,20 2,00 2,50 2,80 3,03
Složene
0,70 1,00 0,80 1,40 1,75 2,10 x
metarice
Složene
0,85 1,20 1,00 1,70 x x x
cjepanice
Nasute
0,50 0,70 0,60 1,00 x x x
cjepanice
Sječka G30 0,40 0,55 x x 1,00 1,20 x
Sječka G50 0,36 0,50 x x 0,80 1,00 x
Piljevina 0,33 x x x x x x

Specifične težine pojedinih vrsta drveta u zavisnosto od forme i vlažnosti dat je u narednoj
tabeli.
Tabela 7: Specifična težina drveta
[kg] Bukva Hrast Jelovina Bor
M Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw
[%] [m3] [Pm ] [Nm3]
3
[m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3]
0 680 578 280 660 410 272 430 277 177 490 316 202
10 704 598 290 687 427 283 457 295 188 514 332 212
15 716 609 295 702 436 289 472 304 194 527 340 217
20 730 621 300 724 450 298 488 315 201 541 349 223
30 798 678 328 828 514 341 541 349 223 615 397 253
40 930 791 383 966 600 397 631 407 260 718 463 295
50 1117 949 454 1159 720 477 758 489 312 861 556 354
Kw- čisto drvo; Fw- oblovina složena; Cw- Sječka;

Tabela 8: Specifična toplotna moć drveta po jedinici zapremine

[MWh] Bukva Hrast Jelovina Bor
M Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw
% [m3] [Pm ] [Nm3]
3
[m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3]
0 3,31 2,81 1,36 3,21 1,99 1,32 2,09 1,35 0,86 2,38 1,54 0,98
10 3,03 2,58 1,25 2,96 1,84 1,22 1,97 1,27 0,81 2,21 1,43 0,91
15 2,89 2,45 1,19 2,83 1,76 1,17 1,90 1,23 0,78 2,12 1,37 0,87
20 2,74 2,33 1,13 2,72 1,69 1,12 1,83 1,18 0,75 2,03 1,31 0,84
30 2,55 2,17 1,05 2,65 1,64 1,09 1,73 1,12 0,71 1,97 1,27 0,81
40 2,46 2,09 1,01 2,55 1,58 1,05 1,67 1,08 0,69 1,90 1,22 0,78
50 2,33 1,98 0,95 2,42 1,50 0,99 1,58 1,02 0,65 1,80 1,16 0,74
Kw- čisto drvo; Fw- oblovina složena; Cw- Sječka;

48
 7. ENERGETSKI BILANS

7.1 Bilans planirane potrošnje energije

Energetski bilans predstavlja detaljnu analizu potrošnje toplotne energije, električne energije i
pojedinih vrsta energenta u toku godine. Na osnovu energetskog bilansa se dalje određuje
koncept zasnivanja kogenerativnog postrojenja, dimenzionišu pojedine komponente sistema
i definiše dinamika izgradnje sistema.

U pogonu AD ENERGY u Driniću će se toplotna energija koristi za zagrijavanje plastenika za

proizvosnju povrća, javnih objekata u Driniću i novoplaniranog jezera za kupanje.

Planirani potrošači otpadne toplotne energije iz kogenerativnog postrojenja su:

- Plastenici za proizvodnju povrća površine 5000 m2;
- Javni objekti u Driniću;
- Poslovni objekti (pilana, zagrijavanje vode u jezeru kupališta)

Bilans potrošnje energije za predloženo stanje je dat u narednoj tabeli.

Tabela 9: Bilans potrošnje energije za predloženo stanje
Plastenici Javni objekti Poslovni Ukupno
Potrošnja
Toplotna Električna Toplotna Električna Toplotna Električna Toplotna Električna
energije
[MWh] [MWh] [MWh] [MWh] [MWh] [MWh] [MWh] [MWh]
jan 324,7 11,4 314,6 18,7 630,0 0,0 1.269,3 30,1
feb 526,6 18,4 273,8 16,3 383,0 0,0 1.183,4 34,7
mar 458,6 16,1 261,6 15,6 421,0 0,0 1.141,1 31,6
apr 250,9 8,8 170,4 10,1 640,0 0,0 1.061,3 18,9
maj 165,7 5,8 116,0 6,9 933,0 0,0 1.214,6 12,7
jun 122,4 4,3 0,0 0,0 970,0 0,0 1.092,4 4,3
jul 97,1 3,4 0,0 0,0 355,0 0,0 452,1 3,4
avg 109,6 3,8 0,0 0,0 255,0 0,0 364,6 3,8
sep 145,5 5,1 0,0 0,0 285,0 0,0 430,5 5,1
okt 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
nov 92,8 3,2 216,3 12,9 521,0 0,0 830,1 16,1
dec 46,4 1,6 301,8 18,0 548,0 0,0 896,2 19,6
Ukupno 2.340,2 81,9 1.654,4 98,5 5.941,0 0,0 9.935,6 180,4

49
Ukupna potrebna toplotna energija za podmirivanje potreba potrošača iznosi 9.935,6
[MWh/god.].

Potrošnja električne energije u sistemu zaproizvodnju i distribuciju toplotne energije do

potrošača iznosi 180,4 [MWh/god.].

1.400,0
Plastenici Toplotna
1.200,0 Javni objekti Toplotna
Poslovni objekti Toplotna
1.000,0 Ukupno Toplotna

800,0

600,0

400,0

200,0

0,0
jan

feb

jun

avg

sep
mar

apr

maj

jul

nov

dec
okt
Dijagram 3: Bilans potrošnje energije za predloženo stanje

7.2 Energetski bilsan kogenerativnog postrojenja

Predloženi sistem kogenerativnog postrojenja je sa instalisanom snagom turbogeneratora od

490kWe. Osnovne radne karakteristike kogenerativnog postrojenja za zahtijevanu instalisanu
snagu turbogeneratora potrebno je kogenerativno postrojenje sledećih karakteristika:
Instalisana toplotna snaga 2,4 [kWt]
Instalisana električna snaga 490,0 [kWe].
Broj radnih časova u godini 7.656
Tabela 10: Energetski bilans kogenerativnog postrojenja
Ukupna proizvodnja Raspoloživa Stepen
Potrošnja
iskorištenja
Toplotna Električna Toplotna Toplotna
Para toplotne
energija energije energija energija
energije
[MWh] [t] [MWhe] [MWht] [MWh] %
Jan 1.746,6 2.160,0 349,3 1.397,3 1.269,3 90,8%
Feb 1.688,4 2.088,0 337,7 1.350,7 1.183,4 87,6%
mar 1.804,8 2.232,0 361,0 1.443,8 1.141,1 79,0%
apr 1.746,6 2.160,0 349,3 1.397,3 1.061,3 76,0%
maj 1.804,8 2.232,0 361,0 1.443,8 1.214,6 84,1%
jun 1.746,6 2.160,0 349,3 1.397,3 1.092,4 78,2%
jul 1.804,8 2.232,0 361,0 1.443,8 452,1 31,3%
avg 1.804,8 2.232,0 361,0 1.443,8 364,6 25,3%

50
sep 873,3 1.080,0 174,7 698,6 430,5 61,6%
okt 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0%
nov 1.746,6 2.160,0 349,3 1.397,3 830,1 59,4%
dec 1.804,8 2.232,0 361,0 1.443,8 896,2 62,1%
UKUPNO 18.572,0 22.968,0 3.714,4 14.857,6 9.935,6 66,9%

2.000,0
1.800,0
1.600,0
1.400,0
1.200,0
1.000,0
800,0 Ukupna Toplotna energija
[MWh]
600,0
Potrošnja Toplotna energija
400,0 [MWh]
200,0 Raspoloživa Toplotna
energija [MWht]
0,0
mar
Jan

Feb

sep
apr

jun

avg
maj

jul

nov
okt

dec
Dijagram 4: Energetski bilans kogenerativnog postrojenja

Ukupna proizvodnja toplotne energije u kogenerativnom postrojenju iznosi 18.572,0

[Mwh/god.].
Proizvodnja električne energije iznosi 3.714,4 [Mwh/god.].

Za dalju potrošnju ke raspoloživo 14.857,6 [Mwh/god.] otpadne toplotne energije.

Planirana je potrošnja od ukupno 9.935,6 [Mwh/god.] otpadne toplotne energije tako da je
stepen iskorištenja iste 66,9%.

51
 7.3 Dostupnost energenta potrebnog za predloženi sistem

Za proizvodnju toplotne energije u predloženom sistemu potrebno je obezbijediti drvnu

sječku u skladu sa zahtjevima ONORM 7132 klase G30 ili G50 i vlažnosti 10-50%.
Količine potrebnog drvnog otpada u zavisnosti od vlažnosti su date u narednoj tabeli.

Tabela 11: Potreban drvni otpad za predloženo stanje

Potrebno drvnog otpada
Vlažnost M %
V [Pm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 621,1 677,3 750,0 805,4 836,5 882,1
Febr 600,4 654,8 725,0 778,5 808,6 852,7
Mart 641,8 699,9 775,0 832,2 864,4 911,5
Apr 621,1 677,3 750,0 805,4 836,5 882,1
Maj 641,8 699,9 775,0 832,2 864,4 911,5
Jun 621,1 677,3 750,0 805,4 836,5 882,1
Jul 641,8 699,9 775,0 832,2 864,4 911,5
Avg 641,8 699,9 775,0 832,2 864,4 911,5
Sept 310,6 338,7 375,0 402,7 418,3 441,1
Okt 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Nov 621,1 677,3 750,0 805,4 836,5 882,1
Dec 641,8 699,9 775,0 832,2 864,4 911,5
UKUPNO 6.604,4 7.202,3 7.974,7 8.563,6 8.894,8 9.380,1

Tabela 12: Potrebna drvna sječka G30 za predloženo stanje

Potrebno drvna sječka G30
Vlažnost M %
V [Nm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 972,0 1.062,8 1.175,3 1.260,4 1.309,5 1.382,6
Febr 939,6 1.027,4 1.136,1 1.218,4 1.265,8 1.336,5
Mart 1.004,4 1.098,3 1.214,5 1.302,4 1.353,1 1.428,7
Apr 972,0 1.062,8 1.175,3 1.260,4 1.309,5 1.382,6
Maj 1.004,4 1.098,3 1.214,5 1.302,4 1.353,1 1.428,7
Jun 972,0 1.062,8 1.175,3 1.260,4 1.309,5 1.382,6
Jul 1.004,4 1.098,3 1.214,5 1.302,4 1.353,1 1.428,7
Avg 1.004,4 1.098,3 1.214,5 1.302,4 1.353,1 1.428,7
Sept 486,0 531,4 587,7 630,2 654,7 691,3
Okt 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Nov 972,0 1.062,8 1.175,3 1.260,4 1.309,5 1.382,6
Dec 1.004,4 1.098,3 1.214,5 1.302,4 1.353,1 1.428,7
UKUPNO 10.335,7 11.301,5 12.497,6 13.402,3 13.923,8 14.701,5

52
Tabela 13: Potrebna drvna sječka G50 za predloženo stanje
Potrebno drvna sječka G50
Vlažnost M %
V [Nm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 1.088,7 1.190,4 1.316,4 1.411,6 1.466,6 1.548,5
Febr 1.052,4 1.150,7 1.272,5 1.364,6 1.417,7 1.496,9
Mart 1.124,9 1.230,1 1.360,2 1.458,7 1.515,5 1.600,1
Apr 1.088,7 1.190,4 1.316,4 1.411,6 1.466,6 1.548,5
Maj 1.124,9 1.230,1 1.360,2 1.458,7 1.515,5 1.600,1
Jun 1.088,7 1.190,4 1.316,4 1.411,6 1.466,6 1.548,5
Jul 1.124,9 1.230,1 1.360,2 1.458,7 1.515,5 1.600,1
Avg 1.124,9 1.230,1 1.360,2 1.458,7 1.515,5 1.600,1
Sept 544,3 595,2 658,2 705,8 733,3 774,2
Okt 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Nov 1.088,7 1.190,4 1.316,4 1.411,6 1.466,6 1.548,5
Dec 1.124,9 1.230,1 1.360,2 1.458,7 1.515,5 1.600,1
UKUPNO 11.576,0 12.657,7 13.997,3 15.010,5 15.594,7 16.465,7

U slučaju da se koristi drvni otpad ili sječka vlažnosti 30% potrebno je 8.563,6 [Pm3] drvnog
otpada. Ekvivalentna količina drvne sječke klase G30 iznosi 13.402,3 [Nm 3] a klase G50
15.010,5 [Nm3].

53
8. PREDLOŽENI SISTEM KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

U tehnološkom procesu kogeneracijskog postrojenja se iz drvenog otpada nastalog u

proizvodnom procesu (drvna kora i piljevina, truli sastojci drveta i drvni otpad) spaljivanjem u
parnom kotlu proizvodi para. Proizvedena para se primarno koristi za proizvodnju električne
energije u turboagregatu a neiskorišteni višak se sekundarno koristi za proces proizvodnje
odnosno za rad sušare i parionice.

Kogenerativno postrojenje se sastoji iz sledećih dijelova:

A) Sistem za pripremu, transport i skladištenje energenta;
B) Generator pare- parni kotao;
C) Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju električne energije;
D) Sistem za podhlađivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare;
E) Objekat kogenerativnog postrojenja.

Za provođenje tehnološkog procesa kogeneracije potrebno je učestvovanje materija i

energije:
a) Energent /mješavina drvenog otpad i kore čijim se spaljivanjem proizvodi toplotna
energija/;
Drveni otpad je sačinjen od kore dobijene u procesu otkoravanja i piljevine i drvnog ostatka
dobijenih u procesu prerade drveta.
b) Kotlovska voda /kružni ciklus rada sistema kotao-turbina. Zatvoren ciklus proizvodnje
mehaničkog rada/;
c) Rashladna voda /kondenzovanje otpadne turbinske pare/;
d) Vazduh /proces sagorijevanja energenta i hlađenje rashladne vode u rashladnim
tornjevima/;
e) Električna energija.

Funkcionalna šema kogenerativnog sistema je data u prilogu.

54
 8.1 Sistem za pripremu, transport i skladištenje energenta;

Sistem za pripremu, transport i skladištenje energenta se sastoji od skladišnog platoa,

drobilice za proizvodnju drvne sječke, sistema za namješavanje energenta, trakastih
transportera, dnevnog skladišta energenta i prateće opreme.

Energent za pogon parnog kotla je sačinjen od mješavine drvne sječke iz drvnog otpada,
piljevine i kore. Osnovna mješavina će sadržavati 90% drvne mase (drvna sječka+ piljevina) i
do 10% kora.

Adekvatna mješavina će se određivati na osnovu stepena vlažnosti osnovnog sadržaja

energenta i izlaznih parametara kotla.

Nakon otkoravanja otpadna kora, truli sastojci drveta i ostali drvni otpad koji nije pogodan za
proizvodni proces se transportuju na deponiju drvnog otpada u krugu fabrike.

Sa deponije se kora i ostali drvni otpad tramsportuju bagerom do usipnog koša trakastog
transportera kojim se dalje materijal transportuje do drobilice.
U drobilici se vrši drobljenje kore i drvnog otpada na propisanu veličinu dijelova sječke i dalje
trtakastim transporterom "drobilica- dnevno skladište" transportuje do dnevnog skladišta.

Iz dnevnog skladišta se sistemom hidrauličnih nagrtača i lančanih grabuljastih transportera

sječka nasipa na transporter koji doprema sječku do sistema za loženje kotla.

8.1.1 Sistem za usitnjavanje drvnog otpada

Za proizvodnju krupnijeg ili sitnijeg rasutog materijala od neusitnjenih drvnih ostataka ili
cijelih stabala koriste se brzohodne seckalice i drobilice ili sporohodni iverači („dobošasti
cepači“). Kod seckalica je po pravilu potreban pravilan vertikalni dotur paralelnih delova
stabla ili grana do agregata za sječenje. Drobilice i iverači, za razliku od toga, dozvoljavaju i
preradu drvnih ostataka koji se doturaju nasumično. Među sječkalicama razlikuju se
dobošaste, sječkalice sa diskovima ili pužne sječkalice.

Za proizvodnju drvne sječke koriste se mobilne seckalice koje su ili preko PTO priključka
priključene na traktor ili posjeduju pogon preko sopstvenog montažnog dizel-motora,
odnosno motora vozila (kod samohodnih mašina). Kod stacionarne primjene koristi se i
pogon elektromotorom. Kod mobilnog korišćenja se dotur drveta vrši manuelno ili pomoću
dizalice koja je uglavnom čvrsto povezana sa seckalicom. Potrošnja energije kod sjeckanja
varira u zavisnosti od vrste drveta, podešene dužine sječenja i sadržaja vode u drvetu. Za u
šumi svježe posječeno drvo specifična potrošnja energije, na primjer, iznosi između 2 do 5
kWh/t. Kada se za pogonski motor koristi dizel-gorivo sa stepenom efikasnosti od oko 30 %,
ova energetska potrošnja odgovara potrošnji od oko 0,7 do 1,7 l dizel-goriva po toni sječke,
tj. oko 0,2 do 0,5 % u drvetu sadržane količine energije (kod sadržaja vode od 30 %). Kod
suvog drveta potrošnja energije za seckanje – svedena na zapreminu – iznosi oko 18 % više
nego kod svježe posječenog drveta.

Potrebna granulacija sa aspekta rada kotlovskog postrojenja je G-30 ili G-50 (u skladu sa
''Austrijskom klasifikacijom za usitnjenu drvenu sječku'' ONORM M7133). U narednoj tabeli je
data klasifikacija drvne sječke prema veličini.

55
Tabela 14: Klasifikacija drvne sječke u skladu sa ONORM M7133
Klasifikacija prema ONORM M7133
Klasa drvne Allowed percentage and range of particle sizes (screen Allowed max. values for
sječke analysis) in mm particles
max. 4 % max. 20 % 60-100 % max. 20 % max. cross max. length
section
[mm] [cm2] [cm]
G 100 <1 1 - 11.2 11.2 - 63 > 63 10 25

Kapacitet drobilice je 20 [pm3/h], kore i drvenog otpada. Maksimalna veličina ulaznog drveta
u drobilicu je 1000x150x50, koja može biti do 20% od ukupne ulazne količine kore i drveta.
Drobilica je pogonjena elektromotorom ili dizel motorom snage 95 [kW].

8.1.2 Dnevno skladište i transport energenta

Dnevno skladište i transport biomase podrazumijeva sistem koji će se sastojati od slijedećih

komponenti:
4. Sistem za punjenje skladišta
5. Natkriveno prostor za skladištenje biomase
6. Sistem za izuzimanje energenta sa skladišta
7. Sistem za loženje kotla

Sistem za punjenje skladišta

Za punjenje skladišta gorivom u zavisnosti od veličine postrojenja, karakteristika goriva i

vrste skladišta postoje različite mogućnosti. Ako se vrši nadzemno skladištenje, gorivo se
posle isporuke odgovarajućim transportnim vozilima (traktor, viljuškar, utovarivač točkaš,
teleskopski utovarivač) transportuje do skladišta. Ako se gorivo skladišti podzemno, koriste
se različiti transportni sistemi, npr. lančasti transporter sa grebačima, pokretne poluge sa
poprečnim nosačima. U slučaju proizvodnje sječke u skladišnom prostoru vrši se direktan
dotur preko ubacivača na seckalici. Kod postrojenja veće snage od oko 10 MWth
preporučuje se automatsko, odnosno poluautomatsko uskladištenje pomoću dizalice.

Nadkriveni prostor za skladištenje biomase-goriva

Koncepcija skladišta za sječku načelno zavisi od veličine i strukture sječke, kao i od

potrebnog vremenskog perioda između uskladištenja i energetskog korišćenja. Od značaja je
osim toga i sadržaj vode u sječki koji načelno može da se smanji naknadnim sušenjem u
skladištu da bi se poboljšalo energetsko iskorišćenje.

Prilikom skladištenja u dužem vremenskom period je za naknadno sušenje potrebna

dovoljna provjetrenost skladišta. Relativno lako naknadno sušenje prilikom uskladištenja
postoji samo kod grube sječke (dužina ivica 6 do 10 cm) sa sadržajem vode ispod 50 %. Pri
tome usljed grube strukture materijala nije potrebna prinudna ventilacija.

Sadržaj vode kod srednje i fine sječke prilikom skladištenja mora da iznosi ispod 35 %, pošto
prirodno naknadno sušenje vlažno uskladištenog materijala nije dovoljno. Kod većih sadržaja
vode može da dođe do procesa razlaganja i formiranja buđi.

56
Skladištenje se uglavnom vrši u jednoj od narednih konstrukcija:
- nadzemni okrugli silos ili skladišna hala (uglavnom od čelika, iznad ili pored kotla),
- zamjenjivi kontejneri,
- podzemno skladište (uglavnom od armiranog betona, punjenje pomoću kamiona, odnosno
utovarivača točkaša).

Nadzemna skladišna hala: kod prizemno izvedenog skladišta goriva u slučaju silosa u obzir
se mora uzeti gabaritna visina od oko 5 m da bi se omogućilo dopremanje goriva. Za
dopremanje u takvo skladište potrebna je prikolica sa pokretnim dnom, kojom se postiže
samo mala nasipna visina. Alternativno se koriste sistemi sa pokretnim krovom kod kojih ne
postoji ograničenje visine. Pomoću tih sistema je gorivo zaštićeno od uticaja vremenskih
prilika.

Zamenljivi kontejneri: primjena zamjenjivih kontejnera (sadržaja od oko 32 m 3) sa

integrisanim pokretnim dnom kod postrojenja snage ispod oko 1 MW može da predstavlja
povoljnu alternativu za slobodnostojeće skladište. Skladištenje goriva u zamjenjivim
kontejnerima vrši se eksterno. Automatska kontrola nivoa punjenja obezbeđuje pražnjenje
kontejnera. U zavisnosti od potrebne toplotne snage (od 300 kW) bi uz postrojenje trebalo da
postoje najmanje tri kontejnera, od čega se uvek dva zamjenjuju (shodno tome je optimalno
cirkulisanje pet kontejnera). Ova varijanta skladištenja posjeduje ekonomske prednosti samo
ako dobavljač goriva ili operator postrojenja već posjeduju kontejnere, ako isti mogu da se
koriste za zamjenu i ako postoje kratki transportni putevi. Kontejnersko skladište mora da se
ogradi. Treba voditi računa o tome da pokretni pod u kontejneru može da proizvodi buku .

Podzemno skladište: ovaj sistem može da se puni pomoću svake vrste transportnog vozila,
pri čemu se ne gubi prostor usljed skladišne hale. Alternativno može i da se integriše u kosi
teren. Nedostatak ovog sistema predstavljaju veća investicija zbog obimnijih zemljanih
radova. Osim toga, kod ovog sistema skladištenja ne postoji mogućnost prirodne ventilacije.

Prilikom planiranja i tehničkog opremanja skladišta u obzir treba uzeti skladišne rizike (tj.
gubitak supstance usljed biološke razgradnje, opasnost od samozapaljenja ili eksplozije,
formiranje gljivičnih spora, oslobađanje neprijatnih mirisa, ovlaživanje itd.).

Skladištenje biogenih materijala povezano je – prije svega kod goriva u rasutom stanju – sa
nizom rizika:
- gubitak supstance usljed bioloških procesa (rizik masenog gubitka),
- rizik od samozapaljivanja i požara (bezbjednosni rizik),
- rast gljivica i formiranje spora (zdravstveni rizik),
- razvoj neprijatnih mirisa (ekološki rizik),
- ponovno ovlaživanje, odnosno preraspodela sadržaja vode (rizik kvaliteta).

U praksi su se gubitak supstance i formiranje spora pokazali kao najznačajniji problemi

skladištenja. Glavni uzrok za ove procese predstavlja – kao i kod većine ostalih rizika –
previsok sadržaj vode u gorivu. On predstavlja značajan parametar za biološku aktivnost.
Kod sadržaja vode ispod 15 % većina vrsta biomase, međutim, može bez problema da se
skladišti na duži vremenski period.

Radi smanjenja skladišnih rizika po mogućnosti treba sprečiti biološku aktivnost. U tu svrhu
preporučuju se sledeće mjere koje su svrsishodne prije svega kod ugroženih goriva kao što
su sječka ili kora:

57
- nizak sadržaj vode prilikom uskladištenja (između ostalog izbjegavanjem svežeg lišća ili
svježe trave u balama slame npr. usljed zakorovljenosti obradive površine),
- izbjegavanje iglica i lišća kao materijala koji je naročito osetljiv na dejstvo mikroba,
- minimizovanje perioda skladištenja,
- izbjegavanje ponovnog ovlaživanja (između ostalog zaštita od padavina),
- dobar dotok vazduha i samim tim maksimalno smanjenje toplote i vlažnosti,
- optimalna nasipna visina,
- po mogućnosti gruba struktura materijala kod dugoročnog skladištenja radi poboljšanja
dotoka vazduha i samim tim smanjenja toplote i vlažnosti,
- izbjegavanje tupih reznih alata ili šredera kod biomase koja će se uskladištiti u vlažnom
stanju,
- aktivno sušenje ili ventilaciono hlađenje.

Rizik od gubitka supstance

Navedene mjere ne mogu uvek da se sprovedu u punom obimu. Stoga gubici supstance u
većini slučajeva moraju da se ukalkulišu. Procjena gubitaka supstance u zavisnosti od vrste
biomase i načina skladištenja data je u narednoj tabeli:
Tabela 15: Procjena gubitaka biomase u toku skladištenja

GODIŠNJI GUBICI SUVE MATERIJE KOD SKLADIŠTENJA DRVETA

Materijal/način skladištenja Gubitak (% SM/godišnje)

Sitna šumska drvna sječka, sveža, nepokrivena 20 do > 35
Sitna šumska drvna sječka, sušena, pokrivena 2 do 4
Krupna šumska drvna sječka (7 do 15 cm), sveža, nepokrivena ca. 4
Kora, sveža, nepokrivena 15 do 22
Drveni stubovi (smreka, bor), sveži, nepokriveni 1 do 3

Mlada cela stabla (topola, vrba) sveža, nepokrivena 6 do 15

Međutim, gubici suve materije barem djelimično mogu da se kompenzuju ako u periodu
skladištenja sadržaj vode opadne, čime može da se poveća aktuelna toplotna vrednost
(svedeno na 1 kg mase, uključujući vodu).

Rizik od samozapaljivanja i požara

Prilikom skladištenja usljed bioloških i hemijskih procesa može da dođe do samozagrevanja

goriva. Biološki proces pokreće se pomoću eventualno još živih biljnih ćelija i
mikroorganizama (na temperaturama do 80 °C). Nakon toga je moguć nagli porast
temperature što je posljedica hemijskih procesa (npr. usljed kontaminacija).
Porast temperature zavisi od skladišne gustine, veličine čestica goriva, sadržaja vode i
kontaminacije. Kod krupne sječke se, na primjer, toplota formirana u slučaju rastresito
naslaganog goriva oslobađa na gore, tako da su porast temperature i biološka razgradnja
niski. I u većim skladištima za drvni pelet (npr. veliki silosi) već je dolazilo do požara usljed
samozapaljenja ili do oslobađanja ugljen-monoksida sa smrtnim slučajevima. Uzrok tome
nije biološka aktivnost, već prije oksidacija određenih materija iz drveta kao i nezasićenih
masnih kiselina.

58
Radi izbjegavanja tih rizika ne bi trebalo da se miješaju goriva različitog kvaliteta. Trebalo bi
voditi računa o malom udijelu sitne frakcije i pridržavati se maksimalnih količina skladištenja.
Iz bezbjednosnih razloga se kod tako velikih skladišnih objekata, osim toga, preporučuje
primjena stabilnih konstrukcija (trougaoni podupirači, silosi) kao i detektora gasa (CO- onitori)
i mogućnost ubrizgavanja inertnih gasova za suzbijanje požara.
Suzbijanje požara vodom nije preporučljivo zbog opasnosti od bubrenja peleta, usljed čega
može da dođe do uništavanja silosa. Umesto toga požar treba gasiti ubrizgavanjem
ugljendioksida (CO2) ili azota (N2), preporučljivo sa dna skladišta. Potrebna je redovna
kontrola skladišne temperature ako postoje nepovoljni uslovi skladištenja. To važi i za vlažnu
sječku i prije svega kod vlažnih bala slamastog materijala kod kojih je opasnost od
mikrobnog samozagrijavanja i samozapaljivanja posebno visoka. Takođe je i veoma
usitnjeno vlažno drvo u opasnosti (npr. piljevina, kora). Kod takvih sortimenata nastala
toplota usljed otežane prirodne konvekcije i slabe provodljivosti toplote često ne može da se
oslobodi u dovoljnoj meri. Ali i pri regularnom skladištenju drvne sječke na otvorenom, koja
je, na primjer, u rano lojeto svježe uskladištena i uz pomoć vozila nasuta i sabijena do visine
od oko 5 do 6 metara, poznati su slučajevi samozapaljivanja.

Pored ovog, biološkim i hemijskim procesima uslovljenog samozapaljivanja, dodatna

opasnost od požara prilikom skladištenja postoji prije svega usljed delovanja spoljnih faktora
(tj. eksternog paljenja). Lako zapaljivim smatraju se, na primjer, goriva koja posjeduju kako
nizak sadržaj vode, tako i nepovoljan (tj. veliki) odnos površine prema zapremini, kao npr.
slamasti materijal. Iz pravnih i aktuarsko-tehničkih razloga je zapremina skladišnog prostora
za lignocelulozni materijal i na otvorenom po pravilu ograničena. Najčešće se za otvoreno
skladištene, lako zapaljive proizvode kao što su bale od slamastog materijala, navodi
bezbjednosno-tehnička gornja granica od 1.500 m3 skladištenog materijala. Pri tome po
pravilu moraju da se poštuju bezbjednosne udaljenosti od 100 m između skladišnih površina
i 50 m od šume, odnosno 25 m od objekata, saobraćajnica ili visokonaponskih vodova.

U mnogim slučajevima je skladištenje gorivih čvrstih materija na otvorenom načelno

ograničeno na 3.000 m3 materijala u jednom skladištu i mora da se poštuje minimalna
udaljenost od 10 m od objekata ili drugih skladišta.

Zdravstveni rizik usljed pojave gljivica

Pod povoljnim uslovima rasta u skladištima za slamasti materijal i sječku pojavljuju se

gljivice. Formirane gljivične spore oslobađaju se prilikom manipulisanja gorivom i preko
vazduha mogu dospeti u ljudske disajne puteve. One se smatraju uzročnikom alergija i kod
ljudi mogu da izazovu mikoze. Stoga bi za duže skladištenje sječke trebalo da se koristi po
mogućnosti krupna sječka sa malim udjelom zelene mase i da se skladištenje vrši na većim
udaljenostima od stambenih područja (voditi računa o glavnom pravcu vetra) i da se prilikom
rukovanja kontaminiranim gorivom nosi zaštitna maska. Kabine vozila bi, osim toga, trebalo
da su opremljene mikrofilterima. Dužina skladištenja bi trebalo da se ograniči na kratke
periode (oko tri mjeseca), a prostorna raspoređenost treba da omogući korišćenje u
redosledu uskladištenja (first-in-first-out).
Osim toga, izborom adekvatnih transportnih uređaja treba ograničiti oslobađanje spora i
prašine. Ovde imaju prednost zatvoreni sistemi sa visokim stepenom automatizacije. Prilikom
skladištenja u zatvorenom prostoru trebalo bi da postoji ventilacioni sistem kod kog se
otpadni vazduh u idealnom slučaju direktno odvodi u ložišni prostor gde se spore
sagorijevaju. Kod skladištenja na otvorenom bi nasipi trebalo da se oblikuju u vidu šiljatih
konusa da bi se provlažavanje po mogućnosti svelo na minimum.

59
Rizici od eksplozije

Što su čestice drveta manje, to se preko izvora paljenja sa niskom energijom lakše mogu
zagrejati na temperaturu paljenja. Ako je drvo u oblicu čestica veličine prečnika ispod 2 mm,
smatra se zapaljivim. Do požara, odnosno eksplozije, može da dođe kada postoji mješavina
vazduha i zapaljivih prašina u odgovarajućem odnosu. Za to već može biti dovoljna
koncentracijaod nekoliko g/m³.

Kritične koncentracije postoje prije svega u filterskim uređajima i silosima za piljevinu kao i u
pneumatskim transportnim sistemima, mlinovima (npr. kod postrojenja zapeletiranje) i
seckalicama. Veliki sadržaj smole i masti u drvetu kao i eventualni dodaci prašine od lakova,
plastike, razređivača ili njihovih isparenja povećavanju rizik od eksplozije. Poseban rizik
postoji kod skladištenja i manipulisanja drvenom strugotinom i prašinom koji nastaju kao
veoma sitni ostaci prilikom mehaničke obrade drveta pomoću pila, glodalica, bušilica,
strugača, brusilica ili sličnih alata. Količina od 12 g takve drvene prašine u jednom kubnom
metru vazduha predstavljaju opasnost.

Rizik od eksplozije može da se spriječi redovnom kontrolom i održavanjem mašina i alata,

ventilatora, uređaja za dotur goriva, ali i bezbjednosnim uređajima kao što su sektorski
dozatori, detektori varnica i uređaji za gašenje. Da bi se sprečilo paljenje usljed oslobađanja
statičkog elektriciteta, metalni delovi skladišnog postrojenja (cikloni, filteri, transportni uređaji
i slično) moraju biti povezani električnim provodnicima i uzemljeni. Transportne ventilatore,
osim toga, treba koristiti u bezbjednosnoj kategoriji pogodnoj za eksplozivne materije.

Zalihe goriva, tj. zapreminu skladišta, treba projektovati tako da je raspoloživim gorivom
moguće premošćivanje dana kada se ne vrši isporuka (praznici, uticaj vremenskih prilika
itd.). Shodno tome kapacitet skladišta trebalo bi da je dovoljan da osigura snabdevanje
gorivom za minimalno 3 do 5 dana. U zavisnosti od lokalnih okolnosti i logističkog koncepta u
pogledu zaliha pri postrojenju za proizvodnju toplotne energije, može biti svrsishodan i
znatno veći ka- Kapacitet natkrivenog skladišta biomase je 250 m3. Kapacitet instalirane linije
naguravanja i transporta biomase je 15 m3/h.

Sistem za izuzimanje energenta sa skladišta

Sistemi za izuzimanje sa skladišta gorivo transportuju od skladišta do transportnih uređaja

koji služe za dotur goriva u kotao. U zavisnosti od vrste skladišta i kotla za izuzimanje sa
skladišta na raspolaganju stoje različiti sistemi.
Pužni transporteri pogodni su za okrugle silose prečnika do 10 m. Za pogon pužnog
transportera uglavnom se koristi elektromotor sa kontinualnim regulisanjem. Pomjeranje se
uglavnom vrši hidraulički. Kod pužnih transportera mogu da se razlikuju različite konstrukcije.
Široko rasprostranjeni, prije svega kod velikih silosa i vlažnog goriva, su rotirajući pužni
transporteri koji su uglavnom postavljeni vodoravno i koji se kreću ukrug na dnu silosa. Kod
manjih silosa do prečnika od oko 5 m često se koriste klatni pužni transporteri (sa konusnim
kretanjem) koji su postavljeni ukoso i u donjem delu silosa rastresaju i pri tome transportuju
gorivo.
Pokretna dna primjenjuju se prevashodno kod dugačkih bunkera (npr. betonskih bunkera,
zamjenljivih kontejnera). Pokretno dno se u zavisnosti od širine silosa sastoji od dvije ili
proizvoljnog broja pokretnih poluga sa povlakačima koji se pokreću pomoću hidrauličnog
cilindra. Usled pomjeranja napred i odgovarajuće konstrukcije povlakača gorivo se prilikom
pokretanja transportuje do izlaza skladišta.

60
Transportni kapaciteti u zavisnosti od širine i broja pokretnih elemenata iznose do 20 m 3/h.
Broj i širina pokretnih poluga zavise od nasipne težine i nasipne visine goriva. Postavljanje
sistema za dalji transport (poprečni pužni transporter, koritasti lančani transporter) može da
se izvrši na sredini ili čeono.
Šetajući pužni transporteri takođe su predviđeni za primjenu u pravougaonim silosima velikih
površina. Šetajući pužni transporter sastoji se od prednjih i zadnjih kućišta puža koja se
pomoću profilisanih šipki drže na odstojanju i koje čine okvir pužnog transportera.
Transportni pužni par sa pogonskom zavojnicom i zadnjim ležajem kreće se u kućištima.
Obrtanje, odnosno transport, vrši se hidrauličnim pogonom. Kretanje napred ostvaruje se
pomoću vučnog lanca. Kroz ispusni priključak transportovani materijal dospeva do prednjeg
koritastog kućišta u kom se nalazi poprečni puž na električni pogon koji preuzima transport
do izlaznog otvora.

Slika 13: Sistemi za izuzimanje bio energenta sa skladišta

Sistem za izuzimanje energenta iz skladišta sadrži i transporter kojim se energent

transportuje do sistema za loženje kotla. Da bi se osiguralo da nema povratnog plamena,
odnosno da vreli otpadni gasovi preko sistema za dotur goriva iz ložišta ne dospeju u
skladište goriva, moraju da se instaliraju različiti protivpožarni uređaji.

61
 8.2 Generator pare- parni kotao

Parni kotao na biomasu je strmocijevni sa prirodnom cirkulacijom. Proces sagorijevanja

goriva se odvija na hidraulično vođenoj pokretnoj rešetci.

8.2.1 Pogonske karakteristike kotla

− Kapacitet proizvodnje pare 3 t/h (za minimalnu toplotnu moć energenta 9,420 kJ/kg i
vlažnost <50%);
− Pritisak finalne pare 26 bar;
− Temparatura finalne pare 480 0C;
− Temperatura napojne vode 110 0C;
− Pritisak napojne vode 30 bar;
− Predviđen stepen korisnosti 85% prema EN 12952 pri opterećenju 75-100 %;
− Temperatura izduvnih gasova 150-160 0C;
− Višak kiseonika O2 4-11 %
− Energent drvena sječka, drveni otpad, drvena kora,
Dozvoljena emisija čestica i gasova pri višku O2 11% i opterećenju 75-100%:
Tabela 16: Dozvoljena emisija gasova kotla na drvnu sječku
Opis UOM Prema važećim propisima Ciljne vrijednosti

Prašina mg/Nm3 50 Max. 40

SO2 mg/Nm3 200

CO mg/Nm3 250 250

NOx mg/Nm3 250

Organska materija
(izražena kroz sadržaj mg/m3 50 50
ugljenika)
Boja izduvnog gasa Ringelman 1 1

Nivo buke mjeren na odstojanju 1 m od bilo kojeg dijela kotla i prateće opreme 85 dB;
Nivo buke pri startu rada kotla mjereno kod najbližeg stambenog objekta 45 dB;
Maksimalna kontinualna produkcija pare za projektovane vrijednosti 3 t/h;
Minimalna kontinualna proizvodnja pare za projektovane vrijednosti 1 t/h;
Maksimalan pad pritiska od priključka svježe vode do izlaza pregrijane pare 5 bar;
Maksimalan pad pritiska pare od izlaznog priključka pregrijane pare do kolektora 300mmVC;
Potrošnja vode za hlađenje 1 m3/h;
Instalisana snaga potrošača električne energije na kotlu 128,4 kWel;
Efikasnost termalne izolacije maksimalna temperatura <60 0C- 10 % površine oplate kotla
maksimalna temperatura <50 0C- 90 % površine oplate kotla
Maksimalno smanjenje debljine stijenke dijelova kotla pod pritiskom 0,2 mm/god;
Kontinualan rad između 2 (dva) planirana zastoja 8-10 mj;
Dizajn kotla u skladu sa: EN 12952
Dizajn dodatne opreme kotla u skladu sa: EN13480:2002
Dizajn dijelova pod pritiskom u skladu sa: EN 13445:2002

62
 8.2.2 Opis procesa rada parnog kotla

Konverzija energenta u toplotnu energiju se odvija u ložištu kotla procesom oksidacije

odnosno hemijskom reakcijom izgaranja.

Izgaranje je hemijski proces kojim se gorivo sastavljeno od ugljika i vodika uz prisustvo kisika
pretvara u ugljični dioksid (CO2) i vodenu paru (H2O) uz oslobađanje toplotne energije.
Iskoristivost je smanjena ako je izgaranje nepotpuno pri čemu nastaje ugljični monoksid
(CO), te zbog viška zraka za izgaranje na čije se zagrijavanje troši dio toplote izgaranja
Vrijeme potrebno za odvijanje procesa izgaranja određene količine materije se sastoji od
vremena potrebnog za stvaranje zapaljive smjese energenta i oksidanta i vremena
potrebnog za odvijanje hemijske reakcije oksidacije.

Potrebna količina kiseonika za sprovođenje procesa oksidacije se obezbjeđuje putem

ventilatora i sistema kanala svježeg vazduha.

Stvaranje zapaljive smjese i djelimična oksidacija energenta se odvija u sloju na pokretnoj

kosoj rešetci a dalja potpuna oksidacija se odvija u difuzionom području struje smjese
energenta i vazduha.

Stabilnost plamena u ložištu kotla se obezbjeđuje regulisanim dotokom energenta i vazduha

čime se ostvaruje turbulentni tok struje smjese energenta i vazduha.
Za potpuno sagorijevanje energenta i potrebnu stabilnost plamena potrebno je da se poštuju
zahtijevane stavke u pogledu kvaliteta energenta i količine kiseonika.

Konačan tok procesa sagorijevanja energenta u najvećoj mjeri zavisi od stehiometrijskih

karakteristika energenta i konstrukcije kotla.
Pregled stehiometrijskih karakteristika pojedinih vrsta bio goriva dat je u narednoj tabeli.
Tabela 17: Stehiometrijske karakteristike pojedinih komponenti bio energenta
Tvrdo Drvni Drvni
Celuloza, Celuloza, Celuloza, Lignin, Drvni
drvo, peleti, peleti,
SASTAV brzina brzina brzina brzina peleti,
brzina brzina brzina
(maseni udio u zagrijavan zagrijavan zagrijavan zagrijavan brzina
zagrijavan zagrijavan zagrijavan
gorivu) ja ja ja ja zagrijavan
ja ja ja
1000 K/s, 1000 K/s, 1000 K/s, 1000 K/s, ja 30 K/s,
1000 K/s, 10 K/s, 100 K/s,
Konačna
500 K 750 K 1000 K 1400 K 1400 K 900 K 900 K 900 K
temperatura
CO 0,99 15,82 22,57 17 19 7,48 6,77 5,1
H2O 3,55 8,72 9,22 5,1 3,8 10,6 16 13,6
CO2 0,3 2,38 3,36 6,1 4,1 5,9 5,08 4,88
CH3CHO 0,01 1,58 1,7 1,4 0,9 9,28 8,11 3,97
CH2O * * * 2 1,4 3,66 2,93 3,15
CH3COOH * * * 1,5 0,2 2,78 2,37 2,28
HCOOH * * * * * 2,68 1,73 0,82
CH4 0 1,11 2,62 2,3 3,2 1,27 1,3 1,15
C3H6O+C4H4O 0,07 1 0,82 0,9 0,3 2,05 2,15 1,63
CH3OH 0,25 1,03 0,98 1,5 1,7 0,98 0,74 0,64
C6H5OH * * * * * 1,46 0,65 0,73
C2H4 0 1,05 2,18 1,3 0,9 0,15 0,23 0,09

63
CHO(CH3COOH) 0,12 0,85 0,58 * * * * *
H2 0 0,36 1,18 * * * * *
C3H6 0 0,7 0,8 0,4 0,3 * * *
C4H8+C2H5OH 0 0,29 0,38 0,6 0,6 * * *
C2H6 0 0,17 0,28 0,2 0,3 * * *
Razno * * * 0,7 * 0,55 0,36 0,53
Katran 16,37 59,92 49,12 46 47 37,2 38,8 48,4
Koksni ostatak 83,63 3,32 3,91 7 14 13,8 13,8 13,8

Konačan model procesa sagorijevanja bio energenta (drvne sječke)

Biomasa → a(Plinoviti produkti) + b(Katran) + c(Kruti ostatak);
U procesu sagorijevanja energenta se oslobađa toplota.

Proces proizvodnje vodene pare- isparavanje

Napojna kotlovska voda se trerira u postrojenju hemijske pripreme da bi se dobili zahtijevani

parametra kako slijedi:
DEMI voda iz postojećeg postrojenja hemijske pripreme vode:
 pH -7
 UT – 0,01 0NJ
 SiO2 -0,02 mg/l
 Provodljivost 0,1 µS/dm3
Zahtijevani kvalitet vode za kotao na biomasu:
 pH 9-9,5
 UT 0,01 0NJ
 SiO2 0,02 mg/l
 Provodljivost 0,2 µS/dm3
 N2H4 0,2-0,5 mg/kg
 P2O5 5-10 mg/kg
 Free CO2 bez slobodnog CO2
 O2 < 0,02 mg/l
 Fe < 0,05 mg/l
 Cu < 0,01 mg/l
 KMnO4 < 10 mg/l
 Ulje < 1mg/l
Nakon pripreme kotlovske vode kotlovskim pumpama se dalje voda distribuiše u kotao.
Mjesto priključka napojnog voda kotlovske vode se nalazi na ekonomajzeru. Tok kotlovske
vode je regulisan automatskim ventilom i zavisi o potrebnoj produkciji vodene pare.
U ekonomajzeru se voda zagrijava na temperaturu 150-170 0C.
Iz ekonomajzera se voda distribuiše u parni bubanj gdje se usljed razlike u specifičnoj težini
hladnija voda spušta kotlovskim nagnutim cijevima do donjeg vodenog bubnja.
Iz vodenog bubnja se vodospusnim cijevima voda distribuiše do donjih kolektora ekranskih
cijevnih membrana.
Prostor između ekranskih kotlovskih membrana zajedno sa prostorom ložišta čini jednu
cjelinu te je u njemu prisutna obimna oksidacija energenta. Toplota oslobođena
sagorijevanjem energenta se radijacijom i konvekcijom predaje ekranskim cijevnim
membranama u kojima se voda dalje zagrijava i djelimično isparuje. Usljed zagrijavanja vode
u ekranskim membranskim cijevima pospješena je prirodna cirkulacija vode usljed razlike u
specifičnoj težini.

64
Mješavina vode i pare ulazi u parni bubanj gdje se razdvajaju u ciklonskom separatoru.
Dalje para nakon odvajanja od vode poveznim parnim cijevima ulazi u primarni pregrijač a
nakon toga u sekundarni pregrijač.

Temperatura izlazne pare nakon sekundarnog pregrijača se održava ispod zadate vrijednosti
obilaznim vodom između dva pregrijača kojim se para iz sekundarnog pregrijača podhlađije
parom iz primarnog pregrijača.
U slučaju prekoračenja pritiska para se putem sigurnosnog ventila ispušta u atmosveru.

8.2.3 Dijelovi parnog kotla

Osnovne komponente parnog kotla su:

- Prihvatni bunker i sistem dodavanja energenta
- Sistem svježeg vazduha
- Ložište
- Pritisni dio kotla
- Napojni sistem kotla
- Dimovodni sistem

Prihvatni bunkeri i sistem dodavanja energenta

Prihvatni bunkeri će se sastojato od jedne sekcije. Punjenje bunkera će se odvijati

automatski i biće upravljano senzorima nivoa napunjenosti bunkera gorivom. Dodavanje
goriva u ložište je automatsko i izvedeno je hidruličnim dodavačima. Cijeli sistem će biti
opremljen automatskim protiv požarnim sistemom i sistemom protiv prolaza plamena u
sistem za dobavu energenta.

Sistem svježeg vazduha

Za uspješno kontrolisanje procesa sagorijevanja potrebni su tačno određeni primarni i

sekundarni zrak. Do pojedinih zona sagorjevanja vođeni su zračni kanali, koji su u bočnim
zidovima opremljeni mlaznicama.
Zrak se dovodi preko frekventno regulisanog ventilatora. Kako su kanali ugrađeni u okvirima
kućišta prihvaćaju topao zrak i odvode ga u pojedinačne zone sagorijevanja čime se
povećava iskorištenje kotlovske jedinice.

Ventilatora svježeg vazduha sa vazdušnim kanalima:

Primarni ventilator
Medij Zrak
Količina 4500 nm³/s
Totalni padpritiska Δp 1500 Pa
Temperatura 50 °C
Lega RD270

Sekundarni ventilator
Medij Zrak
Količina 4500 nm³/s
Totalni padpritiska Δp 3500 Pa
Temperatura 50 °C
Lega LG270

65
Ložište

Konstrukciono rješenje ložišta kotla je sa pokretnom rešetkom koja će biti izvedena od pet
sekcija prema opisu koji slijedi:
- Zona punjenja, sušenja i zagrijavanja goriva. U ovu zonu se uduvava zrak sa
ventilatora za recirkulaciju dimnih plinova temperature oko 170 °C.
- Prva zona sagorijevanja
- Druga zona sagorijevanja
- Treća zona sagorijevanja
- Zona sinterovanja i odvajanja pepela

Ložište je izrađeno za spaljivanje drvne sječke, drvnog optpada i piljevine sa predviđenom

ugradnjom parnog kotla.
Sastavni dijelovi ložišta su:
- Kućište
- Pomična rešetka sa kolicima
- Hidraulički pogon
- Inspekcijski otvori
- Zračni kanali
- Šamotni ozid
- Izolacija i oplata

Kućište
Na betonskom postolju (ploči) je osnovna čelična konstrukcija izrađena od čeličnih profila.
Ona se sastoji od bočnih i poprečnih nosača, nosača posude za doziranje, krovnog nosača
kotla, otvora za nadgledanje i reviziju, kao i nosača za učvršćenje izolacionih ploča.
Pojedinačni dijelovi zbog veličine (transportna ograničenja) postavljeni su u objektu
(zavareni). U bočnim zidovima ugrađeni su otvori zatvoreni vratima.

Stepenasta pokretna rešetka sa kolicima

U kućištu je ugrađena pokretna stepenasta rešetka za sagorijevanje. Njeni sastojci: čelična
konstrukcija kolica, rešetke, zračnih kanala primarnog zraka, konusi za pepeo i hidraulički
pogon. Segmenti rešetke (Cr sadržaj 26 %) leže na kolicima. Tip segmenata rešetke se bira
prema podacima o sastavu, granulaciji i vlazi goriva.
Hidraulički pogon sa opremom
Rešetka se kreće pomoću hidrauličkog pogona. Sastoji se od hidrauličnog pogona, E-
opreme, prihvatne kade i kompleta cijevi za spajanje. E-upravljanje je izvedeno u okviru
upravljanja sveukupnog kotlovskog sistema.

Inspekcijski otvori
U cilju nadgledanja, inspekcije ili manjih zahvata ugrađeni su u zidovima ložišta otvori sa
visoko vrijednim šamotiranim vratima (lijevano željezo, alu lijev).

Šamot i ozid
Zbog visoke temperature u ložištu mora se izvesti šamotiranje i oplaštenje, koje se sastoji od
šamotne obloge u ložištu, radnog i izolacionog omota. Ovo je izvedeno odgovarajućim
materijalima u više slojeva. Sav materijal je atestiran za radnu temperaturu ložišta (primjer:
atest šamotnog materijala min. 1400 °C)

66
Izolacija i oplata
Kompletno ložište je izolirano izolacionom oblogom (ozid), kerolin oblogom i mineralnom
vunom. Nosač vanjskog plašta (izveden od lakiranog profiliranog lima) je montiran tako da
stvara dodatni izolacioni zračni prostor. Vanjska radna (dodirna) temperatura plašta nalazi se
znatno ispod zakonski propisane temperature (60°C), sa izuzetkom vrata i kontrolnih otvora
označenih pločicama upozorenja.

Pritisni dio kotla

Pritisni dio kotla se sastoji od slijedećih komponenti

- Ekonomajzer
- Zagrijači zraka (primarni i sekundarni)
- Parni i vodeni bubanj
- Ekranski zidovi
- Pregrijači pare (primarni i sekundarni)

Između primarnog i sekundarnog pregrijača će biti instalirana stanica za regulaciju

temperature pare. Generisana para će odlaziti u kolektor pare 26 bara koji će biti instaliran u
strojarnici (turbo hali).
Parametri izlazne pare su 26 bar(g) i 480 °C.

Napojni sistem kotla

Temperatura napojne vode će biti 110 °C. Napojna voda će se tranportovati iz napojnog
rezervoara sa jednom od dvije raspoložive elektro napojne pumpe. U slučaju nestanka
električne energije pumpe će imati opciju napajanja pomoćnim diesel agregatom.
Zapremina napojnog rezervoara 5000 lit.

Dimovodni sistem

Za spajanje pojedinih dijelova kotlovskog postrojenja služe dimni kanali (kotao – multiciklon –
E-filtar – ventilator – dimnjak). Oni su zavareni uključujući vijčani i brtveni materijal, nosače,
držače, mjerna mjesta i kompenzatore. Kanali su zaštićeni od korozije, izolirani sa
mineralnom vunom i obloženi Al limom, debljine 1 mm koji su spojeni vijcima.

Dimni plinovi iz komore za sagorijevanje prolaze kroz dijelove kotla slijedećim redoslijedom:
- Sekundarni pregrijač pare
- Primarni zagrijač pare
- Multiciklon
- Ekonomajzer
- Zagrijači zraka
- Elektro statički filter
- Dimnjak

Temperatura dimnih plinova na izlazu iz kotla je oko 180 °C.

Ventilatori dimnih gasova su izvedeni kao jednostepene radijalne duvaljke, komplet sa E-
motorom (frekventnoregulisani), postoljem, prirubnicama, kompenzatorima, ležajima i
zaštitnikom.

67
Karakteristike dimnog ventilatora su:
Medij Dimni plin
Količina 8000/6200 nm³/s
Totalni pad tlaka Δp 5500 Pa
Temperatura 200 °C

Dimnjaka Ø 950 visina dimnjaka h= 22,0 [m].

Dimnjak je izrađen iz materijala kvalitete S 235 JR (vanjski plašt) te W.Nr.1.4301 (unutarnji
plašt). Prostor između dva plašta ispunjen je kamenom vunom debljine 50 mm. Izvana je
zaštičen slojem temeljne te dva sloja završne termootporne boje.
Dimnjak je opremljen otvorom za čišćenje, drenažom za odvođenje kondenzata, te
konfuzorom na vrhu dimnjaka. Oslanja se i učvršćuje direktno na betonski temelj preko
montažne prirubnice i vijaka odgovarajućih dimenzija.

8.2.4 Multiciklon za odvajanje krupnijih čvrstih čestica

Gas koji dolazi iz ložišta i koji sadrži čestice se u komori za odvajanje koja je u gornjem delu
cilindrična, a u donjem delu konična pomoću tangencijalnog strujanja stavlja u rotacioni
pokret. Na čestice stoga deluju visoke centrifugalne sile koje prouzrokuju kretanje čestica ka
spoljnjem zidu. Odatle čestice padaju u taložnik prašine koji se nalazi ispod. Prečišćeni gas
se uglavnom iz ciklona isisava pomoću usisnog ventilatora preko uronjene cevi.

Stepen otprašivanja ciklona u velikoj meri zavisi od veličine zrna, gustine čestica, geometrije
ciklona i zapreminskog protoka kojim se menjaju brzina gasa i gubitak pritiska ciklona. Usled
manje brzine strujanja ostvaruje se lošiji stepen otprašivanja pri delimičnom opterećenju
postrojenja. Da bi se postigla veća snaga odvajanja bez povećanja brzine strujanja i time
suviše velikog gubitka pritiska, strujanje gasa dijeli se na nekoliko malih, paralelno
postavljenih ciklona, takozvane multiciklone. Stepen odvajanja je usljed odnosa otpora
vazduha prema sili inercije fizički ograničen. Prednost ciklonskog odvajača je u jednostavnoj
konstrukciji koja dovodi do povoljnog odvajanja krupnih čestica.

Multicikloni uz prihvatljive gubitke pritiska efikasno odvajaju samo čestice veće od 10 μm, što
u ložištima za sagorijevanje sječke i kore dovodi do preostalih sadržaja prašine u dimnom
gasu od 120 do oko 400 mg/m 3 u normiranom stanju. Shodno tome od veličine postrojenja
zavisne granične vrednosti po pravilu ne mogu da se ispune, tako da mora da se priključi
dodatni uređaj za otprašivanje. Stoga se kod ložišta za drvo, a usljed formiranih veoma sitnih
čestica prašine i kod ložišta za slamu, cijele biljke i sijena, uglavnom nakon grubog odvajanja
pomoću ciklona za odvajanje sitne frakcije koriste vrećasti ili elektrofilteri.

Karakteristike multiciklona su:

Multiciklon – odprašivač dimnih plinova sastoji se iz paketa ugrađenog u zajedničko kućište
ciklona. Kućište je opremljeno sa po jednom ulaznom i izlaznom prirubnicom, konusom za
skupljanje pepela, otvora za čišćenje i jednim ćelijastim dozatorom, sa odvodnim priključkom.
Kvaliteta pročišćavanja je do 150 mg/Nm³.
Otpor = 850 Pa.
Tmax= 250 0C

68
 8.2.5 Elektrostatski filter

E-filteri mogu da delovanjem električnog polja koje se razvija formiranjem jednosmernog

napona između 20 i 100 kV između dve elektrode odvoje čestice prašine i kapljice magle. Na
emisionim elektrodama usljed visokog napona dolazi do korona pražnjenja i oslobađanja
elektrona koje naležu na čestice prašine. Čestice su tako naelektrisane i kreću se do katode
izvedene kao taložna elektroda i tamo se talože. Taložne elektrode se pomoću uređaja za
otresanje periodično čiste.
Efikasnost elektrofiltera zavisi od električnog otpora dimnih gasova koji prolaze između
emisione i taložne elektrode i od električne provodljivosti čestica prašine. Otpor dimnog gasa
opada sa opadanjem temperature i sa povećanjem vlažnosti dimnog gasa. Usled smanjenja
električnog otpora dimnog gasa povećava se efikasnost filtera. Povećanje formiranog
napona takođe povećava dejstvo filtera, mada je ono ograničeno probojnim naponom koji
opet zavisi od vlažnosti i temperature. Da bi se stalno radilo u optimalnim uslovima
elektrofiltera, reguliše se formirani napon. To je prije svega značajno kod postrojenja koja
rade sa različitim gorivima i promenljivim sadržajem vode u gorivu. Za razliku od tekstilnog
filtera, za rad elektrofiltera nisu nužno potrebni grubi odvajači, uređaji za zaštitu od letećih
varnica ili protivpožarni uređaji.

Elektrofilteri, kao i tekstilni filteri, imaju visok stepen odvajanja mogu da se ostvare
koncentracije očišćenog gasa između 10 i 20 mg/m 3 u normiranom stanju. Investicioni
troškovi su za relativno mala postrojenja (< 1 MW) doduše nešto veći nego za tekstilne
filtere, ali su operativni troškovi kod elektrofiltera manji. To dovodi do poteškoća kod čišćenja
taložne elektrode, pošto se pepeo usljed svog visokog električnog napona lošije razelektriše i
usljed toga prianja. Ako se elektrofilter, međutim, koristi pri nižim temperaturama dimnog
gasa, otpor prašine opada sa povećanjem sadržaja vodene pare u dimnom gasu.
U poređenju sa tekstilnim filterima prolaženje kroz tačku rose ne remeti direktno rad.

Karakteristike elektrostatičkog filtera su:

Namijenjen je za prečišćavanje čvrstih čestica iz dimnih gasova. Funkcioniše po principu
jonizacije dimnih gasova, koji prolaze između elektroda i E-filtera. Električno polje, odnosno
jonizacija postiže se pomoćču strujnog ispravljača visokog napona sa naponom od 30 –
70000 V.
Prečišćavanje dimnih gasova <20 mg/Nm3, kod 11 % O2
Tip S-elektroda bikoronar
Pad pritiska u filteru 220 Pa
Max. temperatura 250 0C
Potrošnja el. en. 11,9 kWh/h
Max dozvoljena temp. za rad trafoa 40 0C
Glavni sastavni dijelovi:
Kućište E-filtera
Sabirnik prašine, komplet sa grejanjem
Puž za odnošenje prašine, kutija
Krovna konstrukcija sa prohodnim limom, sa ogradom, podestom i stepeništem
VN transformator sa izolatorom
Prilazna komora
Predizdvajač čvrstih čestica iz dimnih gasova
Podešavajuća klapna za razdelu dimnih gasova
Emisione i prihvatne elektrode, komplet sa otresačem
Toplotna izolacija sa oplatom od lima.

69
 8.2.6 Odpepeljavanje kotla

Svaki pepeo nastao u procesu sagorijevanja biomase u kotlovima predstavlja otpad i treba
biti zbrinut. Pre iskorišćenja/uklanjanja drvnog pepela, taj otpad mora da se okarakteriše i
adekvatno klasifikuje. Otpadi se u zavisnosti od vrste i porekla klasifikuju određenim šiframa
otpada shodno Uredbi o klasifikaciji otpada (AVV). U AVV za drvne pepele postoje različite
šifre otpada (AS). Za ložišna postrojenja važe šifre otpada koje započinju sa 10 (npr. AS
100101, 100103). Dalja klasifikacija ravna se prema tome da li se radi o pepelu sa rešetki ili
prašini iz filtera i da li pepeo iz ložišta pepeo iz komore za sagorevanje), odnosno prašina sa
filtera sadrži opasne materije ili ne. Za tačno deklarisanje pepela na osnovu tačne šifre
otpada kao i za zakonski propisano uklanjanje odgovoran je operator ložišnog postrojenja.
Klasifikovanje u „opasno“ odn. „bezopasno“ vrši se prema „PRAVILNIK O KATEGORIJAMA,
ISPITIVANjU I KLASIFIKACIJI OTPADA“. Kriterijum za opasnu materiju smatra se
ispunjenim ako postoji minimalno jedna od u uputstvu navedenih karakteristika H1 do H14
/LUBW 2011/.

Za iskorišćenje ili uklanjanje pepela iz ložišta za drvo u obzir dolaze sledeće mogućnosti:
- korišćenje pepela kao đubriva,
- korišćenje u izgradnji saobraćajnica i šumskih puteva,
- korišćenje u industriji,
- odlaganje na deponiji.
Na sledećem dijagramu prikazan je postupak za provjeru mogućnosti iskorištenja pepela
nastalog u kotlovima na bio energent.

Dijagram 5: Protokol za provjeru mogućnosti iskorištavanja drvnog pepela

70
Postoje tri odpepeljavanja kotla
- Odpepeljavanje iz ložišta kotla (sa pokretne rešetke)
- Odpepeljavanje iz Multiciklona
- Odpepeljavanje iz elektro statičkog filtera (ESP)
Za odvođenje pepela predviđeni su transporteri, koji automatski odstranjuju pepeo
(ispodpojedinog ložišta, multiciklona i E-filtera) i odvode ga u kontejner. Svi puževi su
opremljeni reduktorima (SEW).
Predviđeni su slijedeći transportni puževi:
1 horizontalni vodeno hlađeni puž za sakupljanje i transport pepela uz ložište/kotao; L= 10 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 3
Reduktor SEW FAZ77
1 koso postavljeni puž odvoda pepela ispod EF; L= 6,1 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 2,2
Reduktor SEW FAZ77
1 koso postavljeni puž odvoda pepela u kontejner; L= 13 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 4,5
Reduktor SEW FAZ77
1 kontejner za pepeo; ca 5 m3 prilagođeni lokalnim komunalnim zajtjevima

8.3 Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju električne

energije

Para generisana u parnom kotlu će se slati u parni kolektor 26 bar lociran u turbo hali. Iz
kolektora para će se dalje distribuirati prema parnoj turbini koja će biti kondenzaciona sa
jednim reguliranim oduzimanjem pare na 3,5 bar(g).
Karakteristike parne turbine su prikazane u nastavku:
Pritisak ulazne pare: 26 barg
Temperatura ulazne pare: 480 °C
Maksimalni protok pare na ulazu: 3 t/h
Pritisak regulisanog oduzimanja pare: 3,5 bar(g)
Protoka pare na oduzimanju: 0-3 t/h
Pritisak izlazne pare: 0,09 bar(a)
Temperatura otpadne turbinske pare: 42 °C
Protoka pare u kondenzator: 1-4 t/h

8.3.1 Parna turbina

Parne su turbine pogonske mašine koje toplotnu energiju pare pretvaraju u mehanički rad.
Kao pogonski medij obično se koristi vodena para. Toplotna energija pare, dobijene u
parnom kotlu predstavlja povećanje osnovnih fizičkih karakteristika stanja (pritiska i
temperature) iznad stanja okoline. U mehanički rad se toplotna energije pretvara posrednim
putem.

Prva faza procesa transformacije toplotne energije u mehaničku energiju je ekspanzija pare,
odnosno pad vrijednosti pritiska i temperature te porast zapremine. Ekspanzijom toplotna se
energija pretvara u kinetičku.

71
U drugoj fazi transformacije kinetička energija parnog mlaza koristi se za stvaranje obodne
sile na rotoru turbine i njegovo okretanje, čime je dobijen mehanički rad.

Za pogon elektrogeneratora predviđena je višestepena horizontalna jednokućišna

kondenzaciona turbina sa regulisanim oduzimanjem pare. Između parne turbine i generatora
će biti instaliran reduktor za redukciju broja obrtaja na 1500 RPM.

Slika 14: Parna turbina sa regulisanim oduzimanjem pare

8.3.2 Reduktor

Dvostepeni konusni reduktor sa faktorom sigurnosti 1,3. Broj obrtaja na ulazu / izlazu je
7600/1500 RPM.

8.3.3 Generator

Generator je trofazna sinhrona mašina sa rotirajućom uzbudom. Precizno dimenzionisani

ventilator montiran je na strani generatora, i spojen sa turbinom (driving end). Generator je
sa horizontalnom osovinom i smjerom okretanja suprotnim kazaljkama na satu. Razvodna
tabla generatora smještena je uz generator, bliža strana prema energetskom transformatoru i
tako je dimenzionisana da omogućava postavljanje strujnih transformatora, regulatora
napona, odvodnika prenapona. Time je omogućeno jednostavno povezivanje kao i
funkcionalnije upravljanje cijelim hidroenergetskim postrojenjem. Izvodi (priključci) za
energetske kablove su otporni na vibracije i biće standardni, trožilni 0,4 kV-ni. Generator je
izveden sa kotrljajućim ležajevima sa podmazivanjem čiji je životni vijek najmanje 100.000
radnih sati, a podmazuju se visokokvalitetnim mastima pogodnim sa širok opseg
temperatura.

Ležajevi će biti opremljeni PT-100 temperaturnim sondama koje se montiraju zavrtanjem. Isti
tip sondi će biti montiran na svakom statorskom namotu. Generator će biti sposoban da da
izlaznu snagu 115% nominalne snage uz nominalni stepen iskorištenja. Genarator je
projektovan da može da izdrži, mehaničko magnetne udare nastale trofaznim i jednofaznim
promjenama.

72
Usvojen je horizontalni, trofazni sinhroni samopobudni bezkontaktni generator, sa rotirajućim
trofaznim diodnim ispravljačem u mosnom spoju. Generator je sa turbinom pogonjen putem
reduktoraipo svojim karakteristikama odgovara snazi turbine.

Karakteristike generatora su:

Pogon generatora: Trajni
Snaga na izlazu : 510 kW / 560 kVA
Napon : 6.3 kV +/- 10%
Frekvencija : 50 Hz + / - 5%
Brzina okretanja / Broj polova : 1500 rpm / 4 pola
Generator se hladi zrakom.
Zagrijani zrak se hladi u vodom hlađenom izmjenjivaču toplote. Potrebna količina vode u ovu
svrhu je 5 m3/h.

Konstrukcija generatora

Stator

Statorski ram je od nerđajućeg čelika. Projektovan i izrađen bez bilo kakvih oštećenja.
Statorsko jezgro sa prodorima je sa veoma malim gubicima. Svaki prodor je posebno i
pažljivo obrađen. Statorski namotaji su urađeni u Klasi »F«, povezani međusobno posebnim
vijcima. Šest temperaturnih sondi su građene na principu otpora u namotajima čime se daje
posebna temperaturna slika generatora, u svim pogonskim stanjima.

Konstrukcija rotora je u skladu sa najnovijim dostignućima u proizvodnji rotacionih elemenata

generatora. Faktor sigurnosti primjenjen kod pobjega generatora definiše materijale, koji će
se primijeniti za izradu generatora i neće biti manji od 1,5.

Osovina

Osovina generatora je izrađena od najkvalitetnijh karbonskih čelika. Kod proračuna i

utvrđivanja dimenzija osovine generatora, proizvođač generatora u proračun će uključiti sve
brzine uključujući i pobjeg. Osovina generatora je montirana na rotor generatora, a njen drugi
kraj će se prilagoditi za spoj sa reduktorom.

Ležajevi

Generator je sa dva ležaja, standardne izvedbe, s tim da je jedan vodeći, a drugi (do turbine)
kombinovani. Svaki ležaj je jednostavan za montažu i demontažu. U ležajevima, koji su
segmentnog tipa, se montiraju posebne sonde, koje registruju temperaturu i daju alarmni
signal ukoliko temperatura pređe 100C, iznad dopuštene 500C, odnosno javlja se alamni
signal iznad temperature 600C.

Automatski regulator napona

Uslovi i ograničenja rada automatskog regulatora napona, biće u skladu sa preporukama EP

RS i uslovima trajnog rada hidroelektrane.

73
 8.4 Energetski transformatori i transformatori vlastite potrošnje

Blok transformator je smješten u postojeću trafo stanicu u zasebnoj prostoriji. Predviđen je

jedan suvi, trofazni, dvonamotajni transformator, zaliven „EPOXY” smolom, za unutrašnju
montažu. Transformator je moguće smjestiti u kućište stepena zaštite IP 31.
Snaga transformatora odgovara iznosi 600 kVA.

Priključci transformatora prilagođeni su za kablovski priključak na SN 35 kV postrojenje i na

NN strani transformatora na orman generatorskog prekidača.
Zvezdište primarne NN strane transformatora je direktno uzemljeno.

Prenosni odnos transformatora je 35 kV± 2×2,5%/0,4 kV/kV, čime se postiže lakše praćenje
naponskih stanja mreže. Promjena prenosnog odnosa transformatora će biti moguća u
„beznaponskom stanju”.

8.5 Postrojenje srednjeg napona

Odabrano je tipsko fabrički montirano i ispitano, metalom obloženo i pregrađeno postrojenje

za unutarnju montažu sa rasklopištem sa SF6 izolacijom. Postrojenje je smješteno na
montažnom platou suprotno od ulaznih vrata. Postrojenje je opremljeno sa tri odvoda jedan
dalekovodni i dva transformatorska.

8.6 Priključak na mrežu

Plasman proizvedene električne energije kao i veza na SN distributivnu mrežu ostvariće se

na naponskom nivou 35 kV, preko razvodnog postrojenja (=H).

Razvodno postrojenje 35 kV je za unutrašnju montažu i biće locirano u posebnoj prostoriji

dograđenog dijela postojeće trafostanice. Rasklopni blok 35 kV sastavljen je od modularnih,
metalom oklopljenih, tipski atestiranih ćelija za unutrašnju montažu, nazivnog napona 38 kV,
nazivne struje 630 A, podnosive jednosekundne termičke struje kratkog spoja 20 kA.
Dispozicija opreme u ćelijama omogućava kablovski priključak sa donje strane ćelija.

Predviđeno je tipsko razvodno postrojenje slobodno stojeće, sa vratima sa prednje strane za

unutrašnju montažu sa jednim sistemom sabirnica, sastavljeno od 3 (tri) ćelije.
Namjena ćelija je sledeća:
= H+H1 – Transformatorska ćelija
= H+H2 – Mjerna ćelija
= H+H3 – Izvodna ćelija.

8.7 Vlastita potrošnja elektrane

Za napajanje potrošača sopstvene potrošnje predviđeni su sledeći naponi:

- Naizmjenični napon 3×400/230 V, 50 Hz
- Jednosmjerni napon 24 V, jss
Mrežom naizmjeničnog napona se napajaju sledeći uređaji u kogenerativnom postrojenju:

74
Tabela 18: Potrošnja električne energije u CHP
Potrošnja
PROCJENA
Vlastita UKUPNO električne
NAZIV OPREME električne snage Količina
potrošnja (kWe) energije
(KW)
(kWh/god.)
Transporter 11 1 11 6.280,0
Drobilica Glavni pogon drobilice 35 1 35 19.981,8
Hidraulička jedinica drobilice 2,2 1 2,2 1.256,0
Transporter 1 3,5 1 3,5 1.998,2
Transporter 2 3,5 1 3,5 1.998,2
Skladište
Sistem hidrauličkih nagrtača
5 1 5 2.854,5
sječke
Ventilator dimnih plinova 5 1 5 38.280,0
Sekundarni ventilator zraka 3 1 3 22.968,0
Primarna ventilator zraka 5 1 5 38.280,0
Pumpe za vodu ( 1radna + 1
6 2 6 45.936,0
rezervna)
Recirkulacioni ventilator 2,5 1 2,5 12.750,0
Transport pepela 2,5 1 2,5 12.750,0
Kotao
Sistem za loženje kotla 3,5 2 7 8.925,0
Pumpa pilot gorionika 1,1 1 1,1 5.610,0
Duvač čađi 0,75 4 3 15.300,0
Grijač zraka 1,1 1 1,1 5.610,0
ESP Transformatori 7,5 1 7,5 9.562,5
ESP Sistem odvodnje 1,1 3 3,3 4.207,5
Sistem odvodnje pepela 1,1 1 1,1 5.610,0
OPREMA - Trofazni motori 5,5 1 5,5 28.050,0
AOP motor 3,5 2 7 35.700,0
ACOP motor 2 1 2 10.200,0
Turbina
Air puhala motor 0,375 1 0,375 1.912,5
Parni extr. motor 0,75 1 0,75 3.825,0
Sistem vodenog hlađenja 4,5 1 4,5 22.950,0
Rashladni Motor 1,5 2 3,0 1.530,0
toranj Pumpa za rashladnu vodu 4,5 1 4,5 2.295,0
Ukupna instalisana snaga električnih uređaja i potršnja električne
131,4 366.620,2
energije

Ukupna instalisana snaga potrošača električne energije u kogenerativnom postrojenju iznosi

131,4 [kWe]. Ukupna potrošnja električne energije u kogenerativnom postrojenju na
godišnjem nivou iznosi 366,6 [MWh].

Veza blok - transformatora sa glavnim razvodom 0,4 kV (=NE) + NE1 predviđena je kablom
PP00. Pomenuti razvod i njegov napojni kabl štite se prekidačem.

U okviru kogeneracijskog postrojenja za potrebe napajanja električnom energijom

multifunkcionalnih mikroprocesorskih zaštitnih i upravljačkih releja i PLC - a, predviđen je
naponski nivo 24 V, jss. Potrošači na naponskom nivou 24 V, jss u normalnom pogonu
direktno se napajaju sa automatski regulisanog ispravljača / punjača (ARIP), 230 V nz / 24 V
jss ±10 % i stacionarne AKU baterije koja je paralelno spojena na navedeni ispravljač na

75
strani 24 V jss. Podrazvod 24 V jss, (+NK) napaja se iz ormana sopstvene potrošnje 0,4 kV
(+NE1), kablom tipa PP00 5×4 mm2. Iz jednosmernog razvoda +NK predviđeno je napajanje
odgovarajućih podrazvoda.

8.8 Sistem upravljanja

Upravljanje

Projektno rešenje upravljanja kogenerativnim postrojenjem predviđa dva hijerarhijska nivoa

upravljanja:
- Upravljanje na nivou agregata;
- Upravljanje na nivou postrojenja.

Upravljanje na nivou agregata

U kogenerativnom postrojenju je predviđen jedan agregat, koji predstavlja posebnu

funkcionalnu cjelinu i ima svoj upravljački uređaj - PLC. PLC agregata (u oznaci -A11) biće
smješten u upravljačkom ormanu +UC. Orman je smješten u blizini samih agregata. U
upravljačkom ormanu agregata bi pored samih kontrolera bila smještena i ostala upravljačka
oprema.

Nadzor i upravljanje turboelektričnim agregatom izvodi se preko programibilnog kontrolera

(PLC) smještenog u ormaru upravljanja. Pultevi služe za smještaj električnih elemenata za
ručno i automatsko upravljanje, mjerenje, signalizaciju i registraciju električnih i tehnoloških
veličina. Najčešće su smještene u zajedničke upravljačke prostorije.

Komunikacija čovjek-mašina (eng. HMI-human machine interface) izvešće se lokalno preko

operatorskog panela i daljinski preko SCADA sistema smještenog u prostoriji komande
energane. Sinhronizacija i upravljanje sklopnim aparatima izvodit će se iz prostorije glavnog
operatera. Preko operatorskog panela moguće je imati pregled nad svim trenutnim
veličinama stanja sistema (pritisci, temperature, struje, naponi, itd. …), trend stanja, alarmna
stanja i dr. Operater na panelu može izvršiti pokretanje, zaustavljanje, povećanje i smanjene
brzine vrtnje agregata, itd. Kada se uspostave uvjeti vrtnje u praznom, sinhronizacija se vrši
daljinski iz upravljačke stanice.

Regulacija brzine vrtnje i snage turbine te napona generatora se izvode kao zasebni digitalni
regulatori koji razmjenjuju osnovne date vrijednosti sa glavnom nadzorno-upravljačkom
jedinicom.
Upravljanje na nivou postrojenja

Funkcionalne cjeline kao što su razvodno postrojenje 35 kV (=H) i prema turbinskog

postrojenja i parnog kotla su bitni za funkcionisanje cjele elektrane pa su iz tog razloga
upravljani preko glavnog PLC - a (-A1). Glavni PLC je smješten u ormanu +UCC1.
Na nivou elektrane su moguća dva režima upravljanja:
- Test
- Automatski

76
 8.9 Mjerenje

U kogenerativnom kogenerativnom postrojenju predviđeno je mjerenje električnih i

neelektričnih veličina.

Mrežni analizator smješten je u 35 kV ćelijama (+H1, +H2) u okviru mikroprocesorskih

zaštitnih releja, a posebno u ćeliji +H3 za zahvat mjerenih veličina i pokazuje sve vrijednosti
električnih veličina.

Neelektrične veličine se mjere električnim putem posredstvom pretvarača kao primarnih

elemenata i transmitera formirajući unipolarni strujni signal prenose do UI sistema.

8.10 Zaštita

Osnovni zadatak zaštita u kogenerativnom postrojenju je da štiti opremu od mogućih

oštećenja i havarija koje mogu nastupiti kao posledica poremećaja u mreži ili kvarova na
opremi u elektrani.

Predviđene su mikroprocesorske zaštite sistema agregata, zajedničkog transformatora,

rasklopne opreme na 35 kV sabirnicama, izvoda iz elektrane, kablova (električne zaštite) i
zaštite turbine, sistema regulacije i sifonskog zatvarača (mehaničke).

Zaštite obuhvataju sledeće cjeline:

- Zaštite generatora;
- Zaštite turbine;
- Zaštite blok transformatora;
- Zaštita 35 kV izvoda.

Oprema za zaštitu agregata kompletno sa svom pratećom opremom, počev od napojnih

modula, potrebnog broja izlaznih kontakata za uklapanje u šeme upravljanja, komandovanja i
signalizacije, priključaka i uređaja za testiranje u pogonu itd. smještena je u ormanu +UG
generatorskog postrojenja 0,4 kV.

Oprema za zaštitu kabla između ormana i blok transformatora sa kontrolom rada prekidača
kompletno sa svom pratećom opremom, počev od napojnih modula, potrebnog broja izlaznih
kontakata za uklapanje u šeme upravljanja, komandovanja i signalizacije, priključaka i
uređaja za testiranje u pogonu i tako dalje, smeštena je u gornjem odeljku ormana
razvodnog postrojenja 35 kV.
Oprema za zaštitu izvoda elektrane kompletno sa svom pratećom opremom, počev od
napojnih modula, potrebnog broja izlaznih kontakata za uklapanje u šeme upravljanja,
komandovanja i signalizacije, priključaka i uređaja za testiranje u pogonu smještena je u
gornjem odeljku ormana razvodnog postrojenja 35 kV.

8.11 Signalizacija

Obuhvata signalizaciju radnih i alarmnih stanja. Izvedena je na razvodima, operatorskim

panelima i monitorima procesne i operatorske stanice.

77
 8.11.1 Signalizacija i alarmi

Oprema sistema za daljinski nadzor i upravljanje - SCADA (Supervisory Control and Data
Acquisition) sastojaće se od:
- SCADA servera (-SRV01 i -SRV02);
- Dve operatorske stanice (-OS01 i -OS02);
- Inženjerske stanice (-SYS01);
- Arhivskog i „web” servera (-SRV03);
- Sistema za vremensku sinhronizaciju (-GPS01).

8.11.2 Sistem jednosmjernog napona

Sistem jednosmjernog napona omogućava besprekidno napajanje svih potrošača koji rade
na 24 V i 110V, jednosmjerni napon. To se prije svega odnosi na PLC-ove i njihove
komponente, zatim na sklopke za transfer vlastite potrošnje, pumpu hidrauličkog agregata
pokretanu jednosmjernim motorom, a koja omogućava «black start» agregata. Takođe sistem
jednosmjernog napona obezbjeđuje signalni i upravljački napon 24 V jednosmjerno.

Sistem jednosmjernog napona omogućava funkcionisanje sistema upravljanja više od 24

sata u slučaju nestanka 0,4 kV napajanja. Poslije isteka tog vremena došlo bi do pada
sistema zbog pražnjenja akumulatora što treba spriječiti pokretanjem generatora u
izolovanom režimu rada radi obezbjedenja napajanja vlastite potrošnje i punjenja
akumulatora.

8.11.3 Komunikacije

Namjena telekomunikacionog sistema je povezivanje na daljinski (dispečerski) Centar

upravljanja.

Način postavljanja optičkih kablova odgovaraće načinu prenosa električne energije, i kablom
položenim u zemlju. Pri tome je obavezna upotreba cjevi za polaganje Karakteristike optičkih
kablova zavisiće i od karakteristika korišćenih „switch“ uređaja, kao i ostalih aktivnih
komunikacionih uređaja. Konačno tehničko rješenje telekomunikacionog sistema biće
definisano nakon što se definiše proizvođač telekomunikacione opreme i opreme sistema
upravljanja.

Optički kablovi će biti postavljeni od optičkog razdjelnika u telekomunikacionom ormanu na

vodozahvatu (+YS2 - AX01) do optičkog razdjelnika u telekomunikacionom ormanu.
Sistemi upravljanja kotlom, oprema sistema kondenzacije i podhlađivanja otpadne turbinske
pare, sistem za napajanje kotla vodom, sistem za loženje kotla i sistem video nadzora
koristiće nezavisno odgovarajući dio kapaciteta pomenutih optičkih kablova.

Sistem video nadzora predviđen je za potrebe kontrole pristupa objektu kogenerativnog

postrojenja kao i pregleda aktivnosti unutar objekta. S obzirom na predviđene
telekomunikacione veze između objekata i na međusobnu fizičku udaljenost objekata,
projektom je predviđen IP sistem video nadzora. Najveća prednost sistema video nadzora
baziranog na IP tehnologiji jeste njegova stalabilnost i fleksibilnost, odnosno lako proširenje i
promjena funkcionalnosti sistema.

78
U okviru sistema video nadzora predviđene su pokretne i fiksne kamere, za spoljašnju ili
unutrašnju montažu.

Za pokrivanje prilaza objektima koji se nadziru koristiće se po dvije spoljašnje pokretne

kamere (zbog toga što je pokretnim kamerama moguće pokriti veće područje) i po jedna
spoljašna fiksna kamera. Unutrašnje kamere služiće za pregled situacije unutar objekata.

8.11.4 Sistem uzemljenja

Uzemljenje je ostvareno mrežom u betonskoj konstrukciji temelja objekta kogenerativnog

postrojenja napravljenom od FeZn trake. Mreža se sastoji od jednog prstena na
generatorskoj koti. Sa takve mreže izvedeni su izvodi u kablovski kanal, izvodi do generatora
i turbine, transformatora, srednjenaponskog postrojenja, ormara 0,4 kV opreme i izvod za
priključak glavnog uzemljivača.

Glavni uzemljivač je formiran pružanjem Fe-Zn trake u kanalo postavljenom oko objekta
kogeneracijskog postrojenja.

Izjednačenje potencijala je izvedeno spajanjem kućišta generatora, turbina, hidrauličkog

agregata, transformatora, srednjenaponskog postrojenja i kućišta 0,4 kV ormara bakarnim
kablom PF 1x50 mm2 na bakarnu sabirnicu 50x10x700 mm smještenu na pogodnom mjestu,
najbolje u kablovskom kanalu u blizini ormara 0,4 kV. Bakarna sabirnica je spojena na
uzemljenje izvedeno sa Fe-Zn trakom. Takođe, svi ostali metalni dijelovi su spojeni na
uzemljenje, izvršeno je prespajanje svih vrata PF bakrenim užetom, kao i prespajanje svih
prirubnica pritisnog cjevovoda.

8.11.5 Polaganje kablova

Izbor kablova je izvršen na osnovu dominantnog kriterijuma u zavisnosti od naponskog nivoa

uzimajući u obzir strujnu nosivost kablova, vrijeme trajanja kvara kao i uslove polaganja.

Radi polaganja kablova za povezivanje opreme agregata, blok transformatora, termotehničke

opreme i opreme instalacija, predviđena je izrada kablovskih kanala u podu, kanala u zidu za
kablove prema blok transformatoru, dok je vođenje i polaganje kablova po zidovima pomoću
perforiranih oklopljenih regala, kablovskih nosača i obujmica.

Napojno distributivni kablovi 35 kV su jednožilni tipa XHE odgovarajućeg broja žila i presjeka.
Napojni kablovi 0,4 kV su tipa XLPE00, PP00 i PP00 - Y 600/1000 V odgovarajućeg broja
žila i presjeka. Komandni i signalni kablovi su tipa H05VVC4V5 - JZ, PP00 i LiYCY
odgovarajućeg broja žila i presjeka.

Spoljašnje kablovske trase su tako izabrane da je ukrštanje sa ostalim spoljašnjim

instalacijama minimalno, a tamo gde ima ukrštanja i paralelnog vođenja sa drugim
instalacijama treba postupiti u skladu sa aktuelnim tehničkim uslovima.

Presjeci, tipovi kablova kao načini polaganja su izabrani prema SRPS IEC 60364 – 4 - 43 i
SRPS IEC 60364 – 5 - 52 i TP3.

79
 8.11.6 Mjerenje električne energije

Predviđeno je jedno mjerno mjesto što se vidi na jednopolnoj šemi. Ormarić sa brojilima
elektične energije treba biti smješten u posebnoj prostoriji ili na vanjskom zidu mašinske
zgrade tako da osoblje koje vrši očitanje ne mora ulaziti u mašinski salu ili prostoriju
srednjenaponskog postrojenja.

Instrumenti koji služe za mjerenje isporučene električne energije biće obavezno baždareni i
plombirani od strane nadležnih institucija sa propisanim rokom obaveznog baždarenja radi
potvrde tačnosti isporučene električne energije.

8.12 Sistem za pothlađivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare

Za potrebe hlađenja na parnoj turbini biće instaliran rashladni toranj Tip rashladnog tornja će
biti „Counter flow“.
Karaketristike rashladnog tornja su :

Protok rashladne vode: 130,0 m3/h

Ulazna temperatura vode na toranj (mix u kolektoru rashladnog tornja): 42 °C
Temperatura rashladne vode na izlazu iz tornja: 26 °C
Ukupni kapacitet rashladnog tornja: 3,02 MW
Kondenzator je povezan sa sistemom rashladnog tornja čeličnim cijevima.
Pumpnim sistemom rashladnog tornja se voda distribuiše do izmjenjivača toplote
kondenzatora otpadne turbineke pare. Nakon izmjene toplote zagrijana voda se zatvorenim
cijevnim sistemom dovodi u rashladne kolone tornja gdje se pothlađivanje vode vrši
protustrujnim strujanjem vazduha. Potrebnu struju vazduha obezbjeđuju ventilatori
postavljena na vrhu rashladnog tornja u difuzorske oklope.

Kondenzator

Površinski kondenzator tip „ Shell and tube“. Materijal cijevi je nerđajući čelik a omotača i
cjevne ploče ugljenični čelik. Dizajnirani stepen zaprljanja je 0,85.
Kapacitet kondenzatora je 6 t/h kondenzovanja pare.

Protok rashladne vode kroz kondenzator pri maksimalnom kapacitetu je 130 m 3/h
(dizajnirana temperatura rashladne vode ulaz/izlaz je 26/40 °C). Rashladna voda će se
dopremati sa rashladnog tornja i nakon prolaska kroz kondenzator ponovo vraćati na
rashladni toranj.

Uljni sistem

Sistemi ulja za podmazivanje i regulacionog ulja su odvojeni i imaju različit radni pritisak. Ulje
oba sistema se nalazi u zajedničkom spremniku odakle se pumpama transportuje u sistem.
Glavne uljne pumpe su locirane na vratilu turbine. Pomoćne elektro pumpe imaju pomoćne
izvore napajanja.

Ulje se prije ulaska u spremnik hladi u hladioniku ulja. Potrebna količina rashladne vode u
svrhu hlađenja turbinskog ulja je 15 m3/h. Rashladna voda će biti dopremljena sa rashladnog
tornja.

80
 8.13 OBJEKAT KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

Za zasnivanje kogenerativnog postrojenja prethodno navedenih karakteristika potrebno je

izgraditi objekat sa cca. 540 m2 površine.

Gabarit objekta iznosi 27,0 x 20,0 m visine 12,00 m sa pristupom sa istočne strane.

KONSTRUKCIJA

Temelj objekta na koti 0.00 m je armirano betonski. Kontra ploča debljine 25 cm na koju idu
nosivi zidovi depoa od armiranog betona debljine 25 cm.Stubovi hale se temelje na armirano
betonskim stopama dimenzija 200/400/50 cm, 180/200/50 cm i 180/180/50 cm sve povezane
temeljnim gredama 25/50 cm.
Temlji tehnološke opreme su armirano betonski samci dimenzionisani prema tehnološkoj
podlozi. Tehnološki kanali su armirano betonski veličine prema tehnološkoj podlozi ,
obrubljeni „L“ profilima 50/50 mm i poklopljeni čeličnim rebrastim limom. Čeličnim „L“
profilima su obrubljeni svi temelji mašina n akoti +0,10 m. Svi potrebni ankeri su proračunati i
urađeni prema tehnološkoj podlozi.
Konstrukcija objekta i krova je čelična, obložena sendvič panelima od pocinčanog
plastificiranog lima debljine 6 cm i ispunjenog kamenom vunom.

MATERIJALI I OBRADA

Pod na koti 0,00 m je zaribani beton potpuno ravan uz toleranciju na dužini 0,25 m +/-1,2
mm, a na dužini 2,00 m +/- 3,00 mm. Pod u kotlovnici je finalno obrađen fer betonom na
armirano betonskoj ploči debljine 16 cm. Pod u sanitarnom čvoru i na prilaznom mostu je
podna keramika. Vidljivi betonski zidovi se bruse, zaribavaju i boje bojom za beton. Zidovi
sanitarnih čvorova se oblažu zidnom keramikom do visine 200 cm. Na ulazu u depo su
aluminijumska plastificirana rolo vrata, a na ulazu u kotlovnicu i u prostorijama su
aluminijumska plastificirana vrata, kao i fiksne prozorske trake. Na krovu su četiri kupole koje
se otvaraju na temperaturi većoj od 40° C i u slučaju pojave dima. Predviđene su
aluminijumske plastificirane rešetke za ulaz i izlaz zraka u kotlovnicu.

Vodovodne instalacije za cjelokupan objekat (hladna/topla sanitarna voda) projektovane su

od polipropilenskih vodovodnih cijevi visoke gustine. Unutrašnja hidrantska mreža,
projektovana je od čeličnih pocinčanih cijevi. Projektom su razdvojene instalacije sanitarne i
hidrantske vode. Ispred objekta se nalazi vodomjerni šaht, u kojem je odvojeno mjerenje
potrošnje sanitarne i hidrantske vode. Projektom je predviđeno da se tehnološka voda
(dopuna i hlađenje sistema) obezbeđuje priključkom na instalacije hidrantske vode.
Na svim odvojcima horizontalnih grana u sanitarnim čvorovima predviđena je ugradnja
propusnih ventila smještenih na pristupačnim mjestima čime se omogućava zatvaranje
dovoda za svaki sanitarni čvor posebno, a ispred svih sanitarnih uređaja predviđena je
ugradnja propusnih ventila sa poniklovanom kapom i rozetnom Ø15 mm. Na hidrantskoj
mreži nisu projektovani zatvarači.

Protivpožarna zaštita objekta riješena je postavljanjem hidranata, ukupno 2 hidranta.

Raspored hidranata (hidrantskih ormana) prikazan je u odgovarajućim grafičkim prilozima. U
hidrantske ormare (zidne) ugrađuje se hidrantski ventil, vatrogasno crijevo nazivnog prečnika
52 mm dužine 15 m sa mlaznicom prečnika 12 mm. Hidrantska mreža mora biti
obezbijeđena od zamrzavanja i mehaničkog oštećenja.

81
Hidrantska mreža, sa svim uređajima i armaturom, mora se kontrolisati najmanje jednom
godišnje. Pri kontroli mjeri se pritisak vode u hidrantskoj mreži pri istovremenom radu dva
hidranta. Pritisak se mjeri pri isticanju vode u punom mlazu iz oba hidranta, i to poslije 2
minuta isticanja, a u izveštaju o mjerenju pritiska navodi se datum i vrijeme mjerenja. Crijeva
u hidrantskim ormarima kontrolišu se najmanje jednom godišnje, pri čemu se moraju ispitati
pritiskom vode od 7 bara. Sve cijevi za hidrantsku mrežu se izoluju prema mjestu ugradnje,
dvostrukim omotom filcane trake za cijevi u zidu, dvostrukim omotom dekorodal trake i
premazom bitulita za cijevi u zemlji te prefabrikovanom poliuretanskom izolacijom
odgovarajućeg prečnika za cijevi izložene smrzavanju.

Tehnološka voda za potrebe dopune i hlađenja sistema obezbeđuje se priključkom na

instalacije hidrantske vode. Razvodni cevovod tehnološke vode (Ø50 mm) se do kotlova vodi
nosačima pričvršćenim za krovnu konstrukciju.
Odvod vode sa poda sanitarnih prostorija predviđen je podnim slivnicima sa niklovanom
rešetkom.
U toku redovnog rada kogenerativnog postrojenja nema ispuštanja tehničke vode u
kanalizacioni sistem. Kotlovska voda ispuštena tokom odmuljivanja kotla ispušta se
kontrolisano u prijemni šaht tehničke vode.
Kišna kanalizacija se prikuplja horizontalnim i vertikalnim olucima i odvodi do vanjskih
šahtova.
Dispozicija kogenerativnog postrojenja je data na narednoj slici.

Slika 15: Situacioni plan predloženog CHP sistema

82
9. ORGANIZACIONI I KADROVSKI ASPEKTI EKSPLOATACIJE POSTROJENJA

Budući da se radi o objektu kogenerativnog postrojenja na drvni otpad koje će imati veliki
stepen automatizacije rada postrojenja i daljinsko upravljanje, predviđa se angažovanje po 2
radnika u prvoj i drugoj smjeni za stalan nadzor i upravljanje kogenerativnim postrojenjem i
jednog radnika u trećoj smjeni za povremeni obilazak postrojenja radi vizuelne kontrole i
pregleda opreme.

Osim toga, potrebno je povremeno angažovanje osoblja za vršenje remontnih radova osim
generalnih remonata za koje su potrebni specijalizovani kadrovi kompanija isporučilaca
opreme.

10. DINAMIKA IZGRADNJE POSTROJENJA

10.1 Opšti uslovi izvođenja

Kod izgradnje objekata kogeneracije na drvni otpad najveći dio radova se odnosi na
mašinsko postrojenje.

Ugovor za izvođenje radova na izgradnji projektovanog objekta zaključit će se između

INVESTITORA i IZVOĐAČA radova a na osnovu ovog odobrenog projekta. Projekat je
sastavni dio ugovora;

IZVOĐAČ radova je obavezan da odredi RUKOVODIOCA RADILIŠTA odnosno fizičko lice

koje će rukovoditi radovima a ima zakonsko pravo na ovu funkciju;

INVESTITOR je obavezan da odredi NADZORNOG ORGANA odnosno fizičko lice koje će

sprovoditi nadzor nad izvedenim radovima a koje ima zakonsko pravo na ovu funkciju;
Instalacija i oprema odnosno mašinska faza predmetnog objekta mora biti izvedena tako da
u svemu odgovara ovom projektu i važećim propisima i standardima. Sva odstupanje od
projekta dozvoljeno je samo uz prethodnu saglasnost projektanta a sve izmjene se moraju
unijeti u građevinski dnevnik;

Radovima izgradnje objekta se ne smije pristupiti bez građevinske dozvole izdate od

nadležnih organa;

INVESTITOR je dužan da prije početka radova na izgradnji objekta IZVOĐAČU obezbjedi

priključak električne energije i vode;

IZVOĐAČ ovog projekta dužan je da prije početka radova prekontroliše usaglašenost

projekta sa stvarnim stanjem na gradilištu. U slučaju ne usaglašenosti projekta sa stvarnim
stanjem na gradilištu IZVOĐAČ je dužan da sa dovoljno obrazloženja traži da se projekat
prilagodi;

IZVOĐAČ je dužan da :
– radove izvede prema projektu;
– radove izvede prema propisima, standardima, tehničkim normativima i normama kvaliteta
koji važe za ovu vrstu objekta;
– blagovremeno preduzme mjere za sigurnost zaposlenih radnika, prolaznika, saobraćaja,

83
susjednih bjekata, objekta i radova, opreme, uređaja i postrojenja;
– Izvođač radova je dužan da o svom trošku organizuje gradilište, izradi privremene objekte
za smeštaj opreme, materijala, alata, priručne radionice i radne snage, zatim obezbedi
potrebnu mehanizaciju, obezbedi prevoz radnika i slično;
– Izvođač je dužan da o svom trošku unese u grafičku i tekstualnu dokumentaciju sve izmene
i dopune koje su usledile u toku izvođenja radova u jednom primerku a na osnovu kojeg će
se izraditi projekat izvedenih radova bilo od strane Izvođača radova ili projektantskog
preduzeća;

Garantni rok za kvalitet radova je rok predviđen zakonskim propisima ukoliko u ugovoru nije
drugačije određeno. Za ugrađenu opremu važi garancija proizvođača te opreme. Garantni
rok teče od dana tehničkog prijema izvedenih radova pod uslovom da komisija da pozitivno
mišljenje;

U toku izvođenja radova IZVOĐAČ je obavezan da koristi materijal koji u potpunosti

odgovara važećim propisima i standardima. Ugrađeni materijal i oprema moraju imati svu
potrebnu prateću dokumentaciju predviđenu zakonskim propisima (atesti, sertifikati itd.);

Ako NADZORNI ORGAN zahtijeva da se izvrši ponovno ispitivanje materija IZVOĐAČ

radova će izvršiti zahtijevano ispitivanje u ovlaštenoj ustanovi. Ukoliko ispitivanje pokaže da
materijal odgovara važećim propisima i standardima troškove ispitivanja snosi INVESTITOR.
U slučaju da ispitivanje pokaže da ma terijal ne odgovara važećim propisima i standardima
troškove ispitivanja snosi IZVOĐAČ a predmetni materijal mora biti uklonjen sa gradilišta i
zamijenjen drugim odgovarajućim materijalom;

Ukoliko INVESTITOR bude raspolagao određenim materijalom i ukoliko ga ustupiIZVOĐAČU

u cilju njegove ugradnje u postrojenje, IZVOĐAČ je dužan da sav materijal detaljno pregleda
i neispravan odbaci. Ako NADZORNI ORGAN izričito zahtijeva da se ugradi neodgovarajući
materijal, IZVOĐAČ će ga ugraditi i u tom slučaju IZVOĐAČ ne odgovara zaposledice
uzrokovane ugradnjom ne odgovarajućeg materijala a garancija se izuzima za dio instalacije
u koju je ugrađen navedeni materijal. Sve prethodno navedeno se mora konstatovati u
građevinskom dnevniku i odgovarajućoj dokumentaciji u pisanoj formi (zapisnik, aneks
ugovora itd.);

Ako IZVOĐAČ izvede instalaciju u svemu po odobrenom projektu i sa materijalom

predviđenim ovim projektom, snosi odgovornost za ispravno funkcionisanje sistema samo u
pogledu izvršenih radova, kvaliteta materijala i kapaciteta pojedinih elemenata. Samovoljno
mijenjanje projekta od strane IZVOĐAČA zabranjeno je. Za manje izmjene u odnosu na
usvojeni projekat dovoljna je saglasnost NADZORNOG ORGANA. Ukoliko se ukaže potreba
za većim izmjenama projekta, tada je potrebno da projektant preradi projekat. Tako prerađen
projekat mora se ponovo uputiti investitoru na odobrenje;

IZVOĐAČ je obavezan, ukoliko prilikom izvođenja radova primjeti da je predloženo rješenje

tehnički neispravno ili neusaglašeno sa građevinskim objektima i drugim instalacijama,da o
tome obavijesti INVESTITORA i traži izmjenu projekta;

IZVOĐAČ radova mora za pojedine stručne radove imati na gradilištu rukovodeće tehničko
osoblje koje ima zakonsko pravo za rukovođenje takvim radovima. Svi radnici moraju
imati odgovarajuće kvalifikacije i stručno znanje potrebno za izvođenje radova na datoj
instalaciji. NADZORNI ORGAN ima pravo i dužnost da putem građevinskog dnevnika naredi
IZVOĐAČU da sa gradilišta odstrani nestručno osoblje;

Pri izvođenju radova IZVOĐAČ mora voditi računa da ne dođe do oštećenja okolnih
objekata, samog objekta na kom se izvode radovi i već izvedene instalacije. Svaku učinjenu
štetu koja je uzrokovana namjerno, nemarnošću ili zbog nedovoljne stručnosti od strane

84
IZVOĐAČA, IZVOĐAČ je dužan da otkloni ili da snosi troškove otklanjanja nastale štete;

Sve otpatke i smeće koje IZVOĐAČ sa svojim radnicima pri izvođenju radova načini, dužan
je da o svom trošku odnese sa gradilišta na za to određeno mjesto;

Mjere bezbjednosti zaposlenih radnika na ovom poslu dužan je da preuzme IZVOĐAČ

radova po važećim propisima;

Za vrijeme radova IZVOĐAČ je dužan da na gradilištu vodi građevinski dnevnik. U

građevinskom dnevniku moraju biti upisani: uslovi pod kojima se izvode radovi, broj radnika,
opis izvedenih radova sa naznačenim izvršenim poslovima i ugrađenim pozicijama, promjene
i odstupanja od glavnog projekta i evidencija ostalih događaja u toku građenja (havarija,
povreda na radu, posebni zahtjevi INVESTITORA i nadzornog organa itd.). Građevinski
dnevnik ovjeravaju nadzorni organ i predstavnik IZVOĐAČA radova;

Nadzorni organ vodi građevinsku knjigu u kojoj evidentira sve izvedene radove. Građevinska
knjiga mora biti zapečaćena i ovjerena od strane investitora a mora biti ovjerena od strane
predstavnika IZVOĐAČA radova i nadzornog organa;

Završeni objekat se ne smije upotrebljavati prije izvršenja tehničkog pregleda objekta.

Zahtjev za izvršenje tehničkog pregleda objekta podnosi INVESTITOR kod ovlaštene
ustanove;

IZVOĐAČ je dužan da po završetku radova izradi i preda investitoru upustvo za rukovanje

instalacijom. Upustvo za rukovanje mora biti urađeno u tri primjerka od kojih jedan mora biti
zastakljen, uramljen i postavljen na mjesto dostupno rukovaocu objekta;

Tokom izvođenja radova INVESTITOR mora obezbijediti lice koje će vršiti stručni nadzor nad
izgradnjom. Ime nadzornog organa INVESTITOR saopštava IZVOĐAČU u pisanoj formi prije
početka izvođenja radova. Nadzorni organ mora ispunjavati uslove propisane Zakonom o
izgradnji objekata i posjedovati odgovarajuće stručne kvalifikacije.Nadzorni organ vrši nadzor
nad izvođenjem radova, usklađuje dinamiku izvođenja radova i daje potrebna upustva
IZVOĐAČU radova. Nadzorni organ ovjerava građevinski dnevnik, građevinsku knjigu,
situaciju i ostala službena dokumenta;

IZVOĐAČ je na gradilištu odgovoran nadzornom organu i sa njim komunicira putem

građevinskog dnevnika;

Nakon završetka montažnih radova cjelokupno postrojenje se mora ispitati. Ispitivanje vrši
IZVOĐAČ radova uz obavezno prisustvo nadzornog organa;
O izvršenom ispitivanju moraju se sačiniti zapisnici. Zapisnici ispitivanja treba da sadrže:
– predmet ispitivanja;
– popis lica koja su vršila i prisustvovala ispitivanju;
– datum i vrijeme ispitivanja;
– okolnosti pod kojima je ispitivanje vršeno;
– rezultate ispitivanja sa tačno dobijenim vrijednostima ispitivanih parametara;
– zaključak u kojem se konstatuje rezultati ispitivanja;
– svojeručan potpis lica koja su vršila ispitivanje i koja su prisustvovala ispitivanju.
Završetkom radova se smatra dan kada IZVOĐAČ podnese nadzornom organu pismeni
izvještaj o završetku ugovorenih radova i nadzorni organ pismeno potvrdi navedeni izvještaj
u građevinskom dnevniku. Nakon završetka radova nadzorni organ podnosi zahtjev za
izvršenje tehničkog pregleda u pisanoj formi INVESTITORU;
Nakon završetka radova u slučaju da su na objektu izvršene znatne izmjene u odnosu na
glavni projekat potrebno je izraditi projekat izvedenog stanja. projekat izvedenog stanja se
izrađuje u svrhu sprovođenja tehničkog prijema i izdavanja upotrebne dozvole objekta.

85
Ukoliko nije došlo do izmjena na objektu u odnosu na glavni projekat tada INVESTITOR i
IZVOĐAČ potvrđuju i ovjeravaju na glavnom projektu da je izvedeno stanje u skladu sa
projektovanim;

Ukoliko se prilikom izvođenja pojavi više radova nego što je količina u pojedinim pozicijama
predmera radova u tehničkoj dokumentaciji predviđeno i ugovoreno, onda će to nadzorni
organ i odgovorni izvođađač radova u građevinskom dnevniku konstatovati kao višak radova;
Ukoliko se prilikom izvođenja pojave radovi koji predmerom radova nisu predviđeni i
ugovoreni onda će to takođe biti konstatovano u građevinskom dnevniku;

Za tehnički prijem objekta IZVOĐAČ odnosno INVESTITOR dužni su komisiji za tehnički

prijem dostaviti sledeću dokumentaciju na uvid:
– odobrenje za gradnju sa svim potrebnim saglasnostima;
– kompletnu investiciono-tehničku dokumentaciju;
– ocjenu izvedenih radova od strane ovlaštene ustanove a sa aspekta zaštite na
radu i protivpožarne zaštite;
– atestnu dokumentaciju ugrađenog materijala;
– zapisnik o izvršenoj kontroli i prijemu konstrukcije prije montaže;
– zapisnik i izvještaj ispitivanja;
– ateste zavarivača;
– dnevnik rada i građevinsku knjigu;
– upustvo za puštanje u rad i održavanje sa šemom postrojenja.

IZVOĐAČ je dužan da obezbjedi mjerne i kontrolne uređaje i instrumente i neophodnu radnu

snagu za obavljanje tehničkog pregleda i prijema;

IZVOĐAČ radova je dužan da o svom trošku otkloni sve nedostatke koje komisija za tehnički
pregled pronađe i navede ih u pisanoj formi a koji su po ugovoru obaveza IZVOĐAČA
radova;

Nakon dobijanja dozvole za upotrebu objekta, objekat se može pustiti u probni rad.
Odobrenje za upotrebu izdaje organ koji je izdao odbrenje za gradnju i odredio komisiju za
tehnički pregled objekta;

INVESTITOR i IZVOĐAČ radova, nakon dobijanja dozvole za upotrebu objekta dužni su u

zakonskom roku izvršiti primopredaju objekta;
– * ovi opšti uslovi su sastavni dio glavnog projekta i u svemu su obavezni za
IZVOĐAČA i INVESTITORA;
– **ostali uslovi se regulišu između IZVOĐAČA i INVESTITORA Ugovorom o izvođenju
radova.

10.2 Faze i etape izvođenja

Izgradnja objekta kogenerativnog postrojenja je skup aktivnosti u mašinskoj ,građevinskoj i

elektro fazi izgradnje koji se mogu podijeliti na sledeće etape:
- Pripremni radovi (organizacija gradilišta, izgradnja gradilišnih objekata i
infrastrukture);
- Izgradnja građevinskih pozicija temelja kotlovnice i turboagregatske sale;
- Montaža čelične konstrukcije objekta;
- Montaža kotla sa sistemom za loženje;
- Montaža napojnog sistema kotlovkom vodom;
- Montaža glavnog kotlovskog parovoda sa razdjelnikom;

86
 - Prvo ispitivanje na čvrstoću pritisnog dijela kotlovskog postrojenja u skladu sa
važećim pravilnicima;
- Montaža opreme za pripremu i skladištenje energenta (skladište sječke);
- Montaža sistema svježeg vazduha i dimnih plinova;
- Montaža sistema za tretman dimnih plinova (multiciklon i elektrostatski filter):
- Montaža turbine sa pratećom opremom;
- Montaža turbinskog parovoda;
- Montaža sistema za podhlađivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare;
- Prvo ispitivanje na čvrstoću pritisnog dijela turbinskog postrojenja (turbinski parovod);
- Pranje i zaštita kotlovskih i turbinskih instalacija (unutrašnja antikorozivna zaštita,
ispiranje i produvavanje);
- Završni radovi na izgradnji objekta;
- Izgradnja elektro instalacija;
- Izgradnja sistema upravljanja, nadzora i komunikacija;
- Sprovođenje hladnog testa kotlovskog i turbinskog postrojenja;
- Sprovođenje toplog testa kotlovskog i turbinskog postrojenja;
- Izgradnja priključka na elektro-distributivnu mrežu;
- Probni rad;
- Tehnički prijem;

U toku sprovođenja pojedinih etapa gradnje treba voditi računa o sledećem:

- Da se sva oprema i instalacije pod pritiskom izrade u skladu sa važećim pravilnicima i
propisima kojima je regulisana oblast posuda pod pritiskom;
- Da se elektro- mašinska oprema na vrijeme obezbjedi pošto je rok za isporuku
navedene opreme veoma dug (3-5 mjeseci);
- Da se izgradnja objekta izvrši u periodu mart-septembar zbog specifičnih zahtjeva u
vezi sa klimatskim uslovima kada su zavarivački radovi u pitanju;

10.3 Dinamički plan izvođenja radova

Izgradnja objekta će biti sprovedena u dvije faze izgradnje.

- I faza: projektovanje, raspis tendera i ugovaranje radova i opreme,
- II faza: izvođenje radova, montaža opreme i puštanje u pogon.

Prva faza se sastoji u izradi projektne dokumentacije u što spada izrada idejnog rješenja,
studije ekonomske opravdanosti, glavnog projekta i tenderske dokumentacije. Po raspisu
tendera vrši se prikupljanje i evaluacija ponuda, te ugovaranje radova i opreme. Procjenjeno
je da je za ovu fazu potrebno do 6 mjeseci.
Veliki uticaj na ovaj rok će imati vrijeme potrebno za ishodovanje dozvola i saglasnosti.

Druga faza predstavlja realizaciju projekta, odnosno gradnju objekata i montažu opreme, te
puštanje iste u pogon. Sastavni dio ove faze je i nadzorni inžinjering. Procjenjeno je da je za
ovu fazu, s obzirom na obim projekta, potrebno 6 mjeseci a najviše 9 mjeseci.

87
 10.4 Dinamika ulaganja finansijskih sredstava

Dinamika finansiranja prati faze projektovanja i izvođenja radova. Dinamika finansiranja za

prvu fazu je takva da se predviđa ulaganje u visini do 7% investicije, a u drugoj fazi ostatak
sredstava od cca 93%, a u skladu sa mjesečnim situacijama.

Budući da je planirano da se druga faza realizuje u periodu do 6-9 mjeseci, predviđa se da

će nešto veće realizovanje finansijskih sredstava biti u početku ove faze kada je potrebno
izvršiti uplatu avansnih sredstava za izvođenje građevinskih radova te isporuku opreme.

U toku gradnje objekata plaćanje će biti u skladu sa mjesečnim situacijama, dok se na kraju
ove faze ponovo očekuje nešto veće povlačenje finansijskih sredstava. Dio finansijskih
sredstava će biti povučen po isteku garantnih perioda.

10.5 Organizacija i sistem upravljanja realizacijom projekta

Planirano je da tokom prve faze realizacije (projektovanje) bude angažovano nekoliko

neovisnih stručnjaka ili firma koja će za cilj imati reviziju projekata po redoslijedu njihove
izrade.
Tokom druge faze planirano je ugovaranje nadzornog inžinjeringa sa firmom ili sa
pojedincima čija zadaća će biti:
- Projektantski nadzor,
- Nadzor nad izvođenjem građevinskih radova (po objektima i fazama),
- Nadzor nad izvođenjem montaže opreme,
- Nadzor nad probnim pogonom,

Ispred investitora će biti imenovan vođa projekta koji će imati sva ovlaštenja potrebna i
neophodna za uspješnu realizaciju projekta.

88
11. ANALIZA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

11.1 Cilj i obim analize

Eksploatacija termoenergetskih objekta je praćena određenim uticajima na životnu sredinu,

pa je ovaj aspekt neophodno analizirati u svim fazama izrade dokumentacije za ovakve
objekte, uključujući i pred investicionu dokumentaciju, čiji je cilj da donese preliminarne
odluke o daljem toku projekta.

U okviru Tehno-ekonomske analize kogenerativnog postrojenja osnovni zadatak i cilj analiza

vezanih za zaštitu životne sredine je da prikaže sve potencijalne uticaje planiranog objekta
na okolinu kao i da predvidi potrebne mjere zaštite koje će obezbjediti da štetni efekti rada na
kvalitet životne sredine budu u dozvoljenim granicama.

Zakonom o uređenju prostora i građenju (Sl. glasnik RS br. 40/13) definišu se mjere i
aktivnosti koje u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja i građenja treba da obezbjede
očuvanje kvaliteta životne sredine paralelno sa razvojem Republike Srpske.

Analiza zaštite životne sredine od štetnih uticaja posmatranog objekta predstavlja

multidisciplinaran pristup analizi postojećeg stanja kvaliteta životne sredine, kao i analizi
doprinosa novog objekta i obuhvata sljedeće osnovne dijelove:
- definisanje kriterijuma i podloga za analizu uticaja na okolinu;
- identifikaciju vrste i količine zagađujućih materija koje se emituju u okolinu na osnovu
tehničkih rješenja pojedinih sistema kogenerativnog postrojenja;
- analizu postojećeg stanja zagađenosti životne sredine i određivanje ekološkog
kapaciteta lokacije,
- analizu doprinosa novog objekta i ukupan nivo zagađenosti životne sredine poslije
njegovog puštanja u pogon,
- prikaz mjera za smanjenje štetnih uticaja kogenerativnog postrojenja na okolinu u
normalnom pogonu i u uslovima udesa i
- prikaz sistema za praćenje kvaliteta životne sredine.
Kao podloge za ove analize korišćeno je Idejno rješenje kogenerativnog postrojenja, kao i
raspoloživi podaci o karakteristikama lokacije i okoline, uključujući i planirani razvoj šire
regije.

11.2 Zakonski okviri

Jedan od najznačajnijih instrumenata zaštite životne sredine je pravna regulativa. Uz

dosljedno poštovanje dobro definisane pravne regulative obezbjeđuje se optimalno
smanjenje štetnih uticaja zagađivača na prirodno okruženje, a time i život i rad sadašnjih i
budućih generacija u zdravoj sredini.

Imajući u vidu da su hidroenergetska postrojenja potencijalni izvori zagađenja vazduha, voda

i zemljišta, i da tako mogu imati negativne uticaje na živi svijet i materijalna dobra, analiza i
primjena zahtjeva sadržanih u zakonskoj regulativi naročito se razmatra u početnim fazama
izrade projektne dokumentacije za izgradnju ovakvog objekta. Njihovosnovni cilj je da se
definišu projektni uslovi za potrebne mjere zaštite životne sredine, koji će obezbjediti da
stepen zagađenja okoline usljed rada objekta bude u dozvoljenim okvirima.

89
Pored već navedenih zakona, moraju se uzeti u obzir i slijedeći zakoni i dokumenti direktno
vezani za zaštitu životne sredine:
- Zakon o uređenju prostora i građenju RS (''Službeni glasnik RS'', broj 40/13)
- Zakon o zaštiti životne sredine (''Službeni glasnik RS'', broj 71/12)
- Zakon o zaštiti prirode (''Službeni glasnik RS'' broj 20/14)
- Zakon o upravljanju otpadom (''Službeni glasnik RS'', broj 111/13)
- Zakon o zaštiti od požara (''Službeni glasnik RS'', broj 71/12)
- Zakon o zaštiti vazduha RS (''Službeni glasnik RS'', broj 124/11)
- Zakon o zaštiti na radu (''Službeni glasnik RS'', broj 01/08, 13/10)
- Zakon o vodama (''Službeni glasnik RS'', broj 50/06)
- Zakonom o zaštiti prirode definisana su osnovna načela zaštite prirode, što
podrazumjeva:
- Načelo saradnje po kome su sva pravna i fizička lica dužna da štite prirodu kao i da
sarađuju u sprečavanju djelatnosti koje mogu ugroziti ili oštetiti prirodu,
- Načelo održivosti koje nalaže da se eksploatacija prostora može vršiti do stepena na
kome se njihova biološka raznolikost i ispravno funkcionisanje osnovnih prirodnih
sistema može održavati,
- Načelo "zagađivač plaća" po kome su zagađivači i korisnici dužni da plate troškove,
poreze, takse i drugo za zagađivanje i trošenje prirode ili prirodnih resursa i
- Načelo predostrožnosti po kome su organi uprave, javnost i privredni subjekti dužni
da obrate pažnju na: (i) održivi razvoj dok sprovode djelatnosti korišćenja obnovljivih i
neobnovljivih resursa, (ii) sprečavanje štete i opasnosti po zdravlje ljudi i (iii)
smanjenje štete, opasnosti i oštećenja prirode.

Zakonom o zaštiti životne sredine (''Službeni glasnik RS'', broj 71/12) promoviše se
integrisana zaštita komponenti životne sredine, što znači da one moraju biti zaštićene
pojedinačno i u sklopu ostalih, uzimajući u obzir njihove međusobne odnose. Zaštita
komponenti životne sredine podrazumjeva zaštitu kvaliteta, kvantiteta i njihovih zaliha, kao i
očuvanje prirodnih procesa unutar komponenti i njihove prirodne ravnoteže.

Prostornim planovima određuju se zone izgradnje na određenim lokacijama u određenom

području, zavisno od stepena opterećenja životne sredine i svrhe izgradnje unutar određenih
dijelova na određenim lokacijama.

Podzakonskim aktom definisana su postrojenja koja mogu biti izgrađena i puštena u pogon
samo ukoliko imaju ekološku dozvolu. Ekološka dozvola ima za cilj obezbjeđenje visokog
nivoa zaštite životne sredine u cijelini preko zaštite vazduha, voda i zemljišta.

Ministar nadležan za zaštitu životne sredine propisuje:

- Dozvoljene vrijednosti emisija iz industrijskih postrojenja
- Vrijednosti kojima se definiše kvalitet vazduha u vidu graničnih vrijednosti, ciljanih
vrijednosti i pragova uzbune za zagađujuće materije koje se ispuštaju u vazduh,
- Granične vrijednosti za hemijske, fizičko-hemijske i biološke parametre za vode koje
se koriste za kupanje, vode namjenjene za vodosnabdjevanje i za mineralne,
termalne i termo-mineralne vode,
- Uslove ispuštanja otpadnih voda u površinske vode.

90
 11.3 Zaštita vazduha

Zaštita vazduha regulisana je Zakonom o zaštiti vazduha RS (''Službeni glasnik RS'', broj
124/11) i podzakonskim aktima, kojim su utvrđene vrijednosti kvaliteta vazduha i ciljane
vijednosti kvaliteta vazduha, kao indikatori planiranja kvaliteta vazduha u prostoru, te pragovi
upozorenja i pragovi/granice uzbune za pravovremeno djelovanje u slučaju kratkotrajnih
pojava nedozvoljenih nivoa zagađenja vazduha.

Kvalitet vazduha je predstavljen koncentracijom date zagađujuće materije u vazduhu i

izražava se u mikrogramima zagađujuće materije po kubnom metru vazduha, svedeno na
temperaturu od 293 K i pritisak od 101,3 kPa.

Kvalitet vazduha definisan je i parametrom koji se odnosi na zagađivanje zemljišta iz

vazduha (sediment). Ovaj parametar ima dimenziju miligrama po kvadratnom metru na dan.

Uzorci kvaliteta vazduha u periodu praćenja slučajne (statističke) vrijednosti kvaliteta

vazduha se utvrđuju sa najmanje dva parametra:

godišnjim prosjekom (aritmetička sredina) kvaliteta vazduha na datoj lokaciji pravilno uzetih
uzoraka vazduha tokom cijele godine koji predstavlja parametar dugotrajnog djelovanja i
ukupne ekspozicije/izloženosti receptora (ljudi, biljke i životinje, materijali) u vazduhu sa
primjesama zagađujućih materija i
statističkim parametrom koji predstavlja visoke koncentracije u toku godine i koji je parametar
kratkotrajnog djelovanja visokih vrijednosti koncentracija zagađujućih materija koje mogu
izazvati akutna djelovanja na zdravlje.

Smatra se da vrijednosti kvaliteta vazduha - VZ zadovoljavaju granične vrijednosti - GV,

odnosno ciljane vrijednosti vazduha - CV, ukoliko obje vrijednosti (i godišnji prosjek i
statistički parametar koji predstavlja visoke koncentracije) zadovoljavaju postavljene granice.

Ukoliko godišnji prosjek prekoračuje postavljene granice, uzrok prekomjerne emisije je

najčešće postrojenje koje radi (i zagađuje) cijelu godinu. Ukoliko statistički parametar koji
predstavlja visoke koncentracije prekoračuje postavljene granice, uzroci su sezonski izvori
emisije (npr. grijanje zimi), kao i pojava nepovoljnih meteoroloških uslova koji se mogu
pojaviti u periodima od 3 do 5 uzastopnih dana.

Za ocjenu vrijednosti kvaliteta vazduha područja – VZ koja se upoređuje sa graničnim

vrijednostima vazduha – GV, odnosno sa ciljnim vrijednostima vazduha – CV, potrebno je
posmatrati period od godinu dana.
Za ocjenu vrijednosti kvaliteta vazduha područja – VZ koja se upoređuje sa pragom
upozorenja, odnosno pragom uzbune, potrebno je kvalitet vazduha određivati jednočasovnim
uzorkovanjem.

Upozorenje ili uzbuna se daju odmah po isteku vremena za visoke koncentracije kojima su
definisani ovi pragovi, ukoliko postoji prognoza da će se i dalje održavati vrijednosti koje
zahtjevaju hitno obavještavanje stanovništva, odnosno uzbunu.

Obavještavanje ili uzbuna se vrši samo ukoliko su prekoračene vrijednosti date ovim
pravilnikom na cijelom području čiji se kvalitet vazduha prati.

91
Tabela 19: Granične vrijednosti zagađenja vazduha
Zagađujuća Prosječna godišnja Visoka vrijednost
Period uzorkovanja
materija vrijednost (µ/m 3) (µ/m3)
SO2 1 čas 90 500
SO2 24 časa 90 240
NO2 1 čas 60 300
NO2 24 časa 60 140
LČ 10 24 časa 50 100
ULČ 24 časa 150 350
dim 24 časa 30 60
CO 8 časova - 10.000
O3 8 časova - 150

Tabela 20: Ciljane vrijednosti zagađenosti vazduha

Prosječna godišnja Visoka vrijednost
Zagađujuća materija Period uzorkovanja
vrijednost (µg/m 3) (µg/m3)
SO2 1 čas 60 350
SO2 24 časa 60 160
NO2 1 čas 60 200
NO2 24 časa 40 90
LČ 10 24 časa 40 60
ULČ 24 časa 40 120
dim 24 časa 75 120
O3 8 časova -

Tabela 21: Granične vrijednosti vazduha – GV u cilju zaštite ekosistema

Prosječna godišnja vrijednost
Zagađujuća materija Period uzorkovanja
( µg/m 3)
SO2 kalendarska godina i zima 20 1)
NOx kalendarska godina 30
O3 pet godina 18000 2)
Napomena: 1)Zima znači period od 1. oktobra do 31. marta. 2)Odnosi se na zbir časovnih
prekoračenja vrijednosti od 80 µg /m3 u periodu maj – juli u toku pet godina.
Tabela 22: Pragovi uzbune
Visoka vrijednost
Zagađujuća materija Period uzorkovanja
( µg/m 3)
SO2 1 čas 500 (Napomena)
NOx 1 čas 400 (Napomena)
O3 1 čas 240 (Napomena)
Napomena: Ako su vrijednosti prekoračene u najmanje tri uzastopna časa.

U cilju očuvanja kvaliteta vazduha definisane su granične vrijednosti emisija zagađujućih

materija u vazduh iz postrojenja za sagorjevanje, u već pomenutom Pravilniku. U narednoj
tabeli navedene su vrijednosti definisane Direktivom EU – Direktiva 2001/80/EC.

92
Tabela 23: Granične vrednosti emisije za nova ložišta na čvrsto gorivo kapaciteta  300
MWth, mg/m3
Materija Pravilnik RS 70/02 Direktiva 2001/80/EC
Čestice 50 30
Azotni oksidi 650 200
Sumpor-dioksid 400 200

11.4 Zaštita vode

Zaštita voda definisana je u gore navedenoj regulativi na osnovu parametara kvaliteta

površinskih voda i parametara kvaliteta otpadnih voda koje se u njih upuštaju.

Klasifikacija površinskih voda vrši se na osnovu dvije grupe kriterijuma: opštih, koji
karakterišu ekološki status vode i kriterijuma specifičnih opasnih i toksičnih supstanci koje u
vodenu sredinu dospijevaju kao rezultat različitih industrijskih i drugih antropogenih
aktivnosti.

Ekološki status površinskih voda definiše se kroz pet klasa kvaliteta: visok status, dobar
status, umjeren status, loš status i veoma loš status. Dopuštene granične vrijednosti
parametara za pojedine klase voda prikazane su narednoj tabeli.
Tabela 24: Fizičko-hemijske karakteristike vodotoka po klasama kvaliteta (Sl. glasnik RS br.
42/2001)
Klasa kvaliteta površinskih voda
Parametar
I II III IV V
pH – vrednost 6,88,5 6,88,8 6,5-9,0 6,59,5 <6 ,5;>9, 5
Alkalitet, kao CaCO3, g/m3 >175 175-150 150-100 100-50 <50
Ukupna tvrdoća, kao CaCO3, g/m3 >160 160-140 140-100 100-70 <70
800-
Elektroprovodljivost, μS/cm <400 400-600 600-800 >1500
1500
Ukupne čvrste materije, g/m3 <300 300-350 350-450 450-600 >600
Ukupne suspen. materije, g/m3 <2 2-5 5-10 10-15 >15
Rastvoreni kiseonik, g/m3 >7 7-6 6-4 4-3 <3
Zasićenost kiseonikom, % 80-100 80-70 70-50 50-20 <20
Prezasićenost kiseonikom 110-120 120-130 130-150 >150
BPK5 pri 20C, g O2/m3 <2 2-4 4-7 7-15 >15
HPK iz KMnO4 , g O2/m3 <6 6-10 10-15 15-30 >30
Amonijačni azot, g/m3 <0,1 0,1-0,2 0,2-0,4 0,4-1,0 >1,0
Nitritni azot, g/m3 <0,01 0,01-0,03 0,03-0,05 0,05-0,2 >0,2
Nitratni azot, g/m3 <1 1-6 6-12 12-30 >30
Fosfor, g/m3 <0,01 0,01-0,03 0,03-0,05 0,05-0,1 >0,1
PAH, mg/m3 <0,1 0,1-0,2 0,1-0,2 0,2-0,5 >0,5
0,04-
PCBs, mg/m3 <0,01 <0,02 0,02-0,04 >0,06
0,06
Fenolni indeks, mg/m3 <1 1-3 3-5 5-10 >10
Mineralna ulja, mg/m3 <10 10-20 20-50 50-100 >100
Deterdženti, mg/m3 <100 100-200 200-300 300-500 >500
Gvožđe, mg/m3 <100 100-200 200-500 500- >1000

93
 1000
3
Mangan, mg/m <50 50-100 100-200 200-400 >400
Olovo, mg/m3 <0,1 0,1-0,5 0,5-2 2-5 >5
Kadmijum, mg/m3 - 0,05-1 1-2 2-5 >5
Arsen, mg/m3 <10 10-20 20-40 50-70 >70
Ukupno hrom, mg/m3 <5 5-15 15-30 30-50 >50
Sulfati, g/m3 <50 50-75 75-100 100-150 >150
Hloridi, g/m3 <20 20-40 40-100 100-200 >200
Parametar Klasa kvaliteta površinskih voda
I II III IV V
Fluoridi, g/m3 <0,5 0,5-0,7 0,7-1,0 1,0-1,7 >1,7
5*103- 5*104-
Ukupni koliformi, N/100ml <50 50-5000 4 >105
5*10 5*105

U narednoj tabeli prikazane su maksimalne dozvoljene koncentracije pojedinih štetnih

materija koje se putem otpadnih voda unose u površinske vode.

Tabela 25: Maksimalne količine štetnih materija koje se smiju unositi u površinske vode (Sl.
glasnik RS br. 44/2001)
Parametar Granična vrijednost
pH – vrednost 6,5-9,0
Temperatura, oC 30
Amonijačni azot, g/m3 10
Nitritni azot, g/m3 1
Nitratni azot, g/m3 10
Fosfor, g/m3 3
Talog nakon 0,5 h taloženja, ml/l 0,5
Ukupne suspendovane materije, g/m3 35
BPK5 pri 20C, g O2/m3 25
HPK dihromatni, g O2/m3 125
PAH, mg/m3 200
PCBs, mg/m3 20
Fenolni indeks, mg/m3 100
Mineralna ulja, mg/m3 500
Deterdženti, mg/m3 1000
Gvožđe, mg/m3 2000
Mangan, mg/m3 500
Olovo, mg/m3 50
Kadmijum, mg/m3 10
Arsen, mg/m3 100
Ukupno hrom, mg/m3 100
Sulfati, g/m3 200
Hloridi, g/m3 250
Fluoridi, g/m3 2
Ukupni koliformi, N/100ml -

94
 11.5 Zaštita prirodnih i ostalih dobara

Zaštita prirodnih dobara regulisana je slijedećim zakonima:

Zakonom o šumama (Sl. glasnik RS br. 75/08);
Zakonom o kulturnim dobrima (Sl. glasnik RS br. 11/95).

11.6 Zaštita od buke

Za potrebe analize uticaja buke na okolinu korišćeni su postojeći propisi Pravilnik o

dozvoljenim granicama inteziteta zvuka i šuma („Sl. list SR BiH“, br. 46/89).
Istraživanja iz domena životne sredine kod izvođenja građevinskih radova ovakve vrste,
nedvosmisleno pokazuje da i buka predstavlja jedan od prostorno izraženih uticaja.
Buka je opisana kao zvuk bez prihvatljivog muzičkog kvaliteta, ili kao nepoželjan zvuk. Buka
nastaje nepravilnim vibratornim treperenjem čvrstih tijela, tečnih i gasovitih fluida, čije se
oscilacije prenose do našeg uha. Povremeni izvori buke vezani su na iskope prilikom rada
građevinskih mašina (buldozera i bagera). Povremeni svakodnevni izvori buke (manjeg
intenziteta, koji variraju tokom dana) je utovar i istovar kamionima, kao i rad druge
građevinske mehanizacije. Buka kamionskih motora varira zavisno o stanju i održavanju
motora, opterećenju vozila i karakteristikama puta kojom se vozilo kreće (nagib uzdužnog
profila i vrsta puta). Navedeni ukupni izvori buke (osim buke kamiona) prvenstveno mogu
imati uticaj na zaposlene na samom gradilištu, a uticaj ukupne buke na okolni - kontaktni
prostor zavisi od niza fizičkih i meteoroloških uslova.
Uticaj ukupne buke zavisi od veličine i trajanja:
- jačina zvuka,
- zvučnog spektra,
- zvučne frekvencije,
- zvučne snage,
- zvučnog tlaka,
- smjeru i jačini vjetra u odnosu na naselja u širem prostoru.
Na samom gradilištu, djelovanje buke može uticati na:
- ometanje govorne komunikacije i komunikacije putem uređaja (buka iznad 65 dB
smanjuje mogućnost sporazumijevanja govorom na udaljenosti ispod jednog metra, a
otežava fonsku komunikaciju),
- smanjenje radne sposobnosti, produktivnosti i koncentracije uslijed dužeg izlaganja
jačoj buci,
- oštećenja sluha.
U odnosu na činjenicu da će glavni uticaj buke biti na samom gradilištu, u sljedećoj tabeli
dato je dopušteno vrijeme izlaganja buci, obzirom na nivo trajanja buke.
Tabela 26: Dopušteno vrijeme izlaganja buci u odnosu na nivo buke
Dnevno izlaganje u satima Nivo buke u dB
8 90
6 92
4 95
3 97
2 100
1 102
1' 105
1" 110

95
U kontaktnom prostoru djelovanje buke može uticati na pojavu psihičkog zamora uz
smanjenje pažnje i osjećaj nelagode. Djelovanje buke izvan granica gradilišta ne smije
prelaziti dozvoljenu granicu nivoa buke od 60 dB (A) danju i 50 dB (A) noću, a odnosi se na
trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno područje uz saobraćajne koridore.

11.7 Emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja

Procesi sagorjevanja predstavljaju najznačajnije izvore zagađujućih materija koje se emituju

u atmosferu, suvom ili vlažnom depozicijom izlučuju u vodotokove, zemljište, geološki
supstrat. Produkti sagorevanja su osnovni izvor toksičnih materija koje se emituju u
atmosferu, pa je povećanje potrošnje energije i porast industrijske proizvodnje praćeno
zaoštravanjem problema zaštite vazduha. Detaljan opis vrsta i načina nastanka štetnih
materija je dat u dijelu 4. EMISIJA ZAGAĐUJUĆIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG
POSTROJENJA.
Stehiometrijska analiza sagorijevanja reverentnog energenta je data u narednoj tabeli.
Tabela 27: Stehiometrijska analiza sagorijevanja drvnog otpada
GORIVO: Drvena sječka
C H O N+K S A W
33,97 3,96 26,77 0,20 0,06 5,04 30,00
Hd (kWh/kg) =3,29 Hdr=11.830,5 (kJ/kg) ∑ 100,00
Hd=339*C+1214*(H-O/8)+104,6*S-25,1*W
a (%) = 21,00 Udio kiseonika u vazduhu
λ -> 1,00 1,02 1,05 1,09 1,11
3
O2min m /kg 0,6702 0,6702 0,6702 0,6702 0,6702
Vvmin m3/kg 3,1914 3,1914 3,1914 3,1914 3,1914
3
Vvstv m /kg 3,1914 3,2552 3,3510 3,4627 3,5425
3
VCO2 m /kg 0,6353 0,6353 0,6353 0,6353 0,6353
VSO2 m3/kg 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004
3
VH2O m /kg 0,8168 0,8168 0,8168 0,8168 0,8168
VO2 m3/kg 0,0000 0,0134 0,0335 0,0570 0,0737
3
VN2 m /kg 2,5228 2,5732 2,6488 2,7371 2,8001
3
Vrw m /kg 3,9753 4,0391 4,1348 4,2465 4,3263
Vrs m3/kg 3,1585 3,2223 3,3180 3,4297 3,5095
CO2v % 15,9803 15,7277 15,3636 14,9595 14,6836
SO2v % 0,0111 0,0109 0,0107 0,0104 0,0102
Wv % 20,5467 20,2220 19,7538 19,2342 18,8795
O2v % 0,0000 0,3319 0,8104 1,3415 1,7040
N2v % 63,4619 63,7075 64,0616 64,4545 64,7227
∑ % 100,0000 100,0000 100,0000 100,0000 100,0000
CO2s % 20,1128 19,7144 19,1455 18,5220 18,1009
SO2s % 0,0140 0,0137 0,0133 0,0129 0,0126
O2s % 0,0000 0,4160 1,0099 1,6610 2,1006
N2s % 79,8732 79,8559 79,8312 79,8042 79,7859
∑ % 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

96
Osnovni sastojci gasova koje treba pratiti su ugljen-dioksid, azot, kiseonik, vodena para i
štetne materije, u prvom redu sumporni i azotni oksidi i čestice letećeg pepela.
Iz prethodne tabele se vidi da je najvznačajnija emisija ugljen dioksida (CO2) kao štetnog
gasa koji izaziva staklenički efekat. Međutim činjenica da biljke tokom rasta uzimaju ugljen
dioksid iz atmosfere, deklarišu ugljen dioksida nastao u toku sagorijevanja biomase kao
neopasan.

Emisija sumpordioksida u procesu sagorijevanja biomase je zanemariva u odnosu na

sagorijevanje drugih vrsta fosilnih goriva.

Detaljan prikaz količina emisije ugljen dioksida, sumpordioksida i pepela po karakterističnim

veličinama je dat u narednoj tabeli.
Tabela 28: Specifična emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja
1MWh 1 sat 1 godina
Top. Top.
Top. Energija
Energija 1,0 Energija 2,4 18.572,0
Polutant

[MW h]
[MW h] [MW h]
Potrosnja Potrosnja Potrosnja
0,31 0,95 5.804,95
energenta t. energenta t. energenta t.
V [m3/MWh] G [kg/MWh] V [m3/sat.] G [kg/sat] V [m3/god.] G [tona/god.]
CO2 198,56 392,55 1.264,4 1.190,32 3.687.641,14 7.290,47
SO2 0,14 0,42 0,88 1,28 2.559,98 7,83
A 15,8 kg/h 47,77 292,57 tona/god.
Voda 0,06 m3 0,14 m3/h 1.114,3 m3god.

U okviru kogenerativnog postrojenja predviđeno je prečišćavanje sljedećih otpadnih voda:

- Tehnoloških otpadnih voda i to zauljenih i zamućenih otpadnih voda
- Sanitarnih otpadnih voda.

Prečišćavanje atmosferskih otpadnih voda nije predviđeno.

Prije ispuštanja u prirodni recipijent neophodno je da se obezbjedi kvalitet otpadnih voda u

skladu sa zahtjevima datim u Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske
vode (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 44/2001.).

Tretman pepela iz kogenerativnog postrojenja nije potreban budući da isti nema štetna
svojstva već se može intenzivno koristiti u agraru kao suplement u obogaćivanju zemljišta
predviđenog za uzgoj poljoprivrednih kultura.

11.8 Tehničke mjere zaštite

Osnovna tehnička mjera zaštite je ugradnja odgovarajućih odvajača lebdećih čestica i

elektrostatskog filtera dimnih gasova.

Otpadne vode će biti prikupljane i obrađene u sabirniom šahtu i taložniku prije ispuštanja u
prirodni recipijent.

Pepeo nastao u procesu sagorijevanja će biti prikupljan u kontejnerima kako bi se izbjeglu

nekontrolisano rasipanje usljed dejstva vjetra i drugih mehaničkih uticaja.

97
 11.9 Organizacione mjere zaštite

U domenu organizacionih mjera zaštite predviđeno je slijedeće:

Na nivou postrojenja potrebno je da se od strane uprave institucionalizuje sistem sigurnosti

na svim postrojenjima. Ovo znači da se sigurnost na postrojenjima ili skladištima ne smije
zanemariti u korist ma kog drugog cilja uključujući ostvarivanje proizvodnje i profita. Ovo je
posebno važno kada se ima u vidu količina potrebnog drvnog otpada (zapaljiva materija). U
okviru sistema i postrojenja gdje se rukuje opasnim i štetnim materijama predviđa se da rad
po tačno utvrđenim procedurama kao što su:
- Procedure za transport i istakanje hemijskih materija u okviru objekta (kiseline, lužine,
mazuta, ulja i maziva i sl.);
- Procedure za rukovanje štetnim i opasnim materijama;
- Procedure za rukovanje zapaljivim i eksplozivnim materijama (vodonik, propan-butan,
acetilen i sl.).

U toku eksploatacije objekta vršiće se kontinualna i/ili periodična mjerenja parametara

procesa na osnovu kojih se može sagledati stepen uticaja na okolinu, i to:
- Mjerenja količine i sastava dimnih gasova u toku rada postrojenja,
- Praćenje količine i sastava otpadnih voda,
- Kontrola kvaliteta rijeka u koje se ispuštaju otpadane vode.

12. UTICAJ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA OKOLINU

12.1 Privremeni uticaj

Privremeni uticaji na okolinu su posljedica aktivnosti koje su vezane za period gradnje

kogenerativnog postrojenja i nastaju uslijed:
- Promjena u korišćenju prostora na kome se nalazi lokacija postrojenja,
- Sprovođenja građevinskih aktivnosti koje zahtevaju povećan saobraćaj na pristupnim
putevima uslijed dovoza građevinskog materijala, odvoženja otpadnog materijala,
- Zauzimanje prostora privremenim deponijama, skladištima, gradilištem i gradilišnim
putevima
- Povećanje zagađenosti vode zbog spiranja raznih materijala koji se koriste za vrijeme
izgradnje objekata
- Povećanje zagađenosti vazduha zbog rada građevinske mehanizacije i njihovih
izduvnih gasova
- Transporta opreme.

Pomenuti uticaji su lokalnog karaktera i generalno se mogu smanjiti dobrom organizacijom

poslova na gradilištu. Oni su takođe privremenog karaktera i traju koliko i gradnja objekta.
Posljedice se saniraju u kratkom periodu poslije završetka gradnje standardnim metodama
biološke rijekultivacije. U daljem tekstu daju se samo osnovni elementi mogućih negativnih
uticaja na životnu sredinu.

98
Buka. Zbog izvođenja radova na izgradnji postrojenja javlja se povećanje nivoa buke.
Nanepovoljniji efekti povećanja nivoa buke odražavaju se direktno na gradilištu. I pored toga
što je gradilište udaljeno od naseljenih mjesta ono se mora osigurati zbog same vrste radova
(rad teških mašina, pristroja i alata prilikom obrade metala itd...). Uposleni radnici izvođača
radova problem buke rješavaju odgovarajućom HTZ opremom.

Zamućenost vode. Do zamućenosti vode rijeke koja graniči sa postrojenjem može doći u
periodu izvođenja određenih radova na iskopu, nasipanju i odlaganju materijala, kao i u
periodu gradnje objekata i prateće infrastrukture (pristupni putevi, povremene i trajne
saobraćajnice).

Zagađenost vode. Prilikom izvođenja radova može doći do ispiranja finih frakcija uz
zamućenje površinskih tokova. Iz tih razloga neophodno je predvidjeti mjere zaštite pri
rukovanju raznim mašinskim uljima i mazivima, naftnim derivatima kao i sakupljanje ulja i
maziva uz sprečavanje bilo kakvog ugrožavanja okolne flore i faune.

Zagađenost vazduha. Prašina, izduvni gasovi građevinskih mašina i motornih vozila mogu
uticati na smanjenje kvaliteta vazduha u zoni i za vrijeme izvođenja radova. Svim ovim
uticajima izloženi su zaposleni na izgradnji objekta kao biljni i životinjski svijet u bližoj okolini.
Ovi uticaji mogu se efikasno kontrolisati kroz pravilno planiranje i striktno provođenje mjera
zaštite na radu.

Zauzeće prostora. Za vrijeme izgradnje neophodno je privremeno zauzeće prostora (prateći

objekti, infrastruktura za gradilište, pozajmišta i odlagališta materijala itd.). Nakon završetka
radova sve privremeno zauzete površine neophodno je vratiti u prvobitno stanje.

12.2 Trajni uticaj

Prostor na kojem se gradi kogenerativno postrojenje je nenaseljen, u blizini nema značajnijih

kulturno-istorijskih objekata te je trajan uticaj postrojenja na lokaciju neznatan.

12.3 Uticaj u akcidentu

Najčešće zbog "ljudskog faktora" mogu se desiti i određene akcidentne situacije. U smislu
uticaja na životnu sredinu, pod akcidentom se podrazumijeva nekontrolisano ispuštanje
opasnih materija u životnu sredinu koje može izazvati prekomjerno zagađenje pojedinih
segmenata životne sredine i ugrožavanje zdravlja i života ljudi. Bez obzira što je
vjerovatnoća pojave ovakvih događaja mala, zakonska je obaveza da se isti identifikuju i,
zbog brige o čovjeku i okolini, obrade sa mjerama zaštite.

Akcidentne situacije male vjerovatnoće pojava za ovaj objekat su procurivanja ulja iz trafo
stanica ili transformatora, iz sistema regulacije, sistema za podmazivanje ležajeva ili nekog
goriva ili ulja iz građevinskih mašina ili prevoznih sredstava, prestanak rada elektrofiltera,
prekoračenje pritiska u pritisnim dijelovima kotla i turbinskih instalacija te pojava eksplozije
usljed otkazivanja rada sigurnosne opreme, pojava požara na skladišnim površinama drvnog
otpada i u sistemu za loženje kotla.

Pojava prethodno navedenih akcidentnih slučajeva je smanjena primjenom propisanih

tehničkih rješenja.

99
Za analizu uticaja u slučaju akcidenata važno je analizirati i definisati sljedeće:
- referentne akcidente na kogenerativnom postrojenju,
- vjerovatnoće da se dogodi akcident,
- domet štetnog uticaja akcidenta,
- rizik od akcidenta.

Na osnovu rezultata prethodno navedenih analiza potrebno je da se predvide:

- mjere za prevenciju udesa,
- mjere odgovora na udes i
- mjere za otklanjanje posljedica udesa.

Projektom pojedinih dijelova sistema kogenerativnog postrojenja predviđene su mjere za

smanjenje vjerovatnoće nastanka akcidenta, kao i mjere za smanjenje posljedica. Neke od
ovih mjera su navedene u okviru dijela koji se odnosi na tehničke mjere zaštite, mjere zaštite
u domenu upravljanja i mjere zaštite u domenu informacionog sistema.

Intenzitet mogućih posljedica akcidenta zavisi od prisutne količine opasne materije.

Imajući u vidu da su količine drvne mase znatne te predstavljaju visok rizik od pojave
akcidenta neophodno je odrediti protivpožarne sektore postrojenja, izgraditi adekvatan
protivpožarni sistem i i preduzeti ostale protivpožarne mjere predviđene propisima.

Da bi se preduzele odgovarajuće protipožarne mjere potrebno je identifikovati izvore

opasnosti od požara u kogenerativnom postrojenju.

Tehnološki proces čine slijedeći procesi rada:

- Skladištenje biomase
- Kogeneracija biomase
Na osnovu fizičko-hemijskih osobina zapaljivih i gorivih materija i procesa rada prostori se
mogu podijeliti na slijedeća područija opasnosti od požara:
Tabela 29: Područja opasnosti od požara
Djelatnost Materije koje se koriste ili se Požarna
Skladištenje Biomasa kao energent Visoka
Kogeneracija Korištenje ekstra lakog goriva, Visoka

U ovim slučajevima zadovoljeni su tehnički uslovi prostora, jedino preostaje upoznavanje

zaposlenika sa tehnologijom rada, zatim sa opasnostima na radnom mjestu.
Zaštita od požara u objektu je ostvarena preko vanjske hidrantske mreže i adekvatnog broja
aparata za početno gašenje požara.

U fazi eksploatacije mora se obezbjediti redovno praćenje i osmatranje objekta putem

najsavremenijih instrumentalnih i geodetskih metoda, te obezbijediti sistemi obavještavanja i
uzbunjivanja u skladu sa prethodno usvojenim programima i svim pozitivnim propisima.

Opasnosti od procurivanja ulja iz transformatora i sistema regulacije i podmazivanja moraju

se isključiti i projektom predvidjeti izgradnja rezervoara za čisto i prerađeno ulje, a na svim
manipulativnim površinama i radionicama projektovati i izgraditi odgovarajući separatori ulja
za fazu izgradnje i eksploatacije.

100
 12.4 Okolinsko upravljenje i obuka

Ovi aspekti definisani su u posebnim dijelovima Zakona o zaštiti životne sredine:

- Informisanje i edukacija u oblasti zaštite životne sredine, i
- Učešće javnosti i pristup informacijama koje se odnose na zaštitu životne sredine.

Odgovornost za upravljanje sistemom kogenerativnog postrojenja je na privatnoj električnoj

kompaniji, koja će se formirati najkasnije 90 dana od dana potpisivanja Ugovora o koncesiji.
Isti će biti i odgovorni za prikupljanje osnovnih podataka, izgradnju i održavanje postrojenja.

Regulatorne agencije za električnu energiju, u saradnji sa Komisijom za koncesije Republike

Srpske, u skladu sa zakonskom regulativom, osiguraće neophodan nivo saradnje između
kompanije sa vladinim ministarstvima nadležnim za poljoprivredu, ribarstvo, šumarstvo,
stočarstvo (Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva), turizam (Ministarsvo
trgovine i turizma), opštinsko, građevinsko i industrijsko planiranje i ekologiju (Ministarstvo
urbanizma, građevinarstva i ekologije, kao i opštinska odjeljenja za privredu), energetiku i
razvoj (Ministarstvo privrede, energetike i razvoja), kao i transport (Ministarstvo saobraćaja i
veza).

S ciljem maksmalnog iskorišćenja svih mogućnosti za obuku, projektni tim za zaštitu životne
sredine treba biti što ranije uključen u procjenu uticaja na okolinu, definisanje i razvoj mjera
za ublažavanje uticaja, program monitoringa i superviziju u toku izgradnje od strane
Kontrolne službe i institucija koje ista angažuje.

12.5 Plan praćenja okolinskog uticaja (monitoring)

Monitoring kvaliteta pojedinih segmenata životne sredine je u nadležnosti Ministarstva u

oblasti zaštite životne sredine. Što se tiče obaveza zagađivača, one su definisane u
sektorskim zakonima koji se odnose na zaštitu vazduha i voda, kao i pratećim pravilnicima.

Za vrijeme izvođenja radova i kasnije u vrijeme eksploatacije objekta, neophodno je uvesti

odgovarajuće mjere zaštite u smislu ublažavanja ili potpunog eliminisanja negativnih
ekoloških uticaja zbog zaštite životne sredine i čovjeka.

101
13. PROCJENA SMANJENJA EMISIJE UGLJEN DIOKSIDA

Smanjenje emisije ugljen-dioksida biće analiziran na bazi ekvivalenta smanjenja emisije

gasova (CO2) u proizvodnji električne energije iz obnovljivih izvora, u odnosu na fosilno
gorivo a u skladu sa Kyoto Protokolom.

Neki od gasova, kao što je to slučaj sa CO2 igraju presudnu ulogu u određivanju klime na
Zemlji. Atmosferska koncentracija ovog i drugih gasova iz grupe "stakleničkih gasova"
uglavnom raste, a najveći izvori su sagorijevanje fosilnih goriva i obešumljavanje planete.

Globalna promjena klime je ekonomsko pitanje. Neohodno je preduzeti mjere za postepeno

smanjenje emisije "stakleničkih gasova", a jedna od njih je uravnotežena politika reakcije
kroz smanjenje koncentracija "stakleničkih gasova" smanjenjem ili reduciranjem emisija i
stavaranjem novih "ponora" za apsorbovanje stakleničkih gasova kroz zasađivanje šume,
naprimjer. Nažalost, ljudske su aktivnosti poremetile prirodnu ravnotežu plinova u Zemljinoj
atmosferi pa se povećana količina ugljendioksida (CO2), nastala izgaranjem ugljena, ulja i
gasa, metana (CH4), azotmonooksida (N2O), freona (hlorofluorougljikovodonici) i ozona.
Njihova povećana koncentracija u atmosferi uzrokuje smanjenje gubitaka toplote zračenjem
sa površine u svemir, pa se zbog toga povećava temperatura na povrsini zemlje.

Predviđanja su da ce u 21. vijeku doći do globalnog zagrijavanja za novih 2-5 oC. Zatopljenje
bi se najviše osjetilo na polovima, a otopljeni led povećao bi nivo mora za najmanje jedan
metar i poplavio mnoštvo niskih obala i rječnih ušća. Biljke i životinje se ne bi uspjele
prilagoditi ovako brzim promjenama, a nije moguće predvidjeti uticaj na cjelokupnu okolinu.
Pošumljavanjem bi se udklonio dio ugljendioksida, ali tek šuma veličine Argentine uspješno
bi se oduprla velikom broju automobila, a gdje su nebrojene tvornice, elektrane i slično.

S druge strane, kisele kiše štetno utiču na eko sistem što se ogleda u: zakišeljavanje rijeka,
jezera i površinskih voda (uništava se vodenih flora i fauna), uništavanju šumskih kompleksa
i druge vegetacije, oštećenju gradevinskih, metalnih i drugih konstrukcija, oštećenju
spomenika kulture, kao i indirektnom uticaju na zdravlje ljudi. Smanjenje emisije kiselih kiša
može de se ostvari na nekoliko načina: kontrolom i smanjenjem emisije oksida sumpora i
azota, dodavanje krečnjaka u jezera i površinske akumulacije, uklanjanjem sumpora iz goriva
prije njegove upotrebe (posebno ugljeva), ugradnjom urađaja za smanjenje emisije SO2 i
NOx u postojeća energetska postrojenja, korištenjem enrgenta sa niskim sadržajem
sumpora.

Godišnje emisije CO2 vezane uz potrošnju pojedinog energenta (električna energija, mrki
ugljen) računaju se prema izrazu:

EM =E × EFs[kg /god .]

gdje su:

E[kWh / god .] referentna godišnja potrošnja promatranog energenta;

EFs[kg /kWh] faktor emisije CO2, (prema Pravilniku o metodologiji za izračunavanje

energetskih karakteristika zgrada);

102
Godišnje emisije CO2, vezane uz potrošnju vode, izražena preko električne energije utrošene
da bi se preuzeta količina vode dopremila krajnjem potrošaču, računaju se prema slijedećem
izrazu:

EMvoda .=0,955 ×Wvoda × EFse [kg / god .]

gdje su:

Wvoda[kg/ god .] referentna godišnja potrošnja vode;

EFse faktor koji povezuje potrošnju/proizvodnju električne energije u Republici Srpskoj s

odgovarajućim emisijama CO2 i koji iznosi 0,7446 kg CO2/kWh.

EM KOG =EM−EM voda [kg/ god .]

Ukupno smanjenje godišnje emisije CO2 za referentnu godišnju proizvodnju električne

energije u kogenerativnom postrojenju iznosi 2.765,7 [tona/god.].

103
14. TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA

Za pojedino energetsko postrojenje treba, na osnovu troškova poslovanja, utvrditi

ekonomsku cijenu proizvedene energije.
U kogenerativnom postrojenju proizvodi se električna i toplotna energija, pa treba utvrditi
odgovarajuću podjelu troškova radi određivanja proizvodne cijene za električnu i toplotnu
energiju.
Ukupni troškovi kogeneracijskog postrojenja T raspodjeljuju se na troškove za električnu
energiju TE i troškove za toplinsku energiju TT, odnosno:
T =T E +T T
Zbir udjela pojedinih troškova
X E + X T =1

gdje su X E=T E /T

X T =T T /T

Ukupni troškovi moraju biti manji od vrijednosti električne i toplotne energije.

T =E E⋅C E + E T⋅C T
CE Cijena električne energije;
CT Cijena toplotne energije;
ET Proizvedena količina toplotne energije;
EE Proizvedena količina električne energije;

104
Cijena energije po jedinici je određivana po metodu tržišne cijene energije.
Utvrđivanje vrijednosti (cijene) energije prema ovom pristupu vrši se tako da se jedan od
proizvoda kogeneracijskoga sistema (električna ili toplotna energija) vrednuju prema važećoj
tržnoj cijeni dok se s preostalim udjelom troškova opterećuje cijena drugog proizvoda.
U ovoj analizi poznata je cijena proizvedene električne energije u kogeneracijskim sistemima
na gas i ugalj koja je propisana u uredom „UREDBA O MJERAMA PODSTICAJA ZA
POVLAŠĆENE PROIZVOĐAČE ELEKTRIČNE ENERGIJE“.

ET
C E=C Emax− C Pravac cijene energije;
EE T
C Emax Maksimalna cijena električne energije prema Uredbi;

Dijagram 6: Pravac cijene energije

U slučaju klasičnih postrojenja ukupnim troškovima se opterećuje cijena proizvedene količine

toplotne energije:

C E=CT

Troškovi koji opterećuju cijenu energije u oba modela su:

Troškovi investicije (amortizacija)
Troškovi za nabavku energenta
Troškovi vode
Troškovi redovnog i periodičnog održavanja
Troškovi radne snage
Troškovi zbrinjavanja otpada nastalog u postrojenju

105
Troškovi investicije su predviđeni za slučaj da se postrojenje finansira isključivo iz kreditnih
sredstava na period od 12 godina. Za sprovođenje ekonomske analize usvojena je kamatna
stopa u iznosu od 5,5% na godišnjem nivou.
Troškovi energenta su sačinjeni od tržišne cijene energenta, troškova transporta i
skladištenja i troškova manipulacije energentom u postrojenju.
Troškove vode sačinjavaju cijena sirove vode i postupka demineralizacije i hemijskog
tretmana kotlovske vode. Osnovni trošak vode sačinjava potrošnja vode koja se javlja u
procesu rada kotla u iznosu od cca 1,5% .
Troškovi redovnog i periodičnog održavanja su uzeti na osnovu preporuka iz prakse za
kogeneracijska postrojenja na biomasu iznose 3,5-7,9% od investicije u zavisnosti od stanja
postrojenja.
Troškovi radne snage su uzeti sa prodječnom neto zaradom po radniku u iznosu od
1093,00 KM/mjesec (Prosjek za 2016 godinu na osnovu statističkih podataka za jun 2016,
oblast proizvodnje i snabdijevanja električnom energijom, gasom, parom i klimatizacijom).
Ova cijena je zbog pojednostavljenja analize uzeta za sva postrojenja iako to u praksi nije
tako.
Troškovi zbrinjavanja otpada su računati samo za čvrsti otpad koji se treba odlagati na
odlagališta i za tehnološku prljavu vodu koju prije ispuštanja iz kruga fabrike treba prečistiti
do propisanog nivoa.
Okvirni pregled investicije za pojedine modele dat je u narednom investicionom pregledu.
Tabela 30: Rekapitulacija investicionog ulaganja u kogenerativno postrojenje
Rekapitulacija investicionog ulaganja
1 Objekat kogenerativnog postrojenja 438.600,00
Mašinska oprema
Parni kotao sa pratećim sistemima sa parovodima,
pripremom kotlovske vode i ostalim potrebnim
2 1.541.328,00
sistemima
Parna turbina
Generator sinhroni
3 Visokonaponsko postrojenje 35/0,4 kV 199.491,60
Postrojenje 0,4kV
4 Upravljanje 78.932,00
24V sistem
Prateći sistemi
Telekomunikacije
5 38.932,00
Signalizacija i alarmi
Nadzor objekta
6 Priključak na elektrodistributivnu mrežu 41.286,00
Ostala i osnivačka ulaganja
Istražni radovi i studije
7 Projektovanje i projektantski nadzor 273.488,00
Nadzor nad građenjem angažovan od strane
investitora
UKUPNA INVESTICIJA BEZ PDV 2.612.057,60
PDV 444.049,79
UKUPNA INVESTICIJA SA PDV 3.056.107,39

U vrijednosti opreme je sadržana vrijednost radova na montaži i svih ostalih aktivnosti do

potpunog funkcionalnog rada postrojenja. Ukupni troškovi izgradnje iznose 3.056.107,39 KM.

106
Dinamika realizacije finansijskog dijela projekta je sledeća:
- 50% u prvom mjesecu izgradnje objekta
Intenzivno angažovanje sredstava u prvom mjesecu realizacije projekta je potrebno zbog
visokog tempa nabavke opreme koja se nabavlja u inostranstvu i uslovljena je avansnim
plaćanjem;
- U preostalom periodu u trajanju od 5 mjeseci se finansijska sredstva angažuju u
procentualnom iznosu od 10%;

Prikaz proizvodne cijene električne energije i strukture troškova proizvodnje u

kogenerativnom postrojenju je dat u narednoj tabeli:
Tabela 31: Proizvodna cijena električne energije u kogenerativnom postrojenju

Isorištenje otpadne toplotne

10% 50,00% 66,87% 100,00%
energije

Fiksni troškovi 2.713.958,29 2.713.958,29 2.713.958,29 2.713.958,29

Vrijednost investicije 2.612.057,60 2.612.057,60 2.612.057,60 2.612.057,60

1
Troškovi radne snage 93.123,60 93.123,60 93.123,60 93.123,60

Troškovi zbrinjavanja
otpada nastalog u 8.777,09 8.777,09 8.777,09 8.777,09
postrojenju

Varijabilni troškovi 266.543,38 266.543,38 266.543,38 266.543,38

Troškovi energenta 233.514,46 233.514,46 233.514,46 233.514,46
2 Troškovi periodičnog i
9.142,20 9.142,20 9.142,20 9.142,20
redovnog održavanja
Troškovi vode 23.886,72 23.886,72 23.886,72 23.886,72
T fiksni I⋅F z , n T R∧O
T =T var + =(T gorivo−Ptoplota )+ + Proizvodna cijena električne energije;
Qel H H
Proizvodna cijena električne
T 0,062857 0,062777 0,062744 0,062677
energije [KM/kWhel]

Т Troškovi proizvodnje električne energije [КМ/kWhel]

Тvarijabilni Varijabilni troškovi proizvodnje električne energije [КМ/kWhel]
Тfiksni Fiksni troškovi proizvodnje električne energije [КМ]
Qel Godišnja proizvodnja električne energije [kWhel]
Тgorivo Troškovi goriva [KM/kWhel]
ТR&O Jedinični troškovi rada i održavanja [KM/kWel]
Ptoplota Prihod prodaje toplote [KM/kWhel]
H Sati punog opterećenja u godini [h/god]
I Jedinična vrijednost investicije [KM/kWel]
Fz,n Faktor nadoknade uloženog kapitala

Ostvarena proizvodna cijena električne energije u kogenerativnom postrojenju na drvni otpad

iznosi od 0,062677 do 0,062857 [KM/kWhel] u zavisnosti od stepena iskorištenja toplotne
energije.

107
Za proračun proizvodne cijene električne energije usvojene su vrijednosti cijena energenta i
vode na osnovu statističkih podataka i trenutnog stanja na tržištu.
Cijena energenta
Drvni otpad 27,28 [KM/Pm3]
Drvna sječka G30 13,19 [KM/Nm3]
U analizi je uzeta opcija da se sav neophodan energent nabavlja po navedenoj tržišnoj cijeni.

Cijena vode
Sirova voda [KM/m3]
Kotlovska voda 2,60 [KM/m3]

Realna kamatna stopa predstavlja korigovanu nominalnu stopu usljed djelovanja inflacije i
porasta cijene električne energije.

Vrijednost realne kamatne stope je prikazana u sledećem pregledu:

Inflacija i= 2,00%
Nominalna kamatna stopa n= 5,50%
Porast cijene energije e= 0,00%
Realna kamatna stopa r= 3,43%

Podaci za vrijednost inflacije i za povećanje cijene električne energije jsu usvojene na

osnovu podataka iz literature.
Vrijednost nominalne stope na teritoriji BiH je prikazana u sledećoj tabeli za referentnu 2015
godinu.
Tabela 32: Kamatne stope u BiH za period 2012-2015
Do iznosa do 0,25 miliona EUR Preko 0,25 miliona EUR do 1 milion EUR
Preko 1 Preko 5 Preko 1 Preko 5
Datum Promjenljiva stopa i do 5 godina Promjenljiva stopa i do 5 godina
do 1 godine *IPFKS godina *IPFKS do 1 godine *IPFKS godina *IPFKS
*IPFKS X *IPFKS X
12/2012 7,689 7,745 8,727 7,765 7,998 7,668 6,414 7,914
12/2013 7,834 7,888 8,231 8,016 6,731 6,569 6,707 7,867
10/2014 7,659 7,537 7,512 7,179 6,38 6,042 7,122 7,62
11/2014 7,283 7,266 7,894 7,781 6,613 6,155 7,529 6,888
12/2014 6,668 6,468 7,572 6,997 6,175 6,023 6,479 5,444
01/2015 7,382 7,219 7,351 7,451 6,66 6,498 6,738 6,929
02/2015 7,571 7,425 7,519 7,761 6,201 6,259 6,566 7,235
03/2015 7,539 7,705 7,354 7,227 6,217 6,247 6,15 6,976
04/2015 7,706 7,641 7,499 6,817 6,122 5,982 5,365 6,39
05/2015 7,315 7,237 7,242 6,909 6,189 5,885 5,603 5,519
06/2015 7,522 7,684 6,935 5,552 5,845 5,941 5,515 6,733
07/2015 7,342 7,448 6,89 6,094 5,695 5,67 5,732 6,553
08/2015 7,575 7,961 6,403 6,357 6,148 6,026 6,347 6,637
09/2015 7,855 8,145 6,495 6,188 5,789 5,829 5,025 6,651
10/2015 7,621 8,117 6,145 5,795 5,679 5,797 5,2 6,076

** Izvor: Centralna Banka BiH;

*IPFKS - Inicijalni Period Fiksne Kamatne Stope;
X -Originalno dospijeće preko 1 godine

108
Projekat se smatraju ekonomski i financijski održivim ako su neto sadašnja vrijednost (NPV)
ekonomskih koristi i novčani tok pozitivni.

( )
T T
Bt Bt
NPV=∑ t
odnosno NPV= ∑ −I0 Neto sadašnja vrijednost;
t=0 (1+r ) t=1 (1+ r)t

Projekat se smatraju ekonomski i financijski održivim ako je ekonomska interna stopa

povrata (EIRR) veća od korištene diskontne stope.

( )
T
Vt
0= ∑ −I 0
t=1 (1+IRR)t

Investicija bez Investicija sa Godišnji prihod PERIOD

Godišnja prihod sa PDV-om
PDV-a [KM] PDV [KM] bez PDV-a OTPLATE
[KM] [KM] [KM/god.] [KM/god.] godina
2.612.057,60 3.056.107,39 663.228,37 775.977,19 7,0
God. Finansijski tok Dobit NPV IRR
I0= 2.612.057,60 -2.612.057,60
1 640.470,53 619.222,70 -1.992.834,90 -76,29%
2 618.493,60 578.136,83 -1.414.698,07 -32,29%
3 597.270,78 539.777,04 -874.921,03 -12,71%
4 576.776,20 503.962,45 -370.958,58 -3,76%
5 556.984,86 470.524,18 99.565,60 0,75%
6 537.872,63 439.304,57 538.870,17 3,18%
7 519.416,22 410.156,40 949.026,57 4,53%
8 501.593,11 382.942,23 1.331.968,80 5,29%
9 484.381,58 357.533,74 1.689.502,54 5,70%
10 467.760,65 333.811,12 2.023.313,66 5,90%
11 451.710,04 311.662,52 2.334.976,18 5,98%
12 436.210,18 290.983,49 2.625.959,67 5,97%
13 421.242,19 271.676,53 2.897.636,19 5,91%
14 406.787,80 253.650,60 3.151.286,79 5,82%
15 392.829,39 236.820,70 3.388.107,49 5,70%
16 379.349,95 221.107,48 3.609.214,97 5,57%
17 366.333,04 206.436,84 3.815.651,81 5,44%
18 353.762,79 192.739,61 4.008.391,41 5,30%
19 341.623,87 179.951,20 4.188.342,61 5,16%
20 329.901,48 168.011,31 4.356.353,92 5,03%
21 318.581,34 156.863,64 4.513.217,56 4,89%
22 307.649,62 146.455,62 4.659.673,18 4,76%

109
Prethodna tabela nam pokazuje da je investicija isplativa i održiva u periodu od 7 godina uz
prethodno navedene uslove.

6.000.000,00

5.000.000,00

4.000.000,00

3.000.000,00

2.000.000,00
NPV
1.000.000,00

0,00
I0= 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
-1.000.000,00

-2.000.000,00

-3.000.000,00
Dijagram 7: Neto sadašnja vrijednost (NPV)

20,00%

0,00%
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

-20,00%

-40,00% IRR

-60,00%

-80,00%

-100,00%
Dijagram 8: Interna stopa povrata (IRR)

110
111
 14.1 Rezime ekonomsko-finansijske analize

Izgradnjom kogenerativnog postrojenja nominalne električne snage 490 kWe za predviđeni

angažman od min. 7656 radnih sati na godišnjem nivou bi se obezbjedila proizvodnja od cca.
3,35 GWh.

Za izgradnju postrojenja je potreno obezbijediti cca. 3.056.107,39 KM.

Tabela 33: Specifični investicioni troškovi
Specifična investicija
Instalisana ukupna snaga 1.076,78 [KM/kWt]
Instalisana električna snaga 5.383,90 [KM/kWel]
Specifična investicija po proizvodnoj
0,70 [KM/kWhel]
jedinici električne energije

Specifični investicioni troškovi za ukupno instalisanu snagu postrojenja iznose 1.076,78

[KM/kW], za instalisanu električnu snagu 5.383,90 [KM/kW] i 0.70 [KM/kWh] proizvedene
električne energije na godišnjem nivou.

Ostvarena proizvodna cijena električne energije iznosi za slučaj trenutnog nivoa korištenja
otpadne toplote 0,062848-0,062668 [BAMcent/kWh].

Predviđeni period kreditnog aranžmana je 12 godina. nakon tog perioda proizvodna cijena
električne energije bi iznosila 0,062857- 0,062677 [BAMcent/kWh].
Tabela 34: Profil proizvodne cijene električne energije
Nivo korištenja otpadne
10% 50,00% 66,87% 100,00%
toplotne energije
Proizvodna cijena električne
energije za vrijeme otplate 0,062848 0,062768 0,062734 0,062668
kredita [KM/kWh]
Proizvodna cijena električne
energije nakon otplate kredita 0,062857 0,062777 0,062744 0,062677
[KM/kWh]

Neposredno prije, kao i u toku same izgradnje kogenerativnog postrojenja može doći do
promjene pretpostavljeni uslovi za realizaciju ovog projekta. Zato je potrebno sagledati
potencijalne rizike koji se mogu javiti prilikom realizacije, vjerovatnoću njihovog odigravanja i
utvrditi preventivne mjere u cilju sprječavanja njihovog pojavljivanja ili eventualnog smanjenja
na najmanji mogući nivo. Kod projekta izgradnje kogenerativnog postrojenja uočeni su
sledeći rizici:
- nemogućnost obezbjeđenja finansijskih sredstava, što može imati visok uticaj na
projekat. Ovo se može prevazići blagovremenim angažovanjem na tržištu kapitala,
što ne bi trebalo da predstavlja problem, budući da se radi o ulaganjima koja imaju
veliki društveni značaj;
- poteškoće u pribavljanju potvrda, dozvola i odobrenja koje mogu imati visok uticaj na
projekat, pa je potrebno termin planom realizacije jasno definisati i odrediti korake u
postupku pribavljanja dozvola i njihovo vremensko trajanje;
- neispunjavanje ili djelimično ispunjavanje ugovornih obaveza izvođača koje može

112
 imati visok uticaj na realizaciju projekta, što se može sprječiti definisanjem rigoroznih
uslova i pretkvalifikacije/rangiranja prispjelih ponuda, predviđanjem plaćanja u
etapama u zavisnosti od stepena izvršenja posla, definisanjem nadoknade za slučaj
kašnjenja u izvršenju radova, zahtjevanje garancije za dobro izvršenje posla po
ugovoru, sprovođenjem rigorozne kontrole izvršenja radova izvođača/isporučioca i sl.
- neodgovarajuće projektno rešenje koje može imati srednji uticaj, pa je potrebno prije
početka izgradnje postrojenja izvršiti sveobuhvatna ispitivanja lokacije;
- niska produktivnost izgradnje može imati nizak uticaj koji bi se mogao prevazići
adekvatnom organizacijom aktivnosti na lokaciji, stalnim nadzorom nad izvršenjem
planiranih aktivnosti;
- bezbjednost na lokaciji može imati srednji uticaj na projekat, pa je potrebno preduzeti
sve neophodne mjere kako bi izgradnja i rad postrojenja bili u skladu sa
bezbjednosnim propisima/testovima;
- neodgovarajuće upravljanje projektom može imati visok uticaj na projekat pa je
neophodno angažovati kompetentan i iskusan tim za upravljanje projektom, jasno
definisati obim posla svakog člana osoblja i održavati redovne sastanke;
- neodgovarajuće sprovođenje programa obezbjeđenja/upravljanja kvalitetom na
projektu može imati visok uticaj (posledice mogu biti: pucanje brane), pa je potrebno
napraviti detaljan program obezbjeđenja/upravljanja kvalitetom na projektu i usvojiti
adekvatne procedure, sprovoditi redovne kontrole realizacije tog programa, kao i
redovne obuke osoblja iz oblasti upravljanja kvalitetom;
- promjena cjene opreme može imati srednji uticaj na projekat, koji se može prevazići
prikupljanjem ponuda od potencijalnih proizvođača opreme, ali i ostavljanjem
određene rezerve, prilikom zatvaranja finansijske konstrukcije.

Većina ovih rizika, prije svega onih koji imaju uticaj na povećanje troškova rada objekta ili
investicionih ulaganja, uključena je u analizu opravdanosti ulaganja kroz promjenu ključnih
parametara koja je izvršena u analizi osjetljivosti.
U ovoj procijeni nisu razmatrani društveni rizici kao što su štrajkovi ili nepovoljne političke
situacije koji mogu uticati na spremnost investitora da finansira projekat, kao ni tzv.
industrijski rizici u koje spadaju: požari, poplave, krađe i kvarovi mašina, od kojih se može
osigurati.
Kogenerativno postrojenje ima visok stepen automatizacije, što znači da će u normalnim
pogonskim okolnostima raditi potpuno automatski, uz minimalan angažman posade.

113
15. ZAKLJUČAK U VEZI SA OPRAVDANOSTI INVESTICIJE

U prethodnoj studiji opravdanosti analizirana je tehničko-tehnološka, tržišna i ekonomsko-

finansijska opravdanost izgradnje kogenerativnog postrojenja AD-ENERGY u Driniću,
instalisane snage 490 [kWel]. Predmet valorizacije i posmatranja projekta je period od 15
godina rada elektrane plus period izgradnje. U analizi su korišćene stalne cijene, odnosno
cijene koje su važile u periodu izrade studije, a koje su iskazane u konvertibilnim markama.
U slučaju konverzije cijena iskazanih u Eurima u Konvertibilne marke korišten je kurs 1 €=
1,956 KM.

U nastavku je dat sažet prikaz rezultata energetskog, tehničko-tehnološkog i ekonomsko-

finansijskog aspekta analize opravdanosti ulaganja.

Sa tehničko-tehnološkog stanovišta kogenerativno postrojenje AD-ENERGY u Driniću

predstavlja termoenergetski objekat sa parnom turbinom koji kao osnovni energent koristi
drvni otpad.

Objekat se sastoji od generatora toplotne energije odnosno parnog kotla instalisane termalne
snage 2,4 MWt sa sistemom distribucije pregrijane pare, turbo-generatorskog agregata za
proizvodnju električne energije instalisane električne snage 490 kWel, sistema za pripreemu i
skladištenje energenta i sistema za isporuku električne energije.

Nakon izvršenih energetskih i tehničko-tehnoloških analiza urađena je ekonomsko-

inansijska analiza koja je mjerodavna za sagledavanje opravdanosti izgradnje
kogenerativnog postrojenja.
U ovoj analizi korišćena je metodologija koja se uobičajeno upotrebljava kod analiza
opravdanosti ulaganja, a koja se zasniva na dinamičkoj analizi prihoda i rashoda u cilju
utvrđivanja osnovnih pokazatelja opravdanosti ulaganja.

Ukupne investicije potrebne za izgradnju kogenerativnog postrojenja iznose 3.056.107,39

[KM] sa obraćunatim PDV, od čega ulaganja u opremu iznose 2.173.457,60 [KM] a u
građevinske radove 438.600,00 [KM].

Za finansiranje investicije, koja će se realizovati tokom 2017. i 2018. godine koristiće se

bankarski kredit. Kredit će se koristiti po godišnjoj kamatnoj stopi od 5,5 %, grejs periodom
od 1 godine i rokom otplate koji iznosi 12 godina (grejs period + 12 godina otplate) jednakim
godišnjim anuitetima.
Pri obračunu prihoda i troškova korišćeni su, između ostalog, sledeći podaci:
- Instalisana snaga elektrane je 490 [kWel];
- Godišnja proizvodnja iznosi 3,34 [GWhel];
- Prodajna cena električne energije na pragu elektrane iznosi 241,3 [KM/MWh];
- Period rada elektrane koji je analiziran iznosi 15 godina, plus period izgradnje;
- Iskustvene i zakonom propisane stope za obračun godišnjih troškova održavanja,
poreza na imovinu, osiguranja, naknade za korišćenje voda, koncesiona naknada i sl.

Na osnovu prethodno usvojenih pretpostavki očekivana kumulativna dobit na kraju perioda

eksploatacije postrojenja je 3.388.107,49 [KM].

114
16. ZBIRNA OCJENA TEHNO-EKONOMSKE ANALIZE OPRAVDANOSTI

Sagledavanjem rezultata različitih aspekata izgradnje kogenerativnog postrojenja može se

zaključiti sledeće:
- Sa društvenog stanovišta njena izgradnja će doprineti većoj disperziji korišćenih
izvora primarne energije, dostizanju ciljeva postavljenih;
- Strategijom razvoja energetike Republike Srpske i poboljšanju zaštite životne sredine
(kroz smanjeno angažovanje termokapaciteta koje kao gorivo koriste ugalj, čime se
smanjuje emisija štetnih gasova);

Sa ekonomsko-finansijskog stanovišta izgradnja elektrane, uz pretpostavljene vrednosti

parametara korišćenih u analizi, jeste opravdana.
To se ogleda u:
- pozitivnoj neto sadašnjoj vrednosti koja iznosi 2.625.959,67 [KM] u prvoj godini nakon
otplate kredita;
- ukupnoj dobiti od 3.388.107,49 [KM] na kraju eksploatacionog perioda postrojenja;
- Analiza osetljivosti je pokazala da, s obzirom da je cijena el. energije definisana i
mali su izgledi da će se u skorije vreme menjati naviše, najveći uticaj na opravdanost
ulaganja ima promena visine oprativnih troškova i održavanja, odnosno njihovo
smanjenje. Ova analiza je pokazala i da je projekat i sa promjene vrijednosti ulaznih
parametara posle 15-te godine, u zoni opravdanosti. Isto tako smanjenjem
garantovane otkupne cjene el. energije sa važećih 241,3 [KM/MWh] nakon isteka
ugovora o garantnoj otkupnoj cijeni do granice 122,09 [KM/MWh] učinilo bi ovaj
projekat i dalje isplativim.

115
17. PRILOG 1 SITUACIONI PLAN POSTROJENJA

116
18. PRILOG 2 DISPOZICIJA OPREME

117
19. PRILOG 4 TEHNOLOŠKA ŠEMA

118
20. PRILOG 5 VODENA PARA/ IAPW97

PARA ZASIĆENA IAPWS-IF97

Specific Entropy of

Specific Entropy of

Specific Entropy of
Specific Volume of
Specific Enthalpy

Specific Enthalpy

Specific Enthalpy

Density of Steam

Evaporation (sfg)

Specific Heat of

Specific Heat of
of Evaporation

of Steam (hg)
Temperature

of Water (hf)

Steam (vg)

Steam (sg)

Steam (cp)
Steam (cv)
Saturation

Water (sf)
Pressure

(hfg)
bar
°C kJ/kg kJ/kg kJ/kg kg/m³ m³/kg kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K
gauge
1 120,449 505,725 2201,16 2706,88 1,1359 0,8804 1,5327 5,5924 7,1251 1,5771 2,1277
2 133,705 562,289 2163,23 2725,52 1,6574 0,6034 1,6738 5,3169 6,9907 1,6169 2,1960
3 143,762 605,453 2133,24 2738,7 2,1691 0,4610 1,7783 5,1168 6,8951 1,6512 2,2567
4 151,966 640,849 2107,92 2748,77 2,6743 0,3739 1,8621 4,9585 6,8206 1,6819 2,3127
5 158,949 671,117 2085,7 2756,82 3,1749 0,3150 1,9325 4,8269 6,7594 1,7102 2,3655
6 165,059 697,72 2065,72 2763,44 3,6721 0,2723 1,9934 4,7140 6,7074 1,7368 2,4159
7 170,513 721,561 2047,43 2768,99 4,1668 0,2400 2,0472 4,6148 6,6620 1,7618 2,4645
8 175,451 743,238 2030,49 2773,72 4,6596 0,2146 2,0955 4,5263 6,6218 1,7857 2,5116
9 179,974 763,168 2014,63 2777,8 5,1510 0,1941 2,1395 4,4461 6,5855 1,8087 2,5575
10 184,154 781,656 1999,67 2781,33 5,6414 0,1773 2,1798 4,3727 6,5526 1,8307 2,6024
11 188,045 798,931 1985,48 2784,41 6,1310 0,1631 2,2172 4,3051 6,5223 1,8521 2,6466
12 191,691 815,171 1971,94 2787,11 6,6203 0,1511 2,2520 4,2422 6,4942 1,8728 2,6900
13 195,123 830,515 1958,96 2789,48 7,1093 0,1407 2,2847 4,1834 6,4681 1,8930 2,7328
14 198,368 845,077 1946,49 2791,57 7,5983 0,1316 2,3154 4,1281 6,4435 1,9126 2,7751
15 201,45 858,947 1934,46 2793,4 8,0874 0,1236 2,3445 4,0760 6,4205 1,9317 2,8170
16 204,384 872,203 1922,82 2795,02 8,5768 0,1166 2,3721 4,0266 6,3986 1,9505 2,8585
17 207,188 884,907 1911,53 2796,44 9,0666 0,1103 2,3984 3,9796 6,3779 1,9688 2,8997
18 209,873 897,116 1900,57 2797,68 9,5569 0,1046 2,4235 3,9347 6,3582 1,9868 2,9406
19 212,45 908,873 1889,89 2798,77 10,0478 0,0995 2,4475 3,8919 6,3394 2,0045 2,9813
20 214,93 920,22 1879,49 2799,71 10,5395 0,0949 2,4706 3,8508 6,3214 2,0218 3,0218

119
 Specific Specific
Specific Specific Specific Specific Specific
Enthalpy of Entropy of
Temp Enthalpy of Enthalpy of Volume of Entropy of Entropy of
Evaporation Evaporation
Water (hf) Steam (hg) Steam (vg) Water (sf) Steam (sg)
(hfg) (sfg)
deg C kJ/kg kJ/kg kJ/kg m³/kg kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K
0,01 0,00 2500,9 2500,9 205,99 0,0000 9,1555 9,1555
5 21,02 2489,1 2510,1 147,01 0,0763 8,9485 9,0248
10 42,02 2477,2 2519,2 106,30 0,1511 8,7487 8,8998
15 62,98 2465,3 2528,3 77,88 0,2245 8,5558 8,7803
20 83,91 2453,5 2537,4 57,76 0,2965 8,3695 8,6660
25 104,83 2441,7 2546,5 43,34 0,3672 8,1894 8,5566
30 125,73 2429,8 2555,5 32,88 0,4368 8,0153 8,4520
35 146,63 2417,9 2564,5 25,21 0,5051 7,8466 8,3517
40 167,53 2406,0 2573,5 19,52 0,5724 7,6831 8,2555
45 188,43 2394,0 2582,4 15,25 0,6386 7,5247 8,1633
50 209,34 2382,0 2591,3 12,03 0,7038 7,3710 8,0748
55 230,26 2369,8 2600,1 9,564 0,7680 7,2218 7,9898
60 251,18 2357,6 2608,8 7,667 0,8313 7,0768 7,9081
65 272,12 2345,4 2617,5 6,194 0,8937 6,9360 7,8296
70 293,07 2333,0 2626,1 5,040 0,9551 6,7989 7,7540
75 314,03 2320,6 2634,6 4,129 1,0158 6,6654 7,6812
80 335,01 2308,0 2643,0 3,405 1,0756 6,5355 7,6111
85 356,01 2295,3 2651,3 2,826 1,1346 6,4088 7,5434
90 377,04 2282,5 2659,5 2,359 1,1929 6,2852 7,4781
95 398,09 2269,5 2667,6 1,981 1,2504 6,1647 7,4151
100 419,17 2256,4 2675,6 1,672 1,3072 6,0469 7,3541
110 461,42 2229,7 2691,1 1,209 1,4188 5,8193 7,2381
120 503,81 2202,1 2705,9 0,8912 1,5279 5,6012 7,1291
130 546,38 2173,7 2720,1 0,6680 1,6346 5,3918 7,0264
140 589,16 2144,2 2733,4 0,5085 1,7392 5,1901 6,9293
150 632,18 2113,7 2745,9 0,3925 1,8418 4,9953 6,8371
160 675,47 2081,9 2757,4 0,3068 1,9426 4,8065 6,7491
170 719,08 2048,8 2767,9 0,2426 2,0417 4,6233 6,6650
180 763,05 2014,2 2777,2 0,1938 2,1392 4,4448 6,5840
190 807,43 1977,9 2785,3 0,1564 2,2355 4,2704 6,5059
200 852,27 1939,7 2792,0 0,1272 2,3305 4,0997 6,4302
210 897,63 1899,7 2797,3 0,1043 2,4245 3,9318 6,3563
220 943,58 1857,3 2800,9 0,08609 2,5177 3,7663 6,2840
230 990,19 1812,7 2802,9 0,07150 2,6101 3,6027 6,2128
240 1037,60 1765,4 2803,0 0,05971 2,7020 3,4403 6,1423
250 1085,80 1715,1 2800,9 0,05008 2,7935 3,2786 6,0721
260 1135,00 1661,6 2796,6 0,04217 2,8849 3,1167 6,0016
270 1185,30 1604,4 2789,7 0,03562 2,9765 2,9539 5,9304
280 1236,90 1543,0 2779,9 0,03015 3,0685 2,7894 5,8579
290 1290,00 1476,7 2766,7 0,02556 3,1612 2,6222 5,7834
300 1345,00 1404,6 2749,6 0,02166 3,2552 2,4507 5,7059
310 1402,20 1325,7 2727,9 0,01834 3,3510 2,2734 5,6244
320 1462,20 1238,4 2700,6 0,01547 3,4494 2,0878 5,5372
330 1525,90 1140,1 2666,0 0,01298 3,5518 1,8904 5,4422
340 1594,50 1027,3 2621,8 0,01078 3,6601 1,6755 5,3356
350 1670,90 892,7 2563,6 0,008802 3,7784 1,4326 5,2110
360 1761,70 719,8 2481,5 0,006949 3,9167 1,1369 5,0536
370 1890,70 443,8 2334,5 0,004954 4,1112 0,6900 4,8012
373,95 2084,30 0,0 2084,3 0,003106 4,4070 0,0 4,4070

120
Stanje pare
Toplota
potrebna Snaga
Temper
Lokacija Količina Pritisak hf hfg hg vg za postrojenj
atura
proizvodn a
ju
0
t/h bar C kj/kg kj/kg kj/kg m3/kg MWh MW
Kotao 3 26 480 971,69 2445,21 3416,9 0,13 0,81 2,4

Proces
Oduzimanje 1 0,65 98 368,5 2287,75 2656,25 2,53 0,76 0,8

121