Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb.

498
ISBN 978-93-87891-10-4

efpeve Oecee&ce=le
-cebieue DeeMeerJee&o-
hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
-uesefKekeâe-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer
Ûew$e ke=â. veJeceer, YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeÙebleer kesâ DeJemej hej
$e+<eYeosJehegjced-ceebieerlegbieer efmeæ#es$e hej efJejepeceeve Meejos ceeB ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje
Ieesef<ele ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeÕeMeebefle Je<e& (ceeÛe& 2018-2019)’’ kesâ Devleie&le
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer kesâ 30JeW DeeefÙe&keâe oer#ee efoJeme kesâ MegYe DeJemej hej ØekeâeefMele

-ØekeâeMekeâ-
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve, pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
heâesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2544 cetuÙe

500 ØeefleÙeeB ßeeJeCe Meg. iÙeejme, 21 Deiemle 2018 200/-®.
 (2)

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele

Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee
Fme «evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& keâe hees<eCe keâjves Jeeues efnvoer,
mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, Deb«espeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kesâ vÙeeÙe, efmeæevle, DeOÙeelce, Yetieesue-Keieesue, JÙeekeâjCe Deeefo
efJe<eÙeeW hej ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ØekeâeMeve neslee nw~ meceÙe-meceÙe hej Oeeefce&keâ
ueeskeâesheÙeesieer ueIeg hegemf lekeâeSb Yeer
ØekeâeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle :-

hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efuešd. keâer ceeveod GheeefOe mes efJeYetef<ele)

-: ceeie&oMe&ve :-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer
(heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)

-: efveoxMekeâ SJeb mecheeokeâ :-

mJeefmleßeer keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe jJeervõkeâerefle& mJeeceer peer
-: ØeyebOe mecheeokeâ :-
yeeue yeÇ. [e@. peerJeve ØekeâeMe pewve
meJee&eOf ekeâej ØekeâeMekeâeOeerve

keâcheesefpebie - %eeveceleer vesšJeke&â

pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
 (3)

efJe<eÙeeveg›eâceefCekeâe
›eâ.meb. efJe<eÙe he=‰ mebKÙee
ØemleeJevee Deeefo keâer efJe<eÙe-metÛeer
1. heer"eOeerMe keâer keâuece mes 6
2. ØeyebOe mecheeokeâerÙe 7
3. ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe cebieue DeeMeerJee&o 8
2. ØemleeJevee 9
4. hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe peerJeve heefjÛeÙe 15
5. Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer keâe heefjÛeÙe 21
5. efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve keâe mebef#ehle heefjÛeÙe 26
6. Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee kesâ menÙeesefieÙeeW keâer metÛeer 27
«ebLe efJe<eÙe metÛeer
cebieueeÛejCe (Ceceeskeâej ceneceb$e) 1
DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& 2
(1) ceeveJe cee$e kesâ efueS keâuÙeeCekeâejer De°cetueiegCe 2
(2) ßeeJekeâ keâer <e[d DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeSB 7
(3) ßeeJekeâ kesâ <ees[Me mebmkeâej 13
(4) pewve efJeJeen efJeefOe 19
(5) ieYe&heele-ceeB keâer cecelee hej kegâ"ejeIeele 24
(6) keäÙee Deehe cebefoj peeles nQ ? 29
DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej 32
(1) Deefnbmee SJeb Meekeâenej-YeejleerÙe mebmke=âefle keâe DeeOeej 32
(2) efJeÕeMeebefle Øeoelee-Deefnbmee SJeb meoeÛeej 37
(3) Deefnbmee Oece& meJeexheefj Oece& nw 40
(4) Meekeâenej kesâ veece hej ceebmeenej-JeemleefJekeâ leLÙe 43
(5) keäÙee DeC[e Yeer Meekeâenejer nes mekeâlee nw ? 46
(6) Yetkeâche Skeâ Øeeke=âeflekeâ Deeheoe, Fmes jeskeâe pee mekeâlee nw 50
(7) Deefnbmekeâ yeveves kesâ efueS keâce mes keâce Flevee DeJeMÙe keâjW 53
 (4)

›eâ.meb. efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

DeOÙeeÙe 3-pewveOece& 55
(1) pewveOece& keâer ØeeÛeervelee 55
(2) pewveOece& kesâ ØecegKe efmeæevle 60
(3) Oece& SJeb oMe&ve 65
(4) Ceceeskeâej ceb$e 71
(5) Ceceeskeâej ceneceb$e keâe ceenelcÙe 83
DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ 89
(1) metlekeâ-heelekeâ keâe efveCe&Ùe Deeiece keâer mee#eer mes 89
(2) metlekeâ-heelekeâ keäÙee nw ? 92
(3) jpemJeuee Œeer keâe DeMeewÛe 94
(4) ceeefmekeâ Oece& kesâ meceÙe efŒeÙeeB kewâmes jnW! 98
DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe 103
(1) pewve meeefnlÙe keâe Fefleneme 103
(2) Deeiece hee" SJeb efkeâmeer keâer meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeW ceW mebMeesOeve GefÛele veneR nw 112
DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve 117
(1) YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb Gvekesâ meJeexoÙeer efmeæevle 117
(2) YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe peerJeve oMe&ve (efnvoer-Deb«espeer) 120
(3) YeieJeeve ceneJeerj mebef#ehle peerJeve oMe&ve (efnvoer-Deb«espeer) 129
(4) melÙe Deefnbmee kesâ DeJeleej-kegâC[uehegj kesâ jepekegâceej 140
(5) leerLeËkeâj keâe pevceeefYe<eskeâ cegefveÙeesW Éeje Yeer oMe&veerÙe nw 143
(6) efoiecyej pewve hejchejevegmeej leerLeËkeâj YeieJeeve Ûeelegcee&me veneR keâjles 146
(7) veJeosJeleeDeeW ceW hebÛehejces‰er Yeer osJelee nQ 149
DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj 153
(1) efoiecyej pewve leerLe& SJeb cebefoj mebmke=âefle keâer Oejesnj nQ 153
(2) Jele&ceeve DeÙeesOÙee 160
(3) YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâJeue%eeve Yetefce DeefnÛÚ$e 163
(4) YeieJeeve heeÕe&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej efmeæ#es$e 171
(5) meccesoefMeKej Jebovee 176
(6) MeeÕele leerLe& meccesoefMeKej ceefncee 179
(7) YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj-Skeâ JeemleefJekeâ leLÙe 186
 (5)

›eâ.meb. efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& 194
DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe 202
(1) oer#ee keâe cenòJe 202
(2) yeÇeÿeer-megvojer ves oer#ee keäÙeeW «enCe keâer Leer ? 206
DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee&-Skeâ DevegefÛebleve 208
(1) Deeiece kesâ ohe&Ce ceW meeOegDeeW keâer meeceeefÙekeâ-Øeefle›eâceCe ef›eâÙee 208
(2) efo. pewve cegevf e/DeeefÙe&keâeDeeW keâer Jebovee efJeveÙe kesâ meboYe& ceW keâefleheÙe Deeiece ØeceeCe 211
(3) efo. pewve cegefve-DeeefÙe&keâeDeeW keâer DeenejÛeÙee& mes mebyebefOele keâefleheÙe ØecegKe efJe<eÙe 221
DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg 224
(1) OÙeeve kewâmes keâjW 224
(2) keâewve keâjles nQ Gòece OÙeeve 237
(3) OÙeeve keâjves Jeeuee OÙeelee kewâmee neslee nw ? 239
(4) OÙeeveer cegefve kesâ meecÙe YeeJe mes pevcepeele efJejesOeer ØeeCeer Yeer Meeble nes peeles nQ 241
(5) efceLÙeeÂef° kesâ OÙeeveefmeefæ mebYeJe veneR nw 243
DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve 246
(1) meceÙemeej kesâ Devegmeej ie=nmLe Yeer hejmhej ceW DeeÛeeÙe&lJe keâjles nQ 246
(2) efve§eÙeveÙe JÙeJenej kesâ Éeje ner keâLeveerÙe nw 249
(3) ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle ieg™ efyevee mebYeJe veneR nw 252
(4) JÙeJenejveÙe hejceeLe& keâe Øeefleheeokeâ nw 254
(5) meceÙemeej ceW cegefveÙeeW keâes jlve$eÙe OeejCe keâer ØesjCee 256
(6) meceÙemeej ceW De%eeveer keâes mecyeesOeve 258
(7) meceÙemeej Yeer Deelcee kesâ meeLe keâce& keâe mebyebOe ceevelee nw 260
(8) Deeiece kesâ ohe&Ce ceW JÙeJenejveÙe 262
DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe 264
DeOÙeeÙe 14-mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe 271
DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW 274
DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevle efÛebleeceefCe šerkeâe-Skeâ efoJÙe Ghenej 283
DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? 333
DeOÙeeÙe 18-kegâueosJelee kesâ meboYe& ceW 338
DeOÙeeÙe 19-DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW 341
 (6)

heer"eOeerMe keâer keâuece mes..........

TB vece: cebieueb kegâÙee&led, ÜeR veceMÛeeefhe cebieueb~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, DenË vece: megcebieueced~~
‘‘mJeeOÙeeÙe: hejceb lehe:’’ DeeÛeeÙeeX ves mJeeOÙeeÙe keâes hejce lehe keâne nw~ ßeeJekeâ kesâ Ún DeeJeMÙekeâ keâòe&JÙeeW ceW
mJeeOÙeeÙe Skeâ DeeJeMÙekeâ keâle&JÙe nw~ OÙeeve Deewj DeOÙeÙeve meeOeg kesâ DeeJeMÙekeâ keâle&JÙe nQ~ mJeeOÙeeÙe mes %eeve keâer
Je=efæ nesleer nw, mecÙei%eeve Øeieš neslee nw, keâceeX keâe #eÙe neslee nw, hegCÙe keâe DeeœeJe Deewj keâceeX keâer efvepe&je nesleer nw~
efÛevleeceefCe jlve kesâ meceeve «ebLe keâe mJeeOÙeeÙe FefÛÚle heâue keâes Øeoeve keâjlee nw~ %eeve mes yeÌ{keâj keâesF& Jemleg mebmeej
ceW veneR nw~ ÙeMeefmleuekeâÛechet cenekeâeJÙe ceW efueKee nw—
%eeveb hetpÙeb leheesnerveb, %eevenerveb leheesÓefn&leced~
Ùe$e ÉÙeb me osJe: mÙeeod, efÉnervees ieCehetjCe:~~
DeLee&led efpemekesâ lehe ve nes Deewj cee$e efJeefMe<š %eeve ner nes lees Jen Yeer hetpÙe nw~ efpemekesâ (efJeefMe<š) %eeve ve nes,
kesâJeue lehe Ùee Ûeeefj$e ner nes, lees Jen Yeer hetpÙe nw Deewj efpeme JÙeefòeâ ceW (efJeefMe<š) %eeve Je lehe oesveeW neW, Gmes lees mee#eeled
osJe ner mecePevee ÛeeefnS leLee %eeve Deewj lehe oesveeW mes jefnle JÙeefòeâ kesâJeue ieCehetjCe-mebKÙeehetelf e& Jeeuee neslee nw~
pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer, je°^ieewjJe, ÙegieØeJee|lekeâe, ßegleØekeâeefMekeâe, leerLeexæeefjkeâe, oes efJeÕeefJeÅeeueÙeeW Éeje
[er. efuešd keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle, vÙeeÙeØeYeekeâj, Deeieceefve‰, DeYeer#Ce%eeveesheÙeesieer, efmeæevleÛe›esâMJejer hejce hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves mJeeOÙeeÙe kesâ Éeje ÛeejeW DevegÙeesieeW keâe leuemheMeea %eeve Deefpe&le keâjkesâ yeeue, ÙegJee,
Je=æ, efJeÉeve meYeer keâer ÙeesiÙeleevegmeej yeeueefJekeâeme mes ueskeâj De°menœeer, efveÙecemeej, meceÙemeej, <ešdKeC[eiece pewmes «ebLeeW
keâe uesKeve, me=peve efkeâÙee nw~ YeieJeeve ceneJeerj kesâ Meemeve ceW hetpÙe ceeleepeer meJe&ØeLece Ssmeer ceneve DeeefÙe&keâe nQ, efpevneWves
Fleves efJehegue meeefnlÙe keâe efvecee&Ce efkeâÙee nw Deewj Gmeer ›eâce ceW Gvekeâer megÙeesiÙe efMe<Ùee hejce hetpÙe Øe%eeßeceCeer Deee|Ùekeâejlve
ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer ves ieg® kesâ heoefÛevneW hej Ûeueles ngS Gvekeâer melele ØesjCee mes Deveskeâ peerJeveesheÙeesieer DecetuÙe ke=âefleÙeeW
keâer jÛevee keâer nw efpemeceW mes Gvekeâer vetleve ke=âefle ‘‘efpeveOecee&ce=le’’ Yeer mJeÙeb ceW Devet"er nw efpemeceW Jele&ceeve kesâ Deveskeâ efJe<eÙeeW keâer
Deesj nceeje OÙeeve kesâefvõle keâjves kesâ meeLe—meeLe efJeefYeVe Meem$eerÙe efJe<eÙe Jee|Cele efkeâS ieÙes nQ~
Fmes heÌ{keâj meYeer YeJÙe peerJe Deheves mecÙeioMe&ve keâes ÂÌ{ keâjWies Deewj Deeiece kesâ %eeve mes Deheves %eeve keâes
Je=efæbiele keâjWies Ssmee efJeÕeeme nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee Fmeer lejn mes melmeeefnlÙe keâe, ceneve «ebLeeW keâe ØekeâeMeve keâj, efpeveOece& keâer ØeYeeJevee ceW
De«emej nes leLee cegPes Yeer Skeâ efove hetCe& ßegle%eeve keâer Øeeefhle nes Ùener YeieJeeve mes ØeeLe&vee nw~ Deehe meYeer YeJÙeelcee peerJe
Fme «ebLe keâe mJeeOÙeeÙe keâj Deheves peerJeve keâes mecegVele yeveeJeW leLee hetpÙe Øe%eeßeceCeer Deee|Ùekeâejlve ßeer Ûevoveeceleer
ceeleepeer Fmeer Øekeâej Deheveer Deveceesue ke=âefleÙeeW mes nceW ueeYeeefvJele keâjles ngS mJemLe SJeb efÛejeÙeg jnkeâj nce meYeer keâe
ceeie&oMe&ve keâjleer jnW Ùener efpevesvõ YeieJeeve mes cebieue ØeeLe&vee nw~
—keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmle ßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceer
 (7)

ØeyebOe mecheeokeâerÙe.........
—[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve, pecyetÉerhe
keâ<eeÙeheengÌ[ «ebLe keâer ‘peÙeOeJeuee’ šerkeâe ceW ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves keâne nw-
CeeCeb heÙeemeDees leJees meesnDees mebpecees Ùe iegefòeÙejes~
efleCnb efhe meceepeesS, ceeskeäKees efpeCemeemeCes YeefCeob~~
DeLee&led %eeve mJe-hej ØekeâeMekeâ neslee nw, lehe mes DeelceleòJe keâe MeesOeve neslee nw leLee mebÙece mes Deelcee keâer j#ee
nesleer nw SJeb Fve leerveeW kesâ mebÙeesie-SkeâerkeâjCe mes Øeehle DeJemLee keâes efpeveMeemeve ceW cees#e keâer meb%ee Øeoeve keâer ieF& nw~
%eeve kesâ meeLe peye lehe Deewj mebÙece keâes OeejCe efkeâÙee peelee nw leye MeerIeÇ ner cees#eheo keâer Øeeefhle nesleer nw Deewj %eeve
Øeeefhle ceW meyemes yeÌ[e efveefceòe MeeŒeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjvee nw, efpememes %eeve Øeeefhle kesâ meeLe-meeLe DeMegYe keâceeX keâer
efvepe&je neskeâj hegCÙe keâe DeeœeJe neslee nw~ Jele&ceeve yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer ieewjJeMeeueer nw efpemes Fme keâefuekeâeue
ceW Yeer yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe kesâ leerve yeej oMe&ve keâj DevegYeJe %eeve
Øeehle keâjves Jeeueer, Gvekesâ ØeLece heóeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛetÌ[eceefCe DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes oeref#ele, Fme meoer
keâer ØeLece yeeue yeÇÿeÛeeefjCeer ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer ceneve meeOJeer keâe ieewjJeceÙeer Jejonmle Øeehle
ngDee nw~ mJeÙeb ceW yespeesÌ[, Deveghece JÙeefòeâlJe-ke=âeflelJe keâer Oeveer hetpÙeveerÙee ceeleepeer ves %eeve kesâ #es$e ceW OJepe uenjeles
ngS 400 cenevelece «ebLeeW keâer jÛevee keâer, efpemekesâ ceeOÙece mes Deepe yeeue, Je=æ, ÙegJee, ceveer<eer efJeÉeved, ßeeJekeâ-
ßeeefJekeâeSb lekeâ pewveeiece kesâ ietÌ{ %eeve keâes cee$e mecePe ner venber jns nQ Deefheleg Deheves Devlemed ceW Gleejkeâj Deheveer Deelcee
keâe keâuÙeeCe keâj jns nQ~
Gmeer ëe=BKeuee ceW Gve MeejoemJe™hee hetpÙeveerÙee ceeleepeer keâer ØeLece DeeefÙe&keâe efMe<Ùee, ieg®Yeefòeâ keâe DevegkeâjCeerÙe
DeeoMe& Øemlegle keâjves Jeeueer, ceÙee&oe efMe<Ùeesòecee Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer ves Yeer ieg®ØesjCee mes Deye
lekeâ 200 meejYetle, Deveghece ke=âefleÙeeW keâer jÛevee keâer nw, efpemeceW mes Gvekeâer Ùen ke=âefle ‘efpeve Oecee&ce=le’ «ebLe Yeer nw efpemeceW
Deveskeâ efJe<eÙeeW keâe meceeJesMe neskeâj Ùen Devet"e «ebLe Deehekesâ neLeeW ceW Dee jne nw~ Jemlegle: mJeeOÙeeÙe mes %eeve keâe
#eÙeesheMece yeÌ{lee nw Je Deelcee keâer efJeMegefæ nesleer nww~
yebOegDeeW! pewmes Dece=le keâer Skeâ yetbo Yeer iegCekeâejer nw Gmeer Øekeâej meodieÇvLe keâe mJeeOÙeeÙe peerJeve keâes ceneve yeveeves
ceW meneÙekeâ nw leLee efpeme Øekeâej uekeâÌ[er kesâ Deboj efJeÅeceeve Deefive Yeer efyevee peueeS Øeieš veneR nesleer, Gmeer Øekeâej %eeve
keâe oerhekeâ pees nceejs Yeerlej ner efJeÅeceeve nw Jen Yeer mJeeOÙeeÙe kesâ efyevee Øeoerhle veneR neslee nw Dele: Deblejbie oerhe keâes
ØeppJeefuele keâjves nsleg MeeŒe mJeeOÙeeÙe DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS Deewj Deheves ßegle%eeve keâes Je=efæbiele keâjvee ÛeeefnS, Ùener
Fme «ebLe kesâ mJeeOÙeeÙe keâer ceefncee nw~

B:C: B:C
 (8)

YeejleieewjJe, efoJÙeMeefòeâ,
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe cebieue
DeeMeerJee&o
efJeveerle: megiegCe«eener, iegJee&%ee Øeefleheeuekeâ:~
meejmeb«eenkeâes YeJÙe:, mecÙeiÂef°: megefMe<Ùekeâ:~~
DeLee&led pees efJeveerle nes, Gòece iegCeeW keâes «enCe keâjves Jeeuee nes, ieg® Dee%ee keâe heeuekeâ nes, meej keâes «enCe keâjves
Jeeuee nes, YeJÙe SJeb mecÙeiÂef° nes Jen Gòece efMe<Ùe nw~
pewveeiece kesâ ÛeejeW DevegÙeesieeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjles ngS ceQves ieg®Dee%ee lelhej, efJeveÙeJeeve efMe<ÙeeW kesâ keâF& Skeâ
GoenjCe heÌ{s nQ~ Jele&ceeve heefjØes#Ùe ceW Ssmes Gòece efMe<ÙeeW keâer Øeeefhle ogue&Ye nw keäÙeeWefkeâ ieg®meeefVeOÙe ceW jnkeâj LeesÌ[er meer
ÙeesiÙelee kesâ Dee peeves hej efMe<Ùe ØeeÙe: Dehevee DeefmlelJe mJeÙeb mLeeefhele keâjves ceW Je veece, KÙeeefle, hetpee ceW ueie peeles
nQ hejvleg Deepe kesâ Ùegie ceW cesjer efMe<Ùee Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûeboveeceleer efMe<ÙeJeie& kesâ efueS Skeâ GoenjCe nQ, DeeoMe&
nQ efpevneWves ueieYeie 49 Je<eeX mes cesjs meeefVeOÙe ceW jnkeâj pewveeiece keâe leuemheMeea %eeve lees Øeehle efkeâÙee ner nw, meowJe
KÙeeefle, ueeYe, hetpee mes otj jnkeâj ieg®Dee%ee keâes meJeexheefj ceevee nw Deewj cesjer nj Skeâ YeeJevee keâes cetle& ™he Øeoeve
keâjves ceW Dehevee Denefve&Me Ùeesieoeve efoÙee nw~
GvneWves cesjer ØesjCee mes yeveves Jeeues leerLe& efvecee&Ce, peerCeexæej, je°^erÙe-Debleje&°^erÙe ceneslmeJe, mesefceveej, mebiees‰er
Deeefo keâer meheâueleehetCe& mecheVelee ceW lees Deheveer cenlJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeF& ner nw, meceÙe-meceÙe hej cesjs keâLeveevegmeej
Deeieceesòeâ uesKeveer Ûeueekeâj Deveskeâ ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe uesKeve Yeer efkeâÙee nw~ mebmke=âle, Øeeke=âle, efnvoer, Deb«espeer,
ceje"er, iegpejeleer Deeefo Yee<eeDeeW keâe FvnW %eeve nw Deewj Deheveer DeodYegle cesOeeMeefòeâ Deewj %eeve kesâ leer›e #eÙeesheMece mes Jen
DelÙevle mejue, mejme SJeb meceÙeesefÛele jÛevee kegâÚ ner meceÙe ceW keâj osleer nQ, pees efkeâ Fvekeâe efJeMes<e iegCe nw~
mebIemLe efMe<ÙeJeie& SJeb Deeiele ßeæeuegDeeW keâes JeelmeuÙeceÙeer efMe#ee Je efoMeeefveoxMe osles ngS Deewj Deveskeâ
cenlJehetCe& ÙeespeveeDeeW ceW efJeMes<e menYeeefielee osles ngS Yeer melele keâeÙe&Meerue jnves keâer #ecelee Yeer meYeer kesâ efueS efJeMes<e
DevegkeâjCeerÙe nw~ Gvekesâ Éeje efueefKele «ebLeeW ceW mes Ùen ‘efpeveOecee&ce=le’ «ebLe Yeer pewveeiece kesâ Deveskeâ efJe<eÙeeW Je Jele&ceeve
Ùegie ceW peerJeve ceW Deeves Jeeueer Deveskeâ efJeke=âefleÙeeW keâes otj keâjves kesâ efueS GheÙeesieer nw, efpemekeâe mJeeOÙeeÙe efpe%eemeg ØeeCeer
keâes GefÛele efoMee Øeoeve keâjsiee~
Jes Fmeer Øekeâej mJemLe jnkeâj Deheveer uesKeveer SJeb Deheves GppJeue keâeÙe&keâueeheeW mes efpeveMeemeve keâes ieewjJeeefvJele
keâjleer jnW, Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer yeefieÙee keâes Deewj DeefOekeâ hegef<hele-heuueefJele
keâjleer jnW Deewj efpeveeiece keâe %eeve DeeOegefvekeâ heerÌ{er keâes Fmeer Øekeâej DeeOegefvekeâ Mewueer ceW Øeoeve keâjleer jnW, Ùener Gvekesâ
efueS cesje JeelmeuÙeceÙeer cebieue DeeMeerJee&o nw~
 (9)

ØemleeJevee
-yeÇ. kegâ. Fvog pewve (mebIemLe)
ØeeÛeerve hetJee&ÛeeÙeeX ceW Øeefmeæ DeeÛeeÙe& ßeer GceemJeeceer ves Deheves GceemJeeceer ßeeJekeâeÛeej «ebLe ceW ßeeJekeâeW keâer Ún
DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW kesâ yeejs ceW yeleeles ngS keâne nw—
osJehetpeeefo <ešdkeâce&efvejle: kegâuemeòece:~
DeeÅe<ešdkeâce&efveceg&òeâ: ßeeJekeâ: hejcees YeJesled~~94~~
DeLee&led pees heg®<e osJehetpee, ieg® keâer Gheemevee, mJeeOÙeeÙe, mebÙece, lehe Deewj oeve Fve ÚneW keâceeX kesâ keâjves ceW leuueerve jnlee
nw, efpemekeâe kegâue Gòece nw Deewj pees osJehetpee Deeefo keâceeX mes ner Ûetune, GKeueer, Ûekeäkeâer, yegnejer, hejC[e, Iej keâer cejccele Deewj
Iej kesâ efvelÙe nesves Jeeues heeheeW keâes ve<š keâjlee nw Jener Gòece ßeeJekeâ keânueelee nw~ GmeceW Yeer mJeeOÙeeÙe keâes hejce lehe keâne nw~
Fme mJeeOÙeeÙe keâer ceefncee keâes yeleeles ngS DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ—
mJeeOÙeeÙe: hebÛeOee Øeesòeâes ueeskeâeveeb %eeveoeÙekeâ:~
JeeÛevee he= Û ÚveecveeÙees v eg Ø es # ee Oece& o s M evee~~198~~
DeLee&led mJeeOÙeeÙe YeJÙe peerJeeW keâes %eeveoeve osves Jeeuee nw~ Jen mJeeOÙeeÙe JeeÛevee, he=ÛÚvee, DeecveeÙe, DevegØes#ee Deewj
OeceexheosMe kesâ Yeso mes heebÛe Øekeâej keâe keâne ieÙee nw~
cee$e Fme «ebLe ceW ner veneR Deefheleg hetJee&ÛeeÙe& ØeCeerle DeveskeâeW «ebLeeW ceW mJeeOÙeeÙe keâer ceefncee DeefleMeeefÙe ¤he ceW Jee|Cele nw~
Ùen meye lees Meem$eerÙe yeeles nQ efkeâvleg Fme yeermeJeeR—FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer ceW Yeer Deiej nce Âef°heele keâjW lees heeles nQ efkeâ Fme Ùegie
keâer mee#eeled mejmJeleermJe¤hee, Fme Ùegie keâer efJeMeuÙee mece pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer ves Yeer Deheveer yeeuÙeeJemLee ceW Deheveer ceelee ceesefnveer keâer ØesjCee mes ‘‘he©eveefvo hebÛeefJebMeeflekeâe’’ veecekeâ JewjeiÙeJeOe&keâ «ebLe
keâe mJeeOÙeeÙe keâj JewjeiÙe YeeJe keâes Øeehle neskeâj Fme yeermeJeeR Meleeyoer ceW kegâceejer keâvÙeeDeeW kesâ efueS lÙeeie keâe ceeie& ØeMemle
efkeâÙee, peyeefkeâ efkeâmeer kegâceejer keâvÙee ves oer#ee veneR ueer Leer~ Gmeer mJeeOÙeeÙe keâe ner Øeefleheâue nw efkeâ Deepe pewveMeemeve keâes hejce
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer ceneve meeOJeer ¤heer Deveceesue nerje Øeehle ngDee nw efpemekeâer Ûecekeâ ves meYeer pewve
peiele keâes efJeMJe kesâ meccegKe Deewj DeefOekeâ pÙeeseflece&Ùe yevee efoÙee nw~
Deepe Yeer hetpÙe ceeleepeer mJeÙeb lees mJeeOÙeeÙe keâjleer ner nQ, Deheves efMe<ÙeJeie& SJeb Deeiele ßeeJekeâeW keâes Yeer melele mJeeOÙeeÙe
nsleg Øesefjle keâjleer nQ~ hetpÙeveerÙe ceeleepeer keâer uesKeveer mes Deye lekeâ 400 «ebLeeW keâe me=peve nes Ûegkeâe nw~ Gvekeâe meowJe Ùener keânvee
jnlee nw efkeâ peerJeve keâe ØelÙeskeâ #eCe DecetuÙe nw DeleSJe ØelÙeskeâ #eCe keâe meogheÙeesie keâjvee ÛeeefnS~ Gvekeâer ner melele ØesjCee Øeehle
keâj Gvekeâer megÙeesiÙe efMe<Ùee, ceÙee&oe efMe<Ùeesòecee, hejce hetpÙe Øe%eeßeceCeer Deee|Ùekeâejlve ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer ves Yeer Deye lekeâ
efnvoer, Deb«espeer, mebmke=âle, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW ceW Deeieceesòeâ oes meew meejYetle ke=âefleÙeeW keâer jÛevee keâer nw leLee meceÙe-
meceÙe hej Deveskeâ Meem$eesòeâ efJe<eÙeeW keâes uesKeeW kesâ ceeOÙece mes Øemlegle efkeâÙee nw, GvneR Deeieceeskeäle SJeb Jele&ceeve Ùegie kesâ heefjJesMe
ceW Ieefšle, Deveskeâ efJe<eÙeeW mes mecyeefvOele uesKeeW mes meceefvJele Gvekeâer Ùen DecetuÙe ke=âefle ‘‘eqpeve Oecee&ce=le’’ nw efpemeceW Jee|Cele efJe<eÙeeW
keâe mebef#ehle heefjÛeÙe Fme Øekeâej nw—
(1) ßeeJekeâ Oece&-DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo Deeefo Deveskeâ DeeÛeeÙeeX ves Deheves «ebLeeW ceW ßeeJekeâ Oece& keâe efJemle=le
efJeJesÛeve efkeâÙee nw efkeâvleg Deepe keâe ßeeJekeâ De%eeveleeJeMe Deheves ceeie& mes Yeškeâ jne nw, Ssmes meceÙe ceW ßeeJekeâ kesâ efueS keäÙee
heeueve keâjves ÙeesiÙe nw ? ßeeJekeâ kesâ cetueiegCe keäÙee nQ, Fvekesâ heeueve mes keäÙee heâue efceuelee nw ? ßeeJekeâ keâer <ešdDeeJeMÙekeâ
 (10)

ef›eâÙeeSB keâewve-keâewve meer nQ ? yeeuekeâ-yeeefuekeâeDeeW keâes megmebmkeâeefjle keâjves kesâ efueS efkeâve 16 mebmkeâejeW keâes keâjves keâer
DeeJeMÙekeâlee nw ? efJeJeen efJeefOe ceW pewve efJeJeen efJeefOe efkeâme Øekeâej mecheVe keâer peeleer nw, FlÙeeefo yeeleeW keâe Deeieceesòeâ megvoj
efJeJesÛeve nw, hegve: ‘‘ieYe&heele ceeB keâer cecelee hej kegâ"ejeIeele’’ veecekeâ DeeuesKe hee"keâeW keâes efÛebleve keâjves hej efJeJeMe
keâjlee nw efkeâ keäÙee veejer kesâ efueS Ssmee keâjvee GefÛele nw ? keäÙee Ùen cecelee hej keâuebkeâ veneR nw ? ùoÙemheMeea Fme mepeerJe
efÛe$eCe kesâ he§eeled ßeeJekeâeW keâes osJeoMe&ve keâer efJeefOe yeleeF& ieF& nw~
(2) Deefnbmee SJeb Meekeâenej-yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer ceW Fme YeejleosMe ceW Dee jner efJeke=âefleÙeeW keâes Fmekesâ
Devleie&le JeefCe&le DeeuesKeeW ceW hetpÙe ceeleepeer ves oMee&keâj pevemeeOeejCe keâes meÛesle efkeâÙee nw efkeâ Deiej efkeâmeer osMe ceW efnbmee keâe
yeesueyeeuee jne lees osMe ceW Yetkebâhe, yeeÌ{, ogIe&švee, ØeueÙe Deeefo Deveskeâ Øeeke=âeflekeâ DeeheoeSb DeJeMÙe ner DeeSbieer DeleSJe
osMeJeeefmeÙeeW keâes Deefnbmee keâes Deheveevee ner nesiee~ efÉleerÙe DeeuesKe ceW DeeEnmee SJeb meoeÛeej mes ner efJeÕe ceW Meebefle keâer
mLeehevee mebYeJe nw, Fme yeele keâe efoioMe&ve nw~ le=leerÙe DeeuesKe ceW DelÙevle mejue Yee<ee ceW Skeâ ùoÙemheMeea GoenjCehetJe&keâ
Deefnbmee Oece& keâer ceefncee Deewj efnbmee kesâ leeC[Je ve=lÙe keâes yeleeles ngS hetpÙe ceeleepeer ves hee"Ÿe hegmlekeâeW ceW Meekeâenejer-ceebmeenejer
KeeÅe meece«eer keâes Skeâ meeLe efoKeeS peeves-heÌ{eS peeves, Gmes Meekeâenejer yeleeves SJeb yeeuekeâeW ceW ØeejbYe mes ner ieuele mebmkeâej
[eueves hej efÛeblee JÙeòeâ keâer nw leLee Fmes Deueie-Deueie keâjkesâ heÌ{eS peeves keâer ØesjCee osles ngS Deheveer YeejleerÙe mebmke=âefle keâes
megjef#ele jKeves keâe Dee£eve efkeâÙee nw~ ‘‘Meekeâenej kesâ veece hej ceebmeenej’’ DeeuesKe ceW Jele&ceeve heerÌ{er kesâ ueesieeW ceW yeepeej
ceW yeves pebkeâ hetâ[, DeMegæ cemeeues, DeeFme›eâerce, efheppee, yeie&j kesâ Keeves keâer Deeole keâes ÚesÌ[ves keâer ØesjCee osles ngS Gmekeâer
DeMegælee keâe efÛe$eCe nw~ Deepe Øeefleefove keâneR ve keâneR efJeveeMekeâejer Yetkebâhe Deeles ner jnles nQ, keâneR-keâneR lees hetjs kesâ hetjs veiej
yeyee&o nes peeles nQ, Ùen Skeâ Øeeke=âeflekeâ Deeheoe nw pees cetkeâ heMegDeeW kesâ keâlue Deeefo kesâ keâejCe Deeleer nw, Fmes efkeâme Øekeâej jeskeâe
pee mekeâlee nw Ùen yeele Deeies kesâ DeeuesKe ceW yeleeF& nw~ DeeEnmekeâ meece«eer efpemes nce owefvekeâ peerJeve ceW ØeÙegòeâ keâj ceebmeenej
mesJeve kesâ heehe mes yeÛe mekeâles nQ, Fmekeâe megvoj efÛe$eCe Deeies kesâ DeeuesKe ceW nw~
(3) pewveOece&-‘keâcee&jeleerved peÙeleerefle efpeve:’ pees keâce& Me$egDeeW hej efJepeÙe Øeehle keâj ues Jen efpeve keânueeles nQ Deewj
‘efpevees osJelee ÙemÙe Fefle pewve:’ Gve efpevesvõ YeieJeeve kesâ Gheemekeâ pewve keânueeles nQ Deewj Gvekesâ Éeje Gheefo° Oece& ner pewveOece& nw~
Jele&ceeve ceW ngC[eJemeefhe&Ceer keâeueoes<eJeMe pewveOece& kesâ efJe<eÙe ceW Deveskeâ YeüeefvleÙeeB ØeÛeefuele nes ieÙeer nQ peyeefkeâ ØeeCeer cee$e kesâ efueS
keâuÙeeCekeâejer pewveOece& Øeeke=âeflekeâ Je Deveeefo nw~ Fmekesâ Devleie&le meeefnlÙe, hegjeleòJe Je DevÙe OeceeX kesâ DeeOeej hej meJe&ØeLece
pewveOece& keâer ØeeÛeervelee keâe efoioMe&ve keâjeÙee ieÙee nw Deewj ØeÛeefuele YeüeefvleÙeeW keâe efvejekeâjCe Yeer efkeâÙee ieÙee nw~ pewveOece& kesâ
ØecegKe efmeæevleeW hej ØekeâeMe [eueles ngS hetpÙe ceeleepeer ves yeleeÙee nw efkeâ Fmekesâ efmeæevle meYeer kesâ efueS efnlekeâejer nQ~ Oece&
Deewj oMe&ve keâer JÙeeKÙee keâjles ngS pewveOece& Deewj Gmekeâer efJeMes<eleeDeeW hej ØekeâeMe [euee ieÙee nw Deewj Oece& keâe mJe™he
heefjYeeef<ele efkeâÙee ieÙee nw~
DeveeefoefveOeve Ceceeskeâej ceneceb$e kesâ yeejs ceW yeleeles ngS ceeleepeer ves Ceceeskeâej ceb$e kesâ efJeefYeVe veece, ceenelcÙe,
efJeMes<elee, hebÛehejces‰er kesâ cetueiegCe, hebÛehejces‰er keâe mebef#ehle ™he Deeefo efJe<eÙeeW hej ØekeâeMe [euee nw hegve: Ceceeskeâej ceb$e keâer
ceefncee keâe heÅeevegJeeo oskeâj YeòeâeW keâes hebÛehejces‰er keâer Yeefòeâ keâe Skeâ megvoj ceeOÙece Øeoeve efkeâÙee nw~
(4) metlekeâ-heelekeâ-metlekeâ-heelekeâ keäÙee nw ? Fmekeâes heeueve keâjves keâer efJeefOe, metlekeâ efkeâvnW veneR ueielee nw ?
FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâes Dee<e&«ebLeevegmeej yeleeles ngS jpemJeuee Œeer kesâ DeMeewÛe kesâ yeejs ceW yeleeÙee nw efkeâ ØelÙeskeâ ceen efŒeÙeeW kesâ nesves
Jeeues jpe:œeeJe ceW keäÙee-keäÙee keâjves ÙeesiÙe nw Deewj keäÙee veneR ? meeLe ner Ùen Yeer yeleeÙee nw efkeâ Fmekeâe heeueve veneR keâjves hej
Fnueeskeâ Deewj hejueeskeâ ceW keäÙee neefve nw ? ceeefmekeâ Oece& kesâ meceÙe efŒeÙeeB kewâmes jnsW ? Deeieceevegmeej Fme yeele keâes ceeleepeer
ves mhe° efkeâÙee nw~
 (11)

(5) pewve meeefnlÙe-meeefnlÙe kesâ ØecegKe mece=æ kesâvõ YeejleosMe ceW DevÙe meeefnlÙe kesâ meeLe-meeLe pewve meeefnlÙe keâe
efJeMeeue Ùeesieoeve jne nw~ Gmeer efoiecyej pewve meeefnlÙe keâe Fefleneme ‘‘ieeiej ceW meeiej’’ kesâ meceeve hetpÙe ceeleepeer Éeje
efueefKele DeeuesKe ceW nw~
‘‘Deeiece hee" ceW SJeb efkeâmeer keâer meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeW ceW mebMeesOeve GefÛele veneR nw’’ Gòeâ DeeuesKe ceW mebMeesOeve
mes nesves Jeeueer neefveÙeeW kesâ yeejs ceW yeleeÙee ieÙee nw~ Jemlegle: Deepe kesâ ØeeCeer keâes efkeâmeer Øekeâej keâe Yeer YeÙe veneR jn ieÙee nw,
ØeeÛeerve hetJee&ÛeeÙeeX ceW heeheYeer®lee Leer, Jes keânles Les efkeâ efkeâmeer Yeer DeeÛeeÙe& kesâ Éeje efueefKele ke=âefle keâes mebMeesefOele keâjves keâe nceW
efkebâefÛeled Yeer DeefOekeâej veneR nw, melÙe-DemelÙe keâe efveCe&Ùe kesâJeueeriecÙe nw, GmeceW mebMeesOeve keâjvee GheÙegòeâ veneR nw efkeâvleg Deepe
ogje«enlee yeÌ{leer ner pee jner nw~ Fme DeeuesKe kesâ ceeOÙece mes Deeies Ssmee keâjves JeeueeW keâes efÛevleve keâjves keâer ØesjCee efceueleer nw~
(6) leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve-pewveeiece kesâ Devegmeej ØelÙeskeâ Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer kesâ Ûe›eâ ceW Ûeewyeerme leerLeËkeâj
YeieJeeve Fme Oeje hej pevce ueskeâj YeJÙeelcee peerJeeW keâes keâuÙeeCe keâe ceeie& yeleeles ngS mJeÙeb efmeæeJemLee keâer Øeeefhle keâjles nQ~
Jele&ceeve Ûeewyeermeer ceW ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskeâj ÛeewyeermeJeW leerLeËkeâj ceneJeerj mJeeceer ngS nQ, efpeveceW mes ØeLece
leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb Gvekesâ meJeexoÙeer efmeæevle keâe meJe&ØeLece JeCe&ve nw, hegve: lesF&meJeW leerLeËkeâj YeieJeeve
heeÕe&veeLe keâe 10 YeJeeW keâe peerJeveoMe&ve efnvoer-Deb«espeer efceefßele mebef#ehle, mejue Yee<ee Mewueer ceW jesceebÛekeâleehetJe&keâ megvojlece
{bie mes JeefCe&le efkeâÙee ieÙee nw~ Jele&ceeve ceW FbefiueMe ceeref[Ùece mes efMe#ee Øeehle keâjves Jeeues yeÛÛeeW kesâ efueS Yeer Ùen DeeuesKe DelÙevle
GheÙeesieer Deewj efMe#eemheo nw~
Debeflece leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj kesâ pevce mes heeJeve kegâC[uehegj (veeueboe) efyenej Deepe peve-peve keâr ßeæe keâe kesâvõ
nw, Gve leerLeËkeâj ØeYeg keâe efnvoer-Deb«espeer heefjÛeÙe ‘‘YeieJeeve ceneJeerj mebef#ehle peerJeve oMe&ve’’ ceW JeefCe&le nw~ hetpÙe ceeleepeer
efnvoer, mebmke=âle, ceje"er, iegpejeleer Deeefo Yee<eeDeeW kesâ meeLe-meeLe Deb«espeer Yee<ee keâer Yeer efmeænmle uesefKekeâe nQ~ ‘melÙe Deefnbmee
kesâ DeJeleej-kegâC[uehegj kesâ jepekegâceej’’ veecekeâ DeeuesKe ceW mebmeej keâes melÙe-Deefnbmee ™he MeeÕele cetuÙeeW keâe Glke=â° heLe
ØeoefMe&le keâjves Jeeues Fme Ùegie kesâ leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer hejcheje kesâ Debeflece leerLeËkeâj keâe MeeŒeesòeâ heefjÛeÙe nw efpemes pewve-pewveslej
meYeer ceW ØeÛeeefjle-Øemeeefjle keâjves keâer Jele&ceeve ceW cenleer DeeJeMÙekeâlee nw~ ‘‘leerLeËkeâj keâe pevceeefYe<eskeâ cegefveÙeeW Éeje Yeer
oMe&veerÙe nw’’ Fme DeeuesKe keâes cenehegjeCe «ebLeevegmeej oMee&Ùee ieÙee nw~ ‘‘efoiecyej pewve hejchejevegmeej leerLeËkeâj Ûeelegcee&me
veneR keâjles’’ Jen Skeâ Ssmeer efoJÙe efJeYetefle nQ efpevekeâer leguevee Jele&ceeve pewve meeOeg-meeefOJeÙeeW mes veneR keâer pee mekeâleer nw~ peye
ÛeejCe$e+efæOeejer cegefveieCe Ûeelegcee&me veneR keâjles, efpevekeâuheer cegefve Ûeelegcee&me veneR keâjles lees leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ Ûeelegcee&me keâe lees
ØeMve ner veneR G"lee nw, JeemleJe ceW Ùen Yeüecekeâ yeeleW Õesleecyej hejchejevegmeej nQ, efpemes meYeer keâes peevevee nw~ ‘‘veJeosJelee ceW
hebÛehejces‰er Yeer osJelee nQ’’ pewveMeemeve ceW Dejnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveÛewlÙe Deewj
efpeveÛewlÙeeueÙe Ùes veJeosJelee ceeves ieÙes nQ, FvnW veJeosJelee keäÙeeW keâne ieÙee ? Fmekeâe meceeOeeve efJeefYeVe «ebLeeW kesâ GæjCe mes ÙeneB
efoÙee ieÙee nw~
(7) efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj-efoiecyej pewve leerLe& SJeb cebefoj mebmke=âefle keâer Oejesnj nQ~ mebmeej mecegõ mes
heej ueieeves Jeeues leerLeeX keâer ëe=BKeuee ceW leerve Øekeâej kesâ leerLe& ceeves nQ-leerLe&#es$e, efmeæ#es$e SJeb DeefleMeÙe #es$e~ Fve leerveeW ner
Øekeâej kesâ leerLeeX keâe FmeceW DelÙevle megvoj, ùoÙe«eener SJeb mejue JeCe&ve nw efpemes DeeefohegjeCe, he©ehegjeCe, Jemegvebefo ßeeJekeâeÛeej
Deeefo kesâ ceeOÙece mes yeleeÙee nw~ ‘‘Jele&ceeve DeÙeesOÙee’’ veecekeâ DeeuesKe ceW DeÙeesOÙee leerLe& keâer Jele&ceeve DeJeefmLeefle oMeeF& ieF&
nw~ YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer kesâJeue%eeve Yetefce DeefnÛÚ$e leerLe& veecekeâ DeeuesKe ceW JeneB peeves keâer DeJeefmLeefle, Gme mLeue kesâ
kesâJeue%eeve Yetefce yeveves keâer keâLee, hegjeleòJe, Fefleneme leLee Jele&ceeve efmLele keâe megvoj efÛe$eCe nw~
 (12)

pewveeiece ceW peneB DeÙeesOÙee leerLe& keâes leerLeËkeâjeW keâer MeeÕele pevceYetefce ceevee nw JeneR meccesoefMeKej efmeæ#es$e MeeÕele
efveJee&CeYetefce keânueeleer nw, Gmeer meccesoefMeKej efmeæ#es$e keâe heefjÛeÙe Deeies efoÙee ieÙee nw~ hegve: Iej yew"s MeeÕele efmeæ#es$e
keâer Ùee$ee keâjJeeves Jeeueer DelÙevle megvoj meccesoefMeKej Jebovee nw~ meccesoefMeKej Jebovee ceW veÙes JeŒe henvekeâj keäÙeeW peeles nQ,
Fmekeâer Ùee$ee keâe keäÙee heâue nw ? FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâes MeeŒeesòeâ efJeefOe mes ‘‘MeeÕele leerLe& meccesoefMeKej ceefncee’’ veecekeâ
DeeuesKe ceW yeleeÙee nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kesâ efJe<eÙe ceW ØeÛeefuele YeüeefvleÙeeW kesâ efvejekeâjCe nsleg DelÙevle
heefjßecehetJe&keâ efueefKele DeeuesKe Jele&ceeve MeesOeeefLe&ÙeeW SJeb YeieJeeve ceneJeerj kesâ peerJeve mes DeheefjefÛele JÙeefòeâ kesâ efueS veeRJe kesâ
helLej kesâ meceeve nw~
(8) pewve heJe&-DeveeefoefveOeve meesuenkeâejCe heJe& Je<e& ceW leerve yeej Deelee nw, Fve meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW keâes Yeeves mes
leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe neslee nw, FmeceW Yeer oMe&veefJeMegefæ YeeJevee cetue-peÌ[ nw, Fmekeâs efyevee meYeer YeeJeveeSb DeOetjer nQ~
Gmekeâer ceefncee keâes ‘‘meesuenkeâejCe heJe&’’ veecekeâ DeeuesKe ceW hetpÙe ceeleepeer ves JeefCe&le efkeâÙee nw, hegve: jlve$eÙe heJe&,
#eceeJeCeer heJe&, Dee°eefvnkeâe heJe&, De#eÙe le=leerÙee heJe&, ceneJeerj peÙebleer, JeerjMeemeve peÙebleer keâe FmeceW mebef#ehle JeCe&ve
nw~ pÙes‰ Megkeäuee hebÛeceer, pewve meceepe ceW ßeglehebÛeceer kesâ veece mes ceveeF& peeleer nw, Gme heJe& keâe keäÙee cenòJe nw ? Gmekeâe
ØeeogYee&Je keâye mes ngDee ? Gmekeâe JeCe&ve nw, oerheeJeueer heJe& keâye mes Ûeuee, Jeerj efveJee&Ce mecJeled keâye mes Ûeuee leLee
j#eeyebOeve heJe& keâye mes ceveeÙee peelee nw, FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâe FmeceW megvoj meceeJesMe nw~
(9) pewvesÕejer oer#ee keâe MeeŒeerÙe efJeMues<eCe-pewveOece& kesâ Devegmeej mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes efJejòeâ peerJe kesâ 28
cetueiegCe DeLeJee iÙeejn Øeeflecee ™he mekeâue mebÙece Ùee osMemebÙece «enCe keâjves keâe veece oer#ee nw~ Gmeer kesâ cenòJe keâes meJe&ØeLece
yeleeles ngS hetpÙe ceeleepeer ves Jele&ceeve keâer meJe&ØeeÛeerve oeref#ele meeOJeer hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer lehemÙee
kesâ yeejs ceW yeleeÙee nw hegve§e ‘‘yeÇeÿeer-megvojer ves oer#ee keäÙeeW «enCe keâer Leer ?’’ Fme DeeuesKe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer
yeÇeÿeer-megvojer hegef$eÙeeW kesâ yeejs ceW pees efkebâJeovleer Ûeueer Dee jner nw efkeâ Gvekesâ efhelee keâes Deheves oeceeo kesâ Deeies efmej Pegkeâevee heÌ[lee
FmeerefueS GvneWves oer#ee ueer Gmekeâe efvejekeâjCe DeeefohegjeCe «ebLeevegmeej efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ leerLeËkeâj YeieJeeve efkeâmeer keâes vecemkeâej
veneR keâjles Deewj yeÇeÿeer-megvojer ves Deheves JewjeiÙe YeeJe mes ner oer#ee «enCe keâer Leer ve efkeâ DevÙe efkeâmeer keâejCe mes~
(10) efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee&-Skeâ DevegefÛebleve-pewvesÕejer oer#ee uesves kesâ yeeo efoiecyej pewve meeOeg-
meeOJeer Deheveer owefvekeâ ÛeÙee& ceW oes yeej Øeefle›eâceCe Deewj leerve yeej meeceeefÙekeâ keâjles nQ, Gmes ner Deveieej Oecee&ce=le kesâ DeeOeej mes
‘‘Deeiece kesâ ohe&Ce ceW meeOegDeeW keâer meeceeefÙekeâ-Øeefle›eâceCe ef›eâÙee’’ veecekeâ DeeuesKe ceW yeleeÙee ieÙee nw~
efoiecyej pewve cegefve-DeeefÙe&keâeSb hejce hetpÙe nQ, Gvekeâer ÛeÙee& kesâ yeejs ceW mebMeÙe keâjves keâe DeefOekeâej ßeeJekeâ keâes efkebâefÛeled
cee$e veneR nw~ Gvekeâer Jebovee/efJeveÙe efkeâme Øekeâej keâjvee ÛeeefnS, FlÙeeefo yeeleeW keâe meceeJesMe ‘‘efoiecyej pewve cegefve-
DeeefÙe&keâeDeeW keâer Jebovee/efJeveÙe kesâ meboYe& ceW keâefleheÙe Deeiece ØeceeCe’’ veecekeâ meejYetle DeeuesKe ceW JeefCe&le nw~ ÛetBefkeâ
Jele&ceeve keâe ceveg<Ùe Deeiece %eeve mes DeveefYe%e, n"e«ener SJeb efceLÙee OeejCeeSb jKeves Jeeuee nw Dele: Deeiece kesâ heefjØes#Ùe ceW ner Gmes
mener %eeve Øeehle nes mekeâlee nw~ ‘‘efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeÙeeW keâer DeenejÛeÙee& mes mebyebefOele keâefleheÙe ØecegKe efJe<eÙe’’
ceW yeleeÙee ieÙee nw efkeâ pewve meeOeg keâer S<eCee meefceefle kesâ Devleie&le DeenejÛeÙee& keâe efJeMes<e cenlJe nw pees efkeâ veJeOeeYeefòeâhetJe&keâ
ßeeJekeâeW Éeje efoÙee peelee nw Deewj meeOeg 46 oes<e Deewj 32 DevlejeÙeeW keâes šeuekeâj Fmes uesles nQ~
(11) OÙeevemeeOevee-Skeâe«eefÛevlee ™he efvejesOe keâe nesvee OÙeeve nw, Gme OÙeeve kesâ Deele&, jewõ, Oece& Deewj Megkeäue Ssmes
Ûeej Yeso nQ~ Fve ÛeejeW OÙeeveeW ceW ØeejbYe kesâ oes OÙeeve DeMegYe Deewj Deefvlece oes MegYe nQ~ Gve MegYe OÙeeveeW ceW Oece&OÙeeve kesâ Devleie&le
%eeveeCe&Je «ebLe kesâ Devegmeej OÙeeve keâe efJemle=le SJeb DelÙevle mejue JeCe&ve nw~
 (13)

Deeies kesâ DeeuesKe ‘‘keâewve keâjles nQ Gòece OÙeeve’’ ‘‘OÙeeve keâjves Jeeuee OÙeelee kewâmee neslee nw’’ ‘‘OÙeeveer cegefve
kesâ meecÙe YeeJe mes pevcepeele efJejesOeer ØeeCeer Yeer Meeble nes peeles nQ’’ leLee ‘‘efceLÙeeÂef° kesâ OÙeeveefmeefæ mebYeJe veneR
nw’’ ceW GceemJeeceer ßeeJekeâeÛeej Je %eeveeCe&Je «ebLe kesâ Devegmeej OÙeeve, OÙeelee, OÙeeveer cegefve kesâ meecÙe YeeJe Deeefo keâe JeCe&ve hetpÙe
ceeleepeer ves efkeâÙee nw~
(12) meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve-DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ke=âle Deelcee kesâ mJe™he keâes yeleeves Jeeues «ebLe
meceÙemeej kesâ efJeefYeVe efJe<eÙeeW ceW mes 8 efyevogDeeW hej ØekeâeMe [euee ieÙee nw, ie=nmLeeW kesâ keâewve mee iegCemLeeve nw Deewj Jes keâewve
mee OÙeeve keâj mekeâles nQ ? efyevee JÙeJenejveÙe kesâ efve§eÙeveÙe mebYeJe veneR nw, ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle ieg® kesâ heeocetue
ceW ner mebYeJe nw, efve§eÙe jlve$eÙe keâer Øeeefhle nsleg JÙeJenejveÙe keâe DeJeuecyeve uesvee DeeJeMÙekeâ nw, efoiecyej cegefvejepe
JÙeJenej ef›eâÙeeDeeW kesâ he§eeled efve§eÙe ceW ueerve neskeâj Megæ DeelceleòJe keâer Øeeefhle keâj mekeâles nQ Deewj ßeeJekeâ Fvekeâer
YeeJevee keâjW leLee Deheves heo kesâ ÙeesiÙe DeCeg›eleeefo ueskeâj Yeso jlve$eÙeOeejer cegefveÙeeW keâer Gheemevee keâjles ngS ieen&mLe
peerJeve keâes meheâue keâjW, peerJe Deewj hegodieue keâes efYeVe-efYeVe mecePeves keâer Øeef›eâÙee, hegodieue Deewj peerJe keâe
Deveeefokeâeueerve mebyebOe, Deelcee Deewj keâceeX keâe otOe Deewj heeveer kesâ meceeve Skeâceskeâ mebyebOe nesvee leLee JÙeJenejveÙe
keâe DeJeuecyeve ueskeâj mebÙece, lehe Deeefo heg®<eeLe& kesâ Éeje Fmes peerJe mes Deueie keâjkesâ Megæ efve§eÙeveÙe keâes Øeehle
keâjvee, FlÙeeefo efJe<eÙeeW hej Úesšs-Úesšs uesKeeW kesâ ceeOÙece mes ØekeâeMe [euekeâj efve§eÙeeYee<eer keâefleheÙe cet{elceeDeeW keâes efÛebleve
keâjves hej ceevees efJeJeMe keâj efoÙee ieÙee nw~
(13) Jeemleg efMeuhe-cebefoj, cekeâeve, ogkeâeve, hewâkeäš^er Deeefo kesâ efvecee&Ce ceW Jeemleg efMeuhe keâe DelÙeefOekeâ cenlJe nw~
Øemlegle DeeuesKe ceW Jeemleg efJeÅee keâer mechetCe& JÙeeKÙee JeefCe&le keâjles ngS Deeiece kesâ heefjØes#Ùe ceW Fmekeâer cenòee, Fmekesâ mener nesves
hej ueeYe Deewj Fmekesâ DeYeeJe ceW neefve keâe efMe#eemheo JeCe&ve nw~
(14) mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe-mebmeej ceW mecÙeioMe&ve keâer Øeeefhle meyemes ogue&Ye nw, Jen nceW efkeâme Øekeâej
Øeehle nes mekeâlee nw, Gmekeâe Deeieceesòeâ megvoj JeCe&ve Fme DeeuesKe ceW nw~
(15) hejceelceØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW-DeeÛeeÙe&ßeer ÙeesieervõosJe Éeje jefÛele hejceelce ØekeâeMe «ebLe Skeâ DeeOÙeeeflcekeâ
«ebLe nesves kesâ meeLe-meeLe %eeveefheheemegDeeW kesâ efueS mJeeOÙeeÙe ÙeesiÙe efJeMes<e «ebLe nw~ Gmeer «ebLe kesâ DebMeeW keâes ueskeâj hetpÙe ceeleepeer
ves Gmekeâe efkebâefÛeled meej Øemlegle efkeâÙee nw, pees efkeâ efJeMes<e he"veerÙe nw~
(16) <ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe-Skeâ efoJÙe Ghenej-pewveeiece kesâ meJeexÛÛe efmeæevle «ebLe
<ešdKeC[eiece keâer 16 hegmlekeâeW hej mee#eeled mejmJeleermJe™hee hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves mJeleb$e mebmke=âle
šerkeâe ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’ keâes efueKekeâj Skeâ og®n keâeÙe& keâes megiece keâj pewve peiele hej ceneve Ghekeâej efkeâÙee nw Deewj
efJeÉledJeie& Éeje Øeehle ‘‘efmeæevle Ûe›esâÕejer’’ heoJeer keâes meeLe&keâ keâj efoÙee nw~ Jemlegle: hetpÙe ceeleepeer pewve peiele keâe Jen keâesefnvetj
nerje nQ, efpemekeâer efoJÙe ØeYee mes meeje pewveMeemeve efJeÕe kesâ hešue hej Deheveer efJeMes<e DeeYee efyeKesj jne nw~ Gme «ebLe keâer 16
hegmlekeâeW keâe mebef#ehle meej jeF& ceW heJe&le kesâ meceeve efmeæevle %eeve keâes mecePeves kesâ Glmegkeâ efpe%eemeg efJe%epeveeW kesâ efueS efueKekeâj
hetpÙe ceeleepeer ves pewve meceepe hej DelÙevle Ghekeâej efkeâÙee nw~
(17) DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ?-pewve Yetieesue keâe efoioMe&ve keâjeves Jeeueer efpeme lesjnÉerhe
jÛevee keâe JeCe&ve Deeiece «ebLeeW-pecyetÉerheheCCeefòe, ef$eueeskeâmeej, efleueesÙeheCCeefòe Deeefo «ebLeeW ceW nw Gmes efoJÙeMeefòeâ, YeejleieewjJe,
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves ‘‘Oejleer keâe mJeie&’’ keâns peeves Jeeues pecyetÉerhe-nefmleveehegj leerLe& hej meekeâej keâj
efoÙee efpemekesâ ceeOÙece mes nce mechetCe& me=ef° kesâ yeejs ceW peeve mekeâles nQ, Gme lesjnÉerhe jÛevee ceW keâneB, keäÙee, kewâmee nw ? Fmekeâe
 (14)

MeeŒeerÙe JeCe&ve hetpÙe Ûeboveeceleer ceeleepeer ves FmeceW Øemlegle efkeâÙee nw~
(18) kegâueosJelee kesâ meboYe& ceW-ngC[eJemeefhe&Ceer keâeueoes<eJeMe ner meceÙe-meceÙe hej meceepe ceW Deveskeâ efJemebieefleÙeeB
JÙeehle nes peeleer nQ efpevekeâe efvejekeâjCe hetJee&ÛeeÙeeX Éeje ØeCeerle «ebLeeW kesâ Devegmeej nceejs Deeieceefve‰ ieg®peve ner Øeoeve keâj mekeâles
nQ, Yeejle kesâ ceneje°^ Deeefo ØeevleeW ceW ØeÛeefuele kegâueosJelee kesâ meboYe& ceW pees Yeüecekeâlee hewâue ieF& nw, Gme efceLÙeelJe kesâ efvejekeâjCe
nsleg ceeleepeer ves ueIeg efkeâvleg mešerkeâ Deeieceesòeâ yeele pevelee kesâ mece#e Øemlegle keâer nw, efpemes Devegheeueve keâj n" keâes ÚesÌ[keâj
ßeeJekeâeW keâes hetCe& mecÙeiÂef° yevevee ÛeeefnS~
(19) DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW-ØelÙeskeâ meebmeeefjkeâ ØeeCeer kesâ meeLe veJe«eneW keâe Ûe›eâ pevce mes ueskeâj ce=lÙeg
heÙe&vle Ûeuelee nw efpemes ueesie Deheveer pevcehe$eer Deeefo kesâ ceeOÙece mes pÙeesefle<eer mes Øeehle keâjles nQ~ «en GÛÛe mLeeve hej nesves hej
MegYe SJeb efvecve mLeeve hej jnves hej DeMegYe heâue mes ØeeCeer JÙeekegâefuele nes peelee nw Gmekesâ Deeieceesòeâ GheeÙe keâes yeleeles ngS hetpÙe
ceeleepeer ves Fme hej efJemle=le ØekeâeMe [euee nw~ meeLe ner veJe«enMeebeflekeâejkeâ ueIeg SJeb Je=nod ceb$e Yeer efoS nQ~
Fme Øekeâej veevee efJe<eÙeeW mes meceefvJele Ùen ke=âefle mJeÙeb ceW Devet"er Deewj yespeesÌ[ nw~ hejce hetpÙe Øe%eeßeceCeer Deee|Ùekeâe ßeer
Ûevoveeceleer ceeleepeer ves Deheveer ieg¤ kesâ meceeve ner pewveeiece keâe leuemheMeea %eeve Øeehle keâj Ssmes Devet"s efJe<eÙeeW keâes nce meYeer kesâ
meccegKe jKee nw efpemekesâ efueS nceW yeÌ[s-yeÌ[s Meem$eeW keâe Deeuees{ve keâjvee heÌ[lee~ Jemlegle: Ssmeer efoJÙe ceneve DeelceeSB Fme
Yetleue hej keâYeer-keâYeer pevce uesleer nQ Deewj peye Yeer pevce uesleer nQ, Deheves pevce mes ve peeves efkeâleves ØeeefCeÙeeW keâe Gæej keâj osleer
nQ~ meowJe hetpÙe ceeleepeer keâer ÚeÙee yevekeâj Gvekeâer ØelÙeskeâ Dee%ee keâes efMejesOeeÙe& keâj meeefneflÙekeâ, efvecee&Ceelcekeâ, me=peveelcekeâ
Deeefo ØelÙeskeâ keâeÙe& ceW Dene|veMe menÙeesie Øeoeve keâj Gmes cetle& ¤he osves Jeeueer, ieg®Yeefòeâ keâe DeveghecesÙe GoenjCe, cecelee-
JeelmeuÙe keâer meeiej, Jele&ceeve efMe<ÙeeW kesâ efueS ØesjCeehegbpe, DevegMeemeve efØeÙe, DeespemJeer ØeKej Jeòeâe, DeLe& ieecYeerÙe& mes heefjhetCe&
uesKeveer mes oes meew ke=âefleÙeeW keâer Øeoe$eer, Dee<e& hejcheje nsleg mecee|hele SJeb mepeie JÙeefòeâlJe, Øe%eeßeceCeer, ceÙee&oe efMe<Ùeesòecee SJeb
heer. SÛe. [er. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle hetpÙe ceeleepeer kesâ iegCeeW keâes ieevee vevnW neLeeW mes mecegõ keâer ienjeF& Deewj heJe&le keâer
TbÛeeF& ceeheves pewmee nw~ Meem$eeW ceW ieg® keâes DekeâejCe yevOeg keâne nw~ JeemleJe ceW YeJÙe ØeeefCeÙeeW keâes ceesnpeeue mes ÚgÌ[eves kesâ efueS
ieg¤ keâer osMevee ner keâeÙe&keâejer nw~ ieg® kesâ Éeje Øeoòe Skeâ De#ej Yeer ceneMeebelf e keâe osves Jeeuee leLee pevce-cejCe keâe veeMekeâ yeve peelee
nw~ Ùen nce meyekeâe hejce meewYeeiÙe ner nw pees nceW Fme keâefuekeâeue ceW ieg¤osMevee keâer Øeeefhle nes jner nw FmeefueS meowJe ieg® meeefveOÙe keâer
YeeJevee jKeveer ÛeeefnS Deewj ieg®cegKe mes efvekeâueer JeeCeer keâe meowJe mcejCe jKevee ÛeeefnS, Gvekesâ Éeje jefÛele «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjvee
ÛeeefnS keäÙeeWekf eâ Meem$e mJeeOÙeeÙe keâYeer JÙeLe& veneR peelee nw efpemekesâ yeejs ceW keâne ieÙee nw—
efJeCeÙesCe megoceOeerob peefo efJe heceeosCe nesefo efJemmeefjob~
leb GJešd"eefo hejYeJes kesâJeueCeeCeb Ûe DeenJeefo~~
DeLee&led pees ØeeCeer efJeveÙehetJe&keâ ßegle/Meem$e keâes heÌ{lee nw Jen heÌ{e ieÙee ßegle Ùeefo Øeceeo mes keâYeer efJemce=le Yeer nes peeJes lees Deieues
YeJe ceW Jen keâYeer ve keâYeer GheueyOe nes peelee nw leLee kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle keâjeves ceW Yeer mJeeOÙeeÙe keâejCe yeve peelee nw~
Fmeer ›eâce ceW Ùen «ebLe Yeer YeJÙeelcee peerJeeW kesâ keâuÙeeCe ceW efveefceòeYetle yeves Deewj Fme cenòJehetCe& ke=âefle keâer Øeoe$eer
hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer mJemLe SJeb efÛejeÙeg neskeâj Fme Oeje hej peÙeJevle jnW~ Gvekesâ Éeje
efueefKele Ssmeer DecetuÙe ke=âefleÙeeW mes YeJÙe ØeeCeer Deheveer Deelcee keâe GlLeeve keâjW Deewj efmeæefMeuee keâer Øeeefhle lekeâ Ssmes ceneve ieg®
keâer Ú$eÚeÙee, JeelmeuÙeceÙeer mecyeesOeve Deewj mebmeej mebleefle keâe Úsove keâjves Jeeueer veejer peerJeve keâer meJeexlke=â° heoJeer DeeefÙe&keâe
oer#ee ™he jlve$eÙe mes Skeâ efove cesje Yeer peerJeve megJeeefmele nesJes, Ùener JeerjØeYet mes ØeeLe&vee nw~

B:C: B:C
 (15)

108 hegâš efJeMeeuekeâeÙe YeieJeeve $e+<eYeosJe Øeeflecee efvecee&Ce keâer ØesjCeeœeesle

hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer : Skeâ DeeoMe& JÙeefòeâlJe
-peerJeve ØekeâeMe pewve (ØeyebOe mecheeokeâ)
efkeâmeer Yeer heefjefmLeefle keâes yeoueves kesâ efueS efJeÛeejeW ceW veF& Tpee& SJeb ›eâebefle keâer DeeJeMÙekeâlee nesleer nw~ Fme ëe=BKeuee ceW
Fme yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer ceW meJe&ØeLece Ùegie kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâe pevce Yeejle
keâer Oejleer hej ngDee Deewj GvneWves pewveOece& SJeb mebmke=âefle kesâ mebj#eCe, mebJeOe&ve Deewj efJekeâeme nsleg meceepe kesâ ceOÙe Ssmes efJeÛeejeW keâes
ØeJeeefnle efkeâÙee, efpemekesâ yeue hej pewveOece& keâe efoiecyejlJe Dehevee Oece& mebj#eCe Øeehle keâjkesâ Deeiece hejKe yeve mekeâe~ Gve
cenecegefve keâer metPe-yetPe Deewj efÛebleve DeodYegle nesves kesâ meeLe otjieeceer MegYe mebkesâleeW keâes ØeoefMe&le keâjlee Lee, Ùener keâejCe jne efkeâ
Gvekesâ efJeÛeejeW ves meceepe keâes DelÙevle ØeYeeefJele keâjkesâ Deheves Deveg™he veF& ieefle Øeoeve keâer, efpemekeâe heefjCeece Ùen jne efkeâ meeOeg
meceepe nes Ùee ßeeJekeâ meceepe nes, meYeer kesâ peerJeveJe=òe keâes ØeeÛeerve pewveOece&, mebmke=âefle kesâ DeeOeej hej veF& jsKeeDeeW ves DeefYeefmebefÛele
efkeâÙee Deewj ØeeÛeerve hejcheje, ceevÙelee Je mebmke=âefle peerJevle nes ieF&, Ssmes ceneheg®<e ÙeLee-keâoe pevce uesles nQ, efpevekesâ DeeßeÙe mes
osMe Deewj meceepe keâes veF& efoMee Øeehle nesleer nw Deewj efJekeâeme keâe ›eâce Deemeceeve keâes Útlee nw~
pewve meceepe keâe Ùen DelÙevle meewYeeiÙe jne efkeâ Fmeer yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer kesâ meb›eâceCe keâeue ceW Skeâ Deewj ceneve
Deelcee keâe pevce Fme Oejleer hej ngDee Deewj GvneWves pewve, mebmke=âefle kesâ GlLeeve nsleg meejs osMe ceW DeodYegle DeueKe peieekeâj ßeeJekeâeW
keâes Deheves keâle&JÙeeW mes heefjefÛele keâjeÙee, efJemce=le nesles ØeeÛeerve leerLeeX keâer mce=efle keâes hegve&mLeeefhele efkeâÙee Deewj keâef"ve heefjßece kesâ
meeLe Deheveer uesKeveer mes heg<heoble Deewj Yetleyeueer pewmes ceneve DeeÛeeÙeeX keâe Ùegie efoKeeves keâe Yeer melØeÙeeme efkeâÙee~ Jes ceneve Deelcee
nQ- ‘‘ÙegieØeJeefle&keâe, Ûeeefj$eÛeefvõkeâe, efmeæevleÛe›esâÕejer, ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer’’~ hetpÙe ceeleepeer
ves Deheves peerJeve keâeue ceW pees Yeer ue#Ùe yeveeÙee, Gve ue#ÙeeW ves ve efmehe&â Gvekesâ JÙeefòeâlJe Deewj ke=âeflelJe keâes meceepe kesâ yeerÛe
mLeeefhele efkeâÙee, Deefheleg mecemle ßeeJekeâ meceepe Je mebmke=âefle keâes Yeer Fme meoer kesâ yengcetuÙe ueeYe Øeehle ngS~ meeLe ner hetpÙe
ceeleepeer kesâ peerJeve ceW DeØelÙeeefMele™he mes kegâÚ IešveeSB Yeer Ssmeer ngFË, efpevekesâ keâejCe meceepe keâes meowJe ceneve ieewjJe Deewj
mJeefCe&ce Fefleneme osKeves keâe DeJemej Øeehle ngDee nw~ Ùes DeØelÙeeefMele IešveeSB kegâÚ Fme Øekeâej nQ-
(1) pevce SJeb JewjeiÙe keâer efleefLeÙeeW keâe DeodYegle mebÙeesie-
Deheveer pevceefleefLe ‘MejohetefCe&cee’ kesâ efove ner hetpÙe ceeleepeer ves meved 1952 ceW JewjeiÙe keâe heLe Deheveekeâj mecemle
ie=nyebOeve Deeefo keâe lÙeeie efkeâÙee Deewj DeepeerJeve yeÇÿeÛeÙe& ›ele leLee mehlece Øeeflecee kesâ ›ele mJeerkeâej keâjkesâ GvneWves Deheves ceveg<Ùe
peerJeve keâes meeLe&keâ keâj efueÙee~ osJeÙeesie mes Ùen mebÙeesie DeveeÙeeme ner yeve ieÙee, keäÙeeWefkeâ hetpÙe ceeleepeer mJeÙeb Yeer veneR peeveleer LeeR
efkeâ Gvekeâer pevceefleefLe Yeer MejohetefCe&cee ner nw~ Fme mebÙeesie keâer yeele Gvekeâer ceeB ves ›ele uesves kesâ Ghejeble mJeÙeb ner yeleeF&~
(2) Glke=â° JewjeiÙe YeeJevee-
yeejeyebkeâer (G.Øe.) ceW meved 1952 ceW DeeÛeeÙe&jlve ßeer osMeYet<eCe peer cenejepe keâer kesâMeueeWÛe meYee kesâ ceOÙe kegâ. cewvee kesâ
™he ceW hetpÙe ceeleepeer ves mJeÙeb ner oMe&keâ oerIee& ceW yew"s-yew"s Dehevee Yeer kesâMeueeWÛe ØeejbYe keâj efoÙee Deewj 18 Je<e& keâer Gceü ceW ner
oer#ee keâer Deesj keâoce yeÌ{e efoÙes~ JewjeiÙe YeeJeveeDeeW keâe Glke=â° GoenjCe Fme Iešvee mes DeefOekeâ Deewj keäÙee nes mekeâlee nw~
(3) ØeLece kegbâJeejer keâvÙee keâe JewjeiÙe ceeie& ceW ØeJesMe-
Fme yeermeJeeR meoer ceW iegueeceer Deewj Deepeeoer keâer Ûeue jner ueÌ[eF& pewmes efJekeâš ceenewue ceW hetpÙe ceeleepeer Éeje meJe&ØeLece
kegbâDeejer keâvÙee kesâ ™he ceW DeuheeÙeg ceW ner cees#eceeie& hej keâoce yeÌ{eves keâe Fefleneme Yeer Gvekeâer Glke=â° JewjeiÙe YeeJeveeDeeW kesâ
 (16)

heâuemJe™he mJeCee&#eefjle nes ieÙee~ hegve: ÙeneR mes DevÙe kegbâDeejer keâvÙeeDeeW kesâ efueS Yeer cees#e keâe ceeie& ØeMemle nes mekeâe~
(4) %eeve keâe DeodYegle #eÙeesheMece-
ueewefkeâkeâ efMe#ee DeLee&led pewve mketâue ceW cee$e ØeeFcejer keâ#ee lekeâ DeOÙeÙeve efkeâÙee uesefkeâve %eeve kesâ Glke=â° #eÙeesheMece kesâ
DeeOeej hej efnvoer, mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, ceje"er pewmeer Yee<eeDeeW hej DeefOekeâej Øeehle keâjkesâ pewveOece& kesâ DeveskeâMe: keâef"ve mes
keâef"ve og™n «ebLeeW keâe mJeÙeb DeOÙeÙeve efkeâÙee Deewj efve<Ceele™he mes DeeÅeesheeble «ebLeeW kesâ cece& keâes mecePekeâj Deheves efMe<Ùe-
efMe<ÙeeDeeW leLee Deveskeâ cegefve-DeeefÙe&keâeDeeW keâes Yeer ieg® DeeosMe kesâ Devegmeej ieesccešmeej peerJekeâeC[, keâce&keâeC[, keâeleb$e
™heceeuee, De°menœeer, efveÙecemeej, meceÙemeej, hebÛeeefmlekeâeÙe, jepeJeeefle&keâ, cetueeÛeej Deeefo ceneve «ebLeeW keâe DeOÙeeheve Yeer
keâjeÙee~
(5) meeefnlÙe me=efpekeâe kesâ ™he ceW Fefleneme keâer ØeLece DeeefÙe&keâe ceelee-
ÛeewyeermeJeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ Ghejeble 2600 Je<eeX kesâ Deblejeue ceW hetpÙe ceeleepeer Skeâ Ssmeer ØeLece
ceefnuee meeOJeer nQ, efpevneWves «ebLe uesKeve keâe keâeÙe& efkeâÙee nw~ Deveskeâ ØeeÛeerve «ebLeeieejeW Je heeC[gefueefhe YeC[ejeW ceW keâesF& Ssmeer
heeC[gefueefhe Øeehle veneR nes mekeâer, efpemekeâe uesKeve efkeâmeer DeeefÙe&keâe DeLeJee ceefnuee kesâ Éeje efkeâÙee ieÙee nes Deefheleg ØeeÛeervekeâeue
kesâ mecemle «ebLeeW, heeC[gefueefheÙeeW ceW efkeâmeer DeeÛeeÙe& DeLeJee heg®<e efJeÉeveeW Éeje ner uesKeve keâe Fefleneme Øeehle neslee nw~ Ssmes Devet"s
Fefleneme keâes Yeer hetpÙe ceeleepeer Éeje DeveeÙeeme ner jÛee ieÙee Deewj GvneWves Deheves peerJevekeâeue ceW efpevesvõ YeieJeeve kesâ 1008 iegCeeW
ceW Devegjeie keâjles ngS meJe&ØeLece meved 1955 cnmeJeÌ[-ceneje°^ ceW efpevemenœeveece mlees$e keâer jÛevee keâjkesâ Deheveer uesKeveer keâe
MegYeejbYe efkeâÙee~ hegve: Fmekesâ he§eeled Gvekeâer uesKeveer mes ÛeejeW DevegÙeesieeW kesâ Deveskeâeveskeâ «ebLeeW keâe met$eheele ngDee~ FveceW
<ešdKeC[eiece «ebLe keâer 16 hegmlekeâeW hej mebmke=âle Yee<ee ceW efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâeDeeW keâe uesKeve, De°menœeer pewmes DelÙevle
keâef"ve vÙeeÙe «ebLe kesâ Yeeie 1-2-3 keâer Yee<ee šerkeâe, efveÙecemeej ØeeYe=le «ebLe keâer mebmke=âle-efnvoer šerkeâe keâe uesKeve, cetueeÛeej
Yeeie 1 Je 2, %eeveece=le, keâeleb$e ™heceeuee JÙeekeâjCe, ieesccešmeej peerJekeâeC[ meej, keâce&keâeC[ meej, jlvekeâjC[ßeeJekeâeÛeej,
õJÙemeb«en Deeefo Deveskeâ Deeiece «ebLeeW keâe uesKeve/šerkeâe/DevegJeeo/mebkeâueve Deeefo DelÙevle mejue Yee<ee ceW mJeeOÙeeÙeer cenevegYeeJeeW
kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee~ Fmekesâ meeLe ner Yeefòeâceeve ßeeJekeâeW kesâ efueS FvõOJepe ceC[ue efJeOeeve, keâuheõgce ceC[ue efJeOeeve,
efmeæÛe›eâ ceC[ue efJeOeeve, meJe&leesYeõ ceC[ue efJeOeeve, $ewueeskeäÙe efJeOeeve, lesjnÉerhe efJeOeeve, pecyetÉerhe ceC[ue efJeOeeve,
efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve, leerveueeskeâ efJeOeeve Deeefo efJeOeeveeW keâer jÛevee leLee ÙegJee Je veJe heerÌ{er kesâ efueS yeeueefJekeâeme, pewve
yeeueYeejleer leLee Deešs keâe cegiee&, peerJeveoeve, Yejle keâe Yeejle, hejer#ee-pewve jeceeÙeCe, Øeefle%ee Deeefo pewmes GhevÙeemeeW keâer jÛevee
keâer~ Fme Øekeâej Ssefleneefmekeâ™he ceW Gvekeâer keâuece mes ueieYeie 400 «ebLeeW keâe me=peve mebmke=âefle mebj#eCe keâer efoMee ceW efkeâÙee ieÙee~
Fve «ebLeeW keâer ØeefleJe<e& ueeKeeW-ueeKe ØeefleÙeeB ØekeâeefMele nes jner nQ, pees pewveOece& keâer DeodYegle Oece&ØeYeeJevee ceW ceneve menkeâejer nQ~
(6) keâeuepeÙeer jÛeveeDeeW keâer Øeoe$eer-
keâeuepeÙeer jÛeveeDeeW kesâ ™he ceW hetpÙe ceeleepeer Éeje efueefKele veJeosJelee hetpee Deepe osMe kesâ ØelÙeskeâ pewve ßeeJekeâ Éeje
Øeefleefove Øeele:keâeue efvelÙe hetpee ceW keâer peeleer nw~ Fme hetpee mes YeòeâeW keâes efkeâleveer Glke=â° YeeJeefJeMegefæ Øeehle nesleer nesieer Fmekeâer
keâuhevee Fmekeâer Øeefmeefæ mes mJeÙeb keâer pee mekeâleer nw~ meeLe ner hetpÙe ceeleepeer Éeje keâVeÌ[ Yee<ee ceW jefÛele ‘‘yeejn YeeJevee’’ Yeer
Ssmeer ner jÛevee efmeæ ngF& nw, pees efJeiele Deveskeâ oMekeâeW mes ØelÙeskeâ oef#eCe ØeevleerÙe pewve keâVeÌ[Yeeef<eÙeeW kesâ kebâ" keâes heefJe$e keâj jner
nw Deewj meYeer keâes Ùen jÛevee kebâ"mLe Ùeeo jnleer nw~
(7) Decej ke=âefle ; 108 hegâš YeieJeeve $e+<eYeosJe Øeeflecee efvecee&Ce keâer ØesjCee
Deheves ogue&Ye JÙeefòeâlJe kesâ meceeve ner hetpÙe ceeleepeer ves pewve mebmke=âefle kesâ mebj#eCe nsleg Skeâ Ssmeer ‘‘Decej ke=âefle’’ kesâ efvecee&Ce
 (17)

keâer ØesjCee meceepe keâes Øeoeve keâer nw, efpemekeâe Fme mebmeej ceW keâesF& meeveer veneR nw~ $e+<eYeefieefj, ceebieerlegbieer (veeefmekeâ) cene.kesâ heJe&le
hej DeKeC[ hee<eeCe efMeuee ceW 108 hegâš Gòegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe Øeeflecee keâe efvecee&Ce Deepe mecetÛes efJeÕe kesâ efueS Skeâ ceneve
Dee§eÙe& nw~ pewve meceepe ner veneR Deefheleg mechetCe& efJeÕe ceW ‘‘efieveerpe Jeu[& efjkeâe[&-uebove’’ kesâ Éeje Fme Øeeflecee keâes Deheves efjkeâe@[&
ceW ope& keâjkesâ Ùen efmeæ keâj efoÙee ieÙee nw efkeâ efJeÕe ceW 108 hegâš Gòegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe Øeeflecee kesâ meceeve DevÙe keâesF&
Øeeflecee veneR nw~ Deeiece ØeceeCe kesâ Devegmeej Ùen Øeeflecee 108 hegâš Gòegbie keâner ieF& nw, uesefkeâve Ùeefo Øeeflecee keâer ØeMeefmle,
keâceueemeve SJeb yeeueeW keâer TBÛeeF& peesÌ[er peeÙes, lees Ùen Øeeflecee 121 hegâš Gòegbie efveefce&le keâer ieF& nw~ Fme Jeerlejeie Øeeflecee kesâ
efveefceòe mes mechetCe& efJeÕe kesâ heÙe&škeâeW SJeb leerLe&Ùeeef$eÙeeW keâes pewveOece& ceW efveefnle Deefnbmee keâe hee" heÌ{eves nsleg Øeeflecee keâes ‘‘o mšsÛet
Dee@heâ Deefnbmee’’ keâe veece efoÙee ieÙee nw~ Fme lejn Ùen Øeeflecee meowJe ner ‘‘efJeÕeMeebefle’’ nsleg mechetCe& efJeÕe kesâ jepee Je Øepee keâes
Deefnbmee Oece& kesâ heeueve nsleg Øesefjle keâjleer jnsieer~
(8) leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW keâe efJekeâeme-
hetpÙe ceeleepeer ves meowJe Deheves peerJeve ceW pees ue#Ùe yeveeÙee nw, Gmekeâer meheâuelee nsleg GvneWves Flevee DeefOekeâ ØeÙeeme efkeâÙee
efkeâ Gme ØelÙeskeâ ue#Ùe keâer hetefle& meceepe kesâ efueS mJeCe&ceÙeer yevekeâj ceneve Ghekeâejer efmeæ nes ieF&~ GvneWves meeefnlÙe uesKeve keâe
ue#Ùe yeveeÙee Deewj Jele&ceeve ceW Gvekeâer uesKeveer mes pewve oMe&ve Je efmeæevle kesâ Ssmes DeodYegle uesKeve keâeÙe& mecheVe ngS, efpevekeâes Ùen
meceepe ÙegieeW lekeâ Yeguee veneR mekeâlee~ Fmeer Øekeâej GvneWves Deheves peerJeve ceW leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer pevceYetefceÙeeW kesâ efJekeâeme keâe
ue#Ùe yeveeÙee Deewj Jes Fme ue#Ùe ceW Fleveer meheâue ngFË efkeâ efpemekeâer keâuhevee keâjkesâ ceeveeW efJeÕeeme veneR neslee nw efkeâ Ùen kesâJeue
Skeâ meeOJeer keâer ØesjCee keâe Øeefleheâue nw~ YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbâLegveeLe-DejveeLe keâer pevceYetefce nefmleveehegj ceW pecyetÉerhe leerLe& keâe
efvecee&Ce Deepe meejs osMe ceW leerLeeX kesâ ceeLes hej efleuekeâ kesâ meceeve peieceieelee nw Deewj Fmes leerLe&efMejesceefCe kesâ ™he ceW meceepe hetpeleer
nw~ pecyetÉerhe pewmes DeeoMe& leerLe& keâer Je=nod keâuhevee keâes mebpeesvee Deewj Ùeespeveeyeæ lejerkesâ kesâ meeLe Gmekesâ efJekeâeme keâes heue-heue
mJeefCe&ce yeveevee, Ùen hetpÙe ceeleepeer keâer otjÂef°, Deeieceefve‰lee SJeb pewveOece& ceW efJe%eeve kesâ Øeefle efJeMes<e DeefYe®efÛe keâes ØeoefMe&le
keâjlee nw~
leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW kesâ efJekeâeme keâer ëe=BKeuee ceW ner Deehekeâer Âef° DeÙeesOÙee pewmes MeeÕele leerLe& hej heÌ[er Deewj Jele&ceeve ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe Deeefo 5 leerLeËkeâjeW keâer Gme pevceYetefce keâe veece jece pevceYetefce kesâ meeLe ner ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe pevceYetefce’’
kesâ veece mes Debleje&°^erÙe mlej hej iegbpeeÙeceeve neslee nw~ DeÙeesOÙee peer ceW meved 2011 mes 2014 lekeâ ›eâceMe: ØeefleJe<e& YeieJeeve
$e+<eYeosJe pevceYetefce šeWkeâ, YeieJeeve DevebleveeLe pevceYetefce šeWkeâ, YeieJeeve DeefpeleveeLe pevceYetefce šeWkeâ, YeieJeeve DeefYeveboveveeLe
pevceYetefce šeWkeâ leLee YeieJeeve Yejle-yeengyeueer pevceYetefce šeWkeâ hej efJeMeeue efpevecebefojeW keâe efvecee&Ce SJeb hebÛekeâuÙeeCekeâ efkeâÙee
peevee SJeb megceefleveeLe YeieJeeve keâer šeWkeâ hej vetleve efpevecebefoj keâe efMeueevÙeeme nesvee Yeer Deehekesâ hegCÙe Øeleehe SJeb ue#Ùe efmeefæ keâe
metÛekeâ nw~
Fmeer Øekeâej meved 2002-2004 ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe) efyenej kesâ efJekeâeme
nsleg hetpÙe ceeleepeer kesâ cegKe mes GodIees<e efkeâÙee peevee, meceepe kesâ efueS efJeMes<e peeie=efle keâe kesâvõ yevee Deewj cee$e 2600 Je<eeX ceW
osKeles ner osKeles peerCe&-MeerCe& nesleer Jele&ceeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer pevceYetefce keâe cee$e 22 cenerveeW ceW
Ssefleneefmekeâ efJekeâeme keâeÙe& mecheVe ngDee Deewj efyenej mejkeâej keâe heÙe&šve efJeYeeie Yeer JeneB yeves vebÅeeJele& cenue pewmeer Øeefleke=âefle mes
ØeYeeefJele ngS efyevee veneR jn mekeâe~
Fmeer ëe=BKeuee ceW Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer ØeLece osMeveeYetefce kesâ ™he ceW efJeKÙeele jepeie=ner keâer ØeeÛeervelee
keâes Yeer hetpÙe ceeleepeer ves ØekeâeefMele keâjles ngS meceepe keâes Ùen yeleeÙee efkeâ jepeie=ner leerLe&Yetefce keâes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer mes
 (18)

ueieYeie 12 ueeKe Je<e& hetJe& ngS 20JeW leerLeËkeâj YeieJeeve cegefvemeg›eleveeLe keâer pevceYetefce nesves keâe Yeer ieewjJe Øeehle nw~ Fme efJeMes<e
efveoxMe kesâ meeLe hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee hej jepeie=ner ceW cegefvemeg›eleveeLe keâer efJeMeeue Øeeflecee mes meceefvJele megvoj keâceuecebefoj Yeer
efvecee&efhele efkeâÙee ieÙee~
Deehekesâ efJeMes<e meeefVeOÙe SJeb DeeMeerJee&o ceW Deveskeâ Je<eeX mes DeÌ[ÛeveeW keâes Øeehle nes jner YeieJeeve ßesÙeebmeveeLe keâer pevceYetefce
efmebnhegjer-meejveeLe ceW Yeer YeieJeeve keâer efJeMeeue Øeeflecee keâe hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe peveJejer 2005 ceW meevebo mecheVe
ngDee Deewj Debleje&°^erÙe KÙeeefle Øeehle pevceYetefce efmebnhegjer-meejveeLe ceW ieewjJe kesâ meeLe pewvelJe keâe efJekeâefmele ÂMÙe meceepe kesâ yeerÛe
GheefmLele nes mekeâe~
Deeies meved 2010 ceW 9JeW leerLeËkeâj YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer pevceYetefce keâe efJekeâeme keâeÙe& hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee hej
mecheVe ngDee Deewj ØeeÛeerve cebefoj keâer Ssmeer cetueJesoer efpemekeâer mecemle efpeveØeefleceeSb ner ogYee&iÙeMeeueer ueesieeW Éeje Deheùle keâj ueer
ieF& nes, Ssmeer Gme peerCe&-MeerCe&lee keâes Øeehle pevceYetefce keâekebâoer (osJeefjÙee-efvekeâš ieesjKehegj) G.Øe. ceW 9 hegâš Gòegbie efJeMeeue
Øeeflecee keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e keâjkesâ YeJÙe efpevecebefoj Je keâerefle&mlebYe keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~
Fme Øekeâej efveleØeefle ner hetpÙe ceeleepeer meceepe keâes leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW kesâ efJekeâeme keâer ØesjCee Øeoeve keâjleer jnleer nQ Deewj
efvekeâš YeefJe<Ùe ceW ner DevÙe pevceYetefceÙeeW keâe efJekeâeme Yeer mecheVe nesiee, Fme yeele kesâ efueS nce hetCe& DeeMeeefvJele nQ~
(9) Ùegieeefo leerLe& Yetefce hej efJekeâeme keâe keâoce-
Ùegieeefo leerLe&Yetefce, efpemekeâe iegCeieeve lees hejs ner mener, efpemekeâer lejheâ meceepe kesâ efkeâmeer JÙeefòeâlJe Je meeOegDeeW keâe OÙeeve Yeer
veneR ieÙee nes, Ssmeer Ùegie keâer ØeLece leerLe&Yetefce ØeÙeeie-Fueeneyeeo keâe efJekeâeme keâeÙe& nesvee efveef§ele ner hetpÙe ceeleepeer pewmeer ceneve
Âef° keâes Oeejves Jeeueer efJejueer meeefOekeâe ner nes mekeâleer nQ~ Fme Ùegie kesâ ØeLece leerLeËkeâj efpevneWves Fme Ùegie ceW pewveOece& keâe ØeJele&ve
efkeâÙee, Ssmes YeieJeeve ßeer $e+<eYeosJe peer ves ØeÙeeie-Fueeneyeeo ceW oer#ee ueer Leer, ØeÙeeie ceW ner GvneWves Ùegie keâe ØeLece kesâMeueeWÛe
efkeâÙee Lee, ØeÙeeie ceW ner GvnW kesâJeue%eeve ngDee Lee, ØeÙeeie ceW ner Gvekeâe efoJÙe meceJemejCe jÛee ieÙee Lee Deewj ØeÙeeie ceW ner Gvekeâer
megheg$eer yeÇeÿeer Deewj megvojer keâes Ùegie keâer ØeLece DeeefÙe&keâe oer#ee «enCe keâjves keâe meewYeeiÙe Øeehle ngDee Lee, Ssmeer DelÙevle ØeeÛeerve SJeb
ceneve leerLe&Yettefce keâe efJekeâeme hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee hej meved 2001 ceW mecheVe ngDee Deewj ‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe&’ keâe efvecee&Ce keâjkesâ kewâueeMeheJe&le keâer YeJÙe Øeefleke=âefle, meceJemejCe efpevecebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee cebefoj Deeefo yeveeÙes
ieÙes~ hetpÙe ceeleepeer kesâ peerJeve keâe Ùen DeeoMe& efÛebleve meceepe ceW ØelÙeskeâ ßeeJekeâ Deewj meeOegDeeW keâes ØeeÛeerve leerLe&YetefceÙeeW keâer
efmLeefle Deewj efJekeâeme keâer Deesj Âef°heele keâjves kesâ efueS efJeMes<e Øesefjle keâjlee nw~
(10) DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ 62 Je<e& hetCe& keâjves Jeeueer ØeLece meeefOekeâe-
yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR meoer ceW mecemle efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeÙeeW kesâ ceOÙe hetpÙe ceeleepeer Ssmeer ØeLece meeOJeer ngFË,
efpevneWves Deheves cetue DeeefÙe&keâe oer#ee peerJeve keâeue kesâ mJeefCe&ce 50 Je<eeX keâes meJe&ØeLece hetje efkeâÙee~ hetpÙe ceeleepeer ves meved 1934
ceW efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe. ceW pevce efueÙee hegve: meved 1952 ceW ie=nlÙeeie keâjkesâ DeepeerJeve yeÇÿeÛeÙe& ›ele Je mehlece Øeeflecee
kesâ ›ele OeejCe efkeâS, meved 1953 ceW ceneJeerj (jepe.) ceW DeeÛeeÙe& ßeer osMeYet<eCe peer cenejepe mes #egefuuekeâe oer#ee Øeehle keâer Deewj
meved 1956 ceW ceeOeesjepehegje (peÙehegje) jepe. ceW DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe kesâ keâjkeâceueeW mes DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ ›eleeW
keâes OeejCe efkeâÙee~ Dele: meved 2006 ceW Deehekeâer DeeefÙe&keâe oer#ee keâe mJeCe& peÙebleer ceneslmeJe osMe ceW ØeLece yeej efJeMeeue mlej
hej DeeÙeesefpele ngDee, efpemeceW meceepe kesâ meYeer ieCeceevÙe cenevegYeeJeeW leLee npeejeW-npeej ßeæeuegDeeW ves Yeeie ueskeâj ceneve hegCÙe
Deefpe&le efkeâÙee~
Fmeer ëe=bKeuee ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer Deee|Ùekeâe oer#ee kesâ 60 Je<e& Yeer 24 DeØewue 2016
 (19)

keâes ceebieerlegbieer efmeæ#es$e hej heefjhetCe& efkeâS~ Fme DeJemej hej mehlece heóeÛeeÙe& ßeer Deveskeâeblemeeiej peer cenejepe kesâ Ûelege|JeOe mebIe
meeefveOÙe ceW hetpÙe ceeleepeer keâe Deee|Ùekeâe oer#ee <eef<šhete|le meceejesn Yeer ceveeÙee ieÙee~
Fme Øekeâej mes efheefÛÚkeâe keâes OeejCe keâjkesâ 65 Je<e& heefjhetCe& keâjves Jeeueer Jele&ceeve keâer meyemes ØeeÛeerve oeref#ele hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ÛejCeeW ceW MeleMe: veceve~
(11) DeheveeW keâes efmeKeeÙee JewjeiÙe-
ceeB ceesefnveer mes pevce ueskeâj hegve: JewjeiÙe heLe keâer Deesj mJeÙeb keâoce yeÌ{evee Deewj efheâj Deheves meeLe DevÙe Úesšs YeeF&-yenveeW
keâes Yeer cees#eceeie& kesâ efueS Øesefjle keâjkesâ Gvekeâe ØeJesMe JewjeiÙe heLe hej keâjevee, Flevee ner veneR mJeÙeb Deheveer peveveer ceeB keâes Yeer hetJe&
ceW oer ieF& JeÛeveyeælee kesâ meeLe mJeÙeb kesâMeueeWÛe keâjkesâ hetpÙe DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe Éeje DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ mebmkeâejeW
mes mebmkeâeefjle keâjevee Deehekesâ peerJeve keâe cenlJehetCe& DeeoMe& jne nw~
(12) ØelÙeskeâ keâeÙe& keâer ngF& efmeefæ Deewj Øeefmeæer-
hetpÙe ceeleepeer kesâ peerJeve ceW yeves efkeâmeer Yeer Úesšs Ùee yeÌ[s ue#Ùe keâer mechetefle& Fleveer GefÛele Ùeespevee-mebÙeespevee kesâ meeLe
keâeÙe&kegâMeueleehetJe&keâ mecheVe ngF& efkeâ ØelÙeskeâ ue#Ùe keâer efmeefæ keâeÙe& mes hetJe& ner DeJeMÙebYeeJeer efmeæ nes ieF& Deewj meheâueleehetJe&keâ
Gvekesâ nj ue#Ùe DelÙevle Øeefmeefæ keâes Øeehle ngS~ GoenjCeeLe&-pecyetÉerhe %eevepÙeesefle jLe ØeJele&ve, YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJejCe
ßeerefJenej jLe ØeJele&ve, YeieJeeve ceneJeerj pÙeesefle jLe ØeJele&ve, pecyetÉerhe hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe, je°^erÙe kegâueheefle
meccesueve, vÙeeÙeeOeerMe meccesueve, Deveskeâ efMe#eCe-ØeefMe#eCe efMeefJej, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°^erÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe,
Ûeewyeerme keâuheõgce ceneceC[ue efJeOeeve, efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve, efJeÕeMeebefle Deefnbmee meccesueve, efJeefYeVe leerLeeX keâe efvecee&Ce,
meeefnlÙe me=peve Deeefo~
(13) Skeâ met$eerÙe DevegMeemeve-
hetpÙe ceeleepeer keâe Skeâ Deewj cenlJehetCe& DeeoMe& iegCe nQ-DevegMeemeveefØeÙelee~ GvneWves Deheves mechetCe& peerJeve ceW efMe<ÙeeW keâes
meoe DelÙevle mvesn, JeelmeuÙe oskeâj Gvekeâer ÙeesiÙelee keâe hetCe& cetuÙeekebâve efkeâÙee Deewj Deheves DevegMeemeve keâer [esj ceW meYeer keâes yeebOes
jKee~ Fmeer keâejCe mes hetpÙe ceeleepeer keâe mebIe meowJe Skeâmet$eerÙe DevegMeemeve keâer [esj ceW yebOes ngS ceesleer ceeuee keâer lejn Deheveer
DeeYee keâes meoe efyeKesjlee jne nw~
(14) DeodYegle efpevesvõYeefòeâ-
hetpÙe ceeleepeer kesâ ùoÙe ceW JÙeehle efpevesvõ Yeefòeâ keâes Deepe ßeeJekeâ Deewj meeOeg meceepe ceW DelÙevle DeeoMe& mJe™he ceevee
peelee nw~ Gvekesâ heefjCeeceeW keâer Glke=â° YeeJeefJeMegefæ SJeb cegKeceC[ue mes efvekeâuelee mebÙece keâe lespe heie-heie hej hetpÙe ceeleepeer keâer
Deelcee ceW meceeefnle efpevecebefoj, efpeveØeefleceeDeeW Deewj ieg®DeeW kesâ Øeefle DevevÙe ßeæe SJeb mecehe&Ce kesâ mebmkeâejeW keâes ØeoefMe&le keâjlee
nw~ Gvekeâer lÙeeie, lehemÙee, meeOevee SJeb DeodYegle efpevesvõ Yeefòeâ keâe Ùen lespe ner Deeves Jeeues mecemle ßeæeueg YeòeâeW keâes
DeeOÙeeeflcekeâ SJeb ueewefkeâkeâ GVeefle Øeoeve keâjves ceW efJeMes<e Jejoeve mJe™he yeve peelee nw~ efveef§ele ner Ssmeer GppJeue DeelceeDeeW keâe
oMe&ve SJeb Gvekeâer meefVeefOe nceejer Deelcee mes DemebKÙe keâceeX keâer efvepe&je ceW efveefceòe yevelee nesiee~
(15) keâYeer keâesF& oeve ØesjCee veneR oer-
hetpÙe ceeleepeer keâe Ùen Glke=â° DeeoMe& jne efkeâ GvneWves Deheves peerJeve keâeue ceW Ûeens efpeleves Yeer leerLeeX kesâ efvecee&Ce Deeefo keâer
ØesjCee Øeoeve keâer, uesefkeâve keâYeer meceepe kesâ efkeâmeer Yeòeâ keâes mJeÙeb oeve osves kesâ efueS Øesefjle veneR efkeâÙee~ Deeheves pecyetÉerhe efvecee&Ce
kesâ ØeejbYe ceW ner Deheves efMe<Ùe yeÇ. ceesleerÛebo peer mes efueefKele he$e Éeje Ùen efveÙece keâjeÙee Lee efkeâ ‘ceeleepeer! Deehe kesâJeue nceW
jÛevee kesâ efJe<eÙe ceW yeleeSbieer, uesefkeâve keâYeer efkeâmeer keâeÙe& keâer mecheVelee kesâ efueS efkeâmeer mes Yeer oeve kesâ efueS ØesjCee veneR oWieer~’
 (20)

hetpÙe ceeleepeer ves hetJe& ceW ner efMe<ÙeeW keâes keân efoÙee Lee efkeâ Ùeefo ‘Deehe ueesieeW keâer efnccele nesJes, lees keâeÙe& keâes keâjvee, Jejvee keâYeer
cegPes efkeâmeer ßeeJekeâ keâes hewmes kesâ efueS keânves keâer yeele cele keânvee’~ Fme Øekeâej Ùen Gvekeâer lÙeeie-lehemÙee keâe DeodYegle Ûecelkeâej
jne efkeâ Gvekesâ Éeje meesÛes ieÙes ØelÙeskeâ keâeÙe& efveefJe&Ive mecheVe ngS Deewj keâYeer GvnW efkeâmeer Yeòeâ mes oeve nsleg keânves keâer pe™jle veneR
heÌ[er~ Fme efveÙece kesâ efveJe&nve ceW DeJeMÙe ner Gvekesâ efMe<ÙeieCe yeÇ. ceesleerÛebo peer (ceesleermeeiej peer), yeÇ. jJeervõ kegâceej peer
(jJeervõkeâerefle& peer) Je yeÇ. ceeOegjer peer (DeeefÙe&keâe Ûeboveeceleer ceeleepeer) keâe ceneve Ùeesieoeve jne Deewj GvneWves ieg®YeefòeâhetJe&keâ
Deheves keâle&JÙeeW keâe meowJe heeueve keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer keâer nj Ùeespevee keâes meekeâej keâjves ceW nj mebYeJe ØeÙeeme keâjkesâ meheâuelee
Øeoeve keâjeF&~
(16) mebIe mebÛeeueve ceW keâYeer efkeâmeer mebmLee kesâ Oeve keâe GheÙeesie veneR nesves efoÙee-
hetpÙe ceeleepeer kesâ Deveskeâ efveÙeceeW ceW Skeâ Ùen Yeer DeKeC[ efveÙece meowJe mebIe Éeje heeueve efkeâÙee ieÙee efkeâ mebmLeeve ceW
efkeâmeer Yeer Yeòeâ Éeje efoÙes ieÙes oeve keâer jeefMe keâe GheÙeesie mebIe kesâ mebÛeeueve ceW keâYeer veneR efkeâÙee ieÙee~ hetpÙe ceeleepeer kesâ
efveÙeceevegmeej meowJe efkeâmeer ve efkeâmeer mebIe Yeòeâ ßeeJekeâeW Éeje mebIe keâe mebÛeeueve efkeâÙee ieÙee~ uesefkeâve efkeâmeer mebmLeeve keâer keâesF&
jeefMe keâYeer mebIe kesâ mebÛeeueve ceW KeÛe& veneR keâer ieF&~ Fme efveÙece kesâ heeueve ceW mebIemLe efMe<ÙeeW kesâ meeLe ner ceneve ieg®Yeòeâ
ßeeJekeâeW keâe cenveerÙe Ùeesieoeve jnlee nw~
(17) Je=nod Âef°keâesCe-
hetpÙe ceeleepeer ves ÙeLeeMeefòeâ Deheves Oece&metÙe& keâe ØekeâeMe pewve meceepe kesâ Deefleefjòeâ mechetCe& peve meceepe ceW Yeer hewâueeves keâe
Gòece ØeÙeeme efkeâÙee Deewj pewve efÛebleve Oeeje mes pewveslej meeOeg meceepe SJeb YeòeâeW keâes Yeer ØeYeeefJele keâjves ceW Jes meheâue ngFË~
cegKÙe™he mes Fme efoMee ceW Deeheves Yeejle osMe kesâ meyemes yeÌ[s Deveg‰eve kesâ ™he ceW mecheVe nesves Jeeues Øeefle 12 Je<eeaÙe cenekegbâYe
ØeÙeeie-Fueeneyeeo kesâ cesues ceW meved 2001 ceW pewve Je pewveslej meble-cenbleeW keâe mecceevepevekeâ mecevJeÙe mLeeefhele keâjves keâe meheâue
ØeÙeeme efkeâÙee leLee JeneB efJeÕe efnvot heefj<eo Éeje DeeÙeesefpele keâer ieF& veJece Oece& mebmeo ceW Deehekesâ cegKeejefJevo mes ueeKeeW ßeæeuegg
YeòeâeW SJeb mebleeW keâer GheefmLeefle ceW pewveOece& keâe GodIees<e iegbpeeÙeceeve ngDee~ Fmeer Øekeâej nefjÉej kesâ DeOe& cenekegbâYe cesues ceW Deheves
efMe<ÙeeW keâer GheefmLeefle keâjekeâj pewveOece& keâer ØeYeeJevee, YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb YeieJeeve jece keâer pevceYetefce DeÙeesOÙee ceW Deveskeâ
efoiiepe SJeb %eeveer efnvot mebleeW kesâ meeLe pewveOece& keâer heefjÛeÛee& SJeb ØeYeeJevee Je vÙetÙeeke&â (Decesefjkeâe) ceW efJeÕe Meebefle efMeKej
meccesueve ceW Deheves efMe<Ùe yeÇ. jJeervõ kegâceej peer keâes pewve Oecee&ÛeeÙe& kesâ ™he ceW Yespekeâj pewveOece& kesâ efmeæevleeW keâes efJeÕeJÙeeheer peve
meceepe ceW ØeÛeeefjle-Øemeeefjle keâjvee hetpÙe ceeleepeer keâe meJeexheefj DeeoMe& iegCe jne nw~
Ssmes Deveskeâ ceneve DeeoMeeX keâes Deheves JÙeefòeâlJe ceW meceeefnle keâjves Jeeueer hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
kesâ ÛejCeeW ceW Mele-Mele veceve kesâ meeLe Ùener cebieue YeeJevee nw efkeâ hetpÙe ceeleepeer kesâ DeeoMe& melele Fme Oejleer hej Oece& keâer
ØeYeeJevee kesâ meeLe efJeÕe Meebefle, #esce, megefYe#elee, Øesce, keâ®Cee, ceeveJelee Deeefo keâes ØeJeefle&le keâjles jnW~ hegve: Jeboeefce!

B:C: B:C
 (21)

ceneve ieg® keâer ceneve efMe<Ùee

hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer
-yeÇ. kegâ. Fvog pewve (mebIemLe)
heLeYeüefcele oj-oj Yeškeâles peerJe keâe mebyeue nes legce,
DeOÙeelce keâer Deveghece ceCeer, keâefuekeâeue keâer veJepÙeesefle legce~
JewjeiÙe keâer Glke=â<š mJeeefceefve, nes mJeÙeb Fefleneme legce,
ns ceeB ÛejCe lesjs heKee™B, heokeâceue ceW Mele veceve~~
efpeme Øekeâej mecegõ kesâ Yeerlej jlveeW keâer Deheej jeefMe Yejer heÌ[er nw, efpemekeâe ueeYe mecegõleue keâe mheMe& keâj [gyekeâer
ueieeves JeeueeW keâes ner megueYeleÙee efceue heelee nw, Gmeer Øekeâej Fme mebmeej™heer mecegõ kesâ Yeerlej jlve$eÙe™heer efÛebleeceefCe
jlve efJeÅeceeve nQ~ efpemes Deelcemeele keâjves JeeueeW keâes cees#e™heer De#eÙe megKe keâer Øeeefhle menpelee mes nes peeleer nw efpemekesâ
ieewjJe-ieefjceeceÙe GoenjCe nceejs leerLeËkeâj, yeueYeõ Deeefo ceneheg®<e leLee Gvekeâer ›eâce hejcheje ceW DeveskeâeW ceneve
DeeÛeeÙe& Deeefo nQ, efpevneWves pevce-pevceevlej ceW mebefÛele ceneve hegCÙe kesâ heâuemJe™he Deheves peerJeve keâes jlvemJe™he
yevee efueÙee Deewj mebmeej heefjYeüceCe keâes meceehle keâj efueÙee DeLeJee MeerIeÇ keâjWies~
DeeÙe&KeC[ kesâ ieewjJeMeeueer YeejleosMe keâer Sself eneefmekeâ he=‰Yetecf e nceW keâuÙeeCekeâejer ceeie& ØeMemle keâjves Jeeues Gve
YeieJevleeW, ceneheg®<eeW kesâ peerJeve mes heefjueef#ele keâjeleer jner nw efpevekesâ keâejCe Ùen JemegOee meowJe meveeLe nw~ mevle™heer efvece&ue
ØeJeenceeve DeefJejue Oeeje ceW Ûevõieghle, Depegv& e Deewj SkeâueJÙe kesâ meceeve ieg®Yeòeâ, mJeCe&ceÙeer DeeYee mes mebÙegle, me=peveelcekeâ
ceefmle<keâ mes heefjhetCe& hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer keâe veece meowJe mcejCeerÙe jnsiee~
ÛengcB egKeer ØeefleYee mes mecheVe, ceneve ieg® keâer meceefhe&le efMe<Ùee, Deheves JeelmeuÙeceÙeer JÙeJenej mes peveceeveme keâes Deekeâef<e&le
keâj efpeveMeemeve keâer keâerelf e&heleekeâe keâes heânjeles ngS Oece& SJeb efpevemebmke=âefle keâer hejcheje keâes De#egCCe jKeves ceW Dehevee DeleguÙe
Ùeesieoeve osves Jeeueer Gve hejce efJeog<eer ceeleepeer kesâ JÙeefòeâlJe SJeb ke=âeflelJe hej efueKevee ceevees metÙe& keâes hekeâÌ[ves keâe ogmmeenme
DeLeJee meeiej keâer ienjeF& Ùee heJe&le keâer TBÛeeF& ceeheves meÂMe keâeÙe& nw efkeâvleg Gve efoJÙeØeYee kesâ mJeefCe&ce JÙeefòeâlJe keâes ÙeneB
Ûevo MeyoeW ceW Øemlegle keâjves keâe cesje ØeÙeeme cee$e nw-
peerJeve ceW mebmkeâejeW keâer heÌ[leer nw Deefceš Úehe-pewmes hee<eeCe efMeuhekeâej Éeje ieÌ{keâj YeieJeeve, efceóer
kegâcnej Éeje mebmkeâeefjle nes IeÌ[e, mekeâesje Deeefo, ueesne uegnej Éeje lehe-efheškeâj leeuee, Ûeeyeer Deeefo Deewj meesvee megveej
kesâ neLeeW ceW lehekeâj megvoj DeeYet<eCe keâe ™he OeejCe keâj ueslee nw Gmeer Øekeâej kegâ. ceeOegjer veecekeâ Skeâ keâesceuekeâeÙe
yeeefuekeâe hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Deheveer ceeB ceesefnveer osJeer mes megmebmkeâejeW keâes Øeehle keâj pewve
peiele keâe Deveceesue jlve yeve ieFË~
Jemlegle: yeÛÛeeW ceW meefVeefnle MegYe mebmkeâejeW kesâ efJekeâeme keâe GòejoeefÙelJe ceelee-efhelee kesâ mecegefÛele DeeÛejCe SJeb
mebj#eCe hej efveYe&j keâjlee nw keäÙeeWefkeâ leer#Ce «enCeMeefòeâ mes mebÙegle yeeuÙeeJemLee ieerueer efceóer Deewj vece& meesves kesâ meceeve
MeerIeÇ ØeYeeefJele keâjleer nw~ ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer Deueewefkeâkeâ jlveeW keâer Øemetlee ceelee ceesefnveer keâer
heefJe$e kegâef#e mes 12JeeR mebleeve kesâ ™he ceW pÙes<" ke=â<Cee DeceeJemÙee, 18 ceF& 1958 keâer heeJeve efleefLe ceW pevceer keâvÙee
 (22)

ceeOegjer ceelee-efhelee kesâ meeLe-meeLe kegâšgcye, efJeÅeeueÙe Deeefo ceW meYeer keâer mvesnhee$e LeeR~ jeveer ceoeuemee kesâ meceeve Gve
hetpÙee ceelee ceesefnveer mes mebmkeâeefjle, ueIegJeÙe mes ner hegjeCe «ebLeeW keâe efvejvlej mJeeOÙeeÙe keâjves Jeeueer Gme yeeefuekeâe ves
Kesueketâo Jeeueer cee$e 11 Je<e& keâer Gceü ceW yeÇÿeÛeÙe& ›ele ueskeâj Deheveer efJeue#eCe cesOeeMeefòeâ Éeje mJeÙeb keâes MeeŒe-
mJeeOÙeeÙe kesâ efÛebleve ceW ueieekeâj meyekeâes Dee§eÙe&Ûeefkeâle keâj efoÙee~
ØeLece oMe&ve ves peerJeve keâes yevee efoÙee kegâvove-meved 1969 ceW yeeuen" kesâ keâejCe yeÌ[s YeeF& ØekeâeMeÛebo
peer SJeb YeeYeer kesâ meeLe peÙehegj ceW efceues ØeLece oMe&ve ves Fvekesâ peerJeve keâes ner heefjJeefle&le keâj efoÙee~ peewnjer keâer Yeebefle
jlveheejKeer ceeleepeer ves Fvekeâer leer#Ce yegefæ Deewj Øeeke=âle kesâ Megæ GÛÛeejCe keâes osKekeâj, 12 efove ceW ieesccešmeej keâer
34 ieeLeeSb heÌ{ekeâj Gmes kebâ"e«e megvekeâj Gmeer meceÙe Fme nerjs keâes pewveeiece™heer nej ceW peÌ[ves keâe efJeÛeej keâj Ssmee
ùoÙemheMeea GodyeesOeve Øeoeve efkeâÙee efkeâ FvneWves 25 Dekeäštyej 1969, MejohetefCe&cee efleefLe ceW 5 Je<e& keâe yeÇÿeÛeÙe& ›ele
ues efueÙee, hegve: meved 1971 ceW ceeB SJeb YeeF&& kesâ meeLe efÉleerÙe oMe&ve ves Fvekesâ peerJeve keâes Deewj Yeer DeefÉleerÙe yevee efoÙee
Deewj FvneWves 13 Je<e& keâer DeuheeÙeg ceW megiebOeoMeceer keâer heefJe$e efleefLe ceW DeepeerJeve yeÇÿeÛeÙe& ›ele ueskeâj Deheves peerJeve keâes
megiebefOele keâj efueÙee~ kegâceejeJemLee ceW ieg®cegKe mes Øeehle Jen efJeÅee ceevees Gvekesâ peerJeve cebefoj hej keâueMeejesnCe keâjves
nsleg veeRJe keâe helLej meeefyele ngF& Deewj $ewueeskeäÙehetpÙe yeÇÿeÛeÙe& ›ele ueskeâj FvnesWves cee$e Ùen YeeJevee YeeF& efkeâ ceQ YeefJe<Ùe
ceW meye mebIe<eeX keâes Pesuekeâj efveefJe&IveleÙee Deheves ›eleeW keâe heeueve keâ™B Deewj Jen YeeJevee cetle&™he ceW Øekeâš ngF& keäÙeeWefkeâ
keâne Yeer nw-Den&lees Øemeeolees efJeÕeefJeIveMeebefle: meleeb YeJesled~
peve-peve keâer efØeÙe-leer#Ce yegefæmecheVe keâvÙee ceeOegjer ves ueewefkeâkeâ SJeb Oeeefce&keâ efMe#eCe #es$e ceW Deheves ce=ogue
mJeYeeJe Je Deueewefkeâkeâ ØeefleYeeMeefòeâ mes meyekeâe ceve peerleles ngS MeeŒeer, efJeÅeeJeeÛemheefle Deeefo Oeeefce&keâ efMe#eeDeeW keâes
Øeehle efkeâÙee~ ieg® kesâ keâ"esj DevegMeemeve ceW jnkeâj ienve DeOÙeÙeve mes Øeehle %eeve mes Deeiele ØelÙeskeâ efMe<Ùe SJeb Yeòeâ
meowJe Úesšer ceeleepeer kesâ veece mes Øeefmeæ hetpÙe ceeleepeer mes ueeYeeefvJele neslee nw~ hetpÙe ceeleepeer keâe meyemes yeÌ[e
DevegkeâjCeerÙe iegCe nw-Deheveer JeelmeuÙehetCe& JeeCeer Éeje meowJe meecebpemÙe, Øesce, cew$eer keâe mebosMe mebIemLe efMe<ÙeeW SJeb
meceepe keâes Øeoeve keâjvee, pees meJe&Lee DeefYeJeboveerÙe nw~
yeÇÿeÛeÙe& keâer ÂÌ{ Øeeflecee-cenehegjeCe ceW DeeÛeeÙe&ßeer efpevemesve mJeeceer ves keâne nw-‘‘hegCÙes Øemesoeg <f e ve=Ceeb
efkeâefceJeelmÙeue‹eced~’’ ÙetB lees mebmeej ceW mebÙece™heer ceefCe keâer Øeeefhle DelÙevle ogue&Ye nw efheâj Yeer ceneve hegCÙeelceeDeeW keâes
Ùen mebÙeesie efceuelee ner nw~ kegâ. ceeOegjer kesâ hegCÙe mes Gvekeâer oes yenveW, Skeâ YeeF& SJeb mJeÙeb ceeB lÙeeieceeie& keâes Debieerkeâej keâj
Ûegkesâ Les FmeefueS FvnW Fme nsleg pÙeeoe ßece ve keâj mebIe ceW jnkeâj DeOÙeÙeve keâe meewYeeiÙe menpe ner Øeehle nes ieÙee Deewj
ueewekf eâkeâ DeOÙeÙeve ceWs neF&mketâue keâer hejer#ee ØeLece ßesCeer ceW GòeerCe& keâjves kesâ meeLe-meeLe hetpÙe ceeleepeer kesâ DeeMeerJee&o mes
FvneWves keâef"ve heefjßecehetJe&keâ MeeŒeer kesâ leerveeW KeC[eW keâer hejer#ee cee$e 3 ceen keâer heÌ{eF& ceW keâjkesâ GòeerCe& keâj meyekeâes
Dee§eÙe&Ûeefkeâle keâj efoÙee~ meeLe ner ie=nmLe Oece& ceW mebueive YeeF&-yenveeW Éeje efJeJeen nsleg efkeâÙes ieÙes ØeÙeemeeW keâes ÂÌ{lee mes
"gkeâjekeâj ieg® keâer Ú$eÚeÙee ceW jnkeâj cees#eheLe keâe heefLekeâ yevevee mJeerkeâej efkeâÙee~
DeespemJeer JeeCeer-efpemekeâer DeeBKeeW ceW JeelmeuÙe nes Gmes hetjer ogefveÙee DeÛÚer ueieleer nw hej efpemekeâer JeeCeer ceW
ceeOegÙe& nes Jen meejer ogefveÙee keâes DeÛÚe ueielee nw~ efpe£e hej mejmJeleer keâe Jeeme nesves mes mebÙecehetJe&keâ yeesueer ieF& JeeCeer
meJe&$e Øesce, Øeefle‰e Deewj meodYeeJe keâes yeÌ{eleer nw~ Jemlegle: ueeskeâ ceW JeeCeer keâe DelÙevle cenòJehetCe& mLeeve nw~ efJeÕe ceW
 (23)

meble-ceneheg®<eeW keâer efoKeleer ëe=BKeuee JeeCeer keâe ner Ghekeâej nw~ mevleeW keâer Gmeer ßesCeer ceW hetpÙe Ûeboveeceleer ceeleepeer Yeer
Skeâ Ssmee Devet"e JÙeefòeâlJe nQ, efpevekesâ cegKe mes efvekeâueer Deeieceesòeâ, mecemeeceefÙekeâ DeespemJeer JeeCeer, ØeYeeJekeâ Je
ùoÙemheMeea ceeefce&keâ GodyeesOeve, mJejefÛele megceOegj Yepeve yeeue, Je=æ, ÙegJee leerveeW ner heerefÌ{ÙeeW keâes yejyeme Deheveer Deesj
Deeke=â<š keâjles nQ Deewj ØelÙeskeâ ßeeslee keâes efpevemebmke=âefle SJeb ieg®hejcheje kesâ Øeefle efÛebleve SJeb ùoÙebiece keâjves keâes efJeJeMe
keâj osles nQ~ hetpÙe ceeleepeer kesâ mebIe ceW Deeieceve mes ueskeâj Deepe lekeâ DeeÙeesefpele ØelÙeskeâ efMeefJej, mesefceveej, mebiees‰er,
Øeefle‰e ceneslmeJe Deeefo ceW Deehekeâer JeeCeer kesâ DecetuÙe Ùeesieoeve mes, hetpee efJeOeeve ceW Deehekeâer mJejuenjer SJeb efMeefJej
Deeefo kesâ ceeOÙece mes Deehekeâer Skeâ DeefJemcejCeerÙe Úehe peveceeveme hej heÌ[er nw~ ieg® Devegkeâchee mes Úesšer meer Gceü mes ner
ueesieeW ves Deehekeâe efJeÉeved-›eeflekeâ kesâ ™he ceW efJeMes<e cetuÙeebkeâve efkeâÙee nw~
DeeMeg keâefJeefÙe$eer-uesKeve, ieeÙeve, keâefJelJe ØeefleYee SJeb ceOegj mJej kesâ meeLe-meeLe ÛelegjvegÙeesieeW keâe
leuemheMeea %eeve nesvee efJejues ner ueesieeW ceW heeÙee peelee nw~ ÛengBcegKeer ØeefleYee keâer Oeveer hetpÙe ceeleepeer ceW yeeuÙeeJemLee mes
ner Øeehle Fme ceewefuekeâ iegCe kesâ keâejCe lelkeâeue meceÙeevegmeej jefÛele ØelÙeskeâ keâeJÙe Oece&, oMe&ve, Fefleneme Deewj
DeOÙeelce mes meceefvJele ØesjCeemheo jnlee nw~ oMe&veerÙe levceÙelee kesâ meeLe jefÛele Fvekeâer ØelÙeskeâ jÛevee mejue, mejme,
ieecYeerÙe&hetCe&, meeefneflÙekeâ meew‰Je mes Yejhetj pewve meeefnlÙe keâer Deveceesue efveefOe nw~ efnvoer Yee<ee kesâ Deefleefjòeâ mebmke=âle,
Øeeke=âle, DebiesÇpeer, iegpejeleer, ceje"er Yee<ee keâer Deehe efmeænmle uesefKekeâe nQ~ ueewefkeâkeâ DeOÙeÙeve kesâ meceÙe ueIegJeÙe ceW ner
jefÛele GheueyOe keâefleheÙe jÛeveeSB Fvekeâer efJeue#eCe ØeefleYee keâe heefjÛeÙe mJeÙecesJe keâjJeeleer nQ~
DeLe&ieecYeerÙe& mes heefjhetCe& ieÅe uesKeve-Our Sacred books are our light-houses erected in
the great sea of time. Jemlegle: DeelceesVeefle kesâ ceeie& ceW megmeeefnlÙe keâe cenlJehetCe& mLeeve nw~ meeefnlÙe keâer efJeOeeDeeW
ceW ienve efÛevleve-ceveve Éeje Deheveer ke=âefleÙeeW mes efpeveJeeCeer ceeB keâer mesJee keâjves Jeeueer hetpÙe Ûeboveeceleer ceeleepeer keâe
veece Yeer ÙegieeW-ÙegieeW lekeâ efÛejmcejCeerÙe jnsiee keäÙeeWefkeâ keâeJÙe uesKeve kesâ meeLe ieÅeuesKeve kesâ #es$e ceW Deheveer meMeòeâ
uesKeveer mes Deeheves DeefJemcejCeerÙe Ùeesieoeve efoÙee nw, efpeveceW meJeexheefj nw-hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
ke=âle <ešdKeC[eiece «ebLe keâer mJeleb$e mebbmke=âle šerkeâe ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’ keâe efnvoer DevegJeeo~ Ùen ke=âefle Ssefleneefmekeâ
Oejesnj kesâ meeLe-meeLe vetleve heerÌ{er kesâ efueS efmeæevle «ebLe keâe meej mecePeves ceW Devet"er ke=âefle efmeæ nesieer~ peerJeve kesâ
ØelÙeskeâ #eCe keâe meogheÙeesie keâjles ngS Fvekeâe me=peveelcekeâ ceefmle<keâ Oece&ØeYeeJevee kesâ veÙes-veÙes DeeÙeeceeW keâes ÙeLeeLe&
™he osles ngS meowJe he"ve-hee"ve, uesKeve Deeefo ceW oòeefÛeòe jnlee nw efpemekeâe Øeefleheâue Gvekesâ Éeje jefÛele 200 ueIeg
SJeb Je=nled hegmlekeWâ nQ~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee mes ØekeâeefMele ÛelegjvegÙeesieeW keâe leuemheMeea %eeve Øeoeve
keâjves Jeeueer mecÙei%eeve ceeefmekeâ heef$ekeâe kesâ mecheeove ceW Deehekeâe hetCe& menÙeesie jnlee nw~
Jemlegle: meeefneflÙekeâ #es$e ceW pewveOece& kesâ efJehegue SJeb keâef"ve meeefnlÙe keâes mejue, heefjceeefpe&le SJeb meew‰JehetCe&
Yee<eeMewueer ceW Øemlegle keâj meeefnlÙe keâer mesJee nsleg Ssmeer ieefjceeceÙeer JÙeefòeâlJe meowJe DeefYeJeboveerÙe jnWieer~
ceeOegjer mes yeveeR ‘DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer’-DeeÛeeÙe& hetpÙeheeo mJeeceer ves YeJÙe peerJeeW kesâ efueS keâne-
hejesheke=âefleceglme=pÙe mJeeshekeâejhejes YeJe ‘‘DeLee&led hejeshekeâej keâer Dehes#ee mJeeshekeâej ceW ueievee efnlekeâj nw~ hejeshekeâej
keâer YeeJevee kesâ efJekeâeme nsleg efMe#ee Deewj mJeeshekeâej nsleg oer#ee DeeJeMÙekeâ nw~ yeeuÙekeâeue mes JewjeiÙeesvcegKe YeJÙeelceeDeeW
keâer mebKÙee veieCÙe ner nw~ efkeâmeer YeJÙeelcee kesâ peerJeve ceW oer#ee keâe heeJeve Øemebie efkeâmeer Jejoeve mes keâce veneR nw, Jen
 (24)

hejce heo keâer Deesj ues peeves Jeeuee DemeeOeejCe keâoce nw, Gmeer DemeeOeejCe keâoce keâes yeÌ{ekeâj yeÇ. kegâ. ceeOegjer ves oes
Øeeflecee, hegve: meele Øeeflecee ueskeâj hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes DeeÙeesepf ele ØelÙeskeâ efMe#eelcekeâ, me=peveelcekeâ, efvecee&Ceelcekeâ
SJeb Oece&ØeYeeJeveelcekeâ keâeÙeeX ceW ieg®Yeefòeâ keâer efJeMes<e YeeJeveeveg™he GvnW meheâuelee kesâ meeLe GÛÛe efMeKej hej hengÛB eeves ceW
cenòJehetCe& Yetecf ekeâe efveYeeF& nw~ hegve: 18 Je<eeX lekeâ osJe-MeeŒe-ieg® keâer DekeâešŸe Yeefòeâ keâj DeelcekeâuÙeeCe kesâ heLe hej
melele DeejesnCe keâjles ngS heeJeve leerLe& nefmleveehegj keâer Oeje hej 13 Deiemle 1989, ßeeJeCe Megkeäuee iÙeejme efleefLe ceW
DeeefÙe&keâe oer#ee «enCe keâj Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebelf emeeiej peer cenejepe keâer megjefYele lÙeeieceÙeer yeefieÙee keâes megJeeefmele
keâjves ceW Dehevee mechetCe& peerJeve meceefhe&le keâj efoÙee Deewj ceOegjlee kesâ meeLe-meeLe MeerleueleehetCe& iegCeeW mes meceeefJe°
‘‘Ûeboveeceleer’’ veece keâes meeLe&keâ keâjles ngS Deheves efoJÙe Ûevoveece=le mes efJeÕe keâes megJeeefmele keâj efoÙee nw~
peve-peve ceW peieeF& veJeÛeslevee-‘‘JemegOewJe kegâšgcyekeâced’’ keâer metefòeâ keâes ÛeefjleeLe& keâjleer hetpÙe ceeleepeer cee$e
yeÌ[s-yeÌ[s GÅeesieheefle, vesleeDeeW Ùee ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâeefjÙeeW keâes ner mecyeesefOele veneR keâjleer nQb Jejved Gvekeâer Âef° ceW lees
meYeer ØeeCeer keâes DeelcekeâuÙeeCe keâjves keâe DeefOekeâej nw~ hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ meeLe oeref#ele
DeJemLee ceW 30 Je<eeX ceW ngF& npeejeW efkeâceer. keâer heoÙee$ee kesâ meeLe Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe peneB ueesieeW ves Deehemes pewveeiece
keâe leuemheMeea %eeve Øeehle efkeâÙee nw JeneR heoefJenej kesâ ceOÙe DeveskeâeW pewveslej yebOegDeeW ves Meekeâenej, meoeÛeej Je peerJeve
efvecee&Ce keâer ØesjCee Øeehle keâj JÙemeveeW kesâ lÙeeie Éeje Deheves peerJeve keâe GlLeeve efkeâÙee nw~
Dee<e& hejcheje nsleg meceefhe&le SJeb mepeie JÙeefòeâlJe-‘‘le SJe keâerefle&lee: efMe<Ùee, Ùes iegJee&%eevegJeefle&ve:~’’
ieg®Dee%eevegJeleea ner efMe<Ùe keânueeles nQ~ Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer hejcheje ceW meowJe
Dee<e&ceeie& keâes Dehevee meJe&mJe ceeveves Jeeueer mejmJeleermJe™hee, ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes Øeehle Dee<e&ceeieea
%eeve keâes ner Dehevee ØeeCe ceevekeâj ieg™ hejchejeiele mLeeefhele jerefleÙeeW, hejchejeDeeW kesâ Devegheeueve ceW efveceive hetpÙe
Ûeboveeceleer ceeleepeer keâes Deeves Jeeues ØelÙeskeâ Yeòeâ, ßeeJekeâ Je efMe<Ùeeefo ceW ieg® hejcheje kesâ mebmkeâej [eueves ceW efJeMes<e
Deeuneo neslee nw~ Deeiece, leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW, Deheveer mebmke=âefle SJeb DevÙe leerLeeX kesâ mebj#eCe nsleg Deehe meowJe
keâefšyeæ nQ Deewj ØeeCeØeCe mes Gmekeâer j#ee keâer efMe#ee meYeer keâes Øeoeve keâjleer nQ~
DevegkeâjCeerÙe DeeoMe&-Deeieceesòeâ ÛeÙee&, Ûeeefjef$ekeâ ÂÌ{lee, keâòe&JÙeefve‰lee mes ieg® keâer cenevelee keâe menpe
heefj%eeve keâjeves Jeeueer Deueewefkeâkeâ ØeefleYeeDeeW mes mecheVe nessles ngS Yeer efvejefYeceeve, KÙeeefle, ueeYe, hetpee mes otj hetpÙe
Ûeboveeceleer ceeleepeer efkebâefÛeled ÙeesiÙelee Øeeefhle mes mJeÙeb keâes ieg® mes cenòej mecePeves Jeeues, KÙeeefle-ueeYe, hetpee ceW heÌ[ves
Jeeues efMe<ÙeeW kesâ efueS DevegkeâjCeerÙe GoenjCe nQ~ Jes mJeÙeb ieg®Yeefòeâ kesâ heefjheeueve ceW hetCe&le: mepeie jnles ngS meowJe
mebIemLe efMe<Ùe-efMe<ÙeeDeeW DeLeJee YeòeâeW keâes ieg® DevegMeemeve SJeb mecehe&Ce keâer DecetuÙe efMe#ee Øeoeve keâjleer nQ~ Jemlegle:
meecebpemÙe, Øesce, cew$eer, ØemeVelee Je peerJeve kesâ ØelÙeskeâ #eCe kesâ meogheÙeesie keâe met$e Deehemes Øeehle keâj ØelÙeskeâ ØeeCeer
Deheves peerJeve keâes mecegVele yevee mekeâlee nw~
Øe%eeßeceCeer, heerSÛe.[er. Deeefo Deveskeâ GheeefOeÙeeW mes Deuebke=âle-JewYeJe, efJeveÙe, efJeÅee, efJeJeskeâ, efvece&ue
ÙeMe, yegefæ Deewj mecheefòe Deeefo ieg®Yeefòeâ mes mJeÙecesJe Øeehle nes peeles nQ~ Deehekeâer mecehe&Ce YeeJevee, efve:mJeeLe& mesJee SJeb
ÙeesiÙelee, ØeKej cesOeeMeefòeâ, ieg® Dee%ee keâe DevegMeemevehetJe&keâ melele heeueve, efvejefYeceevelee Deeefo iegCeeW keâes osKeles ngS
hetpÙe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW DeeÙeesefpele 24 keâuheõgceceneceC[ue efJeOeeve kesâ efJeješ DeeÙeespeve
 (25)

kesâ meceeheve DeJemej hej Deehekeâes ‘‘Øe%eeßeceCeer’’ keâer GheeefOe mes Deuebke=âle efkeâÙee~ hegve: meceÙe-meceÙe hej Deehekeâes
‘‘ceÙee&oe efMe<Ùeesòecee’’ ‘‘iegCejlve’’, ‘‘Dee<e&ceeie&mebjef#ekeâe’’, ‘‘efoJÙepÙeesefle’’, ‘‘jlve$eÙehetCee&’’, ‘‘meæce&ØeYeeefJekeâe’’,
‘‘DeeefÙe&keâejlve’’, ‘‘Oece&efJe%eeve pÙeesefle hegbpe’’, ‘‘keâefJeùoÙee’’ Deeefo Deveskeâeveskeâ GheeefOeÙeeW mes Deuebke=âle efkeâÙee ieÙee~
meved 2012 ceW ‘‘leerLeËkeâj ceneJeerj efJeÕeefJeÅeeueÙe, cegjeoeyeeo (G.Øe.) Éeje heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe Øeoeve keâer
ieF& hejvleg Fve meyemes efveefue&hle hetpÙe ceeleepeer kesâ efueS ieg®Øeoòe DeeefÙe&keâe heoJeer keâer Øeeefhle SJeb Gvekeâe JeelmeuÙehetCe&
efoMeeefveoxMeve ner meJeexheefj nw~
Jemlegle: Ssmes efvemhe=ner efMe<Ùe efJejues ner nesles nQ pees Øeefle#eCe efpevemebmke=âefle, leerLe&mebj#eCe, efpeveJeeCeer mesJee Deewj
ieg®Yeefòeâ ceW mebueive jnles nQ, Ssmes efMe<ÙeeW keâe efpelevee Yeer ieewjJe Deewj mecceeve efkeâÙee peeÙes keâce nw~
Decej jnsieer Fme Oejleer hej lesjer ieewjJe ieeLee-OÙesÙe keâer efmeefæ meoe Skeâe«elee, meenme Deewj mecehe&Ce kesâ meeLe
keâ"esj ßece keâer ner Øeefleef›eâÙee nw~ Deepe mechetCe& osMe ceW Fme yeele keâer Øeefmeefæ nw efkeâ hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
efpeme keâeÙe& keâes neLe ceW uesleer nQ, Gmekeâer mechetCe&lee ceW jlve$eÙe ef$eJesCeer (het. Ûeboveeceleer ceeleepeer, meceeefOemLe hetpÙe heer"eOeerMe
#eguuekeâ ßeer ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerelf e& mJeeceerpeer) keâe efJeMes<e Ùeesieoeve jne
nw~ efpevneWves hetpÙe ceeleepeer kesâ megÂ{Ì ØekeâeMemlebYe yevekeâj ieg® Dee%ee keâes ner peerJeve keâe OÙesÙe yeveeÙee nw~
FveceW hetpÙe Ûeboveeceleer ceelepeeer Éeje efoÙes ieÙes peerJeve efvecee&CeesheÙeesieer GheosMeece=le, Gvekeâe meeceeefpekeâ SJeb
meeefneflÙekeâ DeJeoeve, ÙegJee heerÌ{er keâes Oece& ceW ueieeves keâe Glkeâš ØeÙeeme, pewve FvmeeFkeäueesheeref[Ùee kesâ ceeOÙece mes
efnvoer-Deb«espeer Yee<ee ceW pewveOece& kesâ hejÛece keâes osMe-efJeosMe ceW heânjeves keâer Glke=â° YeeJevee FlÙeeefo iegCeeW kesâ keâejCe
Ùen Oeje meowJe Gvekesâ ÛejCeejefJevo keâe Øe#eeueve keâj Gvekeâer ieewjJeieeLee ieeleer jnsieer~
Oetue keâes Ûebove yevee os Gme ieg™ keâes veceve-efmeæ hejces‰er lekeâ hengBÛeeves Jeeues DenËle osJe kesâ meceeve
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer MeejoemJe™hee ieg® kesâ meeefVeOÙe Je efMe<ÙelJe keâe hegCÙeieeceer megÙeesie
Øeoeve keâjves Jeeueer hetpÙe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer kesâ cesjs peerJeve hej Deefceš Ghekeâej nQ~ YeJÙe ØeeefCeÙeeW keâes cees#eceeie&
ceW ueieeves Jeeueer, GVele YeefJe<Ùe keâer efvecee&$eer, nce pewmeer yeeefuekeâeDeeW kesâ efueS DeeoMe& ÚefJe, ØesjCeeœeesle hetpÙe ceeleepeer
kesâ efMe<ÙelJe keâes Øeehle keâj cesje peerJeve OevÙe nes ieÙee~ Deheves Demeerce JeelmeuÙe mes Fleves yeÌ[s mebIe keâe kegâMeue mebÛeeueve
keâjves Jeeueer, hejce mesJeeYeeJeer ceeleepeer kesâ ÛejCe meeefVeOÙe ceW jnkeâj efkeâmeer Yeer efjòeâlee keâe DevegYeJe ve neskeâj Deefheleg
ieewjJe ner neslee nw, Jes meowJe Ùener ØesjCee osleer nQ-
Life is a Gift-Accept it, Life is a Love-Enjoy it,
Life is a Challange-Meet it, Life is a Straggle-Fight it,
Life is a Tragedy-Face it, Life is a Duty-Perform it.
Deble ceW mevlekeâeJÙe hejcheje ceW je°^erÙe mlej hej KÙeeefle Øeehle, Deheves efnle-efcele-efØeÙe JeÛeveece=le mes pevekeâuÙeeCe
ceW efvejle, meeOevee keâer GÛÛelece meerefÌ{ÙeeW ceW melele DeejesnCejle, cenevelece iegCeeW keâer Oeejkeâ jlve$eÙemJe™hee hetpÙe
ceeleepeer keâe Jejonmle cegefòeâ Øeeefhle lekeâ meowJe cegPe hej yevee jns Deewj ØelÙeskeâ YeJe ceW meebmeeefjkeâ efJe<eÙe YeesieeW mes Thej
G"keâj jlve$eÙe™heer iebiee ceW DeJeieenve keâjeves ceW, pewvesÕejer oer#ee keâer Øeeefhle ceW, mebmeej mebleefle Úsove ceW menkeâejer yeves
Fmeer GVele YeeJevee kesâ meeLe Ssmeer ieefjceeceÙeer JÙeefòeâlJe kesâ heeJeve ÛejCeÙegieue ceW keâesefš-keâesefšMe: veceve~
 (26)

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjÛeÙe

-peerJeve ØekeâeMe pewve (ØeyebOe mecheeokeâ)
F&meJeer meved 1972 ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer ØesjCee mes mLeeefhele Gòeâ
mebmLee kesâ Éeje pecyetÉerhe jÛevee kesâ efvecee&Ce nsleg cesj" (G.Øe.) kesâ Ssefleneefmekeâ leerLe& nefmleveehegj ceW veefMeÙee ceeie& hej
pegueeF& 1974 ceW Skeâ Yetefce ›eâÙe keâer ieF&, peneB meJe&ØeLece 24JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer DeJeieenvee
ØeceeCe meele neLe (meJee ome hegâš) TBÛeer Ke[dieemeve Øeeflecee efJejepeceeve keâjves nsleg heâjJejer 1975 ceW Skeâ ueIegkeâeÙe
efpeveeueÙe keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee, pees meved 1990 ceW Skeâ DeveesKes ‘keâceue cebefoj’ kesâ ™he ceW efveefce&le ngDee nw~ ÙeneB
efJejepeceeve keâuheJe=#e YeieJeeve ceneJeerj mes Ùen DeefleMeÙe #es$e efvejblej Øeieefle heLe hej De«emej neslee ngDee efvelÙe veÙes
efvecee&CeeW kesâ Éeje mebmeej ceW DeefÉleerÙe heÙe&šve mLeue kesâ ™he ceW Øeefmeæ ngDee nw~ Fme Øeeflecee kesâ oMe&ve keâjkesâ YeòeâieCe
Deheveer ceveeskeâeceveeSB hetCe& keâjles nQ~
pecyetÉerhe efvecee&Ce keâe ØeLece ÛejCe-pegueeF& meved 1974 cesW jKeer ieF& veeRJe kesâ DeeOeej hej pecyetÉerhe kesâ
yeerÛeeWyeerÛe ceW meJe&ØeLece Deeiece JeefCe&le megces®heJe&le (101 hegâš TBÛee) keâe efvecee&Ce DeØewue meved 1979 ceW SJeb meved
1985 ceW pecyetÉerhe jÛevee keâe efvecee&Ce hetCe& ngDee~ meesuen efpevecebefojeW mes meceefvJele Gme megces®heJe&le kesâ Deboj mes
efveefce&le 136 meerefÌ{ÙeeW mes ÛeÌ{keâj ßeæeueg Yeòeâ mecemle YeieJevleeW kesâ oMe&ve keâjkesâ peye meyemes Thej heeC[gkeâefMeuee kesâ
efvekeâš hengBÛeles nQ, lees veerÛes pecyetÉerhe jÛevee kesâ meYeer veoer, heJe&le, cebefoj, GheJeve Deeefo ÂMÙeeW kesâ meeLe-meeLe
nefmleveehegj kesâ Deemeheeme kesâ megotjJeleea «eeceeW keâe Yeer Øeeke=âeflekeâ meeQoÙe& osKekeâj hetâues veneR meceeles nQ~
Ùee$eer megefJeOee-nefmleveehegj leerLe& ceW pecyetÉerhe mLeue kesâ hetjs heefjmej ceW mebmLeeve Éeje keâeÙee&ueÙe keâe
meef›eâÙe mebÛeeueve efkeâÙee peelee nw~ JeneB Ùeeef$eÙeeW kesâ "njves nsleg DeeOegefvekeâ megefJeOeeÙegòeâ 200 keâcejs, 50 mes
DeefOekeâ [eruekeäme heäuewš SJeb DeveskeâeW iesmš neGme (yebieues) yeves ngS nQ~ Fmekesâ meeLe ner ÙeneB megvoj YeespeveeueÙe
nw peneB Ùeeef$eÙeeW keâes megefJeOeehetJe&keâ Megæ Yeespeve Øeehle neslee nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ 2 efkeâceer. otj nefmleveehegj mesvš^ue
šeGve ceW mejkeâejer Demheleeue, [ekeâKeevee, yeepeej, Fbšjkeâeuespe leLee DevÙe efMe#eCe mebmLeeSB Deeefo meYeer DeeJeMÙekeâ
megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
nefmleveehegj kewâmes hengBÛes ?-Yeejle keâer jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeâceer. heef§eceer GòejØeosMe ceW efpeuee-cesj"
mes 40 efkeâceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kesâ efueS Debleje&pÙeer yeme Deñs DeLeJee Deevebo
efJenej yeme Deñs mes GòejØeosMe jes[Jespe leLee [er.šer.meer. yemeeW keâer efvejblej mesJee GheueyOe nw~ cesj" mes Yeer Øeefle DeeOes
Iebšs kesâ Deblejeue mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj hengBÛeves nsleg jes[Jespe keâer yemeW megueYelee kesâ meeLe GheueyOe jnleer nQ~
‘pecyetÉerhe’ kesâ veece mes Ùes yemeW Ûeueleer nQ pees meerOes pecyetÉerhe kesâ meeceves ner ®keâleer nQ Deewj pecyetÉerhe mes ner cesj",
efouueer, eflepeeje Deeefo Ùee$ee nsleg yemeW GheueyOe jnleer nQ~ efouueer Deewj cesj" kesâ yeerÛe jsue mesJee Yeer nw~ osMe-efJeosMe kesâ
Ùee$eerieCe nefmleveehegj heOeejkeâj Fme Oejleer keâe mJeie& ceeveer peeves Jeeueer ‘pecyetÉerhe jÛevee’ kesâ oMe&ve keâjW Deewj ceeveefmekeâ
Meebefle keâe DevegYeJe keâjles ngS ceveJeebefÚle heâue Øeehle keâjW, Ùener cebieuekeâecevee nw~
B:C: B:C
 (27)

Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLecee}e kesâ menÙeesieer

efMejesceefCe mebj#ekeâ
1. ßeerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. ßeer heÇsceÛevoÇ pewve, lelheg$e heÇoerhe kegâceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. ßeerceleer megceve pewve Oe.he. ßeer efoeqiJepeÙe eEmen pewve, Fboewj~
3. ßeer ceneJeerj heÇmeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkeämešsvMeve, veF& efouueer~
4. ßeer censvõ heeue njsvõ kegâceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. ßeerceleer ceesnveer pewve Oe.he. ßeer megveer} pewve, heÇerle efJenej, efouueer~
6. ßeer osJesvoÇ kegâceej pewve (Oee™nsÌ[e Jee}s) iegÌ[ieeBJe (nefj.)~
7. ßeerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeÛebo pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesvõ kegâceej pewve, Yeesheeue (ce.Øe.)~
9. ßeerceleer mebieerlee pewve Oe.he. ßeer mebpeerJe kegâceej pewve, Mesjkeâesš (efyepeveewj) G.Øe.~
10. ßeer Deefveue kegâceej pewve, oefjÙeeiebpe, efouueer~
11. ßeer yeer.[er. ceoveeFkeâ, cegcyeF&~
12. ßeer Oevekegâceej pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer~
13. ßeer efpelesvõ kegâceej pewve SJeb ßeerceleer megveerlee pewve keâesšefÌ[Ùee, heäueesefj[e, Ùet.Sme.S.~
14. ßeerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. ßeer DeesceØekeâeMe pewve, mJeeefuekeâ veiej, nefjÉej (GòejeKeb[)~
15. ßeer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e ßeerceleer Deveerlee pewve Oe.he. ßeer cetueÛebo pewve heešveer, efomehegj
(keâece™he) Deemeece~
16. ßeerceleer Deefpele kegâceejer pewve Oe.he. ßeer censvõ kegâceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeÙemesve) ce.Øe.~
17. ßeer veeefYekegâceej pewve, pewve yegkeâ ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kesâ heerÚ,s keâvee@š huesme, veF& efouueer~
18. ßeerceleer Deejleer pewve Oe.he. ßeer ØekeâeMeÛebo pewve ‘MeerMes Jeeues’, Fueeneyeeo (G.Øe.)
19. mJe. ßeer ieermegueeue peer-DeeÙeÛegkeâer mes"er «eece cesÌ[leejes[ (veeieewj) keâer mce=efle ceW Éeje ßeer Ûecheeueeue, yegæjepe,
Meebefleueeue heew$e jepesvõ heheew$e YeJÙe mes"er, FÛeuekeâjbpeer (keâesunehegj) cene.
hejce mebj#ekeâ
1. ßeer ceeBieer}e} yeeyet}e} heneÌ[s, nwojeyeeo (DeevOeÇ heÇosMe)~
2. [e@. heÇkeâeMeÛevoÇ pewve, 792 efJeJeskeâevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.heÇ.)~
3. ßeer megcele heÇkeâeMe pewve, ieppet keâšje, Meenoje, efouueer~
4. ßeer megveer} kegâceej pewve, Éeje-megveer} šwkeämešeF&ume, mejOevee (cesj") G.heÇ.~
5. ßeer heÇkeâeMe Ûebo Decees}keâ Ûebo pewve meje&Heâ, meveeJeo (ce.heÇ.)~
6. ßeer heÇÅegcve kegâceej peJesjer, jeskeâefÌ[Ùee}sve, yeesjerJe}er (Jesmš) cegbyeF&~
 (28)

7. ßeerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. ßeer keâevleer heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. ßeerceleer G<ee pewve Oe.he. ßeer efJece} heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. ßeer Deevevo heÇkeâeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. ßeerceleer meefjlee pewve Oe.he. ßeer jepekegâceej pewve, efkeâoJeF& veiej, keâevehegj~
11. mJe. ßeerceleer kewâ}eMeJeleer Oe.he. ßeer kewâ}eMe Ûevõ pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. ßeer Yeevesvõ kegâceej pewve, Éeje-ßeer efJeÅee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peÙehegj~
13. ßeer heÇoerhe kegâceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.heÇ.)~
14. ßeer megjsMeÛebo heJeve kegâceej pewve, yeejeyebkeâer (G.Øe.)~
15. ßeer veLeceue heejmeceue pewve, keâuekeâòee-7~
16. ßeerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. ßeer keâceueÛebo pewve, meveeJeo (ce.Øe.)~
17. ßeer ™heÛebo pewve keâšeefjÙee, efouueer~
18. ßeer DeeMeg pewve, keâeuekeâe peer, veF& efouueer
19. ßeer ØeÅegcve kegâceej pewve Úesšer mee., Decej Ûebo pewve meje&heâ, ueKeveT (G.Øe.)
20. ßeerceleer MeefMe pewve Oe.he. ßeer efovesMeÛebo pewve, efMeJeeefuekeâ veiej, nefjÉej (GòejeKeb[)~
21. mJe. megMeeruee osJeer-mJe. S[Jeeskesâš pecceveueeue, mebIeheefle Øeceeso-meew. megveerlee, kegâ. Debpeueer, $e+<eYe, ceveespe
keâemeueerJeeue pewve, Deewjbieeyeeo (cene.)
22. [e@. heVeeueeue-meew. kegâcekegâceosJeer, mebpeÙe-meew. Debpeueer, DepeÙe-meew. efjæer, kegâ. yeÇeÿeer heeheÌ[erJeeue, hew"Ce-
Deewjbieeyeeo, efJepeÙe-meew. ceeOegjer, ØeMeevle-meew. keâesceue, efÛe. ÙegJece heeheÌ[erJeeue, hew"Ce-Deewjbieeyeeo (cene.)

ØekeâeMeve menÙeesie
Fme «ebLe kesâ ØekeâeMeve ceW mJe. ßeerceleer mejespe
pewve keâer hegCÙe mce=efle ceW Gvekesâ heefle Fbpeer.
ßeer Oece&Jeerj pewve (mesJeeefveJe=òe ØecegKe DeefYeÙeblee-
ueKeveT) keâe menÙeesie Øeehle ngDee nw Dele:
mebmLeeve Éeje ßeer Oece&Jeerj peer kesâ ceve ceW JÙeehle
%eeveØeYeeJevee Deewj Oece&ØeYeeJevee keâer YeeJeveeDeeW
keâe mecceeve keâjles ngS nce Gvekesâ Øeefle yengle-
yengle DeeYeej SJeb OevÙeJeeo %eeefhele keâjles nQ~
-mecheeokeâ
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee (1)

Cecees DeefjnbleeCeb
Cecees efmeæeCeb
Cecees DeeFefjÙeeCeb
Cecees GJepPeeÙeeCeb
Cecees ueesS meJJemeentCeb
(2) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-1
ßeeJekeâ Oece&
(1)
ceeveJecee$e kesâ keâuÙeeCekeâejer De<š cetueiegCe
De°cetueiegCe
(ßeeJekeâ mebmkeâej)
cetueiegCe keäÙee nw?-efpeme Øekeâej cetue (veeRJe) kesâ efyevee cekeâeve veneR efškeâ mekeâlee, cetue (peÌ[) kesâ efyevee
Je=#e veneR Gie mekeâlee, cetue (œeesle) kesâ efyevee veoer, kegâSB, venj Deeefo Dehevee veece meeLe&keâ veneR keâj mekeâles, Gmeer
Øekeâej cetueiegCeeW kesâ efyevee ceveg<Ùe ‘ßeeJekeâ’ Ùen meb%ee Øeehle veneR keâj mekeâlee~
DeeOegefvekeâ Ùegie peneB DevegmebOeeveeW keâer ienjeFÙeeW lekeâ hengBÛe jne nw, JeneR Deheveer Deelcee kesâ DevegmebOeeve ceW
efyeukegâue meghle nw~ peyeefkeâ Deeeflcekeâ DevegmebOeeve meJe&ØeLece Dehevee cetue efJe<eÙe nesvee ÛeeefnS~ keâefJeÙeeW ves Yeer Fme yeele
keâes mJeerkeâej efkeâÙee nw efkeâ nce hej keâer Deesj osKeves keâer yepeeÙe henues mJe keâe DeJeueeskeâve keâjW~ FmeefueS keâne Yeer nw—
‘yegje pees osKeve ceQ Ûeuee, yegje ve efceueÙee keâesÙe~
pees Ieš osKee Deehevees, cegPemee yegje ve keâesÙe~~
DeefOekeâ veneR lees keâefleheÙe #eCeeW ceW Deheveer Deesj Âef° [euekeâj iegCe-DeJeiegCeeW keâe efÛebleve DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~
pewmes Je=#e keâer peÌ[ peye lekeâ cepeyetle veneR nesleer, leye lekeâ Jen otmejeW keâes heâue Øeoeve keâjves ceW me#ece veneR nes mekeâlee~
cekeâeve Ùee cebefoj keâer veeRJe peye lekeâ cepeyetle veneR nesieer, leye lekeâ Jen Deheves Thej keâer cebefpeueeW keâe Yeej menve veneR
keâj mekeâlee, Jewmes ner ceeveJe Yeer peye lekeâ Deheveer veeRJe keâes cepeyetle keâjves nsleg De°-cetueiegCeeW keâe heeueve veneR keâjsiee,
leye lekeâ Gmekeâe peerJeve ve lees mJeÙeb heâueerYetle nes mekeâlee nw Deewj ve ner heefjJeej, meceepe Deewj osMe kesâ efueS ØesjCeehee$e
yeve mekeâlee nw~
ceeveJe keâe peerJeve Skeâ DeeoMe& peerJeve keâne peelee nw~ efpeme Øekeâej DeeoMe&—ohe&Ce ceW cegBn osKekeâj JÙeefòeâ
Deheves Ûesnjs kesâ oeie-OeyyeeW keâes ÚgÌ[ekeâj Gmes meeheâ-megLeje yevee ueslee nw, Gmeer Øekeâej Deehekeâe peerJeve Yeer Ssmee mJeÛÚ
ohe&Ce nes efpememes nj ceeveJe peerJeve peerves keâer keâuee meerKe mekesâ~ FmeerefueS keâefleheÙe mJeeYeeefJekeâ iegCeeW keâe heeueve nj
JÙeefòeâ kesâ efueS DeeJeMÙekeâ nw pees efkeâ cetueiegCe kesâ veece mes peeves peeles nQ~
cetueiegCe efkeâleves nQ?-ceveg<ÙeeW ceW oes ßesefCeÙeeB osKeer peeleer nQ-
1. ie=nmLe 2. meeOeg
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (3)
Ùes oesveeW ner Deheves keâle&JÙeeW keâe megÛee™™he mes heeueve keâjves nsleg cetueiegCeeWs—DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW keâes Debieerkeâej
keâjles nQ~ meeOeg, pees efkeâ hetCe&™he mes meebmeeefjkeâ ef›eâÙeeDeeW kesâ lÙeeieer nesles nQ, GvnWs 28 cetueiegCe heeueve keâjves nesles nQ leLee
ßeeJekeâ, pees ie=nmLeeßece Ûeueelee nw Gmes cee$e 8 cetueiegCe keâe heeueve keâjves keâe DeeosMe DeeÛeeÙeeX ves efoÙee nw~
ßeeJekeâ nesves kesâ veeles Deehekeâes Deheveer Deesj PeeBkeâkeâj osKevee nesiee efkeâ keâneR Ssmee lees veneR nes jne nw efkeâ meeOegDeeW
kesâ DeJeiegCeeW keâer Keespe keâjles-keâjles Deehe Deheves cetueiegCeeW mes efJejefnle nes ieS nQ Ùee heef§eceer meYÙelee ves Deehekesâ Thej Dehevee
ØeYeeJe lees veneR pecee efueÙee nw efpemekesâ keâejCe yescs eeuetce DeveeÙe& mebmke=âefleÙeeB Deehekesâ vepeoerkeâ heoehe&Ce keâj jner nQ~
ÙetB lees pevce uesves kesâ 45 efoveeW yeeo ØelÙeskeâ yeeuekeâ keâes ØeeÛeerve hejchejevegmeej ceeleeSB cebefoj ues peeleer nQ, JeneB
ieg®DeeW kesâ Éeje Gmekesâ keâeve ceW ceb$e megveekeâj Gmes De°cetueiegCe «enCe keâjeS peeles nQ, uesefkeâve Dee" Je<e& lekeâ yeeuekeâ
keâer De%eeve DeJemLee nesleer nw, Dele: leye lekeâ Gmekesâ heeueve keâer efpeccesoejer ceelee-efhelee kesâ Thej nesleer nw Dee" Je<eeX
kesâ he§eeled GvnW De°cetueiegCeeW kesâ veece Deewj Gmekeâe cenlJe yeleueekeâj yeeuekeâ keâes hegve: cetueiegCe «enCe keâjeÙee peelee nw~
MeeŒeeW ceW cegKÙe™he mes leerve Øekeâej kesâ cetueiegCeeW keâe JeCe&ve Deelee nw~
1. heg®<eeLe&efmeefæ GheeÙe ceW DeeÛeeÙe&ßeer Dece=leÛevõmetefj ves keâne nw-
ceÅeb ceemeb #eewõb heÃeesocyej heâueeefve Ùelvesve~
efnbmeeJÙeghejlekeâecewceexòeâJÙeeefve ØeLececesJe~~
DeLee&led ceÅe (Mejeye), ceebme (DeC[s, ceÚueer Jeiewjn), ceOeg (Meno) Ùes leerve Øekeâej nesles nQ pees meJe&Lee efvebÅe
Deewj DeOeceieefle ceW hengBÛeeves Jeeues ner nQ Deewj Fvekesâ mesJeve mes mJeemLÙe SJeb Oeve keâer Yeer yeÌ[er cee$ee ceW yeyee&oer nesleer nw~
heeBÛe Gocyej heâue—yeÌ[, heerheue, heekeâj, keâ"tcej Deewj ietuej Fvekeâes Keeves ceW Yeer $eme peerJeeW keâer efnbmee nesleer
nw, Dele: 3±5·8 Fve Dee" JemlegDeeW keâe lÙeeie keâjvee ner De°cetue iegCe keânueelee nw, efpemes nj JÙeefòeâ menpe ner
«enCe keâj mekeâlee nw~
Fve DeheefJe$e heoeLeeX keâe veececee$e megveles ner keâesF&-keâesF& Yeespeve Yeer ÚesÌ[ osles nQ, efkeâvleg kegâmebieefle kesâ ØeYeeJe mes
Deehekesâ peerJeve ceW Ùeefo Fvekesâ ØeJesMe keâer mebYeeJevee Yeer nes lees FvnW Deehe Dehevee peerJeveMe$eg mecePekeâj MeerIeÇ Fvemes otj
nš peeSB leeefkeâ Deehekeâe peerJeve YeieJeeve ceneJeerj Deewj cenelcee ieebOeer pewmee ceneve yeve mekesâ~ FmeceW keâesF& Ieyejeves keâer
yeele veneR nesleer~ Deehekeâes Ùen OÙeeve jKevee nesiee efkeâ ceeveJe ner nwJeeve yevelee nw SJeb ceeveJe ner YeieJeeve yevelee nw,
kesâJeue Deheveer ef›eâÙee-keâueeheeW kesâ yeue hej~
leerLeËkeâj ceneJeerj Yeer Skeâ yeej keâF& YeJe hetJe& Yeerue keâer heÙee&Ùe ceW pebieue ceW Skeâ cegefve keâes otj mes heMeg mecePekeâj
ceejves keâes GÅele nes ieS, leye Gvekeâer helveer ves keâne—FvnW cele ceejes, Ùes Jeve osJelee nQ~ Yeerue Gvekesâ ÛejCeeW ceW
velecemlekeâ nes ieÙee Deewj cegefvejepe kesâ Éeje De°cetueiegCe keâe GheosMe megvekeâj Gmes «enCe efkeâÙee~ yeme! ÙeneR mes Gmekesâ
peerJeve keâe GlLeeve ØeejbYe ngDee Deewj Jen Skeâ efove leerLeËkeâj ceneJeerj yeve ieÙee~
Fmeer Øekeâej ns ceeveJe! Deehe meyekeâer Deelcee ceW YeieJeeve yeveves keâer Meefòeâ efJeÅeceeve nw, Gmekeâes Øekeâš keâjves ceW
osjer efkeâme keâece keâer?
Flevee mejue keâeÙe& ‘‘njÌ[ ueies vee efheâškeâjer jbie ÛeesKees Dee peeS’’ Deehekeâes ve lees Fmekesâ heeueve ceW hewmee KeÛe&
(4) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
keâjvee nw Deewj ve ner Meejerefjkeâ heefjßece, efkeâvleg Iej yew"s hegCÙe keâe YeC[ej mJeÙecesJe Yej peeJesiee leLee Fvekesâ mesJeve mes
Oeve-neefve, ÙeMe-neefve, mJeemLÙe-neefve, Oece&-neefve Ùes Ûeej neefveÙeeB DeJeMÙebYeeJeer nQ~
2. efÉleerÙe Øekeâej kesâ De°cetueiegCe-
ceÅeheueceOegefveMeemeve, hebÛeheâueerefJejeflehebÛekeâehlevegefle:~
peerJeoÙeepeueieeueve, efceefle Ûe keäJeefÛeo°cetueiegCee:~~
heb. ßeer DeeMeeOej peer ves meeieej Oecee&ce=le ceW Ùes De°cetueiegCe Yeer yeleeS nQ- 1. ceÅe 2. ceebme 3. ceOeg 4. jeef$e
Yeespeve 5. hebÛe Gocyej heâue, Fve heeBÛeeW keâe lÙeeie Deewj 6. peerJeoÙee keâe heeueve 7. peue Úevekeâj heervee SJeb
8. hebÛehejces‰er keâes vecemkeâej~ FmeceW jeef$e Yeespeve ceW keâce mes keâce DeVe lÙeeie lees DeJeMÙe keâjW~ hebÛehejces‰er vecemkeâej
ceW cebefoj peekeâj osJeoMe&ve keâjvee ÛeeefnS~ peneB cebefoj veneR nw DeLeJee efJeMes<e DemJemLelee nw lees Iej ceW ner Ceceeskeâej
ceb$e keâer ceeuee hesâj uesJeW~ peue Úevekeâj heerves keâe efveÙece Ùeefo yeenj ve heue mekesâ lees Iej ceW Úevekeâj ner heervee ÛeeefnS~
3. le=leerÙe Øekeâej kesâ De°cetueiegCe-
DeeÛeeÙe&ßeer mecebleYeõmJeeceer ves jlvekeâjC[ßeeJekeâeÛeej ceW keâne nw-
ceÅeceebmeceOeglÙeeiew: meneCeg›elehebÛekeâced~
De°ew cetueiegCeeveengie=&efnCeeb ßeceCeesòecee:~~
DeLee&led ceÅe, ceebme, ceOeg Fve leerve cekeâejeW keâe lÙeeie Deewj heeBÛe DeCeg›eleeW keâe heeueve le=leerÙe Øekeâej keâe
De°cetueiegCe nw~ FmeceW hebÛeeCeg›eleeW kesâ heeueve mes Deepe JÙeefòeâ otj Yeeieles nQ efkeâvleg Ùeefo Deehe Fvekeâer JeemleefJekeâlee
mecePe ueW lees heeÙeWies efkeâ Fvekeâe heeueve Yeer Deefle mejue nww~ Fvekeâe mhe°erkeâjCe efvecve Øekeâej nw—
1. DeefnbmeeCeg›ele-mebkeâuhehetJe&keâ efkeâmeer Yeer ØeeCeer keâer efnbmee veneR keâjves Jeeuee ceveg<Ùe DeefnbmeeCeg›eleer
keânueelee nw~
2. melÙeeCeg›ele-mLetue™he mes Pet" veneR yeesuevee melÙeeCeg›ele nw~
3. DeÛeewÙee&Ceg›ele-efyevee Devegceefle efueS otmejs keâer Jemleg veneR uesvee DeÛeewÙee&Ceg›ele nw~
4. yeÇÿeÛeÙee&Ceg›ele-heg®<e kesâ efueS Deheveer helveer kesâ efmeJeeÙe DevÙe mecemle efŒeÙeeB ceelee-yenve kesâ meceeve
leLee efŒeÙeeW kesâ efueS Deheves heefle kesâ efmeJeeÙe DevÙe mecemle heg®<e efhelee Deewj YeeF& kesâ meceeve nesles nQ~ Fmeer Øekeâej keâe
Meerue›ele heeueve keâjvee yeÇÿeÛeÙee&Ceg›ele keânueelee nw~
5. heefj«enheefjceeCe DeCeg›ele-DeeJeMÙekeâleevegmeej meerefcele heefj«en keâe jKevee heefj«enØeceeCe DeCeg›ele keânueelee
nw~ ceveg<Ùe keâer FÛÚeSB Demeerecf ele nQ efkeâvleg GvnW DeefOekeâ mes DeefOekeâ meercee ceW Yeer meerecf ele keâj uesvee DeCeg›ele nes peelee nw~
pewmes-Deehe Deheveer FÛÚevegmeej DeefOekeâ mes DeefOekeâ heefj«en jKeW~ meesvee, ÛeeBoer, veieo, cekeâeve, Yetecf e Deeefo efkeâleveer ner
mecheefòe Deheves veece mes jKeW, efkeâvleg leerve ueeskeâ kesâ Devevle heefj«en kesâ heehe mes Útšves nsleg Ùes meerceeSB DeeJeMÙekeâ nesleer nQ~
Fve hebÛe DeCeg›ele heeueve keâjves JeeueeW kesâ efueS DeeÛeeÙe&ßeer mecevleYeõ mJeeceer keânles nQ—
hebÛeeCeg›eleefveOeÙees, efvejefle›eâceCee heâueefvle megjueeskeâced~
Ùe$eeJeef O ej°ieg C ee: ef o JÙeMejer j b Ûe ueYÙevles ~ ~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (5)
DeLee&led Fve heeBÛe DeCeg›eleeW keâe efvejefleÛeej heeueve keâjves Jeeues JÙeefòeâ mJeie&ueeskeâ keâes Øeehle keâjles nQ peneB hej
DeJeefOe%eeve, DeefCecee, ceefncee Deeefo $e+efæÙeeB leLee efoJÙe Jewef›eâefÙekeâMejerj Øeehle keâjles nQ~
Oece&ØeeCe Yeejle osMe kesâ veeieefjkeâ nesves kesâ veeles Deehe mJeeYeeefJekeâ™he ceW GheÙeg&òeâ 3 Øekeâej kesâ cetueiegCeeW ceW mes
efkeâmeer ve efkeâmeer keâe heeueve DeJeMÙe keâjles neWies~ Ùeefo Deehekeâes mcejCe veneR nw lees Fme heeJeve Øemebie keâe ueeYe G"ekeâj
peerJeve keâes meoeÛeejer yeveeSB~
meoeÛeej Deewj Meekeâenej keâes ØelÙeskeâ mecØeoeÙe ceW ceevÙelee Øeoeve keâer ieF& nw, mJeeceer oÙeevebo mejmJeleer ves Yeer
keâne nw-
‘‘pees ueesie ceeBme Ye#eCe keâjles nQ leLee Mejeye heerles nQ, Gvekesâ JeerÙee&efo Oeeleg ogie&vOe mes otef<ele nes peeles nQ~’’
efmekeäKe mecØeoeÙe ceW ‘‘yeej ceeme ceeBme cenuuee’’ veecekeâ «ebLe ceW he=. 140 hej keâne nw-
pees jòe ueies keâeheÌ[s, peecee nesJes heueerle~
pees jòe heerJes ceeveg<ee, efleve keäÙeeW efvece&ue efÛeòe~~
DeLee&led keâheÌ[s hej Ketve ueieves mes Jen keâheÌ[e DeheefJe$e nes peelee nw lees ns ceveg<Ùe! Ùeefo let DeheefJe$e jòeâ heer
peeÙesiee lees lesje efÛeòe efvece&ue kewâmes jn mekeâlee nw?
Fmeer Øekeâej ‘‘veevekeâ ØekeâeMe’’ veecekeâ «ebLe ceW (hetJee&Oe& DeOÙeeÙe 55) JeCe&ve Deelee nw efkeâ ieg® veevekeâ keâes Skeâ
yeej keâesF& JÙeefòeâ Deeefce<e Yeespeve hejesmekeâj mJeeiele keâjves ueiee lees ieg® veevekeâ Gmekeâe DeeefleLÙe mJeerkeâej ve keâjles ngS
Gmes mecePeeles nQ-
‘‘nce legcnejs ÙeneB Yeespeve veneR keâj mekeâles keäÙeeWekf eâ legce meYeer peerJeeW keâes ogKe osles nes~ meyemes henues legce ceeBme Keevee
Úes[Ì oes, efpeme keâejCe legcneje peerJeve ve° nes jne nw~ leehemeer ØeJe=eòf e Úes[Ì keâj megKe osves Jeeueer ØeYeg keâer Yeefòeâ keâjes~
Fmueece Oece& ceW Yeer keâF& mLeeveeW hej ceebmeenej keâes meowJe heehe yeleeÙee nw~ pewmes-kegâjeve, cepeero-‘‘metje npe
efpekeâj npe’’ DeLee&led ‘‘Deuuee leeuee keâes legcnejer kegâyee&efveÙeeW—ieesMle Deewj Ketve mes keâesF& Jeemlee veneR, kesâJeue efJeÕeeme keâer
pe™jle nw~
heejmeer Oece& Yeer ceebmeenej keâe Ieesj efJejesOe keâjlee nw~ ÙeLee-
DeJemlee Yee<ee ceW (Fpemves-23JeW neÙe)-
cepeoeDees Dekeâecejeso FDeesies DeesMecesjoeve~
Dees® DeeKeMe Deejs yeleer peerDees legce~~
DeLee&led pees heMeg-heef#eÙeeW keâes ceejves leLee Keeves keâe ngkeäce osles nQ, Gvekeâes Kegoe ves ceejves keâer Dee%ee oer nw~
ceneYeejle ceW ceebmeenej keâe efve<esOe efkeâÙee nw~
pewmes- ve efn ceeBmeb le=Ceeled keâe‰eogheueeÉeefhe peeÙeles~
nòJee pevlegb lelees ceebmeblemceeöes<eesÓmlegYe#eCes~~
(6) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
DeLee&led ceeBme le=Ce ceW mes, keâe‰e ceW mes Ùee helLej ceW mes hewoe veneR neslee, ceeBme lees pevleg keâes ceejkeâj ner hewoe efkeâÙee
peelee nw Dele: ceeBme Ye#eCe ceW ceneoes<e ceevee ieÙee nw~
cevegmce=efle ceW Yeer keâne nw-
Devegcevlee efJeMeefmelee efvenvlee ›eâÙeefJe›eâÙees~
mebmkeâlee& Ûeeshenlee& Ûe Keejkeâ§esefle Ieelekeâe:~~
Fmekeâe DeLe& Ùen nw efkeâ ceeBme Keeves keâer Devegceefle osves Jeeuee, keâešves Jeeuee, ceejves Jeeuee, ceesue uesves Deewj yesÛeves
Jeeuee, ueeves Jeeuee Deewj Keeves Jeeuee, Ùes meYeer Ieelekeâ nesles nQ~
pewveOece& ceW lees ceebmeenej keâe yeÌ[er ner ÂÌ{leehetJe&keâ Øeefle<esOe efkeâÙee ner ieÙee nw~ Deefnbmee keâe yeÌ[e met#ce efJeJesÛeve
pewve «ebLeeW ceW heeÙee peelee nw~ peerJeve ceW meowJe Ùen efÛebleve keâjvee ÛeeefnS efkeâ ‘‘efpeme lejn nce megKe mes peervee Ûeenles nQ
Deewj og:Ke mes yeÛevee Ûeenles nQ’ Gmeer lejn mebmeej kesâ meYeer Úesšs-yeÌ[s ØeeCeer megKehetJe&keâ peervee Ûeenles nQ~ nce meYeer
Skeâ-otmejs keâes keâ° ve oskeâj megKe hengBÛeeves keâe ner ØeÙelve keâjW’ Fmeer heefJe$e YeeJevee keâe veece ‘Deefnbmee’ nw~ YeieJeeve
ceneJeerj kesâ MeyoeW ceW Ùener ‘‘efpeDees Deewj peerves oes’’ keâe efmeæevle nw~
FvneR meye Oeeefce&keâ ceevÙeleeDeeW ceW heues ngS je°^efhelee cenelcee ieebOeer ves Yeer keâne nw-‘‘Ûeens kegâÚ Yeer nes, Oece& nceW
DeC[s DeLeJee ceeBme Keeves keâer Dee%ee keâYeer veneR oslee nw~’’
Skeâ keâefJe keâer hebefòeâÙeeB Yeer GheÙeg&òeâ mecemle DeefYeØeeÙeeW keâer hegef° keâjleer nQ-
nw Yeuee lesje Fmeer ceW, ceebme Keevee ÚesÌ[ os~
Fme cegyeejkeâ hesš ceW, keâyejW yeveevee ÚesÌ[ os~~
ceeveJecee$e keâes De°cetueiegCeeW keâe mcejCe efoueeves nsleg meceÙe-meceÙe hej ‘‘De°cetueiegCe ØeoMe&veer’’ keâe Yeer
meceeÙeespeve keâjvee ÛeeefnS~ Fme hejcehegveerle SJeb ueIegkeâeÙe efveÙece keâe heeueve keâj peerJeve keâes mecegVele yeveeSB, Ùener
cebieueYeeJevee nw~

N: M

Devecesue mebyebOe
jeieer yengle nQ, Jewjeieer Yeer kegâÚ nQ, peie kesâ Fme mecevoj ceW, osKees lees meye legÛÚ nQ~
YeeJeeW keâe Kesue nw, peÌ[-Ûesleve keâe cesue nw, efoKe jne ogefveÙee ceW meye kegâÚ Devecesue nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (7)

(2)
ßeeJekeâ keâer <ešd DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeSB
pees heg®<e1 osJehetpee, ieg® keâer Gheemevee, mJeeOÙeeÙe, mebÙece, lehe Deewj oeve Fve <ešdkeâceeX kesâ keâjves ceW leuueerve
jnlee nw, efpemekeâe kegâue Gòece nw, Jen Ûetueer, GKeueer, Ûekeäkeâer, yegnejer Deeefo ie=nmLe keâer efvelÙe <ešd DeejbYe ef›eâÙeeDeeW mes
nesves Jeeues heehe mes cegòeâ nes peelee nw leLee Jener Gòece ßeeJekeâ keânueelee nw~
pees YeJÙe efyebyeeheâue kesâ meceeve Jesoer yeveJeekeâj GmeceW peew ØeceeCe Øeeflecee efJejepeceeve keâjlee nw, Jen cegefòeâ keâes
meceerhe keâj ueslee nw~
hetJe& Ùee Gòej efoMee keâer lejheâ cegKe keâjkesâ Deewj efleuekeâ ueieekeâj efpevehetpeve keâjvee ÛeeefnS~
Megæ2 peue, F#egjme, Ieer, otOe, oner, Deeceüjme, meJeez<eefOe Deewj keâukeâÛetCe& Deeefo mes YeeJe YeefòeâhetJe&keâ YeieJeeve
efpevesvõ keâe DeefYe<eskeâ keâjvee ÛeeefnS~
KeefC[le JeŒe, ieuee ngDee, heâše Deewj cewuee JeŒe henvekeâj oeve-hetpeve, nesce Deewj mJeeOÙeeÙe veneR keâjvee
ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ Ssmes Kebef[le Deeefo JeŒeeW keâes henvekeâj hetpeve keâjves mes Gmekeâe heâue veneR efceuelee nw~
ØeMve-heg<he, Oethe, oerhe, heâue Deeefo meefÛeòe õJÙeeW mes YeieJeeve keâer hetpee keâjves mes heehe mebYeJe nw?
Gòej-pees efpevehetpee DemebKÙe YeJeeW kesâ heeheeW keâes ve° keâjves ceW meceLe& nw, Gme hetpee mes keäÙee Ùeled efkebâefÛeled hetpeve
kesâ efveefceòe mes nesves Jeeues meeJeÅe heehe ve° veneR neWies? DeJeMÙe nes peeÙeWies~ neB! Flevee DeJeMÙe nw efkeâ ØelÙeskeâ keâeÙeeX ceW
ÙelveeÛeejhetJe&keâ ØeJe=efòe nesveer ÛeeefnS~
‘kegâšgcye hees<eCe Deewj YeesieesheYeesie kesâ efueS efkeâÙee ieÙee DeejbYe heehe GlheVe keâjves Jeeuee neslee nw hejvleg oeve, hetpee
Deeefo Oece& keâeÙeeX ceW efkeâÙee ieÙee DeejbYe heehe yebOe kesâ efueS veneR neslee nw~’3
pees4 ceveg<Ùe OeefveÙee kesâ he$e yejeyej efpeveYeJeve yeveJeekeâj GmeceW mejmeeW kesâ yejeyej Yeer efpeve Øeeflecee keâer mLeehevee
keâjlee nw, Jen leerLeËkeâj heo heeves kesâ ÙeesiÙe hegCÙe keâes Øeehle keâjlee nw, leye pees keâesF& Deefle GVele Deewj heefjefOe, leesjCe
Deeefo mes mebÙegòeâ efpevesvõ YeJeve yeveJeelee nw, Gmekeâe mecemle heâue JeCe&ve keâjves kesâ efueS keâewve meceLe& nes mekeâlee nw?
hetpeve kesâ meceÙe efpeve YeieJeeve kesâ Deeies peueOeeje keâes ÚesÌ[ves mes heehe™heer cewue keâe #eeueve neslee nw~
Ûevove kesâ ÛeÛe&ve mes ceveg<Ùe meewYeeiÙe mes mecheVe neslee nw~
De#eleeW mes hetpee keâjves Jeeuee ceveg<Ùe De#eÙe veew efveefOe Deewj Ûeewon jlveeW keâe mJeeceer Ûe›eâJeleea neslee nw~ De#eerCe
ueefyOe mes mecheVe neskeâj Deble ceW cees#e megKe keâes heelee nw~
1. osJehetpeeefo<ešdkeâce&efvejle: kegâuemeòeceŠ~
DeeÅe<ešdkeâce&efveceg&òeâ: ßeeJekeâ: hejcees YeJesled~~ 94~~ GceemJeeceer ßeeJekeâe. he=. 35
2. MegæleesÙes#egmeefhe&efYe&og&iOeoOÙeeceüpew: jmew:~
meJeez<eefOeefYe®ÛÛetCezYee&Jeeled mebmveeheÙesefppeveced~~134~~ Gcee. ßeeJe. he=. 53
3. GceemJeeceer ßeeJekeâeÛeej, he=. 57~ 4. JemegveefvoßeeJekeâeÛeej, he=. 145~
(8) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
heg<heeW mes hetpee keâjves Jeeuee ceveg<Ùe keâceue kesâ meceeve megvoj cegKe Jeeuee, heg<heeW keâer megvoj ceeueeDeeW mes meceefÛe&le
osn Jeeuee keâeceosJe neslee nw~
vewJesÅe kesâ ÛeÌ{eves mes Meefòeâceeve, keâeefvle Deewj lespe mes mecheVe, Deefle megvoj neslee nw~
oerheeW mes hetpee keâjves Jeeuee ceveg<Ùe, kesâJeue%eeve™heer Øeoerhe kesâ lespe mes mecemle peerJeeefo leòJeeW kesâ jnmÙe keâes
ØekeâeefMele keâjves Jeeuee kesâJeueer neslee nw~
Oethe mes hetpee keâjves Jeeuee ceveg<Ùe $ewueeskeäÙeJÙeeheer ÙeMe Jeeuee neslee nw~
heâueeW mes hetpee keâjves Jeeuee hejce efveJee&Ce™he heâue keâes Øeehle keâj ueslee nw~
efpevecebefoj ceW IeCše mecehe&Ce keâjves mes IeCšeDeeW kesâ MeyoeW mes JÙeehle ßes‰ megjefJeceeveeW ceW pevce ueslee nw~
cebefoj ceW Ú$e Øeoeve keâjves mes he=LJeer keâes SkeâÚ$e Yeesielee nw~
ÛecejeW kesâ Øeoeve mes Gme hej Ûecej {esjs peeles nQ~
efpeve YeieJeeve keâe DeefYe<eskeâ keâjves mes ceveg<Ùe megoMe&veces® hej #eerjmeeiej kesâ peue mes FvõeW Éeje DeefYe<eskeâ keâes
Øeehle keâjlee nw~
efpevecebefoj ceW efJepeÙe heleekeâeDeeW kesâ osves mes meJe&$e efJepeÙeer <ešdKeC[eefOeheefle Ûe›eâJeleea neslee nw~
DeefOekeâ keânves mes keäÙee ? efpeve hetpeve kesâ heâue mes mebmeej kesâ meYeer DeYÙegoÙe Øeehle nes peeles nQ Deewj hejcheje mes
cegefòeâ keâes Yeer Øeehle keâj ueslee nw~
Fme Øekeâej mes meb#eshe ceW ‘osJehetpee’ veece keâer DeeJeMÙekeâ ef›eâÙee keâe JeCe&ve ngDee~
ieg® keâer Gheemevee
1
‘‘Deheves ceveesJeebefÚle heoeLe& efmeæ keâjves kesâ efueS leLee Fme ueeskeâmebyebOeer mecemle mebMeÙe™he DebOekeâej keâe veeMe
keâjves kesâ efueS SJeb hejueeskeâ ceW megKe Øeehle keâjves kesâ efueS ieg® keâer mesJee meoe keâjles jnvee ÛeeefnS~’’
Gòece, ceOÙece, peIevÙe kewâmes ner ceveg<Ùe neW hejvleg efyevee ieg® kesâ Jes ceveg<Ùe veneR keânueeles, FmeefueS ØelÙeskeâ
ceveg<Ùe keâes meJeexlke=â° ieg® keâer mesJee DeJeMÙe keâjles jnvee ÛeeefnS~
‘‘ieg®2 Yeefòeâ™heer mebÙece mes ßeeJekeâ Ieesj mebmeej mecegõ keâes heej keâj uesles nQ Deewj De° keâceeX keâe Úsove keâj osles
nQ hegve: pevce-cejCe kesâ ogŠKeeW mes Útš peeles nQ~’’
mJeeOÙeeÙe
mJeeOÙeeÙe YeJÙe peerJeeW keâes %eeve osves Jeeuee nw, Gmekesâ heeBÛe Yeso nQ—JeeÛevee—heÌ{vee-heÌ{evee~ he=ÛÚvee—
ØeMve keâjvee~ DevegØes#ee—heÌ{s ngS keâe yeej-yeej efÛebleJeve keâjvee~ DeecveeÙe-Megæ hee" jšvee Deewj OeceexheosMe—
Oece& keâe GheosMe osvee~
1. ‘ieg®mesJee efJeOeeleJÙee ceveesJeebefÚleefmeæÙes~
mebMeÙeOJeebleveeMeeLe&efceneceg$e megKeeÙe Ûe’~~183~~ Gcee.ßee.he=. 71~
2. ‘ieg®YeefòeâmebpecesCe Ùe lejbefle mebmeejmeeÙejb Ieesjb~
efÚCCebefle Deªkeâcceb pecceCecejCeb Ce heeJeWefle’~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (9)
mebÙece
FefvõÙe Deewj ceve hej efveÙeb$eCe keâjvee Deewj peerJeoÙee heeuevee mebÙece nw~ mebÙece kesâ oes Yeso nQ—FefvõÙe mebÙece
Deewj ØeeefCemebÙece~
hebÛesefvõÙe kesâ efJe<eÙeeW keâe lÙeeie keâjvee Deewj ceve keâes JeMe ceW jKevee FefvõÙe mebÙece nw~ heeBÛe mLeeJej Deewj
$emekeâeÙe Ssmes <ešdkeâeÙe kesâ peerJeeW keâer oÙee heeuevee ØeeefCemebÙece nw~
lehe
keâce& efvepe&je kesâ efueS efkeâÙee ieÙee lehe§ejCe ‘lehe’ keânueelee nw~ lehe kesâ oes Yeso nQ—yee¢e Deewj DeeYÙevlej~
yee¢e lehe kesâ Ún Yeso nQ— DeveMeve—GheJeeme keâjvee, DeJeceewoÙe&— YetKe mes keâce Keevee,
›eòeheefjmebKÙeeve—Iej, ieueer DeLeJee DevÙe heoeLeeX keâe efveÙece keâjkesâ Deenej «enCe keâjvee, jmeheefjlÙeeie—Ieer,
otOe Deeefo jmeeW ceW Skeâ, oes Ùee meYeer jmeeW keâe lÙeeie keâjvee~
efJeefJeòeâ MeÙÙeemeve—Skeâevle mLeeve ceW Ùee ieg® kesâ meeefveOÙe ceW MeÙeve Deemeve keâjvee~
keâeÙekeäuesMe-kegâkeäkegâš Deemeve, he©eemeve, Ke[dieemeve, ØeefleceeÙeesie Deeefo mes OÙeeve keâjvee~
DeYÙevlej lehe kesâ Ún Yeso nQ-
ØeeÙeef§eòe-›ele Deeefo ceW oes<e ueie peeves mes ieg® mes Gmekeâe oC[ uesvee~ efJeveÙe—jlve$eÙeOeejkeâeW keâer
efJeveÙe keâjvee, JewÙeeJe=lÙe—DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg Deeefo ›eleerpeveeW keâer mesJee keâjvee, mJeeOÙeeÙe—MeeŒeeW keâe
he"ve-hee"ve Deeefo keâjvee, JÙeglmeie&-heeheeW kesâ keâejCe™he GheefOe-heefj«eÇn keâe lÙeeie keâjvee, OÙeeve—efheC[mLe,
heomLe, ™hemLe, ™heeleerle Deeefo Øekeâej mes OÙeeve keâjvee~
Fve yeejn Øekeâej kesâ leheeW keâe SkeâosMe™he mes Meefòeâ kesâ Devegmeej ßeeJekeâeW keâes Yeer Deveg‰eve keâjvee ÛeeefnS~
cegKÙeleÙee Fmekeâe Deveg‰eve cegefveÙeeW ceW ner neslee nw~
oeve
mJehej kesâ Deveg«en kesâ efueS Oeve keâe lÙeeie keâjvee oeve nw~
oeve kesâ Ûeej Yeso nQ-Deenejoeve, %eeveoeve, Deew<eefOeoeve, DeYeÙeoeve~
Gòece Deeefo hee$eeW ceW Fve ÛeejeW oeveeW keâes osvee Gòece oeve nw~
Fme Øekeâej mes pees ie=nmLe ßeeJekeâ efvelÙeØeefle <ešd DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW keâes DeeojhetJe&keâ keâjlee nw, Jen Ûekeäkeâer,
GKeueer, Ûetuner, yegnejer Deewj peue Yejvee, ie=nejcYe kesâ Fve heeBÛe heeheeW mes Deewj õJÙe keâceevee Fme Ú"s heehe mes DeLee&led
<ešd DeejbYepeefvele heeheeW mes Útš peelee nw~
Fme lejn GceemJeeceer ßeeJekeâeÛeej kesâ Devegmeej Fve Úšd DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
ßeer kegâvokegâvo mJeeceer jÙeCemeej1 ceW keânles nwb efkeâ-

1. oeCeb hetpee cegkeäKeb meeJeÙeOecceess Ce meeJeÙee lesCe efJeCee~

PeeCepPeÙeCeb cegkeäKeb peFOecceb Ce leb efyeCee lene meesefJe~~11~~
(10) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
meghee$e keâes Ûeej Øekeâej keâe oeve osvee Deewj ßeer osJe-MeeŒe-ieg® keâer hetpee keâjvee ßeeJekeâOece& ceW ßeeJekeâ kesâ Ùes oes
keâòe&JÙe ØecegKe nQ, Fve oes keâòe&JÙeeW kesâ efyevee ßeeJekeâ veneR nes mekeâlee nw, Jeswmes ner cegefveÙeeW kesâ keâòe&JÙeeW ceW OÙeeve Deewj
DeOÙeÙeve Ùes oes keâòe&JÙe cegKÙe nQ, Fve oes keâeÙeeX kesâ efyevee cegefve, cegefve veneR nes mekeâlee nw~
hetpee kesâ heâue mes Ùen ceveg<Ùe leerveeW ueeskeâeW ceW hetpÙe nes peelee nw Deewj meghee$e oeve kesâ heâue mes leerveeW ueeskeâeW ceW
meejYetle Gòece megKeeW keâes Yeesielee nw~
Yeespeve-Deenejoeve osves cee$e mes ner ßeeJekeâ OevÙe keânueelee nw leLee hebÛee§eÙe& keâes Øeehle neslee ngDee osJeleeDeeW
mes hetpÙe neslee nw~1 Skeâcee$e efpeveefuebie keâes osKekeâj Deenej oeve osvee ÛeeefnS, Gme meceÙe hee$e-Dehee$e keâer hejer#ee
keâjves mes keäÙee ØeÙeespeve ?
‘‘pees YeJÙepeerJe cegveerÕejeW kesâ Deenejoeve kesâ he§eeled DeJeMes<e DeVe keâes Øemeeo mecePekeâj mesJeve keâjlee nw, Jen mebmeej
kesâ meejYetle Gòece megKeeW keâes Øeehle neslee nw Deewj ›eâce mes cees#e keâes Øeehle keâjlee nw, Ssmee ßeer efpevesvõ osJe ves keâne nw~’’2
‘‘Fme Yejle#es$e kesâ DeJemeefhe&Ceer kesâ hebÛece keâeue ceW ßeer cegveerÕejeW keâes Øeceeo jefnle Oece&OÙeeve neslee nw, Ssmee
efpeveJeÛeve nw, pees veneR ceevelee nw, Jen efceLÙeeÂef° nw~’’3
‘‘Deepe Yeer jlve$eÙe mes Megæ meeOeg Deelcee keâe OÙeeve keâjkesâ Fvõheo keâes Deewj ueewkeâeefvlekeâ heo keâes Øeehle keâj uesles
nQ hegve: JeneB mes ÛÙegle neskeâj cees#e Ûeues peeles nQ DeLee&led Skeâ YeJeeJeleejer nes peeles nQ~’’4
‘ßeerosJemesve’ efJejefÛele YeeJemeb«en ceW hebÛece iegCemLeeve kesâ ØekeâjCe ceW efMe#ee›eleeW keâe JeCe&ve keâjles ngS meeceeefÙekeâ
›ele keâe JeCe&ve efkeâÙee nw efkeâ-
‘‘leerveeW5 keâeueeW ceW Dejnvle YeieJeeve keâer mlegefle keâjvee, heJe& ceW Øees<eOeesheJeeme keâjvee, DeefleefLeÙeeW keâes oeve osvee
Deewj cejCe kesâ Deble ceW meuuesKevee «enCe keâjvee~’’
ßeer JeeceosJe efJejefÛele YeeJemeb«en ceW hebÛece iegCemLeeve keâe JeCe&ve keâjles ngS ›ele Øeeflecee kesâ ue#eCe ceW efMe#ee›ele ceW
ØeLece meeceeefÙekeâ efJeefOe keâe JeCe&ve efvecve Øekeâej mes efkeâÙee nw-
‘‘Øeefleefove6 leerveeW keâeueeW ceW ßeeJekeâ efpevehetpeehetJe&keâ meeceeefÙekeâ keâjW’’ keäÙeeWefkeâ-
1. oeCeb YeesÙeCecesòeb efoCCeF OeCCees nJesF meeÙeejes~
heòeeheòeefJemesmeb meobmeCes efkebâ efJeÙeejsCe~~15~~ jÙeCemeej~
2. pees cegefCeYegòeJemesmeb YegbpeF mees YegbpeS efpeCegJeefoªb~
mebmeejmeejmeeskeäKeb keâcemees efCeJJeeCeJejmeeskeäKeb~~22~~
3. Yejns ogmmecekeâeues OeccepPeeCeb nJesF meengmme~
leb DehhemeneJeef"os Ce ng ceCCeF mees efJe DeCCeeCeer~~76~~
4. DeppeefJe eflejÙeCemegæe Dehhee PeeSefJe uenF Fboòeb~
ueesÙebefòeÙe osJeòeb lelLe Ûegoe efCeJJegefob pebefle~~77~~ cees#eheengÌ[ he=. 275~
5. osJes LegJeF efJeÙeeues heJJes megheesmenesJeemeb~
DeeflenerCeb mebefJeYeeies cejCebles kegâCeF meefuuenCeb~~355~~ YeeJe meb. he=. 81~
6. meeceeefÙekebâ ØekegâJeeale keâeue$eÙes efpeveb Øeefle~
ßeeJekeâes efn efpevesvõmÙe efpevehetpee hegj:mejced ~~463~~ YeeJe meb. JeeceosJeefJe. he=. 195~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (11)
‘‘efpevehetpee1 kesâ efyevee meYeer meeceeefÙekeâ ef›eâÙeeSB otj ner nQ DeLee&led veneR nes mekeâleer nQ~’’ Gmeer keâe mebe#f ehle JeCe&ve-
Øeele:keâeue G"keâj MeewÛe, DeeÛecevehetJe&keâ ØeYeeeflekeâ efJeefOe keâjW~ Megæ peue mes mveeve keâj ceb$e-mveeve (ceb$ehetJe&keâ
mebOÙee-Jebove efJeefOe) Deewj ›ele mveeve Ssmes leerve mveeve keâjW, Oegues ngS JeŒe henvekeâj efpevecebefoj ceW peekeâj efve:meefn ceb$e
keâe GÛÛeejCe keâjles ngS ØeJesMe keâjW Deewj F&Ùee&heLe Megefæ keâjkesâ efpevesvõ YeieJeeve keâe mleJeve keâjW hegve: yew"keâj
mekeâueerkeâjCe efJeefOe keâjW~
hetpee-hee$e, hetpee-õJÙe Deeefo keâes Megæ keâjkesâ hebÛeece=le DeefYe<eskeâ hee" ceW keâner ieF& efJeefOe kesâ Devegmeej efpevesvõ
YeieJeeve keâe efJeefOeJeled hebÛeece=le DeefYe<eskeâ keâjW hegve: De°õJÙe mes hetpee keâjkesâ DeIÙe& Øeoeve keâjkesâ MeebefleOeeje keâjW Deewj
heg<heebpeefue #esheCe keâjW~ hetpeve ceW De°õJÙe mes DeÛe&ve Deewj DeIÙe& kesâ yeeo MeebefleOeeje, heg<heebpeefue keâjvee2 ÛeeefnS pees efkeâ
MeeŒeesòeâ nw-
hegve: Deheveer ®efÛehetJe&keâ Skeâ-oes Ùee keâF& hetpeve keâjkesâ hebÛevecemkeâej ceb$e Éeje 108 heg<heeW mes Ùee ueJebieeW mes
peehÙe keâjW~ efmeæÛe›eâ Ùeb$e Deeefo Ùeb$eeW keâer hetpee, peehÙe Deeefo keâjkesâ ÛewlÙeYeefòeâ Deewj hebÛeieg®Yeefòeâ yeesuekeâj Meeefvle
Yeefòeâ, meceeefOe Yeefòeâ keâjW Deewj efJemepe&ve efJeefOe keâjW~ Devevlej Devleceg&ntle&heÙe&vle Ùee efpelevee DeJekeâeMe nw, Gleves keâeue
lekeâ mJemLeefÛeòe mes Deheveer Megæ Deelcee keâe OÙeeve keâjW~
Devevlej ßeglehetpee, ieg®hetpee keâjkesâ DeeefÙe&keâe Deewj Ssuekeâ Deeefo keâer efJeefOeJeled hetpee keâjW~
Fme Øekeâej mes ßeeJekeâ keâer meeceeefÙekeâ efJeefOe nw~ efJeMes<e-mebefnlee MeeŒeeW ceW Deewj Øeefle‰eMeeŒeeW ceWW Yeer Ùener efJeefOe
efvelÙe hetpeveefJeefOe ceW keâner ieF& nw~ celeueye Ùen nw efkeâ Ùeefo ßeeJekeâ Fme efJeefOe kesâ Devegmeej hetpeve keâjlee nw lees
meeceeefÙekeâ efJeefOe Gmeer ceW meefcceefuele nesves mes Gmekeâer meeceeefÙekeâ efJeefOe Yeer Jener keânueeleer nw~ ‘‘pecyetÉerhe hetpeebpeefue3’’
veece keâer efpeveJeeCeer ceW ‘hetpeecegKeefJeefOe’ Deewj ‘hetpeeDevlÙeefJeefOe’ ceW efJeefOe keâjves keâe mhe°erkeâjCe nw~ ßeeJekeâ keâes
hetpeveefJeefOe kesâ ØeejbYe ceW F&Ùee&heLe Megefæ Deewj efmeæYeefòeâ keâjvee ÛeeefnS~ Devevlej efJeefOeJeled hebÛeece=le DeefYe<eskeâ Deewj
De°õJÙe mes hetpeve keâjkesâ ÛewlÙeYeefòeâ, hebÛeieg®Yeefòeâ Deewj MeeefvleYeefòeâ keâjvee ÛeeefnS Ùener efJeefOe ßeer hetpÙeheeo
mJeeceerke=âle hebÛeece=leeefYe<eskeâ hee" ceW Yeer heeF& peeleer nw~
DeefleefLemebefJeYeeie ›ele ceW Yeer oeve keâe JeCe&ve keâjles ngS yeleeÙee nw-
hee$e, oeleej, oeveefJeefOe, oeleJÙe-osves ÙeesiÙe heoeLe& Deewj oeve keâe heâue Ùes heeBÛe DeefOekeâej nesles nQ~
hee$e kesâ leerve Yeso nQ-Gòece, ceOÙece Deewj peIevÙe~ jlve$eÙeOeejer efve«eËLe efoiecyej meeOeg Gòece hee$e nQ,
iÙeejn Øeeflecee ceW mes keâesF& Yeer ØeefleceeOeejer ßeeJekeâ ceOÙece hee$e nQ SJeb DeefJejle mecÙeiÂef° peIevÙe hee$e nQ~
pehe, lehe Deeefo mes meefnle efkeâvleg mecÙekeälJe mes jefnle kegâhee$e nQ SJeb mecÙekeälJe, Meerue leLee ›eleeW mes jefnle peerJe
Dehee$e nQ~
oeleejeW kesâ iegCe-ßeæe, Yeefòeâ, meblees<e, efJe%eeve, DeuegyOelee, #ecee Deewj Meefòeâ, Ùes meele iegCe nQ~
1. ‘‘efpevehetpeeb efyevee meJee& otje meeceeefÙekeâer ef›eâÙee~’’ YeeJemeb«en, JeeceosJeke=âle he=. 195~ 2. DeIÙe& kesâ yeeo MeebefleOeeje Deewj
heg<heebpeefue keâjves keâer ØeLee oef#eCe ceW meJe&$e nw, Gòej ceW ØeeÙe: keâce nw~ 3. Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee mes ØekeâeefMele ‘pecyetÉerhe hetpeebpeefue’
hegmlekeâ cebieekeâj osKevee ÛeeefnS~
(12) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
oeveefJeefOe-Øeefle«en-heÌ[ieenve keâjvee, GÛÛe mLeeve osvee, heeo-Øe#eeueve keâjvee, hetpee keâjvee, ØeCeece
keâjvee, ceve:Megefæ, JeÛeve Megefæ, keâeÙeMegefæ Deewj Yeespeve keâer Megefæ keânvee, Ùes veJeOee Yeefòeâ keânueeleer nw~ Fme
veJeOeeYeefòeâ kesâ ngS efyevee Gòece meeOeg Deenej veneR keâjles nQ~
oeleJÙe Jemleg-Deenej, Deew<eefOe, MeeŒe Deewj DeYeÙeoeve Ùes oesveeW ÙeesiÙe nQ~
oeve keâe heâue-‘‘mecÙeiÂef°1 kesâ Éeje hee$eeW ceW efoÙee ieÙee oeve mJeie&, cees#e heâue keâes Øeoeve keâjlee nw~
kegâhee$e ceW efoÙee ieÙee oeve heâue jefnle nw SJeb Dehee$e ceW efoÙee ieÙee oeve DelÙevle og:Ke keâes osves Jeeuee nw~’’
ie=nmLe Oece& keâes OeejCe keâjves Jeeues heg®<e keâe ue#eCe-‘‘vÙeeÙehetJe&keâ2 Oeve keâceeves Jeeuee, iegCeeW mes
ieg®-ceelee-efhelee keâe mecceeve SJeb ieg®DeeW keâer, cegefveÙeeW keâer hetpee keâjves Jeeuee, melÙe JeÛeve yeesueves Jeeuee, hejmhej
efJejesOe jefnle Oece&, DeLe& Deewj keâece Fve leerve JeieeX keâes mesJeve keâjves Jeeuee, leerve heg®<eeLe& kesâ ÙeesiÙe, Œeer, «eece Deewj Iej
efpemekesâ nQ, Ssmee ueppeeMeerue, MeeŒeesòeâ ÙeesiÙe Deenej leLee efJenej keâjves Jeeuee, DeeÙe& heg®<eeW keâer mebieefle keâjves Jeeuee,
yegefæceeve, otmejeW Éeje efkeâÙes ngS Ghekeâej keâes ceeveves Jeeuee, FefvõÙeeW keâes JeMe ceW jKeves Jeeuee, Oece&efJeefOe keâes megveves
Jeeuee, oÙeeueg Deewj heeheeW mes YeÙeYeerle heg®<e ner ie=nmLe Oece& keâes OeejCe keâjves kesâ efueS ÙeesiÙe nw~

N: M

Yeefòeâ ceeie& meyekesâ efueS ßesÙemkeâj nw

pemmeefleÙeb Oeccehenb efCeieÛÚs lemmebelf eÙeb JesCeefÙeÙeb heGbpes~
keâeSCe JeeÛee ceCemee efJeefCeÛÙe mekeäkeâejS leb efmej hebÛecesCe~~
efpevekesâ heeme ceQves Oece& keâes Øeehle efkeâÙee nw Gvekesâ efvekeâš ceQ efJeveÙe keâe ØeÙeesie keâjlee ntB~ ceve-JeÛeve-keâeÙe mes
efMej Pegkeâekeâj hebÛeebie vecemkeâejhetJe&keâ ceQ (ieewlece mJeeceer) Gve JeOe&ceeve mJeeceer keâe melkeâej (vecemkeâej) keâjlee ntB~
Deewj leYeer Jes ßeeJekeâ kesâ efueS keânles nQ efkeâ-
efpeCeJeÙeCeOecceÛesFÙehejceseªf efpeCeeueÙeeCe efCeÛÛeb efhe~
peb JeboCeb efleÙeeueb keâerjF meeceeefÙeÙeb leb Keg~~
efpeveeiece, efpeveOece&, efpeveØeeflecee, Dejnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg Deewj efpevecebeof j Fve veJeeW keâer
(veJeosJeleeDeeW keâer) pees efvelÙe ner ef$ekeâeue ceW Jebovee keâjlee nw, Gmekesâ Ùen meeceeefÙekeâ Øeeflecee veece keâe ›ele neslee nw~
-ßeer ieewlece mJeeceer

1. Jemegveefvo ßeeJekeâeÛeej~
2. ‘‘vÙeeÙeesheeòeOevees Ùepeved iegCeieg™ved meodieereŒ
f eJeieË Yepeved,
DevÙeesvÙeevegiegCeb leon&ie=enf Ceer mLeeveeueÙees ÜerceÙe:~
ÙegòeâenejefJenej DeeÙe&meefceefle: Øee%e: ke=âle%ees JeMeer,
ëe=CJeved Oece&efJeefOeb oÙeeuegjIeYeer: meeieejOeceË Ûejsled~~11~~ meeieejOecee&ce=le, he=. 20~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (13)

(3)
ßeeJekeâ kesâ <ees[Me mebmkeâej
pewmes Keeve ceW mes efvekeâuee mJeCe& hee<eeCe ÙeesiÙe efveefceòe heekeâj cetuÙeJeeve yeve peelee nw Deewj FËš, Ûetvee, meerceWš
Deeefo JemlegSB keâejeriej kesâ mebÙeesie mes megvoj cenue kesâ ™he ceW heefjJeefle&le nes peeleer nQ Gmeer Øekeâej ceeveJe heÙee&Ùe ceW ieYe&
ceW Deeles ner yeeuekeâ-yeeefuekeâeSB GheÙeesieer mebmkeâej efceue peeJesW lees ÙeesiÙe yeve mekeâles nQ~
ØeLece lees ceelee-efhelee kesâ jpe-JeerÙe& mes yeveves Jeeuee efheC[, peneB peerJe Deelee nw, Gme hej ceelee-efhelee kesâ peerJeve
keâe ØeYeeJe heÌ[lee nw~ ieYee&Oeeve kesâ he§eeled ceelee kesâ meodefJeÛeej, DeeÛeej SJeb Deenej-efJenej kesâ ØeYeeJe mes yeeuekeâ keâer
MeefòeâÙeeB ÂÌ{ nesleer nQ~ pewmes keâÛÛes iesntB Deewj Ûeves keâes metÙe& keâer Oethe-heeveer Deeefo hekeâe osles nQs Gmeer Øekeâej Deheves
yeeuekeâ-yeeefuekeâeDeeW keâes megmebmkeâeefjle keâjves kesâ efueS GefÛele efveefceòe (mebmkeâej efJeefOe) keâer DeeJeMÙekeâlee nw~
ceelee kesâ ieYe& ceW GlheVe nesves kesâ he§eeled Deewj ieYe& ceW Deeves kesâ hetJe& mebmkeâejeW keâe pees cenlJe nw leLee efpevemes peerJeve
efvecee&Ce neslee nw, Jes mebmkeâej meesuen Øekeâej kesâ nesles nQ, Dele: FvnW <ees[Me mebmkeâej kesâ veece mes peevee peelee nw~
efyevee meeheâ keâer ieF& Yetefce ceW efpeme Øekeâej yeerpe heâueerYetle veneR neslee, Gmeer Øekeâej Ùen peerefJele Mejerj, efJeefOehetJe&keâ
mebmkeâejeW kesâ efyevee mebÙece, ›ele Deewj MegYeeÛejCe keâe hee$e veneR neslee~
ieYe& ceW Deeves Jeeues yeeuekeâ keâes Gmekeâer ceeveefmekeâ Deewj Meejerefjkeâ MeefòeâÙeeW keâer ÂÌ{lee Deewj keâcepeesjer ceelee Éeje
Øeehle nesleer nw~ ceelee kesâ ceve, JeÛeve, keâeÙe keâer ef›eâÙee keâe Demej mebleeve kesâ Thej heÌ[lee nw, Dele: ceelee keâes
efJeJeskeâMeerue Deewj Oecee&lcee nesvee ÛeeefnS~
mebleeve kesâ hetJeexheeefpe&le keâce&, Gmekesâ efvecee&Ce ceW Devlejbie efveefceòe nQ Deewj yee¢e efveefceòe DevÙe meece«eer nesleer nw~
pewmes ceelee kesâ Deenej keâe DebMe ieYe&efmLele mebleeve keâes Øeehle neslee nw, efpememes Gmekesâ Mejerj keâes hees<eCe efceuelee nw meeLe
ner Gmekesâ efJeÛeejeW Je ef›eâÙeeDeeW keâe Gme hej Demej neslee nw, Dele: yeÛÛeeW keâes megÙeesiÙe yeveeves kesâ efueS ÙeesiÙe ceeleeDeeW kesâ
meceeve MeeŒeevegmeej Oeeefce&keâ mebmkeâejeW keâer DeeJeMÙekeâlee nw~ Ùes mebmkeâej Jew%eeefvekeâ Âef° mes Yeer õJÙe hejceeCeg keâer Meefòeâ
keâer Dehes#ee mes yeÛÛeeW kesâ ceve, JeÛeve Deewj Mejerj kesâ Yeerlej Dehevee ØeYeeJe GlheVe keâjles nQ~
1. ØeLece ieYee&Oeeve mebmkeâej-efJeJeen kesâJeue efJe<eÙeeefYeuee<ee mes ner veneR, Deefheleg heg$eeslheefòe SJeb ieen&mLÙe
peerJeve ceW hejmhej menÙeesie Éeje meoeÛejCe, ueeskeâmesJee leLee DeelceesVeefle kesâ GösMÙe mes efkeâÙee peelee nw~
Œeer keâes ceeefmekeâ Oece& kesâ leerve efove Skeâevle ceW efyevee efkeâmeer keâes mheMe& efkeâÙes JÙeleerle keâjvee ÛeeefnS~ Jen ÛeewLes
efove mveeve keâj Iej kesâ Yeespeve Deeefo efJeMes<e keâeÙeeX keâes ve keâjles ngS Ceceeskeâej ceb$e keâe ceeveefmekeâ efÛevleJeve keâjleer jns
Deewj meeOeejCe keâecekeâepe ceW Yeeie uesleer jns~ heeBÛeJeW efove Megæ neskeâj cebefoj ceW peekeâj efpevesvõ oMe&ve, hetpeve, mJeeOÙeeÙe
Deeefo keâjs~ Fme Øekeâej Gmes JÙeJenej Âef° mes 3 efove Deewj Oece& keâer Âef° mes Ûeej efove keâer DeMegefæ heeueveer ÛeeefnS~
ieYee&Oeeve kesâ hetJe& mebmkeâej efJeefOe ceW efJeveeÙekeâ Ùeb$ehetpee Je nJeve ceW ie=nmLeeÛeeÙe& efvecveefueefKele efJeefMe° ceb$eeW mes
Deengefle osles ngS heefle-helveer hej DeeMeerJee&o™he ceW heerues ÛeeJeue #esheCe keâjW—
(14) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
‘‘meppeeefleYeeieer YeJe, meodie=efnYeeieer YeJe, cegveervõYeeieer YeJe, megjsvõYeeieer YeJe, hejcejepÙeYeeieer YeJe, Deen&vlÙeYeeieer
YeJe, hejceefveJee&CeYeeieer YeJe~’’ he§eeled hegCÙeenJeeÛeve, Meeefvlehee", meceeefOe Yeefòeâ Je meceeheve hee" heÌ{keâj hetpee hetCe&
keâjW~ Devle ceW meewYeeiÙeJeleer efŒeÙeeW mes DeeMeerJee&o «enCe keâjW~
2. efÉleerÙe Øeerefle mebmkeâej-ieYe& kesâ efove mes leermejs ceen ceW ieYee&Oeeve ef›eâÙee kesâ Devegmeej efJeveeÙekeâ Ùeb$e hetpee,
112 DeengefleÙeeW mes nJeve, hegCÙeenJeeÛeve, Meeefvlehee", meceeefOe hee", #eceeheeve keâjkesâ nJeve kesâ veerÛes efueKes Keeme ceb$eeW
keâer Deengefle osJeW Deewj heefle-helveer hej heg<he#esheCe keâjW~
‘‘$ewueeskeäÙeveeLees YeJe, ef$ekeâeue%eeveer YeJe, ef$ejlvemJeeceer YeJe’, Fmeer meceÙe ‘‘Ô kebâ" Jn: he: Deefme Dee Gmee
ieYee&Ye&kebâ Øeceesosve heefjj#ele mJeene’ Ùen ceb$e leerve yeej heÌ{keâj ieYe&Jeleer hej heefle Éeje peuemesÛeve keâjeJeW~
3. le=leerÙe megØeerefle mebmkeâej-ieYee&Oeeve kesâ heeBÛeJeW ceen ceW Ùen megØeerefle Ùee hegBmeJeve ef›eâÙee ßeJeCe, jesefnCeer,
heg<Ùe ve#e$e, jefJe, cebieue, ieg®, Meg›eâJeej, 2, 3, 5, 7, 10, 11, 12, 13 efleefLe kesâ cegntle& ceW keâjW~ FmeceW hetJe&Jeled
hetpee, nJeve, hegCÙeenJeeÛeve Deeefo keâjkesâ efvecve Øekeâej Keeme ceb$eeW mes Deengefle Je heg<heeW mes DeeMeerJee&o osJeW~
‘DeJeleejkeâuÙeeCeYeeieer YeJe, cevojsvõeefYe<eskeâ keâuÙeeCeYeeieer YeJe, efve<›eâebelf e keâuÙeeCeYeeieer YeJe, Deen&vlÙe keâuÙeeCeYeeieer
YeJe, hejceefveJee&Ce keâuÙeeCeYeeieerYeJe’~ Fmeer meceÙe heefle, helveer kesâ efmej keâer ceeBie ceW efmebotj Deewj 108 peew kesâ oeveeW keâer
henues mes lewÙeej keâjeF& ieF& ceeuee ‘Ô Peb Jeb #JeeR #JeeR nb me: keâevleeieues ÙeJeceeueeb ef#eheeefce PeeQ mJeene’ ceb$e heÌ{keâj
helveer kesâ ieues ceW henveeJeW~ helveer Deheveer DeeBKeeW ceW Debpeve ueieeJesW~
4. ÛelegLe& Oe=efle Ùee meercebleesVeÙeve mebmkeâej-Ùen ef›eâÙee meeleJeW ceen ceW MegYe ceggntle& ce=ieefMeje, hegveJe&meg,
heg<Ùe, nmle, cetue, Gòeje$eÙe, jesefnCeer, jsJeleer Fve ceW mes efkeâmeer ve#e$e ceW Je jefJe, cebieue, ieg® Fve JeejeW leLee 1, 2, 3,
5, 7, 10, 11, 13 Fve efleefLeÙeeW ceW efkeâmeer efleefLe ceW keâjW~ Fmekeâe otmeje veece Keesuee Yejvee nw~ FmeceW henues kesâ meceeve
hetpee, nJeve, hegCÙeenJeeÛeve Deeefo keâjW~ veerÛes efueKes Keeme ceb$eeW mes Deengefle Je DeeMeerJee&o osJeW—
meppeeefleoele=Yeeieer YeJe, meodie=nmLeoele=Yeeieer YeJe, cegveervõoele=Yeeieer YeJe, megjsvõoele=Yeeieer YeJe, hejcejepÙeoele=Yeeieer
YeJe, Deen&vlÙeoele=Yeeieer YeJe, hejceefveJee&Ceoele=Yeeieer YeJe~
Devevlej heg$e Jeeueer meewYeeiÙeJeleer Œeer Éeje lesue Je efmebotj ceW [gyeeskeâj Meceer (meesvee) Je=#e keâer meefceOee (meeRkeâ)
mes ieefYe&Ceer helveer kesâ kesâMeeW keâer ceeBie Yejer peeJes~ Fmeer efove ieeso (Keesue) ceW ßeerheâue, cesJee, heâue Deeefo Yejekeâj heefle-
helveer Ùee kesâJeue helveer ceefnueeDeeW kesâ meeLe efpevecebefoj peeJeW~
5. hebÛece ceeso mebmkeâej-Ùen mebmkeâej ieYe& kesâ efove mes 9JeW ceen ceW efkeâÙee peelee nw~ FmeceW hetJe&Jeled Ùeb$e
hetpee Je nJeve keâjW~ meeLe ner veerÛes efueKes Keeme ceb$eeW mes Deengefle Je ocheefòe keâes DeeMeerJee&o osJeW~
meppeeeflekeâuÙeeCeYeeieer YeJe, meodie=nmLekeâuÙeeCeYeeieer YeJe, JewJeenkeâuÙeeCeYeeieer YeJe, cegveervõkeâuÙeeCeYeeieer
YeJe, megjsvõkeâuÙeeCeYeeieer YeJe, cevojeefYe<eskeâkeâuÙeeCeYeeieer YeJe, ÙegJeejepÙekeâuÙeeCeYeeieer YeJe~
hegCÙeenJeeÛeve, Meeefvle hee" Deeefo kesâ he§eeled ie=nmLeeÛeeÙe& heefle, helveer keâes Ceceeskeâej ceb$e heÌ{keâj j#ee met$e yeeBOeW~
veesš-Ùeefo ieYee&Oeeve mebmkeâej ›eâceMe: ve keâj mekeWâ lees 4-5JeW mebmkeâejeW kesâ meeLe Gve mebmkeâejeW kesâ ceb$e Je
ef›eâÙeeSB Fmeer meceÙe keâj ueer peeJeW~ ieefYe&Ceer ceefnuee keâes Øeefleefove ‘‘DeeW ÜeR DenË DeefmeDeeGmee vece:’’ Fme ceb$e keâer peehe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (15)
keâj uesvee ÛeeefnS~ Gmes ieYe& kesâ heeBÛeJeW ceen mes, DeefOekeâ TBÛeer peceerve hej ÛeÌ{vee veneR ÛeeefnS~ Jen Jeenve (yewueieeÌ[er,
DeÕe Ùee Oekeäkesâ Jeeueer ieeÌ[er) hej ve yew"s~ lespe Deew<eefOe ve uesJeW, yeesPee ve {esJes, yeÇÿeÛeÙe&hetJe&keâ jns, meeoe Yeespeve keâjW~
mJeeOÙeeÙe ceW DeefOekeâ meceÙe JÙeleerle keâjW~ neLe Ûekeäkeâer mes Deeše heermeves keâe DeYÙeeme jKes~ Fve mebmkeâejeW keâes ÚesÌ[keâj
DevÙe$e nJeve ceW Meeefceue ve nes~ ›eâesOeeefo keâ<eeÙe ve keâj Meevle heefjCeece jKes~ heefle keâe Yeer keâle&JÙe nw efkeâ Jen helveer keâes
Gòeâ keâeÙeeX ceW menÙeesie osJeW~
6. Ú"e efØeÙeesodYeJe mebmkeâej-yeeuekeâ kesâ pevce kesâ yeeo Ùen mebmkeâej efkeâÙee peelee nw~ pevce keâe 10 efove
keâe metlekeâ nesves mes ie=nmLeeÛeeÙe& Ùee efpevekeâes metlekeâ ve ueies, Jes efpevecebefoj ceW hetpee-efJeOeeve keâjW~ nJeve ceW ‘efoJÙe
vesefceefJepeÙeeÙe mJeene’ hejcevesefceefJepeÙeeÙe mJeene, DeenËlÙevesefceefJepeÙeeÙe mJeene, IeeeflepeÙees YeJe, ßeerDeeefo osJÙe:
peeleef›eâÙee: kegâJe&vleg, cevojeefYe<eskeâenex YeJeleg~’ Fve ceb$eeW mes Deengefle osJeW~ efhelee Deeefo Yeer heg$e keâes osKekeâj Ùen
DeeMeerJee&o osJeW~ Fme efove yeepeW yepeJeeJeW~
veesš-keâvÙee GlheVe nesves hej Yeer henues yeleeÙes meceeve ÙeLeeÙeesiÙe mebmkeâej keâjW~ Gmekeâer Ghes#ee ve keâjW~
keäÙeeWefkeâ keâvÙee jlve ceeveer peeleer nw~
7. mehlece veecekeâce& mebmkeâej-pevce kesâ 12, 16 Ùee 32JeW efove Ùen mebmkeâej keâjW~ ome efove metlekeâ nesves
mes efpeveeefYe<eskeâ, hetpee, MeeŒe keâe mheMe& veneR neslee~ metlekeâ ef$eueeskeâmeej, cetueeÛeej Deeefo ØeeÛeerve «ebLeeW ceW Yeer yeleeÙee
ieÙee nw~ metlekeâ Jeeues kesâ Iej ceW cegefvejepe Deenej veneR uesles nQ~
veesš-heg$e Ùee heg$eer kesâ cetue ve#e$e ceW GlheVe nesves hej pevce heef$ekeâe yeveeles meceÙe pÙeesefle<eer Deefj° yeleeles nQ~
pewve efJeefOe mes Gmekeâer Meeefvle efvecve Øekeâej keâjvee ÛeeefnS—
cetue Meeefvle-Ùeefo cetue Ùee Gmekesâ meceeve ve#e$eeW ceW heg$e-heg$eer neW lees Gme ve#e$e keâer Meebefle nsleg efvecveefueefKele
101 ceeuee keâe Iej ceW keâesF& JÙeefòeâ Ùee DevÙe efkeâmeer kesâ Éeje pehe keâje ueW~ Ùen efJeefOe pevce mes 28JeW efove peye Jener
ve#e$e Deelee nw, leye keâer peeleer nw~ Fme efove ÛeeQme" $e+efæ ceC[ue efJeOeeve hetpee keâj ueW~ Fmekesâ leerve-Ûeej efove hetJe&
mes pehe keâj ueW~
peehÙe ceb$e-Ô ÜeR DenË Deefme Dee G mee cetue ve#e$eeslheVe heg$e-heg$eer mebyebOeer meJee&efj° efveJeejCeb kegâ®
kegâ® mJeene~
Iej keâe Øemetefle mLeeve 45 efove lekeâ DeMegæ jnlee nw~ 45JeW efove veJepeele efMeMeg keâes cebefoj ues peeJeW~ JeneB
efpevesvõ Øeeflecee kesâ meeceves efMeMeg keâer ceelee Deheves efMeMeg keâes veerÛes meguee oW Deewj ie=nmLeeÛeeÙe& Ùee DevÙe keâesF& JÙeefòeâ veJe
yeej Ceceeskeâej ceb$e Gmekesâ keâeveeW ceW megveeJeW~ yeeuekeâ keâes Gmeer meceÙe De° cetueiegCe (heeBÛe Gocyej Deewj leerve cekeâej keâe
mLetue™he mes lÙeeie) OeejCe keâjekeâj pewve yeveeJeW~ Fme lÙeeie keâer efpeccesoejer yeeuekeâ kesâ efJeJeskeâMeerue nesves lekeâ ceelee-
efhelee SJeb heefjJeej keâer jnleer nw~
Ùeefo keâesF& efoiecyej cegefve-DeeefÙe&keâe Deeefo ieg®peve efJeÅeceeve neW lees Gvekesâ cegKeejeEJeo mes Ceceeskeâej ceb$e megveJeeSb
SJeb De„cetueiegCe Yeer ieg® mes «enCe keâjeJeW~
veecekeâjCe-‘‘menœeveeceYeeieer YeJe, efJepeÙeveecee°menœeYeeieer YeJe, hejceveecee°menœeYeeieer YeJe~’ Fve ceb$eeW
(16) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
mes DeeMeerJee&o efoÙee peeJes~ Deveskeâ veece efueKekeâj efkeâmeer mes Skeâ efÛeš G"Jeeves mes Yeer veece keâe efveCe&Ùe nes mekeâlee nw~
veece Ieese<f ele keâjves kesâ meceÙe, Ô ÜeR ßeeR keäueeR DenË Decegkeâ yeeuekeâmÙe veecekeâjCeb keâjesecf e~ DeÙeb DeeÙegjejesiÙewÕeÙe&Jeeved
YeJeleg YeJeleg ãeeQ ãeeQ Deefme Dee Gmee mJeene~’ ceb$e heÌ{e peeJes~
8. De°ce yeefnÙee&ve mebmkeâej-Ùen mebmkeâej ueeskeâ ceW Øeefmeæ metÙe&-oMe&ve (metjpe keâe cegntle&) kesâ meceeve nw~
FmeceW pewveslej pevelee metÙe& Je ketâhe hetpee Deeefo keâjleer nw~ Fme ef›eâÙee keâes pevce mes ueieYeie 15 mes 45 efove kesâ Yeerlej
keâj uesles nQ, peyeefkeâ 2, 3 Ùee ÛeewLes ceen ceW efkeâÙes peeves keâe MeeŒe ceW GuuesKe nw~ Fmekesâ DeeMeerJee&o ceb$e veerÛes efueKes
Devegmeej nQ-
‘GheveÙeefve<›eâebefleYeeieer YeJe, JewJeenefve<›eâebefleYeeieer YeJe, cegveervõefve<›eâebefleYeeieer YeJe, megjsvõefve<›eâebefleYeeieer YeJe,
cevojeefYe<eskeâefve<›eâebefle Yeeieer YeJe, ÙeewJejepÙe-efve<›eâebefleYeeieer YeJe, cenejepÙeefve<›eâebefleYeeieer YeJe, hejcejepÙeefve<›eâebefleYeeieer
YeJe, Deen&vlÙeefve<›eâebefleYeeieer YeJe~’ yeeuekeâ keâes efpeveeueÙe ceW oMe&ve keâjeles meceÙe ‘Ô veceesÓn&les YeieJeles efpeveYeemkeâjeÙe
efpevesvõ Øeeflecee oMe&ves DemÙe yeeuekeâmÙe oerIee&Ùeg<Ùeb DeelceoMe&veb Ûe YetÙeeled’ Ùen ceb$e heÌ{W~
9. veJeceeb efve<eÅee mebmkeâej-heeBÛeJeW ceen ceW yeeuekeâ keâes yew"eves keâer ef›eâÙee keâer peeleer nw~ Gme meceÙe hetJe&cegKe
keâj megKeemeve ceW yew"eJeW~ veerÛes efueKes DeeMeerJee&ometÛekeâ Keeme ceb$e heÌ{W-
‘efoJÙeefmebnemeveYeeieer YeJe, efJepeÙeefmebnemeveYeeieer YeJe, hejceefmebnemeve Yeeieer YeJe~’
10. oMeJeeb DeVeØeeMeve mebmkeâej-pevce mes 7, 8 Ùee veJeceW ceen ceW DeVe Deenej yeeuekeâ keâes keâjevee
ÛeeefnS~ Fmekesâ henues DeVe osves mes mJeemLÙe hej yegje Demej heÌ[lee nw~ ueerJej Deeefo kesâ jesie Fmeer kesâ heefjCeecemJe™he
nesles nQ~ Fmekesâ Keeme ceb$e Ùes nQ-
‘efoJÙeece=leYeeieer YeJe, efJepeÙeece=leYeeieer YeJe, De#eerCeece=leYeeieer YeJe~’
11. iÙeejnJeeB heeovÙeeme DeLeJee ieceve mebmkeâej-Fme ieceve efJeefOe keâe GuuesKe DeeefohegjeCe ceW veneR nw~
hejvleg ef$eJeCee&Ûeejeefo mebmkeâej «ebLeeW ceW Fme mebmkeâej keâer hetCe& efJeefOe heeF& peeleer nw~ DeleSJe Fme efJeefOe keâe efueKevee Yeer
hejceeJeMÙekeâ nw~
Ùen mebmkeâej veJeceW cenerves ceW efkeâÙee peelee nw~ efpeme efove ieceve keâjves ÙeesiÙe ve#e$e Jeej Deewj Ùeesie nes, Gmeer efove
Ùen mebmkeâej keâjvee ÛeeefnS~
ØeLece ner yeeuekeâ keâe efhelee henues kesâ meceeve ßeer efpevesvõosJe keâer hetpee leLee nesce keâjs~ yeeuekeâ keâes JeŒeeuebkeâejeW
mes efJeYetef<ele keâjW~ Gme ceb[he ceW efkeâveejs-efkeâveejs ÛeejeW Deesj Skeâ Oeguee ngDee JeŒe Fme Øekeâej efyeÚeJes efkeâ efpemeceW Jesoer
leLee ßeeJekeâeefo meppevepeveeW kesâ yew"ves keâe mLeeve yeerÛe ceW Dee peeÙes DeLee&led Jesoer Deewj meppeveeW kesâ yew"ves keâe mLeeve kesâ
ÛeejeW Deesj heefj›eâcee™he mes Jen JeŒe efyeÚeJes~ Ùen JeŒe hetJe& efoMee keâer Deesj mes efyeÚevee ØeejbYe keâjs Deewj oef#eCe Gòej
heef§ece keâer Deesj neslee ngDee hetJe& efoMee ceW ner meceehle keâjs~
Devevlej efhelee Gme yeeuekeâ kesâ oesveeW neLe hekeâÌ[keâj DeefivekegâC[ keâer hetJe& efoMee ceW Gòej efoMee keâer Deesj cegKe
keâjekeâj Gme yeeuekeâ keâes Gme efyeÚs ngS JeŒe hej KeÌ[e keâjs leLee ‘‘Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles ceneJeerjeÙe
ÛelegefŒebMeoefleMeÙe-ÙegòeâeÙe yeeuekeâmÙe heeovÙeemeb efMe#eÙeeefce lemÙe meewKÙeb YeJeleg YeJeleg PJeeR #JeeR mJeene’ Ùen ceb$e
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (17)
heÌ{keâj Gme yeeuekeâ keâe oeÙeeb hewj Deeies yeÌ{eJes~ efheâj Fmeer Øekeâej Gme yeeuekeâ kesâ oesveeW neLe hekeâÌ[s ngS Gmeer JeŒe hej
Gmes Ûeueelee peeÙes~ hetJe& efoMee meceehle nesves hej oef#eCe keâer Deesj cegÌ[ peeÙes~ oef#eCe mes heef§ece Gòej keâer Deesj neslee
ngDee efheâj hetJe& keâer Deesj Dee peeÙes~
Fmeer Øekeâej leerve Øeoef#eCee keâje osJes~ OÙeeve jns efkeâ Øeoef#eCee osles meceÙe DeefivekegâC[ yeeuekeâ kesâ oeÙeW neLe keâer
Deesj jnsiee~
Øeoef#eCee os Ûegkeâves hej yeeuekeâ mes ßeer efpevesvõosJe keâes vecemkeâej keâjeJes leLee Deefive, ieg® Deewj Je=æpeveeW keâes Yeer
vecemkeâej keâjeJes~
12. yeejnJeeB Je<e&Jeæ&ve (JÙegef°) mebmkeâej-Ùen ef›eâÙee yeeuekeâ kesâ Skeâ Je<e& keâe nesves hej keâjW~ Fme
efove cebefoj ceW hetpee efJeOeeve keâjeJeW~ yeeuekeâ keâes cebefoj YespeW~ Gmekeâe pevce efoJeme ceveeJeW~ yeeuekeâ keâes Fve ceb$eeW mes
DeeMeerJee&o osJeW~
‘‘GheveÙeve pevceJe<e&Jeæ&veYeeieer YeJe, JewJeenefve‰JeOe&veYeeieer YeJe, cegveervõpevce-Je<e&JeOe&veYeeieer YeJe,
megjsvõpevceJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, cevojeefYe<eskeâJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, ÙeewJejepÙeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, cenejepÙeJe<e&JeOe&veYeeieer
YeJe, hejcejepÙeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, Deen&vlÙejepÙeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe~’
13. lesjnJeeB Ûeewue mebmkeâej-Ùen yeeuekeâ kesâ heeBÛe Je<e& hetCe& nesves hej neslee nw~ oes-leerve Je<e& ceW Yeer Ùen
ef›eâÙee keâer pee mekeâleer nw~ keâneR-keâneR 45 efove ceW Yeer cegC[ve keâjeves keâer hejbheje nw leLee kegâÚ heefjJeejeW ceW 1 Je<e& kesâ
Deboj ner yeÛÛes keâe cegC[ve keâje uesles nQ SJeb keâneR-keâneR leerLeeX hej ues peekeâj Yeer cegC[ve keâjeles nQ, ØeÙeeie-Fueeneyeeo
(G.Øe.) ceW $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& hej yeÛÛeeW kesâ cegC[ve keâjeves mes Gvekeâer efJeÅee, yegefæ keâe Ketye efJekeâeme neslee nw~
Fmekesâ cegntle& meesce, yegOe, Meg›eâJeej, 2, 3, 5, 7, 10, 11, 13 efleefLe, pÙes‰e, ce=ieefMeje, efÛe$ee, jsJeleer, nmle, mJeeefle,
hegveJe&meg, heg<Ùe, Oeefve‰e, MeleefYe<ee, DeefÕeveer ve#e$e nQ~ Keeme DeeMeerJee&o ceb$e veerÛes efueKes Devegmeej nQ-
‘GheveÙeve ceg[B Yeeieer YeJe, efve«eËLeceg[B Yeeieer YeJe, efve<›eâebelf eceg[B Yeeieer YeJe, hejceefvemleejkeâkesâMeYeeieer YeJe, megjvs õkesâMeYeeieer
YeJe, hejcejepÙe kesâMe Yeeieer YeJe, Deen&vlÙe-kesâMeYeeieer YeJe~’ kesâMe efvekeâue peeves kesâ yeeo Ûeesšer kesâ mLeeve hej kesâMej mes
mJeefmlekeâ yeveeJeW~ Fmeer meceÙe keâCe&Úsove ef›eâÙee Yeer keâjles nQ~
14. ÛeewonJeeB efueefhe mebKÙeeve mebmkeâej-Ùen heeBÛe Je<e& hetCe& nesves hej Iej ceW Ùee hee"Meeuee ceW meesce, yegæ,
Meg›eâ, MeefveJeej, nmle, DeefÕeveer, hegveJe&meg, heg<Ùe, efÛe$ee, DevegjeOee ve#e$e ceW leLee 2, 3, 5, 6, 10, 11, 12 efleefLe kesâ
cegntle& ceW keâjW~ efpeve cebefoj ceW Ùee Iej hej hetpee kesâ yeeo Ùen ef›eâÙee keâjW~ meJe&ØeLece ‘‘Ô Deewj Ô vece: efmeæsYÙe:’’
yeeuekeâ mes heóer hej efueKeeJeW Deewj Fvekeâe GÛÛeejCe keâjeJeW~ DeeMeerJee&o kesâ efJeMes<e ceb$e efvecve Øekeâej nQ-
‘‘Meyoheejieeceer YeJe, DeLe&heejieeceer YeJe, MeyoeLe&mebyebOeheejieeceer YeJe~’ yeeuekeâ keâes efueefhe hegmlekeâ oer peeJes~
veesš-Jele&ceeve ceW 3 Je<e& kesâ yeeuekeâ hej Yeer Ùen mebmkeâej keâjeÙes peeles nQ keäÙeeWefkeâ yeÛÛeeW keâes Deye 3 Je<e& keâer
Gceü ceW mketâue Yespes peeves keâer hejcheje nes ieF& nw~
15. hevõnJeeB GheveÙeve mebmkeâej-Dee" Je<e& keâer Gceü kesâ yeeuekeâeW ceW Ùen Ùe%eesheJeerle mebmkeâej jefJe, meesce,
yegOe, ieg®, Meg›eâJeej, nmle, DeefÕeveer, hegveJe&meg, heg<Ùe, Gòeje$eÙe, jesefnCeer, DeeMues<ee, mJeeefle, ßeJeCe, Oeefve‰e, MeleefYe<ee,
(18) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
cetue, jsJeleer, ce=ieefMeje, efÛe$ee, DevegjeOee, Deeõe&, hetJee&$eÙe Fve Jeej Je ve#e$eeW ceW keâjW~ j#eeyebOeve kesâ efove Yeer meecetefnkeâ
™he ceW Ùen ef›eâÙee keâer peeleer nw~ Fmekesâ DeeMeerJee&o ceb$e Fme Øekeâej nQ-
‘hejceefvemleejkeâefuebieYeeieer YeJe, hejceef<e&efuebieYeeieer YeJe, hejcesvõefuebieYeeieer YeJe, hejcejepÙeefuebieYeeieer YeJe,
hejceen&vlÙeefuebieYeeieer YeJe, hejceefveJee&CeefuebieYeeieer YeJe~’
Ùe%eesheJeerle henveves keâe ceb$e-Ô vece: hejceMeebleeÙe MeeefvlekeâjeÙe heefJe$eerke=âleenË jlve$eÙemJe™heb Ùe%eesheJeerleb
oOeeefce cece iee$eb heefJe$eb YeJeleg DenË vece: mJeene~
Ùe%eesheJeerle keâe GösMÙe-De°cetueiegCe (mLetue ™he mes heeBÛe heehe keâe lÙeeie Deewj ceÅe, ceebme, ceOeg keâe lÙeeie)
DeYÙeeme ™he ceW efJeÅeeYÙeeme kesâ keâeue ceW «enCe keâj Gvekesâ efÛevn™he ceW Ùe%eesheJeerle OeejCe keâjvee nw~
16. meesuenJeeB ›eleeJelejCe mebmkeâej-henues ieg®kegâue (yeÇÿeÛeÙee&ßece) ceW efJeÅeeLeea yeÇÿeÛeÙe&hetJe&keâ jnkeâj efJeÅeeYÙeeme
keâjles Les~ efJeJeen kesâ hetJe& DeOÙeÙeve hetCe& nesves lekeâ meeoe Yeespeve Deewj meeoieerhetCe& jnve-menve ›ele ÛeÙee& keâe GösMÙe nw~
DeOÙeÙeve hetCe& nesves hej efJeÅeeLeea DeYÙeeme™he ceW efueÙes ieÙes hetCe& efveÙece Deewj Gvekeâe efÛevn Gleejkeâj ieg® Je ceelee-
efhelee keâer Dee%ee mes efJeJeen kesâ efueS lewÙeej neslee nw~ Gòeâ ›eleeW ceW De°cetueiegCe meoe heeuelee nw keäÙeeWekf eâ Ùen pewve keâe efÛevn nw~
N: M

ßeer $e+<eYeosJe mlegefle:

jÛeefÙe$eer-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceefle:
-yemevleefleuekeâe Úvo-
DeeoerÕejeefoefpevemetÙe&ÙegieeefoveeLeŠ, meekesâleMeemeveheefleŠ heg®osJeveeLeŠ~
mJeeÙecYegJeŠ mekeâueueeskeâefnlebkeâjes ÙeŠ, leb veeefYevevoveefpeveb ØeCeceeefce efvelÙeb~~1~~
DeÅeeefhe veece leJe osJe! peielØeefmeæŠ, ßeglJee ceÙeeefhe leJe meefVeOeceeielees efn~
YeòeâeŠ jcevle Fn YeefòeâmegOeejmes les, leb veeefYevevoveefpeveb ØeCeceeefce efvelÙeb~~2~~
keâeuesÓJemeefhe&efCe le=leerÙeÙegiesÓefvleces efn, pevcees yeYetJe Je=<eYemÙe efoJeekeâjmÙe~
efceLÙeevOekeâejnjCeeÙe efJeYees! meceLe&Š, leb veeefYevevoveefpeveb ØeCeceeefce efvelÙeb~~3~~
meJeexÛÛe cetelf e&Š ØeYees~ leJe jepelesÓ$e, YeòeâeŠ ueYevle Fn yeesOeceefCeb Ûe °dJee~
jlve$eÙeb efkeâue efJekeâemeefÙelegb cecesÛÚe, leb veeefYevevoveefpeveb ØeCeceeefce efvelÙeb~~4~~
ceelee leJeeefmle peieleern megjsvõJebÅee, Yees osJe! heeoÙegieues efkeâue meeefhe veewefle~
yegæŸee efJeveeefhe ef›eâÙeles mleJeveb ceÙee Ûe, leb veeefYevevoveefpeveb ØeCeceeefce efvelÙeb~~5~~
Deveg°ghed- FlLebYetleeb mlegefleb ke=âlJee, veeYesÙemÙe cenelceveŠ~
yeesefOeb meceeefOeefceÛÚeefce, ÛevoveeceeflejeefÙe&keâe~~6~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (19)

(4)
pewve efJeJeen efJeefOe
efJeJeen Deewj Gmekeâe GösMÙe-MeeŒe keâer efJeefOe kesâ Devegmeej ÙeesiÙe Gceü kesâ Jej Deewj keâvÙee keâe Deheveer-Deheveer
peeefle ceW ›eâceMe: Jeeioeve (meieeF&) Øeoeve, JejCe, heeefCe«enCe neskeâj Devle ceW mehleheoerhetJe&keâ efJeJeen neslee nw~ Ùen efJeJeen
Oece& keâer hejcheje keâes Ûeueeves kesâ efueS, meoeÛejCe Deewj heg$e-heg$eer Éeje kegâue keâer GVeefle kesâ efueS Deewj ceve SJeb FefvõÙeeW kesâ
DemebÙece keâes jeskeâkeâj ceÙee&oehetJe&keâ FefvõÙe megKe keâer FÛÚe mes efkeâÙee peelee nw keäÙeeWekf eâ hetCe& yeÇÿeÛeÙe& keâe heeueve Deuhe Meefòeâ
jKeves Jeeues Œeer-heg®<eeW mes veneR nes mekeâlee FmeefueS DeeÛeeÙeeX ves yeÇÿeÛeÙee&Ceg›ele ceW hej-Œeer lÙeeie Deewj mJe-Œeer meblees<e keâe
GheosMe efoÙee nw~ Ùen efJeJeen osJe, MeeŒe, ieg® keâer mee#eer mes meceepe kesâ mece#e neslee nw, pees peerJeveheÙe&vle jnlee nw~
ie"peesÌ[e-nJeve Deewj mehleheoer hetpee kesâ yeeo peerJeveheÙe&vle heefle-helveer yeveves Jeeues ocheefòe ceW hejmhej
ØesceYeeJe SJeb ueewefkeâkeâ Deewj Oeeefce&keâ keâeÙeeX ceW meeLe jnves keâe metÛekeâ «ebefLeyebOeve (ie"peesÌ[e) efkeâmeer meewYeeiÙeJeleer
(megneefieveer) Œeer kesâ Éeje keâjevee ÛeeefnS~ keâvÙee keâer uegieÌ[er (meeÌ[er) kesâ heuues ceW 1 efmekeäkeâe, 1 megheejer, nuoer ieeB",
mejmeeW Je heg<he jKekeâj Gmes yeeBOe ueW Deewj Gmemes Jej kesâ ogheós kesâ heuues keâes yeeBOe oW~
«ebefLeyebOeve ceb$e-
Deefmceved pevcevÙes<e yevOeesÉ&ÙeesJez, keâeces Oecex Jee ie=nmLelJeYeeefpe~
Ùeesiees peele: hebÛeosJeeefive mee#eer, peeÙeeheòÙeesjbÛeue«ebefLeyebOeeled~~
heeefCe«enCe-ie"peesÌ[e kesâ he§eeled keâvÙee kesâ efhelee keâvÙee kesâ yeeSB neLe ceW Deewj Jej kesâ meerOes neLe ceW efhemeer ngF&
nuoer keâes peue mes jkeâeyeer ceW Ieesuekeâj uesheW~ ueeskeâ ceW pees heerues neLe keâjves keâer yeele keâner peeleer nw Ùen Jener yeele nw~
efheâj Jej kesâ meerOes neLe ceW LeesÌ[er-meer ieueer ceWnoer Deewj 1 efmekeäkeâe jKekeâj Gme hej keâvÙee keâe yeeÙeeB neLe jKekeâj
keâvÙee keâe neLe Thej Je Jej keâe neLe veerÛes keâjkesâ Jej-keâvÙee kesâ oesveeW neLe peesÌ[ oW~ Fme efJeefOe mes keâvÙee keâe efhelee
Deheveer keâvÙee keâes Jej kesâ neLe ceW meeQhelee nw~ Fmes heeefCe«enCe keânles nQ~
heeefCe«enCe ceb$e-
neefjõhebkeâceJeefuehÙe megJeeefmeveerefYeo&òeb ÉÙeespe&vekeâÙees: Keueg leew ie=nerlJee~
Jeeceb keâjb efvepemegleeYeJece«eheeefCeced, efuechesÉjmÙe Ûe keâjÉdÙeÙeespeveeLe&~~
ie=nmLeeÛeeÙe& ØelÙeskeâ hesâjs kesâ yeeo veerÛes efueKes ngS DeIÙe& ›eâceMe: ÛeÌ{eles jnW-
1. Ô ÜeR meppeeefle hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
2. Ô ÜeR meodie=nmLe hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
3. Ô ÜeR heeefj›eepÙe hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
4. Ô ÜeR megjsvõ hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
5. Ô ÜeR meeceüepÙe hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
(20) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
6. Ô ÜeR Deen&vlÙe hejcemLeeveeÙe DeIÙe&ced~
hesâjs Deewj mehleheoer-nLeuesJee kesâ yeeo Jej-keâvÙee keâes KeÌ[e keâje kesâ keâvÙee keâes Deeies Deewj Jej keâes heerÚs
jKekeâj Jesoer ceW ÛeJejer kesâ ceOÙe ceW Ùeb$e meefnle keâšveer Deewj nJeve keâer ØeppJeefuele DeefiveÙegòeâ mLebef[ue kesâ ÛeejeW Deesj
Ú: hesâjs efoueJeeJeW~ yegvosueKeC[ kesâ hejJeej Deeefo peeefleÙeeW ceW Jej-JeOet keâe neLe ÚgÌ[Jeekeâj Ún hesâjs efoueeÙes peeles nQ~
Fme meceÙe efŒeÙeeB hesâjeW kesâ cebieue ieerle ieeJeW~ Jej Deewj keâvÙee kesâ keâheÌ[eW keâes mebYeeueles ngS hesâjs efoueevee ÛeeefnS~ Skeâ-
oes mecePeoej Œeer Deewj heg®<e oesveeW keâes mebYeeueles jnW~ Ú: hesâjeW kesâ yeeo oesveeW Deheves hetJe& mLeeve hej henues kesâ meceeve
yew" peeJeW~ ie=nmLeeÛeeÙe& efvecve Øekeâej meele-meele JeÛeveeW (Øeefle%eeDeeW) keâes ›eâce mes henues Jej mes Deewj efheâj keâvÙee mes
keânueeJeW, meeLe ner mJeÙeb Gvekeâes mejue Yee<ee ceW mecePeeles peeÙesb~
Jej keâer Deesj mes keâvÙee kesâ Øeefle 7 JeÛeve-
1. cesjs kegâšgcyeer ueesieeW keâe ÙeLeeÙeesiÙe efJeveÙe melkeâej keâjvee nesiee~
2. cesjer Dee%ee keâe ueeshe veneR keâjvee nesiee leeefkeâ Iej ceW DevegMeemeve yevee jns~
3. keâ"esj JeÛeve veneR yeesuevee nesiee keäÙeeWekf eâ Fmemes efÛeòe keâes #eesYe neskeâj heejmheefjkeâ És<e keâer mebYeeJevee jnleer nw~
4. meledhee$eeW kesâ Iej Deeves GvnW Deenej Deeefo Øeoeve keâjves ceW keâuegef<ele ceve veneR keâjvee nesiee~
5. ceveg<ÙeeW keâer YeerÌ[ Deeefo ceW peneB Oekeäkeâe Deeefo ueieves keâer mebYeeJevee nes, JeneB efyevee Keeme keâejCe kesâ Dekesâues
veneR peevee nesiee~
6. ogjeÛeejer Deewj veMee keâjves Jeeues ueesieesW kesâ Iej hej veneR peevee nesiee, keäÙeeWefkeâ Ssmes JÙeefòeâÙeeW Éeje Deheves
mecceeve ceW yeeOee Deeves keâer mebYeeJevee nw~
7. jeef$e kesâ meceÙe efyevee hetÚs otmejeW kesâ Iej veneR peevee nesiee leeefkeâ ueesieeW keâes JÙeLe& ner šerkeâe-efšhheCeer keâjves keâe
ceewkeâe ve efceues~
Ùes meele Øeefle%eeÙeW legcnsb mJeerkeâej keâjvee ÛeeefnS~ Fve JeÛeveeW ceW ieen&mLÙe peerJeve keâes megKeo yeveeves keâer yeeleeW keâe
ner GuuesKe nw~ Fvekesâ heeueve mes Iej ceW Deewj meceepe ceW helveer keâe mLeeve DeeojCeerÙe yevesiee~
Fve Øeefle%eeDeeW keâes keâvÙee Deheves cegBn mes efve:mebkeâesÛe neskeâj keâns Deewj mJeerkeâej keâjs~
JeOet keâer Deesj mes Jej kesâ Øeefle 7 JeÛeve-
1. cesjs efmeJeeÙe DevÙe efŒeÙeeW keâes ceelee, yenve Deewj heg$eer kesâ meceeve ceevevee nesiee DeLee&led hej-Œeer mesJeve keâe
lÙeeie Deewj mJe-Œeer mevlees<e jKevee nesiee~
2. JesMÙee, pees hejŒeer mes efYeVe ceeveer peeleer nw, Gmekesâ mesJeve keâe lÙeeie keâjvee nesiee~
3. ueeskeâ Éeje efvevoveerÙe Deewj keâevetve mes efveef<eæ Åetle (pegDee) veneR Kesuevee nesiee~
4. vÙeeÙehetJe&keâ Oeve keâe Gheepe&ve keâjles ngS JeŒe Deeefo mes cesje j#eCe keâjvee nesiee~
5. Deeheves pees Deheves JeÛeveeW ceW cegPemes Deheveer Dee%ee ceeveves keâer Øeefle%ee keâjeF& nw Gme mebyebOe ceW, Oece& mLeeve ceW
peeves Deewj Oecee&ÛejCe keâjves ceW ®keâeJeš veneR [eueveer nesieer~
6. cesjs mebyebOe keâer Deesj mes Iej keâer keâesF& yeele cegPemes veneR efÚheeveer nesieer, keäÙeeWefkeâ ceQ Yeer Deehekeâer meÛÛeer meueen
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (21)
osves Jeeueer ntB~ keâoeefÛeled Gmemes Deehekeâes ueeYe nes peeÙes Deewj Dehevee mebkeâš otj nes peeÙes~ meeLe ner Fmemes hejmhej
efJeÕeeme Yeer yeÌ{siee~
7. Deheves Iej keâer ieghle yeele otmejs kesâ DeLee&led efce$e Deeefo kesâ mece#e Øekeâš veneR keâjveer nesieer~ ueesieeW keâer ceveesJe=efòe
ØeeÙe: Ùen nesleer nw efkeâ Jes otmejs Iej keâer Úesšer-meer yeele ‘efleue keâe leeÌ[’ keâer Gefòeâ kesâ meceeve yeÌ[er keâjkesâ DeheâJeen
hewâuee osles nQ~
veesš - Gòeâ Jej-JeOet keâer 7-7 Øeefle%eeDeeW keâes ner DeeOegefvekeâ Yee<ee ceW heefjefmLeefle keâes osKekeâj meefcceefuele ™he
mes efvecve Øekeâej oesveeW kesâ efueS meele Øeefle%eeSB ØeÛeej ceW Deeves ÙeesiÙe nQ~
Jej-JeOet kesâ efueS cenlJehetCe& 7 Øeefle%eeSB-
1. peerJeveheÙe&vle meeLe jnles ngS menveMeerue Deewj keâce&Jeerj yevekeâj Skeâ-otmejs kesâ efueS peerefJele jnvee-peerJeve
mes efvejeMe ve nesvee~
2. oechelÙe peerJeve keâes megKeer yeveeves Deewj ie=nmLepeerJeve kesâ efvecee&Ce ceW Yeerlej keâe GòejoeefÙelJe veejer keâes Deewj
yee¢e peerJeve keâe GòejoeefÙelJe heg®<e hej nw~
3. Skeâ-otmejs kesâ heefjJeej kesâ meomÙe yevekeâj meyekesâ mvesn Deewj Deeoj kesâ hee$e yevevee~ efJeveÙe, mesJee keâjvee
SJeb meodJÙeJenej mes Iej Deewj memegjeue keâes mJeie& yeveevee~
4. hejmhej mvesn, DeefYeVelee, Deekeâ<e&Ce, efJeÕeeme yevee jns, Fmekesâ GheeÙe DeeÛejCe ceW ueevee~ heefle kesâ efueS helveer
meJee&efOekeâ megvoj Je efØeÙe Deewj helveer kesâ efueS heefle hejceejeOÙe jns~
5. JeOet keâes kegâue JeOeg (meerlee, Debpevee, megueesÛevee Deeefo kesâ meceeve) Deewj Jej keâes kegâueheg$e (jece, peÙekegâceej,
megoMe&ve Deeefo kesâ meceeve) yevevee efpevemes Iej keâe mecceeve, ieewjJe, Øeefle‰e, keâerefle& yeveer jns Jewmes keâece keâjvee~
efveJÙe&meveer, MeerueJeeve Deewj efJeJeskeâer yevevee~
6. efpevesvõosJe, ieg®, MeeŒe keâer DeÛe&vee SJeb mee#eerhetJe&keâ efJeJeen mecheVe nes jne nw GveceW ßeæe yeveeÙes jKeW,
Fmemes yegjeFÙeeW mes yeÛeves ceW yeue efceuelee jns~ Deelceefnle (Jeerlejeielee) keâer Deesj Âef° jKeW~
7. meceepe, pevelee Deewj je°^ keâer mesJee ceW oesveeW hejmhej menÙeesie mes Deeies yeÌ{W~ efJeueeefmelee mes yeÛeW~
Fve meele Øeefle%eeDeeW keâes oesveeW mJeerkeâej keâjW~Fvekesâ efmeJee Deewj Yeer keâesF& Keeme yeele nes lees efJeJeen kesâ henues mhe°
keâj uesvee ÛeeefnS~ efpememes oechelÙe peerJeve DeepeerJeve DeevevohetJe&keâ JÙeleerle nes~ meÛe Ùen nw efkeâ Deheves meeheâ Deewj
Megæ heefjCeece mes ner mebyebOe DeÛÚe jn mekeâlee nw~
mehleheoer kesâ he§eeled Jej keâes Deeies keâjkesâ meeleJeeB hesâje keâjeÙee peeÙes Deewj Deheves henues kesâ mLeeve hej peye DeeJeW
leye Jes heefle-helveer kesâ ™he ceW neskeâj Ùeeefve Œeer-heefle kesâ yeeBÙeW Deesj heefle-Œeer kesâ oeefnves Deesj yew"s~ Fme DeJemej hej
efŒeÙeeB cebieueieerle ieeJeW~
Gòeâ meele hesâjs Ùee YeeBJej meele hejce mLeeveeW keâer Øeeefhle kesâ Åeeslekeâ nQ~ Deeieceevegmeej mebmeej ceW (1) meppeeeflelJe
(2) meodie=nmLelJe (3) heeefj›eepÙe (4) megjsvõlee (5) meeceüepÙe (6) DeenËlÙe Deewj (7) efveJee&Ce Ùes meele hejce
mLeeve ceeves ieÙes nQ~
(22) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
meeleJeW hesâjs ceW Ùen ceb$e yeesueW Deewj DeIÙe& ÛeÌ{eJeW~
‘Ô ÜeR efveJee&Ce hejcemLeeveeÙe DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene’
meele hesâjs nesves hej ie=nmLeeÛeeÙe& veJeocheefòe hej efvecve Øekeâej ceb$e Éeje heg<he #esheCe keâjW—
Ô Üeb ÜeR ÜÒb ÜeQ Ü: De efme Dee G mee Den&eflmeæeÛeeÙeexheeOÙeeÙemeeOeJe: Meeefvlbe hegef°b Ûe kegâ®le kegâ®le mJeene~
ÙeneB hej meb#eshe ceW ie=nmLe peerJeve kesâ cenlJe hej GheosMe oskeâj ÙeLeeMeefòeâ oesveeW he#e keâer Deesj mes cebefoj-leerLe&
Deeefo kesâ efueS oeve keâer Iees<eCee keâjekeâj ÙeLeemLeeve efYepeJeeves keâe ØeyebOe keâj osvee ÛeeefnS~
Fmekesâ yeeo keâvÙee he#e keâer Deesj mes Jej keâes efleuekeâhetJe&keâ kegâÚ jeefMe Deewj ßeerheâue YeWškeâj ie"yebOeve ÚgÌ[e
osvee ÛeeefnS~
efJeMes<e %eeleJÙe-
1. efJeJeen kesâ efove keâvÙee kesâ jpemJeuee nes peeves hej keâvÙee mes heeBÛeJeW efove hetpeve-nJeve Deeefo efJeJeen keâer
efJeefOe keâjevee ÛeeefnS~ efJeJeen efJeefOe peneB lekeâ mebYeJe nes lees efove ceW ner efkeâÙee peevee ÛeeefnS~
2. veJeosJelee hetpeve ceW DenËle, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meJe& meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveÛewlÙe Deewj
efpeveeueÙe Ùes 9 osJelee nQ~
3. ieg® hetpee ceW $e+efæÙeeW keâer mLeehevee kesâ efueS ‘‘Ô yegefæÛeejCe efJeef›eâÙeew<eOe-leheesyeuejmee#eerCecenevemeÛeleg:<eef‰
$e+efæYÙees vece:’’ Ùen ceb$e keâeiepe hej kesâmej mes efueKekeâj veerÛes keâer keâšveer hej jKe osvee ÛeeefnS~
4. efJeJeen kesâ cegntle& efvekeâeueves Deeefo ceW Deewj DevÙe «eneefooes<e keâes otj keâjves kesâ efueS pees hetpee Deeefo Meebefle kesâ
GheeÙe pÙeesefle<eer yeleeles nQ Gvekesâ GheeÙe pewveMeeŒeevegmeej ner keâjvee ÛeeefnS~ veJe«en Meebefle efJeOeeve kesâ Devegmeej efJeJeen
kesâ meceÙe efpevesvõ hetpee keâje osvee ÛeeefnS Deewj efJeMes<e keâjvee nes lees veJe«en Meebefle efJeOeeve keâe ceC[ue ceb[Jeekeâj
‘‘Ô ÜeR Den&ced De efme Dee G mee meJe&efJeIve Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene’’ Fme ceb$e keâer «en kesâ efnmeeye mes ÙeLeeMeefòeâ peehe
Je efJeJeen kesâ meceÙe Deengefle keâje osvee ÛeeefnS~
veJe ocheefòe kesâ Øeefle-Deehe oesveeW ieen&mLe peerJeve ceW ØeefJe° ngS nQ~ Deheves ceeveJe peerJeve keâes heefJe$e Deewj
meheâue yeveeves kesâ efueS ner Ùen #es$e Deeheves Ûegvee nw~ Fmekeâes DeevevohetCe& Deewj megKeceÙe yeveevee Deehekesâ ner Thej efveYe&j
nw~ Ùen kesâJeue FefvõÙe Yeesie Yeesieves kesâ efueS veneR, Jejved mebÙecehetJe&keâ meoeÛeej Deewj Meerue keâer meeOevee kesâ GösMÙe mes
Deeheves Debieerkeâej efkeâÙee nw~ Deehe oesveeW Skeâ-otmejs kesâ Øeefle lees peJeeyeoej nQ ner, hej mJe-Oece&, mJe-meceepe keâer Deewj
mJe-osMe keâer mesJee keâe oeefÙelJe Yeer Deehe hej Dee heÌ[e nw~ Ùen ie=nmLe keâe Yeej yengle yeÌ[e Deewj Deveskeâ mebkeâšeW mes Ùegòeâ
nes mekeâlee nw~ ie=nmLe DeJemLee ceW Deeves Jeeueer Deveskeâ DeeheefòeÙeeW mes Ieyejekeâj ie=n-efJejle nes peeves kesâ yengle GoenjCe
efceueWies hejvleg nceW DeeMee nw efkeâ Deehe peerJeve keâer meYeer hejer#eeDeeW ceW GòeerCe& neWbies~ mecemle keâef"veeFÙeeW keâes menve keâjles
ngS Gòejesòej ØeieefleheLe hej ÂÌ{ jnvee Deehekeâe keâle&JÙe nesiee~
hegjeCeeW ceW GefuueefKele peÙekegâceej-megueesÛevee, jece-meerlee Ùee DevÙe efkeâmeer kesâ oechelÙe peerJeve kesâ DeeoMe& keâes
Deehe Deheves meeceves jKeW~ nceejer Ùen MegYekeâecevee nw efkeâ GvneR kesâ meceeve YeeJeer heerÌ{er Deehekeâe Yeer GoenjCe Deheves
mece#e jKesb~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (23)
Deehe oesveeW ÙeewJeve kesâ Jesie ceW ve yenkeâj Deheves kegâue kesâ mecceeve keâe KÙeeue jKeles ngS ieewjJeceÙe ÙeMemJeer peerJeve
JÙeleerle keâjW~ Deehekeâe heejmheefjkeâ SJeb heeefjJeeefjkeâ-meeceeefpekeâ JÙeJenej vÙeeÙe SJeb veweflekeâleehetCe& nes~
heefle keâe keâòe&JÙe nw efkeâ Jen Deheveer helveer keâes menÙeesefieveer ceevekeâj Gmes TBÛee G"eves kesâ meeOeve meoe pegšelee jns
Deewj helveer-heefle kesâ nj keâeÙe& keâes meheâue yeveeves ceW hetje Ùeesieoeve osleer jns~ oesveeW Yeeweflekeâlee ceW ve uegYeekeâj
DeeOÙeeeflcekeâlee kesâ jnmÙe keâes Yeer mecePeW, Fmeer ceW GvnW ÙeLeeLe& megKe Deewj Meebefle keâer Øeeefhle nesieer~ Fmekesâ efueS Øeefleefove
osJeoMe&ve, ieg®oMe&ve, hetpeve, meeceeefÙekeâ Deewj mJeeOÙeeÙe Yeer DeeJeMÙekeâ nw~ nceejer neefo&keâ cebieue keâecevee nw efkeâ
Deehekeâer Ùen peesÌ[er oerIe&keâeue lekeâ DeKeC[ yeveer jns~
efJeJeen kesâ he§eeled-pees Œeer-heg®<e efJeJeen keâjles nQ, GvnW ieen&mLe peerJeve kesâ cenlJe keâes mecePekeâj mebÙece kesâ
meeLe Oece&, DeLe& Deewj keâece heg®<eeLe& keâes hejmhej DeefJejesOe ™he mes mesJeve keâjvee ÛeeefnS~ Deheveer DeepeerefJekeâe kesâ meeOeve
pegšeles ngS vÙeeÙehetJe&keâ DeLeexheepe&ve keâjvee Yeer ie=nmLe keâe keâle&JÙe nw~ DeLe& kesâ efyevee ueeskeâ Ùee$ee veneR Ûeue mekeâleer
hejvleg DeLe& kesâ heerÚs heÌ[keâj Oece& keâes veneR ÚesÌ[vee ÛeeefnS~ peerJeve ceW meoeÛeej Deewj ØeeceeefCekeâlee keâe yeÌ[e cenlJe nw~
Ûeens ÙegJee, ØeewÌ{ Ùee Je=æ DeJemLee keâesF& Yeer nes, GmeceW Fme ueeskeâ keâer meheâuelee keâe Deewj hejueeskeâ keâe OÙeeve DeJeMÙe
jKevee ÛeeefnS~ peerJeve kesâ meeLe cejCe lees DeJeMÙebYeeJeer nw~ cejCe DeÛÚe Gmeer keâe neslee nw efpemekeâe peerJeve DeÛÚe jne
nes~ ce=lÙeg ceeuetce veneR keâye Dee peeJes FmeefueS ncesMee meeJeOeeve jnvee ÛeeefnS~ peerJeve DeevevohetJe&keâ JÙeleerle keâjles
ngS efvejekegâuelee keâe Yeer DevegYeJe efkeâÙee peeJes, efpememes heeheeW mes yeÛekeâj MegYeesheÙeesie keâe JeeleeJejCe GheueyOe nes mekesâ~
efJeosMe ceW ueesie efJeJeen keâjvee DeÛÚe veneR mecePeles, efyevee efJeJeen efkeâÙes Je<eeX lekeâ Jes Deveskeâ DeefJeJeeefnle ceefnueeDeeW kesâ
meeLe efce$e kesâ ™he ceW jnles nQ~ efyevee efJeJeen efkeâÙes heg®<e Deewj ceefnuee kesâ meeLe ceW jnves mes JeneB yeÇÿeÛeÙe& keâe JÙeJenej
veneR efveYeeÙee peelee nw~ mebÙegòeâ heefjJeej keâer ØeLee JeneB veneR nesves mes Je=æeJemLee ceW keâesF& meneje veneR jnlee~ efJeJeen
keâjkesâ Yeer JeneB leueekeâ neslee jnlee nw FmeefueS Yeejle kesâ DeeoMe& keâe efJeÛeej keâj Ùeefo yeÇÿeÛeÙe&hetJe&keâ veneR jn mekeâles
lees efJeJeen keâjkesâ Skeâ helveer ›ele heeueves ceW ner megKe Deewj Meebefle efceuesieer~ Deheves Je=æ ceelee-efhelee keâer mesJee cesb ke=âle%elee
Øeieš keâjves keâe Yeer keâce cenlJe veneR nw, keäÙeeWefkeâ YeefJe<Ùe ceW nceW Yeer Je=æ Deewj jesieer yevekeâj Deheves heg$eeW mes Dehes#ee
nesleer nw~
JÙeefòeâiele peerJeve peerves kesâ yepeeÙe meceepe Deewj pevelee kesâ mebheke&â ceW Yeer Deevee ÛeeefnS~ Deheveer Meefòeâ Devegmeej
meceepe mesJee Deewj pevelee keâer mesJee keâjles jnkeâj ÙeMemJeer yevevee ÛeeefnS, leeefkeâ ueesie meowJe Ùeeo keâjles jnW~

N:M
(24) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le

(5)
ieYe&heele-ceeB keâer cecelee hej kegâ"ejeIeele
peneB pewve SJeb Jewefokeâ MeeŒeeW ceW meewYeeiÙeJeleer heefle›elee veejer leLee kegâceejer keâvÙeeDeeW keâes ceneved heefJe$elee leLee
JÙeJeneefjkeâ cebieue keâe Øeleerkeâ ceevee ieÙee nw, JeneR Jewefokeâ hegjeCeeW ceW Yeer veejer keâes osJeer kesâ ™he ceW mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee
nw~ cevegmce=efle ceW lees ÙeneB lekeâ keân efoÙee nw efkeâ-
‘‘Skeâ DeeÛeeÙe& ome DeOÙeehekeâeW mes ßes‰ nw, Skeâ efhelee meew DeeÛeeÙeeX mes ßes‰ nw Deewj Skeâ ceelee Skeâ npeej
efheleeDeeW mes ßes‰ nw~’’
Fleveer meejer efJeMes<eleeDeeW mes meceefvJele Skeâ veejer Deye Deheveer mJeeYeeefJekeâ cecelee keâe ieuee IeeWškeâj ieYe&heele pewmes
›etâj keâce& keâer Deesj Deeies yeÌ{leer nw leye Gmes Jele&ceeve Ùegie ceW keäÙee meb%ee Øeoeve keâer peeS ? Fmekesâ yeejs ceW Deehe mJeÙeb
efÛebleve keâjW~
Deepe efJeÕe ceW 10 mes 15 ØeefleMele efJeJeeefnle peesÌ[s mevleevenerve nQ~ efJeefYeVe meJex#eCeeW mes Ùen %eele ngDee nw efkeâ
mevleevenervelee keâer Ùen JÙeeefOe efoveeW-efove lespeer mes yeÌ{ jner nw leLee otmejer Deesj ieYe&heele keâe ØeÛeueve Yeer lespeer mes yeÌ{
jne nww pees Oece&ØeOeeve Yeejle osMe kesâ efueS meyemes DeefOekeâ efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙe yeve ieÙee nw~
pewmes-pewmes efJe%eeve Øeieefle keâj jne nw ceeveJe kesâ efJeÛeej Je JÙeJenej heleve keâer Deesj De«emej nes jns nQ~ ceeveJe
ceeveJe keâe Ye#ekeâ kewâmes yeve mekeâlee nw Ùen leLÙe ieYe&heele keâjJeeves keâer FÛÚe mes ner mhe° nes peelee nw~ efJeefYeVe mejkeâejer
Je iewj mejkeâejer mebmLeeDeeW Éeje Skeâef$ele efkeâÙes ieÙes DeeBkeâÌ[s Fme yeÌ{leer ceneceejer keâe mhe° ØeceeCe nQ~
[e@. efnvMee Éeje efkeâÙes ieÙes Skeâ meJex#eCe kesâ Devegmeej hetjs efJeÕe ceW keâjesÌ[eW ieYe&heele ØeefleJe<e& efkeâÙes peeles nQ~
Fmemes mhe° nw efkeâ Skeâ jepÙe keâer Deeyeeoer kesâ yejeyej ceeveJe mebKÙee keâes ØeefleJe<e& ceeveJe Éeje ner ceewle kesâ Ieeš Gleej
efoÙee peelee nw~ Fve keâjesÌ[eW ieYe&heeleeW ceW DelÙevle Ieelekeâ efkeâmce keâer iewj keâevetveer efJeefOeÙeeW keâes keâece ceW ueeÙee peelee nw~
Skeâ DevÙe meJex#eCe kesâ Devegmeej efJeÕe Yej ceW ieYe&OeejCe keâjves Jeeueer ceefnueeDeeW ceW mes 24.32 ØeefleMele lekeâ
ceefnueeSB ieYe&heele keâjJeeleer nQ DeLee&led Skeâ efleneF& efpevoefieÙeeB Fme mebmeej ceW Deeves mes henues ner Deheves ner ceelee-
efheleeDeeW Éeje ceewle kesâ Ieeš Gleej oer peeleer nQ~ kewâmee efIeveewvee nw Ùen JÙeJenej DeheveeW keâe DeheveeW kesâ Øeefle, ceeveJe keâe
ceeveJe kesâ Øeefle ?
Ùen ieYe&heele keâer mecemÙee efoveeW-efove efJekeâjeue ™he OeejCe keâjleer pee jner nw~ Deveskeâ meJex#eCe kesâ Éeje efoÙes
ieÙes DeeBkeâÌ[s mhe° ™he mes Ùen Fbefiele keâjles nQ efkeâ ceeveJelee keâes Keleje Sšceyece mes veneR nw yeefukeâ ieYe&heele kesâ Fme
efIeveewves ke=âlÙe mes nw~ ceeveJelee kesâ efJeveeMekeâ Fme hewMeeefÛekeâ Kelejs keâer lejheâ OÙeeve osves keâer DeeJeMÙekeâlee nw, pees efkeâ
Deboj ner Deboj hewâuekeâj ceeveJe keâer cetueYetle efJeMes<eleeDeeW Øesce, JeelmeuÙe Je mebj#eCe keâer YeeJeveeDeeW keâes efnbmekeâ
ØeJe=efòeÙeeW ceW yeoue jne nw~
leLeekeâefLele Jew%eeefvekeâ Øeieefle Éeje kegâÚ Deew<eefOeÙeeB Ssmeer Fpeeo keâer ieF& nQ efkeâ Gvekeâe cegnB mes mesJeve keâj mJeÙebb Éeje
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (25)
ieYe& meceeheve efkeâÙee pee mekeâlee nw~ Ùen meye ceeveJelee, vewelf ekeâlee, ceÙee&oe Deewj heejmheefjkeâ efJeÕeeme kesâ efueS penj kesâ meceeve
nw Dele: meceÙe jnles efJeJeskeâMeerue JÙeefòeâÙeeW keâes Ssmes kegâke=âlÙe keâes Fme efJeÕe mes meceehle keâjves keâe ØeCe keâjvee nesiee~
ieYe& nlÙee-ceeveJe nlÙee
Deepe efJe%eeve ves Yeueer-Yeebefle efmeæ keâj efoÙee nw efkeâ ieYe& keâe peerJe Yeer Skeâ mJeleb$e ceeveJe-ØeeCeer nw~ ieYe&Oeeve kesâ
meceÙe ner Skeâ Ssmee efYeVe JÙeefòeâlJe GlheVe nes peelee nw efpemeceW Deveskeâ Je<eeX lekeâ Øeieefle keâjves keâer #ecelee nesleer nw~ Gme
JÙeefòeâlJe keâer TBÛeeF&, yeewefækeâ mlej, Ûeueves-yeÌ{ves keâe lejerkeâe, Ketve keâer peeefle Deeefo Yeer leYeer efveef§ele nes peeles nQ~
ØeLece #eCe mes ner Gmekeâer efJekeâeme Ùee$ee ØeejbYe nes peeleer nw~ Ùen Gòejesòej efJekeâeme-ef›eâÙee peerJe kesâ efyevee DemebYeJe nw~
peÌ[-heoeLe& mes peerJeve mebYeJe veneR~
ieYe& ceW ceeveJe-peerJe keâe mJeleb$e efJekeâeme ›eâce-
ØeLece mehleen-ieYee&Oeeve kesâ henues mehleen ceW ceelee kesâ ieYee&MeÙe ceW veÙee peerJe hewoe neskeâj efJekeâefmele nesves
ueielee nw~
otmeje mehleen-ceelee Éeje «enCe efkeâÙes ieÙes Yeespeve mes veÙes peerJe keâe heeueve-hees<eCe nesves ueielee nw~
leermeje mehleen-DeeBKes, jerÌ{, ceefmle<keâ, hesâheâÌ[s, hesš, efpeiej, vejJeme efmemšce, DeeleW, iegox Deeefo keâer efvecee&Ce
Øeef›eâÙee ØeejbYe nes peeleer nw~ De"ejnJeW efove efoue keâer OeÌ[keâve ØeejbYe nes peeleer nw~
ÛeewLee mehleen-efmej yeveves ueielee nw~ jerÌ{ keâer hetjer yeveeJeš-meg<egcvee yevekeâj hetjer nes peeleer nw~ neLe-hewj
yeveves ueieles nQ~ efoue keâer OeÌ[keâve yejeyej peejer~
heeBÛeJeeb mehleen-Úeleer Deewj hesš lewÙeej neskeâj Skeâ-otmejs mes Deueie nes peeles nQ~ efmej, DeeBKeW, DeeBKeeW hej
ueQme Deewj Âef°hešue (Retina) Dee peelee nw~ keâeve yeve peeles nQ~ neLeeW Deewj hewjeW hej GbieefueÙeeB hetâšves ueieleer nQ~
Ú"e Deewj meeleJeeB mehleen-yeÛÛes kesâ Mejerj kesâ meye Debie-efmej, Ûesnje, cegBn, peerYe Deeefo yevekeâj lewÙeej nes
peeles nQ~ yeÛÛes kesâ efuebie keâe helee ueie mekeâlee nw~ Jen Deheves Debie neLe-heeBJe efnuee mekeâlee nw~ iegoiegoeves mes yeÛÛes ceW
Øeefleef›eâÙee nesleer nw~
Dee"JeeB mehleen-yeÛÛee mheMe& Je oo& keâe DevegYeJe keâjves ueielee nw~ cegªer yebo keâj mekeâlee nw~ Debiet"e Ûetme
mekeâlee nw~ lewjves keâer cegõe ceW efnuelee nw~ peeieves Je meesves keâer ef›eâÙee keâjves ueielee nw~ efkeâmeer Jemleg keâes ÚgDeeS peeves hej
Gmemes yeÛeves keâe ØeÙelve keâjlee nw~ Gmekesâ efoue keâer OeÌ[keâve Deuš^emeesefvekeâ mšsLeesmkeâeshe hej megveer pee mekeâleer nw~
Gmekesâ Debiet"s keâer Úehe Jewmeer nes peeleer nw pewmeer Gmekeâer 80 Je<e& keâer Gceü ceW nesieer~ ceefmle<keâ keâer uenjeW Deewj lejbieeW keâes
ceehee pee mekeâlee nw~
iÙeejnJeeB-yeejnJeeB mehleen-Mejerj kesâ meYeer leb$e Ûeeuet~ vemeeW Je ceebmehesefMeÙeeW ceW meecebpemÙe mLeeefhele neslee
nw~ GbieefueÙeeW hej veeKetve Gieves ueieles nQ~ Fve leerve cenerveeW ceW yeÛÛes keâe hetje ie"ve nes peelee nw, Fmekesâ yeeo veew ceeme
lekeâ ueieeleej yeÌ{lee jnlee nw~ efheâj Gmekeâe pevce neslee nw~
ieYe& kesâ yeÛÛes keâes ceejves kesâ 4 lejerkesâ
(26) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
1. Ûet<eCe heæefle (Vacuum Suction)-heefchebie ceMeerve Éeje ieYe& kesâ yeÛÛes kesâ šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s keâjkesâ
ketâÌ[e-keâjkeâš keâer lejn yeenj KeeRÛe efueÙee peelee nw~
2. hewâueeJe Je efve<keâemeve efJeefOe (Dilatation & Evacuation)-FmeceW ieYee&MeÙe kesâ cegBn keâes
Keesuekeâj ieYe& kesâ yeÛÛes keâes Ûeeketâ pewmes lespe Oeej Jeeues MeŒe mes šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s keâjkesâ yeenj heWâkeâ efoÙee peelee nw~
3. penjerueer #eej Jeeueer heæefle (Toxic-Salt Method)-Skeâ uecyeer ceesšer megF& ieYee&MeÙe ceW YeeWkeâ oer
peeleer nw, GmeceW efheÛekeâejer keâer meneÙelee mes vecekeâ keâe #eej Jeeuee penjeruee heeveer ÚesÌ[ efoÙee peelee nw~ ÛeejeW Deesj mes
efIeje yeeuekeâ Jen penjeruee heeveer efveieue peelee nw~ Jen penj KeeS JÙeefòeâ keâer lejn leÌ[heâves ueielee nw Deewj Iegš-
Iegškeâj JeneR oce leesÌ[ oslee nw~ efheâj Gmes ieYe& mes yeenj efvekeâeue efueÙee peelee nw~
4. Dee@hejsMeve (ÛeerjheâeÌ[ efJeefOe) (Operation Method)-Dee@hejsMeve efJeefOe Éeje hesš keâes Ûeerjkeâj
yeÛÛes keâes efpeboe ner yeenj efvekeâeue efueÙee peelee nw, efheâj Gmes Deeie ceW peueekeâj ceej efoÙee peelee nw Ùee Gyeueles heeveer ceW
[gyeeskeâj ceej efoÙee peelee nw~
%eeleJÙe nw efkeâ Yeejle ceW ØeefleJe<e& 50 ueeKe mes DeefOekeâ ieYe& nlÙeeSB nes jner nQ~ Ùen mebKÙee efove-otveer jele
Ûeewiegveer yeÌ{ jner nw~ ieYe&nlÙee kesâ keâejCe Yeejle ceW ØeefleJe<e& 5 ueeKe efŒeÙeeW keâer ceewle nes peeleer nw~ efove-Øeefleefove Fme
mebKÙee ceW Yeejer Je=efæ nes jner nw~ ueeKeeW efŒeÙeeB peerJeve Yej ieYe&heele kesâ keâejCe YeÙebkeâj heerÌ[e menleer nQ~ Mejerj jesieeW keâe
Iej yeve peelee nw~ mechetCe& heefjJeej og:Keer jnlee nw~ Iej vejkeâ yeve peelee nw~ ieYe&nlÙee kesâ keâejCe ØeeÙe: efŒeÙeeB yeeBPe yeve
peeleer nQ, keâejCe efvecveefueefKele nQ-
1. jesie meb›eâceCe (Infection)-ieYe&heele kesâ oewjeve ieYe&mLe efMeMeg kesâ Mejerj keâe keâesF& keâše-heâše Debie
Ùee Yeeie ieYee&MeÙe ceW yeÛee jn peeves kesâ keâejCe Ùee Dee@hejsMeve kesâ meceÙe keâesF& DevÙe keâceer jn peeves kesâ keâejCe šŸetyeue
FvhesâkeäMeve nes mekeâlee nw Deewj Œeer yeebPe yeve peeleer nw~
2. ieYee&MeÙe ceW Úso nesvee (Perforation of the uterus)-ieYe&heele kesâ efueS ØeÙeesie efkeâÙes ieÙes
Deewpeej (Curette) mes yeÛÛesoeveer ceW Úso nes mekeâlee nw Deewj heefjCeecemJe™he Gmes efvekeâeuevee Yeer heÌ[ mekeâlee nw Deewj
Fme lejn Œeer ncesMee kesâ efueS yeebPe yeve peeleer nw~
ieYe& nlÙee hej yeveer meÛÛeer efheâuce-Silent Scream ceW 10 mehleen keâer ieYe&mLe yeÛÛeer keâer ceewle keâer
YeÙeevekeâ ÛeerKe mes meeje efJeÕe jes G"e-Je<e& 1984 ceW ‘vesMeveue jeF&šdme št ueeF&heâ keâvJewvMeve’ keâveešefmešer,
efcemeewjer ceW ngDee Lee~ FmeceW Skeâ ØeefleefveefOe Mrs. Sandy Ressal ves Dr. Bernard Nathanson kesâ Éeje Skeâ
Suction Abortion ieYe&heele hej yeveeF& ieF& Deuš^emeeGC[ cetJeer keâe pees efJeJejCe efoÙee Lee, Gmekeâe meb#eshe cee$e ner
ÙeneB efoÙee peelee nw~ (GvneR kesâ MeyoeW ceW)
ieYe& keâer Ùen yeÛÛeer DeYeer 10 mehleen keâer Leer~ keâeheâer Ûegmle Leer~ Deheveer ceeB keâer keâesKe ceW Kesueles, keâjJeš
yeoueles Deewj Debiet"e Ûetmeles ngS nce Gmes osKe jns Les~ Gmekesâ efoue keâer OeÌ[keâve 120 keâer meeOeejCe ieefle mes OeÌ[keâ jner
Leer~ meye kegâÚ efyeukegâue meeceevÙe Lee hejvleg nceW lees ieYe&nlÙee hej JeemleefJekeâ efheâuce yeveeves kesâ efueS Deye Gmekeâer nlÙee
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (27)
keâjveer pe™jer Leer~ Deye nce Gme yeÛÛeer keâes ceeB kesâ ieYe& mes yeenj efvekeâeueves kesâ efueS mekeäMeve heche Éeje Gmekesâ šgkeâÌ[s-
šgkeâÌ[s keâjves ceW pegšs~
mekeäMeve heche Éeje ieYe&mLe yeÛÛeer keâer nlÙee-pewmes ner mekeäMeve heche, Gme vevner-cegVeer hÙeejer-hÙeejer
ceemetce-iegefÌ[Ùee meer yeÛÛeer kesâ šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s keâjves Gme yeÛÛeer keâer Deesj yeÌ{e, yeÛÛeer yegjer lejn mes [j ieF&~ Gmekesâ
efoue keâer OeÌ[keâve 200 lekeâ hengBÛe ieF&~ Jen yeÛÛeer heerÌ[e Je oo& kesâ ceejs Úšhešeleer ngF&, keâjenleer ngF&, efmekegâÌ[-
efmekegâÌ[keâj FOej-GOej Ietce-Ietcekeâj leÌ[heâleer ngF& Gme Deewpeej mes yeÛeves keâe ØeÙelve keâjves ueieer~ DeeefKej Gme yeÛÛeer
ves cegBn Keesuekeâj peesj mes ÛeerKeves keâe ØeÙelve efkeâÙee, efpemes Dr. Nathanson Éeje Silent Scream ‘cetkeâ ÛeerKe’ kesâ
veece mes yeleeÙee ieÙee nw~ Devle ceW Gme heche ves Dehevee keâece Meg™ keâj efoÙee Deewj Gme ceemetce yeÛÛeer kesâ neLe, hewj, hesš,
Úeleer, cegBn leLee efmej Deeefo kesâ šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s keâjkesâ ieYe& mes yeenj heWâkeâ efoÙes~ ÛeejeW Deesj Ketve ner Ketve hewâue ieÙee~ Ùen
ÂMÙe Flevee YeÙeevekeâ, JeerYelme Deewj Ie=efCele Lee efkeâ Ùeefo keâesF& ieYe& nlÙee keâjves Jeeuee Yeer osKe ues lees Gmekesâ Yeer efoue
kesâ šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s nes peeSb Deewj Jen keâYeer Yeer ieYe&nlÙee keâjves keâe meenme ve keâjs~
Fme ‘ieYe&heele efheâuce’ kesâ efvecee&lee [e@. vewLeevmeve ves peye efheâuce keâes mJeÙeb osKee Deewj pewmes ner Gme yeÛÛeer kesâ
šgkeâÌ[s-šgkeâÌ[s nesles osKes Deewj Gme hÙeejer yeÛÛeer keâer oo& Yejer Ûeerlkeâej megveer lees Gvekesâ efoue hej Gme meceÙe Flevee
peyeo&mle Je»eheele ngDee efkeâ Jes ncesMee kesâ efueS Dehevee keäueerefvekeâ ÚesÌ[keâj legjble Yeeie ieS leLee efheâj Jes keâYeer Jeeefheme
veneR DeeS~
16 mehleen lekeâ kesâ YeütCe ceW peerJe veneR neslee, Jen lees efmehe&â ceeBme keâe efvepeeaJe ueesLeÌ[e (efheC[) cee$e
ner nw, Ùen Jew%eeefvekeâ ceevÙelee Fme efheâuce Éeje efyeukegâue Pet"er meeefyele ngF&~ nj ieYe&heele ceW peerJe nlÙee
DeefveJeeÙe& ™he mes nesleer ner nw~
ieYe&heele mes heg®<e-Œeer keâe Devegheele efyeieÌ[ ieÙee-ieYe& ceW ueÌ[efkeâÙeeW keâes ner ceejves kesâ keâejCe Deye osMe
ceW Øeefle npeej heg®<eeW kesâ heerÚs 910 efŒeÙeeW keâer mebKÙee jn ieF& nw~ nefjÙeeCee ceW lees 1991 keâer peveieCevee kesâ Devegmeej
ceefnueeDeeW keâe Devegheele Øeefle npeej 865 Lee~ Ùen mebKÙee efove-Øeefleefove lespeer mes Iešleer pee jner nw, heefjCeecemJe™he
osMe Yej ceW DeveeÛeej, JÙeefYeÛeej, yeueelkeâej, JesMÙeeieceve, yengheefleØeLee Deeefo keâes yeÌ{eJee efceuesiee~ S[dme pewmeer
ceneceejer iebYeerj™he mes hewâuesieer~ osMe Je meceepe keâer yeyee&oer efveef§ele™he mes nes peeÙesieer~
Dele: vejkeâ keâe Éej Keesueves Jeeues Fme ceneheehe mes mJeÙeb keâes yeÛeevee ØelÙeskeâ ßeeJekeâ keâe hegveerle keâle&JÙe nw~
meYeer ceelee-yenveeW keâes efJeMes<e™he mes Ùen OÙeeve jKevee nesiee efkeâ nce keâYeer Yeer ke=âle-keâeefjle-Devegceesovee efkeâmeer Yeer
Øekeâej mes Fme heehe keâes ØeßeÙe veneR oW keäÙeeWefkeâ Deepe keâe efkeâÙee heehe efveef§ele™he mes Deepe Ùee keâue nce ner keâes Yeesievee
nesiee~ hebÛesefvõÙe peerJe keâer mebkeâuheer efnbmee vejkeâeW ceW ues peeveer Jeeueer nw, efpememes nceW yeÛevee ner nw~ keâYeer-keâYeer Ssmes
melÙe GoenjCe Yeer osKes peeles nQ efkeâ efpeme ieYe&mLe efMeMeg keâes ueÌ[keâer mecePekeâj ieYe&heele keâjeÙee pee jne Lee Deewj
keâoeefÛeled Gmekeâer YeütCenlÙee efkeâmeer keâejCe mes veneR keâer ieF& lees veJeceeme yeeo Gmeves mJemLe heg$e kesâ ™he ceW pevce efueÙee~
Fboewj SJeb Fueeneyeeo kesâ efkeâvneR mebYeüevle heefjJeejeW mes Ùes mee#eeled peevekeâeefjÙeeB Øeehle ngF& nQ efkeâ Deuš^emeeGC[
SJeb meesvees«ee@heâer ceMeerve Éeje yent kesâ ieYe& ceW yeeefuekeâe YeütCe peevekeâj Yeer Iej kesâ meeme-memegj ves YeütCenlÙee keâjJeeves keâe
(28) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
leer›e efJejesOe efkeâÙee Dele: YeütCenlÙee yeÛe ieF&, hegve: 9 ceen he§eeled yent ves mJemLe heg$e keâes pevce efoÙee~ ÙeneB Ùen efJeMes<e
%eeleJÙe nw efkeâ ceMeerveeW mes efkeâÙes ieÙes efveCe&Ùe Yeer keâoeefÛeled DemelÙe nes peeles nQ Dele: DeefnbmeeØesefceÙeeW keâes ceMeerveeW Éeje
YeütCe hejer#eCe veneR keâjevee ÛeeefnS~
pees Yeer nes, mebmeej keâe megKe heg$e Ùee heg$eer hej veneR Jejved Deheves efkeâÙes keâceeX kesâ Deeefßele nw~ heehekeâce& kesâ GoÙe mes
peerJeve Yej heeueve-hees<eCe efkeâÙee ieÙee heg$e Yeer Je=æeJemLee ceW oglkeâej oslee nw Deewj hegCÙekeâce& kesâ GoÙe mes hejeÙeer ngF&
yesšer Yeer leve-ceve-Oeve mes mesJee keâjleer nw, Dele: keâce& efmeæeble hej Dešue efJeÕeeme jKeles ngS heg$e-heg$eer hej meceeve
mvesn jKeW SJeb ieYe&heele pewmes kegâke=âlÙe keâes meceepe mes eflejesefnle keâjves keâe mebkeâuhe ueW~

N: M

cegòeâkeâ
YeejleerÙe mebmke=âefle keâer ceeB hej, ieerle DeveskeâeW efueKes ieÙes nQ~
ceeB yeÛÛeeW keâer peeB nesleer nw, Ùes met$e DeveskeâeW efoÙes ieÙes nQ~~
ÙeneB keâer ceeB šÛe Lesjsheer oskeâj yeÛÛeeW keâes megueeleer nQ~
keâeveeW ceW cecelee Je hÙeej keâe, jme Ieesue kesâ Gmes peieeleer nw~~1~~
G"es ueeue! Deye DeeBKeW Keesuees, heeveer ueeF& ntB cegBn Oees uees~
Ssmee keânkeâj ceeB megyen megyen, yeÛÛes keâer veme& yeve peeleer nw~~
yeeLe™ce mes efheâj yeÛÛes keâes, leepee keâjkesâ ueeleer nw~
iejce iejce yeÇskeâheâemš keâjekeâj, Gmes mketâue hengBÛeeleer nw~~2~~
veÙes veÙes keâheÌ[s henveekeâj, yeÛÛes keâer vepej Gleejs ceeB~
Deheves ueeue Ùee iegefÌ[Ùee keâes, mvesn vepej mes efvenejs ceeB~~
yeÛÛes ceW mebmeej nw ceeB keâe, yeÛÛeeW keâe mebmeej nw ceeB~
ceeB efyeve nw mebmeej DeOetje, peie ceW Demeueer hÙeej nw ceeB~~3~~
FmeerefueS ceeB yeveves Jeeueer, yenveeW keâes ØesjCee nw cesjer~
Deheveer cecelee yeÛÛes hej yejmeeDees Ùes nQ efJejemele lesjer~~
cecelee Deewj JeelmeuÙe kesâ mebie keâle&JÙe keâe OÙeeve meoe jKevee~
YeejleerÙe mebmke=âefle mes ‘‘Ûevoveeceleer’’ GvnW peesÌ[s jKevee~~4~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (29)

(6)
keäÙee Deehe cebefoj peeles nQ ?
keäÙee Deehe cebefoj peeles nQ ? Ùeefo neB, lees cebefoj peekeâj efkeâme Øekeâej mes Deheves F<šosJe keâe DeefYeJeeove keâjles
nQ ? Gvekesâ meeceves peekeâj keäÙee heÌ{les nQ ? Keeueer neLe peeles nQ Ùee kegâÚ ueskeâj peeles nQ ? GvnW osKekeâj ceve ceW keäÙee
efÛevleve Deelee nw ? efkeâme efJeefOe mes Gvekeâer hetpee, mlegefle, Jevovee DeLeJee oMe&ve keâjles nQ ? FlÙeeefo yeeleeW keâe %eeve Øeehle
keâjvee DeeJeMÙekeâ nw~
Ùeefo Deehe cebefoj veneR peeles nQ ? lees peeves keâe ceve yeveeFÙes keäÙeeWefkeâ nj mecØeoeÙe ves Deheveer-Deheveer ßeæe kesâ
Øeleerkeâ cebefoj, ceefmpeo, ÛeÛe&, ieg®ÉejeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee nw~ efpemeceW #eCe oes #eCe peekeâj Jes Deheves F<šosJe keâe
mcejCe keâj Meeefvle keâe DevegYeJe keâjles nQ~ DeeÛeeÙe& ßeer hetpÙeheeo mJeeceer ves keâne Yeer nw—
ßeer cegKeeueeskeâveeosJe, ßeercegKeeueeskeâveb YeJesled~
Deeueeskeâve efJenervemÙe, lelmegKeeJeehleÙeŠ kegâleŠ~~
DeLee&led Devlejbie, yeefnjbie ßeer (ue#ceer) keâes Øeehle efpevesvõ YeieJeeve kesâ cegKe keâe DeJeueeskeâve keâjves mes (oMe&ve
keâjves mes) ßeer—ue#ceer keâer Øeeefhle nesleer nw leLee pees efpevesvõ YeieJeeve kesâ cegKe keâe DeJeueeskeâve veneR keâjles nQ GvnW Gme
ue#ceer keâe megKe kewâmes Øeehle nes mekeâlee nw ? DeLee&led Deblejbie yeefnjbie ue#ceer keâe megKe GvnW Øeehle veneR nes mekeâlee nw~
Deepe Yeer peien-peien veÙes-veÙes cebefojeW kesâ efvecee&Ce nes jns nQ leLee hegjeleve heg®<eeW kesâ Éeje yeveeS ieS ØeeÛeerve
Deveskeâ cebefoj yeves ngS nQ efpevekeâes DeefleMeÙe Je=efæbiele keâjvee ØelÙeskeâ pewve ceeveJe keâe hejce keâòe&JÙe nw~ leelheÙe& Ùen nw
efkeâ cebefoj heeJevelee kesâ Øeleerkeâ nQ Jeneb peeves keâer YeeJevee keâjves cee$e mes Deveskeâ GheJeemeeW keâe heâue Øeehle neslee nw~
efpevesvõ YeieJeeve kesâ oMe&ve keâjves mes lees DemebKÙe GheJeemeeW keâe heâue efceuelee nw~
oMe&ve kewâmes keâjW ?
26 peveJejer SJeb 15 Deiemle Deeefo je<š^erÙe heJeeX hej Deheves osMe kesâ je<š^heefle leLee ØeOeeveceb$eer keâes meueeceer osves
kesâ efueS peue, Leue Deeefo mesveeDeeW kesâ keâceev[j SJeb mketâue kesâ yeÛÛes Deeefo meYeer cenerveeW hetJe& mes DeYÙeeme keâjles nQ leye
Gvekeâer meueeceer je<š^heefle mJeerkeâej keâjles nQ~ peye Skeâ je<š^heefle keâes meueeceer osves kesâ efueS DeYÙeeme keâer DeeJeMÙekeâlee
nesleer nw leye Deehe mJeÙeb meesÛeW efkeâ $ewueeskeäÙe kesâ DeefOeheefle keâe DeefYeJeeove keâjves nsleg Yeer Deehekeâes DeYÙeeme keâer
DeeJeMÙekeâlee nw Ùee veneR ?
kewâmes keâjW DeYÙeeme ?
meyemes henues Deehe Iej mes mveeve keâjkesâ Oegues mJeÛÚ Jem$e henve keâj neLeeW ceW ÛeeJeue leLee heâue Deeefo ueskeâj
Megæ ceve mes cebefoj kesâ ceeie& hej ÛeueW Deewj cebefoj kesâ Éej hej peekeâj hewj OeesSb hegveŠ cebefoj ceW Iegmeles ngS efvecve hee"
heÌ { W —
Ô peÙe peÙe peÙe, efveŠmener efve:mener efve:mener, veceesÓmleg veceesÓmleg veceesÓmleg~
(30) DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& efpeve Oecee&ce=le
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCe,b Cecees ueesS meJJemeentCeb~
hegve: neLe peesÌ[keâj Jesoer kesâ meeceves KeÌ[s neskeâj Oeerces megjerues mJej ceW Ùes hebefòeâÙeeB yeesueW—(Mesj Úbo)
efveŠmebie nes ns veeLe Deehe oMe& keâes DeeÙee~
mveeve $eÙe mes Megæ Oeewle Jem$e OejeÙee~~
$ewueeskeäÙe efleuekeâ efpeveYeJeve keâer Jebovee keâ¤B~
efpeveosJe osJe keâes vecetb mechetCe& megKe Ye¤b~~1~~
Deewj Ùen hee" heÌ{keâj YeefòeâhetJe&keâ Jesoer hej ÛeeJeue kesâ heeBÛe hegbpe ÛeÌ{eJeW~
Dejnvle, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg Ssmes heeBÛeeW heo yeesueles ngS ›eâce mes yeerÛe ceW, Thej, oeefnveer Deesj,
veerÛes Deewj yeeFË Deesj Ssmes heeBÛe hegbpe ÛeÌ{eJeW~ pewmes—
Gmekesâ yeeo Iegšves šskeâ keâj, neLe peesÌ[keâj, cemlekeâ Yetefce hej ueieekeâj hebÛeebie vecemkeâej keâjW Deewj KeÌ[s neskeâj
YeieJeeve keâer Jeerlejeie cegõe keâe DeJeueeskeâve keâjles ngS YeeJeefJe£ue neskeâj efvecve hee" heÌ{W—
(Mesj Úvo)
ns veeLe Deehe oMe& keâjkesâ n<e& nes jne~
Deevevo Deßeg Pej jns meye heehe Oees jne~~
peerJeve meheâue ngDee ceQ Deepe OevÙe nes ieÙee~
ØeYeg Yeefòeâ mes efvepe meewKÙe ceW efveceive nes ieÙee~~1~~
efpeleves ne|<ele ùoÙe mes YeieJeeve keâe oMe&ve efkeâÙee peeSiee, Glevee ner DeefOekeâ hegCÙe yevOe nesiee~ oMe&ve keâjles meceÙe
keâYeer DeeBKeeW keâes yevo veneR keâjvee ÛeeefnS keäÙeeWekf eâ ‘‘ÂMe’’ Oeeleg mes ‘‘oMe&ve’’ Meyo yevelee nw efpemekeâe DeLe& nw osKevee~ OÙeeve
keâjles meceÙe DeeBKeeW keâes yebo efkeâÙee peelee nw Deewj oMe&ve kesâ meceÙe Deheuekeâ Âef<š mes YeieJeeve keâes efvejKee peelee nw efpememes
DeeBKeeW kesâ jesie lees ve<š nesles ner nQ, YeieJeeve keâer Jeerlejeieer ÚefJe Yeer ùoÙe ceW Dehevee ØeYeeJe DeJeMÙe [eueleer nw~
Fme Øekeâej efpeleveer Jeseof Ùeeb cebeof j ceW neW, Gve meyekesâ heeme peekeâj heebÛe-heebÛe hegpb e ÛeÌ{ekeâj Iegšves šskeâkeâj hebÛeebie
vecemkeâej keâjW Deewj Ùeefo Deehekesâ heeme meceÙe nw lees yew"keâj 1-2 ceeuee hesâj ueW, OÙeeve keâe DeYÙeeme nes lees 10-5 efceveš
efheC[mLe, heomLe Deeefo OÙeeve keâjW, Meem$e keâe mJeeOÙeeÙe keâjW, hegveŠ cebeof j mes Jeeheme peeles meceÙe DeefYe<eskeâ keâe ievOeesokeâ
uesvee ve YetueW keäÙeeWekf eâ Jen ievOeesokeâ ceneve heefJe$e neslee nw, efpemes ueieeves mes Meejerejf keâ JÙeeefOeÙeeB ve<š nesleer nQ~ ievOeesokeâ keâes
cemlekeâ, ueueeš, ieues, DeeBKe Deeefo GòeceebieeW ceW ueieevee ÛeeefnS~ Gmes ueieeles meceÙe efvecve Mueeskeâ yeesuevee ÛeeefnS—
efvece&ue mes efvece&ue Deefle, DeIeveeMekeâ megKemeerj~
Jevotb efpeve DeefYe<eskeâ ke=âle, Ùen ievOeesokeâ veerj~~
Deehekesâ Menj kesâ cebefoj DeLeJee Oece&Meeuee ceW Ùeefo keâesF& cegefve-Deee|Ùekeâe, #eguuekeâ-#egefuuekeâe efJejepeceeve nQ lees
Gvekesâ heeme Yeer peekeâj efJeveÙehetJe&keâ ÛeeJeue kesâ leerve heg_pe ÛeÌ{ekeâj vecemkeâej keâjvee ÛeeefnS~ meeOeg Ûetbefkeâ jlve$eÙe kesâ
heLe hej Ûeue jns nQ DeleŠ mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekedâÛeeefj$e yeesuekeâj Gvekesâ mece#e leerve hegÀe ÛeÌ{eS peeles
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 1-ßeeJekeâ Oece& (31)
nQ~ neB, Gvekesâ vecemkeâej kesâ MeyoeW ceW LeesÌ[e mee Devlej DeJeMÙe nw ! pewmes—cegefvejepeeW keâes vecemkeâej keâjles meceÙe
veceesmleg yeesuee peelee nw, Deee|ÙekeâeDeeW keâes Jeboeefce yeesuekeâj vecemkeâej efkeâÙee peelee nw Fmeer Øekeâej Ssuekeâ, #eguuekeâ Deewj
#egefuuekeâeDeeW keâes FÛÚeefce keânkeâj vecemkeâej keâjvee ÛeeefnS~
efJeefOeJeled Iegšves šskeâkeâj hebÛeebie vecemkeâej keâjves mes DeLeJee ieJeemeve mes yew"keâj hebÛeebie vecemkeâej keâjves mes hewj
Deewj Iegšves mecyevOeer jesieeW ceW Deejece efceuelee nw leLee efheÚues leceece DeMegYe keâceeX keâe veeMe nes peelee nw~ keâheÌ[eW keâer
mJeÛÚlee, Gvekeâer ef›eâÛe Kelece ve nesves heeJes DeLeJee DeeuemÙeJeMe Deepe KeÌ[s—KeÌ[s neLe peesÌ[keâj YeieJeeve keâe oMe&ve
keâjves keâer hejcheje yeÌ[er lespeer mes nceejer meceepe ceW ØeefJe<š nes ieF& nw efkeâvleg Ùen mJemLe hejcheje veneR nw~ Fme
vecemkeâej mes hetjer efJeveÙe keâe heeueve veneR nes heelee nw, Ùener keâejCe nw efkeâ osJeoMe&ve keâe pees heâue efceuevee ÛeeefnS Jen
veneR efceue heelee nw~ efpevesvõ ØeYeg, efpeveJeeCeer Deewj efveie&ÇvLe ieg®DeeW kesâ oMe&ve keâjkesâ ØelÙeskeâ Debie keâes OevÙe mecePevee
ÛeeefnS~ pewmee efkeâ ØeeÛeerve oMe&ve hee" ceW heÌ{e peelee Lee—
‘‘DeÅeeYeJelmeheâuelee veÙeveÉÙemÙe, osJe! lJeoerÙe ÛejCeecyegpeJeer#eCesve~
DeÅe ef$eueeskeâ efleuekeâ ØeefleYeemeles ces, mebmeejJeeefjefOejÙeced ÛeguegkeâØeceeCeced~~’’
Fmekeâe efnvoer heÅeevegJeeo keâjleer ngF& hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efueKee nw—
‘‘ns YeieJeved ! ves$eÉÙe cesjs, meheâue ngS nQ Deepe Denes~
leJe ÛejCeecyegpe keâe oMe&ve keâj, pevce meheâue nw Deepe Denes~~
ns ef$eYegJeve kesâ veeLe Deehekesâ oMe&ve mes ceeuegce neslee~
Ùen mebmeej peueefOe Ûeguuet peue mece nes ieÙee Denes Ssmee~~’’
DeLee&led Fve MeyoeÀeefueÙeeW kesâ ceeOÙece mes Yeòeâ ßeeJekeâ Deheves pevce keâes meheâue keâjlee nw leLee Deheves YeJe—YeJe
kesâ og:KeeW keâes meceehle keâjves keâer DekeâešŸe YeeJevee peeie=le keâjlee nw~

N:M

efpevesvõ Øeeflecee kesâ oMe&ve keâe cenlJe

efpevesvõosJe keâer Øeeflecee kesâ oMe&ve keâer YeeJevee keâjles ner oes GheJeeme keâe heâue efceue peelee nw~ Ûeueves keâer DeefYeuee<ee keâjles ner
leerve GheJeeme keâe heâue, Ûeueves keâe DeejbYe keâjles ner Ûeej GheJeeme keâe heâue, Ûeueles-Ûeueles heeBÛe GheJeeme keâe heâue, kegâÚ otj Ûeues Deeves
hej yeejn GheJeeme keâe heâue, yeerÛe ceeie& ceW hengÛB e peeves hej hevõn GheJeeme keâe heâue, cebeof j kesâ efMeKej keâe oMe&ve keâjles ner Skeâ ceeme
kesâ GheJeeme keâe heâue, cebeof j ceW ØeJesMe keâjves hej Ún ceeme kesâ GheJeeme keâe heâue, cebeof j kesâ Éej ceW ØeJesMe keâjves hej Skeâ Je<e& kesâ
GheJeeme keâe heâue, leerve Øeoef#eCee osves hej meew Je<e& kesâ GheJeeme keâe heâue, efpevesvõ YeieJeeve keâer Øeeflecee kesâ oMe&ve keâjves mes npeej Je<e&
kesâ GheJeeme keâe heâue efceuelee nw~ hegve: efpeveØeeflecee kesâ mevcegKe KeÌ[s neskeâj YeeJehetJe&keâ mlegelf e keâjves mes Deveble GheJeeme keâe heâue Øeehle
neslee nw~ ÙeLeeLe& ceW efpevesvõ YeieJeeve keâer Yeefòeâ mes yeÌ{keâj Deewj keâesF& Gòece hegCÙe veneR nw~
-he©ehegjeCe, heJe& 32, he=. 99
(32) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-2
Deefnbmee SJeb Meekeâenej
(1)
DeeEnmee SJeb Meekeâenej : YeejleerÙe mebmke=âefle keâe DeeOeej
nceejer Fme MemÙeMÙeeceuee Yetefce hej Deeefokeâeue mes ner ceeveJe ves Deeefo yeÇÿee, hejceefhelee YeieJeeved $e+<eYeosJe kesâ
Éeje efmeKeeF& ieF& peerJevekeâuee kesâ Devegmeej DeVe, heâue, meypeer, cesJee Deeefo KeeÅe heoeLeeX keâes KesleeW ceW Deheves heefjßece
Éeje Glhevve keâj ‘‘ke=âef<e’’ keâuee keâe heefjÛeÙe Øeoeve efkeâÙee nw~ efpemekesâ DeeOeej hej nce meYeer Meekeâenejer peerJeve peerkeâj
Deheveer ‘‘YeejleerÙe mebmke=âefle’’ hej ieewjJe keâjles ngS ogevf eÙee Yej keâer Âef<š ceW meoeÛeejer kesâ ¤he ceW mJeerkeâej efkeâÙes peeles nQ~
hejvleg Fmes keâefueÙegie keâe DeefYeMeehe keâne peeS DeLeJee heeMÛeelÙe mebmke=âefle keâe Dee›eâceCe ? Fmes ceeveJeerÙe
DelÙeeÛeej keânW DeLeJee DelÙeeOegefvekeâ yeveves keâer nesÌ[ ceW efÚhee Deceevegef<ekeâ JÙeJenej ? mecePe ceW veneR Deelee efkeâ jece,
ke=â<Ce, ceneJeerj kesâ efpeme osMe ceW meowJe otOe keâer veefoÙeeB yenleer LeeR, KesleeW ceW megieefvOele nefjÙeeueer uenjeleer Leer, meÌ[keâ
kesâ Deepet—yeepet Je=#eeW hej ueies mJeeefo<š heâue ceve keâes cegiOe keâjles Les leLee peneB iejerye, Deceerj meYeer kesâ Iej ieesOeve mes
meceeefJe<š jnles Les, ØelÙeskeâ IejeW ceW otOe keâer heewef<škeâ megieefvOe cenkeâleer Leer Deewj yeÛÛes, yetÌ{s meYeer efceue—yeebškeâj
keâepet, yeeoece, cetbieheâefueÙeeB Keeles—Keeles ceveesjbpeve keâjles leLee jeceueerueeSB osKee keâjles Les efkeâvleg Deepe yeermeJeeR meoer kesâ
meceeheve oewj hej Fme GheÙeg&keäle peerJeve Øeef›eâÙee ceW yengle lespeer mes efJeke=âefle Dee jner nw~ pewmes heMegheeueve kesâvõeW kesâ mLeeve
hej ueieYeie mecemle jepÙeeW ceW Deveskeâ yeÌ[s—yeÌ[s yetÛeÌ[Keeves Kegue ieÙes nQ, efpevemes melele Ketve keâer veefoÙeeB yenkeâj Oejleer
ceelee keâer Úeleer keâefchele keâj jner nQ~ njs—Yejs KesleeW keâer peien Oejleer keâe leceece—ØeefleMele Yeeie cegieea heeueve kesâvõ
(hee@uš^er heâece&), celmÙeheeueve, megDejheeueve, keâÚgJee heeueve Deeefo kesâvõeW kesâ ¤he ceW ke=âef<e kesâ veece keâes keâuebefkeâle keâj
jne nw efpemekesâ keâejCe meÌ[keâ hej Ûeueles heefLekeâeW keâes JeneB mes efvekeâueleer ogie&vOe kesâ keâejCe veekeâ yevo keâjkesâ õgleieefle
mes keâoce yeÌ{eves heÌ[les nQ~ Ùeefo Yetue mes keâYeer GOej vepej heÌ[ peeS lees hesÌ[eW kesâ heâueeW keâer peien DeC[eW kesâ ogo&Me&ve
nesves ueieles nQ pees ùoÙe keâes ogie&efvOele Ie=Cee mes hetefjle keâj oslee nw~
iejerye—Deceerj meYeer YeejleerÙeeW kesâ kegâÚ ØeefleMele IejeW ceW Deye Øeele:keâeue mes ner iejce—iejce otOe keâer peien
veMeerueer ÛeeÙe Deewj Gmekesâ meeLe DeC[eW mes yeveer JemlegSB—efyemkegâš, kesâkeâ, hesmš^er Deeefo leLee [eÙejskeäš DeC[eW keâe
ceebmeenejer veeMlee Deewj Yeespeve ØeÛeefuele nes ieÙee nw pees yeeuekeâ, Je=æ meYeer kesâ ceve Deewj leve keâes efJeke=âle keâj jne nw~
Fmeer Øekeâej ieeBJe—ieeBJe keâer ÛeewheeueeW hej Deye meecetefnkeâ ¤he mes osMeer—efJeosMeer MejeyeeW keâe oewj leLee pegDee JÙemeve keâe
Je=eEæiele ¤he osKeves ceW Deeves ueiee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (33)
Ssmeer ve peeves efkeâleveer efJeke=âefleÙeeB YeejleerÙe meceepe ceW JÙeehle nes ieF& nQ pees heefjJeej, meceepe SJeb osMe kesâ heleve keâe
keâejCe lees nQ ner, Yeejle keâes hegve: hejlev$elee keâer yese[Ìf ÙeeW ceW pekeâÌ[ves keâer Yetecf ekeâe Yeer efveYee jner nQ~ osMe kesâ mecYeüevle Jeie& keâes
Fme Deesj MeerIeÇlee mes OÙeeve osvee nesiee DevÙeLee YeejleerÙelee keâer jer{Ì štšles osj veneR ueiesieer Deewj uekeâJeeÙegòeâ ceveg<Ùe keâer YeeBelf e
Yeejle hegve: oeves—oeves keâe ceesnleepe neskeâj otmejs osMeeW keâer Deesj oÙeveerÙe cegõe mes leekeâlee ngDee vepej DeeSiee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ JebMepe SJeb YeejleerÙe nesves kesâ veeles nceW Ùen Dešue efJeMJeeme jKevee ÛeeefnS efkeâ hesÌ[ mes
Glhevve nesves Jeeueer ØelÙeskeâ Jemleg Meekeâenejer Deewj hesš mes Glhevve nesves Jeeueer meYeer JemlegSb ceebmeenejer nesleer nQ~
Meekeâenejer Jemleg ceW Ketve, heerJe, ceebme, nñer Deeefo keâe meefcceßeCe veneR neslee nw leLee ceebmeenejer JemlegSb DeC[e, ceÚueer
meYeer Ketve, ceebme Jeiewjn keâe efheC[ nesves mes DeKeeÅe ner keânueeleer nQ~ FvnW Meekeâenejer keâYeer Yeer veneR keânvee ÛeeefnS
Deewj ve ner Ssmes Glheefòe mLeueeW keâes ke=âef<e mebb%ee Øeoeve keâjveer ÛeeefnS~
DeeOegefvekeâ Ùegie ceW Fve GheÙeg&keäle eEnmekeâ kesâvõeW SJeb jepÙe mejkeâejeW kesâ Éeje pees Øeeslmeenve Øeoeve efkeâÙee pee jne
nw leLee efJeefYevve yeQkeâeW kesâ Éeje Fve JÙeeheej kesâvõeW keâes ke=âef<e kesâ veece hej $e+Ce efoÙes pee jns nQb Jen leer›e heeheyevOe kesâ
keâeÙe& nQ~ Fve ef›eâÙeekeâueeheeW mes Yeejle osMe keâer iejeryeer keâYeer Yeer efceš veneR mekeâleer nw ØelÙegle Gmekeâer DeeÙe& mebmke=âefle keâe
efJeveeMe neskeâj ›etâj cuesÛÚ mebmke=âefle keâe efJekeâeme nesiee~
nce meyekesâ efueS Ùen DelÙevle efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙe nw efkeâ efpeme osMe ceW ncesMee DeeOÙeeeflcekeâlee Deewj DeeEnmee Oece& keâe
efJeosMeeW ceW efveÙee&le neslee Lee, efpemekesâ keâejCe nceves Deepeeoer Øeehle keâer Leer Gme osMe mes Deepe ceebme keâe efveÙee&le keâjvee DeLeJee
DeC[eW keâes Meekeâenej keânkeâj pevelee keâes mJeleb$e ¤he mes ceebmeenej keâer ØesjCee osvee keäÙee Deheveer mebmke=âefle hej kegâ"ejeIeele veneR
nw ? Oejleer ceelee DeeefKej Fve heMeg DelÙeeÛeejeW keâes efkeâlevee menve keâj mekeâleer nw? Gme ceeB keâer cecelee hej ceeveJe Deewj heMeg
meYeer keâe meceeve DeefOekeâej nw~ ÙeneB peye ceveg<Ùe Deheveer Meefòeâ keâe og®heÙeesie keâjkesâ heMegDeeW hej DelÙeeÛeej keâjves ueiee,
Gvekeâer ieo&veeW hej Úgjer Ûeueeves ueiee lees Oejleer ceeB keâeBhe G"er Deewj Gmeves Yetkeâche, ØeueÙe Deeefo Deveskeâ Øeeke=âeflekeâ ØekeâesheeW kesâ
Éeje ceveg<Ùe keâes oC[ osves keâe efveCe&Ùe ues efueÙee DeLee&led Fve efnmb eelcekeâ ke=âlÙeeW kesâ keâejCe ner Deepe peien—peien Yetkeâche,
yeeÌ{, iewmekeâeC[, jsue ogIe&švee Deeefo Deveskeâ ogIe&šveeSB Ieefšle nes jner nQ efpememes ceeveJe efJeveeMe kesâ keâieej hej hengÛB e ieÙee nw~
DeeOegefvekeâlee keâer nesÌ[ ceW efvejvlej Deeies yeÌ{ jns YeejleerÙe veeieefjkeâeW keâer efmLeefle keâes osKeles ngS hejce hetpÙe
ieefCeveerØecegKe Deee|ÙekeâeefMejesceefCe ßeer 105 %eeveceleer ceeleepeer ves meved 1998 mes 2001 lekeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe jLe keâe ßeerefJenej meejs osMe ceW keâjJeeÙee~ Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer ßeer Dešueefyenejer JeepehesÙeer kesâ keâjkeâceueeW
mes Fmekeâe ØeJele&ve jepeOeeveer efouueer mes ngDee efpemeves ØelÙeskeâ «eece, veiej Deewj Menj ceW DeeEnmee, Meekeâenej Deewj
heejmheefjkeâ cew$eer keâe mevosMe Øeoeve keâjlee ngDee peve—peve lekeâ Deeefoheg®<e leerLeËkeâj $e+<eYeosJe keâe mebosMe hengBÛeeÙee~
osMe mes yeenj ceebme keâe efveÙee&le keâjvee DeeÙe& mebmke=âefle kesâ meeLe yengle yeÌ[e efJeMJeemeIeele Deewj vewelf ekeâ DehejeOe nw~ pewmes keâesF&
veejer Deheveer Deefmcelee keâes yesÛekeâj Ùeefo hewmee keâceeves keâe OevOee keâjleer nw lees Gmes meYeer ogjeÛeeefjCeer SJeb JesMÙee kesâ veece mes yegjer vepejeW
mes osKeles nQ, Gmeer Øekeâej Yeejle osMe Deheveer Deefmcelee¤he heMegOeve keâes ›etâjleehetJe&keâ heefMÛeceer osMeeW kesâ neLeeW yesÛekeâj keäÙee DevÙe
osMeeW keâer vepejeW ceW eEnmekeâ ›etâj veneR yeve ieÙee nw ? keäÙeeWekf eâ je<š^heefle cenelcee ieebOeer ves Yeer keâne Lee efkeâ—
‘‘efkeâmeer Yeer je<š^ keâer cenevelee Deewj Gmekeâer veweflekeâ Øeieefle keâe ceeheoC[ heMegDeeW kesâ Øeefle Gmekeâe JÙeJenej nw~’’
(34) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
yevOegDeeW ! nce peye Fefleneme kesâ heVes heueš keâj osKeles nQ lees %eele neslee nw efkeâ Deepeeoer Øeehle nesves kesâ yeeo osMe keâer
heMeg mecheoe keâe pees yesenf meeye mebnej ngDee nw Gmekesâ efueS YeefJe<Ùe keâe Fefleneme meòee¤Ì{eW keâes keâYeer ceeheâ veneR keâjsiee~ hegjeves
mejkeâejer DeebkeâÌ[eW mes %eele neslee nw efkeâ Yeejle kesâ mJelev$e nesves kesâ Ûeej Je<e& yeeo lekeâ osMe mes ceebme keâe efveÙee&le veneR ngDee hegve:
meved 1951 mes ceebme Deewj ÛeceÌ[s keâe efveÙee&le ueIeg mlej hej ØeejcYe ngDee lees meved 1961 mes GmeceW ueieeleej Je=eæ f ngF~&
Jele&ceeve keâer efmLeefle lees Ùen nw efkeâ osMe kesâ JewOe Deewj DeJewOe keâlueKeeveeW kesâ Éeje ueieYeie keâjes[Ì eW heMegDeeW keâes ceewle kesâ Ieeš
Gleeje peelee nw~ kesâvõerÙe heÙee&JejCe ceb$eeueÙe kesâ Éeje Øemlegle keâer ieF& Skeâ efjheesš& keâer YeefJe<ÙeJeeCeer nw efkeâ—
‘‘keâlue Deewj efveÙee&le keâer jheäleej Ùeefo Ùener jnleer nw lees kegâÚ ner efoveeW ceW Yeejle mes yekeâjer Ùee YesÌ[ keâe veeceesefveMeeb
efceš peeSiee~’’
ceebme efveÙee&le mes nesves Jeeueer Yeer<eCe neefveÙeeW mes osMe keâer pevelee keâes heefjefÛele keâjeves nsleg [e@. vesceerÛevo pewve,
Fvoewj ves ‘‘ceebme efveÙee&le 100 leLÙe’’ veece keâer Skeâ 32 he=<"erÙe meefÛe$e hegmlekeâ efueKekeâj meceepe hej DevevÙe Ghekeâej
efkeâÙee nw~ Fme hegmlekeâ keâes cebieekeâj mecemle DeefnbmeeØesceer meceepe keâes Gmekeâe met#celee mes DeJeueeskeâve keâj Deheves
efvekeâšJeleea «eece hebÛeeÙele, lenmeerue, efpeuee, jepÙe SJeb kesâvõerÙe mlejerÙe keâeÙe&Jeener keâjkesâ Fme efnbmekeâ JÙeeheej keâes
jeskeâves ceW menÙeesie keâj hegCÙeesheepe&ve keâjvee ÛeeefnS~
GheÙeg&òeâ hegmlekeâ ceW uesKekeâ ves Deveskeâ DeeBkeâÌ[eW keâer Øemlegefle kesâ meeLe ner yeleueeÙee nw efkeâ ceebme efveÙee&le kesâ #es$e ceW
Yeejle ves lespe Øeieefle keâjkesâ efÉleerÙe vecyej Øeehle keâj efueÙee nw~ yecyeF& keâe ‘‘osJeveej keâlueKeevee’’ SefMeÙee keâe meyemes
yeÌ[e keâlueKeevee Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee nw Deewj Gme Skeâ keâlueKeeves kesâ Éeje meved 1974 mes meved 1991 lekeâ 9 ueeKe
12 npeej Ún meew yeòeerme efvejern heMegDeeW keâes ceeje ieÙee nw, efpevekesâ ceebme, Ketve, nñer, meeRie, iegox, hesâheâÌ[s, keâuespes,
peerYe Deeefo keâes Deueie—Deueie efveÙee&le keâjkesâ DejyeeW ®heÙeeW keâer efJeosMeer cegõe Yeejle ves Øeehle keâer nw~ Fve heMeg DeebkeâÌ[eW
keâes Deye lekeâ keâjesÌ[eW nesves ceW keâesF& mevosn veneR nw~ Fmeer Øekeâej heefMÛece yebieeue keâe ‘‘Deuekeâyeerj keâlueKeevee’’ Øeefle
Je<e& 6 ueeKe YesÌ[—yekeâefjÙeeW keâe leLee ve peeves efkeâleveer ieeÙe—YeQmeeW keâe keâlue keâjlee nw Deewj ®õejce (DeevOeÇ ØeosMe)
efmLele ‘‘Deuekeâyeerj’’ 2 ueeKe ieeÙe—YeQmeeW keâe ØeefleJe<e& keâlue keâjlee nw~ Ssmes npeejeW keâlueKeeves osMe keâer heMeg mecheoe
keâes mecetueÛetue ve<š keâjves ceW ueies nQ Deewj kesâvõ leLee jepÙe mejkeâejW GvnW DebOeeOegbOe ceoo keâj jner nQ~ Ssmee ueielee nw
efkeâ Yeejle keâes MeeÙeo osMe keâer Oejleer Deewj heMeg mecheoe kesâ hetjer lejn GpeÌ[ peeves kesâ yeeo kegâÚ nesMe DeeSiee efkeâvleg leye
keâesF& ueeYe veneR nesiee keäÙeeWefkeâ meceÙe jnles meÛesle nesves keâer Ùen ØesjCee efJeMes<e %eeleJÙe nw efkeâ—
‘‘pees kegâÚ keâjvee nw mees keâj uees megke=âle me=ÂÌ{ DeJemLee ceW~
Fppele Deewj mecheefòe heeme nw megKe nw ke=â<eer JÙeJemLee ceW~~
keâj ve mekeâesies efheâj legce kegâÚ Yeer meye mecheefòe uegš peeves hej~
Deeie ueieer kegâefšÙee ceW efheâj keäÙee nesiee kegbâDee Kegoeves hej~~’’
ceebme efveÙee&le kesâ hetJe& DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej meJex#eCe DeefOekeâeefjÙeeW keâe Devegceeve nw efkeâ Deye lekeâ npeejeW keâjesÌ[
®heÙes mes Yeer DeefOekeâ keâercele keâe ceebme Yeejle mes efveÙee&le nes Ûegkeâe nw, Ùeefo Ùen efveÙee&le meceÙe jnles yevo veneR ngDee lees
nce DeveeJe=ef<š, peue—og<keâeue Deewj Yeer<eCe YetkeâcheeW keâe efMekeâej nesles jnWies~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (35)
Yeejle pewmes ke=âef<eØeOeeve osMe ceW heMegDeeW keâes keâlueKeeveeW keâer Deesj nebkeâvee Skeâ DelÙevle DeelceIeeleer DeLe&JÙeJemLee
lees nw ner, heÙee&JejCe keâes Øeotef<ele keâjves ceW Fve keâlueKeeveeW keâe meyemes yeÌ[e neLe nw keäÙeeWefkeâ osMe kesâ 10 keâlueKeeveeW ceW
Øeefleefove {eF& ueeKe heMegDeeW keâe keâlue neslee nw efpeveceW 50 npeej ieeÙeW nesleer nQ efpevekeâer Yeer<eCe ÛeerlkeâejeW mes Oejleer keâe
keâCe—keâCe ®ove keâj jne nw efkeâvleg Gmekesâ ®ove keâes megveves Jeeuee keâesF& veneR nw~ Fme efJe<eÙe ceW mevleeW keâe keânvee nw
efkeâ ceebme efveÙee&le nceejer Deee|Lekeâ hejlev$elee kesâ keâeues Ùegie keâer Meg®Deele nw Deewj Fme osMe mes ueeue Ùee mehesâo efkeâmeer Yeer
efkeâmce kesâ ceebme keâe efveÙee&le efkeâÙee peelee nw Ùee Deheves heMeg—heef#eÙeeW keâes penepe hej ueeoles nQ leye Demeue ceW mecePevee
ÛeeefnS efkeâ ÙeneB keâe ceeveJe Deheveer JemegvOeje keâe ceebme Deewj mecegõ kesâ uent keâe ner efveÙee&le keâjlee nw keäÙeeWefkeâ Gmes %eele
veneR nw efkeâ nce efJeosMeer cegõe kesâ ueesYe—ueeueÛe ceWb Deheves osMe kesâ DeLe&lev$e hej keânj ner {e jns nQ~
Ùen lees ceQves ceebme efveÙee&le keâe efkebâefÛele cee$e vecetvee Øemlegle efkeâÙee nw Fmekesâ Deefleefjkeäle ve peeves efkeâleveer ceÚefueÙeeB,
cege|ieÙeeB, KejieesMe, yevoj Deeefo Yeer efveÙee&le efkeâÙes peeles nQ~ peye kesâJeue heeefkeâmleeve Deewj yeebiueeosMe keâes Yeejle ØeefleJe<e&
yeerme npeej heMegDeeW keâe uegkeâ—eqÚhekeâj efveÙee&le keâjlee nw lees DevÙe Deewj osMeeW keâes efceueeves mes Ùen mebKÙee MeeÙeo ueeKeeW
lekeâ hengBÛeves ceW keâesF& efJeMes<e yeele veneR nw~
‘‘ceebme efveÙee&le 100 leLÙe’’ veecekeâ hegmlekeâ ves DelÙevle oo&veekeâ melÙe leLÙeeW keâes osMe kesâ meeceves Gpeekeâj
keâjkesâ jKee nw Gmekeâes heÌ{ves Jeeuee Ùee lees IeyeÌ[enšJeMe hetjer hegmlekeâ ve heÌ{ heekeâj jesves keâes efJeJeMe nes peeSiee DeLeJee
efoue hej helLej jKekeâj Ùeefo keâesF& heÌ{keâj mechetCe& leLÙeeW mes heefjefÛele nes peeSiee lees ceebmeenej keäÙee Gmekeâer yeele Yeer
megvevee hemevo veneR keâjsiee~ uesefkeâve Deheâmeesme nw efkeâ Ssmeer ceee|cekeâ hegmlekeWâ lees kesâJeue DeeEnmee kesâ hegpeejer ner heÌ{ jns
nQ, keâlueKeeveeW kesâ ØeyevOekeâ DeLeJee keâlue keâjves Jeeues keâmeeFÙeeW kesâ heeme lees GvnW heÌ{ves Ùee osKeves keâer hegâme&le Yeer veneR
nw keäÙeeWefkeâ GvneWves lees heMegDeeW keâes meeie-meypeer keâer lejn Skeâ KeeÅe Jemleg kesâ ¤he ceW ner mJeerkeâej keâjkesâ GvnW ceewle kesâ
Ieeš Gleejvee Dehevee keâòe&JÙe mecePe efueÙee nw~
Deheâmeesme keâer yeele Ùen nw efkeâ Deye KeguesDeece ceebme keâe Keevee, yesÛevee keâesF& heehe keâeÙe& ve neskeâj JÙeeheej¤he mes
Øeefleef<"le nes jns nQ efkeâvleg Ssmee keâjves SJeb GmeceW Devegceefle osves JeeueeW keâes Yeer Yetuevee veneR ÛeeefnS efkeâ Ssmeer eEnmekeâ
ØeJe=efòe mee#eeled vejkeâ keâe Éej Keesueves Jeeueer nw leLee Deehekesâ Éeje ceejs ieÙes Ùes heMeg Yeer pevce-pevceevlej lekeâ Deehemes
yeouee efueS efyevee veneR jnWies~ Fme efJe<eÙe ceW Skeâ melÙe keâLeevekeâ Øeefmeæ nw—
hebpeeye ceW mejefnvo veece keâe Skeâ keâmyee nw~ Jeneb keâkewâÙee FËš mes yeveer Skeâ nJesueer kesâ yeenj ‘‘Got&’’ ceW
efMeueeuesKe ueiee ngDee nw efpemekesâ yeejs ceW Jeneb kesâ efveJeemeer yeleeles nQ efkeâ ‘‘Jeneb Skeâ melevee veecekeâ keâmeeF& jne keâjlee
Lee~ pees heMegDeeW keâes ceejkeâj ieesMle yesÛekeâj Deheveer DeepeerefJekeâe Ûeueelee Lee~
Skeâ efove Meece keâes Gmekeâe Skeâ hegjevee «eenkeâ ieesMle uesves DeeÙee lees keâmeeF& ves meesÛee efkeâ cesjs heeme Fme meceÙe ieesMle
lees nw veneR efkeâvleg «eenkeâ keâes Jeeheme keâjvee Yeer "erkeâ veneR nw Dele: Gmeves veF& lejkeâerye meesÛekeâj yekeâjs kesâ efheÚues Yeeie hej
keâšej ceejer lees yekeâje nbmeves ueiee~ keâmeeF& kesâ hetÚves hej yekeâje keânves ueiee—DeYeer lekeâ lees let cegPes cemlekeâ mes keâešlee Lee
Deewj ceQ Yeer legPes Deeies mes ner keâeše keâjlee Lee uesekf eâve Deepe Ùen veF& hejcheje osKekeâj ceQ nbme jne nt~B melevee keâmeeF& ves yekeâjs
keâer Ùen yeele megvekeâj Gmeer efove mes efnmb ee keâe lÙeeie keâj efoÙee Lee~ Ùener Decej keâneveer Fme efMeueeuesKe ceW efueKeer nw~
(36) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
Fmekesâ Ùen leLÙe efvekeâuee efkeâ Deheves Éeje meleeÙes peeves Jeeues ØeeefCeÙeeW keâer DeenW efveefMÛele ¤he mes nceW og:Ke Deewj
DeMeebefle ner Øeoeve keâjleer nQ Dele: nceW Fbmeeve keâer Mekeäue ceW jnkeâj nwJeeefveÙele keâe meJe&Lee lÙeeie keâjvee ÛeeefnS~ Devle
ceW DeefOekeâ ve keânkeâj Ùener keânvee nw efkeâ osMe keâer ke=âef<e JÙeJemLee mes ceebmeenejer JemlegDeeW keâe MeerIeÇ efve<keâemeve keâjkesâ
Gmes meÛÛeer ke=âef<e keâer keâesefš ceW ueeSb Deewj mebmeej kesâ keâesves—keâesves ceW DeeEnmee, melÙe, keâ®Cee, oÙee, ceeveJelee keâe MegYe
mevosMe hengBÛeeSB keäÙeeWefkeâ eEnmee, ›etâjlee, keâlue, nlÙee leLee nwJeeefveÙele keâer YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ meeLe keâesF& mebieefle veneR
nw~ keâlueKeeves YeejleerÙe Fefleneme kesâ meeLe ›etâj efKeueJeeÌ[ Deewj iecYeerj keâheš nQ~ ceebme Ûeens ueeue nes Ùee mehesâo, Yeejle
Deewj Gmekeâer $e+ef<e SJeb ke=âef<e hejcheje kesâ heefJe$e ueueeš hej keâuebkeâ keâe šerkeâe ner nw~
ØeYeg keâlueKeeveeW kesâ ØeyevOekeâeW keâes meodyegeæ
f os efpememes Yeejle keâer Oejleer MeerIeÇ yesiegveen uent ØeJeen mes cegòeâ nes mekesâ~

N: M

Yepeve
lepe&—keâeueer lesjer Ûeesšer...... -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
DeeEnmee ØeOeeve cesjer FefC[Ùee ceneve nw~
FefC[Ùee ceW pevces ceneJeerj Deewj jece nQ~
ÙeneB keâer heefJe$e ceešer yeveeR Ûevove, Gmes keâjes meye veceve~~ šskeâ.~~
peneB keâYeer yenleer LeeR otOe keâer veefoÙeeB~
JeneB Deye keâ®Cee keâer ceeBie keâjs ogefveÙee~~
DelÙeeÛeej heMegDeeW hes nesiee keâye Kelece, Gmes keâjes meye veceve~~1~~
ØeYeg ceneJeerj keâe Decej mebosMe nw~
efueJe SC[ uesš efueJe keâe efoÙee GheosMe nw~~
ceeveJeeW keâer ceeveJelee keâer Ùener henÛeeve nw~
peeves pees hejeS keâes Yeer efvepe kesâ meceeve nw~~
leYeer DeeEnmee keâe nesiee meÛÛee heeueve, Gmes keâjes meye veceve~~2~~
DeeEnmee kesâ Éeje ner FefC[Ùee øeâer ngF&~
efyeÇefšMe ieJeve&ceWš keâer peye Fefle ßeer ngF&~~
Ûeens neW hegjeCe Ùee kegâjeve meYeer keânles~
DeeEnmee kesâ heeJeve met$e meye ceW nQ jnles~~
Ùener cesjs osMe keâer keâneveer nw hegjeveer~
DeeEnmekeâ osMeØesefceÙeeW keâer Ùes efveMeeveer~~
‘Ûeboveeceleer’ Ùen osMe $e+ef<eÙeeW keâe Ûeceve, Gmes keâjes meye veceve~~3~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (37)

(2)
efJeÕeMeebefle Øeoelee-Deefnbmee SJeb meoeÛeej
mebmeej ceW ØelÙeskeâ ØeeCeer megKe Ûeenlee nw Deewj og:Ke mes [jlee nw~ Fmeer megKe Meebefle keâes Øeehle keâjves kesâ efueS
ceeveJe Yeer jele-efove ØeÙeeme keâjlee nw, lejn-lejn kesâ Ghe›eâce keâjlee nw hej efJeÕeOece& keâes Øeefleheeefole keâjves Jeeues mebleeW
ves Ssmeer megKe-Meebefle keâe Ùeefo keâesF& cetue DeeOeej ceevee nw lees Jen nw-DeeEnmee Deewj meoeÛeej DeLee&led peye lekeâ peerJeve
ceW ceve mes, JeÛeve mes leLee Mejerj mes efkeâmeer Yeer ØeeCeer keâes og:Ke ve hengbÛeeves keâer Deefnbmekeâ Je=efòe keâe SJeb #ecee, oÙee,
menveMeeruelee Deeefo iegCeeW ™he meoeÛejCe keâe GoÙe veneR neslee nw leye lekeâ ve JÙeefòeâ kesâ Deheves peerJeve ceW Meebefle Deeleer
nw Deewj ve ner meceepe, je°^ SJeb efJeÕe ceW Meebefle mLeeefhele nes mekeâleer nw~
Ùegie kesâ ØeejbYe ceW peyeefkeâ ceeveJe Yeesie ØeOeeve peerJeve peer jne Lee Deewj Gmekeâer meejer DeeJeMÙekeâleeSB keâuheJe=#eeW DeLee&led
FefÛÚle heâue Øeoeve keâjves Jeeues Je=#eeW kesâ Éeje menpe ceW ner hetjer nes peeleer LeeR, leye ceeveJe keâes efkeâmeer Yeer Øekeâej kesâ mebIe<e&,
JewcevemÙe FlÙeeefo keâe meecevee ner veneR keâjvee heÌ[lee Lee, meye Deesj mJeÙeb ner Meebelf e keâe, megKe keâe JeeleeJejCe Lee hej Oeerj-s
Oeerjs keâeue kesâ ØeYeeJe mes keâuheJe=#eeW keâer Meefòeâ Iešves ueieer Deewj pevemecegoeÙe keâes peerJeve keâer cetueYetle DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetelf e&
ceW keâef"veeF& nesves ueieer, Ssmes efJe<ece keâeue ceW Skeâ ceneve heg®<e keâe Oejleer hej DeJelejCe ngDee, efpevekeâe veece Lee ‘‘YeieJeeve
$e+<eYeosJe’’~ YeejleYetecf e keâer DeÙeesOÙee veiejer ceW efhelee ‘veeefYejeÙe’ SJeb ceelee ‘ce®osJeer’ mes pevces $e+<eYeosJe ner ceeveJeerÙe
mebmke=âefle kesâ DeeÅe ØeCeslee kesâ ™he ceW Øeefleef‰le ngS Deewj GvnW ner Ùegieeefo heg®<e, DeeefoyeÇÿee, Deeefome=°e Deeefo veeceeW mes peevee
ieÙee, Jeweof keâ (efnvot) «ebLeeW ves GvnW De°ce DeJeleej ceevee lees cegemf uece mecegoeÙe ves GvnW Deeoce yeeyee keânkeâj hegkeâeje~
Jemlegle: Ùener Les Fme Ùegie ceW pewveOece& kesâ ØeLece ØeJele&keâ-Deeefo leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe~
Øepee keâer keâef"veeFÙeeW keâes peevekeâj cenejepe $e+<eYeosJe ves peerJeve peerves keâer keâuee keâes efmeKeeves kesâ efueS
<ešdef›eâÙeeDeeW keâe GheosMe efoÙee~ Jes <ešd ef›eâÙeeSB LeeR-Deefme, ceefme, ke=âef<e, efJeÅee, JeeefCepÙe Deewj efMeuhe~ ‘Deefme’
DeLee&led ‘Deheves j#eCe kesâ efueS Ùegæ ef›eâÙee’, ‘ceefme’ DeLee&led ‘uesKeve ef›eâÙee’, ‘ke=âef<e’ DeLee&led ‘Deheves heg®<eeLe& Éeje heâue,
meypeer, cesJee FlÙeeefo GlheVe keâjvee’, ‘efJeÅee’ DeLee&led ‘efJeefYeVe Øekeâej keâer keâueeDeeW-efJeÅeeDeeW keâe Gheepe&ve, ‘‘JeeefCepÙe’
DeLee&led ‘DeeefLe&keâ JÙeeheej’ leLee ‘efMeuhe’ DeLee&led ‘«en efvecee&Ce’ Deeefo ef›eâÙeeSB~
YeieJeeve $e+<eYeosJe ves yengle ner otjoefMe&&leehetJe&keâ Fve Ún ef›eâÙeeDeeW keâe Øeefleheeove efkeâÙee Lee, efpemeceW Skeâ-otmejs
kesâ Øeefle heefjhetCe& Deefnbmekeâ Je=efòe jKeles ngS meoeÛejCe ™he JÙeJenej keâjvee ner cetue DeeOeej Lee~ Ssmes Deeefoheg®<e Éeje
GheosefMele ef›eâÙeeDeeW keâe cetue cece& mebmeej keâes yengle ner mecÙekeâd Øekeâej mes mecePevee nesiee~ ‘Deefme’ ef›eâÙee ceW YeieJeeve ves
Ùegæ keâe efveoxMe lees efkeâÙee nw hej Jen ‘Ùegæ’ nw Deheves DeefmlelJe keâer j#ee kesâ efueS, ve efkeâ yeuehetJe&keâ otmejs kesâ DeefOekeâej
#es$e keâes Úerveves kesâ efueS~ Fmeer Øekeâej ‘ke=âef<e ef›eâÙee’ ceW Deheves Meejerefjkeâ ßece Éeje Meekeâenej™he Deveepe, heâue, meypeer,
cesJee SJeb DevÙe YeespÙe heoeLeeX keâes GlheVe keâjkesâ YeieJeeve ves mecÙekeâd heg®<eeLe& Éeje peerefJekeâesheepe&ve keâer yeele keâner Leer~
efJemle=le ™he mes Ùeefo osKee peeÙes lees Fve Ún ef›eâÙeeDeeW kesâ DeeOeej keâes ueskeâj ner meejs efJeÕe ceW nj #es$e ceW DeeOegefvekeâ
mlej lekeâ keâer GVeefle ngF& nw hej Ùen keâeue keâe ner oes<e keânvee nesiee efkeâ Gve cetue ef›eâÙeeDeeW kesâ mJe™he ceW Deveskeâ Øekeâej
(38) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
keâer efJemebieefleÙeeB Yeer GlheVe nes ieFË, efpemekesâ keâejCe meejs efJeÕe ceW Deepe Demeblegueve, Demegj#ee, efnbmee, JewcevemÙe SJeb
keâšglee keâer YeeJeveeSB yengle ™he ceW DevegYeJe keâer pee jner nQ, osMe-osMe kesâ yeerÛe Ùegæ keâe ceenewue yevee ngDee nw, efJeÕe keâer
pevemebKÙee keâe Skeâ yeÌ[e Yeeie iejeryeer mes DeefYeMehle nw Deewj heÙee&JejCe Yeer efvele-Øeefle otef<ele neslee Ûeuee pee jne nw~
Deepe kesâ ceeveJe keâes Skeâ yeej iebYeerjleehetJe&keâ meejer efmLeefleÙeeW keâe efÛebleve keâjvee nesiee Deewj kegâÚ efmeæevleeW keâes
meowJe kesâ efueS Deelcemeele keâjvee nesiee~ meved 2000 ceW Ùet.Sve.Dees. ceW efJeMJe Yej kesâ Oecee&ÛeeÙeeX Éeje efkeâÙee ieÙee
‘efJeÕeMeebefle efMeKej meccesueve’’ Fmeer yeele keâe heefjÛeeÙekeâ nw~ efpeve efmeæevleeW keâes meowJe kesâ efueS Deheveevee nw Jes keâesF&
veJeerve veneR nQ Jejved YeieJeeve $e+<eYeosJe pewmes ceneheg®<eeW Éeje ØeejbYe mes ØeCeerle Deefnbmee, meefn<Ceglee, heejmheefjkeâ cew$eer-
meewneo&, meoeÛeej mes Ùegòeâ meodJÙeJenej ner nQ~ Fvekesâ DeeOeej mes ner hetJe& ceW efJeÕe kesâ efJeefYeVe #es$eeW ceW Meebefle Je
mecejmelee mLeeefhele ngF& nw leLee Deeies kesâ efueS Yeer Ùener heLeØeoMe&keâ nQ, mener yeele lees Ùener nw efkeâ Fve efmeæevleeW mes
Yeškeâ peeves kesâ keâejCe ner efJeÕe keâer efmLeefle ØeefleketâueleeDeeW mes efIej ieF& nw~
Ùeefo Fefleneme G"ekeâj osKeW lees mJeeYeeefJekeâ ØeMve G"lee nw efkeâ efnjesefMecee-veekeâemeekeâer hej efiejs yeceeW mes keäÙee
Meebefle mLeeefhele nes mekeâer ? Yeejle keâe mJeleb$elee Deeboesueve lees peieØeefmeæ nw, peefueÙeeJeeuee yeeie, Dece=lemej ceW mewkeâÌ[eW
efveoex<e ueesieeW hej ieesueer ÛeueJeekeâj Yeer keäÙee Deblele: Yeejle keâes hejeOeerve jKee pee mekeâe, yeefukeâ Deble ceW cenelcee ieebOeer
pewmes ceneheg®<e kesâ DeeEnmeelcekeâ DemenÙeesie Deeboesueve, meefJeveÙe DeJe%ee Deeboesueve FlÙeeefo kesâ ceeOÙece mes ner DemebYeJe
ueieves Jeeuee osMe keâer Deepeeoer keâe ue#Ùe Yeer mebYeJe efmeæ nes mekeâe~
Ùeggæ keâer efJeYeeref<ekeâe ceW peueles Deepe kesâ efJeÕe kesâ efueS Yeer Ùeefo keâesF& ceuence nw lees Jen DeeEnmee keâer YeeJevee mes
yeÌ{keâj DevÙe kegâÚ Yeer veneR nw~ meYeer osMeeW kesâ Oecee&ÛeeÙe& Ùeefo Ùen ØeÙeeme keâjW efkeâ Gvekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW ceW ØeeCeercee$e kesâ
efueS og:Ke ve hengBÛeeves keâer Deefnbmeelcekeâ YeeJevee JÙeehle nes peeS lees mebmeej keâer Ùegæ mebyebOeer DeeOeer mes pÙeeoe mecemÙeeSB
mJele: ner meguePe mekeâleer nQ keäÙeeWefkeâ otmejs kesâ DeefOekeâej keâes yeuehetJe&keâ njCe keâjves keâer FÛÚe mes Yeer ve peeves efkeâleveer
ueÌ[eFÙeeB efJeMJe Yej ceW Ûeue jner nQ~ pevemecegoeÙe keâes Ùen mecePeeves keâer DeeJeMÙekeâlee nw efkeâ vejmebnej mes, jòeâheele mes,
Ùegæ-efJeYeeref<ekeâe mes ve Deepe lekeâ efkeâmeer keâes Meebefle efceueer nw Deewj ve efceue mekeâleer nw, Ùegæ lees hÙeeme yegPeeves kesâ efueS
jsefiemleeve keâer ce=iecejerefÛekeâe kesâ meceeve nw pees Meebefle keâe ÚueeJee nes mekeâles nQ, Meebefle veneR~
JeemleefJekeâlee lees Ùen nw efkeâ Deepe keâer Oejleer hej efvejblej Ûeue jns vejmebnej, heMegDeeW hej nesves Jeeues DelÙeeÛeej,
yetÛeÌ[KeeveeW ceW efveleØeefle cejles peerJeeW kesâ keâ®Ce ›ebâove mes ner Oejleer ceeB keâe keâuespee Flevee Deenle neslee pee jne nw efkeâ
efpemekeâer heefjCeefle efvejblej YetkebâheeW, yeeÌ{, metKee, DeefleJe=ef° pewmeer Øeeke=âeflekeâ DeeheoeDeeW kesâ ™he ceW meeceves Deeleer nw~
Jew%eeefvekeâ ™he mes Yeer Fme leLÙe keâes heesef<ele keâjves Jeeues ØeceeCe efceues nQ~
peye lekeâ Fme Deefnbmee keâer YeeJevee keâes peve-peve kesâ Éeje cenlJe veneR efoÙee peeÙesiee, Deheves peerJeve ceW Gleeje
veneR peeÙesiee, leye lekeâ heejmheefjkeâ meecebpemÙe mLeeefhele veneR nesiee Deewj Ssmes cew$eerhetCe& meewneo& YeeJe kesâ efyevee Meebefle keâer
keâuhevee veneR keâer pee mekeâleer~
Deefnmb ee keâer YeeJevee efkeâmeer meoeÛeejer ceeveJe keâe ØecegKelece iegCe nw, Fme iegCe kesâ efJekeâefmele nesves mes DevÙe vewelf ekeâ YeeJeeW
pewmes keâ®Cee, menveMeeruelee, oÙee, #ecee, Øesce Deeefo YeeJeveeSB lees mJele: ner efJekeâefmele nes peeleer nQ Deewj ceeveJe kesâ meoeÛeejer
yeveles ner mebmeej keâes mJeie&& yeveles keäÙee osj ueies ? Dele: Oecee&ÛeeÙeeX keâes ner Deheves ØeYeeJe mes Deheves DevegÙeeÙeer YeòeâeW ceW Fve meye
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (39)
iegCeeW keâes Yejves keâe meodØeÙeeme keâjvee nesiee Deewj Fme Øekeâej mes efJeÕeMeebelf e keâer heefjkeâuhevee keâes meekeâej keâjvee nesiee~
peneB lekeâ iejeryeer mes DeefYeMehlelee keâe ØeMve nw, JeneB hej Deepe kesâ DeeOegefvekeâ Ùegie ceW Deefnbmekeâ ke=âef<e keâes cegKÙe
JÙeJemeeÙe kesâ ™he ceW Deheveeves keâe megPeeJe FmeefueS keâeÙe&keâejer nw keäÙeeWefkeâ meerefcele meeOeveeW kesâ Éeje peneB Deheveer
DeepeereJf ekeâe keâe ØeMve nue nes peelee nw, JeneB hej ner hetjs meceepe kesâ efueS GheÙeesieer DeVe kesâ Glheeove mes je°^ keâer DeeefLe&keâ
Øeieefle Yeer megÛee™ nes mekeâleer nw leLee Fme mJeeJeuecyeve mes DevÙe yengle meer mecemÙeeSB mJele: ner nue nes peeleer nQ~
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Skeâ Ssmeer ceneve efoJÙe efJeYetelf e nQ efkeâ pees Deheves mechetCe& peerJeve ceW
Deefnmb eelcekeâ SJeb JewjeiÙeceÙeer ÛeÙee& keâe heeueve keâjkesâ peneB Yeejle kesâ ØelÙeskeâ veeieefjkeâ kesâ efueS ‘efpeDees Deewj peerves oes’ keâe
meboMs e Øeoeve keâjleer jner nQ JeneR Gvekesâ efJeješ JÙeefòeâlJe ves efJeMJe Yej ceW Skeâ keâerelf e&ceeve mLeeefhele efkeâÙee nw~ GvneWves Deheves
oerIe&keâeueerve oere#f ele peerJevekeâeue ceW Gòej Yeejle kesâ nefmleveehegj veecekeâ Øeefmeæ leerLe& hej ‘pecyetÉerhe’ veecekeâ pewve Yetieesue
jÛevee keâe efvecee&Ce keâjJeekeâj osMe-efJeosMe kesâ Jew%eeefvekeâeW keâes me=e°f keâer Keespe keâe Skeâ efJe<eÙe Øeoeve efkeâÙee nw, 400 «ebLeeW keâer
GvneWves jÛevee keâer nw leLee je°^eÙr e-Debleje&°e^ Ùr e meccesueveeW keâe DeeÙeespeve keâjkesâ efJeÕecew$eer keâe meboMs e peve-peve lekeâ hengÛB eeves
ceW meheâuelee Øeehle keâer nw~ Jes meowJe keâne keâjleer nQ efkeâ Fme Yeejle Yetecf e keâer heefJe$e Oeje hej peneB efkeâ $e+<eYeosJe, jece,
nvegceeve, ceneJeerj, yegæ SJeb ieebOeer pewmeer ceneve meoeÛeejer DeelceeDeeW ves pevce efueÙee nw, Gme Oeje kesâ Oecee&ÛeeÙe& meowJe DeefKeue
efJeÕe keâes GÛÛelece vewelf ekeâ DeeoMeeX keâe meceÙe-meceÙe hej meboMs e Øeoeve keâjles jnles nQ~
FvneR meodØeÙeemeeW mes peve-peve keâe peerJeve megKe-Meebefle-mece=efæ SJeb DeOÙeelce mes heefjhetefjle nes peeÙes, Ùener
Deefnbmee SJeb meoeÛeej keâe OÙesÙe nw~

lepe&—Jen Meefòeâ......
Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
ns efJeÕeMeebefle kesâ Gheos°e, ßeer MeebefleveeLe ØeYeg legcnW veceve~
ns Oece& Deefnbmee kesâ veslee, ßeer MeebefleveeLe ØeYeg legcnW veceve~~šskeâ.~~
Ghekeâej keâ™B meejs peie keâe, Ùen YeeJe ùoÙe ceW Deelee nw~
og:efKeÙeeW keâes osKe ùoÙe jeslee, ceve keâ®Cee mes Yej peelee nw~~
oes Meefòeâ cegPes ceQ meye peie keâe, ogKe otj keâj meketBâ keâYeer mJeÙeb~
ns efJeÕeMeebelf e kesâ Gheos°e, ßeer Meebelf eveeLe ØeYeg legcnW veceve~~1~~
Yeejle Fkeâ Lee ieguepeej Ûeceve, efnbmee ves Gmekeâes ve° efkeâÙee~
meÛÛeeF& kesâ Fme GheJeve keâes, mJeeLeea lelJeeW ves Yeü° efkeâÙee~~
Ssmeer Meòeâer nes Øeieš meYeer ceW, efJeÕeMeebefle mes keâ™B Ûeceve~
ns efJeÕeMeebelf e kesâ Gheos°e, ßeer Meebelf eveeLe ØeYeg legcnW veceve~~2~~
YeieJeeve ve Ùeefo yeve meketBâ lees ceQ, Fbmeeve keâer ßesCeer hee peeTB~
Ùeefo meeOeg veneR yeve meketBâ lees ceQ, meppeve keâer ßesCeer hee peeTB~~
nw YeeJe Ùener ‘Ûeboveeceleer’, efKeue peeJes Yeejle keâe GheJeve~
ns efJeÕeMeebelf e kesâ Gheos°e, ßeer Meebelf eveeLe ØeYeg legcnW veceve~~3~~
(40) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le

(3)
DeeEnmee Oece& meJeexheefj Oece& nw~
Skeâ ieeBJe ceW Skeâ Peerue Leer, JeneB yengle meejer ceÚefueÙeeB efveJeeme keâjleer LeeR, Gme Peerue kesâ Deboj Deveskeâ yeÌ[er
ceÚefueÙeeW ceW mes Skeâ ceÚueer keâes meyekeâer mesJee keâjves kesâ keâejCe jeveer ceÚueer yevee efoÙee ieÙee, yengle efove lekeâ jeveer
ceÚueer kesâ ™he ceW Gmeves Peerue keâe Deevevo efueÙee~ Skeâ efove Gme jeveer ceÚueer kesâ ceve ceW mecegõ keâer jeveer yeveves keâe
efJeÛeej DeeÙee, Peerue kesâ heeme mes ner mecegõ keâer Deesj jemlee peelee Lee~ Skeâ efove Jen efyevee efkeâmeer keâes yeleeS JeneB Ûeueer
ieÙeer~ mecegõ ceW peekeâj peye veerÛes keâer Deesj ieF& lees osKeleer nw efkeâ oes-Ûeej ceÚefueÙeeB Gmekeâer Deesj Yeeiekeâj Dee jner nQ~
jeveer ceÚueer Gvemes Deewj ceÚefueÙeeW kesâ ve efoKeves keâe keâejCe hetÚleer nw lees mecegõ keâer ceÚefueÙeeW ves yeleeÙee efkeâ ÙeneB jnves
Jeeueer ceÚefueÙeeB ceÚgJeejeW kesâ [j mes mecegõ kesâ veerÛes peekeâj yew" peeleer nQ~ Peerue keâer jeveer ceÚueer ves peye mecegõ keâer jeveer
yeveves keâe ØemleeJe jKee lees Gve ceÚefueÙeeW ves Gmes megPeeJe efoÙee efkeâ Deiej Deehe megKe-Meebefle mes jnvee Ûeenleer nQ lees
Deheveer Peerue ceW Jeeheme Ûeueer peeFS Jevee& ÙeneB lees efkeâmeer Yeer meceÙe Deehe Yeer keâeue kesâ ieeue ceW Ûeueer peeÙeWieer~ Jen DeYeer
efÛevleve keâj ner jner Leer efkeâ Fleveer osj ceW Gmeves osKee efkeâ meejer ceÚefueÙeeW ceW YeieoÌ[ ceÛe ieF& nw, keäÙeeWefkeâ ceÚgJeejs Dee
ieÙes Les~ Gve ceÚefueÙeeW ves jeveer ceÚueer mes keâne efkeâ Deye Deehekesâ efueS keâesF& meneje veneR nw, jeveer ceÚueer Ieyejekeâj
Deheveer ØeeCej#ee keâjleer ngF& peuoer-peuoer Peerue ceW DeeF& Deewj Deheveer ceÚefueÙeeW mes meejer yeele yeleekeâj Deheveer Yetue
mJeerkeâej keâer Deewj ØemeVe neskeâj jnves ueieer~
Deepe kesâ Fme ceenewue ceW FmeefueS Ùen keâneveer Ùeeo Dee ieF& efkeâ pees Yeejle osMe Deheveer DeeOÙeeeflcekeâ mebmke=âefle
SJeb Deefnbmekeâ veerefleÙeeW kesâ keâejCe meejer ogefveÙee kesâ Deboj hetpee peelee Lee, meesves keâer efÛeefÌ[Ùee kesâ ™he ceW keâne peelee Lee,
Jen Yeejle osMe Deepe ogefveÙee ceW Deheves veece keâes De«eCeer keâjves kesâ efueS, DeeefLe&keâ GheueefyOeÙeeW ceW mJeÙeb keâes Deeies yeÌ{eves
kesâ efueS efkeâme lejn mes Deheveer Deefnbmekeâ veerefleÙeeW hej kegâ"ejeIeele keâj jne nw~ Deiej mejkeâej Ùen meerKe mekeâer efkeâ Gmeer
ceÚueer keâer lejn mecegõ keâer mJeeefceveer yeveves kesâ meceeve efJeÕe kesâ ceevemehešue hej veece lees nes mekeâlee nw uesefkeâve Deiej
Deheves efmeæevleeW hej kegâ"ejeIeele keâjkesâ Jees veece nceves heeÙee lees Jen efove otj veneR peye ceÚefueÙeeW keâes efveieueves Jeeues
ceÚgJeejeW keâer Yeebefle, efJeosMeer heef§eceer meYÙelee nceejer YeejleerÙe mebmke=âefle keâes efveieueves kesâ efueS Deelegj nes G"sieer~ keäÙee ner
DeÛÚe nes efkeâ Deefnbmee keâes ØeÛeeefjle-Øemeeefjle keâjves Jeeues Deveskeâ mesveeveer Fkeâªs nes peeSb osMe keâer mejkeâej keâes mecePeeves
kesâ efueS, efkeâ Deehe Deheveer Peerue ceW ner mebleg° jnsW, hetjs mecegõ keâe mJeeceer yeveves keâe mehevee veneR osKeW, leYeer nceejs osMe
keâer Deefmcelee keâer j#ee nes mekeâleer nw~
nceejs Jeòeâe KeÌ[s nesles nQ, Deefnbmee, meoeÛeej, Meekeâenej kesâ yeejs ceW yeesueles nQ, DeÛÚe ueielee nw uesefkeâve ceQ
meesÛeleer ntB efkeâ Fve DeefnbmekeâeW kesâ yeerÛe ceW DeeEnmee keâer yeele keâjves mes heâeÙeoe keäÙee nw ? Deiej nce yeerÛe yeepeej ceW keânW,
Deiej nce keâlueKeeveeW kesâ meeceves keânW, pees ceÚefueÙeeW kesâ š^keâ pee jns nQ Gvekeâes jeskeâkeâj GvnW ues peeves JeeueeW keâes mebosMe
oW, Deiej Jen pees Yejs jemles ceW meeJe&peefvekeâ mLeeve hej heMegDeeW kesâ ieues hej Úgjer Ûeuee jns nQ Gvekeâes Deheveer veerefleÙeeW keâes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (41)
mecePee mekeWâ lees efkeâlevee DeÛÚe nes, Gve ueesieeW keâes veneR mecePee heeves kesâ keâejCe ner ogo&Mee nes jner nw~
Jele&ceeve meceÙe ceW hee"Ÿe hegmlekeâeW ceW pewveOece& SJeb ceneJeerj kesâ peerJeve keâes efJeke=âle keâjkesâ efoKeeÙee pee jne nw~
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves meved 1993 ceW Jen keâece neLe ceW efueÙee, Gme meceÙe meejs efJeÉeveeW ves, meejs
mebleeW ves meeLe efoÙee lees Deepe nce GmeceW kegâÚ meheâuelee Øeehle keâj mekesâ nQ, YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes Gve hee"ŸehegmlekeâeW
ceW uee mekesâ nQ~ Ssmee ner Skeâ efJe<eÙe nw eqkeâ FbefiueMe ceeref[Ùece kesâ mketâueeW ceW ueesie Deheves yeÛÛeeW keâes heÌ{eves ceW ieewjJe
mecePeles nQ keäÙeeWefkeâ Deeies Gvekeâes yeÛÛeeW kesâ kewâefjÙej yeveeves keâer pe™jle jnleer nw~ kegâÚ yeÛÛeeW keâer hegmlekeWâ cesjs osKeves ceW
DeeÙeeR, Skeâ hegmlekeâ nw—An Insight Into Social Studies (Part 2), otmejer nw— The Joy of Science,
Ssmeer Deveskeâ hegmlekeWâ nQ efpemekesâ Deboj Skeâ hee" heÌ{eÙee peelee nw Our Needs veece mes, efpemeceW Yeespeve mebyebOeer
peevekeâejer jnleer nw~ Deehe meyekesâ Yeer yeÛÛes heÌ{keâj Deeles nQ Deewj nes mekeâlee nw ØeMve Yeer keâjles nesWies efkeâ cecceer! cegPes
DeC[e keäÙeeW veneR efoÙee peelee ? keäÙeeWefkeâ Deehekesâ Iej ceW DeC[e veneR Deelee nw, FmeefueS Deehe veneR osleer nQ~ nes mekeâlee
nw efkeâ yeÛÛee Deehekeâes keânlee nes efkeâ Jen fish nceW keäÙeeW veneR oer peeleer ? Fve efkeâleeyeeW kesâ Deboj fish kesâ veece hej
ceÚueer Yeer efoKeeF& ieF& nw, ceebme keâe šgkeâÌ[e Yeer efoKeeÙee ieÙee nw, DeC[e Yeer efoKeeÙee ieÙee nw Deewj GvneR kesâ meeLe otOe
efoKeeÙee ieÙee nw leLee mesye Deewj ueewkeâer Deeefo meefypeÙeeB Yeer efoKeeF& ieF& nQ~ Gve yeÛÛeeW kesâ keâesceue ceefmle<keâ kesâ Thej
Ùen oyeeJe [euee peelee nw Ùee Ùetb meceefPeÙes efkeâ General way ceW GvnW heÌ{eÙee peelee nw efkeâ Fve ÛeerpeeW mes Deehekeâes
Meefòeâ Øeehle nesieer lees yeÛÛee mecePelee nw efkeâ pewmes otOe nw Ssmes ner DeC[e nw, pewmes mesye nw Ssmes ner fish nw~ ceQ mecePeleer
ntB efkeâ heMegDeeW keâe pees keâlue nes jne nw Jees lees meyekeâs meeceves nw, ueesie mecePe jns nQ efkeâ Ùes yetÛeÌ[Keeves nQ, Fve heMegDeeW
keâe ceebme Keeves kesâ efueS pee jne nw, Ketve oJeeFÙeeW kesâ efueS pee jne nw Ùee ÛeceÌ[e Fve JemlegDeeW keâes yeveeves kesâ efueS pee
jne nw uesefkeâve pees Oeerjs-Oeerjs Slow Poison kesâ ™he ceW Deehekesâ IejeW kesâ Deboj DeC[e, ceebme, ceÚueer, yeÇs[, kesâkeâ,
hesmš^er kesâ ™he ceW, Ûeekeâuesš, DeeFme›eâerce kesâ ™he ceW ØeJesMe keâj jns nQ, GvnW jeskeâves keâer DeeJeMÙekeâlee nw~ DeYeer Skeâ
ceeceuee meeceves DeeÙee Lee efkeâ keâesu[ef[^bkeâ kesâ Deboj efkeâme lejn mes penj efoÙee pee jne nw, keâeršveeMekeâ heoeLe& GmeceW
[eues pee jns nQ hej DeeefKej Gve hej ueerheeheesleer keâjkesâ yeleeÙee ieÙee efkeâ Jen level kesâ Deboj ner nw, eqpeleveer cee$ee
Gmekeâer nesveer ÛeeefnS yeme Gleves lekeâ ner meerefcele nw~ Fmekeâe celeueye keäÙee nw ? ceeokeâlee ueeves kesâ efueS [euee lees peelee
nw DeLee&led Deehe cejves ve heeSb, Oeerjs-Oeerjs cejW~ Øesefkeäškeâue ™he ceW Fve efkeâleeyeeWW kesâ Deboj heefjJele&ve kesâ efueS ceQ keânvee
Ûeenleer ntB efkeâ Deiej ØeeÛeervekeâeue keâe Fefleneme osKee peeS lees Ùen lees efveef§ele nw efkeâ meowJe Meekeâenejer ueesie Yeer jns nQ
Deewj ceebmeenejer Yeer jns nQ, uesefkeâve keâce mes keâce Meekeâenej keâes Meekeâenej keâne ieÙee, ceebmeenej keâes ceebmeenej keâne
ieÙee~ efJeÕeemeIeele keâjkesâ DeC[s keâes Meekeâenej keânkeâj veneR efKeueeÙee ieÙee~ ceÚueer Glheeove keâes Kesleer keânkeâj ueesieeW
keâes keâYeer iegcejen veneR efkeâÙee ieÙee~ Dele: keâce mes keâce Deiej Fve hegmlekeâeW kesâ Deboj efoÙee peelee nw, Deiej ef›eâef§eÙeve
mebmke=âefle Ùee heef§eceer meYÙelee IegmeeF& Yeer pee jner nw lees Gmekeâes Deueie mes yeleeSb efkeâ Ùen Meekeâenejer Ûeerpes nQ, Ùen
ceebmeenejer Ûeerpes nQ~ Ssmee heg®<eeLe& Ùeefo hee"ŸehegmlekeâeW kesâ uesKekeâeW mes efveJesove keâjkesâ efkeâÙee peeS efkeâ Deehe Meekeâenejer
Deewj ceebmeenejer JemlegDeeW keâes Deueie-Deueie ™he mes Øemlegle keâjW Deewj keäÙee ner DeÛÚe nes efkeâ Úesšs-Úesšs yeÛÛeeW keâes pees
efkeâleeyeW heÌ{eF& peeleer nQ GmeceW ceebmeenejer ÛeerpeeW keâes ve ner Øeefleheeefole efkeâÙee peeS keäÙeeWefkeâ YeejleerÙe mebmke=âefle, Meekeâenej
(42) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
keâer mebmke=âefle jner nw~
Yeeweflekeâlee keâer ÛekeâeÛeeQOe ceW, ceeveJe efvepe keâes Yetue ieÙee nw~
ogefveÙee keâer Pet"er ceeÙee Deewj JewYeJe ceW ner hetâue ieÙee nw~
#eCeYebiegj ue#ceer keâer Keeeflej, ceeveJelee Yeer Deepe jes jner~
ogefveÙee keâer nj meebmeeW ceW, efnbmee DeOece& keâer yeele nes jner~~1~~
Jeerlejeie ieg®DeeW keâer JeeCeer, megvekeâj Deheveer hÙeeme yegPeeDees~
lÙeeie Deewj mebÙece keâer pÙeesleer, Deheves peerJeve ceW ÛecekeâeDees~~
Jeerlejeielee ner ØeeCeer kesâ, GVeefle keâer DeeOeejefMeuee nw~
keâLeveer keâes keâjveer ceW yeouees , MegYe DeJemej Ùen Deepe efceuee nw ~~2~~
JeemleJe ceW Ùen Oejleer Deefnbmee keâer Oejleer nw, ÙeneB Deefnbmee keâe DeJeleej henues ngDee, ceneJeerj keâe DeJeleej
yeeo ceW ngDee Deewj FmeefueS ceneJeerj kesâ veejs keâes nce pÙeeseflecee&ve keâjles nQ~ nce keânles nQ efkeâ ceneJeerj keâe Decej
mebosMe-‘efpeÙees Deewj peerves oes’~ Gmeer DeeEnmee keâes Deheves ùoÙe ceW OeejCe keâjles ngS Deehe meyekeâes DeJeMÙe ner
mebkeâuhehetJe&keâ Deefnbmekeâ Yeejle kesâ efvecee&Ce ceW menÙeesieer yevevee ÛeeefnS leYeer Deehe meÛÛes YeejleerÙe keânueeves kesâ
DeefOekeâejer neWies~

N: M

YeieJeeve keâer Yeefòeâ mes keâceeX keâe Yeer #eÙe nes peelee nw
YeòeerS efpeCeJejeCeb, KeerÙeefo peb hegJJemebeÛf eÙeb keâcceb~
DeeÙeefjÙehemeeSCe Ùe, efJeppee ceblee Ùe efmepPebelf e~~13~~
(ßeer kegbâokegbâoosJeke=âle-cetueeÛeej ieeLee-571)
DeLe&—efpevesvõosJe keâer Yeefòeâ mes hetJe& YeJeeW ceW mebefÛele keâce& #eÙe keâes Øeehle nes
peeles nQ Deewj DeeÛeeÙeeX kesâ Øemeeo mes efJeÅee leLee ceb$e efmeæ nes peeles nQ~
YeeJeeLe&—efpevesvõosJe keâer Yeefòeâ, hetpee, Jebovee, mlegefle Deeefo hetJe&keâ Gheemevee
keâjves mes Deveble-Deveble pevce ceW mebefÛele DevebleeW heehe ve„ nes peeles nQ Deewj DeeÛeeÙe&,
GheeOÙeeÙe, meeOeg Deeefo efoiecyej cegefveÙeeW keâer Jebovee, Yeefòeâ, mlegefle Deeefo keâjves mes
efJeÅee cev$e Deeefo lees efmeæ nesles ner nQ, hejcheje mes cegefòeâ keâer Øeeefhle Yeer nes peeleer
nw~ ueeskeâ ceW Yeer Ùen efveÙece nw efkeâ efyevee ieg® Øemeeo mes efJeÅee Deewj cev$eeW keâer efmeefæ
veneR nes mekeâleer~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (43)

(4)
Meekeâenej kesâ veece hej ceebmeenej-JeemleefJekeâ leLÙe
ieceea keâe ceewmece Deeles ner yeepeejeW ceW "b[er JemlegDeeW keâer yenej Dee peeleer nw~ "b[er yeesleueW, "b[er nJee, "b[er
kegâuheâer, DeeFme›eâerce Deeefo lees yeÛÛeeW kesâ ner keäÙee, yeÌ[eW kesâ efueS Yeer GhenejmJe¤he nw~ Jemleg keâesF& Yeer yegjer veneR nw
efkeâvleg Gmekesâ yeveeves keâe lejerkeâe peevevee Deepe Deehekesâ efueS DelÙevle DeeJeMÙekeâ nes ieÙee nw~
YeieJeeved ceneJeerj Deewj jece pewmes heeJeve heg®<eeW kesâ pevce mes heefJe$e Fme Yeejle osMe ceW Yeer Deepe DeeEnmekeâ osMe—
ØesefceÙeeW kesâ meeLe efJeMJeemeIeele efkeâÙee pee jne nw~ peneB meeQoÙe& ØemeeOeve meeceef«eÙeeW ceW lees keâeheâer efoveeW mes eEnmekeâ
JemlegDeeW kesâ efceßeCe keâer yeeleW efJeefYevve SpesefvmeÙeeW Éeje %eele nes ner jner LeeR JeneR Deye Keeves keâer Deveskeâ JemlegDeeW ceW lespeer
mes eEnmeelcekeâ efceßeCe nesves ueiee nw~
JeemleJe ceW Deye Deehekeâes Deheves ner yeejs ceW meesÛeves keâes efJeJeMe nesvee heÌ[siee~ Skeâ yeej Deeheves Megæ Jevemheefle Ieer
ceW Ûeyeea efceueeves keâer yeele megveer Leer~ leye mes 50 ØeefleMele MeekeâeneefjÙeeW ves Gme Ieer kesâ mLeeve hej Megæ efjheâeFv[ lesue keâes
Deheveer jmeesF& ceW mLeeve efoÙee~ yeepeej kesâ kegâšs-efhemes cemeeueeW ceW DeMegæ efceueeJeš keâer yeele peevekeâejer ceW DeeF&, leye mes
DeefOekeâebMe IejeW ceW efcekeämeer keâe GheÙeesie nesves ueiee leeefkeâ Megæ leepee cemeeuee jmeesF&Iej ceW GheÙeesie efkeâÙee pee mekesâ~
Deepe lees ceeveJe ner ceeveJe keâe Ye#ekeâ nes jne nw~ Jen Deheveer Oeveefheheemee ceW efuehle neskeâj ceeveJe Oece& keâes Yeer
uetšves ceW veneR efnÛeefkeâÛeelee nw~ Skeâ yeej ueKeveT ceW Skeâ yeÌ[s DeeÌ{le kesâ JÙeeheejer keâer yeele meeceves DeeF& efkeâ ueKeveT
keâer pees njer yeejerkeâ meeQheâ Deehe yeÌ[s Meewkeâ mes Keeles nQ GmeceW Yeer efceueeJeš nes jner nw~
Gme meeQheâ keâes njs ef[mšschej jbie ceW jbie keâj OeÌ[uues mes Leeskeâ SJeb hegâškeâj YeeJe ceW yesÛe jns nQ nceejs Deheves
yevOegieCe~ Deye Deehe mJeÙeb meesÛeW efkeâ Jen njer cenerve meeQheâ Deehekeâes efkeâlevee ueeYe hengBÛeeSieer ? Ùen mJeeYeeefJekeâ nw efkeâ
Gme meeQheâ kesâ GheÙeesie mes hesš SJeb ieues kesâ Deveskeâ jesie Glhevve neWies Deewj jbie keâer DeMegælee mes Deehekeâes Megæ Jemleg Yeer
veneR efceueer DeleŠ Oece& ve<š neslee nw~
kegâÚ meceÙe hetJe& ßeerceleer cesvekeâe ieeBOeer ves ÛeeBoer kesâ Jeke&â kesâ efJe<eÙe ceW kegâÚ KeespehetCe& leLÙe meceepe kesâ mece#e
Øemlegle efkeâÙes Les~ efpevemes Meekeâenejer meceepe ves Jeke&â keâe Keevee SJeb IejeW ceW ueevee lekeâ yevo keâj efoÙee Lee~ Gmeer Øekeâej
mes cesvekeâe ieeBOeer ves Skeâ leLÙe ‘‘DeeFme›eâerce’’ kesâ yeejs ceW Yeer Øemlegle efkeâÙee~ Fme leLÙe keâes heÌ{keâj Deehe Yeer Fme DeMegæ
DeeFme›eâerce keâe lÙeeie keâjvee Deewj Meekeâenejer, Megæ, meoeÛeejceÙeer peerJeve keâe efvecee&Ce keâjvee~
DeeFme›eâerce keâe Jen leLÙe heÌ{keâj cesjer YeeJevee ngF& efkeâ Fmekeâe DeefOekeâ mes DeefOekeâ ØeÛeej pewve meceepe ceW nesvee
ÛeeefnS leeefkeâ DeeEnmekeâ pewve meceepe Fme Keeveheeve mes meleke&â jns Deewj Ùeefo mebYeJe nes lees Ssmeer eEnmeelcekeâ Jemleg yeveeves
SJeb yesÛeves JeeueeW kesâ Øeefle kegâÚ "esme keâoce Yeer G"eS leeefkeâ keâce mes keâce KeeÅe heoeLeeX ceW efceßeCe keâjves JeeueeW ceW kegâÚ
DeeEnmekeâ YeeJeveeSB Glhevve nes mekeWâ Deewj Deehekeâes Megæ JemlegSB Øeehle nes mekeWâ~
ßeerceleer cesvekeâe ieeBOeer ves Fme leLÙe keâes Fme Øekeâej Gpeeiej efkeâÙee nw—
‘‘DeeFme›eâerce Yeer Meekeâenejer veneR nw~’’
(44) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
efheÚues efoveeW ceQ Deheves yesšs kesâ mketâue ieF&~ JeneB mketâue kesâ kewâvšerve keâes Yeer osKeves ieF&~ kewâvšerve ceW efÛehme, efhemlee
Deewj DeeFme›eâerce keâe {sj ueiee Lee~ Úe$e GvneRb ÛeerpeeW keâes Kejerokeâj Kee jns Les, Ketye efye›eâer nes jner Leer~ ceQves leÙe efkeâÙee
nw efkeâ mketâue kesâ ØeyevOekeâeW mes ceQ kewâvšerve ceW Keeves Deewj veeMles keâer Jewkeâefuhekeâ JÙeJemLee kesâ efueS keântBieer uesefkeâve Fme
yeerÛe ceQ meYeer ceelee-efhelee keâes DeeFme›eâerce kesâ yeejs ceW yeleevee Ûeenleer ntB keäÙeeWefkeâ DeeFme›eâerce Jen hÙeeje Fveece nw pees
meYeer yeÛÛeeW keâes Gvekesâ DeÛÚs DeeÛejCe kesâ yeoues ceW efoÙee peelee nw~
hejer#ee ceW GòeerCe& nesves hej Ùee mewj-meheešs ceW Yeer DeeFme›eâerce keâe leesnheâe yeÛÛes Deheves ceelee-efhelee mes menpe ner
hee uesles nQ~ DeeFme›eâerce kesâ yeejs ceW peesj oskeâj keâne peelee nw efkeâ Ùen Dekesâuee Ssmee KeeÅe heoeLe& nw, efpemeceW keâÛÛeer
meece«eer kesâ leewj hej nJee jnleer nw~ Deehekesâ hewmes keâe DeeOee efnmmee Fme nJee keâer Kejeroejer ceW peelee nw~ FmeceW Deewj keäÙee
neslee nw ? leerme ØeefleMele efyevee Gyeuee Deewj efyevee Úvee heeveer neslee nw~ Ún ØeefleMele Ûeyeea Deewj meele mes Dee" ØeefleMele
Mekeäkeâj nesleer nw uesefkeâve Fve meYeer meeceef«eÙeeW keâes efceueeves mes mJeeefo<š DeeFme›eâerce kewâmes lewÙeej nesleer nw ?
Deiej efJeMes<e leewj mes efueKee veneR ieÙee nes lees Ùen Meekeâenejer veneR neslee, meyemes henues Ûeyeea keâes meKle keâjkesâ
jyej keâer lejn ueÛeeruee yeveeÙee peelee nw leeefkeâ peye nJee Yejer peeÙes lees Jen GmeceW mecee mekesâ~ "b[s keâcejs ceW Ùen Øeef›eâÙee
Ûeueleer nw~ Ûejyeer keâer leepee hejle hesâefveue yehe&â ueieeleej Gleej keâj otmejs "b[s keâcejs ceW ues peeÙee peelee nw~ JeneB FvnW
Deueie-Deueie Deekeâej kesâ hewkesâšeW ceW Yeje peelee nw~ Fme Øeef›eâÙee ceW kegâÚ DeeFme›eâerce heâMe& hej Yeer efiejleer nw~ DeÛÚer
cee$ee ceW pecee nes peeves hej GvnW Skeâef$ele efkeâÙee peelee nw~ efheâj heâMe& hej cepeotjeW kesâ petles Deewj yeenj heÌ[s jnves mes
GveceW DeeF& yeoyet keâes efÚheeves kesâ efueS Gvemes Ûeekeâuesš (Ùee keâesF& DevÙe lespe ievOe Je mJeeo) Jeeueer DeeFme›eâerce lewÙeej
keâer peeleer nw~ Ûejyeer kesâ Fme efceßeCe keâes DeeFme›eâerce pewmee yeveeves kesâ efueS GmeceW yengle kegâÚ efceueeÙee peelee nw~ yengle
kegâÚ ceW Skeâ Keeme efkeâmce keâe ieeWo Yeer neslee nw~ Ùen ieeWo peeveJejeW kesâ DeKeeÅe DebieeW (veekeâ, hetbÚ, Leve Deeefo) keâes
Gyeeuekeâj yeveeÙee peelee nw~ Ûejyeer mes efceueves hej Ùen ieeWo DeeFme›eâerce keâes mJeeefo<š, efÛeheefÛehee Deewj Oeerjs-Oeerjs
efheIeueves Jeeueer yeveelee nw~ peerYe Deewj leeuet kesâ yeerÛe DeeFme›eâerce Fmeer ieeWo kesâ keâejCe cepee oslee nw~
keäÙee Deehe DeeFme›eâerce Keevee Ûeenles nQ ? henues IejeW ceW Fmes Meno Deewj heâueeW kesâ jme ceW lewÙeej efkeâÙee peelee Lee~
yeeo ceW otOe, Deb[e Deewj Mekeäkeâj efceueeÙee ieÙee~ Fme ceebmeenejer efceßeCe keâes Yeer ueesieeW ves Deye ÚesÌ[ efoÙee nw, Deye Jes
penj keâe Ieesue lewÙeej keâjles nQ~
Deeceleewj hej DeeFme›eâerce ceW efvecveefueefKele ÛeerpeW nesleer nQ—
1. ef[peeFue iuetkeâespe keâes Deb[s kesâ yeoues ceW [euee peelee nw~ Fme jmeeÙeve keâe GheÙeesie "b[ Deewj oo&efveJeejkeâ
oJeeDeeW ceW neslee nw~
2. Jewefveuee keâer peien heshejesveue [euee peelee nw~ Ùen {erue ceejves kesâ keâece ceW Yeer Deelee nw~
3. SunsneF[ meer 17 mes Ûesjer DeeFme›eâerce ceW Deveeveeme keâe mJeeo ueeÙee peelee nw~ ÛeceÌ[s Deewj Oeeies keâer meheâeF&
ceW Yeer Fmekeâe Fmlesceeue neslee nw~ Fmekesâ Jee<he mes hesâheâÌ[s, iegox Deewj efoue keâer yeerceejer nesleer nw~
4. yegõeef[neF[ yeeoece-efhemlee DeeFme›eâerce ceW Deveeveeme keâe mJeeo ueeÙee peelee nw~ jyej meercesvš yeveeves kesâ
keâece Yeer Ùen Deelee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (45)
5. Sefceue Sefmešsš [eueves mes kesâues keâe mJeeo efceuelee nw~ Dee@Ùeue hesvš kesâ Ieesue kesâ leewj hej Fmekeâe otmeje
GheÙeesie Yeer nw~
6. yeWefpeue Sefmešsš mes mš^eyejer keâe mJeeo efceuelee nw~ Ùen veeFšs^š Ieesue nw~
Fme lejn Deehe Deheves hÙeejs-ogueejs yeÛÛeeW keâes leesnhesâ kesâ ¤he ceW Øeotef<ele heeveer, DeeÙeue hesvš, veeFš^sš keâe
Ieesue, {erue ceejves keâer oJee Deewj nJee efKeueeles nQ~
Ùee lees Meye&le heerepf eS Deewj efheueeFS Ùee efheâj efyevee DeC[e [eues otOe keâer DeeFme›eâerce yeveeFS Ùee efheâj DeeFme›eâerce cele
KeeFS~ ke=âheÙee Fme hej DeÛÚer lejn efÛebleve keâj Fme efJe<eÙe keâes nj Gme mketâue ceW Yesepf eS peneB kewâvšerve ceW Ùee mketâue kesâ yeenj
DeeFme›eâerce yesÛeves keâer Fpeepele oer peeleer nw~ Keemekeâj Deiej Deehe Meekeâenejer nQ lees Ùen keâece DeJeMÙe keâerepf eS~
Fme Øekeâej mes meyemes henues Deehe mJeÙeb Deheves yeÛÛeeW keâes DeeFme›eâerce keâer DeMegefæ yeleeSb Deewj GvnW Gmes lÙeeie
keâjves keâer ØesjCee osJeW~
N:M
Yepeve
lepe&—DeeDees yeÛÛeeW legcnW......
DeeDees yeÛÛeeW! legcnW yeleeÙeW, heefjÛeÙe ØeYeg ceneJeerj keâe~
nj yeÛÛes ceW efÚhee ngDee nw, lespe ØeYet ceneJeerj mee~~
peÙe peÙe Jeerj ØeYees, yeesuees peÙe ceneJeerj ØeYees.~~šskeâ.~~
kegâC[uehegj ceW efheleg efmeæejLe, ceeB ef$eMeuee mes pevce efueÙee~
Deheves MeewÙe& heje›eâce mes, ceneJeerj veece keâes OevÙe efkeâÙee~~
Jeerj yeneogj yevevee nes lees, veece pehees ßeerJeerj keâe~
nj yeÛÛes ceW efÚhee ngDee nw, lespe ØeYet ceneJeerj mee~~
peÙe peÙe Jeerj ØeYees, yeesuees peÙe ceneJeerj ØeYees-2~~1~~
hÙeejs yeÛÛeeW! legcnW osMe ceW, ceneJeerj Ùegie ueevee nw~
keâYeer ve DeC[e kesâkeâ hesmšer, Ûeekeâuesš veefnb Keevee nw~~
oerhe peueeDees pevceefoveeW hej, Yeespeve KeeDees Keerj keâe~
nj yeÛÛes ceW efÚhee ngDee nw, lespe ØeYet ceneJeerj mee~~
peÙe peÙe Jeerj ØeYees, yeesuees peÙe ceneJeerj ØeYees-2~~2~~
ieefCeveer ceelee %eeveceleer keâe, mecyeesOeve nw legce meyekeâes~
Meekeâenejer yevees yeveeDees, legce yeÛÛeeW! nj yeeuekeâ keâes~~
yeÛÛee yeÛÛee keâjs ‘‘Ûevovee’’, veceve meoe ceneJeerj keâe~
nj yeÛÛes ceW efÚhee ngDee nw, lespe ØeYet ceneJeerj mee~~
peÙe peÙe Jeerj ØeYees, yeesuees peÙe ceneJeerj ØeYees-2~~3~~
(46) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le

(5)
keäÙee DeC[e Yeer Meekeâenejer nes mekeâlee nw ?
ceefnueeSB ie=nue#ceer keânueeleer nQ, Gvekesâ Thej heg®<eeW kesâ Keeve-heeve keâe leLee yeÛÛeeW kesâ ØeejbefYekeâ mebmkeâejeW keâe
hetCe& GòejoeefÙelJe neslee nw~ DelÙevle DeeOegefvekeâ peerJeve JÙeleerle keâjves Jeeueer veeefjÙeeB Yeer heg®<eeW keâer Dehes#ee DeefOekeâ cee$ee
ceW Meekeâenejer peerJeve peervee hemebo keâjleer nQ, keäÙeeWefkeâ Gvekeâe ùoÙe DeeefKej ceeB keâer cecelee keâe Øeleerkeâ neslee nw~ pees
ceeleeSB mJeÙeb Ùee Deheves yeÛÛeeW kesâ efueS Meefòeâ yeÌ{eves nsleg Deb[eW keâe mesJeve Iej ceW keâjleer nQ GvnW Fve leLÙeeW mes heefjefÛele
nesvee DeeJeMÙekeâ nw-
efheÚues kegâÚ Je<eeX mes Ùen yejeyej osKeves ceW Dee jne nw efkeâ otjoMe&ve, jsef[Ùees Deewj DevÙe ØeÛeej ceeOÙeceeW kesâ
keâejCe Meekeâenejer heefjJeej kesâ kegâÚ JÙeefòeâ DeC[eW keâe mesJeve keâjves ueies nQ~ efJeMes<ekeâj Jes Ssmes DeC[eW keâe mesJeve keâjles
nQ efpevnW Meekeâenejer DeC[s kesâ veece mes ØeÛeej keâjkesâ ueesieeW keâes Yeüefcele efkeâÙee pee jne nw~ Ssmes Meekeâenejer JÙeefòeâ Fme
Øekeâej kesâ DeC[eW keâe mesJeve keâjles ngS Yeer Ùen mecePeles nQ efkeâ Jes efheâj Yeer Meekeâenejer nQ~ ÙeneB leLeekeâefLele Meekeâenejer
DeC[s DeLeJee Deefnbmekeâ DeC[s kesâ yeejs ceW DeC[s Glheeokeâ keâcheefveÙeeW ves ØeÛeej-Øemeej kesâ ceeOÙece mes pees Yeücepeeue
hewâueeÙee nw Gmekesâ yeejs ceW mener Jew%eeefvekeâ leLÙeeW kesâ DeeOeej hej Ùen yeleeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee nw efkeâ keâesF& Yeer DeC[e
Meekeâenejer neslee ner veneR nw Deewj nes ner veneR mekeâlee~
oes Øekeâej kesâ DeC[s-DeC[s cetuele: oes Øekeâej kesâ nesles nQ~ Skeâ DeC[s Jes nesles nQ efpevemes yeÛÛes efvekeâue
mekeâles nQ leLee otmejs Jes DeC[s efpevemes yeÛÛes veneR efvekeâue mekeâles~ efpeve DeC[eW mes yeÛÛes efvekeâue mekeâles nQ GvnW
efveMesefÛele Ùee ‘‘heâšeaueeFp[ Sipe’’ keânles nQ~ Ssmes DeC[s cegiee& Deewj cegieea kesâ mebmeie& ceW Deeves mes nesles nQ~ otmejs Øekeâej
kesâ pees DeC[s nesles nQ GvnW DeefveMesefÛele DeC[s Ùee ‘‘FveheâšeaueeFp[ Sipe’’ keânles nQ~ Ùes DeC[s Yeer otmejs Øekeâej kesâ
DeC[s keâer lejn cegieea ceW mes ner hewoe nesles nQ~ Fve DeC[eW keâes DeC[eGlheeokeâ keâcheefveÙeeW ves Deheves JÙeeheeefjkeâ ueeYe kesâ
efueS ‘‘Meekeâenejer DeC[s’’ Ùee ‘‘Deefnbmekeâ DeC[s’’ veecekeâjCe oskeâj Meekeâenejer heefjJeejeW ceW Skeâ yeÌ[e Yeejer Yeüce hewâuee
efoÙee nw~ Gvekesâ Yeüce kesâ Devegmeej Ssmes DeC[s ceW peerJe veneR neslee peyeefkeâ Ùen meJe&Lee efvejeOeej nw~ DeeFS, Deye nce
Jew%eeefvekeâ leLÙeeW kesâ DeeOeej hej Ùen peeveves keâe ØeÙelve keâjW efkeâ leLeekeâefLele Meekeâenejer DeC[s Ùee DeefveMesefÛele DeC[s
keâYeer Yeer Meekeâenejer veneR nesles~
Jew%eeefvekeâ leLÙe-
(1) DeefveMesefÛele DeC[s efkeâmeer Yeer Øekeâej mes Meekeâenejer veneR nesles keäÙeeWefkeâ Jes ve lees hesÌ[eW hej Gieles nQ Deewj ve
efkeâmeer heewOes hej, yeefukeâ Jes meye cegieea kesâ hesš ceW mes ner GlheVe nesles nQ~ Skeâ Jew%eeefvekeâ ØeÙeesie kesâ DeeOeej hej Ùen osKee
ieÙee nw efkeâ efJeÅegleOeeje kesâ Éeje DeC[eW keâes Deebkeâe pee mekeâlee nw~ DeefveMesefÛele DeC[s ceW efveMesefÛele DeC[s keâer Yeebefle ner
Ùen efJeÅegleOeeje nesleer nw~ Ùen Jew%eeefvekeâ leLÙe nw efkeâ efvepeeaJe Jemleg ceW keâYeer Yeer efJeÅegle Oeeje keâe Debkeâve veneR efkeâÙee pee
mekeâlee~ YeejleJe<e& kesâ efJeÕeefJeKÙeele Jew%eeefvekeâ ßeer peieoerMeÛevõ Jemeg ves hesÌ[ heewOeeW mes efJeÅegleOeeje keâe Debkeâve keâjkesâ
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (47)
Ùen efmeæ keâj efoÙee nw efkeâ JevemheefleÙeeW ceW Yeer peerJeve neslee nw~ Fmeer DeeOeej hej Ùen Jew%eeefvekeâ leLÙe nw efkeâ meYeer
Øekeâej kesâ DeC[eW ceW Ûeens Jes efveMesefÛele neW Ùee DeefveMesefÛele neW GveceW Yeer peerJeve neslee nw~
(2) efkeâmeer Yeer DeefveMesefÛele DeC[s keâes efvepeeaJe ceevevee mejemej DeJew%eeefvekeâ leLÙe nw keäÙeeWefkeâ Ssmes DeC[eW keâes
Yeer efveMesefÛele efkeâÙee pee mekeâlee nw Deewj Skeâ veÙes peerJe keâer Glheefòe kesâ ™he ceW Jes Øekeâš nes mekeâles nQ~ Skeâ meJe&ceevÙe
yeele pees meYeer peeveles nQ Jen Ùen nw efkeâ mebmeej ceW keâesF& Yeer efvepeeaJe Jemleg efveMesefÛele veneR keâer pee mekeâleer Deewj ve ner
Gmemes efkeâmeer peerJe keâer Glheefòe nes mekeâleer nw uesefkeâve DeefveMesefÛele DeC[s mes kegâÚ GhekeâjCeeW kesâ ØeÙeesie kesâ Éeje veS peerJe
keâer Glheefòe nesvee mebYeJe nw~
(3) Dekeämej DeefveMesefÛele DeC[eW kesâ yeejs ceW GvnW Meekeâenejer keânves kesâ efueS Ùen leke&â efoÙee peelee nw efkeâ Ssmes
DeC[s cegieea Deewj cegiex kesâ mebmeie& ceW DeeS efyevee ner ke=âef$ece lejerkeâeW mes GlheVe nesles nQ uesefkeâve efJe%eeve ves Ùen meeefyele keâj
efoÙee nw efkeâ efkeâmeer Yeer ØeeCeer kesâ peerJeve keâe DeeOeej cee$e ueQefiekeâ Øepeveve ef›eâÙee ner veneR nw yeefukeâ DeueQefiekeâ Øepeveve kesâ
Éeje Yeer peerJeve nes mekeâlee nw~ pewmes Deceeryee Deewj Deveskeâ SkeâkeâesMeerÙe ØeeCeer efyevee efveMesÛeve ef›eâÙee kesâ GlheVe nesles jnles
nQ~ Fmeer Øekeâej mes šsmš šŸetye yesyeer kesâ Éeje GlheVe ØeeCeer efvepeeaJe veneR efieves pee mekeâles~
(4) DeefveMesefÛele DeC[eW keâe otmeje efnmmee Meg›eâeCeg nesles nQ pees met#ceoMeea Ùeb$e kesâ Éeje veerÛes Ûeueles efheâjles
vepej Deeles nQ~ Ùener Meg›eâeCeg DeC[eMeÙe DeLee&led Deesyejerpe mes Ûeuekeâj cegieea kesâ ieYee&MeÙe DeLee&led-Ùetšs^me lekeâ hengBÛeles nQ
Deewj Fve DeC[eW ceW ›eâesceesmeescme keâer mebKÙee efveMesÛeve kesâ yeeo ogiegveer nes peeleer nw~ lees keäÙee efveMesefÛele DeC[s efvepeeaJe keâns
pee mekeâles nQ ?
(5) efveMesefÛele DeC[eW keâer leguevee efŒeÙeeW ceW jpe:œeeJe mes keâer pee mekeâleer nw~ efpeme Øekeâej m$eer kesâ ceeefmekeâ Oece&
ceW neslee nw~ Gmeer Øekeâej cegieea kesâ Yeer Ùener Oece& DeC[eW kesâ ™he ceW neslee nw~ Ùen DeC[e cegieea keâer Deevleefjkeâ ieboieer keâe
heefjCeece nw~ DeC[eW kesâ ceesšs Úesj hej Skeâ JeeÙeg #es$e neslee nw~ Ùen yengle cenlJehetCe& nw~ Ùen #es$e keâer oes keâJeÛe
efPeefuueÙeeW keâes Deueie keâjlee nw Deewj YeütCe keâes MJeebme keâer megefJeOee osles ngS yeenjer ogefveÙee mes peesÌ[lee nw~ Ùen meYeer Øekeâej
kesâ DeC[eW ceW neslee nw~ DeC[eW kesâ ieYe& mes yeenj Deeles ner GmeceW efJeoueve (keäueerJespe) Meg™ nes peelee nw~ efkeâmeer Yeer
DeC[s keâer jÛevee ceW peye nce Gmekeâer meYeer efmLeefleÙeeW keâer meceer#ee keâjles nQ lees Ùen yeele Mele ØeefleMele efmeæ nes peeleer
nw efkeâ Jen efkeâmeer Yeer Øekeâej keâe DeC[e nes, Jen mepeerJe Ùee peerJeveÙegòeâ neslee nw~
(6) ‘‘Meekeâenej ›eâeefvle’ kesâ mecheeokeâ [e@. vesceerÛebõ ves efueKee nw efkeâ meved 1971 ceW efceMeerieve ÙetefveJeefme&šer kesâ
Decesefjkeâe kesâ Jew%eeefvekeâeW ves Ùen efmeæ efkeâÙee Lee efkeâ mebmeej keâe keâesF& Yeer DeC[e efvepeeaJe veneR nw Ûeens Jen efveMesefÛele nes
Ùee DeefveMesefÛele~ Fmeer Øekeâej ßeer efheâueerhe pes. mkewâcyeue ves Deheveer efJeKÙeele hegmlekeâ ‘‘heesuš^er heâer[dme SC[ vÙetš^erMeve’’
kesâ he=‰ 15 hej meeheâ efueKee nw ‘‘DeC[e yengle veepegkeâ neslee nw, Ùen Øeefleketâue JeeleeJejCe kesâ Øeefle Yeer mebJesoveMeerue neslee
nw~ Jemlegle: DeC[s keâer Glheefòe yeÛÛes kesâ me=peve kesâ efveefceòe nesleer nw, ceveg<Ùe keâer Kegjekeâ kesâ efueS veneR~ DeC[s ceW nJee
kesâ Deeves-peeves keâer vewmeefie&keâ JÙeJemLee nw~ mehesâo Keesue kesâ Deboj yeves met#ce efÚõeW ceW neskeâj Deekeämeerpeve Deboj Deeleer
nw Deewj Ûeyeea keâer Yeehe keâeye&ve [eFDeekeämeeF[ keâes yeenj heWâkeâleer nw, efpememes DeC[s keâe YeütCe peerefJele neskeâj efJekeâeme
keâjlee nw, Ùener yeele DevÙe heâšeaueeFp[ DeC[eW hej Yeer ueeiett nesleer nw~
(48) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
(7) MJeebme uesves keâer ef›eâÙee peerJeve keâer efveMeeveer nw~ ØelÙeskeâ DeC[s kesâ Thejer Yeeie hej ueieYeie 15000 met#ce
efÚõ nesles nQ, efpevemes DeC[s keâe peerJe meebme ueslee nw Deewj peye keâesF& DeC[e meebme uesvee yebo keâj oslee nw lees Jen DeC[e
meÌ[ves ueielee nw~ Fmemes Ùen mhe° efmeæ neslee nw efkeâ Jen Ûeens efveMesefÛele nes Ùee DeefveMesefÛele, GmeceW peerJe neslee nw~
(8) ÛetBefkeâ ieYe& ceW DeC[s keâe ›eâefcekeâ efJekeâeme neslee nw Deewj DeC[e pÙeeW pÙeeW yeÌ[e neslee nw lÙeeW lÙeeW efvelecye
keâer nefñÙeeW ceW peien yeveleer peeleer nw~ mepeerJe DeC[s Deewj efveMesefÛele DeC[eW kesâ Yeerlej keâe ØeJeen Skeâ-mee neslee nw~ Gme
DeC[s kesâ hees<eCe kesâ efueS cegieea keâes ceebmeenej keâjJeevee heÌ[lee nw Flevee keâjJeeves kesâ yeeo cegieea efpeme DeC[s keâes pevce
osleer nw Jen DeC[e Meekeâenejer veneR keânueeÙee pee mekeâlee~ Deye Yeejle mejkeâej keâer FefC[Ùeve ceekexâefšbie mšsC[[&me
FbmšeršŸetš ves Ùen Ieesef<ele keâj efoÙee nw efkeâ DeC[e Meekeâenejer veneR nw~
›etâjleehetJe&keâ DeC[eW keâe Glheeove-efpeve DeC[eW keâes DeefveMesefÛele Ùee Meekeâenejer DeC[s keâne peelee nw Ùeefo
Gmekesâ Glheeove keâer efJeefOe keâe ØeÛeej ueesieeW ceW efkeâÙee peeÙes Deewj GvnW Ùes ceeuetce nes peeÙes efkeâ yeÌ[er ›etâjleehetCe& ØeCeeueer
kesâ Éeje Ssmes DeC[eW keâe Glheeove neslee nw, lees Gvekeâer mecePe ceW Ùen Dee peeÙesiee efkeâ Ssmes DeC[s keâoeefhe Meekeâenejer veneR
nes mekeâles~ Deepekeâue Fme Øekeâej kesâ DeC[eW keâe DeefOekeâeefOekeâ Glheeove keâjves kesâ efueS Gvekeâe cegieea heâeceeX ceW ke=âef$ece
lejerkeâeW kesâ Éeje Glheeove efkeâÙee peelee nw~ meyemes henues cegieea heâeceeX ceW ceeoe yeÛÛeeW keâes Deueie-Deueie keâj efoÙee peelee
nw~ ceeoe yeÛÛeeW keâes MeerIeÇ peJeeve nesves kesâ efueS Skeâ Keeme Kegjekeâ oer peeleer nw Deewj GvnW 24 Iebšs lespe ØekeâeMe ceW
jKekeâj meesves veneR efoÙee peelee nw, leeefkeâ Jes efove jele Kee-Keekeâj peuoer ner jpeesœeeJe keâjves ueieW Deewj DeC[e osves
ueeÙekeâ nes peeÙeW~ Decesefjkeâe kesâ Øeefmeæ uesKekeâ pee@ve jeefyevme ves Deheveer efJeMJeefJeKÙeele hegmlekeâ ‘‘[eFš heâe@j S vÙet
Decesefjkeâe’’ ceW Fme Øekeâej keâer hewâefkeäš^ÙeeW ceW Glheeefole efkeâS ngS efhebpeÌ[eW kesâ yeejs ceW efueKee nw efkeâ Fve efhebpeÌ[eW ceW Fleveer
DeefOekeâ cegefie&ÙeeB Yej oer peeleer nQ efkeâ Jes hebKe Yeer venber heâÌ[heâÌ[e mekeâleeR Deewj lebie peien kesâ keâejCe Jes Deeheme ceW ÛeesÛeW
ceejleer nQ, peKceer nesleer nQ, iegmmee keâjleer nQ Deewj keâ° Yeesieleer nQ~ peye cegieea keâes 24 IeCšs ueesns keâer meueeKe hej yew"vee
heÌ[lee nw Deewj Ssmeer efmLeefle ceW ner Skeâ efJeMes<e Øekeâej keâer ceMeerve mes Skeâ ner jele ceW ueieYeie leerve npeej cegefie&ÙeeW keâer
ÛeeWÛe keâeš oer peeleer nw Deewj iece&—iece& Deeie mes leheles ngS ueeue DeewpeejeW mes cegieea kesâ hebKe Yeer keâeš efoÙes peeles nQ lees Ùes
peuoer mes DeC[e GlheVe keâjves keâe lejerkeâe efkeâlevee efnbmeelcekeâ nw Ùen mecePee pee mekeâlee nw~
cegeif e&ÙeeW keâes oer peeves Jeeueer Kegjekeâ ceW ceÚueer keâe ÛetCe& lees [euevee ner heÌ[lee nw~ Flevee keâjves kesâ yeeo peye cegieea DeC[s
keâes pevce osleer nw lees Jen DeC[s keâes mesves kesâ efueS Gve lebie efhebpeÌ[eW ceW Yeer oew[Ì leer nw hej cegieea Gme DeC[s lekeâ veneR hengÛB e heeleer
keäÙeeWeb kf eâ Ssmes heesuš^er heâece& ceW {ueJes efveefce&le heefšS keâer Ssmeer JÙeJemLee jnleer nw efkeâ efpememes DeC[e hewoe nesles ner Gme heefšÙes
hej mes meerOee veerÛes efKemekeâ peelee nw Deewj Fme Ûeeueekeâer mes pevelee DeveefYe%e jnleer nw~ nj yeej efJeheâue Øemetelf e nesves hej ce=le
yeÛÛeeW keâes pevce osves Jeeueer efkeâmeer Deewjle mes hetÚe peeÙes efkeâ Gmekeâer ceeveefmekeâ efmLeefle keäÙee nesleer nw? yeme Ssmeer ner efmLeefle Gme
cegieea keâer nesleer nw~ Gme cegieea keâes ceele=lJe mes JebeÛf ele jKevee efkeâleveer ›etâjlee nw, Ùen meeOeejCele: mecePee pee mekeâlee nw~ ÛeteB kf eâ
Jen cegieea Dehevee DeC[e veneR mes mekeâleer FmeefueS Jen Deieuee DeC[e peuoer osleer nw Deewj DeefOekeâ mes DeefOekeâ Deewj peuoer mes
peuoer pÙeeoe mes pÙeeoe DeC[s efceueW Fme ueeuemee mes cegieea keâes DeC[s mesves keâe ceewkeâe veneR efoÙee peelee Deewj Jen efpeboieer Yej
efhebpejs keâer kewâo ceW jnleer nw~ Ûeue efheâj ve mekeâves kesâ keâejCe Gmekeâer šebieW yeskeâej nes peeleer nQ~ peye Gmekeâer GheÙeeseif elee Ieš
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (49)
peeleer nw lees meYeer peeveles nQ efkeâ Gmes keâlueKeeves Yespe efoÙee peelee nw~ Deye nce Fmemes menpe ner mecePe mekeâles nQ efkeâ Ssmes
DeC[eW keâes Deefnmb ekeâ Ùee Meekeâenejer kewâmes keâne pee mekeâlee nw ~
Ghemebnej-Fme Øekeâej Ghejesòeâ Jew%eeefvekeâ leLÙeeW SJeb DeefveMesefÛele DeC[eW keâer ›etâjleehetJe&keâ GlheVe keâjves keâer
ØeCeeueer keâes peeveves kesâ he§eeled efJe%epeve efveef§ele ™he mes Ùen mecePe ieÙes neWies efkeâ keâesF& Yeer DeC[e Meekeâenejer veneR neslee
nw~ ÛetBefkeâ DeefveMesefÛele meYeer Øekeâej kesâ DeC[eW ceW peerJe neslee nw FmeefueS Jen Meekeâenejer veneR nesles~ Deye Meekeâenejer
heefjJeejeW keâe Ùen keâle&JÙe nw efkeâ Jes Yeejle mejkeâej mes efveJesove keâjW efkeâ cegieea heâeceeX kesâ mebÛeeuekeâeW keâes Ùen oyeeJe efoÙee
peeÙes efkeâ Thej efueKes ngS efpeve ›etâjleehetJe&keâ lejerkeâeW mes Jes DeefveMesefÛele DeC[eW keâe Glheeove keâjles nQ Gvekeâe mhe°
efJeJejCe pevelee kesâ meeceves jKeW, leeefkeâ Jes ÙeLeeLe& efmLeefle mecePe mekeWâ~ DeeMee nw efkeâ DeC[e GlheeokeâeW kesâ Yeüecekeâ ØeÛeej
mes Meekeâenejer yeÛe mekeWâies Deewj efkeâmeer Yeer DeC[s keâes Meekeâenejer Ùee Deefnbmekeâ veneR mecePeWies~

N:M
mebmkeâej ieerle
lepe&-ceeF& js ceeF&...... -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
cesjs hÙeejs YeeF& yenve! cee[ve& Yeues legce yevevee~
hej Deheveer efLebefkebâie heeJej heefjJeefle&le keâYeer ve keâjvee~~
Oeeefce&keâ mebmkeâejeW ceW efpeDees, Yeejle keâer mebmke=âefle ceW efpeDees~~šskeâ.~
pewmes peÌ[ kesâ efyevee Je=#e veefnb efškeâ mekeâlee he=LJeer hej~
JeneR veeRJe kesâ efyevee yevee mekeâlee keâesF& cebefpeue megvoj~~
Jewmes ner mebmkeâej nerve ceeveJe ve keâYeer legce yevevee~
Deheveer efLebefkeâie heeJej keâes heefjJeefle&le keâYeer ve keâjvee~~
Oeeefce&keâ mebmkeâejeW ceW efpeDees, Yeejle keâer mebmke=âefle ceW efpeDees~~1~~
Meekeâenejer Yeespeve keâjkesâ ceve keâ™CeeceÙe keâj uees~
efheppee yeie&j ÛeeTceerve hesmš^er keâes otj mes lepe oes~~
efnbmekeâ Mewchet štLehesmš Deewj yesuš Ùetpe ve keâjvee~
Deheveer efLebefkeâie heeJej keâes heefjJeefle&le keâYeer ve keâjvee~~
Oeeefce&keâ mebmkeâejeW ceW efpeDees, Yeejle keâer mebmke=âefle ceW efpeDees~~2~~
keâes SpegkesâMeve keâes pee@ye kesâ mebie JeešdmeShe hesâmeyegkeâ Deeoer~
šer.Jeer. heâesve keâchÙetšj Fbšjvesš ves keâer nw yejyeeoer~~
Oece&ØeYeeJeve nsleg ‘‘Ûevoveeceleer’’ Ùetpe yeme keâjvee~
Deheveer efLebefkeâie heeJej keâes heefjJeefle&le keâYeer ve keâjvee~~
Oeeefce&keâ mebmkeâejeW ceW efpeDees, Yeejle keâer mebmke=âefle ceW efpeDees~~3~~
(50) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le

(6)
Yetkeâche Skeâ Øeeke=âeflekeâ Deeheoe, Fmes jeskeâe pee mekeâlee nw
meceÙe—meceÙe hej DeeS YetkeâcheeW ves peneB peveceeveme ceW onMele keâer efmLeefle Glhevve keâer nw, JeneR ceeveJelee kesâ
Øeefle kegâÚ meesÛeves keâes Yeer efJeJeMe keâj efoÙee nw~ Fme Oejleer hej peye Yeer Yetkeâche DeLeJee keâesF& JeeÙegÙeeve, jsueieeÌ[er Deeefo
keâer Yeer<eCe ogIe&šveeSB nesleer nQ leye Gve efJe<eÙeeW keâer mejkeâejer Deewj iewjmejkeâejer peeBÛe—heÌ[leeue neskeâj Gvekesâ nesves kesâ
keâejCe %eele efkeâÙes peeles nQ~ Ùener Yetkeâche kesâ heMÛeeled Yeer neslee nw efkeâ Deveskeâ Jew%eeefvekeâ Deheveer—Deheveer Keespe kesâ DeeOeej
hej Ùen yeleueeles nQ efkeâ Yetkeâche keäÙee nw ? Ùes keäÙeeW Deeles nQ ? Deewj Fvemes Yeejer peve—Oeveneefve keäÙeeW nesleer nw ?
Gve Jew%eeefvekeâ leLÙeeW mes lees cee$e Ùen efve<keâ<e& efvekeâuee nw efkeâ Tpee& kesâ leer›e Glmepe&ve Éeje Glhevve he=LJeer keâe
kebâheve ner Yetkeâche nw, Ùen mecemle Øeeke=âeflekeâ DeeheoeDeeW ceW mes meyemes DeOece Deeheoe nw efpemekeâer jeskeâLeece ceeveJe Éeje
veneR nes mekeâleer nw~ 11 DeØewue 1999 kesâ ‘‘owefvekeâ peeiejCe’’ DeKeyeej keâer Skeâ efjheesš& ceW ßeer DeesceØekeâeMe efleJeejer ves
meved 1556 mes ueskeâj Deye lekeâ efJeMJe Yej ceW DeeS YetkebâheeW kesâ DeebkeâÌ[s Øemlegle efkeâS Deewj Ùen Yeer yeleeÙee efkeâ keâYeer—
keâYeer Fve YetkeâcheeW kesâ hetJe& ueieeS peeves Jeeues hetJee&vegceeve Yeer mener efvekeâues nQ~ pewmee efkeâ meved 1975 ceW Ûeerve kesâ Skeâ
Menj neFÛeWie ceW Yetkeâche keâe hetJee&vegceeve nes peeves mes kegâÚ Iebšs henues Menj Keeueer keâje efueÙee ieÙee Lee, efpememes ueeKeeW
ueesie cejves mes yeÛe ieS Les uesefkeâve JeneB Gmemes henues Yeer keâF& yeej Menj Keeueer keâjeÙee ieÙee Lee, leye Yetkeâche veneR
DeeÙee Lee~
Deheveer KeespeeW kesâ DeeOeej hej kegâÚ meJex#eCeeW ves yeleeÙee nw efkeâ YetkeâcheveerÙelee kesâ Devegmeej Yeejle oMeJeW mLeeve hej
Deelee nw~ ÙeneB 1897, 1905, 1934 SJeb 1950 ceW Ûeej YeÙebkeâj Yetkeâche Dee Ûegkesâ nQ~ Fvekesâ Deefleefjkeäle meved
1993 kesâ ueeletj Deewj meved 1997 kesâ peyeuehegj YetkeâcheeW keâes Deye lekeâ Yeer ceneje°^ SJeb ceOÙe ØeosMe keâer pevelee Yeguee
veneR heeF& nw, hegveMÛe 29 DeØewue kesâ Yetkeâche ves efnceeueÙe #es$e keâes oyeesÛeves keâe ØeÙeeme keâjkesâ meYeer keâes peerJeve keâer
#eCeYebiegjlee mes heefjefÛele keâje efoÙee Lee~
Yetkeâche kesâ keâF& Jew%eeefvekeâ keâejCeeW ceW Skeâ Øeyeue keâejCe Deewj Yeer nw efpemes efkeâmeer DevJes<ekeâ ves cenòJe Øeoeve veneR
efkeâÙee nw efkeâ osMe ceW cetkeâ heMegDeeW keâer efnbmee kesâ leeC[Je ve=lÙe ves Oejleer ceelee kesâ megKe—Ûewve keâes Úervekeâj Gmes keâefchele
neskeâj pJeeueecegKeer Deewj yeeÌ{ Deeefo kesâ ¤he ceW Øeeke=âeflekeâ efJeheefòe ueeves keâes cepeyetj keâj efoÙee nw~
peje leguevee keâjW Skeâ ceeB keâer JÙeLee mes—
kegâÚ Je<e& hetJe& Skeâ Iešvee Iešer efkeâ ueKeveT kesâ efvekeâš Skeâ ieebJe ceW jnves Jeeueer Skeâ ceeB kesâ heg$e Deewj heew$e keâer
keâej ogIe&švee ceW ce=lÙeg nes ieF&~ ÙetB lees Gme heefjJeej kesâ Thej Fme Iešvee mes ceevees efJeheefòe keâe heneÌ[ ner štš heÌ[e Lee
efkeâvleg ceeB keâe jesce—jesce Gme efove mes Flevee Øekeâefchele nes ieÙee efkeâ Jen Ún ceen kesâ Devoj ner YeÙebkeâj jesie mes «eefmele
neskeâj cejCe keâes Øeehle nes ieF&~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (51)
Ssmeer Skeâ veneR DeveskeâeW IešveeSB jespe Ieefšle nesleer nQ efpemeceW mevleeveeW kesâ efJeÙeesie ceW ceeleeSB efJeef#ehle, heeieue,
jesie«emle SJeb cejCeemevve lekeâ keâer efmLeefle ceW Dee peeleer nQ Deewj Fmemes efJehejerle megKemechevvelee mes Ùegòeâ heefjJeej keâer
ceeleeSB KegMe Deewj mJemLe DeJemLee ceW osKeer peeleer nQ~
mevleeve keâes pevce osves Jeeueer ceelee kesâ meceeve ner Oejleer keâes Yeer ‘‘ceelee’’ keâer meb%ee Øeehle nw~ efpeme Yetleue hej nce
meYeer efveJeeme keâjles nQ Gmes ‘‘Yeejleceelee’’ keânkeâj hegkeâeje peelee nw Deewj Gmeer ceelee kesâ meerves hej Øeefleefove ueeKeeW
yeskeâmetj heMeg—heef#eÙeeW keâer efvece&ce nlÙee nes jner nw~ Deye Deehe leguevee keâjW Skeâ ceeB keâer cecelee mes Oejleer ceelee kesâ keâ<šeW
keâer, pees Deheves DemebKÙe efveoex<e heg$eeW keâer nlÙee Øeefleefove osKe jner nw~ ceeveefmekeâ heerÌ[e mes peye Gmekeâe jesce—jesce
Øekeâefchele nes peelee nw leYeer Jen efnue peeleer nw Deewj Oejleer hej Yetkeâche—YetÛeeue Dee peelee nw efpememes og<š Øeke=âefle ceeveJe
keâes iecYeerj neefveÙeeB G"eveer heÌ[leer nQ~
Oejleer ceeB keâe Jener keâ<š Jew%eeefvekeâ heæefle ceW Yeer efveefceòe yeve peelee nw keäÙeeWefkeâ Gmekeâer efmLejlee ceW Yeer og:Ke keâer
hejekeâe<"e mes efJeÛeefuelehevee Deelee nw FmeerefueS Gmekesâ Yeerlej ojejW heÌ[ peeleer nQ Deewj YetieYe& keâer huesšW mejkeâves kesâ
keâejCe Oejleer keâer Tpee& Yetkeâche kesâ ¤he ceW efvekeâueleer nw~ Ùes Yetkeâche peye pJeeueecegKeer keâe efJekeâjeue ¤he OeejCe keâjkesâ
Deefive Gieueles nQ lees mecePevee ÛeeefnS efkeâ Oejleer ceeB keâe ›eâesOe Yeer<eCe Ûeerlkeâej keâjlee ngDee ›etâjkeâcee& ceeveJeeW keâes
peueekeâj Yemce keâj osvee Ûeenlee nw Deewj cenemeeiejeW mes Glhevve efpeve YetkeâcheerÙe lejbieeW keâes Yetkeâcheer efmebOeg kesâ veece mes
peevee peelee nw Jes Oejleer ceeB kesâ og:Keer Deßeg nQ pees jes—jeskeâj Deheveer keâ®Ce keâLee keâe yeKeeve keâjles nQ~
kewâmes jeskeâe pee mekeâlee nw Fve Øeeke=âeflekeâ DeeheoeDeeW keâes—
kegâue efceueekeâj peye lekeâ Oejleer hej efnbmee keâe leeC[Je ve=lÙe Ûeuelee jnsiee leye lekeâ Yetkeâche, pJeeueecegKeer heâšvee
leLee yeeÌ{ Deeefo keâer ogIe&šveeDeeW hej jeskeâ ueie heevee DelÙevle keâef"ve yeele nw~ Fme efJe<eÙe ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer keâe keânvee nw efkeâ hetjs osMe keâer Oece&Øesceer Deefnbmekeâ pevelee peien—peien meecetefnkeâ ¤he ceW efJeMJeMeebefle
ceneÙe%e, Meebefleceb$e, hetpee efJeOeeve Deeefo kesâ keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele keâjs leeefkeâ efnbmeeØesefceÙeeW keâes kegâÚ meodyegefæ Øeehle nes
Deewj Oejleer kesâ Øeeke=âeflekeâ GheõJeeW mes yeÛeeJe nes mekesâ~
ØeeÛeerve keâLeevekeâeW kesâ Devegmeej Yeer Oeeefce&keâ Deveg‰eveeW kesâ yeue hej Dekeâeuece=lÙeg Jeiewjn mebkeâšeW hej efJepeÙe Øeehle
keâer peeleer Leer Deewj Jele&ceeve Ùegie keâe Yeer Skeâ peerJevle GoenjCe nw efkeâ—
25 Dekeäštyej 1996 keâe efove ceneje°^ ceW Yeer<eCe letheâeve keâe efove hetJe&Ieesef<ele ngDee Lee Dele: JeneB keâer mejkeâej
SJeb ØeMeemeve ves Gme efove cegcyeF& ceW mecemle JeenveeW hej jeskeâ ueiee oer, mejkeâejer Úgšdšer Ieesef<ele keâj oer Deewj meYeer keâes
Deheves—Deheves IejeW mes yeenj efvekeâueves keâes cevee efkeâÙee~ Gve efoveeW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer mebIe meefnle
ceneje<š^ kesâ ceebieerlegbieer (efpeuee—veeefmekeâ) efmeæ#es$e ceW efJejepeceeve LeeR, GvneWves 16 mes 26 Dekeäštyej lekeâ keâuheõgce
cenehetpee efJeOeeve keâe DeeÙeespeve keâjJeeÙee Lee, GmeceW YeòeâeW Éeje efkeâS ieS meJee ueeKe ceb$eeW keâe ØeYeeJe hetjs ceneje°^
ØeosMe ceW hewâuee Deewj hetJe&Ieesef<ele letheâeve DebMecee$e Yeer veneR DeeÙee~
Fmeer Øekeâej mes GhegÙe&òeâ YeefJe<ÙeJeeCeer keâes Yeer Deehe Deheves j#eeceb$eeW mes hetCe&leÙee jeskeâ mekeâles nQ~ Fmekesâ meeLe—
(52) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
meeLe pecyetÉerhe hetpee_peefue veecekeâ efpeveJeeCeer ceW ØekeâeefMele DeeOegefvekeâ keâ°eW Deewj mebkeâšeW mes Úgškeâeje efoueeves Jeeueer
MeebefleOeeje Yeer Øeefleefove cebefoj ceW keâer peeJes, Gmekeâe ievOeesokeâ Iej—Iej ceW efÚÌ[keâe peeS lees Yetkeâche, DeefivekeâeC[,
iewmekeâeC[ Deeefo Deveskeâ GheõJe šue peeSbies keäÙeeWefkeâ Gme MeeefvleOeeje ceW Jele&ceeve keâer ogIe&šveeDeeW kesâ efveJeejCe nsleg
YeieJeeve mes ØeeLe&vee keâjkesâ efJeMJeMeebefle keâer YeeJevee Yejer ngF& nw~
Yeejle keâer JemegvOeje hej Deepe Yeer pewve, efnvot Deeefo Deveskeâ mecØeoeÙe kesâ lehemJeer mevle Deheveer leheesmeeOevee ceW
ueJeueerve nQ~ ØeeCeercee$e hej keâ¤Cee efpevekeâe ØecegKe ue#Ùe nw, hejeshekeâej efpevekeâer JeeCeer keâe cegKÙe GösMÙe nw, Gvekeâer
melmebie meYeeDeeW ceW Yeeie ueskeâj Deehe Dehevee keâuÙeeCe keâjW Deewj Deheves SJeb Gvekesâ Deefnbmeelcekeâ ef›eâÙeekeâueeheeW mes osMe
keâer j#ee keâe ØeÙeeme keâjW~
N: M

cegòeâkeâ
-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
megvees yebOegDeeW! megyen megyen legce, yes[ šer keâes yejyeeo cele keâjes~
DeeBKe Keesueles ner YewÙÙee legce, meJe&ØeLece DeKeyeej cele heÌ{es~~
meyemes henues DeeBKe Keesueles, ner efpeveJej keâe veece pehees~
efmeæeW keâes vecekeâj Dehevee, hetje efove cebieueceÙe mecePees~~1~~
ÛeeÙe kesâ nj IetbšeW kesâ mebie, Ceceeskeâej ceb$e keâe megefcejve nes~
leye nj Ietbš yevesiee Dece=le, mJeemLÙe Je Iej keâe cebieue nes~~
megKeer jntB ceQ meYeer megKeer neW, Øeele: mes MegYe YeeJe jnW~
efLebefkeâie megyen hee@efpeefšJe nes, ceve ceW Yeer veÙee Glmeen jns~~2~~
efheâj pevejue vee@uespe kesâ efueS, heshej Yeer heÌ{es DeeJeMÙekeâ nw~
osMe kesâ neueeleeW hej Yeer, efÛevleve keâjvee DeeJeMÙekeâ nw~~
Iej mes Ûeuees megjef#ele nes, ØeYeg heo kesâMej mes efleuekeâ keâjes~
j#ee keâJeÛe Gmes mecePees, Iej ceW Yeer yeÌ[eW keâer efJeveÙe keâjes~~3~~
efheâj lees osKees yeme peerJeve keâe, nj #eCe yemeble yeve peeSiee~
legce mee ve megKeer keâesF& nesiee, nj yeÛÛee nBmes nBmeeSiee~~
Iej keâe keâCe keâCe cegmkeâeSiee, nj og:Ke mJeÙeb Yeie peeSiee~
‘‘Ûevoveeceleer’’ leye nj ceeveJe keâe, pevce meheâue nes peeSiee~~4~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej (53)

(7)
Deefnbmekeâ yeveves kesâ efueS keâce mes keâce Flevee DeJeMÙe keâjW!
1. ÛeceÌ[s keâer JemlegDeeW keâe GheÙeesie ve keâjW~
2. neLeer oeBle mes yeveer JemlegDeeW keâe Fmlesceeue ve keâjW~
3. veneves-Oeesves ceW Gve meeyegveeW keâe GheÙeesie keâjW, efpeveceW Ûeyeea ve nes~
4. jmeesF& leLee cebefojeW ceW heeveer Úeveves nsleg SJeb DevÙe keâeÙeeX ceW Keeoer keâe keâheÌ[e keâece ceW ueW, keäÙeeWefkeâ otmejs
keâheÌ[eW ceW keâueHeâ keâer DeMegefæ jnleer nw~
5. Gve ogkeâeveeW mes keâesF& meeceeve ve KejeroW, efpemeceW DeC[s yesÛes peeles neW~
6. štLehesmšeW keâe GheÙeesie ve keâjW DeLeJee Jes štLehesmš ner keâece ceW ueW efpeve hej ‘Jeerieve’ DeLeJee ‘heMeg Glheeo
jefnle’ Meyo Debefkeâle nes~
7. cenbieer Jeeueer DeeFme›eâerce, Øetâšsuee, efcebšesme, jewues, ceeefmškesâefyeume keâe GheÙeesie ve keâjW~
8. ‘heer SC[ peer’ kesâ Glheeo keâece ceW ve ueW~
9. efpeuesš yuew[eW keâe Fmlesceeue ve keâjsW~
10. kewâhmetume ve KeeSB~ DeefveJeeÙe& nesves hej Devoj keâer Deew<eefOe KeeSB, kewâhmetue heWâkeâ oW~
11. efueefhmškeâ, Mewchetpe Deeefo keâe Yetuekeâj Yeer GheÙeesie ve keâjW~
12. jesDeeW mes yeveer JemlegSB ve KejeroW Deewj ve ner Ghenej ceW oW~
13. meWš, ef[Ùees[jWšdme FlÙeeefo keâe Fmlesceeue ve keâjW~
14. peneB lekeâ mebYeJe nes Ûeerveer kesâ yele&ve keâece ceW ve ueW~ Fvekeâer peien keâeBÛe DeLeJee Oeeleg kesâ hee$eeW keâe GheÙeesie keâjW~
15. mejsme keâe GheÙeesie ve keâjW~
16. efpeve SueeshewefLekeâ oJeeFÙeeW ceW nerceesiueesefyeve, efueJnj, heQef›eâÙeepe Deeefo keâe GuuesKe nes, Gvekeâe mesJeve ve
keâjW, keäÙeeWefkeâ Ùes oJeeFÙeeB ceebmeenejer nesleer nQ~
Deefnbmekeâ meeQoÙe& ØemeeOeveeW keâe GheÙeesie keâjW-
‘yÙetšer efJeoeGš ›etâSefuešer’ hegCes keâer mebmLee Éeje efvecve ØemeeOeve meeceef«eÙeeW keâer metÛeer yeveeF& ieF& nw efpemeceW kesâJeue
Jevemheefle heoeLe& ner ØeÙegòeâ nesles nQ leLee efpevekesâ yeveeves Je peeBÛeves ceW efkeâmeer Yeer heMeg-he#eer keâes keâ° veneR efoÙee peelee nw~
GvneR meeceef«eÙeeW keâes GheÙeesie ceW ueW~
pewmes-
(yeÇe@C[)
1. vesuehee@efueMe-uekeäces, šervee
2. heeG[j/hesâMe heeG[j-efmevLee@ue, hewâmkeâe, iebiee, ceeye&ue, Deefnbmee, veerce, kegâšerj, efMekeâekeâeF&, ›eâeGefvebie,
(54) DeOÙeeÙe 2-Deefnbmee SJeb Meekeâenej efpeve Oecee&ce=le
iueesjer, cewmetj-Ûebove, mebmeej, Ûeefvõkeâe, ceesleer, nceece, peÙe, Dees.kesâ., efjÙee, veerkeâes, efJeefpeue
3. štLehesmš-Øee@efceme, yeyetue, efJekeäkeâes Je»eovleer
4. lesue Deeefo-kewâuesceeFve (uekeäces) Deuecewmee, veeefjÙeue lesue, DeeBJeuee, yeÇeÿeer (JewÅeveeLe, PeC[t) Ûevove lesue~
5. ›eâerce-keâesu[ ›eâerce (uekeäces), efšÙeeje, efJekeäkeâes
6. hejheäÙetce-Meeueerceej, uekeäces
7. Mewchet-Deeefve&keâe, meve, yÙetšer (efcemšer)
8. Deeheäšj MesJe ueesMeve-keâvmeefj, uekeäces, meve
9. efueefhmškeâ-uekeäces, efšhme SC[ jespe
heeveer Úevekeâj efheÙeW
efyevee Úves ngS heeveer keâer Skeâ yetbo ceW 36450 peerJe Jew%eeefvekeâeW ves yeleeÙes nQ~ Ùes peerJe efoKeeF& veneR osles nQ~
DeveÚves heeveer keâes heerves mes mJeemLÙe otef<ele neslee nw, efpememes Deveskeâ jesie nes peeles nQ, FmeefueS peue Úevekeâj heervee
ÛeeefnS~ efyevee Úvee heeveer heerves mes Deveble peerJeeW keâe Ieele neslee nw~ ceesšs keâheÌ[s kesâ oesnjs ÚVes mes Úevevee ÛeeefnS, Deewj
Úeveves keâer ef›eâÙee kesâ he§eeled efyeueÚeveer (keâheÌ[s keâes Deueie Úves heeveer mes meeJeOeeveer mes Oeesvee) heeveer ceW [eue osvee ÛeeefnS
leeefkeâ ÚVes kesâ Thej kesâ peerJeeW keâer j#ee Deheves efJeJeskeâ Deewj meeJeOeeveer mes nes~ kegâSB kesâ heeveer keâer efyeueÚeveer kegBâS ceW
ÚesÌ[vee ÛeeefnS~ Fme keâeÙe& kesâ efueS efyeueÚeveer (DeveÚves heeveer) kesâ DeMegæ heeveer keâer yeeušer kesâ oesveeW Úesj ceW jmmeer
yeeBOe keâj kegâSB ceW ÚesÌ[vee ÛeeefnS~ Úvee ngDee heeveer 48 efceefveš lekeâ peerJe jefnle jnlee nw~ Fmekesâ yeeo hegve: GmeceW peerJe
GlheVe nes peeles nQ~ Dele: Gmes efheâj mes Úevevee ÛeeefnS~ Úves ngS heeveer ceW ueeQie, FueeÙeÛeer Deeefo [eueves mes heeveer Øeemegkeâ
nes peelee nw~ Gmekeâer ceÙee&oe 6 Iebšs keâer nw~ iece& efkeâÙes ngS peue keâer ceÙee&oe 24 Iebšs keâer nesleer nw~ Deepekeâue jsef[Ùees,
šer.Jeer. hej Yeer nj meceÙe ÙeneR ÛesleeJeveer SJeb meueen oer peeleer nw efkeâ heeveer Úevekeâj heervee ÛeeefnS~ heeveer Úevekeâj heerves
mes mJeemLÙe Gòece jnlee nw Deewj Oece& keâe heeueve neslee nw~ keâne peelee nw efkeâ jele keâe jKee ngDee Ûeej efieueeme heeveer
(iece& efkeâÙee ngDee Øeemegkeâ peue) megyen metÙeexoÙe mes hetJe& heerves mes keâF& yeerceeefjÙeeB otj nes peeleer nQ~ heeveer heerves kesâ 45
efceefveš lekeâ kegâÚ ve KeeÙeW~ Fmekesâ ØeÙeesie mes "erkeâ nesves Jeeueer yeerceeefjÙeeB ceOegcesn ([eÙeefJešerpe), yue[ØesMej, peesÌ[eW
keâe oo&, ùoÙe jesie, yesnesMeer, cesveesvepeeF&šerme, hesMeeye keâer mecemle yeerceeefjÙeeB, heLejer, OeelegœeeJe, ieYee&MeÙe keQâmej,
yeJeemeerj, hesš kesâ jesie, ceeveefmekeâ ogye&uelee, lJeÛee hej Pegefj&ÙeeB, uekeâJee, KeeBmeer, keâheâ, ocee, DeeBKeeW keâer yeerceeefjÙeeB,
Øeoj, Smeeref[šer, metpeve, yegKeej, heâesÌ[e-hegâvmeer, keâerue cegBnemes, jòeâ keâer keâceer, ceesšeheve, šer.yeer., ueerJej kesâ jesie,
DeefveÙebef$ele ceeefmekeâ œeeJe, keâheâ pevÙe jesie, iesefmš^keâ š^yeue SJeb keâcej mes mebyebefOele jesie nQ~
Fve jesieeW keâes otj keâj Dehevee Mejerj mJemLe yeveeJeW Deewj Deheves heÌ[esefmeÙeeW keâes Yeer Fve jesieeW mes cegefòeâ heeves nsleg
Úvee heeveer heerves keâer ØesjCee Øeoeve keâjW~
N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (55)

DeOÙeeÙe-3
pewveOece&
(1)
pewveOece& keâer ØeeÛeervelee
ØeJeen keâer Âef° mes pewveOece& Deveeefo nw~ meceÙe keâe Ûe›eâ Deveeefokeâeue mes DeyeeOeieefle mes Ûeue jne nw~ Gmekeâe
ØeYeglJe meye hej nw~ Ûesleve Deewj DeÛesleve-meye Gmemes ØeYeeefJele nQ~ Oece& Yeer Fmekeâe DeheJeeo veneR nw~ Oece& MeeÕele neslee
nw, hej Gmekeâer JÙeeKÙee meceÙe kesâ meeLe yeoueleer jnleer nw~ Jele&ceeve ceW pewve Oece& keâe ØeJele&ve YeieJeeve $e+<eYeosJe mes
ceevee peelee nw~ kegâÚ efJeÉeve Fmes Jewefokeâ Oece& keâer MeeKee, lees kegâÚ Fmes yeewæ Oece& keâer MeeKee ceeveles nQ~ hej Jele&ceeve ceW
ngS MeesOe-DevegmebOeeveeW mes %eele neslee nw efkeâ Ùen ve Jewefokeâ Oece& keâer MeeKee nw Deewj ve yeewæ Oece& keâer MeeKee nw~ Ùen Skeâ
mJeleb$e Oece& nw~
efJeÕe kesâ ØeeÛeervelece OeceeX ceW pewveOece& ØeeÛeervelece Oece& nw~ hegjeleve Yeejle kesâ hegjeleòJe leLee Fefleneme
keâe heÙe&Jes#eCe keâjves hej Ùen %eele neslee nw efkeâ pewve efJeÛeejOeeje ØeeÛeerve keâeue mes ner DeveJejle Ûeue jner nw~
pewveOece& meeJe&Yeewefcekeâ SJeb meeJe&keâeefuekeâ Oece& nw~ Ùen efkeâmeer mecØeoeÙe efJeMes<e keâe veneR nw~ efkeâvleg Ùen lees
Deelcee kesâ efueS nw Deelcee Éeje Øeehle efkeâÙee peelee nw, Deelcee ceW Øeefleef‰le neslee nw, FmeefueS Fmes ‘Deelce-
Oece&’ Yeer keâne peelee nw~
peve-peve keâes mecÙekeâd megKe SJeb Meebefle keâe efpemeceW heew®<e yeleeÙee peeÙes Jen ‘pewveOece&’ keânueelee nw~ Ùen Oece&
DeefmlelJe keâer Dehes#ee mes DeveeefoefveOeve Deheew™<esÙe DeLee&led mJeÙebefmeæ nw~
YeieJeeve $e+]<eYeosJe mes ueskeâj YeieJeeve ceneJeerj heÙe&vle Ûeewyeerme leerLeËkeâj ngS nQ efpevneWveW pewve Oece& keâer mLeehevee
veneR Jejved pewve leerLe& (Oece&) keâe ØeJele&ve efkeâÙee~ ueeskeâ Yee<ee ceW peve-peve lekeâ hengBÛeeÙee~ efpemekesâ ceeOÙece mes DeieefCele
YeJÙeelceeDeeW ves De#eÙe Meebefle keâe meeceüepÙe Øeehle efkeâÙee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe mes hetJe& DeieefCele yeej 24-24 leerLeËkeâj
Skeâ-Skeâ keâeue ceW nes Ûegkesâ nQ, efpevneWves Oece& OJepee keâes heânjeÙee~
pewveOece& Jewefokeâ Oece& keâer MeeKee veneR nw, keäÙeeWefkeâ Jewefokeâ cele ceW Jeso meyemes ØeeÛeerve ceeves peeles nQ~ efJeÉeve JesoeW
keâes 5000 Je<e& ØeeÛeerve ceeveles nQ~ JesoeW ceW $e+<eYe, Deefj°vesefce Deeefo ßeceCeeW keâe GuuesKe efkeâÙee efceuelee nw~ JesoeW kesâ
he§eeled Gheefve<eo, DeejCÙekeâ, hegjeCe Deeefo ceW Yeer Fvekeâe JeCe&ve Deelee nw~ Ùeefo Fve «ebLeeW keâer jÛevee mes hetJe& pewveOece& ve
neslee, YeieJeeve $e+<eYeosJe ve nesles, lees Gvekeâe GuuesKe Fve «ebLeeW ceW kewâmes neslee ? Fmemes %eele neslee nw efkeâ pewve Oece&
Jewefokeâ Oece& mes DeefOekeâ ØeeÛeerve nw~
(56) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
pewveOece& yeewæOece& keâer Yeer MeeKee veneR nw Deefheleg Gmemes ØeeÛeerve nw~ pewveOece& kesâ ØeJele&keâ YeieJeeve ceneJeerj nQ, Ùen
Yeüevle Âef°keâesCe ner Fmes yeewæOece& keâer MeeKee ceeveves keâe keâejCe jner nw~ hej Deye Fme efJe<eÙe ceW ngS MeesOeeW mes Ùen mhe°
nes ieÙee efkeâ YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe& Yeer pewveOece& keâe DeefmlelJe Lee~
[e@. nce&ve pewkeâesyeer ves Deheves «ebLe ‘‘pewve met$eeW keâer ØemleeJevee’’ ceW Fme efJe<eÙe hej heÙee&hle ØekeâeMe [euee nw~
Deepe heeÕe&veeLe peye hetCe&le: Ssefleneefmekeâ heg®<e efmeæ nes Ûegkesâ nQ leye YeieJeeve ceneJeerj mes pewveOece& keâe MegYeejbYe
ceevevee efceLÙee ner nw~ pewkeâesyeer efueKeles nQ ‘‘Fme yeele mes Deye meye mencele nQ efkeâ veeLehegòe pees JeOe&ceeve DeLeJee
ceneJeerj veece mes Øeefmeæ ngS, Jes yegæ kesâ mecekeâeueerve Les~ yeewæ «ebLeeW ceW efceueves Jeeues GuuesKe nceejs Fme efJeÛeej
keâes Deewj ÂÌ{ keâjles nQ efkeâ veeLehegòe mes henues Yeer efve«eÇ&vLeeW keâe pees Oece& Deepe Den&led Ùee pewve veece mes Øeefmeæ nQ-
Gmekeâe DeefmlelJe Lee~’’
Ùen melÙe nw efkeâ ‘‘pewveOece&’’ Fme Meyo keâe ØeÙeesie JesoeW ceW, ef$eefheškeâeW ceW Deewj DeeieceeW ceW osKeves keâes
veneR efceuelee, efpemekesâ keâejCe Yeer kegâÚ ueesie pewveOece& keâes ØeeÛeerve ve ceevekeâj DeJee&Ûeerve ceeveles nQ~ ØeeÛeerve
meeefnlÙe ceW ‘‘pewveOece&’’ keâe veeceesuuesKe ve efceueves keâe keâejCe Ùen Lee efkeâ Gme meceÙe lekeâ Fmes pewveOece& kesâ
veece mes peevee ner veneR peelee Lee~ Gmekesâ yeeo GòejJeleea meeefnlÙe ceW ‘pewve’ Meyo JÙeehekeâ ™he mes ØeÛeefuele
ngDee~ $e+<eYe mes ueskeâj ceneJeerj lekeâ Fmekesâ ØeeÛeervelece veece nceW pees GheueyOe nesles nQ, Jes nQ-ßeceCe,
efveie&ÇvLe, Deen&led, ›eelÙe Deeefo~
pewveOece& keâe cegKÙe GösMÙe nw-melÙe keâe mee#eelkeâej keâjvee~ melÙe keâer GheueefyOe ceW ØeeÛeerve Deewj veJeerve keâe keâesF&
cenòJe veneR neslee~ efpemekesâ Éeje Deelce-mee#eelkeâej nes mekesâ, Gmeer keâe cenòJe neslee nw, efheâj Ûeens Jen ØeeÛeerve nes Ùee
DeJee&Ûeerve~ hej Fefleneme keâer Âef° ceW ØeeÛeerve Deewj DeJee&Ûeerve keâe cenòJe neslee nw~ Øeehle ØeceeCeeW kesâ DeeOeej hej Ùen
keâne pee mekeâlee nw efkeâ pewveOece& ØeeiJewefokeâ nw~ pewveOece& kesâ ØeeÛeerve nesves keâer mebhegef° nce oes leLÙeeW kesâ DeeOeej hej keâj
mekeâles nQ-1. meeefnlÙe kesâ DeeOeej hej, 2. hegjeleòJe kesâ DeeOeej hej~
meeefnlÙe kesâ DeeOeej hej-
YeejleerÙe meeefnlÙe ceW Jeso meyemes ØeeÛeerve ceeves peeles nQ~ JesoeW ceW leLee Gvekesâ heeÕe&Jeleea «ebLeeW ceW ØeÙegòeâ Meyo ÙeLee-
ßeceCe, kesâMeer, ›eelÙe, Den&led, efveie&&ÇvLe Deeefo pewveOece& keâer ØeeÛeervelee keâes efmeæ keâjles nQ~
μ ßeceCe-$e+iJeso ceW ‘JeelejMeve cegefve’ Meyo keâe ØeÙeesie efceuelee nw~ Ùes Den&led $e+<eYe kesâ ner efMe<Ùe
nQ~ ßeerceodYeeieJeled ceW $e+<eYe keâes ßeceCeeW kesâ Oece& keâe ØeJele&keâ yeleeÙee ieÙee nw~ Gmekesâ efueS ßeceCe, $e+ef<e,
yeÇÿeÛeejer Deeefo efJeMes<eCe ØeÙegòeâ efkeâÙes ieÙes nQ~ JeelejMeve Meyo Yeer ßeceCeeW keâe metÛekeâ nw~ ‘JeelejMeve n Jee
$e+<eYe: ßeceCee TOJe&ceefvLevees yeYetleg:’ lewefòejerÙeejCÙekeâ Deewj ßeerceodYeeieJeled Éeje Fme leLÙe keâer hegef° nesleer
nw~ JeneB JeelejMevee cegefveÙeeW keâes ßeceCe Deewj TOJe&cevLeer keâne ieÙee nw~ efpevemesveeÛeeÙe& ves JeelejMeve Meyo keâe
DeLe& efve«e&vLe (efveJe&Œe) efkeâÙee nw~ ßeceCe Meyo keâe GuuesKe Je=noejCÙekeâ Gheefve<eo Deewj jeceeÙeCe Deeefo ceW
Yeer neslee jne nw~
μ kesâMeer-$e+iJeso kesâ efpeme ØekeâjCe ceW JeelejMeve cegefve keâe GuuesKe nw, Gmeer ceW kesâMeer keâer mlegefle keâer ieF& nw-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (57)
kesâMÙeefive kesâMeer efJe<e kesâMeer efyeYeefle& jesomeer~
kesâMeer efJeÕeb mJeÂ&Mes kesâMeerob pÙeesefle®ÛÙeles~~
DeLee&led kesâMeer Deefive, peue, mJeie& Deewj he=LJeer keâes OeejCe keâjlee nw~ kesâMeer mecemle efJeÕe kesâ leòJeeW keâe oMe&ve
keâjlee nw~ kesâMeer ner ØekeâeMeceeve pÙeesefle (kesâJeue%eeveer) keânueelee nw~ Ùen kesâMeer YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe JeeÛekeâ nw~
Gvekesâ kesâMeer nesves keâer hejcheje pewve meeefnlÙe ceW Deepe Yeer GheueyOe nw~
μ ›eelÙe-Jewefokeâ meeefnlÙe ceW ›eelÙe mebmke=âefle SJeb Gmekesâ leheefmJeÙeeW kesâ GuuesKe DeeS nQ, efpevekeâe efJeMes<e
mebyebOe ßeceCe mebmke=âefle mes nesvee ÛeeefnS~ ›eleeW keâe DeeÛejCe keâjves kesâ keâejCe Jes ›eelÙe keâns peeles Les~ mebefnlee keâeue ceW
›eelÙeeW keâes yeÌ[s mecceeve keâer Âef° mes osKee peelee Lee~ $e+iJeso ceW ›eelÙeeW keâer ØeMebmee ceW Deveskeâ ceb$eeW keâer jÛevee keâer nw~
›eelÙeeW keâer Ùen ØeMebmee $e+iJeso mes ueskeâj DeLeJe&Jeso keâeue lekeâ Øeehle nesleer nw~ DeLeJe&Jeso ceW lees mJeleb$e ‘›eelÙe metòeâ’
keâer jÛevee efceueleer nw~ ›eelÙe metòeâ kesâ 15JeW keâeC[ ceW 220 ceb$eeW Éeje ›eelÙeeW keâer mlegefle keâer ieF& nw~
$e+<eYeosJe keâer mlegefle keâjles ngS Gvekesâ Øepeeheefle ™he keâer ØeMebmee Fme Øekeâej keâer ieF& nw-‘‘›eelÙe veece keâe
Skeâ jepee ngDee, Gmeves jepÙe Oece& keâe ØeejbYe efkeâÙee~ Øepee, yebOeg-yeevOeJe Deewj Øepeeleb$e meYeer keâe Gmeer mes GoÙe ngDee~
›eelÙe ves meYee, meefceefle, mesvee Deeefo keâe efvecee&Ce efkeâÙee~
μ Den&ved-JeelejMeve, cegefve Deeefo kesâ meceeve $e+iJeso ceW pewveeW kesâ efueS Den&ved Meyo keâe ØeÙeesie Yeer ngDee
nw~ pees Den&led kesâ Gheemekeâ Les Jes Deen&led keânueeles Les~ Den&ved Meyo ßeceCe mebmke=âefle keâe yengle efØeÙe Meyo nw~ Jes
Deheves leerLeËkeâjeW keâes Jeerlejeie DeelceeDeeW keâes Den&ved keânles nQ~ $e+iJeso ceW Den&ved Meyo keâe ØeÙeesie ßeceCe veslee kesâ
efueS ner ngDee nw-
Den&ved efJeYeef<e& meeÙekeâeefve OevJeen&efVe<kebâ Ùepeleb efJeÕe™heced~
Den&efVeob oÙemes efJeÕeceYJeb ve Jee DeespeerÙees ®õ lJeoefmle~~
$e+iJeso ceW ØeÙegòeâ Den&ved Meyo mes Ùen ØeceeefCele neslee nw efkeâ ßeceCe mebmke=âefle $e+iJewefokeâ keâeue mes hetJe&Jeleea nw~
ÙepegJexo ceW leerve leerLeËkeâjeW $e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe SJeb Deefj°vesefce kesâ veeceeW keâe GuuesKe nw~ YeeieJelehegjeCe Yeer
Fme yeele keâe meceLe&ve keâjlee nw efkeâ $e+<eYe pewvecele kesâ mebmLeehekeâ Les~ Fme Øekeâej meeefnlÙe ceW GheueyOe Ùes mee#Ùe
pewveOece& keâer ØeeÛeervelee keâes efmeæ keâjles nQ~
hegjeleòJe kesâ DeeOeej hej-
hegjeleòJeJesòee Yeer Deye Fme yeele keâes mJeerkeâej keâjves ueies nQ efkeâ Yeejle ceW Jewefokeâ meYÙelee keâe peye ØeÛeej-Øemeej
ngDee, Gmemes henues ÙeneB pees meYÙelee Leer, Jen DelÙevle mece=æ SJeb mecegVele Leer~ ØeeiJewefokeâ keâeue keâe keâesF& meeefnlÙe
veneR efceuelee efkeâvleg hegjeleòJe keâer KeespeeW Deewj GlKeveve kesâ heefjCeecemJe™he kegâÚ veÙes leLÙeeW hej ØekeâeMe heÌ[lee nw~ meved
1922 ceW Deewj Gmekesâ yeeo ceesnve-peesoÌ[es Deewj nÌ[hhee keâer KegoeF& Yeejle mejkeâej keâer Deesj mes keâer ieF& Leer~ Fve mLeeveeW
hej pees hegjeleòJe GheueyOe ngDee nw, Gmemes lelkeâeueerve YeejleJeeefmeÙeeW kesâ jnve-menve, Keeve-heeve, jerefle-efjJeepe Deewj
Oeeefce&keâ efJeÕeemeeW hej ØekeâeMe heÌ[lee nw~ Fve mLeeveeW hej ÙeÅeefhe keâesF& osJeeueÙe-cebefoj veneR efceues nQ efkeâvleg JeneB heeF& ieF&
cegnjeW, leeceühe$eeW leLee helLej keâer cetefle&ÙeeW mes Gvekesâ Oece& keâe helee Ûeuelee nw~
(58) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
ceesnve-peesoÌ[es ceW kegâÚ Ssmeer cegnjW efceueer nQ, efpeve hej Ùeesiecegõe ceW Ùeesieer-cetefle&ÙeeB Debefkeâle nQ~ Skeâ Ssmeer cegnj Yeer
Øeehle ngF&, efpemeceW Skeâ Ùeesieer keâeÙeeslmeie& cegõe ceW OÙeeveueerve nQ~ Gmekesâ efmej kesâ Thej ef$eMetue nw~ Je=#e keâe Skeâ heòee
cegKe kesâ heeme nw~ Ùeesieer kesâ ÛejCeeW ceW Skeâ Yeòeâ keâjyeæ vecemkeâej keâj jne nw~ Gme Yeòeâ kesâ heerÚs Je=<eYe (yewue) KeÌ[e
nw~ Je=<eYe kesâ Thej Je=#e nw~ veerÛes meeceves keâer Deesj meele Ùeesieer keâeÙeeslmeie& keâer cegõe ceW Yegpee ueškeâeÙes OÙeeveceive nQ~
ØelÙeskeâ kesâ cegKe kesâ heeme Jeuuejer kesâ he$e ueškeâ jns nQ~
efJeÉeved Gòeâ cegnj keâer JÙeeKÙee Fme Øekeâej keâjles nQ-YeieJeeve $e+<eYeosJe keâeÙeeslmeie& ceW OÙeevee™Ì{ KeÌ[s nQ~
keâuheJe=#e nJee ceW efnue jne nw Deewj Gmekeâe Skeâ heòee YeieJeeve kesâ cegKe kesâ heeme [esue jne nw~ Gvekesâ efmej hej
mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekeâdÛeeefj$e Ùen ef$ejlve™he ef$eMetue nw~ meceüeš Yejle YeieJeeve kesâ ÛejCeeW ceW Yeefòeâ mes
Pegkeâkeâj DeevevoeßegDeeW mes Gvekesâ ÛejCe Øe#eeueve keâj jns nQ~ Gvekesâ heerÚs Je=<eYe ueebÚve nw~ veerÛes meele cegefve YeieJeeve keâe
DevegmejCe keâjkesâ keâeÙeeslmeie& keâer cegõe ceW OÙeeveueerve nQ~ pees Ûeej npeej JÙeefòeâ $e+<eYeosJe kesâ meeLe cegefve yeves Les, GvneR
kesâ Øeleerkeâ mJe™he Ùes meele cegefve nQ~ Ùes Yeer keâuheJe=#e kesâ veerÛes KeÌ[s ngS nQ Deewj Gvekesâ cegKe kesâ heeme Yeer heòee efnue jne
nw~ Fme cegnj keâer Fmemes pÙeeoe leke&âmebiele JÙeeKÙee keâesF& otmejer veneR nes mekeâleer~
keâeÙeeslmeie& cegõe pewve hejcheje keâer ner efJeMes<e osve nw~ ceesnve-peesoÌ[eW keâer KegoeF& ceW Øeehle cetefle&ÙeeW keâer Ùen
efJeMes<elee nw efkeâ Jes ØeeÙe: keâeÙeeslmeie& cegõe ceW nQ, OÙeeveueerve nQ Deewj veive nQ~ KeÌ[s jnkeâj keâeÙeeslmeie& keâjves keâer heæefle
pewve hejcheje ceW yengle ØeÛeefuele nw~
Oece&hejchejeDeeW ceW ÙeesiecegõeDeeW ceW Yeer Yeso neslee nw~ heÙe&¿emeve Ùee he©eemeve pewve cetefle&ÙeeW keâer efJeMes<elee nw~ Fmeer
meboYe& ceW DeeÛeeÙe& nsceÛevõ ves efueKee-ØeYees! Deehekesâ heÙe&¿ Deemeve Deewj veemee«e Âef° Jeeueer Ùeesiecegõe keâes Yeer
hejleerefLe&keâ-DevÙe celeeJeuecyeer veneR meerKe heeS nQ lees Yeuee Jes Deewj keäÙee meerKeWies~ Øeeshesâmej ØeeCeveeLe ves ceesnve-peesoÌ[es
keâer Skeâ cegõe hej ‘efpevesÕej’ Meyo Yeer heÌ{e nw~
[suheâer mes Øeehle ØeeÛeerve Deeefie&Je cetefle&, pees keâeÙeeslmeie& cegõe ceW nw, OÙeeveueerve Deewj Gmekesâ oesveeW kebâOeeW hej
$e+<eYe keâer Yeebefle kesâMe-jeefMe ueškeâer ngF& nw~ [e@. keâeefueoeme veeie ves Gmes pewve cetefle& yeleueeÙee nw~ Jen ueieYeie ome
npeej Je<e& hegjeveer nw~
ceesnve-peesoÌ[es mes Øeehle cetefle&ÙeeW kesâ efmej hej veeie heâCe keâe Debkeâve nw~ Jen veeie JebMe kesâ mebyebOe keâe metÛekeâ nw~
meeleJeW leerLeËkeâj YeieJeeve megheeÕe&veeLe kesâ efmej hej mehe&ceC[ue keâe Ú$e Lee~
Fme Øekeâej ceesnve-peesoÌ[es Deewj nÌ[hhee Deeefo ceW pees OÙeevemLe ØeefleceeSB efceueer nQ, Jes pewve leerLeËkeâjeW keâer nQ~
OÙeeveceive Jeerlejeie cegõe, ef$eMetue Deewj Oece&Ûe›eâ, heMeg, Je=#e, veeie, Ùes meYeer pewve keâuee keâer Deheveer efJeMes<eleeSb nQ~ KegoeF&
ceW Øeehle Ùes DeJeMes<e efveef§ele ™he mes pewveOece& keâer ØeeÛeervelee keâes efmeæ keâjles nQ~
meeefnlÙe Deewj hegjeleòJe kesâ DeeOeej hej nce Fme efve<keâ<e& hej hengÛB eles nQ efkeâ pewveOece& efJeÕe keâe ØeeÛeervelece Oece& nw~
Jele&ceeve ceW Yeer GheueyOe meYeer mebJelmejeW ceW Jeerj efveJee&Ce mebJeled meyemes ØeeÛeerve ceevee peelee nw~
Jewefokeâ hegjeCeeW ceW pewve Oece& Je mebleeW keâe efJeJejCe-
efJe<CeghegjeCe- DeOÙeeÙe 18, 41-44
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (59)
celmÙehegjeCe-DeOÙeeÙe 24
Jewefokeâ he©ehegjeCe-ØeLece me=ef° KeC[ 13, he=. 33
Jewefokeâ he©ehegjeCe-DeOÙeeÙe-1
YeejleJe<e& ceW Jewefokeâ DeeÙeeX kesâ hetJe& keâeue ceW Øepeeheefle ($e+<eYeosJe) kesâ efueS %eeve Ùe%e keâe ØeÛeej Lee~ $e+iJeso
Je DeLeJe&Jeso Fmekesâ meceLe&keâ nQ~ $e+iJeso ceW Yeer Ssmes ßeceCeeW keâe GuuesKe nw~
cegefve keâes veive #eheCekeâ Je MeeefvleheJe& ceW Yeer (cees#e Oece& De. 269, Mueeskeâ 6) ceW mehleYebieer keâe GuuesKe nw,
Fmekeâe DeLe& pewve Oece& ØeÛeueve ceW Lee~
efJeKÙeele efJeÉeved ßeer efJeveesyee YeeJes efueKeles nQ ‘‘pewve efJeÛeej efve:mebMeÙe ØeeÛeervekeâeue mes nw’’ (Jeso ceb$e 112,
33,101 kesâ Devegmeej)
[e@. pewkeâesyeer kesâ Devegmeej ‘Fb[es-DeeÙe&ve-Fefleneme kesâ DelÙevle DeejbYe keâeue ceW pewveOece& keâe GodYeJe ngDee Lee
(Introduction outlines of Jainism, p.p.xxx to xxxiii)
‘‘[e@. nsveefjÛe efpecej ves pewveOece& keâes DeeÙeeX keâe hetJe&Jeleea Oece& keâne nw~ pewveOece& õefJeÌ[keâeueerve nw efpemekeâe efmevOeg
keâer GhelÙekeâe ceW GheueyOe meece«eer mes %eeve neslee nw~ (The Philosophies of India p. 217)
ßeer efJemesvš efmceLe kesâ Devegmeej ‘‘Fme yeele kesâ mhe° Je DekeâešŸe ØeceeCe nQ efkeâ pewveOece& ØeeÛeerve nw Deewj Jen
ØeejbYe mes Yeer Jele&ceeve mJe™he ceW Lee~’’
ÙepegJexo ceW $e+<eYe, Deefpele Deewj Deefj°vesceer veecekeâ leerve leerLeËkeâjeW keâe GuuesKe efceuelee nw~ Fvekeâe GuuesKe
pewveOece& kesâ henues, otmejs Deewj 22JeW leerLeËkeâj kesâ ™he ceW efkeâÙee ieÙee nw~ YeeieJele hegjeCe Yeer Fme yeele keâer hegef° keâjlee
nw efkeâ pewveOece& kesâ mebmLeehekeâ $e+<eYe ner Les~
efJeÕeMeebefle keâe mebJeenkeâ ØeeÛeervelece pewveoMe&ve peve-peve keâe oMe&ve yeve ieÙee Deewj FmeerefueS osMe ceW ner veneR
Deefheleg efJeosMeeW ceW Yeer Fvekesâ efmeæevleeW kesâ Øeefle hetCe& meceeoj jne~ Fb[esvesefMeÙee ceW efmLele yeesjesyegotj (veboerÕejÉerhe/
meceJemejCe cebefoj), kebâyeesef[Ùee, LeeF&uewC[ ceW Yeer pewve hegjeleòJe kesâ DeJeMes<e Øeehle ngS nQ~ efJeÙeleveece, cÙeevceej
(yecee&), cewefkeämekeâes mes Øeehle hegjeleòJe DeJeMes<eeW mes pewve mebmke=âefle kesâ JeneB ØeÛeefuele nesves kesâ ØeceeCe efceues nQ~
Devle&je°^erÙe OeceeX ceW pewveOece&-
efoveeBkeâ 5 ceeÛe& 2006 keâes pewveOece& keâes Devleje&°^erÙe OeceeX kesâ mebie"ve (IRO) ceW 10JeW Oece& kesâ ™he ceW
ceevÙelee Øeoeve keâer ieF&~
Decesefjkeâer mebmeo ves efoveeBkeâ 27-10-2007 keâes efJeOesÙekeâ ›eâ. 747 heeme efkeâÙee, efpemeceW Decesefjkeâe Je efJeÕe ceW
oerJeeueer kesâ lÙeesnej keâes DevÙe OeceeX keâer lejn pewveOece& kesâ Debeflece leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj kesâ efveJee&Ce kesâ Gheue#Ùe
ceW pewveeW Éeje cenòJe ™he mes ceveeÙee peevee, Ssmee ceevee nw~

N:M
(60) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le

(2)
pewveOece& kesâ ØecegKe efmeæevle
Yeejle keâer Oejleer hej ØeeÛeervekeâeue mes ØeÛeefuele Deveskeâeveskeâ OeceeX ceW ØeeÛeervelece Oece& kesâ ¤he ceW ceevee peeves Jeeuee
pewveOece& nw, pees efJeMes<e ¤he mes efpelesefvõÙelee hej DeeOeeefjle nw~
pewveOece& kesâ efJe<eÙe ceW kegâÚ ueesieeW keâer OeejCee Ùen nw efkeâ Ùen efvejerMJejJeeoer Deewj veeefmlekeâ Oece& nw leLee Fmekeâer
mLeehevee F&mee mes 540 Je<e& hetJe& YeieJeeve ceneJeerj ves keâer nw efkeâvleg Fme Oece& kesâ ØeeÛeerve «ebLeeW mes efJeefole neslee nw efkeâ
me=ef<š keâe keâlee& keâesF& cenemeòee F&MJej veneR nw Deefheleg ØelÙeskeâ peerJeelcee Deheves—Deheves keâceeX keâe keâlee& mJeÙeb neslee nw~
Jener peye keâce&Me$egDeeW hej efJepeÙe Øeehle keâj cees#e ceW Ûeuee peelee nw lees F&MJej, YeieJeeve, hejceelcee Deeefo veeceeW mes peevee
peelee nw Deewj Ssmee F&MJej pewve ceevÙeleevegmeej hegve: mebmeej ceW keâYeer pevce veneR OeejCe keâjlee nw, ØelÙegled ueeskeâefMeKej hej
efvee|cele Skeâ efmeæefMeuee veecekeâ meJe&megKemechevve mLeeve hej Jen meoe—meoe kesâ efueS DevevlemegKe ceW efveceive jnlee nw~
F&MJej kesâ Øeefle Ùener ceevÙelee Gvekeâer F&MJejJeeefolee SJeb Deeefmlekeâlee mecePeer peeleer nw~ F&MJej me=ef<škeâle=&lJe SJeb hegve:—
hegve: Gvekesâ mebmeej ceW pevce OeejCe keâjves keâer yeele pewveOece& ceW oes<eemheo ceeveer ieF& nw, De<šmenœeer veecekeâ «ebLe ceW Fme
efJe<eÙekeâ Deeflemegvoj meece«eer GheueyOe nesleer nw~
Fme Øekeâej pewveOece& peeefle kesâ ¤he ceW veneR yeefukeâ Skeâ Oece& kesâ ¤he ceW ner YeejleosMe keâer Oejleer hej keâye mes Ûeue
jne nw Ùen efkeâmeer keâes helee veneR nw efkeâvleg meceÙe—meceÙe hej leerLeËkeâj ceneheg®<eeW ves pevce ueskeâj Fme pewveOece& keâer
meeJe&Yeewefcekeâlee mes heefjefÛele keâjeÙee nw~ Fme leerLeËkeâj hejcheje ceW Jele&ceeve pewve Fefleneme kesâ Devoj 24 veece ØecegKelee
mes Deeles nQ—
1. $e+<eYeosJe (DeeefoveeLe), 2.DeefpeleveeLe, 3. mebYeJeveeLe, 4. DeefYeveboveveeLe, 5. megceefleveeLe, 6. heodceØeYeg,
7. megheeMJe&veeLe, 8. ÛevõØeYeg, 9. heg<heobleveeLe, 10. MeerleueveeLe, 11. ßesÙeebmeveeLe, 12. JeemeghetpÙeveeLe,
13. efJeceueveeLe, 14. DevebleveeLe, 15. Oece&veeLe, 16. MeebefleveeLe, 17. kegbâLegveeLe, 18. DejnveeLe, 19. ceefuueveeLe,
20, cegefvemeg›eleveeLe, 21. veefceveeLe, 22. vesefceveeLe, 23. heeMJe&veeLe, 24. ceneJeerj mJeeceer~
pewveOece& kesâ ØecegKe efmeæevle—GheÙeg&keäle meYeer leerLeËkeâj Deheves—Deheves meceÙe hej Oejleer hej #eef$eÙe kegâue ceW
pevces yeÌ[s jepee kesâ ¤he ceW ceeves ieÙes nQ~ Skeâ leerLeËkeâj kesâ efveJee&Ce Øeeefhle kesâ yeeo ner otmejs leerLeËkeâj DeJeleefjle nesles Les
Deewj peye lekeâ otmejs keâe pevce veneR neslee Lee leye lekeâ henues Jeeues leerLeËkeâj keâe ner Meemevekeâeue ceevee peelee Lee,
keäÙeeWefkeâ Gvekeâer JeeCeer hejcheje mes Gvekesâ cegefve efMe<ÙeieCe Deeies YeòeâeW lekeâ Øesef<ele keâjles Les~
pewveOece& ves YeieJeeve yeveves kesâ yeeo efkeâmeer Yeer peerJe kesâ DeJeleejJeeo keâes hetCe&le: DemJeerkeâej keâjles ngS efmeæ
ceneheg®<eeW keâe mebmeej ceW hegvejeieceve veneR ceevee nw~
Ùes meYeer leerLeËkeâj cetuele: heeBÛe cene›eleeW (DeeEnmee, melÙe, DeÛeewÙe&, yeÇÿeÛeÙe&, Deheefj«en) keâes OeejCe keâj
efoiecyej cegefve keâer oer#ee «enCe keâjles Les hegve: ceÙetjhebKe keâer efheefÛÚkeâe Deewj keâe<" keâe keâceC[ueg Fvekeâer cegKÙe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (61)
henÛeeve ceeveer peeleer Leer~ oer#ee kesâ yeeo ceewve OeejCe keâjkesâ Ùes lehemÙee keâjles Les Deewj keâYeer—keâYeer pebieue mes veiej ceW
Deekeâj pewve ie=nmLeeW kesâ IejeW ceW ner pewveefJeefOe Devegmeej keâjhee$e ceW Megæ meeeflJekeâ Yeespeve «enCe keâjles Les~ Gvekeâes Yeespeve
osves kesâ efueS ueesie yeÌ[s YeefkeäleYeeJe kesâ meeLe Deheves—Deheves Iej kesâ Éej hej KeÌ[s neskeâj DeeojhetJe&keâ yeesueles Les—
‘‘ns mJeeefceved ! veceesmleg—veceesmleg—veceesmleg, De$e efle<"—efle<" Deenej peue Megæ nw’’
hegve: Deheves ojJeepes hej heOeejs Gve DeefleefLe ceneheg®<e keâes Iej kesâ Deboj ues peekeâj veJeOeeYeefòeâhetJe&keâ Deenej
(Yeespeve) oskeâj ie=nmLepeve Deheves keâes OevÙe mecePeles Les~ pewve hegjeCeeW kesâ Devegmeej lees Gvekesâ Ssmes Deenej kesâ DeJemejeW
hej DeekeâeMe mes osJelee Yeer jlve, heg<he SJeb iebOeesokeâ Deeefo hebÛeeMÛeÙeeX keâer Je=ef<š keâjles Les efpemes hetje veiej Skeâef$ele
neskeâj osKelee Lee~ Deepe kesâ keâefueÙegie ceW veneR efoKeves Jeeuee Ùen ÂMÙe kegâÚ ueesie keâeuheefvekeâ ceevekeâj Gve ceneve pewve
mevleeW keâes efYe#egkeâ kesâ ¤he ceW peeveves ueieles nQ efkeâvleg hejcemelÙelee SJeb efpelesefvõÙelee keâe hee" heÌ{eves Jeeueer Ùen
efoiecyej cegefveÛeÙee& Deepe Yeer Yeejle kesâ efJeefYevve YeeieeW ceW heoefJenej keâjves Jeeues ØelÙeskeâ efoiecyej pewve cegefve kesâ Yeespeve
kesâ meceÙe osKeer pee mekeâleer nw~ Deepe kesâ Fme keâefueÙegie ceW osJelee Éeje jlveJe<ee& Deeefo lees veneR nesleer nw efkeâvleg Gvekeâer
Yeespeve Øeef›eâÙee mes leerLeËkeâjeW keâer keâef"ve ÛeÙee& keâe menpe ner %eeve nes mekeâlee nw~
Fve meYeer leerLeËkeâjeW ves Deveeefo hejchejevegmeej oer#ee SJeb lehemÙee kesâ heMÛeeled kesâJeue%eeve Øeehle nes peeves hej
Deheveer efoJÙeOJeefve kesâ Éeje ØecegKe ¤he mes efvecve heebÛe ›eleeW keâe GheosMe efoÙee—
1. DeeEnmee, 2. melÙe, 3. DeÛeewÙe&, 4. yeÇÿeÛeÙe&, 5. Deheefj«en~
Fve heebÛe ›eleeW keâes hetCe& ¤he mes heeueve keâjves Jeeues efoiecyej cegefve nesles nQ Deewj FvnW leerLeËkeâj pewmes ceneheg®<e Yeer
«enCe keâjles nQ FmeefueS Ùes ‘cene›ele’ veece mes peeves peeles nQ~ FvneR heebÛeeW ›eleeW keâe DeebefMekeâ ¤he ceW heeueve ie=nmLepeve
keâjles nQ Dele: ‘DeCeg›ele’ meb%ee mes Yeer Fvekeâer henÛeeve nesleer nw~ Deepe Yeer pewve meceepe kesâ heg®<e—efm$eÙeeb Deheveer—Deheveer
ßeæe, Meefòeâ Je meeceLÙe& kesâ Devegmeej cene›ele SJeb DeCeg›ele keâes «enCe keâjles ngS Deheveer meebmeeefjkeâ FÛÚeDeeW hej DebkegâMe
ueieeles osKes peeles nQ~
Fve heebÛeeW cene›eleeW keâes «enCe keâjves Jeeues heg®<e DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg Fve leerve ßesefCeÙeeW ceW efJeYeòeâ nQ
leLee pees efm$eÙeeb (kegbâJeejer keâvÙee, meewYeeiÙeJeleer DeLeJee efJeOeJee) Fve cene›eleeW keâes OeejCe keâjleer nQ GvnW efoiecyej pewve
hejcheje ceW Deee|Ùekeâe leLee Gvekeâer mebIe ØeOeeve meeOJeer keâes ieefCeveer keâer meb%ee Øeehle nesleer nw~ Ùes meeefOJeÙeeB Skeâ mehesâo
meeÌ[er OeejCe keâj cegefveÙeeW kesâ meceeve ner meceepe ceW Deheves mebIeeW kesâ meeLe efJeÛejCe keâjleer ngF& OeceexheosMe, meeefnlÙe
uesKeve SJeb Oeee|cekeâ keâeÙe&keâueeheeW keâer ØesjCee Øeoeve keâjleer nQ~
Deepe mes ueieYeie oes npeej Je<e& hetJe& Yeõyeeng cegefvejepe kesâ meceÙe mes oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele pewve meceepe efoiecyej
Deewj MJesleecyej DeecveeÙe ceW mes efoiecyej DeecveeÙe kesâ «ebLeeW ceW heebÛeeW cene›eleeW keâer yeele meYeer leerLeËkeâjeW Éeje Deheveeves
Deewj GheosMe osves keâer yeele keâner ieF& nw peyeefkeâ MJesleecyej ceevÙeleevegmeej heeMJe&veeLe leerLeËkeâj kesâ Éeje yeÇÿeÛeÙe& keâes
ÚesÌ[keâj Ûeej ›eleeW keâe GheosMe osves keâer yeele keâner nw Deewj ceneJeerj keâes GmeceW yeÇÿeÛeÙe& keâes peesÌ[keâj heebÛe cene›eleeW keâe
Gheos<še ceevee nw~
GheÙeg&keäle heebÛeeW ›eleeW kesâ efJehejerle heebÛe heehe nesles nQ—
(62) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
1. eEnmee, 2. Pet", 3. Ûeesjer, 4. kegâMeerue, 5. heefj«en~
Fve heeheeW ceW efuehle jnves Jeeues ceveg<Ùe leecemeerJe=efòe kesâ Oeejkeâ Deewj vejkeâ—heMeg Deeefo ieefleÙeeW kesâ og:Ke Yeesieles nQ
peyeefkeâ ›eleeW mes meefnle meoeÛeejer peerJeve peerves Jeeues mJeie& megKeeW keâes Øeehle keâjles nQ Ssmee hegveYe&Je keâe efmeæevle ceeveves
Jeeues meYeer pewve (DeeefmlekeâJeeoer) ceeveles nQ~
Fmeer Øekeâej mes pewve «ebLeeW ceW ceeveJe keâes meoeÛeejer peerJeve JÙeleerle keâjves nsleg JÙemeveeW mes otj jnves keâer ØesjCee
Øeoeve keâer ieF& nw~
Jes JÙemeve meele nesles nQ—1. pegDee Kesuevee, 2. ceebmeenej keâjvee, 3. ceefoje (Mejeye) heervee, 4. JesMÙeemesJeve
keâjvee, 5. efMekeâej Kesuevee, 6. Ûeesjer keâjvee, 7. hejm$eer mesJeve keâjvee~
Fve meeleeW JÙemeveeW keâe mesJeve keâjves Jeeues ceeveJe Deieues pevce ceW meeleeW vejkeâeW ceW peeves keâe ceevees Éej ner Keesue
uesles nQ, Fvekesâ efJehejerle JÙemevecegkeäle peerJeve osJeleeDeeW keâe megKe Øeoeve keâjves Jeeuee ceevee ieÙee nw~
pewveOece& keâe cetue ceb$e Yeer Deveeefo Øeeke=âeflekeâ ¤he mes Ûeuee Dee jne nw, pees efvecve Øekeâej nw—
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
Fme ceb$e ceW Deefjnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg Fve heebÛe Gòece heo kesâ Oeejer ceneheg®<eeW keâes veceve
keâjles ngS GvnW hebÛehejces<"er kesâ ¤he ceW mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw~ FveceW mes Deefjnble Deewj efmeæ lees F&MJej hejceelcee nQ
pees hetCe& ke=âleke=âlÙe DeJemLee ceW jnles nQ Deewj DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOeg Ùes leerve hejces<"er Jele&ceeve ceW Yeer Ûelege|JeOe mebIe
kesâ meeLe efJeÛejCe keâjles ngS DeelcekeâuÙeeCe SJeb pevekeâuÙeeCe ceW ØeJe=òe osKes peeles nQ~
pewveOece& ceW DeeEnmee kesâ efmeæevle keâes meJee&efOekeâ cenlJe Øeoeve efkeâÙee ieÙee nw, pees kesâJeue heMeg—heef#eÙeeW kesâ Øeefle
ner veneR Jejved hesÌ[—heewOes Deewj peue—Deefive Deeefo kesâ ¤he ceW jnves Jeeues met#ce peerJeeW keâer Deelcee kesâ efueS Yeer oÙeeYeeJe
jKeves keâe GheosMe oslee nw leLee efkeâmeer DevÙe kesâ Øeefle nesves Jeeues ieuele efJeÛeejeW keâes Yeer pewveOece& ves YeeJe eEnmee ceevee nw
FmeefueS DevÙe OeceeX keâer Dehes#ee pewveOece& keâer DeeEnmee DelÙeefOekeâ JÙeehekeâ keâner ieF& nw efkeâvleg eEnmekeâ JÙeefòeâ mes Deheves
heefjJeej keâer, Oece& keâer SJeb osMe keâer j#ee kesâ efueS Dem$e—Mem$e G"eves keâes Fme Oece& ves efJejesOeer eEnmee keânkeâj ie=nmLe
kesâ efueS mJeerkeâej efkeâÙee nw~
ßeceCe Deewj ie=nmLe Fve oes ¤heeW ceW Gheefo<š pewveMeemeve kesâ met$eeW ves Yeejle keâer mJeleb$elee Øeeefhle ceW Yeer Yeejer
menÙeesie efkeâÙee nw Deewj Deepe Yeer efJeMJe Yej ceW hewâues DeelebkeâJeeo keâes GvneR DeeEnmeeØeOeeve efmeæevleeW kesâ Éeje meceehle
efkeâÙee pee mekeâlee nw, Ssmeer pewveOece& keâer ceevÙelee nw~
leerLeËkeâj ceneJeerj keâe pewveOece& kesâ ØeJele&ve ceW Ùeesieoeve
pewveMeemeve keâer Oeee|cekeâ ceevÙeleevegmeej ØelÙeskeâ meleÙegie (og:<eceemeg<ecee veecekeâ ÛelegLe&keâeue) ceW 24—24
ceneheg®<e pevce uesles nQ efpevnW leerLeËkeâj keânles nQ~ Fme leerLeËkeâj ëe=bKeuee ceW Deveskeâ yeej 24 leerLeËkeâj Fme Oejleer hej
henues nes Ûegkesâ nQ Deewj Deeies YeefJe<Ùe ceW Yeer Deveskeâ yeej 24 leerLeËkeâj neWies, efpevekesâ pevce meoe mes ‘DeÙeesOÙee’ ceW ner nesves
keâe JeCe&ve ØeeÛeerve pewve Meem$eeW ceW efceuelee nw efkeâvleg $e+<eYeosJe mes ceneJeerj lekeâ Jele&ceevekeâeueerve 23 leerLeËkeâjeW ceW mes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (63)
kegâÚ leerLeËkeâj ($e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe, DevebleveeLe) keâe pevce ner Fme yeej DeÙeesOÙee ceW
ngDee leLee Mes<e leerLeËkeâjeW ves keâeueoes<e mes Deueie—Deueie veiejeW ceW pevce ues efueÙee~ Gve Deveskeâ mLeeveeW ceW efyenej Øeevle
Yeer efJeMes<e meewYeeiÙeMeeueer nes ieÙee keäÙeeWefkeâ Jen Oejleer 24JeW leerLeËkeâj ceneJeerj kesâ pevce mes heeJeve ngF&~ ceneJeerj keâe
peerJeveJe=òe efvecve Øekeâej nw—
Deepe mes ueieYeie 2600 Je<e& hetJe& (F&mee mes ueieYeie 599 Je<e& hetJe&) efyenej Øeevle kesâ ‘kegâC[uehegj’ (Jele&ceeve
veeueboe efpeues ceW efmLele) veiej ceW jepee efmeæeLe& keâer jeveer ef$eMeuee (efØeÙekeâeefjCeer) ves Ûew$e Megkeäuee $eÙeesoMeer meesceJeej keâer
jeef$e ceW leerLeËkeâj efMeMeg keâes pevce efoÙee Lee~ Gvekeâe yeÛeheve keâe veece ‘JeOe&ceeve’ Deewj otmeje veece ‘Jeerj’ Lee~ veeLeJebMe
kesâ jepeIejeves ceW pevces JeOe&ceeve kesâ veevee efyenej Øeevle ceW ner ‘JewMeeueer’ veiejer kesâ jepee Les, Gvekesâ ome heg$e Les leLee meele
hegef$eÙeeW ceW mes meyemes yeÌ[er ‘ef$eMeuee’ keâes JeOe&ceeve keâer ceeb yeveves keâe meewYeeiÙe Øeehle ngDee Lee~
Jele&ceeve ceW kegâÚ DeeOegefvekeâ Feflenemekeâej ceneJeerj keâer pevceYetefce kesâ ¤he ceW ‘JewMeeueer’ kesâ kegâC[«eece keâes yeleeles
nQ efkeâvleg Fme efJe<eÙe ceW ØeeÛeerve efoiecyej pewve Deeiece ceW efyenej Øeevle kesâ kegâC[uehegj veiej keâe JeCe&ve Deelee nw efkeâ Jeneb
kesâ jepee meJee&Le& Deewj jeveer ßeerceleer kesâ efmeæeLe& veecekeâ heg$e Les~ Jes ÙegJejepe efmeæeLe& ner Deeies Ûeuekeâj kegâC[uehegj kesâ
cenejepee efmeæeLe& keânueeÙes, Gvekeâe efJeJeen JewMeeueer kesâ jepee Ûesškeâ Deewj jeveer megYeõe keâer heg$eer ef$eMeuee kesâ meeLe ngDee~
hegve: ef$eMeuee kesâ ieYe& ceW peye leerLeËkeâj ceneJeerj DeeÙes, lees Gvekesâ ‘vebÅeeJele& cenue’ kesâ Deebieve ceW kegâyesj ves jlveeW keâer Je<ee&
keâer Leer Deewj Ûew$e Megkeäuee $eÙeesoMeer keâer jeef$e keâes ceneJeerj keâe pevce ngDee Lee~ MJesleecyej pewveeW kesâ Devegmeej efyenej kesâ
ner Skeâ ‘efueÚJeeÌ[’ «eece keâes ceneJeerj keâer pevceYetefce ceevee pee jne nw~ keâefleheÙe MeesOekeâlee&DeeW ves JewMeeueer kesâ kegâC[«eece
keâes Yeer ceneJeerj keâer pevceYetefce ceevee nw~
ceneJeerj ves 30 Je<e& keâer ÙegJeeJemLee ceW jepemegKeeW keâe lÙeeiekeâj pewve oer#ee OeejCe keâer Leer Deewj yeejn Je<e& keâ"esj
lehemÙee kesâ yeeo GvnW kewâJeuÙe%eeve keâer Øeeefhle ngF& Leer~
MJesleecyej pewve meeefnlÙe kesâ Devegmeej ceneJeerj keâe ÙeMeesoe veecekeâ jepekegâceejer kesâ meeLe efJeJeen nesvee Deewj Skeâ
heg$eer keâe efhelee nesvee ceevee ieÙee nw~ efoiecyej pewve meeefnlÙe ves meJe&$e GvnW yeeue yeÇÿeÛeejer mJeerkeâej keâj hebÛe yeeueÙeefleÙeeW
ceW (JeemeghetpÙe, ceefuue, vesefce, heeMJe& Deewj ceneJeerj) Gvekeâer efJeMes<elee yeleueeF& nw~ Fve Deeiece «ebLeeW ceW Ûeewyeerme
leerLeËkeâjeW ceW mes GVeerme keâes efJeJeeefnle Deewj jepÙe JÙeJemLee mebÛeeefuele keâjves kesâ keâejCe jepee ceevee nw SJeb heebÛe leerLeËkeâjeW
ves efJeJeen ØemleeJe "gkeâje keâj ÙegJeeJemLee ceW ner oer#ee ues ueer FmeefueS Jes ÙegJejepe ner jns Deewj yeeueyeÇÿeÛeejer leerLeËkeâjeW
keâer ieCevee ceW DeeÙes~ ØeYeg ceneJeerj Deheves yeejnJe<eeaÙe oeref#ele peerJeve kesâ ceOÙe Skeâ yeej keâewMeecyeer veiejer ceW ieÙes, Jeneb
JewMeeueer kesâ jepe Ûesškeâ keâer meyemes Úesšer keâvÙee Ûevovee Skeâ mes"eveer Éeje meleeF& peeves kesâ keâejCe yesefÌ[ÙeeW ceW pekeâÌ[er
ngF& Leer~ ceneJeerj keâes osKeles ner Gmekeâer yesefÌ[ÙeeB mJeÙeb štš ieFË, Gmekesâ cegb[s efmej hej kesâMe Dee ieÙes~ keâesoeW keâe Yeele
megiebefOele Keerj yeve ieF& Dele: ØemeVeleehetJe&keâ Ûebovee ves GvnW Deenej oskeâj Deheves meleerlJe keâe heefjÛeÙe efoÙee~ yeeo ceW
Ùener Ûevovee ceneJeerj kesâ meceJemejCe keâer ØecegKe meeOJeer (ieefCeveer) yeveeR Deewj Fefleneme ceW Gvekeâer Iešvee efJeMes<e
GuuesKeveerÙe yeve ieF&~
YeieJeeve ceneJeerj kesâ peerJevekeâeue ceW Skeâ efJeMes<e Øemebie Yeer DeeÙee nw efkeâ hetJe&Jeleea meYeer leerLeËkeâjeW kesâ meceeve
(64) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
kesâJeue%eeve nesles ner Gvekeâer efoJÙeOJeefve Øemhegâefšle veneR ngF& Deewj Jes 66 efove lekeâ ceewvehetJe&keâ ner efJenej keâjles jns~
Fmekeâe keâejCe Gvekesâ efMe<Ùe ¤he ieCeOej keâe DeYeeJe yeleeÙee ieÙee nw hegve: peye Fvõ ves Deheveer yegefæ mes Skeâ ieewlece
iees$eerÙe efJeÉeve keâes Jeneb GheefmLele efkeâÙee, lees Jen ceneJeerj kesâ oMe&vecee$e mes ØeYeeefJele neskeâj Deheves 500 efMe<ÙeeW kesâ
meeLe Gvekesâ efMe<Ùe yeve ieÙes, Gvekesâ oer#ee OeejCe keâjles ner ceneJeerj keâer efoJÙeOJeefve Øeieš nes ieF&, Jen efove ßeeJekeâ ke=â.
Skeâced keâe Lee, pees Deepe Yeer pewve meceepe ceW ‘Jeerj Meemeve peÙebleer’ kesâ ¤he ceW ceveeÙee peelee nw~ efyenej Øeevle ceW jepeie=ner
veiej keâer hebÛeheneÌ[er ceW mes efJehegueeÛeue veecekeâ heJe&le nw peneB ceneJeerj osMevee kesâ mee#Ùe Deepe Yeer efJeÅeceeve nQ~
hegve: 30 Je<e& lekeâ leerLeËkeâj ceneJeerj ves Deheves efoJÙe kesâJeue%eeve mes meejs mebmeej keâes GheosMe efoÙee Deewj 72 Je<e&
keâer DeeÙeg ceW keâee|lekeâ ke=â<Cee DeceeJeme kesâ ØeYeelekeâeue ceW efyenej kesâ heeJeehegj veiej ceW Gvekeâe ceneefveJee&Ce nes ieÙee
DeLee&led GvneWves hejceelce heo Øeehle keâj efueÙee~ pewve hegjeCeeW kesâ Devegmeej Gme efove mJeie& mes osJeleeDeeW ves Yeer Deekeâj
DebOesjer jele keâes oerheceeefuekeâe mes peieceiee efoÙee Lee Dele: leYeer mes Jeerj efveJee&Ce kesâ ¤he ceW oerheeJeueer heJe& ceveeÙee peeves
ueiee nw Deewj leye mes Jeerj efveJee&Ce mebJeled Yeejle ceW meyemes ØeeÛeerve mebJelmej kesâ ¤he ceW ØeÛeefuele nw~
ceneJeerj kesâ Éeje Gheefo<š mecemle efmeæevleeW keâes Gvekesâ ieCeOej efMe<Ùe FvõYetefle ieewlece ves iÙeejn Debie, Ûeewon
hetJe& ¤he ceW Øemlegle efkeâÙee, Jener ›eâce hejcheje mes Deepe lekeâ efJeefYevve «ebLeeW ceW GheueyOe nes jne nw~ efoiecyej pewve
Meemeve ves Ùen ßegle%eeve Ûeej DevegÙeesie ¤he (ØeLeceevegÙeesie, keâjCeevegÙeesie, ÛejCeevegÙeesie, õJÙeevegÙeesie) ceW Øeefleheeefole
Debie Deewj hetJe& keâe DebMe ceevee nw Deewj MJesleecyej pewve ceevÙelee ves Debie Deewj hetJe&¤he meYeer Deeiece «ebLeeW keâe Deheves
DeeÛeeÙeeX Éeje uesKeve mJeerkeâej efkeâÙee nw~ ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW ØeefJe<š nesles ner meyemes henues FvõYetefce ieewlece ves
mebmke=âle Yee<ee ceW mlegefle keâer Leer, pees ÛewlÙeYeefòeâ kesâ ¤he ceW ‘peÙeefle YeieJeeved nsceecYeespeØeÛeej—efJepe=efcYelee.....’’
FlÙeeefo megvoj he"veerÙe nw, hegve: GvneWves YeieJeeve keâer TBkeâejceÙeer JeeCeer keâes ßeceCe Deewj ie=nmLeeW lekeâ hengBÛeeves kesâ
ue#Ùe mes Øeeke=âle Yee<ee ceW megob ces DeeGmmeblees!....... FlÙeeefo efMe° Deewj efce° Yee<ee keâe ØeÙeesie keâjkesâ Gvekesâ DeeÛeej—
efJeÛeej keâer yeele yeleeF&~
pewve Meem$eeW kesâ Devegmeej ceneJeerj kesâ pevce mes ueskeâj efveJee&Ce peeves lekeâ Fvõ osJelee Deewj yeÌ[s—yeÌ[s meceüešd jepee
meowJe Gvekeâer Yeefòeâ ceW lelhej jnles Les leLee Gvekesâ JÙeefòeâlJe ceW Ssmee ÛegcyekeâerÙe Deekeâ<e&Ce Lee efkeâ heeme Deeves Jeeuee
ØelÙeskeâ ØeeCeer Gvekeâe Yeòeâ yeve peelee Lee~ ceveg<ÙeeW keâer yeele lees otj, Mesj Deewj ieeÙe pewmes ØeeCeer Yeer Gvekesâ heeme Deekeâj
pevcepeele Jewj YeeJe ÚesÌ[keâj Skeâ Ieeš hej heeveer heerves ueieles Les~
Ssmes DeeEnmeeceÙeer pewveOece& kesâ hegve®æejkeâ YeieJeeve ceneJeerj keâer meJeexoÙeer efMe#eeSb Deepe Yeer efJeMJeMeebefle kesâ efueS
ceneve GheÙeesieer nQ~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (65)

(3)
Oece& Deewj oMe&ve
Yeejle Skeâ Oece&ØeOeeve osMe nw~ Deeefokeâeue mes ner ÙeneB kesâ Deveskeâ leòJeefÛeblekeâeW ves peerJeve Deewj peieled kesâ mebyebOeeW
keâes henÛeevee nw, Gmekesâ jnmÙe keâes mecePee nw~ JÙeefòeâ kesâ megKe-og:Ke, ueeYe-neefve, peerJeve-cejCe, mebÙeesie-efJeÙeesie kesâ
keâejCeeW hej Gvekeâe OÙeeve ieÙee~ GvneWves JÙeefòeâ kesâ jeie-És<eeefokeâ ÉboeW leLee Gmekesâ pevce Deewj ce=lÙeg kesâ Ûe›eâ mes Thej
G"ves kesâ ceeie& keâer ieJes<eCee keâer nw~ efpeme Øekeâej Deheves oerIe&keâeueerve peerJeve kesâ Deveskeâ ØeÙeesieeW kesâ yeeo keâesF& efve<heefòe
Jew%eeefvekeâeW kesâ neLe ueieleer nw, Jes Jemleg keâer len ceW peekeâj Gmekesâ cece& keâes hekeâÌ[les nQ, leye GvnW keâesF& met$e efceuelee nw~
"erkeâ Gmeer lejn Ssefnkeâ efÛevleeDeeW mes cegòeâ leòJe °eDeeW ves Deheveer Deelcee kesâ DebleceËLeve mes pees veJeveerle Øeehle efkeâÙee
nw, Oece& Gmekeâer ner DeefYeJÙeefòeâ nw~ Gmeer kesâ efve™heCe kesâ efueS efJeefJeOe oMe&veeW keâer GodYetefle ngF& nw~ ‘oMe&ve’ keâe DeLe&
neslee nw ‘Âef°’~ oMe&ve efJeefYeVe Âef° efyevogDeeW kesâ JewÛeeefjkeâ he#e keâe veece nw, peyeefkeâ Oece& Gmekesâ DeeÛeejelcekeâ he#e keâe
ØeefleefveefOelJe keâjlee nw~ Deelcee keäÙee nw ? hejueeskeâ keäÙee nw ? efJeÕe keäÙee nw ? F&Õej keäÙee nw ? Deeefo efpe%eemeeDeeW keâe
meceeOeeve oMe&ve mes ner efkeâÙee peelee nw~ oMe&ve kesâ ner ceeOÙece mes peerJeelcee Deheveer Deveble Meefòeâ keâes henÛeevekeâj
hejceelcee oMee keâes Øeehle keâjves keâe ceeie& ØeMemle keâjlee nw~ ÙeÅeefhe Oece& Deewj oMe&ve Deueie-Deueie nQ, efheâj Yeer Fve
oesveeW ceW hejmhej Ieefve‰ mebyebOe nw~ efJeÛeejeW keâe ØeYeeJe ceveg<Ùe kesâ DeeÛejCe hej DeJeMÙe heÌ[lee nw leLee JÙeefòeâ keâe
DeeÛeej ner JÙeefòeâ kesâ efJeÛeejeW keâes DeefYeJÙeefòeâ os mekeâlee nw~ DeeÛeej kesâ efyevee efJeÛeej meekeâej ™he «enCe veneR keâj
mekeâlee~ Skeâ-otmejs kesâ DeYeeJe ceW oesveeW DeOetjs Deewj Skeâebieer nQ~ JÙeefòeâ kesâ DeeÛeej Deewj efJeÛeejeW keâe mecÙekeâd
meceeÙeespeve ner Oece& keâe hejce OÙesÙe nw~
DeeÛeej Deewj efJeÛeej keâer Fmeer DevÙeesvÙeeefßelee keâes Âef°iele jKeles ngS YeejleerÙe leòJe efÛeblekeâeW ves Oece& Deewj
oMe&ve keâe meeLe-meeLe Øeefleheeove efkeâÙee nw~ GvneWves Skeâ Deesj peneB leòJe%eeve keâer Øe™heCee keâj oMe&ve keâer
ØemLeehevee keâer nw lees JeneR otmejer Deesj DeeÛeej MeeŒeeW keâe efve™heCe keâj meeOevee keâe ceeie& ØeMemle efkeâÙee nw~
YeejleerÙe hejcheje ceW DeeÛeej keâes Oece& leLee efJeÛeej keâes oMe&ve keâne ieÙee nw~ peye ceeveJe efJeÛeejeW kesâ ieYe& ceW ØeJesMe
keâjlee nw leye oMe&ve pevce ueslee nw leLee peye efJeÛeejeW keâes DeeÛejCe ceW {euelee nw, leye Oece& Øekeâš neslee nw~ Oece&
leLee oMe&ve hejmhej hetjkeâ nw~ Skeâ kesâ efyevee otmeje Skeâebieer Deewj DehetCe& nw~ oMe&vejefnle DeeÛejCe DebOee nw~ efpeme
DeeÛejCe ceW efJeJeskeâ keâer peieceieeleer pÙeesefle veneR nw Jen mener Deewj ieuele keâer DebOe ieefueÙeeW ceW Yeškeâlee jnsiee~
DeeÛeej keâe ceeie&oMe&keâ efJeÛeej nw~ efJeÛeej ner DeeÛeej keâes mevceeie& hej Ûeueelee nw~ otmejer Deesj DeeÛeejjefnle
efJeÛeej hebieg nw~ cegefòeâ kesâ meeOeveeheLe hej DeeÛeejjefnle meeOekeâ Deeies veneR yeÌ{ mekeâlee~ oerhekeâ kesâ yeejs cesW efJeÉled
ÛeÛee& mes ØekeâeMe Øeieš veneR neslee, ØekeâeMe lees oerhe peueeves keâer ef›eâÙee (DeeÛejCe) mes ner Øeieš neslee nw~ Fme lejn
DeeÛeejjefnle efJeÛeej Deewj efJeÛeejjefnle DeeÛeej oesveeW ner efvejLe&keâ nQ~ oesveeW keâe mecevJeÙe ner meÛÛeer Oece& meeOevee
nw efpemekesâ Éeje cegefòeâ keâer cebefpeue Øeehle keâer pee mekeâleer nw~
(66) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
pewve oMe&ve-
efpemekesâ Éeje osKee peekes DeLee&led peerkeve ke peerkeve-efkekeâeme keâe %eeve heÇehle efkeâÙee peekes, Gmes oMe&ve (Philosophy)
keânles nQ~ Ùegefòeâhetke&keâ leòke-%eeve keâes heÇehle keâjves kesâ heÇÙelve keâes ner oMe&ve keânles nwb~ oMe&ve ceW Deelcee, hej}eskeâ,
efkeMke, F&Mkej Deeefo ietÌ{ efke<eÙeeW keâes mecePeves keâe heÇÙelve efkeâÙee peelee nw~ Oece& ceW Deelcee keâes hejceelcee yeveves keâe ceeie&
yeleeÙee peelee nw~ Oece& heÇkele&keâesb ves kesâke} DeeÛeej-™he Oece& keâe ner GheÙeesie veneR efkeâÙee nw, Deefheleg mkeYeeke-™he Oece&
keâe Yeer GheosMe efoÙee nw, efpemes oMe&ve keâne peelee nw~
efpevesvõ Yeiekeeve kesâ Éeje heÇefleheeefole oMe&ve ner pewve oMe&ve nw~ Ú: õkÙe, meele leòke, veew heoeLe& Deeefo keâe FmeceW
cegKÙeleÙee keCe&ve nw~ pewve Oece& Deelcee, hejceelcee ke hegvepe&vce ceW efkeÕeeme keâjlee nw~
ÙeÅeefhe oMe&ve Deewj Oece& (kemleg mkeYeeke-DeeÛeej-™he Oece&) oesveesb De}ie De}ie efke<eÙe nwb, efHeâj Yeer oesveesb keâe
hejmhej Ieefve<" mecyevOe nw~ Ùen meke&efkeefole nw efkeâ efkeÛeej kesâ Devegmeej ner ceveg<Ùe keâe DeeÛeej Yeer neslee nw~ pewmes pees
kÙeefòeâ Deelcee, hej}eskeâ Deewj hegvepe&vce keâes veneR ceevelee nw, Gmekeâer ØeJe=efòe ke DeeÛeej Yeesiekeeoer nesiee Deewj pees Fvnsb
ceevelee nw, Gmekeâer ØeJe=efòe Deewj DeeÛeej Fmekesâ efkehejerle (efveke=efòe keâer Deesj) nesiee~ Fme heÇkeâej efkeÛeejesb keâe heÇYeeke ceveg<Ùe
kesâ DeeÛeej hej ienje heÌ[lee nw Dele: oMe&ve keâe heÇYeeke Oece& hej Yeer ienje heÌ[lee nw Deewj Skeâ keâes mecePes efyevee otmejs keâes
mecePee veneR pee mekeâlee nw~ pewveOece& Yeer Skeâ oMe&ve nw~ ÛetBefkeâ ken kemleg mkeYeeke™he Oece& ceW ner DevleYe&tle nes peelee nw
Dele: Gmes Yeer nce Oece& keâe ner Skeâ Debie mecePeles nQ DeleSJe pewve oMe&ve mes DeefYeheÇeÙe ‘‘efpeve’’ Éeje keâns ieÙes efkeÛeej
Deewj DeeÛeej oesveesb ner }svee ÛeeefnS~
pewve oMe&ve keâer efJeMes<eleeSB-
pewve oMe&ve kesâ cet} efmeæevle Deveskeâevlekeeo, mÙeeÉeo, Deefnbmee, DeheefjieÇn, Ú: õkÙe, meele leòke, veew heoeLe&
Deeefo nwb~ pewve oMe&ve keâer kegâÚ DevÙe efke<esMeleeDeesb keâe keCe&ve ÙeneB efoÙee pee jne nw-
F&Mkej me=ef<š keâe keâlee&-nlee& veneR-
pewveOece& F&Mkej keâer mellee keâes lees mkeerkeâej keâjlee nw, ceiej DevÙe OeceeX keâer YeeBefle F&Mkej keâes Fme me=ef<š keâe yeveeves
kee}e (keâlee&), hee}ves kee}e (hee}keâ) Deewj veeMe keâjves kee}e (nlee&) veneR ceevelee nw~ pees Deelcee cees#e heÇehle keâjkesâ
}eskeâ kesâ efMeKej hej efkejepeceeve neskeâj Devevle megKe Yeesie jner nw, kes ner pewveOece& kesâ Devegmeej F&Mkej, Yeiekeeve, efmeæ
Deeefo veeceesb mes peeves peeles nwb~ Ùes efkeâmeer Yeer keâeÙe& kesâ keâlee& Ùee nlee& veneR nwb Deefheleg cee$e %eelee ke o=<še nwb~ Fvekeâe Deye
Fme mebmeej kesâ efkeâmeer Yeer keâeÙe& mes efkeâmeer heÇkeâej keâe mecyevOe veneR jne nw~ Ùes ke=âleke=âlÙe nQ DeLee&led keâesF& Yeer keâeÙe& Fvekesâ
keâjves nsleg yeekeâer veneR jne nw~ kes efkeâmeer keâe Yeer efnle Ùee Deefnle veneR keâjles nQ~ Fme heÇkeâej kes me=ef<š kesâ keâlee&, hee}keâ
Ùee nlee& veneR nes mekeâles nQ~
pewveOece& Ùen Yeer veneR ceevelee efkeâ efkeâmeer og<š kÙeefòeâ keâes oefC[le keâjves leLee meppeve kÙeefòeâ keâer j#ee keâjves kee}er keâesF&
Meefòeâ (F&Mkej) nesleer nw~ pewveOece& kesâ Devegmeej heÇlÙeskeâ peerke mkeÙeb kesâ Éeje efkeâÙes ieÙes keâceeX kesâ Devegmeej ner efkeefYeVe Ùeesevf eÙeeB
OeejCe keâjlee nw Deewj megKe-og:Ke G"elee nw~ Ssmeer keâesF& DevÙe Meefòeâ veneR nw pees Gmes megKe Ùee og:Ke os mekesâ~
pewveOece& kesâ Devegmeej peerke-Depeerke õkÙe keâe keâce&Øeke=âefle Devegmeej SkeâosMe mebÙeesie ner peieled keâe keâlee&-nlee& nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (67)
Fvekesâ Éeje mebmeej Deveeefokeâe} mes jÛee ngDee nw~ Fvnsb efkeâmeer ves yeveeÙee veneR nw Deewj mebmeej ceW mkeleb$e nQ~ Ùes ner mebmeej
keâer meyemes yeÌ[er leekeâlesb nwb pees mebmeej ceW keâeÙe& keâj jner nQ~ Fvekesâ De}ekee DevÙe keâesF& Meefòeâ veneR nw~ peerke-Depeerke
õkÙeesb keâe Ùen Kes} Deveeefokeâe} mes Ûe}e Dee jne nw Deewj Devevlekeâe} lekeâ Ûe}lee jnsiee~
keâce& efmeæevle-
pewveOece& keâe Ùen cenòkehetCe& efmeæevle nw~ mebmeejer peerke Deveeefokeâe} mes keâceex mes mebÙegòeâ nw Deewj Fve keâceeX kesâ
keâejCe pevce-cejCe kesâ Ûe›eâ ceW Heâbmee ngDee nw~ peye hetke& ceW yeBOes keâce& GoÙe ceW Deeles nwb lees peerke Gvekesâ Heâ} keâes
meceleehetke&keâ veneR menlee nw Deewj Gmekesâ heefjCeece jeie-És<e™he nesles nwb, efpememes veÙes keâce& yeBOeles nwb~ keâceeX kesâ yeBOeves mes
ieefleÙeesb ceW pevce }slee nw Deewj pevce }sves hej Mejerj efce}lee nw~ Mejerj ceW FefvõÙeeb nesleer nQ pees Deheves efke<eÙeesb keâes ieÇnCe
keâjleer nQ~ efke<eÙeesb kesâ ieÇnCe keâjves mes F<š efke<eÙeessb ceW jeie Deewj Deefve<š efke<eÙeesb ceW És<e GlheVe nesles nQ Deewj efHeâj jeieer-
És<eer heefjCeeceesb mes vekeerve keâce& yeBOeles nQ Deewj Fme heÇkeâej keâce& yeBOeves keâe Ùen Ûe›eâ Ûe}lee ner jnlee nw~ Ùen Ûe›eâ Deveeefo
keâe} mes Ûe}e Dee jne nw Deewj Devevlekeâe} lekeâ Ûe}lee jnsiee~ Ùeefo peerke Ssmes meeLe&keâ heÇÙeeme keâjkesâ Deelcee kesâ meeLe
yeBOes keâceeX keâe meke&Lee veeMe (DeYeeke) keâj oslee nw, lees Gmes Megæ DekemLee heÇehle nes mekeâleer nw, efpemes cees#e keâne peelee
nw~ peerke Éeje cees#e heÇehle keâjvee pewveoMe&ve keâe meJeexÛÛe }#Ùe nw~
peerke Éeje ceve-keÛeve-keâeÙe mes keâer ieF& ef›eâÙeeDeesb mes heÇYeeefkele neskeâj kegâÚ hegû} keie&Cee peerke kesâ heÇosMeesb ceW
heÇkesMe keâjleer nQ~ Ùen yeele kesâke} pewve oMe&ve ceW ner nw, DevÙe oMe&veesb ceW veneR nw~ pewveOece& keâce&efmeæevle hej ner efškeâe
ngDee nw~ pewveOece& heÇlÙeskeâ peerke kesâ keâceeX keâes ner Gmekeâe efkeOeelee ceevelee nw~ peye lekeâ Ùes keâce& peerke kesâ meeLe }ies ngS
nwb, ken peerke mebmeej ceW efJeefYeVe ÙeesefveÙeesb ceW YeÇceCe keâjlee jnlee nw Deewj megKe-ogŠKe G"elee nw~ DevÙe OeceeX ceW Yeer keâceeX
keâer heÇOeevelee keâes ceevee ieÙee nw~ leg}meeroeme peer ves Yeer Fmeer efmeæevle keâes mkeerkeâeje nw-
‘‘keâce& heÇOeeve efkeMke keâefj jeKee ~
pees peme keâjefnb, mees leme Heâ} ÛeeKee ~~’’
peerke Fve keâceeX keâe veeMe keâjkesâ Deheves keâes keâceeX mes meke&Lee cegòeâ keâj }slee nw lees kener peerke hejceelcee (F&Mkej)
yeve peelee nw~ Fme heÇkeâej pewveoMe&ve Fme keâce& efmeæevle kesâ ceeOÙece mes Deelcee mes hejceelcee yeveves keâer keâ}e efmeKeelee
nw~ heÇlÙeskeâ peerke Deheves Deelceheg®<eeLe& mes Deelcee keâer Fme hejce efkeMegæ DekemLee keâes heÇehle keâj mekeâlee nw~
hegvepe&vce-
pewveOece& hegvepe&vce ceW efkeMkeeme keâjlee nw~ pewveOece& kesâ Devegmeej peye lekeâ peerke keâceeX mes cegòeâ veneR nes peelee nw
DeLee&led cees#e heÇehle veneR keâj }slee nw leye lekeâ Gmekeâe hegve:-hegve: pevce efJeefYeVe ÙeesefveÙeesb ceW neslee jnlee nw~ cees#e heo
heÇehle keâjves kesâ heMÛeeled Gme peerke keâe hegve: pevce veneR neslee nw~
Deepe kesâ kew%eeefvekeâ Ùegie ceW hegvepe&vce kesâ meceeÛeej Ùeoe-keâoe heÇkeâeefMele nesles jnles nwb~ kegâÚ yeÛÛes Deheves hetke&
pevce kesâ ceelee, efhelee, heefle, ieeBke, efce$e Deeefo kesâ veece yelee osles nwb Deewj mecyeefvOele ieÇece ceW peekeâj Gvnsb henÛeeve Yeer
}sles nwb~ Fmemes Ùen mhe<š neslee nw efkeâ hegvepe&vce neslee nw~ Ùen DeekeMÙekeâ veneR nw efkeâ ceveg<Ùe cejkeâj ceveg<Ùe ieefle ceW
ner pevce }s~ ken Deheves keâceeX kesâ Devegmeej efkeâmeer Yeer ieefle ceW pevce }s mekeâlee nw~
(68) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
cees#eceeie&-
pewveOece& Ùen Yeer efmeKe}elee nw efkeâ hegve:-hegve: pevce mes cegefòeâ keâwmes heÇehle nes~ Fme nsleg pewve Deeiece ceW Skeâ
efmeæevle heÇefleheeefole nw- ‘‘mecÙeioMe&ve-%eeve-Ûeeefj$eeefCe cees#eceeie&Š’’~ Fmekesâ Devegmeej mecÙekeâd ™he mes oMe&ve, %eeve ke
Ûeeefj$e kesâ nesves mes ner peerke keâes cegefòeâ efce} mekeâleer nw Deewj Ùener cees#e keâe Skeâ cee$e ceeie& nw~ Deelcee kesâ Gæej kesâ ef}Ùes
DevÙe keâesF& jemlee veneR nw~ efnvot Oece& ceW Yeefòeâ ceeie&, %eeve ceeie& Deewj keâce& ceeie& De}ie-De}ie cees#e kesâ ceeie& nQ, ceiej
pewveOece& ceW mecÙekeâd oMe&ve-%eeve-Ûeeefj$e keâer Skeâ™helee ner Skeâcee$e cees#e keâe ceeie& nw~
Deefnbmee-
Deefnbmee pewveOece& keâe DeeOeejmlecYe nw~ pewveOece& ceW heÇeCeer cee$e kesâ keâuÙeeCe keâer Yeekevee efveefnle nw~ pewveOece& ceW
ceveg<Ùe, heMeg, he#eer, keâerÌ[s, cekeâesÌ[s kesâ De}ekee he=Lkeer, pe}, Deefive, keeÙeg Deewj kevemheefle keâes Yeer peerke ceevee ieÙee nw~
pewveOece& kesâ Devegmeej Fve peerkeesb keâes ve ceejvee Deefnbmee nw~ efkeâmeer keâe efo} ogKeevee leLee Deheves Devoj jeie-És<e peefvele
efkekeâejer Yeekeesb keâer Glheefòe keâes Yeer efnbmee ceevee ieÙee nw~ Yeiekeeve cenekeerj kesâ heÇcegKe mebosMe ‘‘Deefnbmee hejcees Oece&Š’’ leLee
‘‘efpeDees Deewj peerves oes’’ Yeer Deefnbmee hej DeeOeeefjle nwb~
keâe} heefjkele&ve-
pewveOece& kesâ Devegmeej keâe}Ûe›eâ Skeâ yeej Glmeefhe&Ceer ™he Deewj Skeâ yeej Dekemeefhe&Ceer ™he ceW hejeke&leve keâjlee nw
Deewj FveceW 24-24 leerLeËkeâj nesles nwb efpevekesâ Éeje pewveOece& heÇkeâeefMele ke Gheefo<š ngDee nw~ Yeefke<Ùe ceW Yeer Fmeer heÇkeâej
24-24 leerLeËkeâj nesles jnsbies~
Yeiekeeve kesâ hegve: DekelejCe keâer hejcheje veneR-
DevÙe OeceeX keâer Yeebefle pewveOece& ceW Dekeleej }sves keâer hejcheje veneR nw~ pewveOece& kesâ Devegmeej keâesF& Yeer kÙeefòeâ Deheveer
keâ"esj lehe-meeOevee mes Yeiekeeve yeve mekeâlee nw Deewj pees Yeiekeeve yeve peelee nw Gmekeâe hegvepe&vce veneR neslee nw~ Fme
heÇkeâej Yeiekeeve yeveves kee}s kÙeefòeâ (Deelcee) keâe hegve: Yeiekeeve kesâ ™he ceW Ùee DevÙe ™he ceW Dekeleefjle nesvee mebYeke ner
veneR nw~
oske-MeeŒe-ieg®-
pewveOece& ceW $e+ef<eÙeesb keâer hejcheje, Gvekeâer ÛeÙee&, Oeeefce&keâ meeefnlÙe, leerLe&, Deelcee ke hejceelcee keâe mke™he,
cetefle&ÙeeW keâer cegõe, Gheemevee-ef›eâÙee Deeefo DevÙe OeceeX mes efYeVe nw~ hetpÙe ke hetpÙelee ceW Yeer Devlej nw~ pewveOece& ceW keerlejeieer
oske Deewj keerlejeielee ner hetpÙe nw~
Fme heÇkeâej pewveOece& DevÙe OeceeX mes efYeVe ke mkeleb$e Oece& nw pees Deveeefokeâe} mes Ûe}e Dee jne nw Deewj Devevle
keâe} lekeâ Ûe}lee jnsiee~
pewveOece& keâe mke™he-
pewve Meyo efpeve mes yevee nw~
efpeve-‘‘peÙeefle Fefle efpeveŠ’’ peerleves kee}s keâes efpeve keânles nQ DeLee&led efpevnesbves Deheves jeie, És<e,
keâeceeefokeâ efkekeâejer Yeekeesb keâes peerle ef}Ùee nw ken efpeve nQ~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (69)
Oece&-kemleg kesâ Megæ mkeYeeke keâes Oece& keânles nQ~ ‘‘Oejefle Fefle Oece&Š’’ pees OeejCe efkeâÙee peeÙes ken Oece& nw~
(Oece& kÙekeefmLele, kÙekeneefjkeâ Deewj kew%eeefvekeâ nes)
pewveOece&-
pewveOece& oes Meyoesb mes yevee nw-pewve Deewj Oece&~ pewve mes DeefYeheÇeÙe efpeve kesâ Gheemekeâ mes nw~ ‘‘keâce&ejeleerved
peÙeleerefle efpeve:’’ DeLee&ledd efpemeves keâece, ›eâesOe, ceesn Deeefo Deheves efkekeâejer Yeekeesb keâes peerle ef}Ùee nw, ken ‘‘efpeve’’
keân}elee nw~ ‘‘efpevemÙe Gheemekeâ: pewveŠ’’ DeLee&ledd ‘efpeve’ kesâ Gheemekeâ keâes pewve keânles nQ~ pees kÙeefòeâ ‘efpeve’ kesâ Éeje
yeleeÙes ceeie& hej Ûe}les nwb Deewj Gvekeâer Dee%ee keâes ceeveles nQ, kes pewve keân}eles nQ~ Ssmes pewve kesâ Oece& keâes pewveOece& keânles
nwb~ Ùen pewveOece& keâe Meeefyokeâ DeLe& nw~
pewveOece& keâe Skeâ DevÙe DeLe& nw-‘‘efpeve’’ Éeje keâne ieÙee Oece&~ peerkeelcee keâece, ›eâesOe Deeefo mes efIeje neslee nw
Dele: Deelcee kesâ mkeeYeeefkekeâ iegCe (Devevle %eeve, oMe&ve, megKe, keerÙe&) heÇkeâš veneR nes heeles nQ~ peye peerke Deheves heg®<eeLe&
mes keâceeWX keâer efvepe&je keâj oslee nw lees kener peerke hejceelcee yeve peelee nw~ ken meke&%e Deewj keerlejeieer neslee nw leLee ken pees
Yeer GheosMe oslee nw, efkeâmeer keie& Ùee mecheÇoeÙe efkeMes<e kesâ ef}Ùes veneR neslee nw Deefheleg heÇeCeer cee$e kesâ efnle kesâ ef}Ùes neslee
nw Dele: Ssmes ‘‘efpeved’’ (meke&%e, keerlejeieer ke efnleesheosMeer) Éeje keâne ieÙee pees Oece& nw kener pewve Oece& nw~ Fmes ßeceCeOece&
DeLekee efpeveOece& Yeer keânles nQ~
Oece&-
efJeefYeVe OeceeX ceW Oece& keâer kÙeeKÙee De}ie-De}ie keâer ieF& nw~ pewveOece& kesâ Devegmeej ‘‘kelLeg menekees Oeccees’’
DeLee&led kemleg keâe mkeYeeke ner Oece& nw~ heÇlÙeskeâ kemleg keâe keâesF& ve keâesF& mkeYeeke neslee nw~ pewmes Deefive keâe mkeYeeke G<Celee
nw Deewj pe} keâe mkeYeeke Meerle}lee nw~ heÇlÙeskeâ kemleg Deheves cet} mkeYeeke keâes keâYeer veneR ÚesÌ[leer nw~ DevÙe kemleg keâe
mebÙeesie heekeâj mkeYeeke ceW heefjkele&ve nes peelee nw~ peye Ùen mebÙeesie veneR jnlee nw lees ken kemleg Deheves cet} mkeYeeke ceW
}ewš Deeleer nw~ pewmes heeveer keâe mkeYeeke Meerle} nw, Ùeefo Fmes Deefive keâe mebÙeesie heÇehle nes peekes lees Fmekesâ mkeYeeke ceW
heefjkele&ve nes peelee nw DeLee&ledd iece& nes peelee nw Deewj peye mebÙeesie meceehle nes peelee nw lees heeveer Deheves cet} mkeYeeke
Meerle}lee ceW }ewš Deelee nw~ Fmeer heÇkeâej Deelcee keâe mkeYeeke %eelee-Â<še nw ke cet} ceW Megæ nw, ceiej keâceeX kesâ mebÙeesie
mes Ùen DeMegæ neskeâj mebmeej ceW YeÇceCe keâj jner nw~ peye keâceeX keâe mebÙeesie meceehle nes peekesiee lees Ùen Deelcee Deheves
cet} mkeYeeke DeLe&eled Megælee keâes heÇehle keâj }sieer Deewj efmeæe}Ùe ceW efkejepeceeve nes peekesieer~
‘‘KeceeefoYeekees Ùe omeefkenes Oeccees’’ DeLee&ledd #ecee Deeefo 10 Yeekeesb keâes Yeer Oece& keânles nQ~ #ecee Deeefo ome Yeekeesb
mes ner Megæelce mkeYeeke keâes peevekeâj Gmemes ef}hle kewYeeefkekeâ heefjCeeceesb (efkeYeeke) mes cegòeâ nes heeles nQ Fmeef}Ùes #ecee
Deeefo ome Yeeke Oece& nQ~
‘‘Gòeces megKes Oejleerefle Oece&Š’’ DeLee&ledd Oece& kener nw pees Gòece megKe (cees#e) ceW hengBÛee os~ DeeÛeeÙe& mecebleYeõ ves
jlvekeâjC[ ßeekekeâeÛeej ceW keâne Yeer nw-
‘‘osMeÙeeefce meceerÛeerveb OeceË keâce& efveJen&Ceced ~
mebmeej ogŠKele: meòJeeved Ùees OejlÙeglleces megKes ~~’’
(70) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
DeLe&eled heÇeefCeÙeesb keâes meebmeeefjkeâ ogŠKe mes ÚgÌ[ekeâj Gllece megKe ceW hengBÛeeves kee}e Oece& ner ‘‘meceerÛeerve Oece&’’ nw~
‘‘Ûeeefjòeb Ke}g Oeccees’’ Ûeeefj$e keâes Yeer Oece& keâne ieÙee nw~ Ûeeefj$e keâes efveMÛeÙe mes Oece& keâne nw keäÙeesbefkeâ Ûeeefj$e
OeejCe efkeâÙes efyevee Deelcee mes yeæ hegodie} keâceeX keâer efvepe&je mecYeke veneR nw~ Ûeeefj$e Yeeke mes ef›eâÙeelcekeâ nesvee ÛeeefnS
DeLee&ledd Megæ Yeekehetke&keâ DeeÛejCe ceW cenekeÇle ™he }svee DeekeMÙekeâ nw~ DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo ves ‘heÇkeÛevemeej’ ceW ‘‘Ûeeefjòeb
Ke}g Oeccees’’ mes Ùener efveo&sefMele efkeâÙee nw~
Fme heÇkeâej Oece& Meyo mes oes DeLeeX keâe yeesOe neslee nw~ Skeâ kemleg keâe mkeYeeke Deewj otmeje Ûeeefj$e Ùee DeeÛeej keâe~
mebmeej ceW Ssmeer keâesF& kemleg veneR nw efpemekeâe keâesF& mkeYeeke veneR nes peyeefkeâ Ûeeefj$e kesâke} ÛewlevÙe Deelcee ceW ner heeÙee
peelee nw~ Fme heÇkeâej Oece& keâe mecyevOe Deelcee mes nw~
keemleke ceW Oece& lees kemleg keâe mkeYeeke ner nw Deewj Gmekeâer heÇeefhle kesâ keâejCeesb keâes Yeer keâLebefÛeled Oece& keâne peelee nw,
keäÙeesbefkeâ keâejCe kesâ efyevee keâeÙe& keâer efve<heefòe veneR nesleer nw~
Oece& Skeâ Ssmee efke%eeve nw efpemekesâ ceeOÙece mes ceeveke Deheveer Ûeslevee keâes, ceve keâes kesâefvõle keâjlee nw, kÙekeefmLele
keâjlee nw~ Oece& kesâ ceeOÙece mes ceeveke Deheves efkeef#ehle ceve keâes Meeble keâjlee nw Deewj Deelcee ceW Meebefle keâe DevegYeke keâjlee
nw~ Oece& heÇeefCeÙeesb keâes Gòece megKe ceW hengBÛeelee nw~
Oece& oes heÇkeâej keâe neslee nw-
(1) kÙekenej Oece&-oeve, pehe, lehe, lÙeeie Deeefo kÙekenej Oece& nw~ DeCegkeÇle OeejCe keâjvee kÙekenej Oece&
nw~ hetpee-Gheemevee keâjvee Oece& keâe meeOeve cee$e nw~ efnbmee veneR keâjvee, Ûeesjer veneR keâjvee, Pet" veneR yees}vee Deeefo Yeer
kÙekenej Oece& nw~ Ùen efveMÛeÙe Oece& keâe keâejCe nw~
(2) efve§eÙe Oece&-heefjCeeceesb (Yeekeesb) keâer efvece&}lee, mecelee Ùee keerlejeielee efveMÛeÙe Oece& nw~ efveMÛeÙe Oece&
keâe mecyevOe Deelcee mes nw, Gmekeâer megKe-Meebefle mes nw, ken keâ<eeÙe cegefòeâ mke™he nw~ efpeleveer cee$ee ceW keâ<eeÙe cegefòeâ
nesieer, Gleveer cee$ee ceW mecelee Yeeke neskeâj Deeeflcekeâ megKe-Meebefle Yeer DekeMÙe efce}sieer, Ùen efveMÛeÙe Oece& nw~ kÙekenej
Oece& hee}ves mes efveMÛeÙe Oece& keâer heÇeefhle nesleer nw Deewj efveMÛeÙe Oece& cees#e keâe keâejCe nw~

Morning Prayer
Tune-Chhum Chhum......
Wake up-wake up, Human being! And say Siddham in morning. (1)
Wake-up wake-up, O Children! And say Jai Jinendra in morning. (2)
Wake up-wake up, O Gentlemen! And say Namokar in morning. (3)
Wake up-wake up, Dear Brothers! And you say Chattari Mangalam. (4)
Wake up-wake up, O Sisters! Be ready to go to the Temple. (5)
As Food is necessary for body. Prayer is necessary for the Soul. (6)
"Chandnamati" We should pray in morning.All get happiness and joy then.(7)
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (71)

(4)
Ceceeskeâej ceb$e
pewveOece& ceW kÙeefòeâ hetpee keâe veneR, iegCe hetpee keâe cenlke nw~ iegCeesb keâer hetpee keâes Yeer heÇßeÙe Fmeef}S efoÙee ieÙee nw
leeefkeâ kes iegCe nceW heÇehle nes peeÙes~ iegCe hetpee keâe heÇleerkeâ Ceceeskeâej ceneceb$e nw~ Ùen ceb$e efkeâmeer ves yeveeÙee veneR nw yeefukeâ
meoe mes Fmeer ™he ceW Ûe}e Dee jne nw Fmeef}S Fmes Deveeefo keâne peelee nw~ Fmeer ceb$e mes mebmeej kesâ meye ceb$eesb keâer
Glheeflle ngF& nw Deewj Ùen yeerpee#ejesb keâe pevcemLe} nw~ Ùen ceneceb$e Fme heÇkeâej nw~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
›eâ- heo De#ej cee$ee mkej kÙebpeve
1 Cecees DeefjnbleeCeb 7 11 6 6
2 Cecees efmeæeCeb 5 9 5 5
3 Cecees DeeFefjÙeeCeb 7 11 7 5
4 Cecees GkepPeeÙeeCeb 7 12 7 6
5 Cecees }esS mekkemeentCeb 9 15 9 8
Ùeesie 35 58 34 30
Ùen ceb$e heÇekeâ=le Yee<ee ceW nw Deewj Fmekeâer jÛevee ‘‘DeeÙee&’’ Úvo ceW nw~ Fme ceb$e kesâ Debeflece heo ceW ‘‘ueesS’’ Deewj
‘‘mekke’’ Meyoesb keâe GheÙeesie ngDee nw~ Ùes Meyo ‘‘DevlÙeoerhekeâ’’ nwb~ ‘‘DevlÙe’’ keâe DeLe& Devle ceW Deewj ‘‘oerhekeâ’’ keâe
DeLe& heÇkeâeefMele keâjvee neslee nw~ efpeme heÇkeâej heÇpkeef}le oerhekeâ keâes DevÙe kemlegDeesb kesâ Devle ceW jKe osves mes ken oerhekeâ
hetke& ceW jKeer meYeer kemlegDeesb keâes heÇkeâeefMele keâjlee nw Gmeer heÇkeâej ÙeneB Yeer mecePevee ÛeeefnS DeLee&led Fve Meyoesb keâes mechetCe&
#es$e ceW jnves kee}s ef$ekeâe}keleer& Deefjnvle Deeefo oskeleeDeesb keâes vecemkeâej keâjves kesâ ef}Ùes Gvnsb heÇlÙeskeâ heo kesâ meeLe peesÌ[
}svee ÛeeefnS~ Fme heÇkeâej Fme ceb$e keâe DeLe& efvecveevegmeej neslee nw-
}eskeâ ceW meye Deefjnvleesb keâes vecemkeâej nes~
}eskeâ ceW meye efmeæesb keâes vecemkeâej nes~
}eskeâ ceW meye DeeÛeeÙeeX keâes vecemkeâej nes~
}eskeâ ceW meye GheeOÙeeÙeesb keâes vecemkeâej nes~
}eskeâ ceW meye meeOegDeesb keâes vecemkeâej nes~
Ceceeskeâej ceb$e keâe efkeâmeer Yeer DekemLee ceW keânerb Yeer mcejCe efkeâÙee pee mekeâlee nw keäÙeesbefkeâ Ùen cebie}keâejkeâ nw Deewj
meYeer cebie}esb ceW heÇLece cebie} nw~ efHeâj Yeer heÇele: peeieles ner, jeef$e keâes meesves mes hetke& leLee ceefvojpeer ceW Fmekeâe he"ve-
mcejCe DekeMÙe keâjvee ÛeeefnS~ ßeekekeâ keâer efoveÛeÙee& ceW meyemes hen}e keâle&kÙe vecemkeâej ceb$e keâe mcejCe keâjvee
(72) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
yele}eÙee nw-
‘‘yeÇÿes cegntle&s Geflle<"sled hejcesef<"-mlegefleb he"sled’’
DeLee&led heÇele: yeÇÿe-cegntle& ceW G"keâj hejce cebie} kesâ ef}Ùes vecemkeâej ceb$e keâe mcejCe keâjsb~ Ùee$ee Meg™ keâjves,
Yeespeve kesâ heÇejcYe keâjves ke meceehle keâjves Deeefo kesâ meceÙe Yeer heÇeÙe: Fme ceb$e keâe mcejCe efkeâÙee peelee nw~ cegefve Yeer Fme
ceb$e keâe peehe keâjles nQ~
veceve keâe keemleefkekeâ Yeeke-
kesâke} vecemkeâej ceb$e keâes yees}vee DeLekee vecemkeâej keâjvee mener DeLeeX ceW veceve veneR nw~ heeBÛeesb hejcesef<"Ùeesb kesâ
mke™he keâes mecePekeâj Gvekesâ iegCe efÛevleve keâjles ngS ceve ceW pees mecehe&Ce Yeeke GlheVe neslee nw kener keemleefkekeâ veceve
nw~ ßeæe Fme ceb$e keâe cet} heÇkeen nw~ Ùen ceb$e ‘‘Cecees’’ mes Meg™ neslee nw Deewj ‘‘Cecees’’ Denbkeâej keâe efkemepe&ve nw~ pees
kÙeefòeâ vecemkeâej keâjlee nw, mecehe&Ce Yeeke jKelee nw, Gmekesâ Denbkeâej keâes keâesF& mLeeve veneR jnlee nw~
pees Yeer Meyo nce yees}les nwb Gmemes keeleekejCe ceW heÇkeâcheve hewoe neslee nw Deewj Gmekeâer lejbiesb nceW yengle heÇYeeefkele
keâjleer nQ Dele: meeOekeâ keâes ceb$e kesâ Meyoesb keâe mener ÛeÙeve, DeLe& keâe yeesOe, Megæ GÛÛeejCe Deewj ßeæe Yeekevee keâe Ùeesie
keâjvee neslee nw, leYeer ceb$e keâe leovegmeej heÇkeâcheve heÇYeekeMee}er Deewj }eYeoeÙekeâ neslee nw~ vecemkeâej ceb$e Ssmee ceb$e nw
efpemeceW Meyoesb keâe MeefòeâMee}er ÛeÙeve nw~ Fme ceb$e keâe efveefMÛele Okeefve mes SkeâeieÇleehetke&keâ pehe keâjves mes Ùen DeefOekeâ
heÇYeekeMee}er nes mekeâlee nw Deewj Fmekesâ efÛevleve mes DeelceMegefæ nesleer nw Dele: Fmekeâe Megæ GÛÛeejCe DeheefjneÙe& nw~
Deefjnble keâes heefn}s vecemkeâej keäÙeesb ?-
Fme ceb$e ceW meke&heÇLece ‘‘Deefjnvle’’ keâes vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw peyeefkeâ hebÛe hejces<"er ceW meyemes TBÛee mLeeve
‘‘efmeæeW’’ keâe nw~ Fmekeâe keâejCe Ùen nw efkeâ mebmeej meeiej keâes heej keâjves keâe efokÙe GheosMe peerkeesb keâes Deefjnvle Éeje
ner efoÙee peelee nw, ‘‘efmeæeW’’ Éeje veneR~ ÛetBefkeâ ‘‘Deefjnvle’’ keâer ke=âhee mes ner nceW %eeve keâer heÇeefhle nesleer nw Deewj peie keâe
keâuÙeeCe neslee nw Dele: Gvekesâ Ghekeâej kesâ Deveg™he meke&heÇLece ‘‘Deefjnvle’’ keâes vecemkeâej keâjvee Ùegefòeâmebiele nw~
Fmekesâ Deefleefjòeâ hejceelcee keâer oes DekemLeeSB nesleer nwb-Deefjnvle Deewj efmeæ, Dele: hen}er DekemLee keâes hetke&
ceW Deewj otmejer DekemLee keâes yeeo ceW vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~
Ceceeskeâej ceb$e kesâ efJeefYeVe veece-
Ceceeskeâej ceb$e heÇeke=âle Yee<ee keâe ceb$e nw~ heÇeke=âle ceW Fmes Ceceeskeâej ceb$e keânles nQ~ mebmke=âle ceW Fmes vecemkeâej ceb$e
keânles nQ~ efnvoer ceW Fmeer keâe DeheYeÇbMe veece vekekeâej ceb$e nw~
Fme ceb$e kesâ Deveskeâ veece nQ~ FveceW heÇcegKe nwb-hebÛe vecemkeâej ceb$e, ceneceb$e, Dehejeefpele ceb$e, cet}ceb$e,
ceb$ejepe, DeveeefoefveOeve ceb$e, cebie} ceb$e Deeefo~ Fvekeâe mebef#ehle efkekejCe efvecve heÇkeâej nw-
(1) hebÛe vecemkeâej ceb$e-pees hejce heo (cees#e) heÇehle keâj Ûegkesâ nQ DeLekee Gme ceeie& hej DeieÇmej nQ, Ssmes
heebÛe hejcesef<"Ùeesb keâes Fme ceb$e ceW vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw Dele: Fmes hebÛe vecemkeâej ceb$e keânles nQ~
(2) ceneceb$e-Dehejeefpele ceb$e-leerveesb }eskeâesb ceW Fme ceb$e kesâ meceeve keâesF& ceb$e veneR nw~ DeeÛeeÙe& Gceemkeeceer
ves Ceceeskeâej ceb$e mlees$e ceW keâne nw efkeâ lejepet kesâ Skeâ he}Ì[s ceW Ceceeskeâej ceb$e Deewj otmejs ceW leerve }eskeâ jKe obs lees
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (73)
Ceceeskeâej ceb$e kee}e he}Ì[e ner Yeejer jnsiee Dele: Fmes ceneceb$e DeLekee Dehejeefpele ceb$e Yeer keânles nQ~
(3) cet}ceb$e-ceb$ejepe-Ùen ceb$e mebmeej kesâ meYeer ceb$eesb keâe pevekeâ (cet}) nw~ Fmemes 84 }eKe ceb$eesb keâer
Glheeflle ngF& nw Dele: Fmes cet} ceb$e DeLekee ceb$ejepe Yeer keânles nQ~
(4) DeveeefoefveOeve ceb$e-heebÛeesb hejces<"er Devevle keâe} mes nesles Dee jns nQ Deewj Yeefke<Ùe ceW Yeer Devevle
keâe} lekeâ nesles jnsib es~ Fme heÇkeâej Fvekeâe Deeefo Yeer veneR nw Deewj Devle Yeer veneR nw~ Fme ceb$e keâes efkeâmeer ves yeveeÙee veneR nw Deewj
ve Ùen keâYeer ve<š nesiee DeleŠ Ùen DeveeefoefveOeve ceb$e keân}elee nw~ kele&ceeve keâe} keâer Dehes#ee mes DeeÛeeÙe& Yetleyeef} Deewj
heg<heovle ves Fme ceb$e keâes pewveOece& kesâ ceneved ieÇvLe ‘<ešdKeC[eiece’ ceW meke&heÇLece heÇeke=âle Yee<ee ceW ef}efheyeæ efkeâÙee~
(5) cebie} ceb$e-Ùen ceb$e heeheesb keâe veeMe keâjves kee}e ke cebie} keâjves kee}e nw~
Ceceeskeâej ceb$e keâe ceenelcÙe-
‘‘Smees hebÛe CeceesÙeejes mekke-heekehheCeemeCees~
cebie}eCeb Ûe mekkesefmeb he{ceb nJeF& cebie}b ~~’’
Ùen hebÛe vecemkeâej ceb$e meye heeheesb keâe veeMe keâjves kee}e nw Deewj mecemle cebie}esb ceW hen}e cebie} nw~
ceb$e keâer efkeMes<eleeSB-
(1) Fme ceb$e keâer meyemes yeÌ[er efkeMes<elee Ùen nw efkeâ FmeceW efkeâmeer efkeMes<e kÙeefòeâ Ùee oskeer-oskelee keâes vecemkeâej
veneR efkeâÙee nw~ efpevnesbves lehe-OÙeeve keâjkesâ Deheveer Deelcee keâe keâuÙeeCe efkeâÙee nw Deewj hejces<"er heo heÇehle efkeâÙee nw
DeLekee Fme nsleg heÇÙeemejle jns nQ DeLekee heÇÙeemejle nQ, Ssmes meYeer ceneheg®<eesb keâes vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~
(2) Ùen ceb$e efkeâmeer Oece&, mecheÇoeÙe DeLekee peeefle efkeMes<e mes mecyevOe veneR jKelee nw~ meYeer heÇeCeer Ûeens kes efkeâmeer
Yeer peeefle, mebheÇoeÙe, Oece&, osMe kesâ nesb DeLekee iejerye nes,b Deceerj nes,b Fme ceb$e kesâ Éeje Dehevee keâuÙeeCe keâj mekeâles nQ~
(3) Fme ceb$e keâer Skeâ efkeMes<elee Ùen Yeer nw efkeâ FmeceW efkeâmeer heÇkeâej keâer ÙeeÛevee veneR keâer ieF& nw~ kesâke}
efveŠmkeeLe& Yeeke mes hebÛe hejces<"er kesâ heÇefle YeefòeâYeeke heÇkeâš efkeâÙee ieÙee nw~ DevÙe ceb$eesb ceW keâesF& ve keâesF& FÛÚe heÇeÙe: keâer
peeleer nw~ pewmes-‘‘meke&Meebefleb kegâ® kegâ® mkeene’’~ FmeceW Yeer Meebefle keâer ÙeeÛevee keâer ieF& nw~ ÙeÅeefhe Ùen meeke&peefvekeâ efnle
kesâ ef}Ùes ÙeeÛevee nw efHeâj Yeer ÙeeÛevee lees keâer ner ieF& nw~ ceiej Ceceeskeâej ceb$e ceW efkeâmeer mes Yeer efkeâmeer Yeer heÇkeâej keâer heÇlÙe#e
Ùee hejes#e ÙeeÛevee veneR keâer ieF& nw~
(4) Ceceeskeâej ceb$e keâes efkeâmeer Yeer mLeeve ke efmLeefle Deeefo ceW pehee pee mekeâlee nw~ Ûeens ken mLeeve heefke$e nes, Deheefke$e
nes, Ûeens kÙeefòeâ ieefleceeve nes Ùee efmLej nes, KeÌ[e nes Ùee yew"e nes, meYeer efmLeefleÙeesb ceW Ùen ceb$e pehee pee mekeâlee nw~
Ceceeskeâej ceb$e keâes hetCe& ßeæe kesâ meeLe peheves mes Ùen yengle ner Heâ}oeÙekeâ nw Dele: DeekeMÙekeâlee Fmeer yeele keâer
nw efkeâ nceW Fme ceb$e hej hetCe& ßeæe jKeveer ÛeeefnS~ jepekegâceej peerkebOej ves cejCeemeVe kegâlles keâes Ùen cev$e megveeÙee lees
kegâlles keâe peerke megoMe&ve veecekeâ Ùe#esvõ ngDee~ he©e®efÛe mes" ves cejCeemeVe yew} keâes Ceceeskeâej ceb$e megveeÙee efpemekesâ
heÇYeeke mes ken ke=<eYeOkepe jepekegâceej yevee~ kegâÚ Yeke heMÛeeled Ùes oesveebs ›eâceMe: jece Deewj megieÇerke yeves~ efpeveoòe mes" kesâ
keÛeveesb keâes heÇceeefCele ceevekeâj Debpeve Ûeesj ves hejes#e ™he mes Fme ceb$e hej ßeæeve efkeâÙee lees Gmes DeekeâeMeieeefceveer efkeÅee
heÇehle ngF& Deewj Debpeve mes efvejbpeve yevee~
(74) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
Fme ceb$e keâe keâYeer Deheceeve veneR keâjvee ÛeeefnS~ Fme ceb$e keâe Deheceeve og:KeoeÙeer neslee nw~ megYeewce Ûe›eâkeleer& ves
Deheves heÇeCeesb keâer j#eeLe& Ceceeskeâej ceb$e keâes mecegõ kesâ heeveer hej ef}Kekeâj Deheves hewjesb mes efcešekeâj Deheceeve efkeâÙee lees
kÙevlej oske ves Gmes }keCe mecegõ ceW [gyees efoÙee Deewj ken cejkeâj meelekesb vejkeâ ceW Ûeuee ieÙee~
‘‘DeeÛeeÙeeX ves ÉeoMeebie efpeveJeeCeer keâe JeCe&ve keâjles ngS ØelÙeskeâ keâer heomebKÙee leLee mecemle ßegle%eeve De#ejeW keâer
mebKÙee keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~ Fme ceneceb$e ceW mecemle ßegle%eeve efJeÅeceeve nw keäÙeeWefkeâ hebÛehejces‰er kesâ Deefleefjòeâ DevÙe
ßegle%eeve kegâÚ veneR nw Dele: Ùen ceneceb$e mecemle ÉeoMeebie efpeveJeeCeer™he nw~’’
2.4 ceneceb$e kesâ efJeMues<eCe mes Øeehle efve<keâ<e&-
Fme ceb$e ceW 5 heo Deewj 35 De#ej nQ~ Cecees DeefjnbleeCeb·7 De#ej, Cecees efmeæeCeb·5, Cecees DeeFefjÙeeCeb·7,
Cecees GJepPeeÙeeCeb·7, Cecees ueesS meJJemeentCeb· 9 De#ej, Fme Øekeâej Fme ceb$e ceW kegâue 35 De#ej nQ~ mJej Deewj
JÙebpeveeW keâe efJeMues<eCe keâjves hej Ssmee Øeleerle neslee nw-
ÙeLee-
Ced±De±ced±Dees±De±jd±F±nd±Deb±led±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±med±F±od±Oed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±Dee±F±jd±F±Ùed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±G±Jed±De±ped±Ped±Dee±Ùed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±ued±Dees±S±med±De±Jed±Jed±De±med±Dee±nd±Gâ±Ced±Deb~
Fme lejn ØeLece heo ceW 6 JÙebpeve, 6 mJej, efÉleerÙe heo ceW 6 JÙebpeve, 5 mJej, le=leerÙe heo ceW 5 JÙebpeve, 7
mJej, ÛelegLe& heo ceW 6 JÙebpeve, 7 mJej, hebÛece heo ceW 8 JÙebpeve, 9 mJej nQ~ Fme ceb$e ceW meYeer JeCe& Depeble nQ, ÙeneB
nuevle Skeâ Yeer JeCe& veneR nw~ Dele: 35 De#ejeW ceW 35 mJej Deewj 30 JÙebpeve nesvee ÛeeefnS Lee efkeâvleg ÙeneB mJej 34
nQ~ Fmekeâe ØeOeeve keâejCe Ùen nw efkeâ ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ Fme heo ceW 6 ner mJej ceeves peeles nQ~ ceb$eMeeŒe kesâ JÙeekeâjCe
kesâ Devegmeej ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ heo kesâ ‘De’ keâe ueeshe nes peelee nw~ ÙeÅeefhe Øeeke=âle ceW ‘S*:’-veslÙevegJele&les~ Sef*lÙesoesleew~
Soeslees: mebmke=âleesòeâ: mebefOe: Øeeke=âles leg ve YeJeefle~ ÙeLee osJees DeefnCeboCees, Denes DeÛÛeefjDeb, FlÙeeefo~ met$e kesâ Devegmeej
mebefOe ve nesves mes ‘De’ keâe DeefmlelJe pÙeeW keâe lÙeeW jnlee nw~ ‘De’ keâe ueeshe Ùee Keb[ekeâej veneR neslee nw, efkeâvleg ceb$eMeeŒe
ceW ‘yengueced’ met$e keâer ØeJe=efòe ceevekeâj ‘mJejÙeesjJÙeJeOeeves Øeke=âefleYeeJees ueeshees JewkeâmÙe~2 Fme met$e kesâ Devegmeej
‘DeefjnbleeCeb’ Jeeues heo kesâ ‘De’ keâe ueeshe efJekeâuhe mes nes peelee nw Dele: Fme heo ceW 6 ner mJej ceeves peeles nQ~ Dele: ceb$e
ceW kegâue 35 De#ej nesves hej Yeer 34 ner mJej ceeves peeles nQ~ FveceW pees æe, pPee, JJe mes mebÙegòeâe#ej nQ, GveceW mes Skeâ-
Skeâ JÙebpeve uesves mes 30 JÙebpeve nesles nQ~ Fme Øekeâej mes kegâue mJej Deewj JÙebpeveeW keâer mebKÙee 34±30·64 nw~ cetue
JeCeeX keâer mebKÙee Yeer 64 ner nw~ Øeeke=âle Yee<ee kesâ efveÙeceevegmeej De, F, G Deewj S cetue mJej leLee pe Pe Ce le o Oe Ùe
j ue Je me Deewj n Ùes cetue JÙebpeve Fme ceb$e ceW efveefnle nQ~ DeleSJe 64 Deveeefo cetueJeCeeX keâes ueskeâj mecemle ßegle-%eeve
kesâ De#ejeW keâe ØeceeCe efvecve Øekeâej efvekeâeuee pee mekeâlee nw~ ieeLee met$e efvecve Øekeâej nw-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (75)
ÛeGmeefªheob efJejefueÙe ogieb Ûe oeTCe mebiegCeb efkeâÛÛee~
™TCeb Ûe keâS heg C e meg o CeeCemmekeä K eje neW e f l e~~
DeLe&-Gòeâ ÛeeQme" De#ejeW keâe efJejueve keâjkesâ ØelÙeskeâ kesâ Thej oes keâe Debkeâ oskeâj hejmhej mechetCe& oes kesâ
DebkeâeW keâe iegCee keâjves mes ueyOe jeefMe ceW Skeâ Ieše osves mes pees ØeceeCe jnlee nw, Gleves ner ßegle%eeve kesâ De#ej nesles nQ~
Fme efveÙece mes iegCeekeâej keâjves hej-
Ske⪠Ûe Ûe Ùe ÚmmeòeÙeb Ûe Ûe Ùe megCCemeòeefleÙemeòee~
megCCeb CeJe heCe hebÛe Ùe Skeäkebâ Úkeäkesâkeäkeâiees Ùe heCeÙeb Ûe~~
DeLee&led Skeâ Dee" Ûeej-Ûeej-Ún-meele-Ûeej-Ûeej-MetvÙe-meele-leerve-meele-MetvÙe-veew-heeBÛe-heeBÛe-Skeâ-Ún-
Skeâ-heeBÛe, Ùen mebKÙee Deeleer nw~ Fme ieeLee met$e kesâ Devegmeej 18446744073709551615 Ùes mecemle ßegle%eeve
kesâ De#ej nesles nQ~
Fme Øekeâej Ceceeskeâej ceb$e ceW mecemle ßegle%eeve kesâ De#ej efveefnle nQ, keäÙeeWefkeâ DeveeefoefveOeve cetuee#ejeW hej mes ner
Gòeâ ØeceeCe efvekeâeuee ieÙee nw Dele: meb#eshe ceW mecemle efpeveJeeCeer™he Ùen ceb$e nw~ Fmekeâe hee" Ùee mcejCe keâjves mes
efkeâlevee ceneved hegCÙe keâe yebOe neslee nw leLee kesâJeue%eeve ue#ceer keâer Øeeefhle Yeer Fme ceb$e keâer DeejeOevee mes nesleer nw~
%eeveeCe&Je ceW ßeer MegYeÛevõeÛeeÙe& ves Fme ceb$e keâer DeejeOevee keâes yeleeles ngS efueKee nw-
‘‘Fme ueeskeâ ceW efpeleves Yeer ÙeesefieÙeeW ves cees#eue#ceer keâes Øeehle efkeâÙee nw, Gve meyeves ßegle%eeveYetle Fme ceneceb$e keâer
DeejeOevee keâjkesâ ner Øeehle efkeâÙee nw~ Fme ceneceb$e keâe ØeYeeJe ÙeesefieÙeeW kesâ DeieesÛej nw~ efheâj Yeer pees Fmekesâ cenlJe mes
DeveefYe%e neskeâj JeCe&ve keâjvee Ûeenlee nw, ceQ mecePelee ntB efkeâ Jen JeeÙegjesie mes JÙeehle neskeâj ner yekeâ jne nw~ heehe™heer
hebkeâ mes mebÙegle Yeer peerJe Ùeefo Megæ ngS nQ, lees Fme ceb$e kesâ ØeYeeJe mes ner Megæ ngS nQ~ ceveer<eerpeve Yeer ceb$e kesâ ØeYeeJe mes
ner mebmeej kesâ keäuesMe mes Útšles nQ~’’
FmeefueS Fme ceneceb$e keâer ceefncee keâes DeefÛevlÙe ner mecePevee ÛeeefnS~
DeÙeb ceneceb$e: cebieueeÛejCe™hesCee$e meb«enerleesÓefhe DeveeefoefveOeve:, ve leg kesâveeefhe jefÛelees «eefLelees Jee~
Gòebâ Ûe Ceceeskeâejceb$ekeâuhes ßeermekeâuekeâerefle&Yeóejkewâ:-
cenehebÛeiegjesvee&ce, vecemkeâejmegmecYeJeced~
ceneceb$eb peieppes‰-ceveeefoefmeæceeefooced~~63~~
cenehebÛeieg™Ceeb Ûe, hebÛeef$ebMeo#ejØececed~
GÛÚdJeemewefŒeefYejskeâe«e-Ûeslemee YeJeneveÙes~~68~~
ßeerceogceemJeeefceveeefhe Øeesòeâced-
Ùes kesâÛeveeefhe meg<eceeÅejkeâe Devevlee, Glmee|heCeer-ØeYe=leÙe: ØeÙeÙegefJe&Jelee&:~
les<JehÙeÙeb hejlej: ØeefLeleØeYeeJees, ueyOJeecegcesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskeâe:~~3~~
DeLeJee õJÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙeeveeefoØeJeen™hesCeeieleesÓÙeb ceneceb$eesÓveeefo:, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee
ngb[eJemeefhe&Ceerkeâeueoes<eehes#eÙee le=leerÙekeâeuemÙeevles leerLeËkeâjefoJÙeOJeefvemecegodiele: meeefo§eeefhe mebYeJeefle~
(76) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
Ùen ceb$e efkeâmeer kesâ Éeje jefÛele Ùee ietBLee ngDee veneR nw~ Øeeke=âeflekeâ ™he mes Deveeefokeâeue mes Ûeuee Dee jne nw~
‘‘Ceceeskeâej ceb$ekeâuhe’’ ceW ßeer mekeâuekeâerefle& Yeóejkeâ ves keâne Yeer nw-
MueeskeâeLe&-vecemkeâej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ veece mes efve<heVe Ùen ceneceb$e peieled ceW
pÙes‰-meyemes yeÌ[e Deewj ceneve nw, Deveeefoefmeæ nw Deewj Deeefo DeLee&led ØeLece nw~~63~~
heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ heQleerme De#ej ØeceeCe ceb$e keâes leerve ÕeemeesÛÚdJeemeeW ceW mebmeej YeüceCe kesâ veeMe nsleg Skeâe«eefÛeòe
neskeâj meYeer YeJÙepeveeW keâes pehevee ÛeeefnS DeLeJee OÙeeve keâjvee ÛeeefnS~~68~~
ßeerceled GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves Yeer keâne nw-
MueeskeâeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kesâ pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevle Ùegie henues JÙeleerle nes Ûegkesâ
nQ GveceW Yeer Ùen Ceceeskeâej ceb$e meyemes DeefOekeâ cenòJeMeeueer Øeefmeæ ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e
Øeehle keâjves kesâ efueS Gme Ceceeskeâej ceb$e keâes vecemkeâej keâjlee ntB~~3~~
DeLeJee õJÙeeefLe&keâ veÙe keâer Dehes#ee mes Deveeefo ØeJeen™he mes Ûeuee Dee jne Ùen ceneceb$e Deveeefo nw Deewj
heÙee&ÙeeefLe&keâ veÙe keâer Dehes#ee ngb[eJemeefhe&Ceer keâeueoes<e kesâ keâejCe le=leerÙe keâeue kesâ Deble ceW leerLeËkeâj keâer efoJÙeOJeefve mes
GlheVe nesves kesâ keâejCe Ùen meeefo Yeer nw~
hejces‰er keâe mJe™he SJeb hebÛe hejces‰er kesâ cetueiegCe-
pees hejce DeLee&led FvõeW kesâ Éeje hetpÙe, meyemes Gòece heo ceW efmLele nQ, Jes hejces‰er keânueeles nQ~ Jes heeBÛe nesles
nQ-Deefjnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg~
Deefjnble keâe mJe™he
efpevekesâ Ûeej IeeefleÙee keâce& ve° nes Ûegkesâ nQ, efpeveceW 46 iegCe nQ Deewj 18 oes<e veneR nQ, GvnW Deefjnble hejces‰er
keânles nQ~
oesne- ÛeeQleermeeW DeefleMeÙe meefnle, ØeeefleneÙe& hegefve Dee"~
DevebleÛeleg°Ùe iegCe meefnle, efÚÙeeueermeeW hee"~~1~~
34 DeefleMeÙe ± 8 ØeeefleneÙe& Deewj ± 4 DevebleÛeleg°Ùe Ùes Deefjnble kesâ 46 cetueiegCe nQ~ GòejiegCe Devevle nQ~
meJe& meeOeejCe ØeeefCeÙeeW ceW veneR heeÙeer peeves Jeeueer DeodYegle Ùee DeveesKeer yeele keâes DeefleMeÙe keânles nQ~ Fve 34
DeefleMeÙeeW ceW pevce kesâ 10, kesâJeue%eeve kesâ 10 Deewj osJeke=âle 14 nesles nQ~
pevce kesâ 10 DeefleMeÙe-
DeefleMeÙe ™he megiebOe leve, veeefnb hemesJe efvenej~
efØeÙeefnle JeÛeve DeleguÙeyeue, ®efOej Õesle Deekeâej~~
ue#eCe menme® Dee" leve, meceÛeleg<keâ meb"eve~
Je»eJe=<eYeveejeÛepegle, Ùes pevecele ome peeve~~
DeefleMeÙe megvoj Mejerj, DelÙevle megiebefOele Mejerj, hemeervee jefnle Mejerj, ceue-cet$e jefnle Mejerj, efnle-efcele-efØeÙe
JeÛeve, Delegue-yeue, mehesâo Ketve, Mejerj ceW 1008 ue#eCe, meceÛelegjœe mebmLeeve Deewj Je»eJe=<eYeveejeÛe mebnveve Ùes 10
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (77)
DeefleMeÙe Deefjnble YeieJeeve kesâ pevce mes ner nesles nQ~
kesâJeue%eeve kesâ 10 DeefleMeÙe-
Ùeespeve Mele Fkeâ ceW megeYf eKe, ieieve-ieceve cegKe Ûeej~
veefnb DeoÙee, Ghemeie& veneR, veeneR keâJeueenej~~
meye efJeÅee F&Õejhevees, veeeEn yeÌ{s veKe-kesâMe~
Deefveefce<e Âie ÚeÙee jefnle, oMe kesâJeue kesâ Jes<e~~
YeieJeeve kesâ ÛeejeW Deesj meew-meew Ùeespeve lekeâ megefYe#elee, DeekeâeMe ceW ieceve, Skeâ cegKe neskeâj Yeer Ûeej cegKe
efoKevee, efnbmee ve nesvee, Ghemeie& veneR nesvee, «eeme Jeeuee Deenej veneR uesvee, mecemle efJeÅeeDeeW keâe mJeeceerhevee, veKe kesâMe
veneR yeÌ{vee, ves$eeW keâer heuekeWâ veneR ueievee Deewj Mejerj keâer hejÚeF& veneR heÌ[vee~ kesâJeue%eeve nesves hej Ùes oMe DeefleMeÙe
nesles nQ~
osJeke=âle 14 DeefleMeÙe-
osJe jefÛele nQ Ûeej oMe, DeOe& ceeieOeer Yee<e~
Deeheme ceeneR efce$elee, efvece&ue efoMe DeekeâeMe~~
nesle hetâue heâue $e+leg meyew, he=LJeer keâeBÛe meceeve~
ÛejCe keâceue leue keâceue nQ, veYeleQ peÙe-peÙe yeeve~~
cebo megiebOe yeÙeej hegefve, iebOeesokeâ keâer Je=ef°~
Yetefce efJe<ew kebâškeâ veneR, n<e&ceÙeer meye me=ef°~~
Oece&Ûe›eâ Deeies jns, hegefve Jemeg cebieue meej~
DeefleMeÙe ßeer Deefjnble kesâ, Ùes ÛeeQleerme Øekeâej~~
YeieJeeve keâer DeOe&-ceeieOeer Yee<ee, peerJeeW ceW hejmhej efce$elee, efoMeeDeeW keâer efvece&uelee, DeekeâeMe keâer efvece&uelee, ÚneW
$e+legDeeW kesâ heâue-hetâueeW keâe Skeâ ner meceÙe ceW heâuevee-hetâuevee, Skeâ Ùeespeve lekeâ he=LJeer keâe ohe&Ce keâer lejn efvece&ue
nesvee, Ûeueles meceÙe YeieJeeved kesâ ÛejCeeW kesâ veerÛes megJeCe& keâceue keâer jÛevee, DeekeâeMe ceW peÙe-peÙe Meyo, cebo megiebefOele
heJeve, megiebOeceÙe peue keâer Je<ee&, heJeve kegâceej osJeeW Éeje Yetefce keâer efve<kebâškeâlee, mecemle ØeeefCeÙeeW keâes Deevevo, YeieJeeved
kesâ Deeies Oece&Ûe›eâ keâe Ûeuevee Deewj Dee" cebieue õJÙeeW keâe meeLe jnvee Ùes 14 DeefleMeÙe osJeeW Éeje efkeâÙes peeves mes
osJeke=âle keânueeles nQ Deewj kesâJeue%eeve nesves hej nesles nQ~
ØeeefleneÙe& keâe ue#eCe-
efJeMes<e MeesYee keâer ÛeerpeeW keâes ØeeefleneÙe& keânles nQ~
Dee" ØeeefleneÙe&-
le® DeMeeskeâ kesâ efvekeâš ceW, efmebnemeve ÚefJeoej~
leerve Ú$e efMej hej efheâjW, Yeeceb[ue efheÚJeej~~
(78) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
efoJÙeOJeveer cegKeles efKejW, heg<heJe=ef° megj nesÙe~
{esjW ÛeeQme" Ûecej peKe, yeepeW oggbogefYe peesÙe~~
YeieJeeve kesâ heeme DeMeeskeâ Je=#e, jlveceÙe efmebnemeve, YeieJeeve kesâ efmej hej leerve Ú$e, heer" heerÚs Yeeceb[ue,
efoJÙeOJeefve, osJeeW Éeje heg<he Je<ee&, Ùe#eosJeeW Éeje ÛeeQme" ÛebJej {esjs peevee Deewj ogob eg Yf e yeepes yepevee Ùes Dee" ØeeefleneÙe& nQ~
Devevle Ûeleg°Ùe-
Ûeej IeeefleÙee keâceeX kesâ veeMe mes pees Ûeej efJeMes<e iegCe Øekeâš nesles nQ, GvnW Deveble Ûeleg°Ùe keânles nQ~
%eeve Devevle, Devevle megKe, ojMe Deveble Øeceeve~
yeue Deveble Deefjnble mees, F°osJe heefnÛeeve~~
Deveble oMe&ve, Deveble %eeve, Deveble megKe Deewj Deveble JeerÙe& Ùes Ûeej Deveble Ûeleg°Ùe nQ DeLee&led YeieJeeve kesâ Ùes oMe&ve-
%eeveeefo Devle jefnle nesles nQ~ Ûeej IeeefleÙee keâce& kesâ veeMe mes pees Ûeej efJeMes<e iegCe Øeehle nesles nQ, Gvekeâes DevevleÛeleg°Ùe
keânles nQ~
De"ejn oes<eeW kesâ veece-
pevce peje eflejKee #egOee, efJemceÙe Deejle Keso~
jesie Meeskeâ ceo ceesn YeÙe, efveõe efÛevlee mJeso~~
jeie És<e De® cejCe pegle, Ùes De°eoMe oes<e~
veeefnb nesle Deefjnble kesâ, mees ÚefJe ueeÙekeâ cees<e~~
pevce, yegÌ{ehee, hÙeeme, YetKe, Dee§eÙe&, heerÌ[e, og:Ke, jesie, Meeskeâ, ieJe&, ceesn, YeÙe, efveõe, efÛevlee, hemeervee, jeie,
És<e Deewj cejCe Ùes De"ejn oes<e Deefjnble YeieJeeve ceW veneR nesles nQ~
efmeæ hejces‰er keâe mJe™he
pees Dee"eW keâceeX keâe veeMe nes peeves mes efvelÙe, efvejbpeve, DeMejerjer nQ, ueeskeâ kesâ De«eYeeie hej efJejepeceeve nQ, Jes
efmeæ hejces‰er keânueeles nQ~ Fvekesâ Dee" cetueiegCe nesles nQ, GòejiegCe lees Devevleeveble nQ~
meesj"e- meceefkeâle ojmeve %eeve, Deieg®ueIet DeJeieenvee~
met#ece Jeerjpe Jeeve, efvejeyeeOe iegCe efmeæ kesâ~~
#eeefÙekeâ mecÙekeälJe, Deveble oMe&ve, Deveble %eeve, Deieg®ueIeglJe, DeJeieenvelJe, met#celJe, DevebleJeerÙe& Deewj DeJÙeeyeeOelJe
Ùes efmeæeW kesâ Dee" cetue (cegKÙe) iegCe nQ~
DeeÛeeÙe& hejces‰er keâe mJe™he
pees heeBÛe DeeÛeejeW keâe mJeÙeb heeueve keâjles nQ Deewj otmejs cegefveÙeeW mes keâjeles nQ, cegefve mebIe kesâ DeefOeheefle nQ Deewj
efMe<ÙeeW keâes oer#ee Je ØeeÙeef§eòe Deeefo osles nQ, Jes DeeÛeeÙe& hejces‰er nQ~ Fvekesâ 36 cetueiegCe nesles nQ~
Úòeerme cetueiegCe-
ÉeoMe lehe, oMe Oece&pegle, heeueW hebÛeeÛeej~
<ešd DeeJeMÙekeâ, iegehf le $eÙe, DeeÛeejpe iegCemeej~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (79)
12 lehe, 10 Oece&, 5 DeeÛeej, 6 DeeJeMÙekeâ Deewj 3 iegehf le Ùes DeeÛeeÙe& kesâ 36 cetueiegCe nQ~ Gòej iegCe Deveskeâ nQ~
12 lehe kesâ veece-
DeveMeve Tveesoj keâjW, ›ele mebKÙee jme Úesj~
efJeefJeòeâ MeÙeve Deemeve OejW, keâeÙe keâuesMe meg"esj~~
ØeeÙeef§eòe Oej efJeveÙepegle, JewÙeeJe=le mJeeOÙeeÙe~
hegefve Glmeie& efJeÛeeefj kesâ, OejQ OÙeeve ceve ueeÙe~~
DeveMeve (GheJeeme), Tveesoj (YetKe mes keâce Keevee), ›eleheefjmebKÙeeve (Deenej kesâ meceÙe Dešheše efveÙece),
jmeheefjlÙeeie (vecekeâ Deeefo jme lÙeeie), efJeefJeòeâ MeÙÙeemeve (Skeâeble mLeeve ceW meesvee, yew"vee), keâeÙekeäuesMe (Mejerj mes
ieceea, meoea Deeefo menve keâjvee) Ùes Ún yee¢e lehe nQ~ ØeeÙeef§eòe (oes<e ueieves hej oC[ uesvee), efJeveÙe (efJeveÙe
keâjvee), JewÙeeJe=lÙe (jesieer Deeefo meeOeg keâer mesJee keâjvee), mJeeOÙeeÙe (MeeŒe heÌ{vee) JÙeglmeie& (Mejerj mes cecelJe
ÚesÌ[vee) Deewj OÙeeve (Skeâe«e neskeâj DeelceefÛevleve keâjvee) Ùes Ún Deblejbie lehe nQ~ Fme Øekeâej Ùes 12 lehe nesles nQ~
ome Oece&-
efÚcee ceejoJe DeejpeJe, melÙe JeÛeve efÛele heeie~
mebpece lehe lÙeeieer mejye, DeeefkebâÛeve efleÙe lÙeeie~~
Gòece #ecee-›eâesOe veneR keâjvee, ceeo&Je-ceeve veneR keâjvee, Deepe&Je-keâheš veneR keâjvee, melÙe-Pet"
veneR yeesuevee, MeewÛe-ueesYe veneR keâjvee, mebÙece-Ún keâeÙe kesâ peerJeeW keâer oÙee heeuevee, heeBÛe FefvõÙe Deewj ceve keâes
JeMe keâjvee, lehe-yeejn Øekeâej kesâ lehe keâjvee, lÙeeie-Ûeej Øekeâej keâe oeve osvee, DeeefkebâÛevÙe-heefj«en keâe
lÙeeie keâjvee Deewj yeÇÿeÛeÙe&-Œeercee$e keâe lÙeeie keâjvee~
DeeÛeej leLee iegefhle-
oMe&ve %eeve Ûeefj$e lehe, Jeerjpe hebÛeeÛeej~
ieesheW ceve JeÛe keâeÙe keâes, efieve Úefòeme iegCemeej~~
oMe&veeÛeej-oes<ejefnle mecÙeioMe&ve, %eeveeÛeej-oes<ejefnle mecÙei%eeve, Ûeeefj$eeÛeej-efveoex<eÛeeefj$e,
leheeÛeej-efveoex<e lehe§ejCe Deewj JeerÙee&Ûeej-Deheves Deelceyeue keâes Øeieš keâjvee Ùes heeBÛe DeeÛeej nQ~
ceveesiegefhle-ceve keâes JeMe ceW keâjvee, JeÛeveiegefhle-JeÛeve keâes JeMe ceW keâjvee Deewj keâeÙeiegefhle-keâeÙe keâes
JeMe ceW jKevee Ùes leerve iegefhleÙeeB nQ~
Ún DeeJeMÙekeâ-
mecelee Oej Jebove keâjW, veeveeLegleer yeveeÙe~
Øeefle›eâceCe, mJeeOÙeeÙepegle, keâeÙeeslmeie& ueieeÙe~~
mecelee-mecemle peerJeeW hej mecelee YeeJe Deewj ef$ekeâeue meeceeefÙekeâ, Jebovee-efkeâmeer Skeâ leerLeËkeâj keâes
vecemkeâej, mlegefle-Ûeewyeerme leerLeËkeâj keâer mlegefle, Øeefle›eâceCe-ueies ngS oes<eeW keâes otj keâjvee, mJeeOÙeeÙe-
MeeŒeeW keâes heÌ{vee Deewj keâeÙeeslmeie&-Mejerj mes cecelJe ÚesÌ[vee Deewj OÙeeve keâjvee Ùes Ún DeeJeMÙekeâ nQ~ (cetueeÛeej
(80) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
Deeefo ceW mJeeOÙeeÙe keâer peien ‘ØelÙeeKÙeeve’ veecekeâ ef›eâÙee nw, efpemekeâe DeLe& nw efkeâ Deeies nesves Jeeues oes<eeW keâe, Deenej-
heeveer Deeefo keâe lÙeeie keâjvee) ÙeneB lekeâ DeeÛeeÙe& kesâ 36 cetueiegCe ngS~
GheeOÙeeÙe hejces‰er keâe mJe™he
pees cegefve 11 Debie Deewj 14 hetJe& kesâ %eeveer nesles nQ DeLeJee lelkeâeue kesâ meYeer MeeŒeeW kesâ %eeveer nesles nQ leLee pees mebIe
ceW meeOegDeeW keâes heÌ{eles nQ Jes GheeOÙeeÙe hejces‰er nesles nQ~ 11 Debie Deewj 14 hetJe& keâes heÌ{vee-heÌ{evee ner Fvekesâ 25
cetueiegCe nQ~
iÙeejn Debie-
ØeLeceefnb DeeÛeejebie ieefve, otpees met$eke=âleebie~
"eCe De” leerpees megYeie, ÛeewLees meceJeeÙeebie~~
JÙeeKÙeeheCCeefle heebÛeceeW, %eele=keâLee <ešd peeve~
hegefve GheemekeâeOÙeÙeve nw, Devle:ke=âled oMe peeve~~
DevegòejCe Glheeo oMe, met$eefJeheekeâ efheÚeve~
yengejf ØeMve JÙeekeâjCe pegle, iÙeejn Debie ØeceeCe~~
DeeÛeejebie, met$eke=âleebie, mLeeveebie, meceJeeÙeebie, JÙeeKÙeeØe%eefhle Debie, %eele=keâLeebie, GheemekeâeOÙeÙeveebie, Devleke=âodoMeebie,
DevegòejesheheeefokeâoMeebie, ØeMveJÙeekeâjCeebie Deewj efJeheekeâmet$eebie Ùes 11 Debie nQ~
Ûeewon hetJeeX kesâ veece-
GlheeohetJe& De«eeÙeCeer, leerpees JeerjpeJeeo~
DeefmleveeefmlehejJeeo hegefve, hebÛece %eeve ØeJeeo~~
Úªes keâce&ØeJeeo nw, melØeJeeo heefnÛeeve~
De°ce DeelceØeJeeo hegefve, veJeceeW ØelÙeeKÙeeve~~
efJeÅeevegJeeo hetjye oMece, hetJe& keâuÙeeCe cenble~
ØeeCeJeeo efkeâefjÙee yengue, ueeskeâefyebog nw Devle~~
GlheeohetJe&, De«eeÙeCeer hetJe&, JeerÙee&vegJeeohetJe&, DeefmleveeefmleØeJeeohetJe&, %eeveØeJeeohetJe&, keâce&ØeJeeohetJe&, melØeJeeohetJe&,
DeelceØeJeeohetJe&, ØelÙeeKÙeeveØeJeeohetJe&, efJeÅeevegJeeohetJe&, keâuÙeeCeØeJeeohetJe&, ØeeCeevegJeeohetJe&, ef›eâÙeeefJeMeeuehetJe& Deewj
ueeskeâefyebog hetJe& Ùes 14 hetJe& nQ~ Ùes yeejnJeW Âef°Jeeo veecekeâ Debie ceW JeefCe&le hetJe&iele kesâ 14 Yeso nQ~ FvnW ner 14 hetJe& kesâ
veece mes peevee peelee nw~
meeOeg hejces‰er keâe mJe™he
pees heeBÛeeW FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙeeW mes leLee DeejbYe Deewj heefj«en mes jefnle nesles nQ, %eeve, OÙeeve Deewj lehe ceW ueerve
jnles nQ Ssmes efoiecyej cegefve cees#eceeie& keâe meeOeve keâjves Jeeues nesves mes meeOeg hejces‰er keânueeles nQ~ Fvekesâ 28
cetueiegCe nesles nQ~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (81)
DeªeF&me cetueiegCeeW kesâ veece-
hebÛe cene›ele meefceefle heve, hebÛesefvõÙe keâe jesOe~
<ešd DeeJeMÙekeâ meeOeg iegCe, meele Mes<e DeJeyeesOe~~
5 cene›ele, 5 meefceefle, 5 FefvõÙeefJepeÙe, 6 DeeJeMÙekeâ Deewj 7 Mes<e iegCe, Ùes meeOeg kesâ 28 cetueiegCe nQ~
heeBÛe cene›ele-
efnbmee, Deve=le, lemkeâjer, DeyeÇÿe, heefj«en heehe~
ceve JeÛe leve leW lÙeeieJees, hebÛe cene›ele Leehe~~
efnbmee, Pet", Ûeesjer, kegâMeerue Deewj heefj«en Fve heeBÛeeW heeheeW keâe ceve-JeÛeve-keâeÙe mes meJe&Lee lÙeeie keâj osvee Ùes
heeBÛe cene›ele keânueeles nQ~
heeBÛe meefceefle-
F&Ùee& Yee<ee S<eCee, hegefve #esheCe Deeoeve~
Øeefle‰ehevee pegle ef›eâÙee, heeBÛeeW meefceefle efveOeeve~~
F&Ùee&meefceefle-Ûeej neLe Deeies peceerve osKekeâj Ûeuevee, Yee<ee meefceefle-efnle-efcele-efØeÙe JeÛeve yeesuevee,
S<eCeemeefceefle-efveoex<e Deenej uesvee, Deeoeve efve#esheCe meefceefle-efheÛÚer mes hegmlekeâ Deeefo keâes osKe-MeesOekeâj
G"evee, Oejvee, Øeefle‰ehevee meefceefle-peerJe jefnle Yetefce ceW ceueeefo efJemeefpe&le keâjvee, Ùes heeBÛe meefceefle nQ~
FefvõÙeefJepeÙe Deewj Mes<e cetueiegCe-
mehejme jmevee veeefmekeâe, veÙeve ßeesle keâe jesOe~
Mes<e meele ceppeve lepeve, MeÙeve Yetecf e keâe MeesOe~~
JeŒe lÙeeie keâÛeuegÛb e De®, ueIeg Yeespeve Fkeâ yeej~
oeBlegve cegKe ceW vee keâjW, "eÌ[s uesefnb Denej~~
mheMe&ve, jmevee, IeÇeCe, Ûe#eg Deewj keâCe&-Fve heeBÛeeW FefvõÙeeW keâes JeMe keâjvee Ùes hebÛesefvõÙeefJepeÙe veecekeâ heeBÛe
cetueiegCe nQ~
mveeve keâe lÙeeie, Yetefce hej MeÙeve, JeŒe lÙeeie, kesâMeeW keâe ueeWÛe, efove ceW Skeâ yeej ueIeg Yeespeve, oeleesve keâe lÙeeie
Deewj KeÌ[s neskeâj Deenej«enCe Ùes 7 Mes<e iegCe nQ~ heeBÛeeW hejces‰er kesâ meye efceuekeâj 46±8±36±25±28·143
cetueiegCe nes peeles nQ~
Ô hebÛehejces<"er keâe mebef#ehle ™he-
hebÛehejces<"er keâe meyemes Úesše ™he Ô nw~ Ô DeLe&eled Deesced ceW heebÛeesb hejces<"er kesâ heÇLece De#ej (De, De, Dee,
G Deewj ced) meefcceef}le nwb Deewj Fve heebÛeesb De#ejesb mes ner TB yevee nw~ Deesced ceW (De±De±Dee±G±ced) nesles nwb~ Fvemes
DeefYeheÇeÙe efvecve heÇkeâej nw-
Deefjnvle DeMejerjer (efmeæ) DeeÛeeÙe& GheeOÙeeÙe cegefve (meeOeg)
De ± De ± Dee ± G ± ced
(82) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
Ûelleeefj-oC[keâ-
Ûeòeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efmeæ cebieueb, meent cebieueb, kesâJeefue-heCCeòees Oeccees cebieueb~ Ûeòeeefj
ueesiegòecee-Deefjnble ueesiegòecee, efmeæ ueesiegòecee, meent ueesiegòecee, kesâJeefueheCCeòees Oeccees ueesiegòecee~
Ûeòeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efmeæ mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce,
kesâJeefueheCCeòees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~~
}eskeâ ceW Ûeej cebie} nQ-Deefjnvle Yeiekeeve cebie} nQ, efmeæ Yeiekeeve cebie} nQ~ meeOeg (DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe
Deewj meeOeg) cebie} nwb leLee kesâke}er Yeiekeeve Éeje keâne ieÙee Oece& cebie} nw~ cebie} keâe DeLe& nw pees ce} (ceesn, jeie,
És<e Deeefo) keâes ie}ekes Deewj meÛÛee megKe GlheVe keâjs~ Ghejesòeâ Ûeejesb cebie} mke™he nwb~ FveceW Yeefòeâ Yeeke nesves mes hejce
cebie} neslee nw~
}eskeâ ceW Ûeej Gllece nwb-Deefjnvle Yeiekeeve Gllece nwb, efmeæ Yeiekeeve Gllece nwb, meeOeg (DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe
Deewj cegefve) Gllece nwb leLee kesâke}er Yeiekeeve Éeje keâne ieÙee Oece& Gllece nw~ ueesiegllecee keâe DeLe& nw-}eskeâ ceW Gllece
(meke&ßes<")~ }eskeâ ceW Ghejesòeâ Ûeejebs Gllece DeLe&eled meke&ßes<" nwb~
Ûeej keâer MejCe ceW peelee ntB-Deefjnvleesb keâer MejCe ceW peelee ntB, efmeæesb keâer MejCe ceW peelee ntB, meeOegDeesb
(DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe ke meeOeg) keâer MejCe ceW peelee ntB Deewj kesâke}er Yeiekeeve Éeje keâns ieÙes Oece& keâer MejCe ceW peelee ntB~
efJeMes<e-MejCe keâe DeLe& nw meneje Deewj hekkeppeeefce keâe DeLe& nw heÇehle neslee ntB DeLe&eled peelee ntB~ hebÛe hejces<"er
Éeje yeleeÙes ieÙes ceeie& hej Ûe}keâj Deheveer Deelcee keâer MejCe }svee ner hebÛe hejces<"er keâer MejCe nw~
Ûelleeefj oC[keâ ceW Deefjnvle, efmeæ, meeOeg Deewj kesâke}er Yeiekeeve Éeje keâns ieÙes Oece& keâes ner cebie} mke™he keâne
ieÙee nw~ Ùes Ûeejesb ner }eskeâ ceW meke&ßes<" yeleeÙes ieÙes nwb Deewj Fve Ûeejesb keâes ner peerkeesb keâe meneje (MejCe) keâne ieÙee nw~
Fve Ûeej kesâ Deefleefjòeâ }eskeâ ceW DevÙe keâesF& cebie}-Gllece-MejCe veneR nw~ Fme heÇkeâej Fme Ûelleeefj oC[keâ ceW hebÛe
hejcesef<"Ùeesb kesâ cenòke keâes oMe&eÙee ieÙee nw~
efkeâvleg FmeceW Deefjnvle, efmeæ Deewj meeOegDeesb keâe ner GuuesKe nw, DeeÛeeÙe& ke GheeOÙeeÙe keâe GuuesKe veneR nw~
Fmekesâ keâejCe efvecve nQ-
(1) meYeer DeeÛeeÙe& Deewj GheeOÙeeÙe ‘‘meeOeg’’ Meyo ceW hejes#e ™he mes meefcceef}le nQ~ DeeÛeeÙe& ke GheeOÙeeÙe
Deheves cet}iegCeesb kesâ De}ekee meeOegDeesb kesâ 28 cet}iegCeesb keâes Yeer OeejCe keâjles nQ DeleŠ kes ‘‘meeOeg’’ hejces<"er ceW meefcceef}le
nQ~ Gvnsb ÚesÌ[e veneR ieÙee nw Deefheleg ieewCe efkeâÙee ieÙee nw~
(2) cees#e heo heÇehle keâjves nsleg cee$e meeOeg nesvee DeekeMÙekeâ nw, DeeÛeeÙe& Ùee GheeOÙeeÙe nesvee DeekeMÙekeâ veneR nw~
(3) peye lekeâ DeeÛeeÙe& heo keâe heefjieÇn nw, Gvnsb kesâke}%eeve veneR nes mekeâlee nw~ DeeÛeeÙe& heo ÚesÌ[ves hej ner
kesâke}%eeve neslee nw~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (83)

(5)
Ceceeskeâej ceb$e keâe ceenelcÙe
(ßeer GceemJeeefce DeeÛeeÙe& efJejefÛele)
efnvoer heÅeevegJeeo SJeb DeLe&-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
efJeef<ue<Ùeved Ievekeâce&jeefMeceMeefve: mebmeejYetceerYe=le:~
mJeefve&Jee&CehegjØeJesMeieceves, efve:ØelÙeJeeÙe: meleeb~~
ceesnebOeeJešmebkeâšs efveheleleeb, nmleeJeuecyeesn&leeb~
heeÙeeVe: me ÛejeÛejmÙe peiele: mebpeerJeveb cev$eješd~~1~~
(1)
Ceceeskeâej Ùen ceb$ejepe, Ievekeâce& mecetn nšelee nw~
Ùen mebmeej ceneheJe&le, Yesove ceW Je»e keânelee nw~~
melheg®<eeW keâes mJeie& cees#e os, mebkeâš otj Yeieelee nw~
ceesn cenevOeketâhe ceW [tyes, keâes DeJeuecyeveoelee nw~~
oesne- peerJeveoelee ceb$e Ùen, keâjs peiele Gæej~
cesjer Yeer j#ee keâjes, Ceceeskeâej megKekeâej~~
DeLe&-Den&vle Deeefo hebÛehejcesef‰ÙeeW keâe JeeÛekeâ Ceceeskeâej ceb$ejepe %eeveeJejCe Deeefo keâce& mecetn keâes Deelcee mes
nševes Jeeuee nw DeleSJe mebmeej™heer heJe&le keâes leesÌ[ves kesâ efueS Je»e kesâ meceeve nw~ melheg®<eeWW keâes mJeie&-cees#e peeves ceW
meneÙekeâ nw, ceesn™heer DebOeketâhe ceW efiejs ngS ØeeefCeÙeeW keâes Gmemes yeenj efvekeâeueves kesâ efueS nmleeJeuecyeve (neLe kesâ
menejs) kesâ meceeve nw, Ûej ($eme) Deewj DeÛej (he=LJeer, Jevemheefle Deeefo mLeeJej) peiele keâes peerJeveoelee nw, Ssmee Ùen
Ceceeskeâej ceneceb$e nceejer j#ee keâjs~
Skeâ$e hebÛeieg®ceb$eheoe#ejeefCe, efJeÕe$eÙeb-hegvejvevleiegCeb hej$e~
Ùees OeejÙeself keâue legueevegieleb leLeeefhe, Jebos ceneieg®lejb hejcese‰f cev$eb~~2~~
(2)
Skeâ lejepet kesâ heueÌ[s hej, Ceceeskeâej heo ceb$e jKees~
ueeskeâ$eÙe kesâ iegCe Devevle, hegbpeeW keâes Yeer Fkeâ Deesj jKees~~
hejces‰er kesâ ceb$eeW keâe, efheâj Yeer heueÌ[e Yeejer nesiee~
ieewjJeMeeueer ceneceb$e keâes, veceve keâ™B efMeJemegKe osiee~~
oesne- Ceceeskeâej Ùen ceb$e nw, peie ceW ieg®lej ceb$e~
vecetB Fmes meJe&$e ceQ, heeGBâ meewKÙe mJeleb$e~~
(84) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
DeLe&-Ùeefo keâesF& JÙeefòeâ lejepet ceW Skeâ Deesj hebÛehejces‰er kesâ Ceceeskeâej ceb$e kesâ heo-De#ejeW keâes Deewj otmejer
Deesj Deveble iegCeelcekeâ leerve ueeskeâeW keâes jKekeâj leguevee keâjs, lees Yeer Jen Ceceeskeâej ceb$e keâes DeefOekeâ Jepeveoeve (Yeejer)
DevegYeJe keâjsiee, Gme ceneve ieewjJeMeeueer Ceceeskeâej ceb$e keâes ceQ vecemkeâej keâjlee ntB~
Ùes kesâÛeveeefhe meg<eceeÅejkeâe Deveblee, Glmeefhe&CeerØeYe=leÙe: ØeÙeÙegeJf e&Jeòee&:~
les<JehÙeÙeb hejlejb ØeefLeleb hegjeefhe, ueyOJewvecesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskeâe:~~3~~
(3)
Glmeefhe&efCe DeJemeefhe&Ceer kesâ, meg<eceeefokeâ keâeue Devevle jns~
Ceceeskeâej Ùen ceneceb$e ner, ngDee Øeefmeæ meoe GveceW~~
keâeue Deveeoer mes Devevle lekeâ, ceb$ejepe Ùen MeeÕele nw~
YeJe mes heej cegefòeâ nslet, Jebove keâj uetB YeJe meeLe&keâ nw~~
oesne- Dehejeefpele Ùen ceb$e nw, hebÛeheoeW mes Ùegòeâ~
Debpeve lemkeâj nes ieÙee, Fmekesâ yeue hej cegòeâ~~
DeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo keâeue kesâ pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevle Ùegie henues JÙeleerle nes Ûegkesâ
nQ, GveceW Yeer Ùen Ceceeskeâej ceb$e meyemes DeefOekeâ cenòJeMeeueer Øeefmeæ ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e
Øeehle keâjves kesâ efueS Gme Ceceeskeâej ceb$e keâes vecemkeâej keâjlee ntB~
Gefòe‰efVeheleÃeueVeefhe Oeje-heer"s ueg"ved Jee mcejsled-
pee«eÉe Øenmeved mJeheVeefhe Jeves efJeYÙeefVe<eeroVeefhe~
ieÛÚved Jelce&efve JesMceefve Øeefleheob, keâce& ØekegâJe&Veefhe
Ùe: hebÛeØeYegceb$eceskeâceefveMeb eEkeâ lemÙe vees JeebeÚ
f leced~~4~~
(4)
pees vej Fme Ceceeskeâej ceb$e keâes, meoe-meoe mcejCe keâjs~
G"les-efiejles-Ûeueles-he=LJeer, hej Yeer uegÌ{keâles ceve ceW Oejs~~
peieles-meesles-nbmeles DeLeJee, Jeve ceW Yeer peye [j ueielee~
ceb$ejepe keâes peheves mes nj, ceveJeebefÚle heâue nw efceuelee~~
oesne- cetueceb$e efpeveOece& keâe, heÌ{es keâjes efvele peehe~
osKees iJeeuee Yeer ngDee, mes" megoMe&vejepe~~
DeLe&-pees JÙeefòeâ G"les ngS, efiejles ngS, Ûeueles ngS, he=LJeer leue hej ueesšles-uegÌ{keâles ngS, peeieles ngS,
meesles ngS, nbmeles ngS, Jeve ceW [jles ngS, yew"les, ceeie& ceW Ûeueles, Iej ceWs jnles Je keâesF& keâeÙe& keâjles ngS heie-heie hej
meoe Ceceeskeâej ceb$e keâe mcejCe keâjlee nw, Gmekeâer meYeer FÛÚe hetCe& nesleer nQ~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (85)
meb«eecemeeiejkeâjervõYegpebieefmebn-ogJÙee&eOf eJeefvnefjhegyebOevemebYeJeeefve~
Ûeewj«enYeüceefveMeeÛejMeeefkeâveerveeb, veMÙeefvle hebÛehejcese‰f heowYe&Ùeeefve~~5~~
(5)
Ùegæ#es$e ceW Ùee mecegõ ceW, ce=lÙeg meeceves efoKeleer nes~
neLeer-mehe&-efmebn-ogJÙee&efOe, leve ceW Ùee Deiveer Yeer nes~~
Me$eg leLee yebOeve SJeb, Ûeewjeefo og° «en ogKe osles~
Meeefkeâefve [eefkeâefve Deeefokeâ YeÙe, hejcese‰f heeBÛe meye nj uesles~~
oesne- Fmeer ceb$e kesâ ßeJeCe mes, Õeeve ngDee Ùe#esvõ~
he"ve ßeJeCe Deewj veceve mes, efvepe ceve keâjes heefJe$e~~
DeLe&-Ceceeskeâej ceb$e peheves mes Ùegæ, mecegõ, iepejepe (neLeer) mehe&, efmebn, YeÙeevekeâ jesie, Deefive, Me$eg, yebOeve
(pesue Deeefo) kesâ leLee Ûeesj, og°«en, je#eme, ÛegÌ[wue Deeefo keâe YeÙe otj nes peelee nw~
Ùees ue#eb efpeveue#eyeæùoÙe:, megJÙeòeâJeCe&›eâceced~
ßeæeJeeefvJeefpelesevf õÙees YeJenjb, cev$eb pehesÛÚ^eJekeâ:~~
heg<hew: ÕeslemegieefvOeefYe: megefJeefOevee, ue#eØeceeCewjcegced~
Ùe: mebhetpeÙeles me efJeÕeceefnlemleerLee&efOeveeLees YeJesled~~6~~
(6)
pees ßeæeueg efpelesefvõÙe ßeeJekeâ ceve ceW ØeYeg megefcejve keâjkesâ~
Megæ Meyo GÛÛeejCehetJe&keâ Ceceeskeâej keâe pehe keâjles~~
Skeâ ue#e ceb$eeW keâes pehekeâj heg<he mehesâo ÛeÌ{eles nQ~
Ceceeskeâej hetpeve mes Jes leerLee&efOeveeLe yeve peeles nQ~~
oesne- Õesle megiebefOele heg<he ues, hetpetB ceb$e ceneve~
peielhetpÙe heo Øeehle keâj, yeve peeTB YeieJeeve~~
DeLe&-pees efpelesefvõÙe ßeæeueg ßeeJekeâ ùoÙe ceW efpevesvõ YeieJeeve keâe ue#Ùe jKekeâj mhe° Megæ GÛÛeejCe
meefnle Ceceeskeâej ceb$e keâes Skeâ ueeKe yeej pehelee nw leLee efJeefOehetJe&keâ Skeâ ueeKe megiebefOele mehesâo hetâueeW mes Ceceeskeâej ceb$e
keâes hetpelee nw DeLee&led Ceceeskeâej ceb$e Megæ mhe° heÌ{keâj megiebefOele mehesâo hetâue ÛeÌ{elee peelee nw, Jen peielhetpÙe leerLeËkeâj
heo Øeehle keâjlee nw~
Fvogeof J& eekeâjleÙee jefJeeEjog™he:, heeleeuecebyejefceuee megjueeskeâ SJe~
efkebâ peefuhelesve yengvee YegJeve$eÙesehf e, ÙeVeece leVe efJe<eceb Ûe meceb Ûe lemceeled~~7~~
(86) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
(7)
Ceceeskeâej kesâ ceb$e veece mes, Ûevõ metÙe& mece yeve mekeâlee~
MeefMe mece metjpe yeves leLee, heeleeue Yeer veYe mece yeve mekeâlee~~
Oejleer mJeie& meceeve megKeo yeve, FefÛÚle heâue os mekeâleer nw~
Deewj keânW keäÙee ? leerve ueeskeâ keâer, nj Jemlet efceue mekeâleer nw~~
oesne- megKeoeÙekeâ Fme ceb$e mes, efceueles meYeer heoeLe&~
ogKe Yeer megKe ceW yeoueles, ØeeCeer neWÙe ke=âleeLe&~~
DeLe&-Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes Ûevõcee metÙe& kesâ meceeve, metÙe& Ûevõcee keâer lejn, heeleeue DeekeâeMe kesâ
meceeve Deewj he=LJeer mJeie& kesâ meceeve nes peeleer nw~ yengle keäÙee keânW ? leerve ueeskeâ ceW Ssmeer keâesF& Yeer efJe<ece (ogKeoeÙekeâ-
Deefve°) Jemleg veneR nw pees Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes mece (megKeoeÙekeâ-F°) ve nes mekesâ DeLee&led meYeer Deefve°
JemlegSB Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes F°™he heefjJeefle&le nes mekeâleer nQ~
peicegefpe&veemleoheJeie&heob leowJe, efJeÕeb Jejekeâefceoce$e keâLeb efJeveemceeved~
lelmeJe&ueeskeâYegJeveesæjCeeÙe Oeerjw-ceË$eelcekebâ efvepeJehegefve&efnleb leo$e~~8~~
(8)
Oeerj Jeerj efpeveJej ves leye ner, MeerIeÇ cegefòeâ heo Øeehle efkeâÙee~
peye efvepe leve keâes ceb$e™he keâj, Deelce leòJe ceW jcee efueÙee~~
ef $ eYeg J eve kes â Gæej ns l eg pees , hejces ‰ er keâe OÙeeve keâjW ~
Jes ner peie ceW ›eâce-›eâce mes, hejces‰er yeve efJeßeece keâjW~~
oesne- hejces‰er heo Øeeefhle keâe, Ùener cetue DeeOeej~
Ceceeskeâej keâe OÙeeve ner, keâjlee YeJe mes heej~~
DeLe&-keâ<eeÙe efJepeslee Ùeesieer leye ner cegefòeâ heo Øeehle keâj mekesâ, peyeefkeâ Gve Oeerj-JeerjeW ves mecemle peiele keâe
Gæej keâjves kesâ efueS Dehevee Mejerj ceb$e™he keâj efueÙee~ Fmekesâ efyevee yesÛeeje mebmeej (mebmeejer peerJe mecetn) efkeâme lejn
keâuÙeeCe Øeehle keâjlee DeLee&led meeOeg Deeefo hejces‰er Ceceeskeâej ceb$e kesâ OÙeeve mes cegòeâ nesles nQ leLee Gvekeâe heeBÛe hejces‰er
™he nesvee Fme Ceceeskeâej ceb$e keâe cetue DeeOeej nw~
efnbmeeJeeveve=leefØeÙe: hejOeveb nòee& hejŒeerjle:~
efkebâÛeevÙes<Jeefhe ueeskeâieefnl& eceefle: heehes<eg iee{esÅele:~~
cev$esMeb meheefo mcejsÛÛe meleleb, ØeeCeelÙeÙes meJe&oe~
og:keâcee&efnleogie&efle#eleÛeÙe: mJeieea YeJesvceeveJe:~~9~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 3-pewveOece& (87)
(9)
pees vej eEnmee Pet" Je Ûeesjer, leLee hejŒeer ceW jle nw~
ueeskeâ efvebÅe neskeâj ceneve, heeheeW ceW jnlee lelhej nw~~
Jen Yeer GvnW lepe Ùeoer keâoeefÛeled, ceb$ejepe megefcejve keâj ues~
lees kegâkeâce& mes Deefpe&le ogie&efle, yebOe yeoue efoJeieefle Jej ues~~
oesne- Ceceeskeâej ceb$esMe Ùen, kegâieefle efveJeejkeâ peeve~
megieefle Øeoelee nw Fmes, Mele Mele keâjes ØeCeece~~
DeLe&-pees ceveg<Ùe efnbmee, DemelÙe Yee<eCe, Ûeesjer, hejŒeer mesJeve keâjves Jeeuee nes leLee ueeskeâefveefvole neskeâj DevÙe
ceneve heehe keâceeX ceW lelhej jnlee nes, Jen Yeer Ùeefo (heeheeW keâes ÚesÌ[keâj) efvejvlej-meoe Ceceeskeâej ceb$e keâe mcejCe
keâjlee jns, lees kegâkeâceeX mes Gheeefpe&le Deheveer vejkeâ Deeefo ogie&efle keâes yeoue keâj cejves hej osJeieefle Øeehle keâjlee nw~
DeÙeb Oece&: ßesÙeeVeÙeceefhe Ûe osJees efpeveheefle-
›e&leb Ûew<e ßeerceeVeÙeceefhe lehe: meJe&heâueob~
efkeâcevÙewJee&ipeeuewye&ngefYejefhe mebmeejpeueOeew,
vecemkeâejeòeeElkeâ Ùeefon MegYe™hees ve YeJeefle~~10~~
(10)
vecemkeâej Ùen ceb$e peiele ceW, meJe& efnlew<eer Oece& keâne~
Ùener ceb$e efpeve™he Je ›eleceÙe heâueoeÙekeâ efMeJeMece& keâne~~
DeefOekeâ keâLeve mes keäÙee celeueye nw, kesâJeue meej mecePe ueerpes~
Fmeer ceb$e keâer ceefncee mes nj DeMegYe keâeÙe& Yeer MegYe keâerpes~~
oesne- nw DeefÛevlÙe ceefnceeceÙeer, Ceceeskeâej Ùen ceb$e~
Fmekeâes peheles ner efceueW, Yeeweflekeâ meewKÙe DemebKÙe~~
DeLe&-Ùen hebÛevecemkeâej ceb$e ner keâuÙeeCekeâejer Oece& nw, Ùen ceb$e ner efpevesvõ YeieJeeve™he nw, Ùen ceb$e ner
mecemle MegYe heâueoeÙekeâ ›ele™he nw~ otmejer yengle meer yeeleW keâjves mes keäÙee ueeYe nw~ meb#eshe ceW ÙeeW mecePe ueerefpeS efkeâ
mebmeej ceW Ùen Ceceeskeâej ceb$e Ssmee cenlJeMeeueer nw, efpemekesâ ØeYeeJe mes Ssmeer keâesF& Ûeerpe veneR, pees MegYe™he ve nes mekesâ~
mJeheved pee«eefòe‰VeLe heefLe Ûeueved JesMceefve mKeueved~
Yeüceved efkeäueMÙeved ceeÅeved Jeveefieefj-mecegõs<JeJelejved~~
vecemkeâejeved hebÛe mce=efleKeefveefveKeeleeefveJe meoe~
ØeMemleew efJevÙemleeefVeJe Jenefle Ùe: mees$e megke=âefle:~~11~~
(88) DeOÙeeÙe 3-pewveOece& efpeve Oecee&ce=le
(11)
pees ceveg<Ùe meesles peieles, heLe ceW Ûeueles Ùen ceb$e heÌ{W~
Iej ceW Yeer mKeueve meceÙe, Fme ceb$ejepe keâes meoe heÌ{W~~
YeüceCe-efKeVe-Gvceòe DeJemLee, Jeve heJe&le Ùee meeiej nes~
ùoÙe hešue ceW Ceceeskeâej Ùen, ceb$e ner meoe Gpeeiej nes~~
oesne- helLej hej GlkeâerCe& mece, Oejes ùoÙe ceW ceb$e~
hegCÙeJeeve ceeveJe pevece, heekeâj yevees mJeleb$e~~
DeLe&-pees ceveg<Ùe meesles, peeieles, ceeie& ceW Ûeueles, Iej ceW ueÌ[KeÌ[eles, Ietceles, KesoefKeVe nesles, Gvceòe nesles, Jeve
heJe&le ceW Ûeueles, mecegõ ceW lewjles ngS DeLee&led ØelÙeskeâ oMee ceW hebÛe vecemkeâej ceb$e keâes Deheves ùoÙe hešue hej (mce=efle
ceW) hee<eeCe ØeMeefmle ceW GlkeâerCe& (Kegos ngS) De#ejeW kesâ meceeve OeejCe efkeâS jnlee nw, Jen hegCÙeJeeve nw~
og:Kes megKes YeÙemLeeves, heefLe ogiex jCesefhe Jee~
ßeerhebÛeieg®cev$emÙe, hee": keâeÙe&: heos heos~~12~~
DeLe&-ceveg<Ùe keâes ogKe ceW, megKe ceW, YeÙeYeerle mLeeve ceW, ceeie& ceW, Jeve ceW, Ùegæ ceW, heie-heie hej hebÛe
vecemkeâej ceb$e keâe hee" keâjvee ÛeeefnS~
(12)
oesne- ogKe-megKe YeÙeØeo ceeie& Ùee, Jeve nes ÙegæmLeeve~
hebÛevecemke=âefle ceb$e keâes, heÌ{es uenes megKeKeeve~~
Ceceeskeâej ceenelcÙe Ùen, GceemJeeefce ke=âle mlees$e~
Gmekeâe ner DevegJeeo Ùen, heÌ{es uenes megKeœeesle~~1~~
%eeveceleer ieefCeveerØecegKe, ceele peieleefJeKÙeele~
Gvekeâer efMe<Ùee Ûevovee-celeer DeeefÙe&keâe ceele~~2~~
efkeâÙee heÅe DevegJeeo Ùen, ieg® Dee%ee efmej Oeej~
Yeeweflekeâ Deeeflcekeâ megKe efceues, heÌ{es ceb$e efnlekeâej~~3~~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (89)

DeOÙeeÙe-4
metlekeâ-heelekeâ
(1)
metlekeâ-heelekeâ keâe efveCe&Ùe Deeiece keâer mee#eer mes
Deehekesâ mece#e Deeieceevegmeej DelÙevle ØeeÛeerve efJe<eÙe Øemlegle nw efpemes Deepe kegâÚ DeOÙeelceJeeoer Deelcee mes
mecyeefvOele efJe<eÙe ve ceevekeâj ueeshe keâjves ceW ueies ngS nQ, Jen nw—metlekeâ Deewj heelekeâ~
mevleeve keâe pevce nesves kesâ heMÛeeled pees Iej JeeueeW keâes SJeb kegâšgefcyeÙeeW keâes kegâÚ keâeueeJeefOe kesâ efueS osJehetpee,
Deenejoeve Deeefo keâeÙe& Jee|pele efkeâS peeles nQ Gmeer keâe veece metlekeâ nw~ Fmes jepemLeeve ceW ‘‘meeJeÌ[’’ keânles nQ~
ceneje<š^ ceW ‘‘Je=efæ’’ keânles nQ leLee Gòej ØeosMe, ceOÙeØeosMe, nefjÙeeCee Deeefo ceW ‘‘metlekeâ’’ veece mes ner peevee peelee nw~
efkeâmeer kesâ cejCe kesâ yeeo heefjJeej JeeueeW keâes pees DeMeewÛe neslee nw Gmes ‘‘heelekeâ’’ meb%ee nw~ Ùen metlekeâ-heelekeâ
Dee<e&«evLeeW mes ceevÙe nw~ JÙeJenej ceW pevce-cejCe oesveeW kesâ DeMeewÛe keâes ‘‘metlekeâ’’ Meyo mes peevee peelee nw~
metlekeâ-heelekeâ heeueves keâer efJeefOe—
Deheves peeleerÙe yevOegDeeW ceW ØelÙeemeVe Deewj DeØelÙeemeVe Ssmes oes Yeso nesles nQ~ Ûeej heerÌ{er lekeâ kesâ yebOegJeie& ØelÙeemeVe
Ùee meceerhemLe keânueeles nQ, Fmekesâ Deeies DeØelÙeemeVe keânueeles nQ~
pevce keâe metlekeâ Ûeej heerÌ{er JeeueeW lekeâ kesâ efueS 10 efove keâe nw~ heeBÛeJeer heerÌ{er JeeueeW keâes Ún efove keâe, Ú"er
heerÌ{er JeeueeW keâes Ûeej efove keâe Deewj meeleJeeR heerÌ{er JeeueeW keâes leerve efove keâe nw~ Fmemes Deeies Jeeueer heerÌ{er JeeueeW kesâ efueS
metlekeâ veneR nw~ Fmeer Øekeâej cejCe keâe metlekeâ Yeer Ûeej heerÌ{er JeeueeW kesâ efueS ome efove keâe leLee heeBÛeJeer heerÌ{er Deeefo kesâ
efueS pevce kesâ meceeve Iešlee ngDee ceevee ieÙee nw~
metlekeâ-heelekeâ keâe hejmhej ceW DevleYee&Je Yeer nes peelee nw~
pevce kesâ metlekeâ kesâ yeerÛe ceW Ùeefo cejCe keâe heelekeâ Dee peeJes lees Jen pevce kesâ metlekeâ kesâ meeLe meceehle nes peelee
nw, Ssmes ner cejCe kesâ heelekeâ kesâ ceOÙe Ùeefo pevce keâe metlekeâ Dee peeJes lees Jen heelekeâ kesâ meeLe ner meceehle keâj efoÙee
peelee nw~ FmeceW Ùen efJeMes<e OÙeeve osves ÙeesiÙe nw efkeâ pevce keâe metlekeâ Ùeefo heeBÛe, Ún efove keâe nes Ûegkeâe nw hegveŠ
heefjJeej ceW efkeâmeer keâe pevce nes peeÙe lees Jen metlekeâ henues Jeeues metlekeâ kesâ meeLe ner meceehle nes peelee nw~ Ùeefo henues
metlekeâ kesâ Deefvlece efove efkeâmeer keâe pevce Deeefo nesJes lees oes efove metlekeâ Deewj ceeve uesvee ÛeeefnS, Ùeefo henuee metlekeâ
meceehle nesves kesâ otmejs efove yeeo metlekeâ ueies lees leerve efove keâe metlekeâ Deewj ceevevee ÛeeefnS~
(90) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le
keäÙee hejosMe ceW jnves Jeeues kegâšgefcyeÙeeW keâes metlekeâ ueielee nw ?
osMe kesâ efkeâmeer Yeeie ceW DeLeJee efJeosMe ceW Yeer jnves Jeeues ueesieeW keâes GheÙeg&òeâ Øekeâej mes ner Deheves heefjJeej ceW efkeâmeer
keâe pevce DeLeJee cejCe keâe meceeÛeej %eele nesles ner Mes<e efoveeW keâe metlekeâ DeJeMÙe heeuevee ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ Ketve kesâ
mecyevOe metlekeâ—heelekeâ efJeefOe ie=nlÙeeie keâjves mes hetJe& heeueve keâjvee DeeJeMÙekeâ neslee nw DevÙeLee efpevesvõe%ee keâe ueeshe
nesves mes Deheves mebmeej keâer Je=efæ nesleer nw~ mebefnleeMeem$eeW ceW ÙeneB lekeâ JeCe&ve DeeÙee nw efkeâ hetjs osMe ceW jnves JeeueeW keâes
Ùeefo heefjJeej ceW 10 efove keâe metlekeâ meceehle nesves kesâ heMÛeeled Gme metlekeâ keâe meceeÛeej Øeehle neslee nw lees GvnW leerve efove keâe
DeMeewÛe ceevevee ÛeeefnS~ Deiej Skeâ Je<e& yeeo cejCe meceeÛeej %eele nes lees mveevecee$e kesâ Éeje Megeæ f ceeveveer ÛeeefnS~
metlekeâ heelekeâ Me$egleeJeMe Yeer meceehle veneR efkeâS pee mekeâles nQ~
Ùeefo Deheves kegâšgcyeer heefjJeejeW ceW efkeâmeer keâejCeJeMe heejmheefjkeâ Jewj nes ieÙee nw lees Yeer GvnW Skeâ-otmejs keâe
metlekeâ-heelekeâ DeJeMÙe heeueve keâjvee ÛeeefnS~ Ssmee veneR keâjves mes Jes ØeeÙeefMÛeòe kesâ Yeeieer nesles nQ~
neB, Flevee DeJeMÙe Fme ØekeâjCe ceW efJeMes<e %eeleJÙe nw efkeâ heefjJeej kesâ efkeâmeer meomÙe ves Ùeefo keâesF& Oece&efJe®æ,
peeefle efJe®æ Ùee kegâue hejcheje kesâ efJe®æ ceneved Deveweflekeâ keâeÙe& efkeâÙee nw Deewj ceelee-efhelee Deeefo heefjJeejerpeveeW kesâ
Éeje Ùeefo Gmekeâe heefjJeej mes yeefn<keâej Ieesef<ele keâj efoÙee ieÙee nw lees Gmekeâe metlekeâ-heelekeâ kegâšgcyeerpeveeW keâes veneR
ceevevee ÛeeefnS efkeâvleg Deepekeâue Ùen JÙeJemLee Deheveer kegâue hejchejevegmeej heeueve keâjvee Deefle DeeJeMÙekeâ nw~
DeelceIeele keâjves JeeueeW kesâ heefjJeej keâe heelekeâ kewâmes meceehle nes ?
Ùeefo heefjJeej kesâ efkeâmeer meomÙe ves efkeâvneR efveefceòeeW mes efJe<e Keekeâj, veoer—leeueeye ceW ketâokeâj, peuekeâj, heâeBmeer
keâe heâvoe Deeefo ueieekeâj DeelcenlÙee keâj ueer nes pees Gvekesâ heefjJeejerpeveeW keâes 10 efove kesâ heelekeâ kesâ meeLe ner Ún
ceen keâe heelekeâ ceevevee heÌ[lee nw~ Fmekesâ efJe®æ Ùeefo DeelceIeele keâjves Jeeues kesâ kegâšgcyeerpeve Ssmee ve ceevekeâj ome-
yeejn efove kesâ yeeo oeve-hetpee Deeefo ef›eâÙeeSB hetJe&Jeled keâjvee ØeejcYe keâj osles nQ lees Jes ØeeÙeefMÛeòe kesâ Yeer Yeeieer nesles nQ
leLee efpevecebefojeW ceW GvneWves heelekeâ kesâ ceOÙe DeefYe<eskeâ-hetpeve efkeâÙee nw Gve ØeefleceeDeeW keâer meceepe Éeje efkeâmeer ÙeesiÙe
efJeÉeve kesâ efveoxMeve ceW Megefæ keâer peeveer ÛeeefnS~
Fme efJe<eÙe ceW ßeer iegCeYeõeÛeeÙe& keâe efvecve keâLeve DevegkeâjCeerÙe nw—
Deelceeveb IeeleÙesÅemleg, efJe<eMem$eeefivevee Ùeefo~
.......Je<ee&oOt JeË YeJesòemÙe ØeeÙeefMÛeòeb efJeOeeveleŠ~~
DeLee&led pees efJe<e, Mem$e, Deefive Deeefo kesâ Éeje DeelceIeele keâj mJesÛÚe mes cejCe keâes Øeehle neslee nw Jen meerOee
vejkeâ keâes peelee nw~ Ssmes ceveg<Ùe keâes osMe Deewj keâeue kesâ YeÙe mes oen mebmkeâej veneR keâj mekeâles neW lees jepee Deeefo keâer
Dee%ee ueskeâj Gvekeâer oen ef›eâÙee keâjvee ÛeeefnS~ Skeâ Je<e& yeeo Meebefle efJeefOe keâjkesâ Gmekeâe efJeefOehetJe&keâ GheJeeme Deeefo
ØeeÙeefMÛeòe «enCe keâjW~
ØeeÙeef§eòe kesâ ØekeâjCe ceW Jele&ceeve ceW Ùen Yeer osKee pee jne nw efkeâ DeelcenlÙee keâjves Jeeues kesâ kegâšgcyeerpeve ome
efove kesâ he§eeled ØeeÙeef§ele «ebLeeW kesâ efkeâmeer peevekeâej Jeefj<" oeref#ele meeOeg Ùee meeOJeer kesâ heeme peekeâj lelmecyevOeer
ØeeÙeef§eòe «eÇnCe keâj uesles nQ lees Ún ceen keâe metlekeâ ØeeÙeef§ele Éeje henues Yeer meceehle nes peelee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (91)
‘‘hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâF& yeej yeleeÙee keâjleer nQ efkeâ ieg®DeeW kesâ cegKe mes ceQves keâF& yeej megvee
nw Dele: GvneWves Yeer Deveskeâ ßeeJekeâ—ßeeefJekeâeDeeW keâes ØeeÙeef§ele Øeoeve efkeâÙee nw~’’ Ssmee ceQves osKee nw~
ÙeneB leelheÙe& Ùen nw efkeâ keâce&Yetefce kesâ ceveg<ÙeeW keâes DevÙe Deveskeâ meebmeeefjkeâ ef›eâÙeeDeeW kesâ meeLe—meeLe metlekeâ—
heelekeâ ef›eâÙee keâes Deeiece ceW keâefLele efpevesvõe%ee ceevekeâj heeueve keâjvee ÛeeefnS~
metlekeâ efkeâvnW veneR ueielee nw ?
efoiecyej cegefve Deeefo leheefmJeÙeeW keâes pevce Deewj cejCe keâe metlekeâ veneR ueielee nw Deewj leheefmJeÙeeW keâe cejCe nesves
hej Gvekesâ heefjJeej JeeueeW keâes Yeer metlekeâ veneR ueielee nw~ jepee kesâ Iej ceW heg$e pevce nesves hej Gvekeâer mveeve cee$e mes Megefæ
nes peeleer nw, jepeeDeeW keâes metlekeâ veneR ueielee nw~
ieYe& mes ueskeâj cejCe heÙe&vle ceveg<ÙeeW ceW meesuen mebmkeâej keâjves keâer Meem$eesòeâ hejcheje nw~ ‘‘<ees[Me mebmkeâej’’
veecekeâ hegmlekeâ ceW Yeer Fme mecyevOe ceW GheÙeg&òeâ ØeceeCe ner efceuelee nw~
ef$eueeskeâmeej pewmes ceneve «ebLe ceW Yeer efueKee nw—
ogyYeeJeDemegFmetoieheghheâJeF& peeFmebkeâjeoerefnb~
keâÙeoeCee efJe kegâJeòes peerJee kegâCejsmeg peeÙebles~~924~~
ogYee&Je, DeMegefÛe, metlekeâ, heg<heJeleer m$eer, peeeflemebkeâj Deeefo mes meefnle heg®<e Ùee m$eer Ùeefo oeve osles nQ—
Deenejoeve osles nQ Deewj mener ßeeJekeâ Yeer Ùeefo kegâhee$e ceW oeve osles nQ lees Jes kegâYeesieYetefce ceW GlheVe nesles nQ~
Fme ØekeâjCe mes pewmes oeve keâe metlekeâ JeeueeW kesâ efueS efve<esOe nw Jewmes ner osJehetpee keâe Yeer efve<esOe mecePevee ÛeeefnS~
ßeer iegCeYeõmJeeceer ves Yeer efueKee nw—
DeefleogefYe&#eMem$eeefive peueheeleeefovee ce=leew~
ØeeÙeefMÛeòeb leg heg$eeosmleoeveerefceoefce<Ùeles~~118~~
heerÌ[e, ogefYe&#e, Mem$e, Deefive, peue ceW [tyevee Deeefo mes cejves hej Gvekesâ heg$e Deeefo keâes ØeeÙeef§ele ceevee ieÙee nw~
Dele: metlekeâ—heelekeâ keâer mechetCe& hejcheje keâes ßeæehetJe&keâ heeueve keâjkesâ ßeeJekeâeW keâes Dehevee ieen&mLÙe peerJeve
efveoex<e SJeb cees#eceeieea yeveevee ÛeeefnS~
metlekeâ Ùee heelekeâ kesâ efoveeW ceW ievOeesokeâ Yeer ve lees Útvee ÛeeefnS Deewj ve otmejs mes ueskeâj ievOeesokeâ ueieevee ÛeeefnS~

cegòeâkeâ
meÛe lees Fme veejer keâer Meefòeâ vej ves henÛeeve ve heeF& nw~
cebefoj ceW ceerje nw lees Jen jCe ceW Yeer ue#ceeryeeF& nw~~
nw %eeve#es$e ceW %eeveceleer veejer keâer keâuee efvejeueer nw~
meÛe hetÚes veejer kesâ keâejCe Ùen Oejleer ieewjJeMeeueer nw~~
(92) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le

(2)
metlekeâ-heelekeâ keäÙee nw ?
yeeuekeâ keâe pevce nesves hej pees IejJeeueeW keâes Deewj kegâšgefcyeÙeeW keâes kegâÚ keâeueeJeefOe kesâ efueS osJehetpee, Deenejoeve
Deeefo keâe keâeÙe& Jeefpe&le efkeâÙee peelee nw, Gmeer keâe veece metlekeâ nw SJeb efkeâmeer kesâ cejCe kesâ yeeo pees DeMeewÛe neslee nw, Gmes
heelekeâ meb%ee nw~ Ùen metlekeâ-heelekeâ Dee<e&«ebLeeW mes ceevÙe nw~ JÙeJenej ceW pevce-cejCe oesveeW kesâ DeMeewÛe keâes metlekeâ Meyo
mes peevee peelee nw~
peeleerÙe yevOegDeeW ceW ØelÙeemeVe Deewj DeØelÙeemeVe Ssmes oes Yeso nesles nQ~ Ûeej heerÌ{er lekeâ kesâ yebOegJeie& ØelÙeemeVe Ùee
meceerhemLe keânueeles nQ, Fmekesâ Deeies DeØelÙeemeVe keânueeles nQ~
pevce keâe metlekeâ Ûeej heerÌ{er JeeueeW lekeâ kesâ efueS 10 efove keâe nw~ heeBÛeJeer heerÌ{er JeeueeW keâes 6 efove keâe, Ú"er heerÌ{er
JeeueeW keâes 4 efove keâe Deewj meeleJeeR heerÌ{er JeeueeW keâes 3 efove keâe nw~ Fmemes Deeies Jeeueer heerÌ{er JeeueeW kesâ efueS metlekeâ veneR
nw, Ssmes ner cejCe keâe metlekeâ Yeer Ûeej heerÌ{er JeeueeW lekeâ kesâ efueS 10 efove keâe, (keâneR-keâneR 12 efove keâe metlekeâ ceeveves
keâer hejcheje nw) heeBÛeJeer heerÌ{er kesâ efueS 6 efove keâe Deeefo nw~
pevce keâe metlekeâ Ûeue jne nw, Fmeer yeerÛe heefjJeej ceW cejCe keâe metlekeâ Dee peeves hej Jen pevce kesâ metlekeâ kesâ meeLe
meceehle nes peelee nw, Ssmes ner cejCe kesâ metlekeâ ceW pevce keâe metlekeâ Dee peeves hej Gmeer henues Jeeues cejCe kesâ metlekeâ kesâ
meeLe meceehle nes peelee nw, Ssmes ner pevce keâe metlekeâ Ùeefo 5-6 efove keâe nes Ûegkeâe nw hegve: heefjJeej ceW efkeâmeer keâe pevce
nes peeÙes, lees Jen metlekeâ henues kesâ meeLe ner efvekeâue peelee nw~ Ùeefo henues metlekeâ kesâ Debeflece efove hegve: efkeâmeer keâe pevce
Deeefo nesJes, lees oes efove metlekeâ Deewj ceevevee ÛeeefnS~ Ùeefo otmejs efove nesJes lees leerve efove keâe Deewj ceevevee ÛeeefnS~ cejCe
metlekeâ kesâ yeerÛe ceW Ùeefo efkeâmeer keâe cejCe nes peeJes lees Jen henues metlekeâ kesâ meeLe meceehle veneR nesiee~Ùeefo efkeâmeer ves
DeelcenlÙeehetJe&keâ cejCe keâj efueÙee nw lees Gmekesâ heefjJeejpeveeW keâes 6 ceen keâe metlekeâ ceevee ieÙee nw, keâoeefÛeled efkeâvneR
efJeMes<e peevekeâej DeeÛeeÙe& Ùee ieefCeveer ceeleepeer kesâ heeme peekeâj Gvekesâ Éeje Øeoòe ØeeÙeef§eòeeefo «enCe keâjves hej 6 cenerves
kesâ ceOÙe ceW Yeer Megefæ ceeveer ieF& nw~
meeOeg-meeefOJeÙeeW keâes pevce Deewj cejCe keâe metlekeâ veneR ueielee nw Deewj meeOegDeeW keâe cejCe nesves hej Gvekesâ heefjJeej
JeeueeW keâes Yeer metlekeâ veneR ueielee nw~ jepee kesâ Iej ceW heg$e pevce nesves hej Gvekeâer Megefæ mveevecee$e mes nes peeleer nw~
jepeeDeeW keâes metlekeâ veneR ueielee nw~
ceb$eer, mesveeheefle, jepee, oeme Deewj ogefYe&#e Deeefo Deeheefòe mes heerefÌ[le ueesie Fvekesâ cejves hej Yeer metlekeâ veneR ueielee
nw~ Ùegæ ceW cejves hej Yeer metlekeâ veneR ueielee nw~
ieYe&Jeleer keâe leerve cenerves kesâ Deboj ner Ùeefo ieYe&œeeJe nes peeJes lees Gmes ner leerve efove keâe DeMeewÛe nw~ leerve cenerves
mes ueskeâj Ún cenerves lekeâ keâe Ùeefo ieYe&heele nes peelee nw lees efpeleves cenerves keâe nes, Gleves efove keâe DeMeewÛe nw~ Ún
cenerves kesâ yeeo Deewj Dee" cenerves lekeâ ceW Ùeefo ieYe&heele neskeâj ve° nes peelee nw lees ceelee keâes hetjs 10 efove keâe DeMeewÛe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (93)
nw, efhelee keâes mveevecee$e mes Megefæ nw~
veeefYeÚsove mes henues Ùeefo yeeuekeâ cej peeÙes lees ceelee keâes hetCe& 10 efove keâe DeMeewÛe nw, efhelee Je yebOegDeeW keâes leerve
efove keâe nw~ 10 efove kesâ henues Ùeefo cej peeJes lees efhelee Je meyekeâes 10 efove keâe nw~ ome efove hetCe& nesves hej Debeflece efove
Ùeefo yeeuekeâ cej peeÙes lees oes efove keâe DeMeewÛe Deewj heeuevee ÛeeefnS~ otmejs efove Øeele: cejCe nesves hej leerve efove DeMeewÛe
Deewj heeuevee ÛeeefnS~ 10 efove yeeo cejCe nesves hej ceelee-efhelee Je menesojeW keâes ome efove keâe DeMeewÛe nw~ Flej yeebOeJeeW
keâes mveevecee$e mes Megefæ nw~ oeble Deeves kesâ yeeo cejCe nesves hej efhelee, Yeüelee keâes ome efove keâe leLee Mes<e peveeW keâes
mveevecee$e mes Megefæ nw~ Ûeewue keâce& kesâ yeeo yeeuekeâ kesâ cejves hej efhelee-Yeüelee keâes 10 efove keâe, Ûeej heerÌ{er JeeueeW lekeâ
5 efove keâe, Deeies keâer heerÌ{er JeeueeW keâes Skeâ efove keâe nw~ GheveÙeve kesâ yeeo cejCe nesves hej Ûeej heerÌ{er JeeueeW lekeâ 10
efove keâe DeMeewÛe nw~
heg$eer keâe cejCe Ùeefo Ûeewuekeâce& (cegC[ve) mes henues nes peeJes lees yebOegDeeW keâes mveevecee$e mes Megefæ nw~ ›elemebmkeâej
mes henues cejCe nesves hej Skeâ efove keâe DeMeewÛe nw~ efJeJeeefnle heg$eer keâe heefleie=n ceW cejCe nesves hej ceelee-efhelee keâes oes
efove keâe DeMeewÛe nw~ Mes<e peeefle yeebOeJeeW keâes mveevecee$e mes Megefæ nw~ heeflehe#e JeeueeW keâes hetCe& 10 efove keâe metlekeâ nw~
Ùeefo Jen Œeer efhelee kesâ Iej ceW cejCe heeJes Ùee Øemetle nes lees ceelee-efhelee keâes leerve efove keâe DeMeewÛe nw Deewj Gme he#e JeeueeW
keâes Skeâ efove keâe DeMeewÛe nw~
otj osMe kesâ Deheves heefjJeej kesâ efkeâmeer JÙeefòeâ kesâ cejCe keâe meceeÛeej efceueves hej DeJeefMe° efove keâe metlekeâ heeuevee
ÛeeefnS~ pevceeefo neskeâj 10 efove yeeo meceeÛeej efceueves hej leerve efove keâe DeMeewÛe ceevevee ÛeeefnS~ Deiej Skeâ Je<e& yeeo
cejCe meceeÛeej %eele nes lees mveevecee$e keâjvee ÛeeefnS~ Fme Øekeâej Ùen mebef#ehle metlekeâ-heelekeâ efJeefOe keâner ieF& nw~

N:M

meele efJeYeefòeâÙeeW ceW YeieJeeve DeeefoveeLe keâer mlegefle

-Meeot&ueefJe›eâeref[le Úbo-
DeeoerMees YeieJeeveÙeb efpeveJejeoerMeb cegoe veewcÙenb,
DeeoerMesve Ûe ueYÙeles mce megKe-ceeoerMeeÙe kegâJex vece:~
DeeoerMeeVehej: ØeYeg: YegefJe leLeeÓoerMemÙe Oeceex oÙee,
DeeoerMes ùoÙees ceceeefhe veefcele: ßÙeeoerMe! ceeb j#eleg~~
-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
(94) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le

(3)
jpemJeuee Œeer keâe DeMeewÛe
cenerves-cenerves ceW efŒeÙeeW kesâ pees jpe:œeeJe neslee nw, Gme meceÙe Jees efŒeÙeeB jpemJeuee keânueeleer nQ ~ Gve efoveeW ceW
GvnW efkeâmeer Yeer Jemleg keâe mheMe& veneR keâjvee ÛeeefnS~ osJe-MeeŒe Deewj ieg® keâe oMe&ve Yeer veneR keâjvee ÛeeefnS~ DeOe&jeef$e
kesâ Devevlej jpemJeuee nesves hej Øeele:keâeue mes DeMeewÛe efievevee ÛeeefnS~ Fme lejn jpemJeuee Œeer leerve efove lekeâ mveeve,
Deuebkeâej Deeefo ve keâjs, yeÇÿeÛeÙe& keâe heeueve keâjs~ ÛelegLe& efoJeme mveeve keâj Megæ neskeâj Iej kesâ keâece-keâepe keâj
mekeâleer nw, osJehetpee, ieg®heeefmle Deeefo keâeÙeeX keâes heeBÛeJeW efove keâj mekeâleer nw~
Skeâ yeej jpemJeuee nesves kesâ yeeo yeejn efove kesâ Deboj ner Ùeefo jpeesoMe&ve nes peeÙes lees Gmekeâer mveeve mes Megeqæ nes
peeleer nw~ Ùeefo De"ejn efove kesâ henues jpe:œeeJe nes peelee nw, lees Yeer mveevecee$e mes Megeqæ nes peeleer nw~ Ùeefo De"ejnJeW
efove neslee nw lees oes efove keâe DeMeewÛe ceevevee ÛeeefnS~ De"ejn efove kesâ yeeo nesves hej leerve efove lekeâ DeMegefæ ceeveer ieF&
nw~ jpemJeuee efŒeÙeeB Ùeefo Deeheme ceW Skeâ-otmejs keâes mheMe& keâj uesleer nQ lees GvnW ÛelegLe& efoJeme Megæ neskeâj iegJee&veer kesâ
heeme ØeeÙeef§ele uesves keâe efJeOeeve nw~
pees efŒeÙeeB jpemJeuee kesâ efoveeW ceW DeMeewÛe keâe heeueve veneR keâjleer nQ, meYeer keâes Útleer jnleer nQ Ùee Yeespeve yeveekeâj
meYeer keâes efKeuee osleer nQ, Jes Fme ueeskeâ ceW mJeemLÙe neefve kesâ meeLe-meeLe Oeeefce&keâ hejcheje keâer neefve keâjleer nQ leLee heehe
keâe mebÛeÙe keâjkesâ Deieues YeJe keâer Yeer neefve keâj uesleer nQ Dele: ceefnueeDeeW keâes Fve leerve efoveeW ceW efJeJeskeâhetJe&keâ DeMeewÛe
keâe heeueve keâjvee ÛeeefnS~
jpemJeuee m$eer kesâ keâle&JÙe-
Deele&Jeb meeweflekebâ ÛewJe, ceelÙe&Jeb lelmegmebiececed~
DeMeewÛeb keâefLeleb osJew:, efÉpeeveeb meg›eleelceveeced~~
DeLe&—efpevesvõ YeieJeeve ves ›ele heeueves Jeeues ef$eJeCeeX keâes Ûeej Øekeâej keâe metlekeâ yeleueeÙee nw~ henuee
Deele&Je—$e+legOece&—ceeefmekeâOece& mes nesves Jeeuee, otmeje meeweflekeâ—Øemetefle mes nesves Jeeuee, leermeje ceelÙe&Je—ce=lÙeg
mes nesves Jeeuee Deewj ÛeewLee Fve leerveeW kesâ mebmeie& mes nesves Jeeuee~
efove$eÙe-ceMeewÛeb mÙeeled mee ÛelegLexÓefÖ MegæÙeefle~
helÙeew efn kesâJeueb mee Ûe, oeve-hetpeemeg hebÛeces~~
DeLe&-jpemJeuee Œeer keâes leerve efove lekeâ DeMeewÛe ceevevee ÛeeefnS~ Jen Œeer ÛeewLes efove heefle Deeefo heefjJeejpeveeW
keâe Yeespeve Deeefo yeveeves kesâ efueS Megæ ceeveer peeleer nw leLee oeve-hetpeveeefo Oece&keâeÙeeX ceW (Ùeefo hetCe& Megæ nes lees) heeBÛeJeW
efove Megæ ceeveer peeleer nw~
GheÙeg&heefj mebpeelee, YetÙees YetÙees jpemJeuee~
oeve-hetpee-ef›eâÙeeoew Ûe, veeefOekeâejesÓefmle meJe&Lee~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (95)
DeLe&-Ùeefo keâesF& Œeer yeej-yeej jpemJeuee nesleer nes, mveeve keâjves kesâ yeeo efheâj jpemJeuee nes peeleer nes lees Gmes
hee$eoeve SJeb efpevehetpee Deeefo efkeâmeer Yeer Øekeâej kesâ Oece&-keâce& veneR keâjves ÛeeefnS~ Oeeefce&keâ ef›eâÙeeSB keâjves keâe Gmes
DeefOekeâej veneR neslee nw~
jesieeefo-keâejCeeppeelee, YetÙees YetÙees jpemJeuee~
lemÙee DehÙeefOekeâejes ve, oeve-hetpeeefo-keâce&eCf e~~
DeLe&-keâesF& m$eer Yeues jesie Deeefo kesâ keâejCe Yeer yeej-yeej jpemJeuee nesleer nes lees Yeer Gmes oeve-hetpee Deeefo
keâesF& Yeer Oeeefce&keâ keâeÙe& keâjves keâe DeefOekeâej veneR nw~
jpemJeuee efn Ûewkeâevles, efle‰svceewvesve mee leoe~
yeÇÿeÛeÙe&-meceeÙegòeâe, peve-mheMe&efJeJeefpe&lee~
DeLe&-jpemJeuee Œeer keâes efkeâmeer Skeâevle mLeeve ceW ceewve OeejCe keâj yew"vee ÛeeefnS~ yeÇÿeÛeÙe& keâe hetCe& heeueve
keâjvee ÛeeefnS Deewj DevÙe efkeâmeer keâe Yeer mheMe& veneR keâjvee ÛeeefnS~
ie=nkeâeÙeË ve mee kegâÙee&od, ieeveb ve=lÙeb Ûe Jeeoveced~
meerJeveb jvOeveb nemÙeb, hes<eCeb peueieeueveced~~
efJeoOeeefle ve <ešdkeâce&, OÙeeÙevleer ßeerefpeveb ùefo~
ieg®osJepevew: meeOeË, kegâÙee&VewJe Ûe Yee<eCeced~~
DeLe&-Gme jpemJeuee Œeer keâes ie=nkeâeÙe& veneR keâjvee ÛeeefnS~ ieevee, veeÛevee, JeeÅe yepeevee, JeŒe Deeefo meervee,
ÛeeÙe, veeMlee SJeb jmeesF& Deeefo yeveevee, nemÙe keâjvee, heermevee SJeb peue Deeefo Úevevee Ssmes DevÙe Deewj Yeer keâesF& keâeÙe&
veneR keâjvee ÛeeefnS~
<ešdkeâceeX ceW mes Yeer keâesF& Oece&-keâce& Gmes veneR keâjvee ÛeeefnS~ Gmes lees kesâJeue Deheves ùoÙe ceW efpevesvõ YeieJeeve keâe
mcejCe keâjles jnvee ÛeeefnS leLee ieg® SJeb DevÙe peveeW kesâ meeLe efkeâmeer Øekeâej keâer Yeer yeeleÛeerle veneR keâjveer ÛeeefnS~
veerjmeb Yeespeveb kegâÙee&led, hel$es efheòeue-Yeepeves~
kegâÙee&ÉwkeâeMeveb Megæb, jnefme mJemLe-ceevemee~~
DeLe&-jpemJeuee Œeer keâes heòeue ceW Ùee heerleue kesâ yele&ve ceW veerjme Yeespeve keâjvee ÛeeefnS Deewj SkeâeMeve keâjles
ngS mJemLe efÛeòe mes Skeâevle ceW jnvee ÛeeefnS~
ÛelegLexÓefÖ efJeoOÙeelmee, mveeveb hetCeË meJeŒekeâced~
G<Ceesokesâve Jee Megæ-peuesveeÛeceveeefvJelee~~
lele: ØemeVe-YeeJesve, heefleb mee meceueeskeâÙesled~
lecesJe YeeJeÙesefÛÛeòes, lemÙee Sleod ›eleb celeced~~
DeLe&-Gme jpemJeuee Œeer keâes ÛeewLes efove Úves ngS Megæ peue mes Ùee iece& peue mes meJeŒe mveeve keâjkesâ Deewj
kegâuuee Deeefo keâjkesâ ØemeVeefÛeòe mes meJe&ØeLece Deheves heefle kesâ oMe&ve keâjves ÛeeefnS, Deheves ùoÙe ceW heefle keâe ner efÛevleve
keâjvee ÛeeefnS~ Ùen Gmekeâes Dehevee Skeâ ›ele mecePevee ÛeeefnS~
(96) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le
otmejs-leermejs efove jmeesF& Deeefo yeveekeâj heefjJeej keâes veneR efKeueevee ÛeeefnS~
ie=nkeâeÙe& kesâ efueS veue Deeefo mes peue veneR Yejvee ÛeeefnS~
mveeve Deeefo kesâ peue keâe mheMe& veneR keâjvee ÛeeefnS~
JeŒeeW keâes Oeesves, megKeeves Deewj GvnW G"ekeâj Gvekeâer len Deeefo kesâ keâeÙe& veneR keâjvee ÛeeefnS~
Deehekesâ Iej kesâ meomÙe Ùeefo Deehekeâer DeMegefÛe DeJemLee ceW mheefMe&le DeMegæ peue mes mveeve keâjkesâ Deewj Jes ner JeŒe
henvekeâj cebefoj peeles nQ, mJeeOÙeeÙe keâjles nQ, ceeuee hesâjles nQ lees Fmekeâe heehe Deehekeâes ueielee nw DeLee&led Fmemes Deehekesâ
heehe keâce& keâe yebOe neslee nw~
keäÙee Deehe peeveleer nQ efkeâ 96 kegâYeesieYetefceÙeeW ceW keâewve GlheVe nesles nQ ?
ßeerceVesefceÛevõeÛeeÙe& ef$eueeskeâmeej ieeLee 924 ceW keânles nQ efkeâ-
ogyYeeJe-DemegeÛf e-metoie-heghheâJeF&-peeFmebkeâjeoerenf ~b
keâÙe-oeCee efJe kegâJeòes, peerJee kegâCejsmeg peeÙebles~~
DeLe&-pees ogYee&Jevee DeLee&led F&<Ùee& Deeefo Keessšs YeeJeeW mes Deenejoeve osles nQ, pees DeheefJe$e DeJemLee ceW DeLeJee
õJÙe, #es$e, keâeue SJeb YeeJe Fve Ûeej MegefæÙeeW keâer DeJensuevee keâjkesâ Deenejoeve osles nQ, pees metlekeâ-heelekeâ Deeefo keâes
veneR ceeveles Deewj Deenejoeve Deeefo osles nQ, pees jpemJeuee Œeer kesâ mheMe& mes Ùegòeâ Deenej osles nQ, pees peeeflemebkeâj Deeefo
oes<eeW mes otef<ele nesles ngS Yeer Deenejoeve osles nQ Deewj pees kegâhee$eeW keâes oeve osles nQ, Jes peerJe cejkeâj kegâYeesieYetefceÙeeW ceW
kegâceveg<Ùe nesles nQ~
Jewefokeâ Oece& ceW Yeer keâne nw efkeâ-jpemJeuee m$eer Skeâevle ceW jns~ efkeâmeer Yeer Jemleg keâe mheMe& ve keâjs~ nukeâe
Yeespeve «enCe keâjs~ meebmeeefjkeâ keâeÙeeX mes cegòeâ (otj) jns~ jbieerve ëe=bieeefjkeâ Jem$e ve OeejCe keâjs~ Øeeke=âeflekeâ peerJeve
JÙeleerle keâjs~ lesue-Gyešve keâe GheÙeesie ve keâjs~ ëe=Bieej keâer Âef° mes mveeve ve keâjs~ Deeceeso-Øeceeso mes keâesmeeW otj jns~
efkeâmeer mes Jeelee&ueehe ve keâjs~ Ieeme-hetâme DeLeJee petš kesâ efyemlej hej MeÙeve keâjs~ efceóer kesâ yele&ve ceW cetBie, ÛeeJeue pewmee
meeefòJekeâ Yeespeve keâjs~ ëe=Bieej ve keâjs~ nBmeer-cepeekeâ ve keâjs~ meeJe&peefvekeâ mLeue DeLee&le ne@ue, Ûeyetleje, iewuesjer Je
Ûeewheeue pewmes mLeeveeW hej ve yew"s~ heefle kesâ meeLe Yeer Jeelee&ueehe ve keâjs~ cebefoj Deewj ieewMeeuee ceW ve peeJes~ ‘‘efove$eÙeb
lÙekeälJee Megæe mÙeeod ie=nkeâce&efCe’’ DeLee&led jpemJeuee Œeer leerve efove kesâ yeeo ner ie=nkeâeÙe& keâjves nsleg Megæ nesleer nw~
Oece&hejeÙeCe Deewj MeerueØeOeeve Yeejle osMe kesâ ØeeÙe: meYeer Oece& jpemJeuee DeJemLee keâes meb›eâecekeâ jesie meÂMe
DeÚtle Deewj DeheefJe$e Ieesef<ele keâjles nQ Je Gme DeJemLee ceW Deehekeâes keäÙee-keäÙee veneR keâjvee ÛeeefnS, Fmekeâe efJeOeeve
yeleeles nQ Dele: Deehe meYeer ceefnueeDeeW keâes Fmes mJeerkeâej keâjvee ÛeeefnS~
Fme Øekeâej mes ßeeJekeâ-ßeeefJekeâeDeeW keâes Deheveer Jele&ceeve SJeb YeeJeer heerÌ{er keâes mebmkeâeefjle keâjves nsleg De„cetueiegCe
Deeefo keâe heeueve keâjves kesâ meeLe-meeLe efvecve <ešd keâòe&JÙeeW keâes Yeer ÙeLeeMeefòeâ heeueve keâjvee ÛeeefnS—
osJehetpee ieg®heeefmle:, mJeeOÙeeÙe: mebÙecemlehe:~
oeveb Ûesefle ie=nmLeeveeb, <ešdkeâcee&efCe efoves efoves~~
DeLee&led efpevecebefoj ceW peekeâj efpevesvõ YeieJeeve keâer hetpee, ieg® keâer Gheemevee, MeeŒe mJeeOÙeeÙe, mebÙece, lehe Deewj
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (97)
oeve Ùes ie=nmLeeW keâes <ešdkeâce& Øeefleefove keâjvee ÛeeefnS~
Fve <ešdkeâceeX ceW Yeer oeve Deewj hetpee Fve oes ef›eâÙeeDeeW keâes ßeer kegâb okegâb o DeeÛeeÙe& ves meJee&eOf ekeâ cenòJe osles ngS keâne nw—
‘‘oeCeb hetpee cegkeäKees, meeJeÙe Oeccees Ce meeJeÙee lesCe efJeCee’’ DeLee&led oeve Deewj hetpeve Ùes ßeeJekeâ Oece& keâer oes
cegKÙe ef›eâÙeeSB nQ, Fvekesâ efyevee ßeeJekeâ mebmkeâej meeLe&keâ veneR nw~
efpevesvõ YeieJeeve keâer hetpeve Deewj Gvekesâ oMe&ve keâe Yeejer cenòJe pewve jeceeÙeCe (he©ehegjeCe) ceW Yeer DeeÙee nw—
heâueb OÙeeveeÛÛelegLe&mÙe, <e…dÙeesÅececee$ele:~
De„cemÙe leoejcYes, ieceves oMecemÙe leg~~178~~
ÉeoMemÙe lele: efkebâefÛevceOÙes he#eesheJeemepeced~
heâueb ceemeesheJeememÙe ueYeles ÛewlÙeoMe&veeled~~179~~
ÛewlÙee”Ceb meceemeeÅe Ùeeefle <eCceeefmekebâ heâueced~
heâueb Je<eexheJeememÙe ØeefJeMÙe ÉejceMvegles~~180~~
heâueb Øeoef#eCeerke=âlÙe Yeg*dòesâ Je<e&MelemÙe leg~
o=„dJee efpeveemÙeceehveesefle heâueb Je<e&menœepeced~~181~~
Devebleheâueceehveesefle mlegefleb kegâJe&ved mJeYeeJele:~
veefn Yeòesâefpe&vesvõeCeeb efJeÅeles hejcegòececed~~182~~
DeLe&—pees ceveg<Ùe efpeveØeeflecee kesâ oMe&ve keâe efÛevleJeve keâjlee nw Jen yesuee keâe, pees GÅece keâe DeefYeuee<eer neslee nw
Jen lesuee keâe, pees peeves keâe DeejbYe keâjlee nw Jen Ûeewuee keâe, pees peeves ueielee nw Jen heeBÛe GheJeeme keâe, pees kegâÚ otj
hengBÛe peelee nw Jen yeejn GheJeeme keâe, pees yeerÛe ceW hengBÛe peelee nw Jen hebõn GheJeeme keâe, pees cebefoj kesâ oMe&ve keâjlee
nw Jen ceemeesheJeeme keâe, pees cebefoj kesâ DeeBieve ceW ØeJesMe keâjlee nw Jen Ún ceeme kesâ GheJeeme keâe, pees Éej ceW ØeJesMe
keâjlee nw Jen Je<eexheJeeme keâe, pees Øeoef#eCee oslee nw Jen meew Je<e& kesâ GheJeeme keâe, pees efpevesvõosJe kesâ cegKe keâe oMe&ve
keâjlee nw Jen npeej Je<e& kesâ GheJeeme keâe Deewj pees mJeYeeJe mes mlegefle keâjlee nw Jen Deveble GheJeeme kesâ heâue keâes Øeehle
keâjlee nw~ ÙeLeeLe& ceW efpeveYeefòeâ mes yeÌ{keâj keâesF& Gòece hegCÙe veneR nw~~178-182~~
Dele: efpevesvõ YeieJeeve kesâ oMe&ve keâjkesâ Deheves pevce-pevce kesâ heeheeW keâes ve„ keâjkesâ Demeerce hegCÙe keâe Gheepe&ve
keâjvee ÛeeefnS~

N:M
(98) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le

(4)
ceeefmekeâ Oece& kesâ meceÙe efm$eÙeeB kewâmes jnW!
DeeOÙeeeflcekeâ leòJe keâes peerJevle jKeves ceW YeejleerÙe mebmke=âefle keâe yengle yeÌ[e Ùeesieoeve jne nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ
mebmke=âefle keâer j#ee kesâ efueS Deveskeâ peerJeve vÙeesÚeJej nes ieS nQ~ meoeÛeej Oece& keâe ue#eCe nw Deewj mebmke=âefle Oece& keâer
mebÛeslevee nw~
Oece&Meem$e kesâ Devegmeej DeeÛejCe, ueeskeâevegceesefole DeeÛejCe, osJe—Meem$e—ieg¤ keâer ßeæe Deewj ceneheg®<eeW kesâ
JeÛeveeW hej efJeMJeeme, Fve ÛeejeW hegšeW keâe mebefceßeCe ner mebmke=âefle nw~ Deepe Ye#ÙeeYe#Ùe Yeespeve ves, nesšueeW kesâ Keeveheeve
ves, Ûeueles—efheâjles Ùe$e—le$e Keeves keâer Deeole ves, mheMee&mheMe& keâe Yeso efkeâÙes efyevee meyekesâ neLe kesâ Yeespeve ves Deewj efove
kesâ ner meÂMe jeef$e kesâ Yeespeve ves Keeve—heeve keâer Megælee Deewj hegjeveer ceÙee&oeDeeW keâe ueeshe keâj efoÙee nw FmeefueS ØeeÛeerve
meYÙelee keâe cee$e Üeme ner veneR ngDee nw Deefheleg Gmekeâe ieewjJe Yeer ve<š nes ieÙee nw~ efJeOeJee efJeJeen SJeb efJepeeleerÙe
Deeefo efJeJeen ves, menefMe#ee ves Deewj šer. Jeer. ves kegâueeÛeej keâes ve<š efkeâÙee nw~
metlekeâ, heelekeâ Deewj jpeesOece& keâer ceÙee&oeDeeW keâe ueeshe nes peeves mes Oecee&ÛejCe keâe ieewjJe ve<š nes ieÙee nw~ Deepe
efpeve peerJeeW keâes YeütCenlÙee pewmes heehe kesâ Øeefle Yeer iueeefve veneR nw, GvnW jpeesOece& kesâ Øeefle iueeefve Glhevve ve nesvee menpe
ner nw efkeâvleg Ùen OÙeeve jKeW efkeâ Oece&Ieelekeâ jpeesOece& kesâ Øeefle nesves Jeeueer DeeieceefJe®æ Øeef›eâÙee YeJe—YeJe ceW Deehekeâes
Deme¢e og:Ke keâe keâejCe nesieer Dele: mJe Deelcee keâe efnle Ûeenves Jeeueer veeefjÙeeW keâes jpeesOece& keâe heeueve hetCe&¤he mes
keâjvee ÛeeefnS~
jpeesOece& kesâ ue#eCe SJeb Yeso Deeefo—
Fme mebmeej ceW ceveg<ÙeeW kesâ õJÙe Deewj YeeJe Ùes oesveeW, metlekeâ (heelekeâ) mes ceefueve nes peeles nQ leLee õJÙe Deewj
YeeJeeW kesâ ceefueve nesles ner Oece& Deewj Ûeeefj$e mJeÙeb ceefueve nes peeles nQ~ metlekeâ—heelekeâ ceeveves mes õJÙe Megefæ nesleer nw,
õJÙe—Megefæ nesves mes YeeJe Megefæ nesleer nw Deewj YeeJeMegefæ nesves mes Ûeeefj$e efvece&ue neslee nw~
Ùen megefveefMÛele efmeæevle nw efkeâ ceveg<Ùe pevce ceW Yeer Oece& keâer efmLeefle Mejerj kesâ Deeefßele nw FmeefueS ceveg<ÙeeW keâer
Mejerj keâer Megefæ nesves mes mecÙeioMe&ve Deewj ›eleeW keâer Megefæ keâjves Jeeueer Oece& keâer Megefæ nesleer nw Deewj Oece& keâer Megefæ kesâ
efueS leLee mecÙeioMe&ve Deewj ›eleeW keâer Megefæ kesâ efueS pees mecemle MegefæÙeeW keâes Glhevve keâjves Jeeuee nw Deewj MegYe nw Ssmes
Fme metlekeâ—heelekeâ keâe heeueve DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~ Ùeefo metlekeâ—heelekeâ keâe heeueve veneR efkeâÙee peelee nw lees
yeÇeÿeCe, #eef$eÙe Deewj JewMÙeeW keâe meppeeeflehevee ve° nes peelee nw~
YeieJeeved efpevesvõosJe keâer Dee%ee keâe heeueve keâjves Jeeues Ùeefo metlekeâ—heelekeâ ceW Yeer YeieJeeve keâer hetpee keâjles nQ,
Deenejoeve Deeefo osles nQ lees Gvekesâ kesâJeue heehe keâe DeeßeJe neslee nw~ pees De%eeve mes DeLeJee Øeceeo mes metlekeâ—heelekeâ
keâes veneR ceevelee nw, Jen pewve neskeâj Yeer efceLÙeeÂef<š ceevee peelee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (99)
metlekeâ heelekeâ kesâ Yeso—
Deele&Jeb meeweflekebâ ÛewJe, ceelÙe&Jeb lelmegmebiececed~
DeMeewÛeb keâefLeleb osJew:, efÉpeeveeb meg›eleelceveeced~~
efpevesvõ YeieJeeve ves ›ele heeueves Jeeues ef$eJeCeeX keâes Ûeej Øekeâej keâe metlekeâ yeleueeÙee nw~ henuee Deele&Je—
$e+legOece&—ceeefmekeâ Oece& mes nesves Jeeuee, otmeje meeweflekeâ—Øemetefle mes nesves Jeeuee, leermeje ceelÙe&Je—ce=lÙeg mes nesves
Jeeuee Deewj ÛeewLee Fve leerveeW kesâ mebmeie& mes nesves Jeeuee~
Deele&Je (jpeesOece&)—
Deele&Je metlekebâ m$eerCeeb, jpemleefon keâLÙeles~
DemebKÙe—pevleg—me*dkeâerCee&—efæmeeÙee: cetue keâejCeced~~
FmeceW mes Deele&Je metlekeâ efm$eÙeeW keâes neslee nw, Fmes jpeesOece& Ùee ceeefmekeâOece& Yeer keânles nQ~ Ùen jpe DemebKÙeele
peerJeeW mes Yeje jnlee nw FmeefueS Ùen efnbmee keâe cetue keâejCe nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Jen jpe heefjCeeceeW ceW efJekeâej Glhevve
keâjves Jeeuee nw, DeheefJe$elee keâe keâejCe nw Deewj iueeefve Deeefo keâe Yeer cetue keâejCe nw~
efove$eÙe—ceMeewÛeb mÙeeled, Ùee ÛelegLexÓefnved MegæÙeefle~
helÙeeW efn kesâJeue mee Ûe, oeve hetpeemeg he_Ûeces~~
jpemJeuee m$eer keâes leerve efove lekeâ metlekeâ ceevevee ÛeeefnS~ Jen m$eer ÛeewLes efove cee$e heefle keâes Yeespeve Deeefo yeveeves
kesâ efueS Megæ ceeveer peeleer nw leLee oeve—hetpeeefo Oece&keâeÙeeX ceW (Ùeefo hetCe& Megæ nes lees) heeBÛeJeW efove Megæ ceeveer peeleer
nw~
Ùeefo keâesF& m$eer yeej—yeej jpemJeuee nesleer nes, mveeve keâjves kesâ yeeo efheâj jpemJeuee nes peeÙe lees Gmes hee$eoeve SJeb
efpevehetpee Deeefo efkeâmeer Yeer Øekeâej kesâ Oece& keâeÙe& veneR keâjves ÛeeefnS~ jpemJeuee m$eer keâes efkeâmeer Skeâeble mLeeve ceW ceewve OeejCe
keâj yew"vee ÛeeefnS~ yeÇÿeÛeÙe& keâe hetCe& heeueve keâjvee ÛeeefnS Deewj DevÙe efkeâmeer keâe Yeer mheMe& veneR keâjvee ÛeeefnS~
Gme jpemJeuee m$eer keâes leerve efove lekeâ ie=nkeâeÙe& veneR keâjvee ÛeeefnS~ ieevee, veeÛevee, JeeÅe yepeevee, ÛeeÙe, veeMlee SJeb
jmeesF& Deeefo yeveevee, nemÙe keâjvee, heermevee SJeb peue Deeefo Úevevee Ssmes DevÙe Deewj Yeer keâesF& keâeÙe& veneR keâjves ÛeeefnS~
jpemJeuee Œeer otmejs—leermejs efove jmeesF& yeveekeâj heefjJeej keâes veneR efKeueeS~ ie=nkeâeÙe& kesâ efueS veue Deeefo mes
peue veneR Yejs~ Jem$eeW keâes megKeekeâj SJeb G"ekeâj veneR jKes~
Deiej Deehe (Œeer) jpemJeuee nQ Deewj Deehekesâ Iej kesâ meomÙe Deehekeâer DeMegefÛe DeJemLee ceW mheefMe&le DeMegæ peue
mes mveeve keâjkesâ Deewj Jes ner Jem$e henvekeâj cebefoj peeles nQ, mJeeOÙeeÙe keâjles nQ, ceeuee hesâjles nQ keäÙee Fmekeâe heehe
Deehekeâes veneR ueielee ? heehe keâce& keâe yevOe veneR neslee ?
Deehe Deheves Megæ ùoÙe mes mJeÙeb efÛevleve keâjW efkeâ Deeiece Deewj Deheveer kegâue—JebMe hejcheje kesâ Øeefleketâue efkeâÙes
ngS keâeÙe& Deehekeâes megKe oWies Ùee og:Ke ? keäÙee Deehekeâe ceve Fme heehe mes Glhevve YeÙeevekeâ og:Ke Yeesieves keâes ueeueeefÙele
nw ? vejkeâ—efleÙeËÛeieefle ceW peeves keâes Glkebâef"le nw ? JewOeJÙe SJeb oefjõlee Deeefo kesâ og:Ke Yeesieves keâes Glmeeefnle nw ?
Ùeefo veneR, lees Deehe Deepe ner Øeefle%ee keâj ueW efkeâ ceQ jpemJeuee Oece& keâe hetjs leerve efoveeW lekeâ mJeÙeb heeueve keâ¤bieer Deewj
(100) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le
Deheveer yenve, yesšer SJeb heg$eJeOet Deeefo mes Yeer heeueve keâjJeeTbieer~
jpemJeuee DeJemLee ceW Ùeefo efkeâmeer meeOeg mes, DeeefÙe&keâe mes mheMe& nes peeÙe lees GvnW efkeâlevee ØeeÙeefMÛele uesvee neslee
nw ? DeeÛeejmeej ceW Jeerjvevoer DeeÛeeÙe& keânles nQ efkeâ—
mhe=<šs keâheeefue—ÛeeC[eue—heg<heeJelÙeeefokesâ meefle~
pehesogheesef<elees cev$eb, ØeeieghueglÙeeMeg—oC[Jeled~~
Ùeefo keâheeueer, ÛeeC[eue SJeb jpeesOece& Jeeueer ceefnuee mes efkeâmeer meeOeg keâe mheMe& nes peeÙes lees Jes oC[mveeve keâjW,
ceneceb$e keâe peehe keâjW Deewj GheJeeme keâjW~
DeMegæeJemLee ceW Deehemes mheefMe&le Deehekesâ heefjJeejpeve peye cegefvejepeeW keâer JewÙeeJe=efòe Deeefo keâjles nQ leye keäÙee Jes
cegefvejepe ØeeÙeefMÛele kesâ Yeeieer veneR nQ~ heefJe$eelcee meeOegDeeW keâes GheJeeme kesâ efveefceòe GheefmLele keâjkesâ Deehe DeveLe& keâj
jneR nQ, Deehekeâes Fme Ieesjlece DehejeOe keâe keâšgheâue Yeesievee heÌ[siee~
96 kegâYeesieYetefceÙeeW ceW keâewve Glhevve nesles nQ—ßeerceVesefceÛevõeÛeeÙe& ef$eueeskeâmeej ieeLee 924 ceW keânles nQ—
ogyYeeJe—DemegefÛe—metoie—heghheâyeF&—peeFmebkeâjoerefnb~
keâLe—oeCee efJe kegâJeòes, peerJee kegâCejsmeg peeÙebles~~
pees ogYee&Jevee DeLee&led F&<Ùee& Deeefo Keesšs YeeJeeW mes Deenejoeve osles nQ~ pees DeheefJe$e DeJemLee ceW DeLeJee õJÙe,
#es$e, keâeue SJeb YeeJe, Fve Ûeej MegefæÙeeW ceW mes efkeâmeer Skeâ Megefæ keâer Yeer DeJensuevee keâjkesâ Deenejoeve osles nQ, pees
metlekeâ heelekeâ Deeefo keâes veneR ceeveles nQ Deewj Deenejoeve Deeefo osles nQ Deewj pees jpemJeuee m$eer kesâ mheMe& mes Ùegòeâ Deenej
osles nQ, pees peeeflemebkeâj Deeefo oes<eeW mes otef<ele nesles ngS Yeer Deenejoeve osles nQ Deewj pees kegâhee$eeW keâes oeve osles nQ, Jes peerJe
cejkeâj kegâYeesieYetefceÙeeW ceW kegâceveg<Ùe (metkeâj, kegâòee, Guuet, IeesÌ[e SJeb YeQmee Deeefo kesâ cegKe Jeeues, Skeâ pebIee Jeeues,
yeÌ[s—yeÌ[s keâeve Jeeues, hetBÚ Jeeues, meeRie Jeeues Deewj ietBies) nesles nQ~
ßeeJekeâ kesâ DevlejeÙeeW ceW Yeer Deeiece keâer keäÙee Dee%ee nw ? meeieej Oecee&ce=le kesâ ÛelegLe& DeOÙeeÙe, Mueeskeâ 31 ceW heb.
DeeMeeOej peer keânles nQ efkeâ—
Â<šeJeeÓÓõ&—Ûecee&efmLe—megje—ceebmeeme=keähetÙe—hetJe&keâced~
mhe=°dJee jpemJeuee—Meg<keâ—Ûecee&efmLe—Megvevekeâeefokeâced~~
›eleeW keâes heeueve keâjves Jeeuee ie=nmLe ieeruee ÛeceÌ[e, nñer, ceefoje, ceeBme, jkeäle Deewj heerhe Deeefo heoeLeeX keâes
osKekeâj leLee jpemJeuee m$eer, metKee ÛeceÌ[e, nñer, kegâòee, efyeuueer SJeb ÛeeC[eue Deeefo keâe mheMe& nes peeves hej
Yeespeveheeve ÚesÌ[ os DeLee&led DevlejeÙe keâjs~ ÙeneB Yeer jpemJeuee DeJemLee ceW Deehekeâes nñer, ÛeceÌ[e Deeefo kesâ mecekeâ#e
jKee ieÙee nw~
Deeieceevegmeej jpemJeuee DeJemLee ceW Deehekeâes keäÙee—keäÙee keâjvee ÛeeefnS Deewj keäÙee—keäÙee veneR keâjvee ÛeeefnS ?—
1. leerve efove hetCe&¤hesCe Meerue›ele heeuevee ÛeeefnS, yeÇÿeÛeÙe& ›ele mes jnvee ÛeeefnS~
2. [eYe kesâ Deemeve hej meesvee, yew"vee ÛeeefnS, Keeš heuebie Deeefo TBÛes Deemeve hej veneR~
3. osJeOece& keâer yeele veneR keâjvee ÛeeefnS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ (101)
4. otOe, oner, Ieer Deeefo jme ÚesÌ[keâj veerjme Yeespeve keâjvee ÛeeefnS~
5. Yeespeve efpeme yele&ve ceW keâjW Gmes leerve efove yeeo Deefive Éeje Megæ keâjvee ÛeeefnS~
6. leerve efoveeW ceW henves meeÌ[er, hesšerkeâesš Deeefo Jem$e Deueie jKeves ÛeeefnS, Gve Jem$eeW mes leerLe&Ùee$ee, hetpeve SJeb
Deenejoeve veneR osvee ÛeeefnS~
7. mJeeefceJeelmeuÙe, efJeJeen meceejesn leLee ce=lÙegØemebie hej YeespeveeLe& yeenj keâneR veneR peevee ÛeeefnS~
8. ce=lÙeg Deeefo Øemebie hej jesvee veneR ÛeeefnS Deewj ceebieefuekeâ ØemebieeW hej ieerle Deeefo veneR ieeves ÛeeefnS~
9. jemeceC[ue, mJeefmlekeâ SJeb Ûeewkeâ Deeefo veneR hetjvee ÛeeefnS~
10. ceebie veneR Yejvee ÛeeefnS~ DeeBKeeW ceW keâepeue, Deppeve Deeefo veneR ueieevee ÛeeefnS~
11. efmevescee, efhekeâefvekeâ SJeb keäueye Deeefo mLeeveeW hej veneR peevee ÛeeefnS~
12. ceneceb$e Ceceeskeâej keâe cegKe mes GÛÛeejCe veneR keâjvee ÛeeefnS efkeâvleg Denefve&Me ceve ceW efÛevleve keâjles
jnvee ÛeeefnS~
YeeJeefceße JewÅejepe Éeje efJejefÛele YeeJeØekeâeMe JewÅekeâ «ebLe kesâ Devegmeej keâesF& Yeer m$eer De%eeve mes, Øeceeo mes,
efJe<eÙeueesueghelee mes DeLeJee owJeÙeesie mes jpemJeuee DeJemLee kesâ leerve efoveeW ceW Megefæ keâe OÙeeve veneR jKeleer nw, Deveie&ue
ef›eâÙee keâjleer nw lees DevOeer, yenjer, ietbieer, cetKe&, Deeuemeer, jesieer, JÙemeveer, ogjeÛeejer Deewj Gvceòe mevleeve hewoe keâjleer nw~
DevÙe OeceeX ceW pewmes Jewefokeâ Oece&, F&meeF& Oece&, Ùentoer Oece&, heejmeer Oece&, cegefmuece Oece& ceW jpeesOece& ceevee nw, leerve
efove keâeÙe& keâjves keâe efve<esOe efkeâÙee nw~
efJeosMeeW ceW jpeesOece& heeueve keâer JÙeJemLeeSb nQ, DeØeâerkeâe ceW efm$eÙeeB jpemJeuee DeJemLee ceW efkeâmeer keâe mheMe& veneR
keâjleeR, Deheveer henÛeeve kesâ efueS meerves hej eflekeâesvee mkeâehe&â ueieeleer nQ~ oef#eCe Decesefjkeâe SJeb DeeÙejueQ[ keâer efm$eÙeeB
jpemJeuee ceW Deueie PeesheÌ[er ceW jnleer nQ, efkeâmeer Jemleg SJeb otOe lekeâ keâe mheMe& veneR keâjleer nQ~ Gvekeâer ceevÙelee nw efkeâ
heoeLe& Kejeye nes peeles nQ~ vÙetpeerueQ[ ceW efm$eÙeeB Debleefj#e ceW ueškeâles ngS Skeâ efhebpeÌ[s ceW leerve efove lekeâ jnleer nQ~
uesyeveeve ceW jpeesOece& Jeeueer m$eer KesleeW ceW keâeÙe& veneR keâj mekeâleer~ pece&veer ceW jpeesOece& Jeeueer pece&ve efm$eÙeeB Deheveer
henÛeeve kesâ efueS ‘‘cegPes keâeiepe efceuee nw~’’ Ssmes ceeefce&keâ JeekeäÙe keâe ØeÙeesie keâjleer nQ~ JeneB ceeokeâ heoeLe& (Mejeye) kesâ
ieesoece ceW jpeesOece& Jeeueer m$eer keâe ØeJesMe efveef<eæ nw keäÙeeWefkeâ Gmekesâ ØeJesMe mes efkeâleveer Yeer TBÛeer peeefle keâer Mejeye keäÙeeW
ve nes, Jen Keóer nes peeleer nw Deewj Gmekeâe mJeeo efyeieÌ[ peelee nw~
Øeâebme ceW jpemJeuee m$eer keâes Mekeäkeâj kesâ keâejKeeves ceW ØeJesMe veneR keâjves osles keäÙeeWefkeâ Gmekeâer hejÚeF& heÌ[les ner
Mekeäkeâj keâeueer heÌ[ peeleer nw~ jsMece keâer hewâkeäš^er ceW Ssmeer efm$eÙeeW keâe ØeJesMe efveef<eæ nw keäÙeeWefkeâ JeneB Gvekeâer GheefmLeefle
cee$e mes jsMece keâer mee@heäšvesme (ce=oglee) keâce nes peeleer nw~
F$e keâer MeerMeer keâes Yeer Ùeefo jpemJeuee m$eer mheMe& keâj ues lees Gmekeâer megievOe keâce nes peeleer nw~
‘peye Ûesles leye meyesje’ Deye Yeer Deehe mecePe ueW Deewj efÛevleve keâjW efkeâ peye Mekeäkeâj pewmee DepeerJe heoeLe& Yeer
Deehekeâer Gme DeheefJe$e DeJemLee keâer ÚeÙee mes efJeke=âle nes peelee nw leye pees heefjJeej jpeesOece&Ùegòeâ ceefnuee kesâ neLe keâe
Yeespeve-heeve keâjles nQ Gvekeâer yegefæ efJeke=âle veneR nesieer ? DeJeMÙe nesieer, nes jner nw, nes Ûegkeâer nw~
(102) DeOÙeeÙe 4-metlekeâ-heelekeâ efpeve Oecee&ce=le
Deye Yeer Deehe Ûeenes lees Deheveer Deelcee keâes Deewj Deheves heefjJeej keâes DeMegeæ
f mes nesves Jeeueer neefveÙeeW mes yeÛee mekeâleer nes~
Ghejesòeâ yeeleeW keâe OÙeeve jKeles ngS Deehe mebÙeceer yeveW, efJeÛeej Megæ jKeW, DeeÛejCe Megæ jKeW, mJeÙeb mebmkeâejMeerue
yeveW, mevleeve keâes mebmkeâeefjle keâjW, jpeesOece& keâer ceÙee&oeDeeW keâe heeueve keâjW~ Fmemes Deehekeâe peerJeve megKeer jnsiee, Iej ceW
megKe, Meeefvle SJeb ue#ceer keâe Jeeme jnsiee Deewj Deheveer Deelcee keâer j#ee kesâ meeLe—meeLe Oece& keâer Yeer j#ee nesieer~

N: M

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&—efpeboieer hÙeej keâe ieerle nw......
pevce ceeveJe keâe heeÙee nw pees, Gmes meeLe&keâ lees keâjvee heÌ[siee~
JebMe Gòece Ùes heeÙee nw pees, cetuÙeebkeâve lees keâjvee heÌ[siee~~šskeâ.~~
keâF& pevceeW keâe hegCÙe efKeuee, efpememes efpeveOece& Gòece efceuee~
ieg® keâe GheosMe Ssmee efceuee, %eeve keâe oerhe ceve ceW peuee~~
heekesâ mecÙekeälJe kesâ jlve keâes, efMeJe [iej hes lees Ûeuevee heÌ[siee~~1~~
Megæ Yeespeve keâjesies Ùeoer, yegefæ DeÛÚer yevesieer leYeer~
Úevekeâj peue efheDeesies Ùeoer, JeeCeer heeJeve yevesieer leYeer~~
ceve keâer Megæer kesâ nslet legcnW, mJeÛÚ Yeespeve lees keâjvee heÌ[siee~~2~~
peeefle Deew kegâue keâer j#ee keâjes, MeeŒe Deew ieg® keâer efMe#ee Jejes~
oeve-hetpeve kesâ ÙeesiÙe yevees, Deeies oer#ee kesâ ÙeesiÙe yevees~~
Megæ Keeveoeve jKevee nw Ùeefo, peeefle ceW yÙeen keâjvee heÌ[siee~~3~~
Deheves yeÛÛeeW keâes mebmkeâej oes, efheC[ Megæer keâe Ghenej oes~
cegefòeâ keâe ceeie& meekeâej nes, efvepe Je hej keâe Yeer Ghekeâej nes~~
‘‘Ûevoveeceefle’’ megvees YeeFÙeeW! legcnW kegâue Megefæ jKevee heÌ[siee~~4~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (103)

DeOÙeeÙe-5
pewve meeefnlÙe
(1)
pewve meeefnlÙe keâe Fefleneme
efnvoer kesâ Øeefmeæ keâefJe cewefLeueerMejCe ieghle ves Skeâ keâefJelee ceW efueKee nw—
DebOekeâej nw JeneB peneB DeeefolÙe veneR nw~
efveye&ue nw Jen osMe peneB meeefnlÙe veneR nw~~
DeLee&led efkeâmeer Yeer osMe keâe ieewjJe JeneB kesâ meeefnlÙe YeC[ej mes Deebkeâe peelee nw Ùen yeele keâefJe keâer hebefòeâÙeeW mes
mhe<š nes jner nw~
nceeje Yeejle osMe meoe—meoe mes meeefnlÙe keâe ØecegKe mece=æ kesâvõ jne nw~ ÙeneB kesâ $e+ef<e—cegefveÙeeW ves ØeeCeercee$e
kesâ efnle keâes Âef<š ceW jKeles ngS meceÙe—meceÙe hej meejiee|Yele SJeb meJe&peve megueYe meeefnlÙe keâer jÛevee keâer nw~ meled
meeefnlÙe keâes heÌ{ves mes %eeve keâer Øeeefhle nesleer nw Deewj %eeve keâes ceveeref<eÙeeW ves meÛÛes ØekeâeMe keâer Ghecee oskeâj De%eevelee keâes
ceneved DebOekeâej kesâ ¤he ceW yeleeÙee nw~
keâvheäÙetefMeÙeme ves Yeer Skeâ peien efueKee nw—
``Ignorance is night of the mind, but a night without moon and stars.''
DeLee&led ‘‘De%eevelee ceve keâer Jen DebOesjer jele nw, efpemeceW ve ÛeeBo nQ ve leejs’’ Ssmeer DebOesjer ogefveÙee ceW ceneheg®<eeW
Éeje yeleeF& Ùee efueKeer ieF& yeeleW ner nceejs efueS ØekeâeMe osves keâe keâeÙe& keâjleer nQ~
Gvekesâ Éeje efueKeer ieF& Skeâ—Skeâ hebefòeâ keâYeer—keâYeer ceneve peerJeveoeefÙeveer yeve peeleer nw~ pewmes efkeâ Skeâ Øeefmeæ
keâefJe YeejJeer keâer peerJevle keâeJÙe jÛevee kesâ efJe<eÙe ceW Iešvee megveer peeleer nw efkeâ—efyenej kesâ Oevehegj hešdšer veecekeâ ieeBJe
ceW Skeâ PeesheÌ[er ceW jnves Jeeues YeejefJe keâefJe keâefJelee Deeefo keâe uesKeve efkeâÙee keâjles Les~ Skeâ efove Gvekeâer helveer yengle
veejepe ngFË Deewj Gvemes yeesueeR efkeâ—Deehekesâ Fme uesKeve mes nceW keäÙee ueeYe nw ? FOej nceejs heefjJeej ceW Yeespeve keâe
ef"keâevee veneR nw, Deewj Deehe nQ efkeâ nj meceÙe efueKeves ceW ueies jnles nQ~ Dejs ! kegâÚ Deewj keâece—OevOee keâjes, efpememes
heefjJeej keâe heeueve nes~ keâefJe YeejefJe helveer keâer yeele megvekeâj henues lees kegâÚ efÛevlee ceW [tye ieS hegve: efÛevleve keâjkesâ
GvneWves helveer keâes Skeâ leeÌ[he$e hej Mueeskeâ efueKekeâj efoÙee Deewj Gmemes keâne—osJeer! legce yeepeej ceW peekeâj Fmes
yesÛekeâj hewmes ues DeeDees~
keâefJe keâer helveer ves yeepeej ceW peekeâj Gme Mueeskeâ keâes Skeâ megveej kesâ neLeeW yesÛe efoÙee~ megveej ves Jes hebefòeâÙeeB Deheves
(104) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
Iej ceW šebie efoÙee~ Jes hebefòeâÙeeB Fme Øekeâej LeeR—
efyevee efJeÛeejs pees keâjs, mees heeÚs heÚleeÙe~
keâece efyeieeÌ[s Deehevees, peie ceW nesle nbmeeÙe~~
hegve: Skeâ yeej Jen megveej efJeosMe ceW Oeve keâceeves Ûeuee ieÙee, Gmekeâer helveer keâes Gme meceÙe leerve ceeme keâe ieYe&
Lee~ Gmeves 9 ceen yeeo heg$e keâes pevce efoÙee Deewj Gmekeâe ueeueve—heeueve keâjkesâ yeÌ[e efkeâÙee~ ueieYeie 15—16 Je<e&
yeeo peye megveej Jeeheme Deheves Iej ueewše lees Deheveer helveer kesâ heeme heuebie hej Skeâ veewpeJeeve keâes meeslee osKekeâj ›eâesOe
ceW Deeieyeyetuee nes ieÙee Deewj helveer leLee veewpeJeeve keâes peeve mes ceejves kesâ efueS Gmeves leueJeej efvekeâeue ueer efkeâvleg legjvle
Gmekeâer Âef<š keâcejs ceW šbies oesns keâer hebefòeâ hej heÌ[er Dele: helveer keâes peieekeâj Gmemes hetÚe efkeâ Ùen veewpeJeeve keâewve nw ?
keâneB mes DeeÙee nw ? keâye mes lesjs heeme jnlee nw ? Deeefo~ helveer ves keâne—mJeeceer! Ùen lees Deehekeâe heg$e nw~ keäÙee
Deehekeâes Ùeeo veneR nw efkeâ Deehe cegPes ieYe&Jeleer DeJemLee ceW ÚesÌ[keâj ieÙes Les ? Deye lees osKees, Ùen yesše peJeeveer keâer Deesj
yeÌ{ jne nw~ heg$e ves legjvle Deheves efhelee kesâ ÛejCe mheMe& efkeâÙes Deewj heefjJeej keâe efceueve nes ieÙee~ megveej keâes Deheves hej
yeÌ[e heMÛeeleehe ngDee~ leye Gme megveej keâes keâefJe keâer DecetuÙe hebefòeâÙeeW hej yengle ßeæe nes ieF&~ Gmeves helveer Deewj heg$e
mes keâne efkeâ—Deepe YeejefJe keâefJe keâer Fve hebefòeâÙeeW ves nceejs heefjJeej keâer j#ee keâj oer DevÙeLee ieueleheânceer keâe
efMekeâej yevekeâj cesjs neLe mes Deepe Deehe oesveeW keâer nlÙee nes peeleer Deewj nceeje heefjJeej ve<š—Yeü<š nes peelee DeLee&led
YeejefJe keâefJe keâer Jes hebefòeâÙeeB meeLe&keâ neskeâj peerJeve efvecee&Ce kesâ efueS GheÙeesieer nes ieFË~
Deeies Ûeuekeâj Gme megveej ves YeejleerÙe uesKekeâeW kesâ meeefnlÙe keâe Ketye ØeÛeej—Øemeej efkeâÙee nw~ meeefnlÙe keâe Ùen
Ûecelkeâej ØelÙeskeâ JÙeefòeâ kesâ peerJeve keâes Ûecelke=âle keâj mekeâlee nw FmeefueS melmeeefnlÙe keâe mJeeOÙeeÙe DeJeMÙe keâjvee
ÛeeefnS~ Fmes Fme lejn Yeer mecePee pee mekeâlee nw—
``Which can not be seen by the physical eyes, can be seen by the literary eyes.''
DeLee&led ‘‘pees Ûeerpe Yeeweflekeâ DeeBKes veneR osKe heeleer nQ, Gmes Yeer meeefnlÙe keâer DeeBKeeW mes osKee pee mekeâlee nw~
YeejleerÙe meeefnlÙe ceW ØeeÛeervekeâeue mes ner pewve meeefnlÙe keâe Yeer yeÌ[e efJeMeeue Ùeesieoeve jne nw~ nceejs Deveskeâ
ueeskeâeshekeâejer pewveeÛeeÙeeX ves Deheves peerJeve keâe yengYeeie meJe&peveefnlekeâejkeâ meeefnlÙe keâer jÛevee ceW JÙeleerle efkeâÙee nw~
pewveOece& ceW yeÌ[s–yeÌ[s ØekeâeC[ pewveeÛeeÙe& nes ieS nQ pees Øeyeue leee|keâkeâ, JewÙeekeâjCe, keâefJe Deewj oeMe&efvekeâ Les~
GvneWves pewveOece& kesâ meeLe-meeLe YeejleerÙe meeefnlÙe kesâ DevÙe #es$eeW ceW Yeer Deheveer uesKeveer kesâ peewnj efoKeueeÙes nQ~ oMe&ve,
vÙeeÙe, JÙeekeâjCe, keâeJÙe, veeškeâ, keâLee, efMeuhe, cev$e—lev$e, Jeemleg, JewÅekeâ Deeefo-Deeefo Deveskeâ efJe<eÙeeW hej keâeheâer
cee$ee ceW ØeeÛeerve pewve meeefnlÙe Deepe Yeer GheueyOe nw peyeefkeâ yengle meeje meeefnlÙe Oeee|cekeâ És<e, ueehejJeener leLee
De%eevelee kesâ keâejCe ve<š nes Ûegkeâe nw~
Yeejle keâer Deveskeâ Yee<eeDeeW ceW pewve meeefnlÙe efueKee ngDee nw, efpeveceW Øeeke=âle Deewj mebmke=âle Yee<ee keâe veece efJeMes<e
GuuesKeveerÙe nw~ pewveOece& ves ØeejcYe mes ner Deheves ØeÛeej kesâ efueS ueeskeâYee<eeDeeW keâes DeheveeÙee Dele: Deheves-Deheves meceÙe
keâer ueeskeâYee<ee ceW Yeer pewve meeefnlÙe keâer jÛeveeSB heeÙeer peeleer nQ~ Fmeer mes pece&ve efJeÉeved [e@keäšj eEJešjveeršdpe ves Deheves
YeejleerÙe meeefnlÙe kesâ Fefleneme ceW efueKee nw—‘YeejleerÙe Yee<eeDeeW keâer Âef<š mes Yeer pewve meeefnlÙe yengle cenòJehetCe& nw;
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (105)
keäÙeeWefkeâ pewve meoe Fme yeele keâer efJeMes<e hejJeen jKeles Les efkeâ Gvekeâe meeefnlÙe DeefOekeâ mes DeefOekeâ pevelee kesâ heefjÛeÙe ceW
DeeÙes~ Fmeer mes Deeieefcekeâ meeefnlÙe leLee ØeeÛeervelece šerkeâeSB Øeeke=âle ceW efueKeer ieÙeeR~ efoiecyejeW ves henues mebmke=âle ceW
jÛeveeSB keâjvee DeejcYe efkeâÙee~ yeeo ceW 10 JeeR mes 12 JeeR Meleer lekeâ DeheYeübMe Yee<ee ceW, pees Gme meceÙe keâer peve Yee<ee
Leer, jÛeveeSB keâer ieÙeeR Deewj Deepekeâue kesâ pewve yengle—meer DeeOegefvekeâ YeejleerÙe Yee<eeDeeW keâe GheÙeesie keâjles nQ leLee
GvneWves efnvoer, iegpejeleer meeefnlÙe keâes leLee oef#eCe ceW leefceue Deewj keâVeÌ[ meeefnlÙe keâes efJeMes<e ¤he mes mece=æ efkeâÙee nw~’
[`A History of Indian Literature' Ve. II P. 427-428].
Deepe pees pewve meeefnlÙe GheueyOe nw Jen meye YeieJeeved ceneJeerj keâer GheosMe hejchejeDeeW mes mecyeæ nw~ YeieJeeved
ceneJeerj kesâ ØeOeeve ieCeOej ieewlece mJeeceer Les~ Fvekeâe cetue veece FvõYetefle Lee, Ùes peeefle mes yeÇeÿeCe Les Deewj Jeso-Jesoebie
ceW heejbiele Les~ peye kesâJeue%eeve nes peeves hej Yeer YeieJeeved ceneJeerj keâer JeeCeer veneR efKejer lees Fvõ keâes efÛevlee ngF&~ Fmekeâe
keâejCe peevekeâj Jen FvõYetefle yeÇeÿeCe efJeÉeve kesâ heeme ieÙee Deewj Ùegefòeâ mes GvnW YeieJeeved ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW
ues DeeÙee~ meceJemejCe ceW hengBÛeles ner FvõYetefle ves pewve oer#ee ues ueer Deewj YeieJeeved kesâ ØeOeeve ieCeOej ngS~ YeieJeeve keâe
GheosMe megvekeâj FvneWves ÉeoMeebie ßegle keâer jÛevee keâer~ GvneWves YeieJeeved ceneJeerj kesâ GheosMeeW keâes DeJeOeejCe keâjkesâ
yeejn Debie Deewj Ûeewon hetJe& kesâ ¤he ceW efveyeæ efkeâÙee~ pees Fve DebieeW Deewj hetJeeX keâe heejieeceer neslee nw pewveOece& ceW Gmes
ßeglekesâJeueer keâne peelee nw~ pewve hejcheje ceW %eeefveÙeeW ceW oes ner heo meyemes ceneve efieves peeles nQ— ØelÙe#e %eeefveÙeeW ceW
kesâJeue%eeveer keâe Deewj hejes#e%eeefveÙeeW ceW ßeglekesâJeueer keâe~ pewmes kesâJeue%eeveer YeieJeeve mecemle ÛejeÛej peiele keâes ØelÙe#e
peeveles Deewj osKeles nQ Jewmes ner ßeglekesâJeueer cenecegefve Meem$e ceW Jee|Cele ØelÙeskeâ efJe<eÙe keâes mhe<š peeveles nQ~ peye keâee|lekeâ
ke=â<Cee DeceeJemÙee keâes Øeele: YeieJeeve ceneJeerj keâe efveJee&Ce ngDee Gmeer efove meeÙebkeâeue ceW ieewlece mJeeceer keâes kesâJeue%eeve
keâer Øeeefhle ngF&~ Gmekesâ 12 Je<e& heMÛeeled ieewlece mJeeceer keâes Yeer efveJee&Ceheo Øeehle ngDee~
efoiecyej pewve meeefnlÙe
YeieJeeve ceneJeerj kesâ efveJee&Ce kesâ heMÛeeled leerve kesâJeue%eeveer (ieewleceieCeOej, megOecee&ÛeeÙe& Deewj pecyetmJeeceer) ngS
Deewj Gvekesâ heMÛeeled heeBÛe ßeglekesâJeueer ngS efpeveceW mes Deefvlece ßeglekesâJeueer Yeõyeeng Les~ Fvekesâ meceÙe ceW ceieOe ceW yeejn
Je<e& keâe YeÙebkeâj oge|Ye#e heÌ[e~ leye Ùes Deheves mebIe kesâ meeLe oef#eCe keâer Deesj Ûeues ieÙes Deewj efheâj ueewškeâj veneR DeeÙes
Dele: oge|Ye#e kesâ heMÛeeled heešueerheg$e ceW Yeõyeeng mJeeceer keâer DevegheefmLeefle ceW pees Debie meeefnlÙe mebkeâefuele efkeâÙee ieÙee Jen
Skeâhe#eerÙe Lee~ cetue Ùee otmejs he#e ves Gmes mJeerkeâej veneR efkeâÙee, keäÙeeWefkeâ oge|Ye#e kesâ meceÙe pees meeOeg ceieOe ceW ner jns
Les, meeceefÙekeâ keâef"veeFÙeeW kesâ keâejCe Jes Deheves DeeÛeej ceW efMeefLeue nes ieÙes Les~ ÙeneR mes pewve mebIe ceW MJesleecyej
mecØeoeÙe keâe pevce ngDee Deewj efpeveOece& (efoiecyej) keâes Yeer mecØeoeÙe keâne ieÙee Deewj oesveeW mecØeoeÙeeW keâe meeefnlÙe
Yeer he=Lekeädâ—he=Lekeädâ nes ieÙee~
ßeglekesâJeueer Yeõyeeng Fme Ùegie kesâ Debeflece ßeglekesâJeueer ceeves ieÙes nQ pees mechetCe& ÉeoMeebie kesâ %eelee Les~ Gvekesâ
heMÛeeled iÙeejn Debie Deewj ome hetJeeX kesâ %eelee DeeÛeeÙe& ngS~ efheâj heeBÛe DeeÛeeÙe& kesâJeue iÙeejn Debie kesâ %eelee ngS~ hetJeeX
keâe %eeve Skeâ lejn mes ve<š ner nes ieÙee Deewj Úgš—hegš %eeve yeekeâer jn ieÙee~ efheâj Ûeej DeeÛeeÙe& kesâJeue ØeLece
(106) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
DeeÛeejebie kesâ ner %eelee ngS Deewj Debie %eeve Yeer meceehleØeeÙe nes ieÙee~ Fme lejn keâeue›eâce kesâ efJeefÛÚvve nesles—nesles Jeerj
efveJee&Ce mes 683 Je<e& yeerleves hej peye DebieeW Deewj hetJeeX kesâ Mes<e yeÛes %eeve kesâ Yeer ueghle nesves keâe Øemebie GheefmLele ngDee leye
efiejveej heJe&le hej efmLele DeeÛeeÙe& ßeer Oejmesve cegefveJej ves heg<heovle Deewj Yetleyeueer veece kesâ oes meJeexòece meeOegDeeW keâes
Dehevee efMe<Ùe yeveeÙee efpevneWves <ešdKeC[eiece veece kesâ met$e «ebLe keâer jÛevee Øeeke=âle Yee<ee ceW keâer~
ßegleOej—Meem$eeW keâes efueKeves Jeeues DeeÛeeÙeeX keâer hejcheje ceW meJe&ØeLece uesKekeâ DeeÛeeÙe& keâewve nQ ? Ssmee ØeMve
nesves hej FeflenemekeâejeW ves yeÌ[s Deeoj mes ceneve DeeÛeeÙe&ßeer ‘‘iegCeOej osJe’’ keâe veece efueÙee nw~ ßeeriegCeOej Deewj Oejmesve
Ùes oesveeW DeeÛeeÙe& ßegle kesâ Øeefle‰ehekeâ ¤he mes Øeefmeæ ngS nQ efheâj Yeer iegCeOejosJe, OejmesveeÛeeÙe& keâer Dehes#ee DeefOekeâ
%eeveer Les Deewj ueieYeie Gvekesâ oes meew Je<e& hetJe& nes Ûegkesâ nQ Ssmee efJeÉeveeW keâe DeefYecele nw DeleSJe DeeÛeeÙe& iegCeOej keâes
efoiecyej hejcheje ceW efueefKele ¤he mes Øeehle ßegle keâe ØeLece ßeglekeâej ceevee pee mekeâlee nw~ OejmesveeÛeeÙe& ves efkeâmeer «ebLe
keâer jÛevee veneR keâer peyeefkeâ iegCeOejeÛeeÙe& ves ‘‘hesppeoesmeheeng[’’ «ebLe keâer jÛevee keâer nw~
Ùes iegCeOejeÛeeÙe& efkeâvekesâ efMe<Ùe Les FlÙeeefo ¤he mes Fvekeâe heefjÛeÙe ÙeÅeefhe Deepe GheueyOe veneR nw lees Yeer Gvekeâer
ceneve ke=âefle mes ner Gvekeâer cenevelee peeveer peeleer nw~ ÙeLee—
iegCeOejOejmesveevJeÙeiegJeex: hetJee&hejkeâceesÓmceeefYe:~
ve %eeÙeles leovJeÙekeâLekeâeiececegefvepeveeYeeJeeled ~~51~~ (Fvõveefvoke=âle ßegleeJeleej)
iegCeOej Deewj Oejmesve keâer hetJee&hej ieg® hejcheje nceW %eele veneR nw keäÙeeWefkeâ Fmekeâe Je=òeeble ve lees nceW efkeâmeer Deeiece
ceW efceuee Deewj ve efkeâmeer cegefve ves ner yeleueeÙee~ Fmemes mhe<š nes peelee nw efkeâ Fvõvebefo DeeÛeeÙe& kesâ meceÙe lekeâ DeeÛeeÙe&
iegCeOej Deewj Oejmesve keâe ieg® efMe<Ùe hejcheje keâe DeefmlelJe mce=efle kesâ ieYe& ceW efJeueerve nes Ûegkeâe Lee efheâj Yeer Flevee mhe<š
nw efkeâ ßeer Den&odyeefue DeeÛeeÙe& Éeje mLeeefhele mebIeeW ceW ‘‘iegCeOej mebIe’’ keâe veece DeeÙee nw~ vebefomebIe keâer Øeeke=âle heóeJeueer
ceW Den&odyeefue keâe meceÙe Jeerj efve. meb. 556 DeLeJee efJe. meb. 95 nw~ Fmemes Ùen mhe<š nes peelee nw efkeâ iegCeOej osJe
Den&odyeefue kesâ hetJe&Jeleea nQ hej efkeâleves hetJe&JeleeA nQ, Ùen efveCe&Ùeelcekeâ ¤he mes veneR keâne pee mekeâlee~ Ùeefo iegCeOej keâer
hejcheje keâes KÙeeefle Øeehle keâjves ceW meew Je<e& keâe meceÙe ceeve efueÙee peeS lees <ešdKeb[eiece kesâ ØeJeÛevekeâlee& OejmesveeÛeeÙe&
mes ‘‘keâmeeÙeheengÌ[’’ kesâ ØeCeslee iegCeOejeÛeeÙe& keâe meceÙe ueieYeie oes meew Je<e& hetJe& efmeæ nes peelee nw~ Fme Øekeâej DeeÛeeÙe&
iegCeOej keâe meceÙe efJe›eâce hetJe& ØeLece Meleeyoer efmeæ neslee nw~
ßeeriegCeOejeÛeeÙe& keâes heeBÛeJeW %eeveØeJeeo hetJe& keâer oMeJeeR Jemleg kesâ leermejs hesppeoesmeheengÌ[ keâe heefjhetCe& %eeve Øeehle
Lee peyeefkeâ <ešdKeC[eiece Deeefo «ebLeeW kesâ ØeCesleeDeeW keâes Gòeâ «ebLeeW keâer Glheefòe kesâ DeeOeejYetle ‘‘cenekeâcceheÙeef[heenÌ[’’
keâe DeebeMf ekeâ ner %eeve Øeehle ngDee Lee~ Fme Øekeâej mes iegCeOejeÛeeÙe& ves ‘‘keâmeeÙeheeng[Ì ’’ efpemekeâe Dehejveece ‘‘hesppeoesmeheeng[Ì ’’
Yeer nw, Gmekeâer jÛevee keâer nw~ 16000 heo ØeceeCe keâmeeÙeheengÌ[ kesâ efJe<eÙe keâes meb#eshe mes Skeâ meew Demmeer ieeLeeDeeW ceW
ner hetCe& keâj efoÙee nw~
hesppe veece ØesÙemed Ùee jeie keâe nw Deewj oesme veece És<e keâe nw~ ÛetBefkeâ ›eâesOeeefo ÛeejeW keâ<eeÙeeW ceW ceeÙee, ueesYe keâes jeie
¤he mes Deewj ›eâesOe, ceeve keâes És<e ¤he mes, Ssmes ner veJe veeskeâ<eeÙeeW keâe efJeYeepeve Yeer jeie Deewj És<e¤he ceW efkeâÙee nw Dele:
Øemlegle «ebLe keâe cetue veece ‘‘hesppeoesmeheengÌ[’’ nw Deewj Gòej veece ‘‘keâmeeÙeheengÌ[’’ nw~ keâ<eeÙeeW keâer efJeefYeVe DeJemLeeDeeW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (107)
keâe SJeb Fvemes Útšves keâe efJemle=le efJeJesÛeve Fme «ebLe ceW efkeâÙee ieÙee nw DeLee&led efkeâme keâ<eeÙe kesâ DeYeeJe mes mecÙeioMe&ve
keâer Glheefòe nesleer nw, efkeâme keâ<eeÙe kesâ #eÙeesheMece Deeefo mes osMemebÙece Deewj mekeâuemebÙece keâer Øeeefhle nesleer nw, Ùen
yeleuee keâjkesâ keâ<eeÙeeW keâer GheMecevee Deewj #eheCee keâe efJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~ leelheÙe& Ùener nw efkeâ Fme «ebLe ceW keâ<eeÙeeW
keâer efJeefJeOe peeefleÙeeb yeleuee keâjkesâ Gvekesâ otj keâjves keâe ceeie& yeleueeÙee ieÙee nw~
Fme «ebLe keâer jÛevee ieeLeemet$eeW ceW keâer ieF& nw~ DeeÛeeÙe& iegCeOejosJe mJeÙeb keânles nQ—‘‘JeesÛÚeefce megòeieene
peefheieene peefcce DelLeefcce’’ efpeme DeLee&efOekeâej ceW efpeleveer—efpeleveer met$e ieeLeeÙeW Øeefleyeæ nQ, GvnW ceQ keântBiee~ Fme «ebLe
ceW kegâue 233 ieeLeeÙeW nQ, efpevnW ‘‘keâmeeÙeheenÏÌ[’’ megòe keâer ØemleeJevee ceW heb. nerjeueeue peer ves ßeeriegCeOejeÛeeÙe& jefÛele ner
ceevee nw DeLee&led 53 ieeLeeDeeW ceW efJeJeeo neskeâj Yeer iegCeOejeÛeeÙe& jefÛele ner efveCe&Ùe ceevÙe neslee nw~
‘‘Fme Øekeâej kesâ Ghemebùle SJeb ieeLeemet$e efveyeæ ÉeoMeebie pewve Jee*dceÙe kesâ Yeerlej DevegmebOeeve keâjves hej Ùen %eele
ngDee nw efkeâ keâmeeÙeheeng[Ì ner meJe&ØeLece efveyeæ ngDee~ Fmemes ØeeÛeerve DevÙe keâesF& jÛevee DeYeer lekeâ GheueyOe veneR nw~’’
keâ<eeÙeØeeYe=le «ebLe DeeÛeeÙe& hejcheje mes DeeÙe&ceb#eg Deewj veeienefmle veece kesâ DeeÛeeÙeeX keâes Øeehle ngDee~ Gvemes
meerKekeâj ÙeefleJe=<eYe veecekeâ DeeÛeeÙe& ves Gve hej Je=efòemet$e jÛes, pees Øeeke=âle ceW nQ Deewj 6000 Mueeskeâ ØeceeCe nQ~ ÙeneB
OÙeeve jns efkeâ 32 De#ej kesâ Skeâ Deveg<šghed Úvo keâe 1 Mueeskeâ keâne nw mees Gme Øekeâej mes 6000 Mueeskeâ ØeceeCe
mebKÙee keâner nw DeLee&led 6000 ² 32 · 1,92000 De#ej keâer šerkeâe nw~ Fve oesveeW keâmeeÙeheengÌ[ Deewj <ešdKeC[eiece
veece mes ceneved «ebLeeW hej Deveskeâ DeeÛeeÙeeX ves Deveskeâ šerkeâeSB jÛeeR pees Deepe GheueyOe veneR nQ~ Fvekesâ Deefvlece šerkeâekeâej
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ngS~ Ùes yeÌ[s meceLe& efJeÉeved Les~ FvneWves <ešdKeC[eiece hej Deheveer megØeefmeæ šerkeâe OeJeuee Mekeâ meb.
438 ceW hetjer keâer~ Ùen šerkeâe 72 npeej Mueeskeâ ØeceeCe nw leLee keâmeeÙeheengÌ[ «ebLe hej Yeer FvneWves šerkeâe efueKeer efkeâvleg
Jes Gmes yeerme npeej Mueeskeâ ØeceeCe efueKekeâj ner mJeie&Jeemeer nes ieÙes~ leye Gvekesâ megÙeesiÙe efMe<Ùe efpevemesveeÛeeÙe& ves
40 npeej Mueeskeâ ØeceeCe Deewj efueKekeâj Mekeâ meb. 759 ceW Gmes hetje efkeâÙee~ Fme šerkeâe keâe veece peÙeOeJeuee nw Deewj
Jen 60 npeej Mueeskeâ ØeceeCe nw~ Fve oesveeW šerkeâeDeeW keâer jÛevee mebmke=âle Deewj Øeeke=âle kesâ meefcceßeCe mes keâer ieÙeer nw
efpemekeâe yengYeeie Øeeke=âle ceW nw~ yeerÛe—yeerÛe ceW mebmke=âle Yeer Dee peeleer nw, pewmee efkeâ šerkeâekeâej ves Gmekeâer ØeMeefmle ceW
efueKee nw—
‘ØeeÙe: Øeeke=âleYeejlÙee keäJeefÛeled mebmke=âleefceßeÙee~
ceefCeØeJeeuevÙeeÙesve ØeesòeâesÓÙeb «evLeefJemlej:~~
<ešdKeC[eiece keâe ner Deefvlece KeC[ ceneyebOe nw efpemekeâer jÛevee Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ves keâer Leer, Ùen Yeer Øeeke=âle ceW
nw Deewj Fmekeâer šerkeâe 41 npeej Mueeskeâ ØeceeCe nw~ Fve meYeer «ebLeeW ceW peerJeleòJe SJeb keâce&efmeæevle keâe yengle met#ce
Deewj ienve JeCe&ve nw~
efÛejkeâeue mes Ùes leerveeW ceneved «ebLe cetÌ[efyeõer (oef#eCe keâvee&škeâ) kesâ pewve YeC[ej ceW leeÌ[he$e hej megjef#ele Les
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meeefvlemeeiej cenejepe keâer Øeyeue ØesjCee mes JeneB kesâ Yeóejkeâ cenesoÙe leLee hebÛeeW keâer Goeòe
YeeJevee kesâ heâuemJe¤he Deye Fve leerveeW keâe ØekeâeMeve efJeÉeveeW Éeje efueKeer ieF& efnvoer šerkeâe kesâ meeLe nes Ûegkeâe nw~
F&mee keâer ØeLece Meleeyoer ceW kegâvokegâvo veece kesâ Skeâ ceneved DeeÛeeÙe& ngS nQ~ Fvekesâ efJe<eÙe ceW Øeefmeæ nw efkeâ
(108) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
efJeosn #es$e ceW peekeâj meercebOej mJeeceer keâer efoJÙeOJeefve megveves keâe meewYeeiÙe FvnW Øeehle ngDee Lee~ Fvekesâ ØeJeÛevemeej,
efveÙecemeej, jÙeCemeej, hebÛeeefmlekeâeÙe Deewj meceÙemeej veece kesâ «ebLe Deefle Øeefmeæ nQ~ Fvekesâ efmeJeeÙe FvneWves 84 ØeeYe=leeW
keâer jÛevee keâer nw efpeveceW mes De<šheengÌ[ «ebLe ceW Dee" ØeeYe=le GheueyOe nQ~
Fvekesâ efMe<Ùe GceemJeeceer veece kesâ DeeÛeeÙe& Les, efpevneWves pewve Jee*dceÙe keâes mebmke=âle met$eeW ceW efveyeæ keâjkesâ
leòJeeLe&met$e veece kesâ «ebLe keâer jÛevee keâer~ Fme «ebLe kesâ ome DeOÙeeÙeeW ceW peerJe Deeefo meele lelJeeW keâe megvoj efJeJesÛeve
efkeâÙee ieÙee nw~ Deheves—Deheves OeceeX ceW ieerlee, kegâjeve Deewj yeeFefyeue keâes pees mLeeve Øeehle nw Jener mLeeve pewveOece& ceW
leòJeeLe& met$e «ebLe keâes Øeehle nw~ efoiecyej Deewj MJesleecyej Yeer Fmes meceeve ¤he mes ceeveles nQ~ oesveeW ner hejchejeDeeW kesâ
DeeÛeeÙeeX ves Fmekesâ Thej Deveskeâ šerkeâeSB jÛeer nQ efpeveceW hetpÙeheeo keâer meJee&Le&emf eefæ SJeb DekeâuebkeâosJe keâe leòJeeLe&jepeJeee|lekeâ
Deewj efJeÅeeveefvo DeeÛeeÙe& keâe leòJeeLe&MueeskeâJeee|lekeâ GuuesKeveerÙe nw~ oesveeW ner Jeee|lekeâ«ebLe mebmke=âle ceW yeÌ[s ner ØeewÌ{ Mewueer
ceW jÛes ieÙes nQ Deewj pewveoMe&ve kesâ DehetJe& «ebLe nQ~
oMe&ve Deewj vÙeeÙeMeem$e ceW mJeeceer mecevleYeõ Deewj efmeæmesve keâer jÛeveeSB GuuesKeveerÙe nQ~ mJeeceer mecevleYeõ ves
Deehleceerceebmee veece keâe Skeâ «ebLe jÛee nw, efpemeceW mÙeeÉeo keâe megvoj efJeJesÛeve keâjles ngS Flej oMe&veeW keâer efJeÛeejhetCe&
meceer#ee keâer ieÙeer nw~ Fme Deehleceerceebmee hej mJeeceer DekeâuebkeâosJe ves ‘De<šMeleer’ veecekeâ «ebLe jÛee nw Deewj De<šMeleer
keâes efceuee—efceueekeâj mJeeceer efJeÅeevevo DeeÛeeÙe& ves Deehleceerceebmee keâer keâeefjkeâeDeeW hej De<šmenœeer veece keâer šerkeâe jÛeer
nw~ De<šmenœeer Fleveer ienve nw efkeâ Fmekeâes mecePeves ceW Fleves keâ<š keâe DevegYeJe neslee nw efkeâ DeeÛeeÙe&osJe ves mJeÙeb Fmes
keâ<šmenœeer keâne nw~ Fme DelÙevle keâef"ve «ebLe keâe meved 1969-70 ceW het. ieefCeveerØecegKe Deee|ÙekeâeefMejesceefCe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer ves mejue efnvoer ceW DevegJeeo keâjkesâ efJeÉled peiele kesâ cemlekeâ keâes ieewjJeeefvJele efkeâÙee nw~
hegjeCe meeefnlÙe ceW cenehegjeCe, nefjJebMehegjeCe, he©ehegjeCe Deeefo «ebLeeW keâe veece GuuesKeveerÙe nw~ pewve hegjeCeeW keâe
cetue ØeefleheeÅe efJe<eÙe 63 Meueekeâe heg®<eeW kesâ Ûeefj$e nQ~ FveceW 24 leerLeËkeâj, 12 Ûe›eâJeleea, 9 yeueosJe, 9 JeemegosJe
(veejeÙeCe) Deewj 9 ØeefleJeemegosJe (ØeefleveejeÙeCe) nQ~ efpeveceW hegjeCe heg®<eeW keâe hegCÙeÛeefj$e JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nes Gmes
hegjeCe keânles nQ~ nefjJebMehegjeCe ceW yeeF&meJeW leerLeËkeâj ßeer vesefceveeLe Deewj veJeceW veejeÙeCe ßeerke=â<Ce keâe JeCe&ve keâjles ngS
keâewjJe Deewj heeC[JeeW keâe JeCe&ve nw Deewj he©ehegjeCe ceW Dee"JeW yeueYeõ ßeerjeceÛevõ SJeb veejeÙeCe ue#ceCe keâe JeCe&ve nw~
Fme lejn mes Ùes oesveeW «ebLe ›eâceMe: pewve ceneYeejle Deewj pewve jeceeÙeCe keâns peeles nQ~ Fvekesâ efmeJeeÙe Ûeefjle «ebLeeW keâe lees
pewve meeefnlÙe ceW YeC[ej Yeje nw~ mekeâuekeâere|le Deeefo DeeÛeeÙeeX ves Deveskeâ Ûeefjle «ebLe jÛes nQ~ DeeÛeeÙe& pešeeEmenveefvo keâe
JejebieÛeefjle Skeâ megvoj heewjeefCekeâ keâeJÙe nw~ keâeJÙemeeefnlÙe Yeer keâce veneR nQ~ Jeerjveefvo keâe ÛevõØeYeÛeefjle, nefjÛevõ
keâe Oece&Mecee&YÙegoÙe, OevebpeÙe keâefJe keâe efÉmevOeeve Deewj JeeiYeó keâe vesefceefveJee&Ce keâeJÙe GÛÛe keâesefš kesâ mebmke=âle
cenekeâeJÙe nQ~
DeheYeübMe Yee<ee ceW lees Fve hegjeCe Deewj Ûeefjle «ebLeeW keâe mebmke=âle keâer Dehes#ee Yeer yeenguÙe nw~ DeheYeübMe Yee<ee ceW Yeer
pewve keâefJeÙeeW ves Ketye jÛeveeSB keâer nQ~
pewveOece& keâe keâLee meeefnlÙe Yeer efJeMeeue nw~ DeeÛeeÙe& nefj<esCe keâe keâLeekeâesMe yengle ØeeÛeerve (F&. me. 932) nw~
DeejeOevee keâLeekeâesMe, hegCÙeeœeJe keâLeekeâesMe Deeefo DevÙe Yeer yengle mes keâLeekeâesMe nQ efpeveceW keâLeeDeeW kesâ Éeje Oecee&ÛejCe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (109)
keâe MegYe heâue Deewj DeOecee&ÛejCe keâe DeMegYe heâue efoKeueeÙee ieÙee nw~ Ûechet keâeJÙe Yeer pewve meeefnlÙe ceW yengle nQ~
meesceosJe keâe ÙeMeefmleuekeâ Ûechet, nefjÛevõ keâe peerJevOej Ûechet Deewj Den&öeme keâe heg®osJeÛechet Glke=â<š Ûechet keâeJÙe
nQ~ ieÅe «ebLeeW ceW JeeoerYeeEmen keâer ieÅeefÛevleeceefCe GuuesKeveerÙe nw~ veeškeâeW ceW nefmleceuue kesâ efJe›eâeble keâewjJe, ceweLf eueerkeâuÙeeCe,
DebpeveeheJevebpeÙe Deeefo oMe&veerÙe nQ~ mlees$e meeefnlÙe Yeer keâce veneR nQ~ DeeÛeeÙe& ßeerceevelegbie keâe Yeòeâecej mlees$e,
cenekeâefJe OevebpeÙe keâe efJe<eehenej, kegâcegoÛevõ keâe keâuÙeeCe ceefvoj Deeefo mlees$e meeefnlÙe keâer Âef<š mes Yeer Glke=â<š nQ~
mJeeceer mecevleYeõ ves mJeÙebYet mlees$e ceW lees pewveoMe&ve kesâ GÛÛe keâesefš kesâ efmeæevleeW keâes ketâš–ketâš keâj Yej efoÙee nw~
Jen Skeâ oeMe&efvekeâ mleJeve nw~ veerefle «ebLeeW keâer Yeer keâceer veneR nw~ JeeoerYeeEmen keâe #e$eÛetÌ[eceefCe keâeJÙe Skeâ veereflehetCe&
keâeJÙe «ebLe nw~ DeeÛeeÙe& Deefceleieefle keâe megYeeef<elejlvemeboesn, he©eveefvo DeeÛeeÙe& keâer he©eveefvo heÃeeEJeMeeflekeâe Deewj
cenejepe DeceesIeJe<e& keâer ØeMveesòej jlveceeuee Yeer megvoj veerefle«ebLe nQ~
Fmekesâ efmeJeeÙe pÙeesefle<e, DeeÙegJexo, JÙeekeâjCe, keâesMe, Úvo, Deuebkeâej, ieefCele Deewj jepeveerefle Deeefo efJe<eÙeeW hej
Yeer pewveeÛeeÙeeX keâer Deveskeâ jÛeveeSB Deepe GheueyOe nQ~ pÙeesefle<e meeefnlÙe ceW kesâJeue%eeve ØeMve ÛetÌ[eceefCe Deewj DeeÙegJexo
ceW G«eeefolÙe DeeÛeeÙe& keâe keâuÙeeCekeâejkeâ «ebLe DeeÙee nw~ JÙeekeâjCe ceW hetpÙeheeo osJeveefvo keâe pewvesvõ JÙeekeâjCe Deewj
MeekeâšeÙeve keâe MeekeâšeÙeve JÙeekeâjCe GuuesKeveerÙe nw~ keâes<e ceW OevebpeÙe veececeeuee Deewj efJeMJeueesÛeve keâesMe, Deuebkeâej
ceW Deuebkeâej efÛevleeceefCe, ieefCele ceW ceneJeerj ieefCelemeej meb«en Deewj jepeveerefle ceW meesceosJe keâe veerefleJeekeäÙeece=le Deeefo
mcejCeerÙe nQ~
ÙeneB Ùen yeleuee osvee DevegeÛf ele ve nesiee efkeâ oef#eCe Deewj keâvee&škeâ keâe efpelevee pewve meeefnlÙe nw Jen meye ner efoiecyej
pewve efJeÉeveeW keâer jÛevee nw leLee efpeveOece& kesâ efpeleves ØeOeeve—ØeOeeve DeeÛeeÙe& nQ Jes ØeeÙe: meye ner keâvee&škeâ osMe kesâ efveJeemeer Les
Deewj Jes ve kesâJeue mebmkeâ=le Deewj Øeeke=âle kesâ ner «ebLekeâlee& Les efkeâvleg keâVeÌ[ Yee<ee kesâ Yeer Øeefmeæ «ebLekeâej Les~
leefceue Yee<ee keâe meeefnlÙe Yeer ØeejcYe keâeue mes ner pewveOece& Deewj pewvemebmke=âefle mes ØeYeeefJele nw~ ‘kegâjue’ Deewj
‘veeueefoÙeej’ veece kesâ oes ceneved «ebLe Gve pewveeÛeeÙeeX keâer ke=âefle nQ pees leefceue osMe ceW yeme ieÙes Les~
iegpejeleer Yee<ee ceW Yeer efoiecyej pewve keâefJeÙeeW ves Deveskeâ jÛeveeSB keâer nQ, efpevekeâe efJeJejCe ‘pewve iegpe&j keâefJeÙeeW’ mes
Øeehle neslee nw~
efoiecyej pewve meeefnlÙe ceW efnvoer «ebLeeW keâer mebKÙee Yeer yengle nw~ FOej ueieYeie 400 Je<eeX ceW DeefOekeâebMe «ebLe
efnvoer ceW jÛes ieÙes nQ~ pewve ßeeJekeâ kesâ efueS Øeefleefove mJeeOÙeeÙe keâjvee DeeJeMÙekeâ nw Dele: pevemeeOeejCe keâer Yee<ee ceW
efpeveJeeCeer keâes efveyeæ keâjves keâer Øeef›eâÙee ØeejcYe mes ner nesleer DeeÙeer nw~ Fmeer mes efnvoer pewve meeefnlÙe ceW ieÅe«ebLe
yengleeÙele mes heeS peeles nQ~ ueieYeie meesuenJeeR Meleeyoer mes ueskeâj efnvoer ieÅe «ebLe pewve meeefnlÙe ceW GheueyOe nQ Deewj
FmeefueS efnvoer Yee<ee kesâ ›eâefcekeâ efJekeâeme keâe DeOÙeÙeve keâjves JeeueeW kesâ efueS Jes yeÌ[s keâece kesâ nQ~
heÅemeeefnlÙe ceW heb. oewuelejecepeer keâe Ún{euee pewve efmeæevle keâe DecetuÙe jlve nw~ heb. šes[jceuepeer, heb.
oewuelejecepeer, heb. meoemegKe, heb. yegOepeve, heb. ÅeevelejeÙe, YewÙee YeieJeleeroeme, heb. peÙeÛevo Deeefo Deveskeâ efJeÉeveeW ves
Deheves meceÙe keâer {gb{ejer efnvoer Yee<ee ceW ieÅe DeLeJee heÅe DeLeJee oesveeW ceW Deheveer jÛeveeSB keâer nQ~ efJeveleer, hetpeehee",
Oeee|cekeâ Yepeve Deeefo Yeer heÙee&hle nQ~ heÅe meeefnlÙe ceW Yeer Deveskeâ hegjeCe Deewj Ûeefjle jÛes ieÙes nQ~
(110) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
efnvoer pewve meeefnlÙe keâer Skeâ meyemes yeÌ[er efJeMes<elee Ùen nw efkeâ GmeceW Meevlejme Deewj JewjeiÙejme keâer meefjlee ner
meJe&$e ØeJeeefnle Âef°ieesÛej nesleer nw~ mebmke=âle Deewj Øeeke=âle kesâ pewve «ebLekeâejeW kesâ meceeve efnvoer pewve «ebLekeâejeW keâe Yeer Skeâ
ner ue#Ùe jne nw efkeâ ceveg<Ùe efkeâmeer lejn meebmeeefjkeâ efJe<eÙeeW ceW ÉvÉ mes efvekeâuekeâj Deheves keâes henÛeeves Deewj Deheves
GlLeeve keâe ØeÙelve keâjs~ Fmeer ue#Ùe keâes jKekeâj meyeves Deheveer—Deheveer jÛeveeSB keâer nQ~
Ùen lees ngDee YeieJeeve ceneJeerj kesâ Meemeve ceW ueieYeie oes npeej Je<eeX kesâ ceOÙe ngS DeeÛeeÙe&, efJeÉeved keâefJe Deeefo
uesKekeâeW ceW keâefleheÙe meeefnlÙe jÛeveekeâejeW kesâ ke=âeflelJe keâe mebef#ehle heefjÛeÙe~ hegveMÛe Fmeer hejcheje keâe efveJee&n keâjles
ngS yeermeJeeR—FkeäkeâermeJeeR meoer Yeer pewve meeefnlÙe mes DelÙevle mece=æ ngF& nw~
GveceW yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meeefvlemeeiej cenejepe kesâ efJeÉeved efMe<Ùe DeeÛeeÙe& ßeer
megOece&meeiej peer cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer kegbâLegmeeiej peer cenejepe Éeje megOece& ßeeJekeâeÛeej, Ûeewyeerme leerLeËkeâj mlegefle Deeefo
ØeewÌ{ «ebLe jÛes ieÙes nQ~ DeeÛeeÙe& ßeerheeÙemeeiej peer kesâ efMe<Ùe YeejleieewjJe DeeÛeeÙe& ßeer osMeYet<eCe cenejepe ves Oecee&ce=le,
Ceceeskeâej Deeefo «ebLe efueKes nQ~ DeeÛeeÙe& ßeer %eevemeeiej peer cenejepe ves mebmke=âle keâeJÙe meeefnlÙe SJeb efnvoer šerkeâevegJeeo
Deeefo keâeÙe& efkeâÙes nQ~ Fmeer Øekeâej DevÙe DeeÛeeÙe&—cegefvejepe DeeefokeâeW keâer Yeer keâefleheÙe meeefneflÙekeâ jÛeveeSB mebmke=âle—
efnvoer—Øeeke=âle ceW ieÅe—heÅe oesveeW lejn keâer Øeehle nesleer nQ~
Jele&ceeve meceÙe ceW Yeer DeeÛeeÙe&—GheeOÙeeÙe—cegefve—Deee|Ùekeâe Deeefo Deheveer jlve$eÙe meeOevee kesâ meeLe %eeveejeOevee
kesâ #es$e ceW Je=nled cee$ee ceW meeefnlÙe uesKeve keâjles osKes pee jns nQ~ FveceW kegâÚ DelÙeeOegefvekeâ peveYee<ee ceW efpeveOece&
ØeYeeJevee keâe meeefnlÙe efueKeles nQ lees kegâÚ ØeeÛeerve DeeÛeeÙe& hejcheje keâe efveJee&n keâjles ngS ØeewÌ{ Yee<ee ceW peveefnlekeâejer
mJeeOÙeeÙe kesâ «ebLe efueKekeâj Øeoeve keâjles nQ~ DeeÛeeÙe& ßeer efJeÅeevebefopeer, DeeÛeeÙe& ßeer efJeÅeemeeiej peer, DeeÛeeÙe& ßeer
keâvekeâveboer peer, DeeÛeeÙe& ßeer heg<heoblemeeiej peer, DeeÛeeÙe& ßeer efJejeiemeeiej peer Deeefo keâefleheÙe efJeefMe<š DeeÛeeÙeeX keâer
meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeB Yeer Jele&ceeve keâer GheueefyOe nQ leLee Deveskeâeveskeâ GheeOÙeeÙe—cegefvejepeeW kesâ Yeer uesKeve meceepe ceW
ØeÛeefuele nQ~
Fmeer ëe=bKeuee ceW efoiecyej pewve meeefOJeÙeeW Éeje meeefnlÙe uesKeve keâe MegYeejcYe efkeâÙee hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer ves~ FvneWves meceÙemeej Deeefo Deveskeâeveskeâ mebmke=âle «ebLeeW keâer efnvoer šerkeâeSB efueKeeR, pewveYeejleer Deeefo
ceewefuekeâ «ebLe efueKes, hetpee—efJeOeeveeW ceW FvõOJepe Deewj keâuheõgce pewmes efJeOeeveeW ves lees mechetCe& pewve meceepe ceW Ûecelkeâej
hewâuee efoÙee nw~ yeeuekeâ—ÙegJee, veejer—ØeewÌ{—efJeÉeved meYeer kesâ efnle keâes OÙeeve ceW jKekeâj 400 Meem$e efueKes leLee
meJee&efOekeâ cenòJehetCe& mewæeefvlekeâ met$e«ebLe <ešdKeC[eiece kesâ 16 «ebLeeW keâer ‘‘efmeæevle efÛevleeceefCe’’ veece keâer mebmke=âle
šerkeâe 3200 he=<"eW ceW efueKekeâj keâere|leceeve mLeeefhele keâj efoÙee nw~
Gvekeâe DevegmejCe keâjles ngS DevÙe Deveskeâ meeefOJeÙeeW ves Yeer «ebLe uesKeve efkeâÙes nQ efpeveceW Deee|Ùekeâe ßeer efpeveceleer
ceeleepeer, Deee|Ùekeâe ßeer Deeefoceleer ceeleepeer (het. %eeveceleer ceeleepeer keâer efMe<ÙeeSB), ieefCeveer Deee|Ùekeâe ßeer megheeMJe&celeer
ceeleepeer, Deee|Ùekeâe ßeer efJeMegæceleer ceeleepeer Deeefo kesâ veece ØecegKe nQ~ cegPes Yeer (DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer) hetpÙe ceeleepeer
keâer ØesjCee mes <ešdKeC[eiece keâer efmeæevleefÛebleeceefCe mebmke=âle šerkeâe kesâ meYeer «ebLeeW keâer SJeb $e+<eYeosJe Ûeefjleced «evLe keâer
efnvoer šerkeâe keâjves leLee ßeer ceneJeerj mlees$e keâer mebmke=âle-efnvoer šerkeâe efueKeves keâe meewYeeiÙe efceuee leLee keâefleheÙe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (111)
Úesšs—yeÌ[s meeefnlÙe (ueieYeie oes meew «ebLe) ieg®ke=âhee mes cesjs Éeje Yeer me=efpele ngS nQ~
pewve meceepe keâe efJeÉleJeie& lees Deheveer uesKeveer meoe—meJe&oe keâer YeeBefle Deepe Yeer Ûeuee ner jne nw~ ØeeÛeerve efJeÉeveeW
ceW heb. ueeueejece peer Meem$eer cegjwvee (cenehegjeCe kesâ DevegJeeokeâ), heb. KetyeÛevo Meem$eer, heb. megcesjÛevõ efoJeekeâj, heb.
Fvõueeue Meem$eer, heb. ceesleerÛebopeer keâes"ejer, heb. kewâueeMeÛevo efmeæevleeÛeeÙe&, heb. heVeeueeue meeefnlÙeeÛeeÙe&, heb. ueeue yeneogj
Meem$eer, heb. yeeyetueeue peceeoej, heb. hetâueÛevo efmeæebleMeem$eer, heb. nerjeueeue efmeæevleMeem$eer, heb. S. Sve. GheeOÙes, heb.
JeOe&ceeve heeMJe&veeLe Meem$eer Deeefo kesâ veece efJeMes<e GuuesKeveerÙe nQ efpevneWves meeefnlÙe keâer DehetJe& mesJee keâer nw~
Deble ceW mecÙekeädâ%eeve keâer pÙeesefle meYeer kesâ ùoÙe ceW ØepJeefuele nes Fme DeefYeuee<ee kesâ meeLe—
%eevecelÙeee|Ùekeâe ceelee, peerÙeeled Je<e& Meleb YegeJf e~
Ûevoveeceefle efMe<ÙeeÙee: hetÙee&led meJeË ceveesjLeb~~

N:M

ceve™heer Je=#e keâes ceesn™heer peue mes cele meeRÛees

efCeuuetjn ceCeJeÛÚes Keb[n meeneG jeÙeoesmee pes~
Denuees keâjsF heÛÚe cee efmebÛen ceesnmeefueuesCe~~68~~
(ßeer osJemesve metefj)
ÙeneB ceve keâes Je=#e keâer Ghecee oer nw~ efpeme Øekeâej Je=#e ceW oes yeÌ[er MeeKeeSb nesleer nQ
Gmeer Øekeâej ceve™heer Je=#e ceW jeieÉs<e™heer oes yeÌ[er MeeKeeSb nQ~ efpeme Øekeâej Je=#e keâer yeÌ[er
MeeKeeDeeW mes GheMeeKeeSb efvekeâuekeâj Je=#e keâes efJemle=le keâjleer nQ Gmeer Øekeâej jeieÉs<e™heer oes
yeÌ[er MeeKeeDeeW mes efJe<eÙesÛÚe ™he Deveskeâ GheMeeKeeSb efvekeâuekeâj ceve™heer Je=#e keâes efJemle=le
keâjleer nQ~ efpeme Øekeâej Je=#e ceW heâue efvekeâueles nQ Gmeer Øekeâej ceve™heer Je=#e ceW Yeer mebkeâuhe-
efJekeâuhe™he Deveskeâ heâue ueieles nQ Deewj efpeme Øekeâej Je=#e keâes peue mes meeRÛekeâj nje-Yeje
efkeâÙee peelee nw Gmeer Øekeâej ceve™heer Je=#e keâes ceesn™heer peue mes nje-Yeje jKee peelee nw~
DeeÛeeÙe& #ehekeâ keâes GheosMe osles nQ efkeâ-ns #ehekeâ! let Fme ceve™heer Je=#e keâes efvecet&ue keâj os,
Fmekeâer GheMeeKeeSb keâeškeâj Fmes efJemleej mes jefnle keâj os, Ùener veneR Fvekeâer jeieÉs<e™heer
MeeKeeDeeW keâes keâeš [eue, Ssmee ØeÙelve keâj efkeâ efpememes Deye FmeceW mebkeâuhe-efJekeâuhe™heer
heâue ve ueieW leLee Fmes Deye ceesn™heer peue mes meeRÛevee yebo keâj os~ Ssmee keâjves mes Ùen
ceve™heer Je=#e mJeÙeb GKeÌ[ peeÙesiee~
(112) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le

(2)
Deeiece hee" SJeb efkeâmeer keâer meeefneflÙekeâ ke=âefleÙeeW ceW
mebMeesOeve GefÛele veneR nw
keâeue heefjJele&ve kesâ meeLe—meeLe efpevesvõ YeieJeeve keâer JeeCeer ceW Deepekeâue kegâÚ Ssmes heefjJele&ve nesves ueies nQ pees
otOe heeveer keâer lejn Fme Øekeâej Skeâ¤he nes jns nQ efkeâ meeOeejCe ceeveJe lees Gvekeâer JeemleefJekeâlee, DeJeemleefJekeâlee kesâ
yeejs ceW peeve ner veneR mekeâlee nw~ DeveeefoefveOeve Dehejeefpele ceb$e Ceceeskeâej pees efpeveOece& Deewj Gmekesâ DevegÙeeefÙeÙeeW keâe
cetueceb$e ceevee peelee nw Gmekeâe cetue mJe¤he ‘‘<ešdKeC[eiece’’ veecekeâ Deeiece «ebLe ceW Fme Øekeâej efceuelee nw—
Ceceeskeâej ceb$e—
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb , Cecees uees S meJJemeent C eb ~ ~
Gmeer «ebLe ceW OeJeuee šerkeâekeâej ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves hegmlekeâ Skeâ ceW ‘‘DeefleMeÙehetpeen&lJeeled Jee DenËle’’ Fme
JeekeäÙe mes ‘‘DejnbleeCeb’’ heo keâer JÙeeKÙee keâjkesâ Fmes Yeer Megæ ceevee nw leLee efšhheCe ceW Skeâ ‘‘De®nbleeCeb’’ heo Yeer efoÙee
nw efkeâvleg Ùen Øeefmeefæ ceW veneR nw, Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve mecØeoeÙe ceW ‘‘DeefjnbleeCeb’’ Deewj ‘‘DejnbleeCeb’’ Ùes oesveeW hee"
ØeÛeefuele nQ~ MJesleecyej hejcheje ceW ØeeÙe: ‘‘vecees DeefjnbleeCeb’’ Deeefo hee" osKee peelee nw~
Fme Ceceeskeâej ceb$e keâes heÌ{ves ceW Yeer ØeeÙe: ueesie peuoer Deewj Øeceeo kesâ keâejCe ieueleer keâjles nQ~ Mele—ØeefleMele Megæ
ceb$e heÌ{ves Jeeues yengle keâce m$eer—heg®<eeW keâes osKee peelee nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ Fme ceneceb$e kesâ GÛÛeejCe—peehÙe—
eqÛevleve—ceveve keâjves JeeueeW keâes hetCe&heâue keâer Øeeefhle veneR nes heeleer nw~ pevelee mes Ceceeskeâej ceb$e keâe Megæ GÛÛeejCe keâjeves ceW
efJeÉeveeW keâes Yeer DeJeMÙe OÙeeve osvee ÛeeefnS~ Ùeefo Fmekesâ Megæ uesKeve Deewj hee"ve keâer ØeefleÙeeseif eleeSB Yeer DeeÙeesepf ele keâer peeJeW
lees DeÛÚs heefjCeece meeceves DeeSbies Deewj yeÛÛeeW—ÙegJeeDeeW ceW Fmekesâ hee" kesâ Øeefle Øeyeue mebmkeâej yeveWies~
hee" heefjJele&ve keâe ØeLece heefjÛeÙe—
Deepekeâue hegmlekeâeW ceW veJeerve ØekeâeMeve kesâ ceeOÙece mes peve meeOeejCe kesâ cegbn hej Ûeòeeefj cebieue keâe heefjJeefle&le
hee" Âef<šieesÛej nes jne nw~ pewmes—‘‘Dejnblee cebieueb, Dejnblee ueesiegòecee, Dejnbles mejCeb heJeppeeefce’’ FlÙeeefo, efkeâvleg
ØeeÛeerve «ebLeeW kesâ Devegmeej efJeYeefòeâ jefnle hee" ner ceevÙe nesvee ÛeeefnS~ DeeÛeeÙe&ßeer MegYeÛevõ mJeeceer Éeje jefÛele
%eeveeCe&Je «ebLe ceW Ûeòeeefj cebieue keâe efJeYeefòeâ jefnle hee" ner DeeÙee nw~ ÙeLee—Ûeòeeefjcebieueb—Dejnble cebieueb, efmeæ
cebieueb, meent cebieueb, kesâJeefueheCCeòees Oeccees cebieueb~ Ûeòeeefj ueesiegòecee—Dejnble ueesiegòecee, efmeæ ueesiegòecee, meent
ueesiegòecee, kesâJeefueheCCeòees Oeccees ueesiegòecee~ Ûeòeeefj mejCeb heJeppeeefce—Dejnble mejCeb heJeppeeefce, efmeæ mejCeb
heJeppeeefce, meent mejCeb heJJepeeefce, kesâJeefueheCCeòees Oeccees mejCeb heJeppeeefce~
Ùener ØeeÛeerve hee" ef›eâÙeekeâueehe leLee Øeefle‰eefleuekeâ iebÇLe ceW Yeer nw efkeâvleg efJeYeefòeâmeefnle heefjJeefle&le hee" keâes
ØeÛeefuele osKekeâj Skeâ yeej meved 1983 ceW peye ceQ yeÇÿeÛeeefjCeer kegâ. ceeOegjer kesâ ¤he ceW Leer Gme meceÙe hetpÙe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (113)
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves cegPemes Fme efJe<eÙe ceW Deveskeâ meeOegDeeW SJeb efJeÉeveeW kesâ heeme he$eeÛeej keâjeÙee Lee~
GveceW mes hebef[le heVeeueeue peer meeefnlÙeeÛeeÙe& kesâ he$e mes efJeefole ngDee efkeâ ‘‘Ùen efJeYeefòeâ ueieekeâj mebMeesefOele hee"
MJesleecyej hejcheje mes DeeÙee nw’’ leLee #eguuekeâ ßeer efmeæmeeiej cenejepe ceewpeceeyeeo (oeref#ele DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej
peer cenejepe) kesâ he$e ceW Lee efkeâ ‘‘Øeeke=âle JÙeekeâjCe kesâ Devegmeej Fme Ûeòeeefj cebieue hee" ceW efJeYeefòeâÙeeB ØeÙegòeâ keâer ieF&
nQ Deewj ‘‘Sos Ú Ûe meceeCee’’ met$e kesâ Devegmeej Dee Deewj De keâes meceeve ceevekeâj Dejnblee ceW Dee kesâ mLeeve hej De nes
ieÙee nw Dele: Ùen efJeYeefòeâ meefnle hee" neskeâj Yeer efJeYeefòeâ jefnle efoKelee nw SJeb ueeIeJe keâer Âef<š mes Yeer Ùener hee"
Megæ nw~’’ FlÙeeefo meceeOeeveeW mes ØeeÛeerve hee" ner F<š ueielee nw Dele: efJeÉeveeW keâes efJeYeefòeâ jefnle hee" ner Ûeueevee
ÛeeefnS~ MJesleecyej mebØeoeÙe Éeje cetue hee" ceW efkeâS ieS heefjJele&ve keâes nceW ceevÙelee veneR osvee ÛeeefnS~
mJe. heb. ceesleerÛevo peer keâes"ejer—heâušCe, hebef[le megcesjÛebo peer efoJeekeâj—efmeJeveer, hebef[le heVeeueeue meesveer
yÙeeJej Deeefo efJeÉeveeW mes Yeer hetpÙe ceeleepeer keâer Fme efJe<eÙe ceW ÛeÛee&Sb ngF& LeeR, Gve meYeer ves ØeeÛeerve «ebLeeW kesâ DeeOeej hej
efyevee efJeYeefòeâ Jeeuee hee" ner GefÛele yeleeÙee Lee Dele: ceeleepeer keâe keânvee nw efkeâ ceb$e JÙeekeâjCe kegâÚ Deueie ner nesles
nQ Gmekeâe %eeve nce ueesieeW keâes veneR nw FmeefueS cetueceb$eeW ceW Deheves ceve mes efJeYeefòeâÙeeB veneR ueieevee ÛeeefnS~
cetueceb$e ceW heefjJele&ve mes DeeBKeeW osKeer neefve—
meved 1988 keâer yeele nw, jepemLeeve kesâ Skeâ Menj ceW ßeerkeâuheõgce ceneceb[ue efJeOeeve keâe efJeMeeue DeeÙeespeve Lee~ Gve
efoveeW cesje Yeer JeneB peevee ngDee Lee~ efJeOeeve kesâ ØeejefcYekeâ efoveeW ceW ner JeneB keâeheâer DeMeeefvle keâe JeeleeJejCe yevee ngDee Lee~
JeneB efJejeefpele DeeÛeeÙe& mebIe kesâ meeOeg—meeOJeer Yeer yeÌ[s DeMeevle Les Deewj efJeOeeve ceW keâesF& Dehevee meeefveOÙe veneR Øeoeve keâjles
Les~ Skeâ DeeefÙe&keâe ceeleepeer ves cegPemes Deveskeâ yeeleW yeleeFË~ mebYeJele: keâF& efJeÉeved Øeefle<"eÛeeÙeeX keâes Skeâ meeLe Deecebe$f ele keâjves
kesâ keâejCe Yeer DelÙeefOekeâ keâuen Deewj efJeJeeo keâer efmLeefle yeve ieF& Leer~ 2—3 efove JeneB ®keâves kesâ yeeo peye ceQ JeneB mes Jeeheme
Deeves ueieer lees efJeOeeve kesâ ØecegKe DeeÙeespekeâ mes cesjer yeele ngF& Jes Yeer yesÛeejs yeÌ[s efKevve ceve mes keânves ueies efkeâ ueeKeeW ®heÙes
KeÛe& keâjves kesâ yeeo Yeer efJeOeeve ceW keâesF& Deevevo veneR Dee jne nw Deewj ve peeves keäÙee keâejCe nw efkeâ JeeleeJejCe Skeâoce efJe<eeòeâ
nes ieÙee nw~ efkeâmeer keâejCeJeMe Skeâ efJeÉeved keâes lees jeef$e kesâ 12 yepes ieghle¤he mes efJeoe keâj efoÙee ieÙee~
hegve: Skeâ [e@keäšj efJeÉeve ves cegPes ceb$e keâe Skeâ Úhee ngDee keâe[& efoKeeÙee efkeâ Fme ceb$e keâer meJee ueeKe peehÙe nes jner
nQ~b ceQves ceb$e osKeles ner keâne—Dejs ! Ùen keâuheõgce efJeOeeve keâe cetueceb$e efkeâmeves yeoueves keâe meenme efkeâÙee nw ?’’ mebYeJele:
DeMeeefvle keâe ØecegKe keâejCe Ùen mebMeeseOf ele ceb$e ner nw’’ Ùener OeejCee cesjs ceve ceW jner hegve: ceQ Jen keâe[& ueskeâj nefmleveehegj Dee
ieF&~ ceQves hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes peye JeneB keâer meejer Iešvee yeleeF& lees Ùes Yeer Ùener keânves ueieeR efkeâ efpemeves Yeer
Deheveer yegeæ f keâe og®heÙeesie keâjkesâ Fme ceb$e ceW heefjJele&ve efkeâÙee nw Gmes ner DeMeeefvle keâe cetue ßesÙe nw~
ojDemeue %eeveeCe&Je «ebLe kesâ DeeOeej mes ceeleepeer ves keâuheõgce efJeOeeve ceW $eÙeesoMe De#ejer efvecve ceb$e jKee nw—
‘‘TB Den&eflmeæmeÙeesiekesâJeueer mJeene’’~
Fme ceb$e ceW JeneB heefjJele&ve keâjkesâ ‘‘TB ÜeR Den&eflmeæmeÙeesiekesâJeefueYÙees vece:’’ ÚheeÙee ieÙee Deewj Gmeer keâe
Deveg‰eve ngDee Lee~ mebMeesOeve keâjves Jeeues efJeÉeved cenesoÙe ves Skeâ lees Deheves ceve mes ‘‘ÜeR’’ keâe ØeÙeesie efkeâÙee Deewj
kesâJeueer keâes ÛelegLeea efJeYeefòeâ ceW ‘‘kesâJeefueYÙees’’ keâj efoÙee SJeb mJeene kesâ mLeeve hej vece: keâj efoÙee Dele: mebMeesOeve
(114) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
Deewj heefjJeæ&ve kesâ meeLe Ùen ceb$e 15 De#ejer nes ieÙee~
henueer yeele lees DeeÛeeÙe& ßeer MegYeÛevõ pewmes ceneve efJeÉeved Éeje efueefKele «ebLe ceW GheueyOe Fme ceb$e ceW mebMeesOeve
keâjves keâe GvnW DeefOekeâej ner veneR Lee~ keäÙee Gve DeeÛeeÙe&osJe keâes vece: Ùee mJeene kesâ Ùeesie ceW ÛelegLeea efJeYeefkeäle ØeÙeesie
keâjves keâe %eeve veneR Lee ? DeLeJee ÜeR Deewj vece: keâe ØeÙeesie veneR keâjkesâ GvneWves keäÙee ceb$e keâes DeOetje keâj efoÙee Lee ?
DevÙeLee heefjJele&ve keâe Ùen Deeflemeenme keäÙeeW efkeâÙee ieÙee ?
otmejer yeele keâuheõgce efJeOeeve keâer jÛeefÙe$eer ieefCeveer ceeleepeer mJeÙeb Gve efoveeW nefmleveehegj ceW efJejepeceeve LeeR~ ceb$e
ceW Ùee efkeâmeer Yeer mebMeesOeve mes hetJe& Skeâ yeej Gvemes Yeer hejeceMe& uesvee ÛeeefnS Lee~ Jes Yeer JÙeekeâjCe—Úvo Deeefo keâer %eelee
nQ efkeâvleg Fvekeâe ceevevee nw efkeâ ceb$eeW keâe JÙeekeâjCe Deueie ner neslee nw hetJee&ÛeeÙe& Gvekesâ DeÛÚs %eelee nesles Les Dele: nceW
Gvekesâ Éeje efveefce&le ceb$eeefokeâ ceW Deheveer yegefæ keâe ØeÙeesie veneR keâjvee ÛeeefnS~
Ùen mee#eeled osKeer Iešvee ceQves Deehekeâes yeleeF& nw efkeâ Skeâ ceb$e ceW heefjJele&ve keâjves mes efkeâlevee DeveLe& nes mekeâlee
nw~ Fme efJe<eÙe ceW meeOegDeeW leLee efJeÉeveeW keâes meowJe OÙeeve jKevee ÛeeefnS efkeâ efkeâmeer Yeer efJeOeeve Deeefo ceW Skeâ hebefòeâ keâe
Yeer heefjJele&ve Deheves ceve mes veneR keâjvee ÛeeefnS~
MeeefvleOeeje ceW mebMeesOeve—
DeefYe<eskeâ hee" ceW pees hegjeveer MeeefvleOeeje ØeÛeefuele nw GmeceW efÚvo—efÚvo, efYevo—efYevo ef›eâÙee keâe ØeÙeesie nw Deewj
Devle ceW Skeâ JeekeäÙe nQ—‘‘FlÙevesve ceb$esCe veJe«eneLeË ievOeesokeâOeeje Je<e&Ceced’’! Fve oesveeW yeeleeW kesâ efueS Skeâ DeeÛeeÙe&
cenejepe ves Skeâ yeej cegPemes keâne efkeâ efÚvo—efÚvo kesâ mLeeve hej ‘‘efÚefvo—efÚefvo efYeefvo—efYeefvo’’ yeesuevee ÛeeefnS
Deewj ‘‘veJe«enMeevlÙeLeË ievOeesokeâOeeje Je<e&Ceced’’ hee" yeesuevee ÛeeefnS~ GvneWves Dehevee DeefYeØeeÙe Yeer yeleeÙee efkeâ
JÙeekeâjCe kesâ Devegmeej ‘‘efÚvo—efYevo’’ ef›eâÙee ieuele nw Deewj «eneW keâer Meeefvle nsleg ner MeeefvleOeeje keâer peeleer nw ve efkeâ
«eneW kesâ efueS keâjles nQ Dele: MeevlÙeLeË Meyo pe¤j peesÌ[vee ÛeeefnS~
ÙeÅeefhe Gve cegefveßeer keâer yeele efyeukegâue meÛe nw~ efÚod—efYeod Oeeleg mes ueesšd uekeâej ceOÙece heg®<e kesâ SkeâJeÛeve ceW
‘‘efÚefvo—efYeefvo’’ ef›eâÙee keâe ¤he efmeæ neslee nw efkeâvleg Fme MeebefleOeeje kesâ Deefleefjòeâ kegâÚ ØeeÛeerve ceb$eeW ceW Yeer ‘‘efÚvo—
efÚvo—efYevo—efYevo’’ keâe ØeÙeesie osKeves ceW DeeÙee nw~ nes mekeâlee nw Gve ueesieeW keâes keâneR ceb$e Meem$eeW ceW ‘‘efÚvo—
efYevo’’ ef›eâÙee efceueer nes FmeerefueS GvneWves MeeefvleOeeje SJeb efJeefYevve ceb$eeW ceW Fme ef›eâÙee keâe ØeÙeesie efkeâÙee nes~
Fme efJe<eÙe ceW hetpÙe ceeleepeer yeleeleer nQ efkeâ mJe.yeÇ. heb. ßeer ueeuepeer Meem$eer keâne keâjles Les efkeâ meYeer OeelegSb
YJeeefo ieCe ceW Yeer ÛeueeF& pee mekeâleer nQ efpememes efÚvo—efÚvo, efYevo—efYevo ¤he Yeer yeve mekeâles nQ~
Fmeer MeeefvleOeeje ceW ‘‘meJe&o:g Keb nve nve on on........ FlÙeeefo hee" kesâ Thej Yeer Skeâ DeeÛeeÙe& cegevf eJej keâer Mebkeâe
keâe he$e hetpÙe ceeleepeer kesâ veece mes DeeÙee Lee efkeâ nved Oeeleg mes ueesšd uekeâej ceW lees ‘‘peefn peefn’’ yevelee nw ve efkeâ nve nve~ leye
ceeleepeer ves Gvekeâes Yeer Ùener Gòej efueKeJeeÙee efkeâ hegjeves kegâÚ ceb$eeW ceW Yeer ‘‘nve nve on on’’ hee" Deelee nw Dele: FmeceW keâesF&
mebMeesOeve veneR meesÛee pee mekeâlee nw~ %eeveeCe&Je ceW cegevf eÙeeW kesâ OÙeeve kesâ ØekeâjCe ceW Skeâ mejmJeleer ceb$e nw efpemeceW ‘‘nve nve
on on’’ hee" DeeÙee nw~ Ssmes keâF& efJekeâuhe Deeves kesâ yeeo hetpÙe ceeleepeer ves Skeâ veF& MeeefvleOeeje yeveeF& efpemeceW Jele&ceeve
JÙeekeâjCe kesâ Devegmeej ‘‘efÚefvo efÚefvo efYeefvo efYeefvo’’ keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw leLee DeeOegevf ekeâ ogIe&švee keâer mecYeeJeveeDeeW keâes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe (115)
šeueves nsleg veS MeyoeW keâes efueÙee nw~ pewmes-meJe& YetkeâcheogIe&švee YeÙeb efÚefvo efÚefvo efYeefvo efYeefvo, meJe&JeeÙegÙeeveogIe&švee YeÙeb,
meJe& meecØeoeefÙekeâ efJeÉs<eb.......Deeefo~ Ùen Meebelf eOeeje ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve, pecyetÉerhe-nefmleveehegj mes ØekeâeefMele nesves
Jeeueer hetpeve efJeOeeve keâer hegmlekeâeW ceW Úhe Ûegkeâer nw Deewj Ketye ØeÛeefuele Yeer nes ieÙeer nw~
Ùeneb Øemebieevegmeej Fmeer Øekeâej keâe Skeâ vecetvee Deewj Yeer Øemlegle nw efkeâ hetpÙe ceeleepeer ves Deheves Éeje jefÛele
mebmke=âle heÅe meeefnlÙe ceW Deveskeâ MueeskeâeW kesâ heeoevle ceW ‘‘DevegmJeej’’ keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw~ pewmes—
Øeele®lLeeÙe Ùees YeJÙe:, kegâÙee&led ÛewlÙemÙe Jeboveeb~
mecÙei%eeveceefleb ke=âlJee, ØeehvegÙeeled meJe&cebieueb~~
peye mebmke=âle%e efJeÉeve Gvekeâer jÛevee osKekeâj DevegmJeej kesâ yeejs ceW hetpÙe ceeleepeer mes Fme mebYeeefJele $egefš keâer
Deesj mebkesâle keâjles nQ lees ceeleepeer GvnW pewve JÙeekeâjCe ‘‘keâelev$e—¤heceeuee’’ keâe met$e veb. 92 ‘‘efJejeces Jee’’ met$e
efoKeekeâj yeleeleer nQ efkeâ Skeâcee$e Fmeer JÙeekeâjCe ceW ßeer MeJe&Jece& DeeÛeeÙe& ves Ùen efJeMes<e efveÙece yeleeÙee nw efkeâ heeoevle
ceW DevegmJeej Yeer efJekeâuhe mes neslee nw~ Fme pewve JÙeekeâjCe kesâ efveÙece keâes oMee&ves nsleg ner ceQves keâneR—keâneR Mueeskeâ kesâ
Devle ceW DevegmJeej keâe Yeer ØeÙeesie efkeâÙee nw~ mebYeJele: nceejs pewve efJeÉeveeW keâes ner Ùen efJeMes<e efveÙece %eele veneR nesiee
FmeerefueS ceeleepeer keâer ke=âefleÙeeW ceW GvnW veÙeeheve ueielee nesiee~
Fmeer lejn mes yengle kegâÚ mebYeJe nw efkeâ ØeeÛeerve efJeÉeveeW keâes efkeâmeer ceb$e JÙeekeâjCe «ebLe ceW ‘‘efÚvo efÚvo efYevo
efYevo’’ keâe keâesF& efJeMes<e efveÙece Âef<šiele ngDee nes leYeer GvneWves Ùen hee" jKee nes~
Fme Ùegie ceW lees ceveg<ÙeeW keâer ve peeves kewâmeer ceeveefmekeâlee yeve ieF& nw efkeâ keâneR efkeâmeer «ebLe ceW Deheves ceve kesâ Øeefleketâue
yeele Âef<šiele ngF& yeme legjvle GmeceW kegâÚ ve kegâÚ heefjJele&ve keâj efoÙee~ pewmes keâefJe ÅeevelejeÙe Éeje jefÛele hebÛehejces<"er
keâer Deejleer ceW mes Deepekeâue ‘‘Úªer iÙeejn ØeefleceeOeejer, ßeeJekeâ JevoeW Deevevokeâejer’’ Jeeueer oes ueeFveeW keâes Skeâevleheef#eÙeeW
ves nše efoÙee nw~ keâevetve kesâ heefjØes#Ùe ceW efkeâmeer keâer ke=âefle ceW mebMeesOeve keâjvee veweflekeâ DehejeOe Yeer ceevee peelee nw~ DeeefKej
lees vÙeeÙe «ebLeeW ceW Yeer pewveeÛeeÙeeX ves hejceleeW hej kegâ"ejeIeele keâjkesâ ner Deheves Deveskeâevle he#e keâes efmeæ efkeâÙee nw lees keäÙee
Oeeefce&keâ meefn<Ceglee kesâ keâejCe GmeceW Yeer nceejs efJeÉeved mebMeesOeve keâj Deheveer efJeÉòee keâe heefjÛeÙe oWies ?
oMeue#eCe hetpeve—
keâeheâer efoveeW mes efJeÉeveeW SJeb Deece pevelee kesâ Éeje yeele Dee jner Leer efkeâ keâefJeJej ÅeevelejeÙe Éeje jefÛele
oMeue#eCe hetpeve ceW pees yeÇÿeÛeÙe& Oece& kesâ Devleie&le hebefòeâÙeeB Deeleer nQ—
ketâjs efleÙee kesâ DeMegefÛe leve ceW, keâecejesieer jefle keâjW~
yeng ce=lekeâ meÌ[efnb cemeeve ceeneR, keâeie pÙeeW ÛeeWÛeQ YejQ~~
meb m eej ceW ef J e<eyes u e veejer , leef p e ieS pees i eer M Jeje~
‘‘Åeevele’’ Oejce ome heQef[ ÛeÌ{kesâ, efMeJecenue ceW heieOeje~~
Fve hebefòeâÙeeW keâes oMeue#eCe heJe& ceW Øeefleefove heÌ{keâj ØeeÙe: ueesie efm$eÙeeW keâes yeÌ[er nsÙe Âef<š mes osKeves ueieles nQ~
otmejer yeele Ùen nw efkeâ leerLeËkeâj Deeefo efpeve ceneheg®<eeW ves efJeJeen keâjkesâ ie=nmLe Oece& keâe heeueve efkeâÙee nw, keäÙee Gvekesâ
Thej Yeer GheÙeg&òeâ hebefòeâÙeeW kesâ YeeJe Ieefšle nesles nQ SJeb leerLeËkeâj ceelee pewmeer efm$eÙeeW ceW cene›eleer DeeefÙe&keâeDeeW ceW Deewj
(116) DeOÙeeÙe 5-pewve meeefnlÙe efpeve Oecee&ce=le
MeerueJeleer veeefjÙeeW ceW keäÙee efJe<eyesue Meyo MeesYeemheo ueielee nw ? Fme ØeMve kesâ meeLe Deveskeâ ueesieeW ves hetpÙe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer mes Dehes#ee JÙeòeâ keâer efkeâ Deehe Fve hebefòeâÙeeW ceW kegâÚ mebMeesOeve keâj oW leye Yeer ceeleepeer ves Ùener keâne
efkeâ ceQ efkeâmeer keâer ke=âefle ceW mebMeesOeve veneR keâ¤Bieer~ hegve: kegâÚ YeòeâeW kesâ efJeMes<e Dee«en hej GvneWves oMeue#eCe heJe& keâer
veF& hetpeve yevee oer efpemeceW yeÇÿeÛeÙe& Oece& kesâ DeIÙe& Jeeues heo ceW efvecve hebefòeâÙeeB efueKeer nQ—
cegefveieCe hetCe& yeÇÿeÛeejer, cegefòeâJeOet kesâ Yejleejer~
ßeeJekeâ SkeâosMe heeueW, Meerue›eleer yeve ÙeMe heeueW~~1~~
meerlee kesâ ›ele Meerue Yeues, Deefive ngF& peue keâceue efKeues~
mes" megoMe&ve Meerue›eleer, Metueer mes efmebnemeve Yeer~~2~~
mJeelcemeewKÙeke=âle yeÇÿeÛeÙe& keâes, ùoÙe keâceue ceW OÙeeles nQ~
hejceevevo cees#eheo nslet, nef<e&le DeIe& ÛeÌ{eles nQ~~3~~
hetpÙe ceeleepeer keâe keânvee nw efkeâ cegefveÙeeW kesâ efueS OÙeevemLe DeJemLee ceW efŒeÙeeW keâer DeMegefÛelee keâe JeCe&ve lees
%eeveeCe&Je Deeefo «ebLeeW ceW Yeer DeeÙee nw efkeâvleg Devle ceW JeneB Yeer Kegueemee keâj efoÙee nw efkeâ meYeer efm$eÙeeB Fve oes<eeW mes Ùegòeâ
veneR nesleer nQ~ %eeveeCe&Je keâe Skeâ Mueeskeâ ÙeneB Øemebieesheeòe Gæ=le efkeâÙee pee jne nw—
meleerlJesve cenlJesve, Je=òesve efJeveÙesve Ûe~
efJeJeskesâve efm$eÙe: keâeefMÛeod, Yet<eÙeefvle Oejeleueced~~58~~ (ÉeoMe: meie&:)
DeLee&led Deveskeâ efm$eÙeeB Ssmeer nQ pees Deheves heefle›eleheve mes, cenòJe mes, Ûeeefj$e mes, efJeveÙe mes Deewj efJeJeskeâ mes Fme
he=LJeer leue keâes Yetef<ele keâjleer nQ~
Fve ØekeâjCeeW kesâ yeeJepeto Yeer ÙeneB Ùen osKevee nw efkeâ hetpeve ceW Ssmeer hebefòeâÙeeW keâes osves keâe keâesF& DeewefÛelÙe veneR nw
keäÙeeWefkeâ hetpee ßeeJekeâ—ßeeefJekeâe Deeefo ner keâjles nQ cegefveieCe lees keâjles veneR nQ Dele: ie=nmLeeW kesâ efueS lees SkeâosMe
yeÇÿeÛeÙe& (Meerue›ele) keâe ner GheosMe MeesYeemheo ueielee nw~ pewmee efkeâ hetpÙe ceeleepeer ves mJejefÛele hetpeve keâer GheÙeg&òeâ
hebefòeâÙeeW ceW Kegueemee efkeâÙee nw efkeâ cegefveieCe hetCe& yeÇÿeÛeejer nesles nQ Deewj ßeeJekeâ SkeâosMe yeÇÿeÛeÙe& keâe heeueve keâj Dehevee
peerJeve OevÙe keâjles nQ~ pewmes—mes" megoMe&ve, meleer meerlee Deeefo kesâ GoenjCe Deeiece ceW Yejs heÌ[s nQ~
ÅeevelejeÙe keâer hebeòf eâÙeeW kesâ DeeOeej hej leerLeËkeâj, Ûe›eâJeleea Deeefo leodYeJe cees#eieeceer ceneheg®<e Yeer keâeie (keâewJes) pewmeer efvecve
ßesCeer ceW Dee peeles nQ peyeefkeâ efkeâmeer Dehes#ee mes ie=nmLe Oece& Yeer cegevf eOece& keâe ueIeg Yeüelee keâne ieÙee nw~ efJeÉeveeW keâes meecetenf keâ ¤he mes
ÅeevelejeÙe keâer Gve hebeòf eâÙeeW hej efÛevleve keâjkesâ Deye veF& hetpeve keâes keâjves keâer ØesjCee meceepe keâes osveer ÛeeefnS~
Fme Øekeâej ceQves Ùes keâefleheÙe Deeiece heefjJele&ve Jeeues hee"eW mes nesves Jeeueer neefveÙeeW kesâ yeejs cebW ØeceeCe Øemlegle efkeâS
nQ~ Ùes lees Úesšs—Úesšs GoenjCe nQ Deepe keâeheâer yeÌ[s—yeÌ[s heefjJele&ve keâjles ngS Yeer kegâÚ efJeÉeved efyeukegâue [jles veneR nQ
Deewj efJeÉeveeW keâer osKeeosKeer kegâÚ meeOeg—meeefOJeÙeeW ves Yeer Fme Deesj keâoce yeÌ{eS nQ~ efpevekesâ yeejs ceW cesje lees Deehe
meyemes Ùener keânvee nw efkeâ ØeeÛeerve DeeÛeeÙe& hejcheje keâe efveyee&Oe ¤he mes efveJee&n keâjves keâe oeefÙelJe nce Deewj Deehe
meyekesâ Thej nw FmeefueS Deeiece hee" ceW heefjJele&ve keâes mJehve ceW Yeer veneR meesÛevee ÛeeefnS~
N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (117)

DeOÙeeÙe-6
leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve
(1)
YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb Gvekesâ meJeexoÙeer efmeæeble
mecemle pewve mecØeoeÙe leLee pewveMeem$e Fme efJe<eÙe ceW Skeâcele nQ efkeâ Fme ngC[eJemeefhe&Ceer keâeue ceW pewveOece& kesâ
DeeÅe ØeJele&keâ YeieJeeve $e+<eYeosJe Deewj Debeflece ØeJele&keâ YeieJeeve ceneJeerj Les~ pewveeW keâer Fme ceevÙelee kesâ meceLe&keâ peneB
efnvot hegjeCe meeefnlÙe nQ JeneR Ssefleneefmekeâ DeefYeuesKe Yeer Fmekesâ ØelÙe#e mee#eer nQ Dele: ÙeneB Gvekeâer Ssefleneefmekeâlee kesâ
heefj%eeve nsleg pewve «ebLeevegmeej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe mebef#ehle heefjÛeÙe Øemlegle efkeâÙee pee jne nw—
keâeueÛe›eâ keâer ëe=Kb euee ceW DeJemeefhe&Ceer Ùegie keâe le=leerÙe keâeue Ûeue jne Lee, peye Oejleer keâe ceeveJe YeesieØeOeeve peerJeve peer
jne Lee SJeb keâuheJe=#eeW mes meceeheve keâer yesuee ØeejbYe nesves Jeeueer Leer, Gme meceÙe DeÙeesOÙee kesâ cenejepe veeefYejepe keâer cenejeveer
ce®osJeer ves Ûew$e ke=â<Cee veJeceer kesâ efove ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ ™he ceW ‘‘$e+<eYeosJe’’ veecekeâ heg$e keâes pevce efoÙee~
GvneWves Deveskeâ efoJÙe efJeYetelf eÙeeW keâes Øeehle keâjkesâ kegâceej DeJemLee ceW Øepee kesâ efueS keâce&Yetecf e keâer JÙeJemLee yeleueeles ngS
Deefme, ceefme, ke=âef<e, efJeÅee, JeeefCepÙe Deewj efMeuhe Fve Ún ef›eâÙeeDeeW kesâ Éeje peerJeve peerves keâer keâuee efmeKeeF&~
hegve: $e+<eYeosJe ves ÙeMemJeleer-megveboe veecekeâ oes keâvÙeeDeeW kesâ meeLe efJeJeen keâjkeâs Oejleer hej efJeJeen hejcheje
keâe efoioMe&ve keâjeÙee SJeb ØeLece jepee kesâ ™he ceW GvneWves Oece&veereflehetJe&keâ jepÙe keâe mebÛeeueve keâj yeeJeve osMeeW ceW
Deueie-Deueie jepeeDeeW keâes efJeYeòeâ keâjkesâ GvnW kegâMeue jepeveerefle keâe GheosMe efoÙee~
me=ef„ keâer JÙeJemLeeDeeW keâes ØeeLeefcekeâ ™he mes yeleueeves kesâ keâejCe GvnW DeeefõyeÇÿee, DeeefoveeLe, heg®osJe, Je=<eYeosJe,
Øepeeheefle Deeefo veeceeW mes Yeer peevee peelee nw~ mebmeej hejcheje keâer JÙeJemLeevegmeej Gvekeâer oesveeW jeefveÙeeW mes Yejle-
yeengyeueer Deeefo Skeâ meew Skeâ heg$e SJeb yeÇeÿeer-megbojer veecekeâ oes hegef$eÙeeW keâe pevce ngDee~ FveceW mes ØeLece heg$e Yejle peer
Ûe›eâJeleea meceüeš yeves Deewj Gvekesâ veece hej ner Fme osMe keâe veece ‘‘YeejleJe<e&’’ heÌ[e~
ßeer efpevemesveeÛeeÙe& jefÛele DeeefohegjeCe «ebLe kesâ Devegmeej eflejemeer ueeKe hetJe& Je<eeX lekeâ jepee $e+<eYeosJe ves jepemegKe
keâe GheYeesie efkeâÙee hegve: Skeâ efove Jes jepeefmebnemeve hej Deemeerve Les Deewj Gme jepemeYee ceW veerueebpevee veecekeâ osJeDehmeje
ve=lÙe keâjles-keâjles ce=lÙeg keâes Øeehle nes ieF& hegve: JeneB Gmeer meceÙe otmejer Dehmeje GheefmLele neskeâj ve=lÙe keâjves ueieer~
Fme jnmÙe keâes keâesF& meYeemeo lees peeve veneR mekesâ efkeâvleg efoJÙe DeJeefOe%eeveer jepee $e+<eYeosJe mebmeej keâer
#eCeYegbiejlee %eelekeâj JewjeiÙeYeeJe keâes Øeehle nes ieÙes Deewj GvneWves Ûew$e ke=â<Cee veJeceer keâes ØeÙeeie kesâ efmeæeLe& Jeve ceW
(118) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
peekeâj JešJe=#e kesâ veerÛes pewvesÕejer oer#ee OeejCe keâj ueer hegve: Skeâ Je<e& Gveleeefueme efove kesâ GheJeeme kesâ he§eeled JewMeeKe
Megkeäuee le=leerÙee kesâ efove Gvekeâe ØeLece Deenej nefmleveehegj kesâ jepee ßesÙeebme kesâ cenue ceW ngDee Lee, leYeer mes Jen efoJeme
‘‘De#eÙe le=leerÙee’’ heJe& kesâ ™he ceW peevee peelee nw~
oer#ee kesâ he§eeled YeieJeeve $e+<eYeosJe Skeâ npeej Je<e& lehe keâjkesâ ‘‘hegejf celeeuehegj’’ veiej kesâ GÅeeve ceW heâeuiegve ke=â<Cee
SkeâeoMeer kesâ efove kesâJeue%eeve keâes Øeehle keâj he=LJeer mes yeerme npeej neLe Thej DeOej DeekeâeMe ceW hengÛB e ieÙes Les, peneB
Oevekegâyesj ves meceJemejCe keâer jÛevee keâj oer Deewj Gme veiej kesâ jepee ‘‘Je=<eYemesve’’ ves YeieJeeve kesâ heeme hengÛB ekeâj oer#ee «enCe
keâj ØeLece ieCeOej keâe heo Øeehle keâj efueÙee~ $e+<eYeosJe ves meceJemejCe ceW DemebKÙe YeJÙe ØeeefCeÙeeW keâes GheosMe Øeoeve keâj
veyyes npeej hetJe& Je<e& keâe keâeue JÙeleerle keâj ‘‘ceeIe ke=â<Cee ÛelegoM& eer’’ kesâ efove kewâueeMeheJe&le mes cees#e Øeehle keâj efueÙee~ Gmekesâ
he§eeled Fme Oejleer hej YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ueskeâj ceneJeerj lekeâ lesFm& e leerLeËkeâjeW ves pevce ueskeâj Fme leerLeËkeâj hejcheje keâe
ØeÅeesleve efkeâÙee DeLee&led pewveOece& kesâ Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW ceW mes ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe ngS SJeb Debelf ece leerLeËkeâj
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ngS, efpevekesâ Jele&ceeve Meemeve ceW nce meYeer peerJeveÙeeheve keâj jns nQ~
ØeeÛeervekeâeue mes ner Yeejle osMe Skeâ Oece&ØeOeeve osMe kesâ ™he ceW mebmeej keâe ieg¤ ceevee peelee jne nw keäÙeeWefkeâ Gmeer
ves meoe mes ogefveÙee keâes Oece& keâe mJe™he yeleueeÙee nw FmeefueS Jen ceneve keânueelee nw~ Oece& ner Yeejle keâer Deelcee nw,
Gmekeâe mecyeue nw, Oece& mes efvejhes#e (Goemeerve) jnkeâj Ùen osMe keâYeer megKehetJe&keâ peerJeve peer veneR mekeâlee nw~ Yeejle
kesâ mebefJeOeeve ceW ‘‘mewkeäÙetuej’’ Meyo keâes Oece&efvejhes#e kesâ ™he ceW ve ueskeâj mecØeoeÙeefvejhes#e uesvee ÛeeefnS DeLee&led Fme
osMe keâe Meemeve efkeâmeer Yeer mecØeoeÙe kesâ meeLe he#eheele veneR keâjsiee~ osMe ceW heg<heJeeefškeâe kesâ meceeve Deveskeâ mecØeoeÙe
nQ Deewj Meemeve keâer Âef„ ceW meYeer meceeve nQ~
Yeejle kesâ Deefle DeJee&Ûeerve Jele&ceeve Fefleneme ceW ÙeneB kesâ meeJe&Yeewce meceüeš kesâ ™he ceW ‘‘Ûevõieghle ceewÙe&’’ keâes mJeerkeâej
efkeâÙee ieÙee nw efkeâvleg osMe kesâ mebeJf eOeeve efvecee&leeDeeW ceW ØecegKe yewejf mšj ÛechelejeÙe pewve Yeer jns nQ GvneWves meved 1935 ceW Deheves
Éeje efueefKele hegmlekeâ "RISHABHA DEVA" The Founder of Jainism kesâ Deboj GuuesKe efkeâÙee nw—
The one towering personality at the birth of pre-historic history of the Aryan race is
Rishabha Deva. According to the Hindus he flourished 28 great yugas (millions of years)
ago. His son was Bharat, the first great Emperor, after whom India came to be known
as Bharat Varsha.
DeLee&led DeeÙe& peeefle kesâ Øeeiewefleneefmekeâ Fefleneme kesâ GodYeJe keâeue kesâ Skeâ GVele JÙeefòeâlJe nQ—$e+<eYeosJe~
efnvogDeeW kesâ Devegmeej Jen 28 ceneÙegieeW (omeeW ueeKe Je<e&) hetJe& DeJeleefjle ngS~ Gvekesâ heg$e Les Yejle, pees ØeLece ceneve
meceüeš ngS leLee efpevekesâ veece hej Yeejle keâes YeejleJe<e& kesâ ™he ceW peevee peeves ueiee~
ceneheg®<eeW kesâ efmeæeble meowJe Øeemebefiekeâ nesles nQ—
GheÙeg&òeâ ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj Deheves Decej efmeæebleeW keâes ÚesÌ[keâj efveJee&CeOeece keâes Øeehle nes ieÙes pees Deepe Yeer
ØelÙeskeâ ØeeCeer kesâ efueS Gleves ner Øeemebefiekeâ nQ efpeleves hetJe& ceW Les~ kegâÚ veÙes Ùegie kesâ FeflenemekeâejeW ves pewveOece& keâer
ØeeÛeervelee keâe jnmÙe "erkeâ mes ve peevekeâj Gmes Debeflece leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer Éeje mebmLeeefhele ceeve efueÙee
nw efpememes peveceeveme ceW Yeüebefle GlheVe ngF& nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (119)
Fme Yeüebefle kesâ efvejekeâjCe nsleg hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves osMe-efJeosMe lekeâ
ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ meJeexoÙe efmeæebleeW keâes hengBÛeeves keâer ØesjCee Øeoeve keâer~ ØesjCee keâer Gme ßeb=Keuee
keâes meef›eâÙe DeeÙeece efceuee 9 DeØewue meved 1998 keâes ceneJeerj pevcepeÙebleer kesâ efove, peye Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer ßeer
Dešueefyenejer JeepehesÙeer ves jepeOeeveer efouueer mes ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej’’ jLe keâes osMe Yej ceW
YeüceCe nsleg ØeJeefle&le efkeâÙee Lee~ efpemeves DeÅeeJeefOe hetjs osMe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ melÙe, Deefnbmee, Deheefj«en SJeb
efJeÕecew$eer Deeefo meJeexoÙeer efmeæebleeW keâe ØeÛeej-Øemeej efkeâÙee~
hegve: Dekeäštyej meved 1998 ceW DeeÙeesefpele ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe je„^erÙe kegâueheefle meccesueve’’ kesâ Éeje efMe#eepeieled
kesâ meJeexÛÛe Jeie& lekeâ pewveOece& keâer ØeeÛeervelee keâe mebosMe hengBÛeeÙee ieÙee Deewj 4 heâjJejer meved 2000 keâes efouueer kesâ
ueeueefkeâuee cewoeve mes ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe-Debleje&„^erÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe’’ keâe ØeOeeveceb$eer Éeje GodIeešve ngDee,
pees Skeâ Je<e& keâer Iees<eCee kesâ meeLe osMe-efJeosMe ceW Oeeefce&keâ SJeb Mew#eefCekeâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ meeLe ceveeÙee ieÙee, Fmekesâ
meeLe ner Deewj Yeer Deveskeâ YeJÙe keâeÙe&›eâce Fme ëe=BKeuee ceW DeeÙeesefpele efkeâÙes ieÙes, efpemeceW ceneje°^ kesâ ceebieerlegbieer efmeæ#es$e
ceW $e+<eYeefieefj heJe&le hej DeKeC[ hee<eeCeefMeuee ceW efveefce&le efieveerpe yegkeâ Dee@heâ Jeu[& efjkeâe[& ceW ope& 108 hegâš YeieJeeve
$e+<eYeosJe Øeeflecee mJeÙeb ceW DeodYegle, Devet"er Deewj yesefceMeeue nw~
Fve keâeÙe&›eâceeW keâes DeeÙeesefpele keâjves keâe ØecegKe GösMÙe jne efkeâ pewveOece& keâer DeveeefoefveOevelee Je meeJe&Yeewefcekeâlee
mes mebmeej keâes heefjefÛele keâjevee leLee Gme mebyebOe ceW JÙeehle Yeüevle OeejCeeDeeW keâes efvecet&ue keâj veÙes Fefleneme keâe efvecee&Ce
keâjvee~ Fme Øekeâej efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe Ketye ØeÛeej-Øemeej efkeâÙee ieÙee,
efpememes pewveOece& keâer DeveeefoefveOeve leerLeËkeâj hejcheje mes peve-peve heefjefÛele nes mekeâe Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe Fme
YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ efueS cenveerÙe DeJeoeve Yeer mecemle meceepe kesâ meeceves ueeÙee pee mekeâe~ Ssmes leerLeËkeâj $e+<eYeosJe
kesâ ßeerÛejCeeW ceW keâesefš-keâesefš Jebove~
N:M

cegòeâkeâ
pees yeleueeles veejer peerJeve ueielee ceOegjme keâer ueeueer nw~
Jen lÙeeie lehemÙee keäÙee peeves keâesceue hetâueeW keâer [eueer nw~~
pees keânles ÙeesieeW ceW veejer vej kesâ meceeve keâye nesleer nw~
Ssmes ueesieeW keâes %eeveceleer keâe peerJeve Skeâ Ûegveewleer nw~~
(120) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le

(2)
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe peerJeve oMe&ve
(efnvoer-Deb«espeer)
YeieJeeve heeÕe&veeLe 10JeW YeJe hetJe&-ce®Yetefle
heesovehegj ceW cenejepee DejefJevo Deheveer jepemeYee ceW mJeCe& efmebnemeve hej efJejepeceeve Les~ Gvekesâ efJeÕeYetefle veecekeâ
ceb$eer ves jepÙe kesâ kegâMeue meceeÛeej yeleekeâj cenejepe mes efpeveoer#ee keâer Dee%ee ceebieles ngS Deheves heg$e keâce" Deewj
ce®Yetefle keâes cenejepe kesâ ÛejCeeW ceW meceefhe&le keâj efoÙee~ Gve cebef$eJej kesâ oer#ee uesles ner cenejepe DejefJevo ves Gvekesâ
oesveeW heg$eeW keâes hejchejeiele ceb$eer heo hej efveÙegòeâ keâj efoÙee~ hegve: Skeâ efove jepee DejefJevo Deheves Me$eg jepee Je»eJeerÙe&
keâes peerleves nsleg ÛelegjbefieCeer mesvee kesâ meeLe ce®Yetefle ceb$eer keâes ueskeâj Ùegæ keâjves Ûeue heÌ[s Deewj keâce" kegâceej ceb$eer hej
heesovehegj kesâ jepÙe keâer mechetCe& JÙeJemLee [eue oer~ keâce" pees efkeâ mJeYeeJe mes ner kegâefšue heefjCeeceer og°elcee Lee, Jen
meceÙe heekeâj ceb$eer heo ceW DelÙevle efvejbkegâMe nes ieÙee Deewj meJe&$e DevÙeeÙe keâe meeceüepÙe hewâuee efoÙee~
efkeâmeer meceÙe ceb$eer keâce" ves Deheves Úesšs YeeF& ce®Yetefle keâer helveer JemegbOejer keâes Dehmeje kesâ meceeve megvoj osKekeâj
Gmekesâ meeLe peyeo&mleer ogjeÛeej efkeâÙee~ jepee kesâ Jeeheme Deeves hej peye GvnW Ùen helee Ûeuee lees Gvekeâer Dee%ee mes
keâesleJeeue ves keâce" keâe efmej cegb[e keâj cegbn keâeuee keâjkesâ Gmes ieOes hej efye"ekeâj meejs Menj ceW Iegcee keâj osMe mes
efvekeâeue efoÙee~ Gme oC[ mes Deheceeefvele neskeâj keâce" Skeâ leeheme Deeßece ceW peekeâj neLe ceW helLej keâer efMeuee ueskeâj
KeÌ[e neskeâj lehe§ejCe keâjves ueiee~
FOej ce®Yetefle Deheves YeeF& kesâ efJeÙeesie mes ogKeer nes Gmes ceveekeâj Jeeheme ueeves nsleg Deeßece ceW ieÙee Deewj keâce" kesâ
hewjeW ceW efiejkeâj #eceeÙeeÛevee keâjves ueiee efkeâvleg ›eâesOeer keâce" ves Gmekesâ efmej hej helLej keâer efMeuee heškeâ oer Dele:
ce®Yetefle legjble JeneR cej ieÙee Deewj Deeòe&OÙeeve mes cejkeâj Jen meuuekeâer Jeve ceW neLeer yevekeâj pevcee~
LORD PARSHVANATH BEFORE 10TH BIRTH-MARUBHUTI
Two brothers Kamath & Marubhuti were the ministers of king Arvind of Podanpur.
Once Kamath forcibily raped the wife of Marubhuti in his absence. Knowing this, the king
expelled him out of the country. Angry Kamath started penance with a rock in his hands in
some Ashram. Marubhuti came there to get him returned but Kamath threw the rock on his
head, immediately he died and because of the attachment feelings for his brother, Marubhuti
was born as an elephant in Sallaki forest.
YeieJeeve heeÕe&veeLe 9JeW YeJe hetJe&-neLeer
jepee DejefJevo ves Yeer Skeâ yeej DeekeâeMe ceW cesIeeW keâes efJeIešles osKekeâj pewvesÕejer oer#ee OeejCe keâj ueer Leer, hegve:
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (121)
Deheves mebIe kesâ meeLe meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjles ngS meuuekeâer Jeve ceW "njs Les~ leYeer Dekeâmceeled Je»eIees<e veecekeâ
efJeMeeuekeâeÙe neLeer (ce®Yetefle keâe peerJe) meejs mebIe ceW Keueyeueer ceÛeelee ngDee efJeÛejCe keâjves ueiee~ Gme neLeer kesâ hewjeW
kesâ veerÛes oyekeâj Deveskeâ ceveg<Ùe-heMeg Deeefo cej ieÙes Dele: meJe&$e ne-nekeâej ceÛe ieÙee~ hegve: pÙeeW ner Jen OÙeevemLe
ieg®osJe ßeer DejefJevo cegefvejepe kesâ efvekeâš hengBÛee, Gvekesâ Je#emLeue ceW ßeerJelme keâe efÛevn osKekeâj Gmes peeeflemcejCe nes
ieÙee Deewj Jen Skeâoce Meeble neskeâj yew" ieÙee~ leye cegefvejepe keânves ueies-
ns iepejepe! let Deheves YeeF& keâce" kesâ ceesn ceW cejkeâj Fme heMeg heÙee&Ùe ceW pevcee nw, Deye let mecemle Deeòe&OÙeeve
ÚesÌ[keâj mecÙekeälJe keâes OeejCe keâj Deewj Deheves Deieues YeJe keâes megOeejves nsleg ßeeJekeâ kesâ ›eleeW keâes OeejCe keâj~ Fme
Øekeâej ieg®osJe kesâ cegKe mes efJemleejhetJe&keâ mecÙekeälJe SJeb ›eleeW keâe GheosMe megvekeâj Gme neLeer ves ieg®osJe keâes veceve
keâjkesâ ßeeJekeâ ›eleeW keâes mJeerkeâej keâj efueÙee~
Skeâ efove Jen neLeer heeveer heerves nsleg JesieJeleer veoer kesâ leš hej ieÙee Deewj keâerÛeÌ[ ceW hebâme ieÙee~ JeneB mes efvekeâueves
keâe meeOeve ve osKekeâj Gmeves Ûelegjenej keâe lÙeeie keâj meuuesKevee OeejCe keâj ueer Deewj Ceceeskeâej ceneceb$e kesâ OÙeeve ceW
ueerve nes ieÙee~ kegâÚ ner osj ceW Skeâ kegâkeäkegâš peeefle kesâ meeBhe ves (keâce" keâe peerJe pees cejkeâj meeBhe nes ieÙee Lee) hetJe&
pevce kesâ Jewj kesâ mebmkeâejJeMe Gmes [me efueÙee, leye Jen neLeer Meeble YeeJe mes cejkeâj yeejnJeW mJeie& ceW ‘‘MeefMeØeYe’’ veece
keâe osJe nes ieÙee~
LORD PARSHVANATH BEFORE 9TH BIRTH-ELEPHANT
King Arvind took Jaineshwari Deeksha and once he reached the Sallaki forest with his
Sangh. As soon as Vajraghosh elephant (Marubhuti in previous birth) saw the Muniraj, it
became quite peaceful and by his preaching accepted the vows of a Shravak (householder)
with Samyaktva (right belief). One day the elephant got trapped into the mud of a river and
knowing the death to be sure, it accepted Sallekhna & concentrated on Namokar
Mahamantra. In the meantime a Kukut snake (Kamath in previous birth) bit it but due to its
peacefulness, the elephant became 'Shashiprabh Dev' in the 12th heaven after death.
YeieJeeve heeÕe&veeLe 8JeW YeJe hetJe&-MeefMeØeYe osJe
mJeie& ceW Gheheeo MeÙÙee hej pevce uesles ner MeefMeØeYe osJe keâes DeJeefOe%eeve mes %eele nes ieÙee efkeâ ceQ efleÙeËÛeÙeesefve keâer
neLeer heÙee&Ùe mes cejkeâj ÙeneB GlheVe ngDee ntB~ JeneB hej ieg®osJe keâer ke=âhee mes pees ceQves mecÙekeälJe™heer jlve SJeb
DeCeg›ele™heer efveefOe Øeehle keâer Leer, Gmeer kesâ heâuemJe™he cegPes Ùen lespeesOeece mJeie&hegjer keâe Delegue JewYeJe Øeehle ngDee nw~
mJeie& ceW meesuen meeiej lekeâ Jen osJe Demeerce megKeeW keâes Yeesielee jne~ keâYeer Jen pecyetÉerhe, veboerÕejÉerhe Deeefo
ÉerheeW ceW peekeâj Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙeeW keâer Jebovee keâjlee, keâYeer leerLeËkeâjeW kesâ hebÛekeâuÙeeCekeâeW ceW Yeeie ueslee lees keâYeer
ÛeejCe$e+efæOeejer cegefveÙeeW keâer SJeb Deheves meÛÛes efnlekeâejer ieg® DejefJevo cegefvejepe keâer hetpee keâjlee.......Deeefo~
osKees! Oece& SJeb ›ele™heer keâuheJe=#e kesâ Øemeeo mes peneB Skeâ neLeer keâe peerJe mJeie& kesâ megKeeW keâes Yeesie jne nw,
JeneR efpeme kegâkeäkegâš mehe& ves neLeer keâes [mee Lee, Gmeves Deheveer DeeÙeg hetCe& keâj DeOeesueeskeâ kesâ heeBÛeJes vejkeâ ceW pevce ues
(122) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
efueÙee~ JeneB me$en meeiej lekeâ Demeerce og:KeeW keâe DevegYeJe keâjlee jne~ hegve: MeefMeØeYe osJe lees hegCÙe kesâ ØeYeeJe mes mJeie&
keâer DeeÙeg efyeleekeâj efJeÅeeOej ceveg<Ùe nes ieÙee SJeb yesÛeeje veejkeâer (kegâkeäkegâš mehe& keâe peerJe) cejkeâj Depeiej mehe& keâer
Ùeesefve ceW Dee ieÙee~
LORD PARSHVANATH BEFORE 8TH BIRTH-SHASHIPRABH DEV
Shashiprabh Dev enjoyed the pleasures of the heaven for 16 Sagars (very large time),
but he never neglected his religious practices because he knew that he had obtained all the
happiness & comforts because of adopting Anuvratas in the previous birth of Vajraghosh
elephant. On the other side, the Kukut snake, which had become Narki (hellish being) in the
5th hell due to its wicked nature, underwent the hardships & sorrows of the hellish life for
17Sagars. After completing their life-times the Dev became a Vidyadhar and the Narki became
a fierce python (a large snake).
YeieJeeve heeÕe&veeLe 7JeW YeJe hetJe&-DeefiveJesie efJeÅeeOej
pecyetÉerhe kesâ hetJe& efJeosn #es$e ceW efJepeÙeeOe& heJe&le kesâ ueeskeâesòece veiej kesâ efJeÅegledieefle efJeÅeeOej jepee keâer jeveer
efJeÅegvceeefueveer mes pevcee efMeMeg DeefiveJesie otpe Ûevõcee kesâ meceeve mJeÙeb yeÌ{ves ueiee Deewj meyekeâer KegefMeÙeeW keâes Yeer
Je=efæbiele keâjves ueiee~
jepÙemecheoe keâes Yeesieles ngS menmee Yejer peJeeveer ceW ner DeefiveJesie ves Skeâ efove meceeefOeieghle cegefvejepe mes mebyeesOeve
Øeehle keâj pewvesÕejer oer#ee «enCe keâj ueer Deewj Ieesj lehe§ejCe keâjles ngS Jes Deheveer Megæelcee keâe OÙeeve keâjves ueies~
Skeâ efove Jes cenecegefve efnceefieefj heJe&le keâer iegheâe kesâ Devoj OÙeeve ceW ueerve Les, leye JeneB Skeâ Depeiej mehe& DeeÙee
Deewj cegefve keâes osKeles ner Gmeves hetJe& YeJe kesâ Jewj mebmkeâejeW kesâ keâejCe YeÙebkeâj ›eâesOe mes Øesefjle neskeâj GvnW efveieue efueÙee~
cegefvejepe hejce meceleeYeeJe mes cejkeâj meesuenJeW mJeie& kesâ heg<keâj efJeceeve ceW osJe nes ieÙes leLee keâeueeblej ceW Jen Depeiej
mehe& cegefvenlÙee kesâ Ieesj heehe SJeb peerJe eEnmee Deeefo ›etâj heefjCeeceeW mes DeeÙeg hetCe& keâj Ú"s vejkeâ ceW Ûeuee ieÙee, JeneB
yeeF&me meeiej lekeâ Deveble og:KeeW keâes Yeesielee jne~
LORD PARSHVANATH BEFORE 7TH BIRTH-AGNIVEG VIDYADHAR
Vidyunmalini, the wife of the Vidyadhar king Vidyutgati of East Videh Kshetra of
Jamboodweep, gave birth to the son Agniveg (Shashiprabh dev in previous birth). Later
Agniveg ruled over the country but in very young age he took Jaineshwari Deeksha listening
to the preachings of Samadhigupt Muniraj. Once Agniveg Muniraj was meditating on his pure
soul, suddenly the python (Jeev of Kamath) came there & swallowed him due to the mali-
cious feelings of previous births. Muniraj became dev in the 16th heaven due to death with
equanimous feelings while the python took birth in the 6th hell due to its cruel & violent nature.
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (123)

YeieJeeve heeÕe&veeLe 6JeW YeJe hetJe&-DeÛÙegle mJeie& ceWs

mejuelee Deewj #ecee keâer Øeeflecetefle& Jen ce®Yetefle keâe peerJe heebÛeJes YeJe ceW DeÛÙegle mJeie& kesâ efoJÙe megKeeW keâe
DevegYeJe keâj jne nw~ JeneB yeeF&me meeiej keâer DeeÙeg kewâmes yeerle ieF& Gmes helee ner veneR Ûeuelee nw keäÙeeWefkeâ mecÙeioMe&ve mes
meefnle Jen osJe meowJe leòJe ÛeÛee&, efpevesvõ Yeefòeâ SJeb Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙeeW keâer Jebovee Deeefo ceW Dehevee meceÙe JÙeleerle
keâjlee nw~
hegCÙe heâue kesâ ™he ceW Øeehle Gme Deueewefkeâkeâ JewYeJe keâes Yeesieles ngS Yeer Gmes Deelcee Deewj Mejerj keâer YesoefYeVelee
keâe hetCe& %eeve nw FmeerefueS DeeÙeg kesâ Deble ceW meceeefOecejCehetJe&keâ Mejerj ÚesÌ[keâj Deefleogue&Ye ceeveJeheÙee&Ùe ceW pevce OeejCe
keâj ueslee nw leLee Ú"s vejkeâ keâe veejkeâer (keâce" keâe peerJe) JeneB mes efvekeâuekeâj Yeerue keâer heÙee&Ùe ceW pevce ues ueslee nw~
LORD PARSHVANATH BEFORE 6TH BIRTH-IN ACHYUT HEAVEN
The Jeev of Marubhuti, who was the image of innocence & forgiveness, was enjoying
the divine glamour of the Achyut (16th) heaven. He passed the life of 22 sagars there with Jin-
Bhakti, worshipping in the eternal temples of Madhyalok & discussing the principles of Jainism
etc. because he was having full belief in the differentiation of the body and the soul.
He accepted Samadhimaran at the last and so he was born as a humanbeing in the next
birth. On the other side, the Narki of the 6th hell became a Bheel (tribal) after death.
Thus, we can notice that the simplicity & innocence in behaviour cause pleasures in life,
while the cruel & revengeful nature has become the cause of undergoing sorrow & hardships
in next births.
YeieJeeve heeÕe&veeLe 5JeW YeJe hetJe&-Je»eveeefYe Ûe›eâJeleea
DeÛÙegle mJeie& keâe Jen osJe pecyetÉerhe kesâ heef§ece efJeosn#es$e kesâ DeÕehegj veiej ceW peye jepee Je»eJeerÙe& keâer jeveer
efJepeÙee kesâ ieYe& ceW DeeÙee leye jeveer ves Skeâ jeef$e keâes efheÚues Øenj ceW megoMe&ve ces®, metÙe&, Ûevõcee, osJeefJeceeve Deewj
mejesJej Ùes heeBÛe mJehve osKes~ hegve: heefle mes meheveeW kesâ heâue ceW Ûe›eâJeleea heg$e keâes Øeehle keâjves keâe meceeÛeej peevekeâj
jeveer efJepeÙee DeleerJe ØemeVe ngFË~
ÙegJeeJemLee ceW Je»eveeefYe jepee ves Ûe›eâjlve Øeehle keâj Ún KeC[ JemegOee hej SkeâÚ$e Meemeve efkeâÙee efkeâvleg Jes efvejblej
ßeeJekeâ kesâ <ešdkeâle&JÙeeW keâe heeueve keâjles ngS efpeveOece& keâes keâYeer veneR Yetues~ ØelÙegled efove-Øeefleefove efpevesvõYeefòeâ ceW Gvekeâer
®efÛe yeÌ{leer ner ieF&~ "erkeâ ner nw efkeâ hegCÙeelceepeve meebmeeefjkeâ JewYeJe keâes heekeâj keâYeer Oece& mes efJecegKe veneR nesles nQ~
Skeâ efove Menj kesâ yeenj yeieerÛes ceW heOeejs Skeâ cenecegefvejepe kesâ oMe&ve keâjkesâ Ûe›eâJeleea cenejepe ves Gvemes
OeceexheosMe megvee Deewj legjble GvneWves Dehevee jepeheeš lÙeeie keâjkesâ oer#ee OeejCe keâj ueer~ Jes Je»eveeefYe cegefvejepe Ieesj
lehe§ejCe keâjles ngS Skeâ yeej Jeve ceW OÙeeveueerve Les, leye Gme keâce" kesâ peerJe ves pees Ú"s vejkeâ mes efvekeâuekeâj pebieue
ceW Yeerue yevee Lee, Gmeves cegefve keâes osKeles ner Gvekesâ Thej yeeCe Ûeuee-Ûeuee keâj Úsove-Yesove keâe Ketye Ghemeie& efkeâÙee~
(124) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
LORD PARSHVANATH BEFORE 5TH BIRTH-VAJRANABHI CHAKRAVARTI
After coming from the Achyut heaven, the Jeev (soul) of the deity came in the womb of
Maharani Vijaya, the wife of king Vajraveerya of the West Videh Kshetra of Jamboodweep.
The mother saw 5 auspicious dreams indicating the birth of a Chakravarti son to her. Son
Vajranabhi was born and later he became Chakravarti, who ruled over the 6 Khandas
along with observing the vows of a Shravak. Once he accepted Jaineshwari Deeksha and
performed hard penance for a long time. One day, the Bheel (the Jeev of Kamath) saw him
and with inherent anger, pierced & killed the Muniraj with his arrows.
YeieJeeve heeÕe&veeLe ÛeewLes YeJe hetJe&-Denefcevõ
Je»eveeefYe cegefvejepe ves Yeerue kesâ leer#Ce yeeCeeW keâe Ghemeie& MeebeflehetJe&keâ menve efkeâÙee Deewj meceeefOehetJe&keâ cejCe
keâjkesâ Jes meesuenJeW mJeie& mes Yeer Thej ceOÙece «ewJesÙekeâ ceW Denefcevõ yeve ieÙes, JeneB meòeeF&me meeiej lekeâ efoJÙe megKeeW
keâes GheYeesie efkeâÙee uesefkeâve Jen heeheer Yeerue cegefvenlÙee kesâ heâuemJe™he meeleJeW vejkeâ ceW Ûeuee ieÙee, peneB kesâ og:KeeW keâe
JeCe&ve cegKe mes keâj heevee Yeer DemebYeJe nw DeLee&led meòeeF&me meeiej lekeâ Jen vejkeâ ceW Yeer<eCe og:Ke Yeesielee jne~
JeneB Gmes kegâDeJeefOe%eeve kesâ ØeYeeJe mes hetJe& YeJeeW keâer meye yeeleW Ùeeo nes DeeFË efkeâ ceQves efheÚues pevceeW ceWs yengle heehe
efkeâÙes nQ~ DeveskeâeW he§eeòeehe keâjves hej Yeer JeneB #es$epevÙe ØeYeeJe kesâ keâejCe Gmes efleue-leg<ecee$e Yeer megKe keâer Øeeefhle veneR
nesleer nw~
keâce& keâer efJeefÛe$elee osKees, ce®Yetefle keâe peerJe pees cegefve DeJemLee mes Denefcevõ yevee Lee, Jen meòeeF&me meeiejeW lekeâ
mJeie& ceW leòJeÛeÛee& Deeefo kesâ Éeje Demeerce megKeeW keâe Yeesie keâjlee jne~
LORD PARSHVANATH BEFORE 4TH BIRTH-AHMINDRA
Vajranabhi Muniraj had tolerated the atrocity of the Bheel very peacefully and so he
became Ahmindra in the middle Graiveyak, which was even above the 16th heaven. He
passed his lifetime of 27 Sagars there with divine comforts along with continuous Jin-Bhakti.
However, the Bheel became the Narki in the 7th hell and underwent extreme hardships for
27 Sagars. He remembered all the sinful incidents of the previous births by the effect of
wrong-clairvoyance (Ku-avadhigyan) but even on repeated repentance in own heart, he
could not get any relief & comfort there. Think! one soul is enjoying the pleasures of heaven
due to the effect of Dharmapalan, while the other soul is experiencing hardships due to the
feelings & deeds of revenge and anger.
YeieJeeve heeÕe&veeLe leermejs YeJe hetJe&-jepee Deevebo
«ewJesÙekeâ efJeceeve kesâ Gme Denefcevõ ves meòeeF&me meeiej keâer DeeÙeg efyeleekeâj ceOÙeueeskeâ keâer DeÙeesOÙee veiejer ceW
ceneceb[ueerkeâ jepee Deevebo kesâ ™he ceW ceveg<Ùe pevce OeejCe keâj efueÙee Deewj keâce" keâe peerJe meeleJeW vejkeâ mes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (125)
efvekeâuekeâj JeneR efvekeâšJeleea Jeve ceW efmebn nes ieÙee~
cenejepee Deevevo ves jepÙe megKeeW keâe GheYeesie keâjles ngS Skeâ yeej heâeuiegve De°eefvnkeâe heJe& ceW cebefoj ceW veboerÕej
hetpeve kesâ ceOÙe heOeejs efJehegueceleer cegefvejepe kesâ cegKeejefJevo mes leerveeW ueeskeâeW kesâ Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙeeW keâe JeCe&ve megvee lees
GvnW metÙe& efJeceeve kesâ efpevecebefoj kesâ Øeefle DeieeÌ{ ßeæe nes ieF& Dele: GvneWves kegâMeue keâejeriejeW mes DeÙeesOÙee keâer Oejleer
hej ner ceefCe Deewj megJeCe& keâe Skeâ metÙe& efJeceeve yeveJeeÙee Deewj GmeceW jlveceÙeer efpeveØeefleceeSb efJejepeceeve keâjeFË, hegve:
MeeŒeesòeâ efJeefOe mes JeneB Deveskeâ Øekeâej mes cenehetpeeSb keâer~
GòejhegjeCe ceW keâne nw efkeâ Fme ueeskeâ ceW Gmeer meceÙe mes metÙe& keâer Gheemevee Ûeue heÌ[er nw~ Deevevo vejsMe ves Skeâ
efove jepemeYee ceW yew"s-yew"s ohe&Ce ceW Dehevee cegKe osKee lees efmej ceW Skeâ mehesâo yeeue osKeles ner GvnW jepÙe-JewYeJe mes
JewjeiÙe nes ieÙee Deewj GvneWves Deheves megÙeesiÙe yeÌ[s heg$e keâes jepÙeYeej meeQhekeâj meeiejoòe cegefvejepe kesâ heeme oer#ee OeejCe
keâj ueer, hegve: ieg®ÛejCeeW ceW meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW keâes Yeekeâj leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe keâj efueÙee~
Jes Deevebo cegefvejepe Skeâ yeej Jeve ceW OÙeeve ueerve Les leye efmebn JeneB Deekeâj GvnW Kee ueslee nw Deewj cegefve
mecelee YeeJe mes Ghemeie& menve keâj lesjnJeW mJeie& kesâ efJeceeve ceW Fvõ nes peeles nQ~ Deeies efmebn cejkeâj heebÛeJes vejkeâ
ceWs Ûeuee peelee nw~
LORD PARSHVANATH BEFORE 3RD BIRTH-KING ANAND
The Ahmindra became king Anand at Ayodhya in the next birth, while the Narki be-
came the lion in the nearby forest. By listening to the preaching of a Muniraj, the king got built
the Viman of the Surya (sun) with Jin temples, since then Surya-Pujan became famous in the
world. Later king Anand took Jaineshwari Deeksha and bound Tirthankar Prakriti in the holy
feet of his preceptor by the practice of Solahkaran Bhavnas . Once the lion (Kamath's Jeev)
killed him while he was engrossed in meditation. Muniraj Anand became Indra in the 13th
heaven by expiring with equanimity while the lion became Narki in the 5th hell.
YeieJeeve heeÕe&veeLe otmejs YeJe hetJe&-Deevele mJeie& ceW Fvõ
mecelee heefjCeeceeW keâer efJeMes<elee kesâ keâejCe Deevebo cegefvejepe ves lesjnJeW mJeie& kesâ Fvõ keâe heo Øeehle efkeâÙee Lee~
JeneB Gme Fvõ keâes efoJÙe DeJeefOe%eeve mes %eele nes peelee nw efkeâ hetJe& pevce ceW ceQves cenecegefve yevekeâj pees lehemÙee keâer Leer
Gmeer kesâ ØeYeeJe mes ÙeneB cegPes Fvõ keâe JewYeJe Øeehle ngDee nw Dele: JeneB kesâ JewYeJe keâes osKekeâj Jes DeeveboÛej Fvõjepe
Oece& Deewj Oece& kesâ heâue ceW Deewj DeefOekeâ ßeæe keâjves ueieles nQ~
Jes Fvõjepe Deheves heefjJeej osJeeW kesâ meeLe keâYeer vevoerÕej Éerhe ceW hetpeve keâjves peeles nQ, keâYeer efJeosn#es$e ceW
meercebOej mJeeceer Deeefo leerLeËkeâj kesâ meceJemejCe ceW efoJÙeOJeefve keâe heeve keâjles nQ lees keâYeer osJe-osJeebieveeDeeW kesâ meeLe
ceveesefJeveeso keâjles nQ~ YeeJeer leerLeËkeâj Jes osJesvõ Fme Delegue JewYeJe keâes Yeesieles ngS Yeer GmeceW Deemeòeâ veneR nes jns nQ Deewj
JeneB yeerme meeiej lekeâ efoJÙe megKeeW keâe DevegYeJe keâj jns nQ~
(126) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
LORD PARSHVANATH BEFORE 2ND BIRTH-INDRA AT AANAT HEAVEN
Due to the feelings of equanimity at the time of inflictions, Anand Muniraj had become
Indra in the 13th heaven. By the effect of divine clairvoyance (Avadhigyan), the Indra knew
that he had come into the heaven due to the hard penance, done in the form of Digambar
Muniraj. He enjoyed the divine pleasures for 20 Sagars along with practising Jain-Dharma
with full devotion because he definitely knew that all the Punya was owing to Dharma only.
Sometime he used to go to Nandishwar Dweep alongwith his family for worshipping, while at
some other time, he used to go to the Samavsaran of Tirthankars like Simandhar Swami etc.
Sometime he used to enjoy with other deities and so on.
In the next birth, this Indra will be Lord Parshvanath.
YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ ieYe&-pevcekeâuÙeeCekeâ
JeejeCemeer veiejer ceW cenejepee DeÕemesve Deheveer cenejeveer Jeecee osJeer kesâ meeLe veew cebefpeue Jeeues efMeKejekeâej efoJÙe
cenue ceW jnles Les~ Skeâ efove Gvekesâ Deebieve ceW Oevekegâyesj ves mJeie& mes Deekeâj jlveJe=ef° Meg™ keâj oer Deewj Øeefleefove
keâjesÌ[eW jlve yejmeeves ueiee~
kegâÚ efove (6 ceen) yeeo Skeâ efove (JewMeeKe Jeoer otpe) jeef$e kesâ efheÚues Øenj ceW cenejeveer Jeecee osJeer ves
SsjeJele neLeer, yewue, efmebn Deeefo meesuen mJehve osKes hegve: Øeele: Deheves heefle mes Ùen peevekeâj DelÙevle ØemeVe ngFË
efkeâ legcnejs heefJe$e ieYe& mes leerLeËkeâj ceneheg®<e keâe pevce nesiee FmeerefueS Fvõ, osJe, osefJeÙeeB meYeer legcnejer mesJee ceW
ueies ngS nQ~
Fme Øekeâej DeefleMeÙe megKehetJe&keâ efove JÙeleerle keâjles ngS Jeecee osJeer ves heew<e ke=â<Cee SkeâeoMeer kesâ efove metÙe& kesâ
meceeve lespemJeer leerLeËkeâj heg$e keâes pevce efoÙee~ leye meewOece& Fvõ kesâ meeLe DemebKÙe osJeeW ves Deekeâj ØeYeg keâe
pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe ceveeÙee~ Fvõ ves SsjeJele neLeer hej ues peekeâj megces® heJe&le keâer heeC[gkeâefMeuee hej Gvekeâe
pevceeefYe<eskeâ efkeâÙee Deewj GvnW efoJÙe JeŒeeYet<eCe mes Deuebke=âle keâj ‘‘heeÕe&veeLe’’ veece mes Deuebke=âle efkeâÙee~
GARBH (CONCEPTION) & JANMA (BIRTH) KALYANAKS OF LORD PARSHVANATH
Maharaja Ashvasen was living along with his wife Maharani Vamadevi in 9 storeyed
divine palace at Varanasi. One day Kuber started the showering of crores of jewels in his
courtyard and continued this practice everyday. After 6 months, Vama Devi saw 16 dreams in
the night of Vaishakh Vadi Duj indicating the incarnation of the Tirthankar child into her holy
womb. Tirthankar son was born on Paush Krishna Ekadashi. Till then, showering of jewels
was continued.
Indra took the child on the Panduk-Shila of Sumeru Parvat by Aeravat elephant for
Birth-anointment and gave Him the name 'PARSHVANATH'.
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (127)

YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe veeieÙegieue keâes mebyeesOeve, oer#ee, Ghemeie& SJeb kesâJeue%eeve
Fvõ Éeje Debiet"s ceW mLeeefhele Dece=le keâe heeve keâjles ngS efpeveyeeuekeâ heeÕe&veeLe ves MewMeJe mes ÙegJeeJemLee cesb ØeJesMe
efkeâÙee~ Skeâ efove heeÕe&kegâceej ves Deheves Deveskeâ efce$eeW kesâ meeLe yeveejme veiejer kesâ GÅeeveeW cesW efJeÛejCe keâjles ngS Skeâ
leehemeer meeOeg keâes osKee pees hebÛeeefive lehe keâj jne Lee~ heeÕe&veeLe JeneB KeÌ[s neskeâj Gmekeâer efceLÙee ef›eâÙeeSb osKeves ueies,
leye leehemeer ves meesÛee efkeâ osKees! ceQ Fme yeeuekeâ keâe veevee ntB, efheâj Yeer Ùen cesjer efJeveÙe veneR keâj jne nw hegve: Jen ›eâesOe
ceW YeÌ[keâ keâj kegâuneÌ[er mes uekeâÌ[er Ûeerjves ueiee~ lel#eCe DeJeefOe%eeveer heeÕe&veeLe yeesue G"s efkeâ Fme uekeâÌ[er ceW veeieÙegieue
nQ, Fmes cele Ûeerjes~
leehemeer keâes Ùen megvekeâj Deewj DeefOekeâ iegmmee Dee ieÙee, efkeâvleg Gmeves pÙeeW ner uekeâÌ[er kesâ oes šgkeâÌ[s efkeâÙes, GmeceW
mes keâšs ngS Úšhešeles veeieÙegieue Yeer efvekeâue heÌ[s~ leye heeÕe&veeLe kesâ mecyeesOeve mes Jes oesveeW cejkeâj OejCesvõ-he©eeJeleer
veecekeâ Ùe#e peeefle kesâ osJe-osJeer nes ieÙes~
Fme Øekeâej Deheveer Dece=leceÙeer JeeCeer mes Deveskeâ peerJeeW keâe keâuÙeeCe keâjles ngS ÙegJejepe heeÕe&veeLe leerme Je<e& keâer
Gceü ceW Skeâ efove megKehetJe&keâ yew"s ngS Les, Gmeer meceÙe DeÙeesOÙee vejsMe peÙemesve cenejepe keâe otle Dee ieÙee Deewj Gmeves
Deveskeâ Øekeâej keâer YesWš meceefhe&le keâj DeÙeesOÙee kesâ JewYeJe SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ oMe YeJe Deeefo keâe JeCe&ve megveeÙee~
efpememes heeÕe&veeLe keâes JewjeiÙe nes ieÙee Dele: GvneWves oer#ee OeejCe keâj ueer~
Jes YeieJeeve Skeâ yeej efkeâmeer Jeve kesâ Devoj OÙeeve ceW ueerve Les, leYeer keâce" keâe peerJe pees heeBÛeJeW vejkeâ mes
efvekeâuekeâj heMegÙeesefve kesâ og:Ke menve keâjles ngS jepee cenerheeue kesâ ™he ceW cenerheeuehegj keâe jepee nes ieÙee, hegve:
efceLÙeelehe mes cejkeâj MebJej veecekeâ pÙeesefle<eer osJe nes ieÙee, Fmeves Deye Yeer heeÕe&veeLe keâe heerÚe veneR ÚesÌ[e Deewj Gvekesâ
Thej Ieesj Ghemeie& keâjves ueiee~ Gmeer meceÙe OejCesvõ-he©eeJeleer ves Deekeâj Ghemeie& otj efkeâÙee Deewj YeieJeeve keâes
kesâJeue%eeve Øeehle nes ieÙee~ Fme Ghemeie&efJepeÙe keâer Yetefce keâes ner ‘‘DeefnÛÚ$e’’ leerLe& keâer Øeefmeefæ Øeehle ngF&, peneB
heeÕe&veeLe YeieJeeve keâe ØeLece meceJemejCe DeOej DeekeâeMe ceW efveefce&le ngDee Lee~
DEEKSHA (INITIATION) & KEVALGYAN (OMNISCIENCE)
KALYANAKS OF LORD PARSHVANATH
Prince Parshvanath took Jaineshwari Deeksha at the age of 30 years. When he was
engrossed into meditation in a forest once, an astral deity named Shambar (the Jeev of Kamath)
started making atrocities on Him. Dharnendra & Padmavati came to protect the Lord and at
the same time Parshvanath attained omniscience. This pious land was called as 'Ahichchhatra',
where first Samavsaran of the Lord was created.
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe meccesoefMeKej mes efveJee&Ce
meceJemejCe ceW yeejn meYeeDeeW kesâ ceOÙe OeceexheosMe keâjles ngS ØeYeg heeÕe&veeLe ves ueieYeie meòej Je<e& lekeâ efJenej
efkeâÙee~ Deble ceW peye Gvekeâer DeeÙeg Skeâ ceen keâer Mes<e jn ieF& leye Jes efJenej yebo keâj meccesoeÛeue heJe&le kesâ efMeKej hej
(128) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
Úòeerme cegefveÙeeW kesâ meeLe ØeefleceeÙeesie OeejCe keâj efJejepeceeve nes ieÙes, hegve: ßeeJeCe Megkeäuee mehleceer kesâ efove Øeele:
mecemle keâce& ve° keâjkesâ efveJee&CeOeece keâes Øeehle keâj efueÙee~ FvõeW ves Gme meceÙe Gvekeâe efveJee&CekeâuÙeeCekeâ Ketye
ceneslmeJehetJe&keâ ceveeÙee~ leye mes ueskeâj Deepe lekeâ meccesoefMeKej kesâ mJeCe&Yeõketâš hej YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe
cees#ekeâuÙeeCekeâ ØeefleJe<e& YeòeâieCe OetceOeece mes ceveeles ngS efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eles nQ~
pewve meceepe keâer Jeefj‰lece meeOJeer hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves hetjs osMe keâes
YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe ceveeves keâer ØesjCee Øeoeve keâer, efpemekeâe GodIeešve 6
peveJejer 2005 keâes pevceYetefce JeejeCemeer ceW efkeâÙee ieÙee~
leerve Je<e& lekeâ Fme ceneslmeJe keâes efJeefJeOe DeeÙeespeveeW kesâ meeLe ceveeÙee ieÙee~ GmeceW ieYe&-pevce SJeb oer#eekeâuÙeeCekeâ
leerLe& JeejeCemeer, kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâ leerLe& DeefnÛÚ$e, efveJee&CekeâuÙeeCekeâ leerLe& meccesoefMeKej efmeæ#es$e kesâ meeLe-
meeLe heeÕe&veeLe kesâ mecemle DeefleMeÙe #es$eeW keâe Yeer ØeÛeej-Øemeej efkeâÙee ieÙee~
SALVATION OF LORD PARSHVANATH FROM SAMMED SHIKHARJI
Lord Parshvanath preached for about 70 years. When one month was remaining of His
life-time, He reached Sammedachal mountain (Sammed-Shikhar), where He got Nirvan
(salvation) on Shravan Shukla Saptami. At that time, Indras celebrated His Nirvankalyanak
Mahotsava with great enthusiasm. Till today, devotees celebrate this Mahotsava by offering
Nirvan Ladoo at the Swarnabhadra Koot of Sammed-Shikhar every year.
Supreme Jain Sadhvi Pujya Ganini Shri Gyanmati Mataji inspired the whole country to
celebrate 'LORD PARSHVANATH BIRTH-ANNIVERSARY THIRD MILLENNIUM MAHOTSAVA'. This
Mahotsava was inaugurated at Varanasi, the birthland of the Lord, on 6th Jan. 2005.
With organising various programmes, the Mahotsava was celebrated for three years. In
these Holy years the vast propaganda of Kalyanak Tirths and Atishaya Kshetra related to
Lord Parshvanath viz. Varanasi, Ahichhatra, Sammedshikhar etc. was done by the society.

N: M

meele #es$e ceW Oeve keâe meogheÙeesie

ÛewlÙes ÛewlÙeeueÙes MeeŒes Ûeleg:mebIes<eg mehlemeg~
meg#es$es<eg JÙeÙe: keâeÙeex vees Ûesuue#ceerefve&jefLe&keâe~~
DeLe&-efpeve Øeeflecee kesâ yeveJeeves ceW, efpevecebefoj kesâ efvecee&Ce keâjeves ceW, MeeŒeeW kesâ efueKeJeeves
Ùee peerCeexæej keâjeves ceW leLee cegefve, DeeefÙe&keâe Deewj ßeeJekeâ-ßeeefJekeâe Fve ÛelegefJe&Oe mebIe ceW oeve
osves ceW Fve meele mLeeveeW ceW ßeeJekeâieCe Deheveer ue#ceer keâe JÙeÙe keâjW~ Jejvee Gvekeâer ue#ceer JÙeLe&
nw, efvejLe&keâ nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (129)

(3)
YeieJeeve ceneJeerj mebef#ehle peerJeve oMe&ve
(efnvoer-Deb«espeer)
ueieYeie 2600 Je<e& hetJe& veeLeJebMeerÙe jepee efmeæeLe& efyenej ØeosMe kesâ kegâC[uehegj ceW jepÙe keâjles Les, Gvekeâer jeveer
keâe veece ef$eMeuee (efØeÙekeâeefjCeer) Lee~ kegâC[uehegj ceW DeJeefmLele vebÅeeJele& cenue Gvekeâe efveJeememLeeve Lee~ Ùen 7
cebefpeuee cenue DelÙevle jceCeerkeâ Lee~ efmeæeLe& kesâ efhelee keâe veece jepee meJee&Le& SJeb ceelee keâe veece ßeerceleer Lee~
Skeâ yeej cenejeveer ef$eMeuee ves jeef$e ceW ›eâce mes 16 mJehve osKes—SsjeJele neLeer, Gòece yewue, eEmen, neefLeÙeeW Éeje
DeefYe<eskeâ keâes Øeehle nesleer ngF& ue#ceer, oes ceeueeSB, Ûevõcee, Gielee ngDee metÙe&, ceÚefueÙeeW keâe Ùegieue, peue mes Yejs oes
keâueMe, keâceueeW mes Ùegòeâ mejesJej, mecegõ, eEmenemeve, mJeie& mes Deelee ngDee efJeceeve, veeiesvõ YeJeve, jlveeW keâer jeefMe Deewj
efyevee OegSB keâer Deefive~ Øeele:keâeue cenejepe efmeæeLe& mes mJehveeW keâe heâue hetÚves hej GvneWves DelÙevle n<e&hetJe&keâ cenejeveer
keâes yeleeÙee efkeâ ns osJeer ! Deehe ceneve meewYeeiÙeMeeefueveer nQ keäÙeeWefkeâ Deehekesâ ieYe& ceW leerLeËkeâj ØeYeg keâe peerJe DeJeleefjle
ngDee nw~ Ùen megvekeâj cenejeveer efØeÙekeâeefjCeer keâes Deheej n<e& ngDee~
Life Of Lord Mahavira
About two thousand six hundred years ago, King Siddhartha of Nath Dynasty ruled
at Kundalpur of Bihar state in India. The name of his wife was trishala (Priyakarini).
Both of them lived at 7 storeyed Nandyavarta Palace of Kundalpur.
The name of the parents of Siddhartha was king Sarvartha & queen Shrimati.
One night queen Trishala saw sixteen dreams serially-Aeravat elephant, Bull, Lion,
Laxhmi (being anointed by elephants), A pair of garlands, Moon, Sun, A pair of fish, two
pitchers filled with water, Pond with lotuses, Sea, Throne, Viman coming from the
heaven, Nagendra bhawan, A heap of jewels & Fire without smoke.
In the morning she asked her husband King Siddharth the meaning of her dreams.
He told her with lot of happiness—
``O Devi Trishala ! You are very lucky because the great soul of Lord Tirthankar
has come in your womb.''
Queen Trishala became very much delighted and returned to her palace with her
divine lady attendants.
veJe ceen Deewj meele efove kesâ Ghejeble Ûew$e Megkeäuee lesjme keâer jeef$e ceW jeveer ef$eMeuee ves metÙe& mes Yeer DeefOekeâ lehemJeer,
leerve ueeskeâ kesâ veeLe leerLeËkeâj efMeMeg keâes pevce efoÙee~ leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ pevce keâes peevekeâj meewOece& Fvõ Deheves mecemle
(130) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
osJe heefjJeej kesâ meeLe kegâC[uehegj DeeÙes, hegve: SsjeJele neLeer hej ÛeÌ{keâj efpeveefMeMeg keâes megces® heJe&le hej ues ieÙes~ JeneB
Fvõ ves pevceeefYe<eskeâhetJe&keâ YeieJeeve keâe pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe meceheVe efkeâÙee leLee Gvekesâ ‘Jeerj’ Deewj ‘JeOe&ceeve’
oes veece jKes, heMÛeeled kegâC[uehegj ceW Deekeâj Yeer osJeeW Éeje jepee efmeæeLe&, jeveer ef$eMeuee SJeb kegâC[uehegjJeeefmeÙeeW kesâ
ceOÙe YeieJeeve keâe pevcekeâuÙeeCe ceneslmeJe ceneve n<e& SJeb Guueeme kesâ meeLe ceveeÙee~
After nine months and seven days a son more lustrous than the Sun, was born to
queen Trishala without any pain in the night of Chaitra Shukla 13. Knowing the birth of
Lord Tirthankar, Saudharma Indra came to Kundalpur with has divine family from the
heaven. He took the Tirthankar-child to Sumeru mountain on Aeravat elephant and with
performing His birth anointment (ceremonial bathing) celebrated gracious Janma
Kalyanak Mahotsave. At that time, Indra gave Him two names- VEER & VARDHAMAN.
Later the same Mahotsave was celebrated at Kundalpur also with great zeal & happiness
by the deities in the presence of King Siddharth & Queen Trishla.
Skeâ yeej vebÅeeJele& cenue ceW efMeMeg JeOe&ceeve heeueves ceW Petue jns Les~ leYeer mebpeÙe Deewj efJepeÙe veece kesâ oes
ÛeejCe$e+efæOeejer cegefve JeneB heOeejs~ efpeveefMeMeg keâes osKeves cee$e mes ner Gvekesâ ceve ceW efmLele met#ce Mebkeâe keâe lel#eCe ner
meceeOeeve nes ieÙee Dele: ceneve ØemeVelee mes GvneWves YeieJeeve keâe veece ‘mevceefle’ jKee~
efMeMeg JeOe&ceeve Fvõ Éeje Debiet"s ceW jKes ieÙes Dece=le keâes Ûetmeles ngS Ûebõcee keâer keâueeDeeW kesâ meceeve yeÌ{ves ueies
Deewj Oeerjs—Oeerjs Iegšves kesâ yeue Ûeue—Ûeuekeâj Deheveer leesleueer yeesueer SJeb yeeueÛes<šeDeeW mes heefjJeej keâes Ketye Deevebefole
keâjves ueies~
Once child Vardhaman was swinging in the cradle at Nandyavarta Palace. By
chance, two great Digambar Jain Munis named Sanjay and Vijay came there and only
by looking at the Tirthankar-child, the existing slight suspicion about some matter (Tattva)
in their heart was at once cleared and so with great delight, they named Him as SANMATI.
Divine child Vardhaman was growing up with suking the nectar, placed in His thumb
by Indra. Both the parents and the whole family were very much delighted seeing the
charming childish activities of the divine child.
Skeâ efove yeeuekeâ JeOe&ceeve Deheves yengle mes osJe efce$eeW kesâ meeLe vebÅeeJele& cenue kesâ yeieerÛes ceW Kesue jns Les~ leYeer
Gvekeâer yeneogjer keâer hejer#ee uesves nsleg mJeie& mes mebiece veece keâe Skeâ osJe efJeMeeuekeâeÙe mehe& keâe ¤he yeveekeâj JeneB DeeÙee~
meYeer yeÛÛes [jkeâj FOej—GOej Yeeieves ueies efkeâvleg yeeuekeâ JeOe&ceeve eEkeâefÛeled Yeer YeÙeYeerle veneR ngS~ ceneve Jeerjlee keâe
heefjÛeÙe osles ngS Jen Gme mehe& kesâ heâCe hej ceeB keâer ieesoer keâer YeeBbefle Kesueves ueies~ leye mebiece osJe ves Dehevee Demeueer ¤he
Øeieš keâj efoÙee Deewj JeOe&ceeve kesâ yeue SJeb OewÙe& keâer yeejcyeej ØeMebmee keâjles ngS Gvekeâe veece ‘ceneJeerj’ jKee~
One day Tirthankar child Vardhaman was playing in the garden of Nandyavarta
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (131)
Palace with his divine friends. Listening about his bravery & courage a deity named
Sangam came there from the heaven to test His qualities in the form of a large ferocious
cobra. All the children started running here & there, but Vardhaman was not disturbed
at all. Showing great courage, he started playing on the hood of the snake like the lap of
mother. Then Sangam dev appeared in his real form and appreciating the strength &
patience of Vardhaman again & again, named Him as `MAHAVIRA'.
Oeerjs—Oeerjs ceneJeerj yeÌ[s nesves ueies~ Gvekesâ efueS meowJe mJeie& mes ner Yeespeve, Jem$e SJeb DeeYet<eCe Deeefo Deeles Les~
GvneWves keâYeer Yeer Deheves Iej keâe Yeespeve veneR efkeâÙee keäÙeeWefkeâ meYeer leerLeËkeâjeW kesâ efueS Ùener efveÙece nw efkeâ Jes mJeie& keâe
efoJÙe Yeespeve ner keâjles nQ~
ÙegJeeJemLee keâes Øeehle keâjves hej Skeâ efove cenejeveer ef$eMeuee ves GvnW efJeJeen keâjves kesâ efueS mecePeeÙee hejvleg
ÙegJejepe ceneJeerj ves efJeJeen ve keâjkesâ pewvesMJejer oer#ee ueskeâj cegefòeâ¤heer keâvÙee keâe JejCe keâjves keâe Dehevee mebkeâuhe ceeB
keâes yeleeÙee, efpememes ceelee ef$eMeuee yengle og:Keer ngFË efkeâvleg ceneJeerj ves GvnW mecePee—yegPee keâj Meeble efkeâÙee Deewj osJeeW
Éeje ueeF& heeuekeâer ceW yew"keâj oer#ee uesves nsleg Jeve ceW Ûeues ieÙes~
Vardhaman was growing up gradually. He had always eaten the food of Kalpvrikshas
of heaven, so he did not eat the food of his house any time. He also used to wear the
clothes & jewellery brought from the heaven.
Vardhaman entered the young age from Childhood and passed thirty years. One
day queen Trishala asked Him to give consent for the marriage but the Prince Mahavira
expressed His keen intention to take Jaineshwari Deeksha to get free from the worldly
transmigration at the place of being married with some girl. Mother Trishala became
very anxious to listen to this but somehow Mahavira pacified her. Later He went to the
forest to take Deeksha being seated in Palki.
30 Je<e& keâer DeJemLee ceW YeieJeeve ves ceieefMej ke=â<Cee oMeceer keâes kegâC[uehegj kesâ efvekeâš ceveesnjJeve ceW meeueJe=#e
kesâ veerÛes hebÛecegef<š kesâMeueeWÛe keâjkesâ pewvesMJejer oer#ee OeejCe keâj ueer~ osJeeW ves Deekeâj YeieJeeve keâe oer#eekeâuÙeeCekeâ
ceneslmeJe ceveeÙee~ oes efove keâe Ùeesie OeejCe keâjkesâ cenecegefve ceneJeerj DeefJeÛeue KeÌ[s nes ieÙes~
Fvõ ves Gvekesâ heefJe$e kesâMeeW keâes ues peekeâj #eerjmeeiej ceW efJemee|pele keâj efoÙee Deewj Øeefleefove Deheves keâle&JÙe keâe
heeueve keâjles ngS Jes eEkeâkeâj¤he ceW YeieJeeve keâer mesJee ceW meoe lelhej jnves ueies~
At the age of 30 years Bhagwan took Jaineshwari Deeksha below the Sal tree at
Manohar forest near Kundalpur on Maghshir Krishna Dashmi with performing
Panchmushti Keshlonch (fist-plucking of own hairs in 5 times). Deities came and
celebrated the Deekshakalyanak Mahotsava of Bhagwan. Mahamuni Mahavira stood
(132) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
up in meditaion for 2 days.
Indra took away His hairs & consigned them to the water of Ksheer Sagar. He
used to attend Bhagwan like a servant daily taking it as his holy duty.
oer#ee kesâ oes efove kesâ heMÛeeled YeieJeeve ØeLece heejCee kesâ efueS efvekeâues~ ketâue «eece kesâ jepee ketâue (Dehejveece
Jekegâue) kesâ ÙeneB Gvekeâe ØeLece heÌ[ieenve ngDee~ cenecegefve keâes DelÙevle Øeheâgefuuele YeeJe mes jepee SJeb jeveer ves Keerj keâe
Deenej Øeoeve efkeâÙee~ osJeleeDeeW ves cenecegefve ceneJeerj kesâ Fme ØeLece Deenej hej DeekeâeMe mes jlve, heg<he Deeefo hebÛee§eÙe&
keâer Je=ef<š keâer~
hegve: ceneJeerj mJeeceer ceewvehetJe&keâ efJeÛejCe keâjles ngS meyekeâes pewve cegefve keâer ÛeÙee& mes heefjefÛele keâjeves ueies~
efoiecyej pewve hejchejevegmeej leerLeËkeâj YeieJeeve oer#ee kesâ yeeo ceewve ner jnles nQ, hegve: kesâJeue%eeve nesves hej ner Gvekeâer
efoJÙeOJeefve efKejleer nw~
After two days of taking Deeksha, Tirthankar Mahamuni Mahavira went for taking
the first Ahar (meals). The king Kool (other name-Vakul) of Kool village had the fortune
of giving the first Ahar to Mahamuni Mahavira. He along with his wife gave Kheer (delicious
milk food) to Mahamuni with great happiness. Kuber (the deity of wealth) showered five
wounderful things like jewels, flowers etc. from the sky at this occasion.
According to the Digamber Jain tradition, Tirthankar Bhagwan keep silence after
taking Deeksha and His Divya-Dhvani becomes available only after getting Kevalgyan
(enlightenment).
oer#ee kesâ yeeo efJenej keâjles ngS Skeâ yeej YeieJeeve keâewMeecyeer veiejer ceW heOeejs peneB cenejeveer ef$eMeuee (ceneJeerj
keâer ceelee) keâer meyemes Úesšer yenve cenemeleer Ûevovee keâes Skeâ mes"eveer megYeõe ves efmej cegb[Jee keâj yesefÌ[ÙeeW ceW pekeâÌ[keâj
jKee Lee~ cenecegefve keâes DeeÙee osKe Ûevovee kesâ ceve ceW GvnW Deenej osves keâer Glkeâš DeefYeuee<ee peeie=le nes ieF&~ ceneJeerj
kesâ heOeejles ner Ûevovee keâer mecemle yesefÌ[ÙeeB štš ieFË, efmej hej megvoj kesâMe Dee ieÙes Deewj Mejerj megvoj Jem$e—DeeYet<eCeeW
mes Deuebke=âle nes ieÙee, efceóer keâe mekeâesje meesves keâe hee$e yeve ieÙee Deewj keâesoeW keâe Yeele ceer"er Keerj kesâ ¤he ceW yeoue ieÙee~
Ûebovee ves DelÙevle YeefòeâYeeJehetJe&keâ cenecegefve keâes Deenejoeve efoÙee, hegve: mJeie& mes hebÛee§eÙeeX keâer Je=ef<š nesves ueieer~
Gmekesâ yeeo Ûevovee keâe Deheves ceelee—efhelee SJeb heefjJeej kesâ meeLe efceueve ngDee~
Once Bhagwan came to Kaushambi, where Mahasati Chandna, the younger sister
of queen Trishala (the mother of Mahavira) was prisoned by Sethani Subhadra. Seeing
Mahamuni MAhavira, Chandna developed the keen desire to give Ahar to Him. As soon
as Mahavira came to her, all her shackles were broken, beautiful hairs developed on
her tonsured head, attractive garments & jewellery beautified her body, her earthen pot
was converted into the golden bowl and the low quality rice (Kodo) became delicious
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (133)
milk food (Kheer) by the impact of her dedication for Mahavira.
Chandna gave Ahar to Mahamuni with full devotion and again the deities showered
jewels, flowers etc. from the heaven.
Skeâ yeej cenecegefve ceneJeerj GppeefÙeveer veiejer kesâ MceMeeve Ieeš (Deeflecegòeâkeâ Jeve) ceW OÙeeve ueerve Les~ leYeer Skeâ
®õ JeneB DeeÙee Deewj Gve hej YeÙebkeâj Ghemeie& keâjves ueiee hejvleg Oeerj—Jeerj cenecegefve Deheves OÙeeve mes eEkeâefÛeled Yeer
efJeÛeefuele veneR ngS~ Gvekesâ Fme meenme Deewj OewÙe& keâes osKekeâj ®õ DelÙevle ØeYeeefJele ngDee Deewj Deveskeâ Øekeâej mes
Gvekeâer hetpee keâjkesâ GvnW ‘cenefle ceneJeerj’ veece Øeoeve efkeâÙee~ JÙeJenej ceW ceneJeerj keâe Ùen veece ‘DeefleJeerj’ kesâ veece
mes ØeÛeefuele nw~
Fme Øekeâej YeieJeeve ceneJeerj kesâ Jeerj, JeOe&ceeve, mevceefle, ceneJeerj Deewj DeefleJeerj Ùes heeBÛe veece Øeefmeæ ngS nQ~
Once Mahamuni Mahavira was meditating in the cremation ground (Atimuktak
forest) of Ujjaini Nagari. A Rudra came there and started teasing Him in various ways
but courageous Mahavira was not perturbed at all in His meditation.
The Rudra was very much impressed by the courage and patience of Mahavira
and after worshipping Him, he gave Him the name MAHATI MAHAVIRA. Usually,
Mahavira is known by the name of Ativira also.
Thus the five famous names of Lord Mahavira are—Veer, Vardhaman, Sanmati,
Mahavira & Ativira.
ceneJeerj keâes lehemÙee keâjles ngS ueieYeie 12 Je<e& JÙeleerle nes ieÙes~ Skeâ efove Jen efyenej Øeevle ceW (kegâC[uehegj
kesâ heeme) pe=efcYekeâe ieeBJe kesâ efvekeâš $e+pegketâuee veoer kesâ leš hej ienjs OÙeeve ceW ueerve Les~ OÙeeve keâer hejceefJeMegefæ mes
GvneWves ÛeejeW IeeefleÙee keâceeX keâe veeMe keâjkesâ kesâJeue%eeve keâes Øeehle keâj efueÙee~ Ùen JewMeeKe Megkeäuee oMeceer keâe efove Lee
peye ceneJeerj Deefjnble hejces<"er yeve ieÙes~
Fvõ ves lel#eCe ner kegâyesj keâes meceJemejCe yeveeves keâer Dee%ee oer~ YeieJeeve keâer efoJÙe ØeJeÛevemeYee ‘meceJemejCe’
keânueeleer nw, efpemekeâer 12 meYeeDeeW ceW yew"keâj ceveg<Ùe, osJelee, heMeg—he#eer Deeefo meYeer YeieJeeve keâer TBkeâejceÙeer
efoJÙeOJeefve keâe heeve keâjles nQ~ Ùen meceJemejCe he=LJeer mes 20,000 (yeerme npeej) neLe Thej DeOej DeekeâeMe ceW
jnlee nw~
About 12 years had passed since Mahavira took Deeksha. One day He was
immersed in deep meditaion at the bank of Rijukula river at the village named Jambhrika
(near Kundalpur). His concentration become so pious and acute that he destroyed His
four Ghati Karmas and attained Enlightenment i.e., Kevalgyan. It was the day of Vaishakh
Shukla Dashmi. Mahavira became ARIHANT PERMESHTHI.
Indra ordered Kuber to form Samavsaran, the divine assembly of Tirthankar
(134) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
Bhagwan. Innumerable beings—Human, Deities, Animals-birds sit in 12 Sabhas
(divisions) of Samavsaran and listen to the Omkarmayi Divya-Dhvani (Sermons or
Preachings in divine voice) of Bhagwan. Samavsaran remains in the midsky at the
height of 20,000 hands above the earth.
YeieJeeve ceneJeerj keâes kesâJeue%eeve GlheVe ngS 66 efove yeerle ieÙes hejvleg Gvekeâer efoJÙeOJeefve veneR efKejer~ meewOece&
Fvõ ves efJeÛeej efkeâÙee efkeâ ieCeOej keâe DeYeeJe ner Fmekeâe keâejCe nw~ Fvõ yeÇeÿeCe keâe JesMe Oejkeâj yeÇeÿeCe ieeBJe kesâ FvõYetelf e
ieewlece veecekeâ ØekeâeC[ %eeveer yeÇeÿeCe kesâ heeme Gvekesâ Deeßece ceW DeeÙee SJeb Ùegeòf eâhetJe&keâ Gvemes kegâÚ ØeMve hetÚe, ieewlece Gve
ØeMveeW keâe Gòej veneR os heeÙes Dele: yeesues efkeâ ceQ legcemes Fme efJe<eÙe ceW yeele ve keâjkesâ legcnejs ieg® ceneJeerj kesâ heeme Ûeuekeâj
ner Jeeo—efJeJeeo keâ¤Biee~ Fme Øekeâej Fvõ GvnW YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW ues DeeÙes~
Days were passing since Tirthankar Mahavira attained Kevalgyan but to the surprise
of all, His Divya-Dhvani remained unavailable. After thinking a lot, Saudharma Indra
came to the conclusion that the reason was the lack of Gandhar. He went to the Ashram
of a great Brahman scholar named Indrabhuti Gautam of Brahman Village and trickfully
asked him some question. Gautam could not reply, so he said that I will not gave reply
to you but will argue with your Guru only, thus Indra persuaded him trickfully to come to
Lord Mahavira once.
pewmes ner FvõYetefle yeÇeÿeCe Deheves 500 efMe<ÙeeW kesâ meeLe jepeie=ner kesâ efJehegueeÛeue heJe&le hej efmLele YeieJeeve kesâ
meceJemejCe ceW hengBÛee, Gmekeâe meeje ceeve Yebie nes ieÙee Deewj Jen legjvle pewvesMJejer oer#ee «enCe keâj ceneJeerj kesâ ØeLece
ieCeOej yeve ieÙes~ Gmeer meceÙe kesâJeue%eeve nesves kesâ 66 efove yeeo ßeeJeCe ke=â<Cee Skeâce kesâ efove YeieJeeve ceneJeerj keâer
ØeLece efoJÙeOJeefve efKejer Deewj leye mes ner Ùen efoJeme ‘JeerjMeemeve peÙebleer efoJeme’ kesâ ¤he ceW Øeefmeæ nes ieÙee~ YeieJeeve
keâer efoJÙeOJeefve 718 Yee<eeDeeW ceW efKejleer Leer efpememes ØelÙeskeâ ØeeCeer Deheveer—Deheveer Yee<ee ceW YeieJeeve keâer osMevee «enCe
keâj uesles Les~ FvõYetefle ieewlece ieCeOej ves YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve keâes ÉeoMeebie¤he ceW efveyeæ efkeâÙee~
As soon as Indrabhuti along with his 500 disciples reached the Samavsaran at
Vipulachal Mountain of Rajgrahi, all his proud was shed away and he took Jaineshwari
Deeksha & became the firsrt Gandhar of Lord Mahavira. At once the FIRST DESHNA
(Sermon) of Bhagwan became available thourgh Divya-Dhvani on Shravan Krishna
Ekam (the first day of Shravan Month) after 66 days of His Enlightement. Since then
this day is celebrated as Veer Shasan Jayanti Diwas (day). The sermons of Bhagwan
were in 718 languages, so that each creature could understand them in its own language.
Gautam Gandhar prepared scriptures in the form of 12 Angas (Parts) compiling the
Divya-Dhvani of Bhagwan.
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (135)
jepeie=ner veiejer keâer Iešvee nw efkeâ Skeâ yeej Skeâ ceW{keâ Deheves cegKe ceW keâceue keâer heebKegÌ[er oyeeS DelÙevle
YeefòeâYeeJehetJe&keâ meceJemejCe ceW efJejepeceeve YeieJeeve ceneJeerj kesâ oMe&ve keâjves kesâ efueS efJehegueeÛeue heJe&le keâer Deesj pee
jne Lee~ ceeie& ceW Jen jepee ßesefCekeâ kesâ neLeer kesâ heeBJe kesâ veerÛes oyekeâj cej ieÙee~ YeieJeeve keâer Yeefòeâ kesâ ØeYeeJe mes Jen
lel#eCe ner mJeie& ceW peekeâj osJe nes ieÙee~
jepee ßesefCekeâ kesâ hengBÛeves mes hetJe& ner meceJemejCe ceW hengBÛekeâj cegkegâš ceW ceW{keâ kesâ efÛevn mes Ùegòeâ Jen osJe Yeefòeâ
ceW DelÙevle levceÙe neskeâj ve=lÙe keâjves ueiee~ Gmes Ssmeer Yeefòeâ keâjles osKekeâj jepee ßesefCekeâ ves YeieJeeve ceneJeerj mes
Gmekesâ yeejs ceW hetÚe, leye ieewlece ieCeOej ves yeleeÙee efkeâ jepeved ! Skeâ ceW{keâ DeYeer—DeYeer Deehekesâ neLeer kesâ heie leues
oyekeâj ceje nw Deewj Yeefòeâ kesâ ØeYeeJe mes osJelee yevekeâj Ùen ÙeneB DeeÙee nw, efpeveYeefòeâ keâer Fme ceefncee keâes peevekeâj
meYeer ueesie DelÙevle ØeYeeefJele ngS~
Once a frog was going to the Samavsaran of Mahavira with a lot devotion to Him.
It had picked up a petal of a lotus in its mouth. In the way, it was crushed to death under
the foot of the elephant of the king Shrenik.
At once it became a Dev (deity) in the heaven due to the effect of devotional spirits.
The deity with the mark of frog in its crown started dancing with joy after reacthing the
Samavsaran even before Shrenik could reach there. Knowing this greatness of JIN-
BHAKTI, all were very much impressed. Since then, this story of ``frog turned deity''
became immortal.
Skeâ efove cenemeleer Ûevovee Deheves ceelee—efhelee kesâ meeLe jepeie=ner veiejer ceW YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW
DeeFË Deewj Glkeâš JewjeiÙeYeeJevee mes GvneWves ØeLece Deee|Ùekeâe oer#ee «enCe keâj ueer~ Devevlej GvneWves ieefCeveerheo keâes
Øeehle efkeâÙee Deewj YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceJemejCe keâer Úòeerme npeej Deee|ÙekeâeDeeW ceW ØecegKe nes ieFË~
YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW ßeer FvõYetefle Deeefo 11 ieCeOej, 14,000 cegefvejepe, Ûebovee Deeefo
36,000 Deee|ÙekeâeSB, Skeâ ueeKe ßeeJekeâ Deewj leerve ueeKe ßeeefJekeâeSB LeeR~ YeieJeeve kesâ MeemeveÙe#e ceelebieosJe SJeb
MeemeveÙe#eer efmeæeefÙeveer osJeer nQ~
Mahasati Chandna came to the Samavsaran of Bhagwan at Rajgrahi with her
parents and with the feeling of deep renunciation, she took first Aryika Deeksha, the
highest rank in the female life. Later she became Ganini, the head of the group of
36,000 Aryikas of the Samavsaran of Bhahwan Mahavira.
In the Samavsaran of Bhagwan, there were Indrabhuti etc. 11 Gandhara, 14,000
Munis, Chandna etc. 36,000 Aryikas, 1 lac Shravaks and 3 lacs Shrivikas. The ruling
demigod is Matang Dev and ruling female demigod is Siddhayani Devi.
ceieOe kesâ meceüešd jepee ßesefCekeâ hetJe& ceW yeewæ Oece& kesâ DevegÙeeÙeer Les hejvleg Deheveer helveer Ûesuevee (ceneJeerj keâer
(136) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
ie=nmLeeJemLee keâer ceewmeer) kesâ yeej-yeej mecePeeves hej Jen pewveOece& keâer Deesj Deeke=â<š ngS Deewj Oeerjs-Oeerjs pewveOece& kesâ
MeeMJele SJeb meJeexoÙeer efmeæevleeW keâes peevekeâj YeieJeeve ceneJeerj kesâ keâój DevegÙeeÙeer yeve ieÙes~ Jen YeieJeeve kesâ
meceJemejCe ceW peekeâj Gvekesâ Øeefle Deheej Yeefòeâ efkeâÙee keâjles Les~
meceJemejCe kesâ cegKÙe ßeeslee kesâ ¤he ceW ßesefCekeâ ves YeieJeeve mes mee" npeej ØeMve efkeâS~ Fve ØeMveeW kesâ Gòej ceW
efKejer YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve kesâ DeeOeej hej ner Deepe keâe GheueyOe ßegle%eeve efveyeæ ngDee nw~
King Shrenik, the emperor of Magadh, was a follower of Buddhism previously but
on the persistent advice of his wife Chelna, the Mausi (aunt) of Bhagwan Mahavira, he
got attracted towards Jain Dharma. Gradually he became a strict follower of Lord
Mahavira knowing the eternal & universal principles of Jainism. He used to go to the
Samavsaran of Bhagwan and got immersed into deep devotion for him.
Shrenik asked 60,000 questions from Bhagwan Mahavira being the Chief ``Shrota''
(listener) in His Samavsaran. The scriptural knowledge of today is based on the replies
given by Bhagwan in response to the questions of Shrenik.
efpevesvõYeefòeâ keâe ceenelcÙe jepee ßesefCekeâ kesâ peerJeve mes Yeueer Øekeâej mecePee pee mekeâlee nw~ hetJe& ceW pewveOece& Deewj
pewve meeOegDeeW kesâ Øeefle efJeÉs<eYeeJe jKekeâj Skeâ yeej ßesefCekeâ ves Skeâ ceje ngDee mehe& OÙeeve keâjles ngS cenecegefvejepe kesâ
ieues ceW [eue efoÙee Deewj Gmeer meceÙe Fme og<ke=âlÙe kesâ ØeYeeJe mes 33 meeiej keâer meeleJeW vejkeâ keâer DeeÙeg keâe yebOe keâj
efueÙee hejvleg yeeo ceW cegefvejepe keâer #eceeMeeruelee keâes osKekeâj GvnW DelÙevle he§eeleehe ngDee~
YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceJemejCe ceW efoiecyej meeOegDeeW Deewj meÛÛes cees#eceeie& keâer cenevelee keâes peevekeâj GvneWves
mJeÙeb keâes YeieJeeve kesâ ÛejCe keâceueeW ceW mecee|hele keâj efoÙee, Fme Yeefòeâ kesâ ØeYeeJe mes Gvekeâer meeleJeW vejkeâ keâer 33
meeiej keâer DeeÙeg Ieškeâj ØeLece vejkeâ keâer (ceOÙece DeeÙeg) 84 npeej Je<e& keâer jn ieF&~ Flevee ner veneR meesuenkeâejCe
YeeJeveeDeeW keâes Yeekeâj GvneWves leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe keâj efueÙee Deewj Deeves Jeeueer YeefJe<Ùelekeâeue keâer Ûeewyeermeer ceW Jen
‘cenehe©e’ veece kesâ ØeLece leerLeËkeâj neWies~
The great effect of JINBHAKTI (Devotion to Jinendra Bhagwan) can be understood
well by the life of Shrenik. Previously with malicious feelings towards Jain Dharma &
Jain Sadhus (munis), once Shrenik dropped a dead snake around the neck of a
meditating Jain Mahamuni and at the same moment he became destined to go the
seventh hell for 33 Sagars (infinitely large time unit), although later Shrenik developed
the feeling of repentance seeing the forgiving nature of Mahamuni.
Gradually Shrenik understood the greatness of Digamber Sadhus and the real
path of Salvation (Moksha) in the Samavsaran of Bhahwan Mahavira. He humbly
dedicated himself in the lotus feet of the Lord and due to his pure inner devotion to Him,
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (137)
he reduced his Narakayu (lifetime at hell) of 33 Sagars of the 7th hell to 84,000 years of
the 1st hell. Not only this, he bounded Tirthankar Prakriti by following Solahkaran Bhavnas
in the feet of Mahavira and now he will become the first Tirthankar named Mahapadma
in the coming Chaubeesi (tradition of 24 Tirthankars) of the next age (Yug) after
completing the lifetime of 84,000 years of the 1st hell.
YeieJeeve ceneJeerj ves 30 Je<eeX lekeâ mechetCe& DeeÙe&KeC[ ceW DemebKÙe peerJeeW keâes Oece& keâe GheosMe Øeoeve efkeâÙee~
72 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Jen Skeâ yeej (Devle meceÙe ceW) heeJeehegjer heOeejs Deewj JeneB efmLele keâceue mejesJej kesâ ceOÙe ceW
efJeMeeue jlveceÙeer efMeuee hej Ke[dieemeve cegõe ceW efJejepeceeve nes ieÙes~ Deye lekeâ meceJemejCe efJeIeefšle nes Ûegkeâe Lee~
efJeMegæ OÙeeve keâer DeJemLee ceW GvneWves Mes<e Ûeej DeIeeefleÙee keâceeX keâe Yeer veeMe keâj efoÙee Deewj keâee|lekeâ ke=â<Cee
DeceeJemÙee keâer Øeele:keâeue Jen efmeæhejces<"er yeve heeJeehegjer mejesJej kesâ "erkeâ Thej efmeæefMeuee hej peekeâj efJejepeceeve
nes ieÙes~ mebmeej heefjYeüceCe keâe veeMe keâj Jen efmeæYeieJeeve Deye Devevlekeâeue lekeâ cees#e ceW efJejepeceeve jnWies~
Lord Mahavira preached for 30 years all over the Aryakhand in the form of Arihant
Permeshthi. His age had become about 72 years. Once He came to Pawapuri and got
seated on a great gem-rock in the middle of the Pond, with abundant lotus flowers. The
Samavsaran had been diminished till then.
Bhahwan was immersed into deep meditation and He destroyed His remaining 4
Aghati Karmas to become Siddha Parmatma on the dawn of Kartik Krishna Amavasya.
As all the eight Karmas had been destroyed, the soul became completely pure and at
once proceeded up to the Siddhashila just above the Pawapuri pond. Now the Siddha
soul of Lord Mahavira will ramain consecrated at Moksha (Siddhashila) for infinite
times to come being liberated from the worldly transmigration (cycle of death & birth).
DemebKÙe osJeeW kesâ meeLe meewOece& Fvõ YeieJeeve keâe cees#ekeâuÙeeCekeâ ceveeves heOeejs Deewj YeieJeeve kesâ efoJÙe Mejerj
keâer efJeefOehetJe&keâ hetpee keâer, Deefivekegâceej osJe kesâ cegkegâš mes GlheVe Deefive mes Mejerj keâe mebmkeâej mecheVe ngDee~
efveJee&CekeâuÙeeCekeâ hetpee keâjkesâ Fvõ ves Deheves Je»ejlve mes YeieJeeve kesâ efveJee&Ce mLeeve hej Gvekesâ ÛejCeefÛevneW keâes
Debefkeâle keâj efoÙee pees Deepe Yeer heeJeehegjer (veeueboe) efmLele peuecebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
meeÙebkeâeue ieewlece ieCeOej ves kesâJeue%eeve Øeehle efkeâÙee Deewj Fme DeJemej hej osJeleeDeeW Éeje DemebKÙe oerhekeâ
ØepJeefuele efkeâS ieS~ Gmeer meceÙe mes oerheeJeueer keâe heJe& ØeejcYe ngDee~ Deepe Yeer npeejeW ßeæeuegDeeW Éeje keâee|lekeâ ke=â<Cee
DeceeJemÙee keâer Øeele:keâeue peuecebefoj ceW SJeb osMe—efJeosMe kesâ mLeeveerÙe cebefojeW ceW efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eÙee peelee nw Deewj
meeÙebkeâeue ieewleceieCeOej, kesâJeue%eeve ceneue#ceer Deewj mejmJeleer keâer hetpee keâjves kesâ Ghejeble npeejeW oerhekeâ peueeÙes peeles
nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kesâ cees#eieceve keâe Øeleerkeâ oerheeJeueer heJe& pewveOece& kesâ Devegmeej DelÙevle heefJe$e efoJeme nw, efpeme
efove Mejeye heervee, pegDee Kesuevee, hešeKes peueevee FlÙeeefo hetCe&leÙee efveef<eæ nw~
(138) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
Saudharma Indra came to celebrate the Moksha Kalyanak of Bhagwan along with
innumerable deities. After worshipping the remaining divine body of Lord, its holy
cremation was performed by the flames coming out from the crown of Agnikumar Dev.
Indra performed Nirvankalyanak Pooja & inscribed the foot-prints of Bhagwan at the
same place from where He got Nirvan i.e. present Jal-Mandir of Pawapuri (Nalanda).
In the evening Gautam Gandhar obtained Kevalgyan and innumerable Deepaks
were illuminated by Devtas to mark the occasion. The festival of Deepawali started
from then. Even today Nirvan Ladoo is offered at Jal Mandir, Pawapuri by thousands of
devotees at the dawn of Kartik Krishna Amavasya along with the temples throughout
the country & abroad and worships of Gautam Gandhar, Kevalgyan Mahalaxhmi &
Saraswati are performed along with the illumination of numerous Deepaks in the
evening.
YeieJeeve ceneJeerj keâer efoJÙe osMevee
mÙeeÉeo—ØelÙeskeâ Jemleg Devevle Oecee&lcekeâ nw, mÙeeÉeo kesâ Éeje Gve DeveskeâeW OeceeX keâe meb«en keâjvee,
mecevJeÙe keâjvee Deveskeâevle nw~ Fme Deveskeâevle keâes mecePe uesves mes Âef<š mecÙekeädâ nes peeleer nw~
Deelcee keâe DeefmlelJe—efJeMJe ceW Devebleeveble peerJe nQ~ ØelÙeskeâ peerJe keâe DeefmlelJe Deueie-Deueie nw~ ‘ceQ’
Meyo mes pees ‘DenØelÙeÙe’ keâe %eeve neslee nw Jener Deelcee keâe DeefmlelJe nw~ Deelcee %eeve oMe&ve mJeYeeJe Jeeuee nw~
Deveeefokeâeue mes keâceeX mes yeæ nesves mes Ùen mebmeejer nw, peye mJeÙeb keâceeX keâe veeMe keâjkesâ cegòeâ nes peelee nw leye hetCe&
megKeer efmeæ hejceelcee keânueelee nw~
keâce& keâe DeefmlelJe—Fme peerJe kesâ meeLe keâceeX keâe mebyebOe Deveeefokeâeue mes nes jne nw~ Ùen peerJe mJeÙeb jeie—
És<e Deeefo heefjCeeceeW kesâ Éeje keâceeX keâes «enCe keâjlee jnlee nw Deewj Gve keâceeX keâe GoÙe Deeves hej megKe—og:Ke Deeefo
heâue keâes Yeesielee jnlee nw~ keâce& kesâ efveefceòe mes vej-veejkeâeefo heÙee&ÙeeW ceW hejeOeerve nes jne nw~ Deheves Éeje efkeâÙes ieÙes
MegYe—DeMegYe heefjCeece ner hegCÙe Deewj heehe ¤he mes yebOe keâes Øeehle nes peeles nQ Deewj meceÙe Deeves hej peerJe keâes megKe—
og:Ke heâue keâe DevegYeJe keâjeles jnles nQ~
cegefòeâ keâe GheeÙe—mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekeädâÛeeefj$e Fve leerveeW keâer Skeâlee ner cees#e keâe ceeie& nw~
heeBÛe DeCeg›ele—DeeEnmeeCeg›ele, melÙeeCeg›ele, DeÛeewÙee&Ceg›ele, yeÇÿeÛeÙee&Ceg›ele, heefj«en heefjceeCeeCeg›ele~
Universal Principles Preached By Lord Mahavir
Following the principles of Bhagwan Mahavir, there can be peace in the individual
life, society, nation and the present world. So, we should try our best to practice His
teachings in our lives.
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (139)
Syadvad :—Each article/subject is having infinite Dharmas. To assimilate all those
Dharmas by Syadvad is the Function of Anekant. By understanding that Anekant the
perception becomes Samyak (Righteous).
Existence of Atma (Soul) :—There are infinite creatures in world. Every creature
is having its own individuality. T, that is actually the soul. The soul is having the nature of
Gyan (to know) & Darshan (to see). It is Samsari i.e.wandering in the world since
infinite times due to the bondage of Karmas wirh self. When it destroys all its Karmas,
it is liberated and becomes Siddha Parmatma (God) with complete bliss.
Entity of Karmas :—Karmas are related (bonded) with this soul since infinite
times. It assimilates Karmas by own Raag (attachment) & Dwesh (malice) mixed
feelings and the fruition of these Karmas brings happiness or sorrow. This soul goes to
various Paryayas (to have the body) of gumanbeing or Tiryanch or else. Good and Bad
deeds or spirits of self become bound as Punya or Paap (sin) and given happiness or
sorrow to the soul/creature when time comes.
Way to Liberation :—The unified path of Samyakdarshan, SAmyakgyan &
Samyakcharitra is a path of Moksha (eternal Liberation).

N:M

Yepeve
-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
lepe&—legce lees "njs hejosMeer........
$e+<eYeosJe Øeeflecee keâes, osKeves keâe peiee YeeiÙe nw~
Gmekesâ oMe& keâjkesâ peiee uees, meYeer Dehevee meewYeeiÙe nw~~šskeâ.~~
Fkeâ DeKeb[ hee<eeCe ceW, henueer pewvecetefle& yeveer~
YeejleerÙe mebmke=âefle keâe Ùen ieewjJe yeveer Deepe nw~~$e+<eYeosJe..~~1~~
efMeefuheÙeeW keâer efMeuhekeâuee ves, cetefle& keâe Deekeâej os efoÙee~
%eeveceleer ceeleepeer keâe, mJehve meekeâej ngDee Deepe nw~~$e+<eYeosJe..~~2~~
$e+<eYeefieefj ceebieerlegbieer, ogefveÙee ceW Úe ieÙee nw~
nce meYeer keâes ‘‘Ûevoveeceleer’’ efceuee oMe&ve keâe meewYeeiÙe nw~~$e+<eYeosJe..~~3~~
(140) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le

(4)
melÙe DeeEnmee kesâ DeJeleej-kegâC[uehegj kesâ jepekegâceej
mebmeej keâes melÙe Deefnbmee ™he MeeÕele cetuÙeeW keâe Glke=â° heLe ØeoefMe&le keâjves Jeeues Fme Ùegie kesâ leerLeËkeâj
YeieJevleeW keâer hejcheje ceW Debeflece SJeb 24JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves ueieYeie 2600 Je<e& hetJe& efyenej Øeevle
keâer kegâC[uehegj veiejer (veeuevoe) ceW cenejepee efmeæeLe& SJeb cenejeveer ef$eMeuee kesâ Deebieve ceW Ûew$e Megkeäuee $eÙeesoMeer keâes
pevce efueÙee Lee~ Deheves GppJeue Mejerj keâer keâeefvle mes DevOekeâej keâes efJeve° keâjves Jeeuee, peiele keâe efnle keâjves Jeeuee,
ceefle,ßegle, DeJeefOe leerveeW %eeve keâes OeejCe keâjves Jeeuee, ceneosoerhÙeceeve SJeb Oece&leerLe& keâe ØeJele&keâ Ssmee Ùen efpeveefMeMeg
ØeejcYe mes ner ceneve Deueewefkeâkeâ JÙeefòeâlJe keâe Oeejer Lee~ megces®heJe&le hej 1008 keâueMeeW keâe pevceeefYe<eskeâ menpe ™he
mes Pesueves keâer meeceLÙe& leerLeËkeâj efMeMeg ceW ner nes mekeâleer Leer~
YeieJeeve keâer yeeuÙeeJemLee—
Jeerj, JeOe&ceeve, mevceefle pewmes veeceeW mes Deuebke=âle YeieJeeve keâer mesJee kesâ efueS meewOece& Fvõ Deveskeâ osJe, osefJeÙeeW
keâes jepecenue - vebÅeeJele& ceW efveÙegòeâ keâj ieS Les~ GveceW mes keâesF& OeeÙe keâe keâece keâjleer, keâesF& mJeie& mes ueeS ieS JeŒe-
DeeYet<eCe Deeefo mes Gvekesâ DebieeW keâes mepeeleer, keâesF& Deveskeâ Øekeâej kesâ efKeueewveeW Deeefo kesâ Éeje Gvekeâe efJeMes<e ceveesjbpeve
keâjleer Leer~ peye Jes osefJeÙeeb GvnW mecyeesOeve keâj yegueeleeR lees YeieJeeve cegmkegâjeles ngS Gvekesâ heeme Ûeues peeles Les~ leerLeËkeâj
YeieJeeve Ûevõkeâuee keâer Yeebefle yeÌ{ves ueies~ Gvekeâer yeeue-megueYe Ûeheuelee mes ceelee-efhelee SJeb kegâšgefcyeÙeeW keâes yeÌ[e ner
Deevevo neslee Lee~
peye Gvekeâer DeJemLee kegâÚ DeefOekeâ yeÌ{er lees Gvekesâ cegKe mes mejmJeleer keâer Yeebefle JeeCeer efvekeâueves ueieer~
jlvepeefšle Yetefce hej Ûeueles ngS Gvekesâ DeeYet<eCe metÙe& keâer efkeâjCeeW keâer lejn oceoceeles Les SJeb Jes mJeÙeb efkeâjCeeW mes
heefjJesef°le metÙe& mece Øeleerle nesles Les~ Gvekeâer ›eâer[e kesâ efueS osJe mJeÙeb iepejepe, DeMJe Deeefo keâe ke=âef$ece ™he ues efueÙee
keâjles Les~ Jes Gvekesâ meeLe ›eâer[e efkeâÙee keâjles Les~ Fme Øekeâej efJeefYeVe ›eâer[eDeeW mes mJeÙeb ØemeVe neskeâj otmejeW keâes ØemeVe
keâjles ngS Jes YeieJeeve kegâceej DeJemLee keâes Øeehle ngS~
Gme meceÙe ØeYeg kesâ efoJÙe Mejerj ceW mJeeYeeefJekeâ ceefle-ßegle-DeJeefOe Deeefo %eeve Je=efæ keâes Øeehle ngS~ GvnW
mecemle keâueeSb SJeb efJeÅeeSb mJeleŠ Øeehle nes ieFË FmeefueS Jes ØeYeg ceveg<ÙeeW leLee osJeeW kesâ efueS ieg® meÂMe nes ieS, hej
Gvekeâe keâesF& ieg¤ veneR Lee~ ØeYeg keâe Mejerj mJeso jefnle keâebefleJeeve SJeb ceue-cet$eeefo mes jefnle mJeCe& meÂMe Lee~ Õesle
®efOejÙegòeâ SJeb ceneve efoJÙe megiebefOele Skeâ npeej Dee" MegYe ue#eCeeW mes Jes MeesYeeÙeceeve Les~ Jes meyekesâ efnlekeâejkeâ SJeb
keâCe&ceOegj MeyoeW keâe GÛÛeejCe keâjles Les~ pevcekeâeue mes ner efoJÙe oMe DeefleMeÙeeW mes Ùegòeâ, Oeerjpe Deeefo Deheefjefcele
iegCe, keâerefle& -keâuee-efJe%eeve Deeefo meYeer mes Jes megMeesefYele Les~ Deeies Ûeuekeâj YeieJeeve Je»eJe=<eYeveejeÛemebnveve SJeb
meceÛelegjœe mebmLeeve Jeeues Gòece ™heÙegòeâ SJeb efJeMeeuekeâeÙe yeueJeeve heg®<e ngS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (141)
mebieceosJe Éeje yeeuekeâ JeOe&ceeve keâer hejer#ee—
Skeâ yeej Fvõ keâer meYee ceW osJeeW ves YeieJeeve keâer efoJÙe keâLee hej ÛeÛee& keâer~ Gvekeâer Oeerjlee, Jeerjlee, Delegue
heje›eâce, efoJÙe ™he Deeefo keâe JeCe&ve megve mebiece veecekeâ osJe ves YeieJeeve keâer hejer#ee uesves keâer "eve ueer~ Jen Gme Jeve
ceW DeeÙee, peneb ØeYeg DevÙe jepeheg$eeW kesâ meeLe ›eâer[e keâj jns Les~ ØeYeg keâes [jeves kesâ GodosMÙe mes Gmeves keâeues mehe& keâe
YeÙebkeâj efJekeâjeue ™he yeveeÙee Deewj Jen Skeâ Je=#e keâer peÌ[ mes ueskeâj mkeâvOe lekeâ efueheš ieÙee~ Gme mehe& kesâ YeÙe mes
DevÙe meYeer jepekegâceej Je=#e mes ketâokeâj Ieyejeles ngS otj Yeeie ieS hejvleg kegâceej ceneJeerj peje Yeer efJeÛeefuele veneR ngS
ØelÙegled Gme YeÙebkeâj veeiejepe hej Dee™Ì{ neskeâj ceelee keâer ieeso kesâ meceeve ›eâer[e keâjves ueies~ kegâceej keâe OewÙe& osKekeâj
mehe&™heer osJe yeÌ[e Ûeefkeâle ngDee SJeb Deheves Demeueer ™he ceW Øeieš neskeâj ØeYeg keâer mlegefle keâjves ueiee SJeb efpevekesâ
veecemcejCe mes ner ØeÙeespeveeW keâer efmeefæ keâjves Jeeuee OewÙe& Øeehle nes peelee nw Ssmes Jeerj ØeYeg keâes ‘‘ceneJeerj’’ veece mes
Deuebke=âle keâjkesâ mJeie& keâes Ûeuee ieÙee~
kegâC[uehegj kesâ jepekegâceej—
Fme Øekeâej yeeuekeâ JeOe&ceeve Jeve ›eâer[e, peue›eâer[e , ve=lÙe, veeškeâ Deeefo ceW mebueive nes yeÌ[s megKehetJe&keâ
meceÙe keâes JÙeleerle keâj jns Les~ keâeJÙe Deeefo keâer iees‰er leLee Oece&ÛeÛee& FlÙeeefo kesâ meeLe kegâceej ves Oeerjs-Oeerjs
ÙeewJeveeJemLee keâes Øeehle keâj efueÙee~ Gme meceÙe Gvekesâ cemlekeâ keâe cegkegâš Oece&™heer heJe&le kesâ efMeKej keâer YeeBefle
MeesYeeÙeceeve neslee Lee~ Gvekesâ keâheesue leLee cemlekeâ keâer keâebefle Ssmeer Øeleerle nesleer Leer , ceevees hetefCe&cee kesâ Ûevõcee keâer
pÙeeslmvee ner nes~ megvoj YeewneW mes MeesefYele Gvekesâ keâceue-ves$e SJeb cegKe™heer Ûevõcee DelegueveerÙe Les~
ØeYeg kesâ keâeveeW kesâ kegâC[ue yeÌ[s ner YeJÙe oerKeles Les~ Gvekeâer veeefmekeâe-Dees‰-ovle SJeb keâC" keâer mJeeYeeefJekeâ
megvojlee keâes yeleueevee lees mebYeJe ner veneR nw~ Gvekeâe efJemle=le Je#emLeue jlveeW kesâ nej mes Ssmee megmeefppele neslee Lee,
ceevees ue#ceer keâe efveJeeme ner nes~
Deveskeâ Øekeâej kesâ DeeYet<eCeeW mes megmeefppele Gvekeâer YegpeeSb "erkeâ keâuheJe=#e kesâ meÂMe Øeleerle nesleer LeeR~
DebiegefueÙeeW kesâ oMeeW veKe Deheveer efkeâjCeeW mes Ssmes ØeefleYeeefmele nes jns Les ceevees Jes Oece& kesâ oMe Debie ner neW~ Fvekeâer ienjer
veeefYe mejmJeleer SJeb ue#ceer keâer ›eâer[emLeueer (mejesJej) pewmeer Øeleerle nesleer Leer~ ØeYeg kesâ JeŒe-heš keâer keâjOeveer Ssmeer
ceeuetce nesleer Leer, pewmes Jen keâeceosJe keâes yeebOeves kesâ efueS veeieheeMe ner nes~ Fvõ-OejCesvõ Deeefo meYeer osJeeW Éeje mesefJele
ØeYeg kesâ ÛejCekeâceueeW keâer leguevee Yeuee efkeâmemes keâer pee mekeâleer nw ?
Fme Øekeâej veKe mes efMeKe lekeâ ØeYeg kesâ Debie-ØelÙebie keâer DehetJe& MeesYee keâes osKekeâj Ssmee ØeefleYeeefmele neslee Lee
ceevees yeÇÿee DeLeJee keâce& ves leerveeW peieled ceW jnves Jeeues mecemle efoJÙe ØekeâeMeceeve, heefJe$e SJeb megieefvOele hejceeCegDeeW mes
ØeYeg keâe DeefÉleerÙe Mejerj yeveeÙee nes~ Fme Mejerj keâe henuee iegCe Lee—Je»eJe=<eYeveejeÛe mebnveve~
ØeYeg kesâ Mejerj ceW ceue-cet$e, mJeso, oes<e, jeieeefokeâ leLee Jeeleeefokeâ leerve oes<eeW mes GlheVe jesie efkeâmeer meceÙe Yeer
veneR nesles Les~ Gvekeâer JeeCeer mecemle mebmeej keâes efØeÙe Leer~ Jen meyekeâes melÙe SJeb MegYe ceeie& efoKeueeves Jeeueer Oece&ceelee
kesâ meceeve Leer, otmejs Keesšs ceeie& keâes JÙeòeâ keâjves Jeeueer veneR Leer~ efoJÙe Mejerj keâes heekeâj Jes ØeYeg Ssmes megMeesefYele nes jns
(142) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
Les, pewmes Oecee&lceeDeeW keâes heekeâj Oecee&efo iegCe megMeesefYele nesles nQ~ YeieJeeve kesâ ue#eCe Ùes nQ—
ßeerJe=#e, MebKe, he©e, mJeefmlekeâ, DebkegâMe, leesjCe, Ûecej, ÕesleÚ$e, OJepee, efmebnemeve, oes ceÚefueÙeeb, oes IeÌ[s,
mecegõ, keâÚgDee, Ûe›eâ, leeueeye, efJeceeve, veeieYeJeve, heg®<e-m$eer keâe peesÌ[e, yeÌ[e Yeejer efmebn, leescej, iebiee, Fvõ, megces®,
ieeshegj, Ûevõcee, metÙe&, IeesÌ[e, yeeRpevee, ce=obie, mehe&, ceeuee, JeerCee, yeebmegjer, jsMeceer Jem$e, osoerrhÙeceeve kegâC[ue, efJeefÛe$e
DeeYet<eCe, heâue meefnle yeieerÛee, hekesâ ngS Deveepe Jeeuee Kesle, nerje jlve, yeÌ[e oerhekeâ, he=LJeer, ue#ceer, mejmJeleer, megJeCe&
keâceueyesue, ÛetÌ[ejlve, ceneefveefOe, ieeÙe, yewue, peecegve keâe Je=#e, heef#ejepe, efmeæeLe& Je=#e, cenue, ve#e$e, «en, ØeeefleneÙe&
Deeefo efoJÙe Skeâ meew Dee" ue#eCeeW mes leLee veew meew ßes‰ JÙebpeveeW mes, efJeefÛe$e DeeYet<eCeeW mes SJeb ceeueeDeeW mes ØeYeg keâe
mJeeYeeefJekeâ megvoj, efoJÙe, Deewoeefjkeâ Mejerj DelÙevle megMeesefYele Lee~
DeefOekeâ keäÙee keâne peeS, mebmeej ceW efpeleveer Yeer MegYe ue#eCe™he mecheoe SJeb efØeÙe JeÛeve-efJeJeskeâeefo iegCe nQ,
Jes meye hegCÙe keâceeX kesâ GoÙe mes leerLeËkeâj YeieJeeve ceW mJeleŠ ner meceeefJe° Les~ DeefOeef‰le mJeeceer meoe Gvekeâer mesJee ceW
jle jnles Les~ Jes kegâceej ceneJeerj Oece& keâer efmeefæ kesâ efueS ceve-JeÛeve-keâeÙe keâer Megefæ mes DeefleÛeej jefnle YeefòeâhetJe&keâ
ie=nmLeeW kesâ yeejn ›eleeW keâe heeueve keâjles Les~ meJe&oe MegYeOÙeeve ceW ØeYeg ueerve jnles Les~ Fme Øekeâej hegCÙe kesâ MegYeesoÙe mes
Øeehle ngS megKeeW keâe GheYeesie keâjles ngS kegâceej ves leerme Je<e& keâe meceÙe JÙeleerle keâj efoÙee~
ÙegJee ÛejCe leerLeËkeâjlJe keâer Deesj—
Skeâ yeej GvnW mJeleŠ Deheves hetJe& pevceeW keâe peeeflemcejCe nes ieÙee, lel#eCe ner JewjeiÙe GlheVe nesves mes
ÙegJejepe ceneJeerj ves ceesn™heer ceneve Me$eg keâe meJe&veeMe keâjves kesâ efueS jlve$eÙe™he lehe keâe heeueve keâjves nsleg pewvesÕejer
oer#ee uesves keâe efve§eÙe keâj efueÙee~ ceieefMej yeoer oMeceer keâes %eele=<eC[Jeve ceW meeueJe=#e kesâ veerÛes ØeYeg ves hebÛecegef° ueeWÛe
keâjkesâ efpeveoer#ee keâes OeejCe keâj efueÙee~ yeejn Je<eeX keâer IeveIeesj lehe§eÙee& kesâ he§eeled pe=efcYekeâe «eece kesâ efvekeâš
$e+pegketâuee veoer kesâ efkeâveejs ceveesnj veecekeâ GÅeeve ceW JewMeeKe Megkeäuee oMeceer keâes YeieJeeve ves efoJÙekesâJeue%eeve keâes Øeehle
keâjkesâ DenËle hejces‰er keâe heo Øeehle keâj efueÙee~ 30 Je<eeX lekeâ efoJÙe meceJemejCe ceW DemebKÙe peerJeeW keâes DeefnbmeeceÙeer
Meemeve keâe Dece=leheeve keâjeles ngS keâeefle&keâ ke=â<Cee DeceeJemÙee keâes YeieJeeve ceneJeerj ves heeJeehegjer (efyenej) veiejer kesâ
mejesJej kesâ ceOÙe peekeâj ÙeesieeW keâe efvejesOe keâj DeIeeefleÙee keâceeX keâe veeMe keâjkesâ hejce efmeæheo keâes Øeehle keâj efueÙee~
Ssmes Gve $ewueeskeäÙeheefle YeieJeeve ceneJeerj kesâ ÛejCeeW ceW keâesefš-keâesefš veceve~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (143)

(5)
leerLeËkeâj keâe pevceeefYe<eskeâ cegefveÙeeW Éeje Yeer oMe&veerÙe nw~
hebÛekeâuÙeeCekeâeW mes meceefvJele leerLeËkeâj YeieJeeved Fme hebÛece keâeue ceW mee#eeled efJeÅeceeve veneR nQ efheâj Yeer Gvekesâ
ØeefleefyecyeeW ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ kesâ mebmkeâej keâjkesâ GvnW YeieJeeved leerLeËkeâj kesâ meceeve ner ceevekeâj hetpee peelee nw~ Gve
DeÛesleve ØeefleceeDeeW kesâ oMe&ve-Jevove mes YeJÙe ØeeCeer mecÙeioMe&ve keâes Øeieš keâj cees#e lekeâ keâe efškeâš Øeehle keâj uesles
nQ leLee Fvekesâ Deheceeve Deeefo mes vejkeâ-efleÙeËÛe Deeefo ieefleÙeeW keâe yevOe keâjles osKes peeles nQ~
meleer Debpevee ves Deheves hetJe& pevceeW ceW jeveer keâvekeâesojer keâer heÙee&Ùe ceW efpevesvõ Øeeflecee keâe ner Deheceeve keâjkesâ Ssmes
efvekeâeefÛele keâce& keâe yevOe keâj efueÙee Lee pees Debpevee keâer DeJemLee OeejCe keâj yeeF&me Je<e& lekeâ heefleefJeÙeesie kesâ ¤he ceW
Gmes Yeesievee heÌ[e~ Ssmes keâF& GoenjCe hegjeCe «evLeeW ceW Yejs heÌ[s nQ pees efpevesvõ YeieJeeve keâer ØeefleceeDeeW keâes mee#eeled
efpevesvõ ceeveves keâer hegef<š keâjles nQ~
Deye ØeMve G"lee nw efkeâ hee<eeCe Ùee Oeeleg keâer cete|leÙeeW keâes YeieJeeve yeveeves nsleg efpeve hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle<"eDeeW
keâe DeeÙeespeve ßeeJekeâieCe keâjles nQ GveceW efoiecyej cegefve-Deee|Ùekeâe Deeefo ÛelegefJe&Oe mebIe keâer keäÙee Yetefcekeâe nesleer nw ?
Yeejle ceW DeeÙeesefpele nesves Jeeueer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle<"eDeeW ceW lees efkeâmeer ve efkeâmeer meeOeg keâe meeefveOÙe DeefOekeâlej jnlee
nw efkeâvleg Jele&ceeve ceW kegâÚ meeOeg Ùen keânkeâj pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe kesâ peguetme SJeb heeC[gkeâefMeuee hej nesves Jeeues
pevceeefYe<eskeâ keâes osKeves veneR peeles nQ efkeâ ‘‘meeOegDeeW keâes cee$e oer#eekeâuÙeeCekeâ Deeefo ceW peevee ÛeeefnS, pevcekeâuÙeeCekeâ
ceW Jes Yeeie veneR ues mekeâles nQ~’’
Fme efJe<eÙe ceW Deeiece ØeceeCe Ùen efceuelee nw efkeâ ÛeejCe $e+efæOeejer cegefve Yeer efpevesvõ YeieJeeve keâe pevceeefYe<eskeâ
yeÌ[s YeefòeâYeeJe mes osKeles nQ~ pewmee efkeâ cenehegjeCe veecekeâ Dee<e&«evLe ceW JeCe&ve DeeÙee nw—
meevevob ef$eoMesMJejw:meÛeefkeâleb osJeerefYe®lheg<keâjwŠ,
me$eemeb megjJeejCewŠ ØeefCeefnlewjeòeeojb ÛeejCewŠ~
meeMeb¿b ieieves ÛejwŠ efkeâefceoefcelÙeeueesefkeâlees Ùe: mhegâjved-
cesjescet&odefO&ve me veesÓJeleeefppeveefJeYeespe&vceeslmeJeecYe: hueJe:~~216~~ (heJe& 13)
DeLe&—ces®heJe&le kesâ cemlekeâ hej mhegâjeÙeceeve neslee ngDee efpevesvõ YeieJeeved kesâ pevceeefYe<eskeâ keâe Jen peue—
ØeJeen nce meyekeâer j#ee keâjs efpemes efkeâ FvõeW ves yeÌ[s Deevevo mes, osefJeÙeeW ves DeeMÛeÙe& mes, osJeeW kesâ neefLeÙeeW ves metb[ TBÛeer
keâjkesâ yeÌ[s YeÙe mes, ÛeejCe $e+efæOeejer cegefveÙeeW ves Skeâe«eefÛele neskeâj yeÌ[s Deeoj mes Deewj efJeÅeeOejeW ves ‘‘Ùen keäÙee nw’’
Ssmeer Mebkeâe keâjles ngS osKee Lee~
Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ Jele&ceeve kesâ efoiecyej cegefve, DeeÛeeÙe& Ùee GheeOÙeeÙe Deeefo keâes pevcekeâuÙeeCekeâ peguetme
ceW meefcceefuele nesves ceW jbÛecee$e Yeer oes<e veneR nw~ yeermeJeeR meoer kesâ ØeLece DeeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej
cenejepe keâer hejcheje ceW DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer efMeJemeeiej cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej
(144) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
cenejepe Deeefo Ûelege|JeOe mebIe meefnle pevceeefYe<eskeâ osKeles Les~ leerLeËkeâj YeieJeeve keâe pevcekeâuÙeeCekeâ efoJÙe, Deueewefkeâkeâ
neslee nw DeleŠ meeceevÙe cegefve SJeb DeeÛeeÙeeX keâes Gvekeâe pevceeefYe<eskeâ osKeves ceW keâesF& efJekeâuhe ner veneR nesvee ÛeeefnS~
osKees! YeieJeeved ceneJeerj keâes heeueves ceW Petueles ngS osKeves cee$e mes ner mebpeÙe Deewj efJepeÙe veecekeâ ÛeejCe$e+efæOeejer
cegefveÙeeW keâer Mebkeâe keâe meceeOeeve nes ieÙee Lee DeleŠ leerLeËkeâj keâer ceefncee keâe JeCe&ve lees DeefveJe&ÛeveerÙe nw~
cegefveYeòeâ efoiecyej pewve meceepe kesâ Éeje mechevve efkeâÙes peeves Jeeues hebÛekeâuÙeeCekeâeW ceW ØeeÙeŠ efkeâmeer ve efkeâmeer
DeeÛeeÙe& DeLeJee cegefvemebIeeW keâe meeefveOÙe DeJeMÙe jnlee nw~ GveceW mes kegâÚ meeOeg lees ®efÛehetJe&keâ pevcekeâuÙeeCekeâ kesâ
peguetme ceW peekeâj heeb[gkeâefMeuee hej pevceeefYe<eskeâ osKeles nQ leLee kegâÚ lees Fmekeâe hetCe& efJejesOe keâjles ngS Deheves mebIe kesâ
efkeâmeer Yeer meeOeg-meeOJeer keâes pevceeefYe<eskeâ osKeves veneR Yespeles nQ~
Fme efJe<eÙe ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâne keâjleer nQ efkeâ Deheveer ieg® hejchejevegmeej meeOegDeeW
keâes YeieJeeved kesâ pevcekeâuÙeeCekeâ ceW Yeeie uesvee ÛeeefnS~ hejce hetpÙe DeeÛeeÙe& ßeer efJeceuemeeiej cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer
kegâvLegmeeiej cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer DeefYevevovemeeiej cenejepe Deeefo ueieYeie mecemle yeÌ[s-yeÌ[s mebIe Gmeer hejcheje keâe
DevegmejCe keâjles ngS pevcekeâuÙeeCekeâ peguetme ceW Yeer Yeeie uesles jns nQ Deewj pevceeefYe<eskeâ Yeer osKeles jns nQ~
Gme heefJe$e pevceeefYe<eskeâ keâe JeCe&ve keâjles ngS YeieJeefppevemesveeÛeeÙe& ves cenehegjeCe ceW efueKee nw—
efveJee&efhelee cener ke=âlmvee, kegâueMewueeŠ heefJeef$eleeŠ~
ke=âlee efvejerleÙees osMeeŠ, ØepeeŠ #escesCe ÙeesefpeleeŠ~~169~~
ke=âlmveeefceefle peieVeeÌ[eR, heefJe$eerkegâJe&leecegvee~
eEkeâ veece mveevehetjsCe, ßesÙe: Mesef<eleceef”veeced~~170~~
DeLe&—Gme peueØeJeen ves mecemle he=LJeer mevleg<š keâj oer Leer, meye kegâueeÛeue heefJe$e keâj efoÙes Les, meye osMe
DeefleJe=ef<š Deeefo F&efleÙeeW mes jefnle keâj efoÙes Les Deewj mecemle Øepee keâuÙeeCe mes Ùegòeâ keâj oer Leer~ Fme Øekeâej mecemle
ueeskeâveeÌ[er keâes heefJe$e keâjles ngS Gme DeefYe<eskeâ peue kesâ ØeJeen ves ØeeefCeÙeeW keâe Ssmee keâewve-mee keâuÙeeCe yeekeâer jKe
ÚesÌ[e Lee efpemes Gmeves ve efkeâÙee nes ? DeLee&led kegâÚ Yeer veneR~
mecemleeŠ hetjÙevlÙeeMee, peieoevevooeefÙeveer~
JemegOeejsJe Oeejemeew, #eerjOeeje cegosÓmleg veŠ~~192~~
DeLe&—Jen otOe kesâ meceeve MJesle peue keâer Oeeje nce meyekesâ Deevevo kesâ efueS nes pees efkeâ jlveeW keâer Oeeje kesâ
meceeve mecemle efoMeeDeeW Deewj FÛÚeDeeW keâes hetCe& keâjves Jeeueer leLee mecemle peieled keâes Deevevo osves Jeeueer Leer~
ceeveveerÙee cegveervõeCeeb, peieleeceskeâheeJeveer~
meeJÙeeod ievOeecyegOeejemceeved, Ùee mce JÙeesceeheieeÙeles~~195~~
DeLe&—pees yeÌ[s-yeÌ[s cegefveÙeeW keâes ceevÙe nw, pees peieled keâes Skeâcee$e heefJe$e keâjves Jeeueer nw Deewj pees DeekeâeMeiebiee
kesâ meceeve megMeesefYele nw Ssmeer Jen megieefvOele peue keâer Oeeje nce meyekeâer j#ee keâjs~
DeefYe<eskeâ kesâ heMÛeeled MeeefvleOeeje keâjves keâer hegef<š Yeer Fme Dee<e&«evLe ceW DeeF& nw—
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (145)
ke=âlJee ievOeesokewâefjlLeceefYe<eskebâ megjesòeceeŠ~
peieleeb MeevleÙes Meeefvleb, Iees<eÙeeceemeg®ÛÛekewâŠ~~~
DeLe&—Fme Øekeâej Fvõ megieefvOele peue mes YeieJeeved keâe DeefYe<eskeâ keâj peiele keâer Meeefvle kesâ efueS GÛÛe mJej
mes Meeefvle ceb$e heÌ{ves ueies~
leovevlej osJeeW ves Gme ievOeesokeâ keâes henues Deheves cemlekeâeW hej ueieeÙee efheâj meejs Mejerj ceW ueieeÙee Deewj yeekeâer
yeÛes ngS keâes mJeie& ues peeves kesâ efueS jKe efueÙee~
Ssmee heefJe$e ievOeesokeâ nce meyekesâ leve-ceve keâes heeJeve keâjs Deewj YeieJeeve keâe pevceeefYe<eskeâ osKekeâj nce Yeer
Gmeer Øekeâej keâe pevce OeejCe keâjves keâe heg®<eeLe& keâjW~

N:M

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&—mepe Oepe keâj......
lesjer Ûebove meer jpe ceW, Fkeâ GheJeve efKeueeÙee nw~
kegâC[uehegj kesâ ceneJeerje, lesje cenue yeveeÙee nw~~šskeâ.~~
pevces peneB Kesues peneB, ef$eMeuee ceeB kesâ vevove~
Gme kegâC[uehegj keâer ceešer keâe, meÛecegÛe keâCe-keâCe Ûevove~~
Ûevove meer Gme ceešer keâes Deye efmej hej ueieeÙee nw~
kegâC[uehegj kesâ ceneJeerje, lesje cenue yeveeÙee nw~~1~~
meesves keâe vebÅeeJele& cenue, efmeæejLepeer keâe Lee~
ceefCeÙeeW kesâ heuebie hej ef$eMeuee ves, meheveeW keâes osKee Lee~~
Gve meheveeW keâes meÛÛes keâjkesâ, efheâj mes efoKeeÙee nw~
kegâC[uehegj kesâ ceneJeerje, lesje cenue yeveeÙee nw~~2~~
ØeeÛeerve Fkeâ cebefoj ØeYet keâe, kegâC[uehegj ceW nw~
‘‘Ûeboveeceleer’’ ceneJeerj efJejepes, Gme cebefoj ceW nQ~~
YeeJevee meYeer YeòeâeW keâer pees, ØeYeg lekeâ hengBÛeeÙee nw~
kegâC[uehegj kesâ ceneJeerje, lesje cenue yeveeÙee nw~~3~~
(146) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le

(6)
efoiecyej pewve hejchejevegmeej
leerLeËkeâj YeieJeeve Ûeelegcee&me veneR keâjles !
pewveMeemeve kesâ Jele&ceevekeâeueerve 24JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj kesâ yeejs ceW Deveskeâ Øekeâej keâer YeüebefleÙeeB meceepe ceW
JÙeehle nQ~ pewmes-Gvekeâe yeÇeÿeCeer kesâ ieYe& mes ef$eMeuee kesâ ieYe& ceW Fvõ Éeje ieYe&njCe keâjevee, efJeJeen nesvee, oer#ee kesâ
yeeo Ùe$e-le$e efJeÛejCe keâjles ngS ÛeC[keâewefMekeâ veeie Éeje Gve hej efJe<e ÚesÌ[e peevee SJeb pevemeeOeejCe Éeje ÙeeleveeSB
efoÙee peevee,.......FlÙeeefo~
YeüebefleÙeeW keâer Fmeer ëe=BKeuee ceW kegâÚ ueesieeW ves YeieJeeve ceneJeerj kesâ 42 Ûeelegcee&me efueKe efoS nQ, peyeefkeâ efoiecyej
pewve «ebLeeW ceW keâneR Yeer Gvekesâ Ûeelegcee&meeW keâe GuuesKe veneR nw FmeefueS efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeÙeeW SJeb Deeiece%eelee
efJeÉeveeW keâes, uesKekeâeW keâes Fme efJe<eÙe hej iebYeerjlee mes efÛebleve keâjvee ÛeeefnS~
Skeâ efoiecyej pewve heef$ekeâe ceW ‘‘leerLeËkeâj ceneJeerj keâe Ûeelegcee&me keâeue’’ veecekeâ Skeâ uesKe ØekeâeefMele ngDee pees
efoiecyej pewve Deeiece kesâ Øeefleketâue Lee~ Fme uesKe kesâ Deboj uesKekeâ ves YeieJeeve ceneJeerj kesâ Éeje 42 Ûeelegcee&me keâjvee
efmeæ efkeâÙee Lee~ pewmes-
‘‘YeieJeeve ceneJeerj ves yeÙeeueerme Ûeelegcee&me Fme Oeje hej efyeleeÙes~
JewMeeueer, JeeefCepÙe«eece, jepeie=ner, Ûechee, efceefLeuee, ßeeJemleer, DeefnÛÚ$e, nefmleveehegj, heefj#es$e ceW efJenej keâj
ÛeeueermeJeeB ‘efceefLeuee’ ceW efyeleeÙee, ÙeneB mes efheâj ‘jepeie=ner’ keâes efJenej efkeâÙee~ Ùen Jen meceÙe Lee peye ‘DeefiveYetefle’ SJeb
‘JeeÙegYetefle’ ieCeOej mebmeej lÙeeie cees#e ieÙes~
FkeâleeueermeJeeB Ûeelegcee&me jepeie=ner ceW efyeleeÙee~ Je<ee& JÙeleerle nesves hej Yeer ØemLeeve veneR efkeâÙee, ÙeneR ‘DeJÙeòeâ’,
‘Dekeâefchekeâ’, ‘ceewÙe&heg$e’, ‘ieefCekeâ’ ieCeOejeW ves osn lÙeeie cees#e Øeehle efkeâÙee~’’
Ùen Skeâ efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙe nw efkeâ Ssmes DeeieceefJe®æ uesKe keäÙee efoiecyej pewve he$e-heef$ekeâeDeeW ceW Úhevee GefÛele
nw ? keäÙee he$e-heef$ekeâeDeeW kesâ mecheeokeâ, mebÛeeuekeâ Deeefo keâes Deeiece%eeve mes Flevee DeveefYe%e jnvee GefÛele nw ? keäÙee
Deeiece efJe®æ uessKe Úeheves ceW Gvekeâer keâesF& veweflekeâ efpeccesoejer veneR nw ? DeLeJee keäÙee YeieJeeve ceneJeerj kesâ peerJeve keâe
efoiecyej pewve Deeiece iebÇLeeW mes keâesF& mebyebOe mJeerkeâeÙe& veneR nw ?
hebef[leØeJej ßeer megcesjÛebo pewve efoJeekeâj ves ‘‘ceneßeceCe ceneJeerj’’ veecekeâ «ebLe ceW leerLeËkeâjeW kesâ Ûeelegcee&me kesâ
efve<esOe keâe GuuesKe keâjles ngS mhe° efueKee nw efkeâ ‘‘JeOe&ceeve Ûeefj$e ceW keâne nw-
heefjnejefJeMegeæ f -mebÙecesve Øekeâšb ÉeoMe JelmejebmlehemÙeved~
me efveveeÙe peie$eÙewkeâ yebOegYe&ieJeeved %eeeflekegâuee-ceueebyejWo:g ~~127~~(meie&17)
DeLee&led heefjnejefJeMegefæ mebÙece keâes Øeehle keâjkesâ yeejn Je<e& lekeâ lehemÙee keâjles ngS YeieJeeve leerveeW ueeskeâeW kesâ yebOeg
%eele=JebMe kesâ efvece&ue DeekeâeMe kesâ Ûebõcee meÂMe megMeesefYele nesles Les~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (147)
Fmeer mebÙeceer keâe Je<ee&keâeue ceW efJenej-Fme heefjnejefJeMegefæ mebÙece keâer Ùen efJeMes<elee nw efkeâ Jen cegefve-
‘‘meoeefhe ØeeefCeJeOeb heefjnjefle’’ meoe ØeeefCeÙeeW kesâ JeOe keâe heefjnej keâjlee nw (iees.peer.meb. šerkeâe, he=. 881)~ Fme mebyebOe
ceW Ùen Yeer efueKee nw efkeâ heefjnejefJeMegefæ mebÙeceer jeef$e keâes efJenej ÚesÌ[keâj leLee mebOÙee kesâ leerve meceÙeeW keâes yeÛeelee ngDee
meJe&oe oes keâesme ØeceeCe efJenej keâjlee nw~ Fme mebÙeceer kesâ efueS Je<ee&keâeue ceW efJenej lÙeeie veneR keâne ieÙee nw keäÙeeWefkeâ
Fme $e+efæ kesâ Éeje Je<ee&keâeue ceW peerJe keâe Ieele veneR neslee nw FmeefueS Fme mebÙece keâes Øeehle ceneve meeOeg Je<ee&keâeue ceW
Yeer Deemeefòeâ,ceesn, cecelee Deeefo keâe heefjlÙeeie keâj YeüceCe keâjlee nw~
ieesccešmeej mebmke=âle šerkeâe ceW efueKee nw-
heefjnejefæm& eceslees, peerJe: <ešdkeâeÙemebkegâues efJenjved~
heÙemesJe he©ehe$eb, ve efuehÙeles heeheefveJensve~~
heefjnejefJeMegefæ mebÙegòeâ peerJe-cegefve Ún keâeÙe™he peerJeeW kesâ mecetn ceW efJenej keâjlee ngDee pewmes keâceuehe$e peue
mes efuehle veneR neslee, Gmeer Øekeâej Jen heehe mes efuehle veneR neslee~ Fme mebÙece kesâ Oeejkeâ kesâ efJe<eÙe ceW Ghejesòeâ yeele
efueKeer nw, leye Ùen mhe° nw efkeâ heefjnejefJeMegefæ mebÙece meceefvJele meeOegjepe Je<ee&keâeue ceW Ûeelegcee&me ceW Skeâ$e efveJeeme
keâjves kesâ yebOeve mes efJecegòeâ nQ~
Ssmeer efmLeefle ceW heefjnejefJeMegefæ mebÙece keâes Øeehle keâjves Jeeueer DeeOÙeeeflcekeâ efJeYetefle YeieJeeve ceneJeerj kesâ
Ûeelegcee&meeW keâer keâuhevee DeewefÛelÙeMetvÙe nww~ keâesF&-keâesF& lees kesâJeue%eeve kesâ 30 Je<e& ØeceeCekeâeue ceW Yeer Ûeelegcee&meeW keâer
ÛeÛee& keâjles nQ~ ceneJeerj YeieJeeve peye heefjnejefJeMegefæ mebÙece keâes Øeehle keâj Ûegkesâ nQ, leye Gvekeâe Ûeelegcee&meeW ceW Skeâ$e
efveJeeme ceevevee meJe&%e keâefLele efoiecyej Deeiece kesâ Øeefleketâue nw~’’
Fme Øekeâej mes heb. ßeer megcesjÛebõ efoJeekeâj ves leerLeËkeâjeW kesâ cegefve DeJemLee ceW SJeb kesâJeueer DeJemLee ceW Ûeelegcee&me
keâe Keb[ve efoiecyej pewve Deeiece «ebLeeW mes efkeâÙee nw~ ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Yeer keâne keâjleer nQ efkeâ DeeÛeeÙe&
ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe kesâ ØeLece heóefMe<Ùe cesjs ieg®osJe DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe Yeer keâne keâjles Les efkeâ
leerLeËkeâj YeieJeeve cegefve DeJemLee ceW Ûeelegcee&me veneR keâjles nQ lees kesâJeueer DeJemLee ceW Ûeelegcee&me keâe lees ØeMve ner veneR
G"lee nw~ kesâJeue Õesleecyej hejchejevegmeej ner leerLeËkeâj ceneJeerj mJeeceer kesâ cegefve DeJemLee kesâ 12 SJeb kesâJeueer DeJemLee
kesâ 30 Ssmes 42 Ûeelegcee&me ceeves nQ~
Fmekesâ Deefleefjòeâ Yeer DeeÛeej «ebLeeW ceW peneB efpevekeâuheer SJeb mLeefJejkeâuheer cegefveÙeeW keâe JeCe&ve Deelee nw lees efpevesvõ
YeieJeeve kesâ meceeve ÛeÙee& keâe heeueve keâjves Jeeues cegefveÙeeW keâes ner efpevekeâuheer keâer meb%ee Øeoeve keâer ieF& nw~ Jes Yeer Ûeelegcee&me
ceW efJenej keâj mekeâles nQ~ Gmemes mhe° %eele nes peelee nw efkeâ mee#eeled efpeveÛeÙee& keâes heeueves Jeeues efpevesvõ YeieJeeve keâer
leguevee lees efkeâvneR meeOeejCe cegefveÙeeW mes keâer ner veneR pee mekeâleer nw~
he©ehegjeCe ceW keâLeevekeâ DeeÙee nw efkeâ ÛeejCe$e+efæOeejer mehle$e+ef<e cegefvejepe Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe ceLegje mes
DeÙeesOÙee ceW Deenej keâjves ieÙes lees JeneB cebefoj ceW efJejepeceeve Åegefle DeeÛeeÙe&osJe ves YeefòeâhetJe&keâ Gvekeâer Jebovee
keâer......Deeefo~
GheÙeg&òeâ ØeceeCeeW mes mhe° heefjueef#ele neslee nw efkeâ YeieJeeve ceneJeerj ves efoiecyej pewve Deeiece ceevÙeleevegmeej keâneR
(148) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
hej keâesF& Ûeelegcee&me mecheVe veneR efkeâÙee, ØelÙegled Jes G«ees«e lehemÙee keâjles ngS 12 Je<e& lekeâ cegefvecegõe ceW jns hegve:
kesâJeue%eeve nesves hej lees Gvekeâe efJenej DeOej DeekeâeMe ceW neslee Lee Deewj Fvõ Gvekesâ ÛejCeeW kesâ veerÛes mJeCe& keâceueeW keâer
jÛevee keâjles Les~ YeJÙeelceeDeeW kesâ hegCÙe ØeYeeJe mes peien-peien Gvekesâ meceJemejCe ueieles Les efpeveceW yew"keâj YeJÙeØeeCeer
efoJÙeOJeefve keâe heevekeâj cees#eceeie& ceW ØeJe=òe nesles Les~
Ùeefo efkeâmeer efoiecyej pewve DeeÛeeÙe& ØeCeerle «ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kesâ Ûeelegcee&meeW keâe JeCe&ve Øeehle nes lees
efJeÉppeve nceW DeJeMÙe heefjefÛele keâjeSB DevÙeLee pees efoiecyej pewve he$e-heef$ekeâeSB YeieJeeve ceneJeerj kesâ Ûeelegcee&me
ØekeâeefMele keâjles nQ GveceW mebMeesOeve keâjeSB leeefkeâ ceneJeerj mJeeceer kesâ efpevelJe keâe efoiecyej pewve DeecveeÙe Devegmeej
heefjÛeÙe peve-peve keâes Øeehle nes mekesâ~
uesKe kesâ Deboj otmeje Skeâ DevÙe ØekeâjCe Yeer efoiecyej pewve DeecveeÙe kesâ efJe®æ Lee~ JeneB mhe° ™he mes YeieJeeve
ceneJeerj kesâ Ûeelegcee&me mLeueeW kesâ veece Deeefo oskeâj Gvekeâes Ûebovee Éeje efoÙes ieÙes Deenej kesâ ØekeâjCe ceW efueKee ieÙee efkeâ-
‘‘JewMeeueer kesâ meYeer ßes‰er Deheves Ûeewkesâ ceW Deenej keâjeves kesâ efueS ueeueeefÙele Les, efvejeMe Yeer jns~ peneB Deenej ngS
Gmekeâe oMe&ve keâj OevÙe ceevee~ ‘ceneJeerj’ ves heew<e ke=â<Cee Øeefleheoe keâes Skeâ ceneIeesj DeefYe«en OeejCe efkeâÙee, efpemekesâ
hetCe& nesves hej ner Deenej keâe mebkeâuhe efkeâÙee~ Øeefle%ee hetCe& Ûeej ceen lekeâ veneR ngF&, jepee, jeveer, Øepee meYeer efÛebeflele nes
ieÙes, leYeer Jen hegCÙe #eCe DeeÙee Deewj ‘Ûebovee’ keâes Deenej osves keâe ceewkeâe efceuee~ Ùen DeefYe«en Ú: ceen yeeo hetCe&
ngDee~ ‘Ûebovee’ kesâ ceve ceW efmehe&â Ùen YeeJe jne-
kesâJeue Flevee mee OÙeeve Gmes, Ùes Ú: cenerveeW kesâ YetKes nQ~
Deew, cegPe DeYeeefieveer kesâ meceerhe kesâJeue Ùes keâesoeW ™Kes nQ~~’’
Ùen keâLeve Yeer Õesleecyej mecØeoeÙe kesâ Devegmeej ner nw~ efoiecyej pewve DeecveeÙe Devegmeej cenemeleer Ûebovee kesâ
peerJeve Ûeefjle keâes GòejhegjeCe SJeb ceneJeerj Ûeefjle Deeefo mes heÌ{W Deewj Fme hej Yeer Deheveer OeejCee efoiecyej pewve DeecveeÙe
Devegmeej ner yeveeSB, Ùener cesje cevleJÙe nw~
N: M
meÛe lees Ùen $e+<eYeosJe Øeeflecee, efpeveOece& keâer keâerefle& heleekeâe nw~
hetjs Yeejle keâe ieewjJe ØeYeg kesâ, lÙeeie mes Deebkeâe peelee nw~~
Yeejle kesâ ieewjJe ceW ner nceeje ieewjJe meoe meceeefnle nw~
mecePees Yeeweflekeâ mebmeej ceW Deepe Yeer Oece& Deefnbmee peerefJele nw~~1~~
mšsÛÙet Dee@heâ Deefnbmee Fmekeâes FmeerefueS lees keâne ieÙee~
neFSmš pewve Dee@Ùe[ue Fve Jeu[& kesâ veece mes efveefce&le efkeâÙee ieÙee~~
Fvekesâ heo ceW Jevove keâj uees lees pevce legcneje meeLe&keâ nes~
ceeveJelee nes peeSieer meheâue nj keâoce legcneje meeLe&keâ nes~~2~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (149)

(7)
veJeosJeleeDeeW ceW hebÛehejces<"er Yeer osJelee nQ
pewveMeemeve ceW veJe osJelee ceeves ieÙes nQ—Deefjnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meJe&meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece,
efpeveÛewlÙe Deewj efpeveÛewlÙeeueÙe~
ÙeÅeefhe Deeiece «evLeeW ceW ØeeÛeervekeâeue mes Fve veJe osJeleeDeeW keâe JeCe&ve Lee, efkeâvleg meved 1976 ceW peyemes hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves ‘‘veJeosJelee hetpeve’’ efueKekeâj YekeäleeW keâes Øeoeve keâer nw leyemes ØelÙeskeâ ceefvoj ceW
Gme hetpee kesâ mJej ietBpeles heeÙes peeles nQ~ Fme veJeosJelee hetpee keâes efueKeves ceW hetpÙe ceeleepeer keâe ØecegKe GösMÙe Ùen jne
nw efkeâ Skeâ ner hetpeve kesâ ceeOÙece mes YeòeâieCe osJe, Meem$e, ieg® kesâ meeLe—meeLe mecemle ke=âef$ece-Deke=âef$ece efpeveØeefleceeDeeW
SJeb efpeveeueÙeeW keâer Yeefòeâ-Jevovee keâj mekeâles nQ~
veJeosJelee hetpee keâer Mesj Úvo ceW efveyeæ peÙeceeuee peneB YeòeâeW keâes Yeefòeâjme mes mejeyeesj keâj osleer nw JeneR hetpee
kesâ De<škeâ ceW oesnjeF& peeves Jeeueer Ùes oes hebefòeâÙeeB Yeer mebmeejer ØeeefCeÙeeW keâes hejcheje mes cegefòeâheLe keâer jen efoKeeleer nQ—
ÙeLee— veJeosJeleeDeeW keâer meoe pees Yeefkeäle mes DeÛee& keâjW~
meye efmeefæ veJeefveefOe $e+efæ cebieue heeÙe efMeJekeâeblee JejW~~
DeLee&led efpevesvõYeefòeâ ceW efveceive YeòeâieCe hejcheje mes cees#e kesâ DeefOekeâejer nesles nQ Deewj Gmemes hetJe& GvnW Fvõeefo
kesâ JewYeJe, Ûe›eâJeleea keâe meeceüepÙe Deeefo meebmeeefjkeâ megKe Yeer Øeehle nes peeles nQ~
FvnW osJelee keäÙeeW keâne ieÙee ?
Jele&ceeve ceW YeJeveJeemeer, JÙevlej, pÙeesefleJee&meer Deewj keâuheJeemeer Fve Ûeej efvekeâeÙe ceW Glhevve peerJeOeejer ØeeefCeÙeeW
keâes ‘‘osJe’’ meb%ee mes mecyeesefOele efkeâÙee ieÙee nw efkeâvleg leerLeËkeâj YeieJevleeW SJeb DenËle, efmeæ Deeefo hejcesef<"ÙeeW keâes Yeer
nceejs DeeÛeeÙeeX ves ‘‘osJelee’’ keânkeâj hejce hetpÙelee keâe opee& Øeoeve efkeâÙee nw~ pewmes ßeer mecevleYeõeÛeeÙe& ves leerLeËkeâj
Oece&veeLe YeieJeeved keâer mlegefle ceW keâne nw—
ceeveg<eeR Øeke=âefleceYÙeleerleJeeved, osJeleemJeefhe Ûe osJelee ÙeleŠ~
lesve veeLe! hejceeÓefme osJelee, ßesÙemes efpeveJe=<e! Øemeero veŠ~~
Fme jLeesælee Úvo ceW YeieJeeved keâes hejce—Glke=â<š osJelee yeleueeles ngS keâne nw efkeâ ns veeLe! ÛetBefkeâ Deehe
ceeveg<eer Øeke=âefle keâes—ceeveJe mJeYeeJe keâes Deefle›eâeble keâj ieÙes nQ Deewj osJeleeDeeW ceW Yeer osJelee nQ—hetpÙelece nQ DeleŠ
ns Oece&efpeve! Deehe nceejs keâuÙeeCe kesâ efueS ØemeVe nesJeW~
DeLee&led ÙeneB osJelee Meyo keâe DeLe& mJeie& kesâ osJeleeDeeW mes ve neskeâj Glke=â<š hetpÙelee keâe ner Øeleerkeâ ceevee ieÙee nw~
<ešdKeC[eiece «evLe ceW heeBÛeeW hejcesef<"ÙeeW keâes osJelee keâne nw—
<ešdKeC[eiece «evLe Yeeie-1 keâer ‘‘OeJeuee’’ šerkeâe ceW he=. 53 hej cebieueeÛejCe Ceceeskeâej ceneceb$e keâe DeLe& yeleeles
ngS ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& ves keâne nw—
(150) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
‘‘mekeâue#es$eieleef$ekeâeueieesÛejen&oeefoosJeleeØeCeceveeLe&veced’’ Fmekeâe DeLe& nw efkeâ meJe& vecemkeâejeW ceW ÙeneB meJe& Deewj
ueeskeâ Fve oes MeyoeW keâes DevlÙeoerhekeâ vÙeeÙe kesâ Devegmeej DeOÙeenej keâj uesvee ÛeeefnS, pees mechetCe& #es$eiele leerveeW keâeueeW
ceW nesves Jeeues Den&vleeefo osJeleeDeeW kesâ ØeCeceve kesâ metÛekeâ nQ~
Fmeer Øekeâej ‘‘Cecees DeefjnbleeCeb’’ heo keâer JÙeeKÙee mes hetJe& šerkeâekeâej ves he=. 43 hej Øeeke=âle ceW metefÛele keâjles ngS
efueKee nw—
‘‘FoeefCeb osJelee-Ceceeskeäkeâej-megòemelLees GÛÛeos’’ DeLee&led ‘‘Deye osJelee vecemkeâej met$e keâe DeLe& keânles nQ~’’
hegveŠ DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg hejcesef<"ÙeeW ceW Yeer osJehevee Ieefšle keâjles ngS Mebkeâe-meceeOeeve kesâ ¤he ceW
efJe<eÙe keâes mhe<š efkeâÙee nw—‘‘osJees efn vee $eerefCe jlveeefve mJeYesoleesÓvevleYesoefYeVeeefve, leefÉefMe<šes peerJeesÓefhe osJeŠ,
DevÙeLeeMes<epeerJeeceefhe osJelJeeheòesŠ~ lele DeeÛeeÙee&oÙeesÓefhe osJeeŠ, jlve$eÙeeefmlelJeb ØelÙeefJeMes<eeled~’’
DeLee&led ‘‘Deheves-Deheves YesoeW mes Devevle Yeso¤he jlve$eÙe ner osJe nw DeleSJe jlve$eÙe mes Ùegòeâ peerJe Yeer osJe nQ
DevÙeLee Ùeefo jlve$eÙe keâer Dehes#ee osJehevee ve ceevee peeÙe lees mechetCe& peerJeeW keâes osJehevee Øeehle nessves keâer Deeheefòe Dee
peeSieer FmeerefueS Ùen efmeæ ngDee efkeâ DeeÛeeÙe& Deeefo Yeer jlve$eÙe kesâ ÙeLeeÙeesiÙe Oeejkeâ nesves mes osJe nQ~’’
Fmeer <ešdKeC[eiece ceW efveyeæ Deewj Deefveyeæ cebieue keâe mJe¤he yeleueeles ngS hejcesef<"ÙeeW keâes ‘‘osJelee’’ meb%ee mes
DeefYeefnle efkeâÙee nw~ ÙeLee—
pees megòemmeeoerS megòekeâòeejsCe Ce efCeyeæes osJeoe-Ceceeskeäkeâejes leceefCeyeæ cebieueb~ Fob hegCe ...... ‘‘Cecees
DeefjnbleeCeb’’ FÛÛeeefo~
osJelee-Ceceeskeäkeâej-obmeCeeoes~’’ Fmekeâe DeLe& nw efkeâ ‘‘«evLe kesâ ØeejcYe ceW «evLekeâej kesâ Éeje pees osJeleevecemkeâej¤he
cebieue efveyeæ veneR efkeâÙee peelee nw Jen Deefveyeæ cebieue nw~ ......... ØeLece met$e kesâ henues ‘‘Cecees DeefjnbleeCeb’’ FlÙeeefo
¤he mes osJelee vecemkeâej efveyeæ¤he osKeves ceW Deelee nw~
GheÙe&gòeâ meceeOeeve kesâ Éeje ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& ves heg<heovleeÛeeÙe& kesâ Éeje Deheves «evLe kesâ ØeejcYe ceW meb«enerle efkeâÙes
ieÙes ceneceb$e keâes efveyeæ cebieue ceW ner meefcceefuele efkeâÙee nw~ Deeies Fmeer ØekeâjCe ceW osJeleevecemkeâej keâes Oece&OÙeeve keâe
ner Debie ceeveles ngS efueKee nw—
‘‘MegkeäueOÙeeveevcees#eŠ ve Ûe osJeleevecemkeâejŠ MegkeäueOÙeeveefceefle~’’ DeLee&led ‘‘cees#e keâer Øeeefhle MegkeäueOÙeeve mes
nesleer nw hejvleg osJeleevecemkeâej MegkeäueOÙeeve veneR nw~’’
Fme Øekeâej <ešdKeC[eiece «evLe ceW hebÛehejces<"er YeieJevleeW keâes ‘‘osJelee’’ Meyo mes mecyeesefOele keâjkesâ GvnW hejce
hetpÙelee keâer ßesCeer ceW efueÙee nw pees meefJekeâuhe Oece&OÙeeve keâer DeJemLee ceW ØelÙeskeâ ØeeCeer kesâ efueS DeejeOÙe, hetpeveerÙe Deewj
JevoveerÙe nQ efkeâvleg MegkeäueOÙeeveer cenecegefve Fvekeâe DeJeuecyeve Yeer ÚesÌ[keâj cee$e mJeMegæelcee ceW ueerve neskeâj ner cees#e
Øeehle keâjles nQ~
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves <ešdKeC[eiece «evLe keâer ØeLece hegmlekeâ keâer ‘‘efmeæevleefÛevleeceefCe’’
šerkeâe ceW Yeer ÙeLeemLeeve GheÙeg&òeâ ØeceeCeeW keâes Gæ=le efkeâÙee nw pees he"veerÙe nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve (151)
ßeer ieewlece ieCeOej SJeb DeeÛeeÙe& ßeer hetpÙeheeo kesâ MeyoeW ceW veJeosJeleeDeeW keâe ›eâce—
Deepe mes ueieYeie 69-70 Je<e& hetJe& YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kesâ ØeLece ieCeOej ßeer FvõYetefle ieewlece mJeeceer ves
ÛewlÙeYeefòeâ ceW veJeosJeleeDeeW keâe ›eâce Fme Øekeâej efoÙee nw—
Den&eflmeæeÛeeÙeex-heeOÙeeÙesYÙemleLee Ûe meeOegYÙeŠ~
meJe&peieodJebÅesYÙees, veceesÓmleg meJe&$emeJexYÙeŠ~~4~~
Fefle hebÛeceneheg®<eeŠ, ØeCeglee efpeveOece&JeÛeve ÛewlÙeeefve~
ÛewlÙeeueÙeeMÛe efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeves<šeb~~10~~
DeLee&led hebÛehejces<"er kesâ heMÛeeled efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveÛewlÙe Deewj ÛewlÙeeueÙe keâer Jebovee keâjkesâ F<š yeesefOe
keâer Øeeefhle keâer ØeeLe&vee FmeceW efveefnle nw~
ßeer hetpÙeheeo DeeÛeeÙe& ves Deheves Éeje jefÛele DeefYe<eskeâ hee" ceW hetpeeefJeefOe kesâ Devleie&le Ùener ›eâce
oMee&Ùee nw~ ÙeLee—
ke=âlJee meÛÛeboveeÅewJe&megouekeâceueb keâe|CekeâeÙeeb efpevesvõeved~
ØeeÛÙeeb mebmLeehÙe efmeæeefvelejefoefMeieg®ved ceb$e¤heeved efveOeeÙe~~
pewveb Oecee&ieceeÛee&efveueÙeceefhe efJeefokedâhe$eceOÙes efueefKelJee~~
Fmekeâe DeLe& nw efkeâ Ûevove Deeefo kesâ Éeje Dee" oue keâe keâceue yeveekeâj keâe|Cekeâe ceW ßeer efpevesvõosJe keâes mLeeefhele
keâj hetJe& efoMee ceW efmeæeW keâes, Mes<e leerve efoMeeDeeW ceW DeeÛeeÙeeX, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg keâes efJejepeceeve keâjkesâ hegveŠ
efJeefoMee kesâ oueeW ceW ›eâce mes efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveØeeflecee Deewj efpeveceefvoj keâes efueKekeâj yeenj ceW ÛetCe& mes Deewj
Oegues ngS GppeJeue ÛeeJeue Deeefo mes hebÛeJeCeea ceb[ue yevee uesJeW~
GheÙe&gòeâ ›eâce kesâ Devegmeej ner hetpÙe ceeleepeer ves veJeosJelee hetpeve kesâ ceb$e yeveeS nQ leLee Deveskeâ efpeveceefvojeW ceW
Fmeer ›eâceevegmeej efveefce&le veJeosJeleeDeeW keâer ØeefleceeSB efJejepeceeve osKeer peeleer nQ~
Øeefle<"e «evLe ceW veJeosJelee—
ßeervesefceÛevõ efJejefÛele Øeefle<"eefuekeâ «evLe ceW efveMÛeÙe hetpee kesâ Devleie&le ‘‘heer"Ùeb$eejeOevee’’ ceW Yeer veJeosJeleeDeeW
keâer DeejeOevee nw—
De<šeefOekeâeMeereflemegjeJe=leeveeb, F<šeLe&oeveeb veJeosJeleeveeced~
DeejeOeveeb efvelÙecenebieYetleeb, ßeerheer"Ùeb$es efJeefOevee efJeOeemÙes~
Deeies Fmeer ceW ceb$e efoÙee nw efkeâ—
TB Üeb ÜeR ÜÒb ÜeQ ÜŠ Den&eflmeæeÛeeÙeexheeOÙeeÙe Oece&ßegleÛewlÙeeueÙeeKÙeveJeosJelee De$eeieÛÚle 2 mebJeew<ešd.......
Fvekeâer mLeehevee kesâ heMÛeeled peueeefokeâ De<š õJÙeeW mes hetpee keâjves keâe mebkesâle nw~
OJepeejesnCe keâer efJeefOe ceW Yeer Skeâ peien DeeÙee nw—
‘‘leerLexMeeveJeosJelee yengefJeOeeŠ meJex peÙeeÅeeŠ megjeŠ~
Ùeesieervõe ceefnleeŠ ef$e<eef<šheg®<eemleòJeØeyeesOeeoÙeŠ~~
(152) DeOÙeeÙe 6-leerLeËkeâj peerJeve oMe&ve efpeve Oecee&ce=le
DeLee&led FmeceW leerLeËkeâj, veJeosJelee Deeefo mes efvee|JeIve meJe&mebheVelee keâer ØeeLe&vee keâer ieF& nw~
Fme Øeefle<"eefleuekeâ «eÇvLe ceW Jee|Cele ÙeeieceC[ue efJeOeeve ceW Yeer meYeer veJeosJeleeDeeW keâer hetpee iee|Yele nw, ÙeLee—
meÉeŠ keâesCekeâhebÛeceb[ueJe=leb mebefueKÙe le$e ›eâcee-
vceb$eebieeVeJeosJeleeJe=eflemegjevmeJee&vmeceejeOeÙees~~
DeLee&led Den&vle YeieJeeved efpemeceW cegKÙe nQ Gve meesuen YesoÙegòeâ osJeleeDeeW keâer ceQ efmeefæmegKe keâer Øeeefhle nsleg
ceneIÙe& kesâ Éeje hetpee keâjlee ntB~ Gve meesuen osJeleeDeeW kesâ veece Fme Øekeâej nQ—
heeBÛe hejces<"er, Yetle, YeefJe<Ùeled leLee Jele&ceeve keâeuemecyevOeer leerLeËkeâjeW keâer leerve Ûeewyeermeer, DenËlecebieue, DenËleueeskeâesòece,
DenËleMejCe, efmeæcebieue, efmeæueeskeâesòece, efmeæMejCe, meeOegcebieue, meeOegueeskeâesòece, meeOegMejCe, Oece&cebieue, Oece&ueeskeâesòece,
Oece&MejCe Ùes 4, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveÛewlÙe, efpeveÛewlÙeeueÙe Ùes kegâue efceueekeâj 5 ± 3 ± 4 ± 4 · 16 osJelee
nesles nQ~
Fme Øekeâej Glke=â<š hetpÙelee kesâ Øeleerkeâ osJeleeDeeW ceW leerLeËkeâj YeieJeeved Deewj DenËle, efmeæeW keâer ieCevee Gmekesâ
DeJecetuÙeve keâe metÛekeâ keâoeefhe veneR nw Ssmee mecePekeâj Gvekeâer DeejeOevee keâj Deheveer Deelcee keâes Yeer osJelee keâer ßesCeer
ceW ueevee ÛeeefnS~ pewmee efkeâ veJeosJelee hetpeve keâer peÙeceeuee kesâ Devle ceW keâne Yeer nw—
veJeosJeleeDeeW keâer pees efvele DeejeOevee keâjW~ Jes ce=lÙegjepe keâer Yeer lees efJejeOevee keâjW~~
ceQ keâce&Me$eg peerleves kesâ nsleg ner pepetB~ mechetCe& ‘‘%eeveceleer’’ efmeefæ nsleg ner YepetB~~
Deveskeâ megvoj YeeJeeW mes ietBLeer ieF& Ùen veJeosJelee hetpee meYeer YeòeâeW kesâ efueS cebieueceÙeer nesJes Deewj YeòeâeW kesâ
ceveesjLe hetCe& keâj keâce&ëe=BKeuee keâes keâeškeâj efmeæjcee kesâ JejCe ceW meneÙekeâ yeves~

N: M
efoiecyej cegevf e Deewj DeeefÙe&keâeSb ner keâjhee$e ceW Deenej uesles nQ
efCeÛÛesue heeefCeheòeb GJeFªb hejceefpeCeJeefjbosefnb~
Skeäkeâes efJe ceeskeäKe ceiiees mesmee Ùe DeceiieÙee meJJes~~10~~
DeLe&-leerLeËkeâj hejceosJe ves veive cegõe kesâ Oeejer efve«eËLe cegefve keâes ner heeefCehee$e ceW Deenej
uesves keâe GheosMe efoÙee nw~ Ùen Skeâ efveie&ËÇLe cegõe ner cees#eceeie& nw, Fmekesâ efmeJeeÙe meye Deceeie& nQ-
cees#e kesâ ceeie& veneR nw~
efuebieb FÛÚerCeb nJeefo YegbpeF efhe[b megSÙekeâeueefcce~
DeefppeÙe efJe SkeäkeâJelLee JelLeeJejCesCe YegbpesF&~~22~~
DeLe&-Skeâ efuebie efŒeÙeeW keâe neslee nw, Fme efuebie-DeeefÙe&keâe Jes<e keâes OeejCe keâjves Jeeueer
Œeer efove ceW Skeâ ner yeej keâjhee$e mes Deenej «enCe keâjleer nw~ Jen DeeefÙe&keâe Skeâ JeŒe-meeÌ[er
OeejCe keâjleer nw Deewj JeŒeeJejCe meefnle ner Deenej «enCe keâjleer nw~
-YeieJeeve kegbâokegbâo osJe, met$e heengÌ[
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (153)

DeOÙeeÙe-7
efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj
(1)
efoiecyej pewve leerLe& SJeb ceefvoj-mebmke=âefle keâer Oejesnj nw
‘leerLe&’ Meyo keâer JÙeeKÙee keâjles ngS pewveeÛeeÙeeX ves efueKee nw—
‘‘leerÙe&les mebmeej meeiejes Ùesveemeew leerLe&:’’ DeLee&led efpemekesâ Éeje mebmeej¤heer cenemecegõ keâes efleje peeJes—heej
efkeâÙee peeJes Gmes leerLe& keâne peelee nw~ Gme leerLe& kesâ ØeLecele: oes Yeso efkeâÙes nQ—YeeJeleerLe& Deewj õJÙeleerLe&~ Deelcee
kesâ hejceMegæ heefjCeece keâes YeeJeleerLe& keânles nQ keäÙeeWefkeâ Megæ YeeJeeW mes ner peerJe hejceelceheo keâes Øeehle keâjlee nw~
ceneheg®<eeW keâer ÛejCejpe mes heefJe$e YetefceÙeeB õJÙeleerLe& kesâ ¤he ceW ceeveer peeleer nQb Fvekeâer Ùee$ee keâes meceehle keâjves
keâer YeeJevee Yeeles nQ~
leerLeeX keâer ceefncee keâes yeleueeves Jeeues pees hegCÙemLeue nQ GvnW leerLe& keânles nQ~ Gve leerLeeX keâes leerve YeeieeW ceW efJeYeòeâ
efkeâÙee ieÙee nw—1. leerLe&#es$e, 2. efmeæ#es$e, 3. DeefleMeÙe#es$e~
leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ ieYe&—pevce—oer#ee—kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâeW mes heefJe$e mLeue JeemleefJekeâ leerLe&#es$e keâer
ßesCeer ceW Deeles nQ leLee DevÙe ceneheg®<eeW kesâ Yeer pevce DeLeJee oer#ee Deeefo mes heeJeve Yetefce keâes Yeer leerLe& keâer meb%ee Øeehle
nes peeleer nw~ pewmes—DeÙeesOÙee, heeJeehegj, efiejveej, meesveeefieefj, ceebieerlegbieer, kegbâLeueefieefj Deeefo~
peneB mes leerLeËkeâj YeieJeeve DeLeJee keâesF& cenecegefve Deeefo cees#e Øeehle keâj uesles nQ Jes mLeeve efmeæ#es$e keâns peeles nQ~
pewmes—meccesoefMeKej, Ûecheehegj, heeJeehegj, efiejveej, meesveeefieefj, ceebieerlegbieer, iepehebLee FlÙeeefo~
efpeme «eece, veiej Ùee mLeeve hej YetieYe& mes ØeeÛeerve ØeefleceeSB efvekeâueleer nQ DeLeJee JeneB keâesF& Ûecelkeâej GlheVe nes
peelee nw GvnW DeefleMeÙe#es$e kesâ ¤he ceW ceevee peelee nw~ pewmes—ßeer ceneJeerjpeer, eflepeejepeer, Ûecelkeâejpeer,
ÛeeboKesÌ[er Deeefo~
Fme Øekeâej kesâ leerLe&#es$e, efmeæ#es$e Deewj DeefleMeÙe#es$e Jele&ceeve ceW Yeejle keâer Oejleer hej mewkeâÌ[eW keâer mebKÙee ceW nQ~
GveceW mes DeÙeesOÙee Deewj meccesoefMeKejpeer Ùes oes leerLe& MeeMJeleleerLe& kesâ ¤he ceW pewve Deeiece «ebLeeW ceW ceeves ieÙes nQ
keäÙeeWefkeâ Deveeefokeâeue mes ncesMee Fme Oejleer hej ÛelegLe&keâeue ceW nesves Jeeues 24—24 leerLeËkeâj DeÙeesOÙee ceW ner pevceW nQ
Deewj Deeies Devevlekeâeue lekeâ DeÙeesOÙee ceW ner pevceWies~
(154) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
Fmeer Øekeâej mes meYeer leerLeËkeâjeW ves meccesoefMeKej heJe&le mes ner efveJee&CeOeece keâes Øeehle efkeâÙee nw Deewj Deeies Yeer JeneR
mes efveJee&Ce Øeehle keâjWies~
Jele&ceeve Ùegie ceW Yeer meccesoefMeKej efmeæ#es$e keâer Jevovee keâe cenlJe pewve meceepe ceW DelÙeefOekeâ ceevee peelee nw~
hejvleg ÙeneB Ùen yeele efJeMes<e OÙeeve osves keâer nw efkeâ Jele&ceeve Ùegie ngC[eJemee|heCeer keâeue kesâ veece mes peevee peelee
nw~ Ùen DemebKÙeeleeW keâuhekeâeueeW kesâ yeeo Skeâ yeej Deelee nw Deewj FmeceW keâF& Øekeâej kesâ Devenesves keâeÙe& nesles nQ~
pewmes—1. ncesMee lees ÛelegLe&keâeue ceW leerLeËkeâj pevce uesles Les efkeâvleg Fme yeej leermejs keâeue ceW ner ØeLece leerLeËkeâj
YeieJeeve $e+<eYeosJe (DeeefoveeLe) keâe pevce nes ieÙee Deewj le=leerÙekeâeue kesâ Devle ceW ner Gvekeâe efveJee&Ce Yeer nes ieÙee~
hegve: ÛelegLe& keâeue ceW YeieJeeve DeefpeleveeLe mes ceneJeerj lekeâ 23 leerLeËkeâj ngS~
2. Ûeewyeerme leerLeËkeâj ceW mes heeBÛe leerLeËkeâj ($e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe Deewj
DevebleveeLe) YeieJeeve ner DeÙeesOÙee ceW pevceW nQ leLee DevÙe 19 leerLeËkeâjeW ves DevÙe$e mLeeveeW hej pevce ues efueÙee
FmeefueS Jele&ceeve ceW 24 leerLeËkeâjeW keâer 16 pevceYetefceÙeeB nQ~
3. Fmeer Øekeâej MeeMJele leerLe& meccesoefMeKej efmeæ#es$e mes Jele&ceeve Ûeewyeermeer kesâ 20 leerLeËkeâj YeieJeeve cees#e ieÙes
nQ, Mes<e 4 leerLeËkeâj kewâueeMeheJe&le, Ûecheehegj, efiejveej Deewj heeJeehegj mes cees#e Ûeues ieÙes FmeefueS Deepe 24 YeieJeeve
keâer 5 efveJee&CeYetefceÙeeB ceeveer peeleer nQ~
4. ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ 101 heg$eeW ceW mes Yejle ØeLece Ûe›eâJeleea yeves, yeengyeueer ØeLece
keâeceosJe yeves, Je=<eYemesve ØeLece ieCeOej cegefvejepe yeves, DevebleJeerÙe& cees#eieeceer ngS, yeÇeÿeer—megvojer keâvÙeeSB
ØeLece Deee|Ùekeâe yeveeR~
efkeâvleg yeengyeueer kesâ Éeje Ûe›eâJeleea Yejle keâe hejeYeJe—Deheceeve ngDee, Ùen ngC[eJemeee|heCeer keâeue keâe oes<e
mecePevee ÛeeefnS~
Fmeer Øekeâej kesâ kegâÚ oes<e Fme Ùegie ceW Glhevve nes ieÙes nQ, efheâj Yeer Deveskeâeveskeâ Oece&leerLeeX SJeb Oece&ieg®DeeW kesâ
keâejCe efpeveOece& keâer ØeYeeJevee Deepe Yeer efveyee&Oe ¤he mes nes jner nw Deewj Deeies hebÛecekeâeue kesâ Devle lekeâ nesleer jnsieer~
leerve Øekeâej kesâ YesoeW ceW efJeYekeäle leerLe& Jele&ceeve ceW ueieYeie 350 keâer mebKÙee ceW heeÙes pee jns nQ~ Fvoewj mes
ØekeâeefMele ‘‘leerLe&#es$e efveoxefMekeâe’’ hegmlekeâ ceW ueieYeie Fve meYeer leerLeeX kesâ heles Deewj heâesve veb. GheueyOe nes peeles nQ Dele:
leerLe&Ùeeef$eÙeeW keâes keâeheâer megefJeOee nes peeleer nw~
efpevecebefoj Deewj cete|le efvecee&Ce keâe Fefleneme
efoiecyej pewve Deeiece «ebLeeW kesâ Devegmeej efpevecebeof j Deewj cetel| eÙeeW kesâ efvecee&Ce keâer hejcheje Deveeefokeâeue mes Ûeueer Dee
jner nw keäÙeeWekf eâ peye—peye leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ pevce nesves mes hetJe& mJeie& mes Fvõ Oejleer hej Deeles Les leye Jes DeÙeesOÙee veiejer
ceW meJe&ØeLece ÛeejeW efoMeeDeeW ceW Deewj veiej kesâ ceOÙeYeeie ceW Fme Øekeâej heeBÛe efpeveeueÙeeW keâer mLeehevee keâjkesâ ner cenue keâer
jÛevee keâjles Les SJeb GmeceW nesves Jeeues leerLeËkeâj kesâ ceelee—efhelee keâe cebieue ØeJesMe keâjeles Les leLee meceÙe—meceÙe hej
Deekeâj leerLeËkeâj kesâ keâuÙeeCekeâ ceveevee, jlveJe=ef<š keâjvee Deeefo Deheves keâle&JÙe keâer hete|le keâjles Les~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (155)
ßeerefpevemesveeÛeeÙe& jefÛele cenehegjeCe kesâ Devleie&le DeeefohegjeCe ceW Yeer JeCe&ve DeeÙee nw—
Fvõ ves DeÙeesOÙee keâe efvecee&Ce keâjles meceÙe veiej keâer ÛeejeW efoMeeDeeW ceW Deewj veiej kesâ ceOÙe ceW heeBÛe osJeeueÙeeW
Ùee efpeveeÙeleveeW keâer jÛevee keâjkesâ efpeveeÙeleveeW keâe efvecee&Ce keâjves Deewj GmeceW cete|le mLeehevee keâjves keâe ceeie& ØeMemle keâj
efoÙee Lee~
Skeâ yeej peye meceüeš Yejle kewâueeMeefieefj hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ oMe&ve keâjkesâ DeÙeesOÙee ueewšs lees Gvekeâe
ceve YeieJeeve keâer Yeefòeâ mes DeesleØeesle Lee~ GvneWves YeieJeeve kesâ oMe&ve keâer Gme Iešvee keâer mce=efle keâes megjef#ele jKeves kesâ
efueS kewâueeMe efMeKej kesâ Deekeâej kesâ IeCšs yeveJeeÙes Deewj Gve hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer cete|le keâe Debkeâve keâjeÙee~ Ùes
IeCšs veiej kesâ Ûeleg<heLeeW, ieeshegjeW, jepeØeemeeo kesâ ÉejeW Deewj [ŸeewefÌ{ÙeeW ceW ueškeâJeeÙes~
efkeâvleg Fleves mes meceüeš Yejle kesâ ceve keâes mevlegef<š veneR ngF&~ Fmemes YeieJeeve keâer hetpee keâe Gvekeâe GösMÙe hetje
veneR neslee Lee~ leye GvneWves Fvõ Éeje yeveeÙes ieÙes efpeveeÙeleveeW mes ØesjCee Øeehle keâjkesâ kewâueeMeefieefj hej 72 efpeveeÙeleveeW
keâe efvecee&Ce keâjeÙee Deewj GveceW DeveIÙe& jlveeW keâer ØeefleceeÙeW efJejepeceeve keâjeFË Dele: meeefneflÙekeâ mee#Ùe kesâ DeeOeej hej
Ùen mJeerkeâej keâjvee Demebiele ve nesiee efkeâ veeieefjkeâ meYÙelee kesâ efJekeâeme keâeue keâer G<ee yesuee ceW ner ceefvojeW Deewj cete|leÙeeW
keâe efvecee&Ce ØeejcYe nes ieÙee Lee~
heewjeefCekeâ pewve meeefnlÙe ceW ceefvojeW Deewj cete|leÙeeW kesâ GuuesKe efJeefYeVe mLeueeW hej ØeÛegjlee mes Øeehle nesles nQ~ meiej
Ûe›eâJeleea kesâ mee" npeej heg$eeW ves Yejle Ûe›eâJeleea Éeje yeveeÙes ngS Fve ceefvojeW keâer j#ee kesâ efueS Yeejer GÅeesie efkeâÙee Lee
Deewj Gvekesâ ÛeejeW Deesj heefjKee Keesokeâj YeeieerjLeer kesâ peue mes Gmes hetCe& keâj efoÙee Lee~ uebkeâeefOeheefle jeJeCe Fve ceefvojeW
kesâ oMe&veeW kesâ efueS keâF& yeej DeeÙee Lee~ uebkeâe ceW Skeâ MeeefvleveeLe efpeveeueÙe Lee, efpemeceW jeJeCe hetpeve efkeâÙee keâjlee Lee
Deewj uebkeâe efJepeÙe kesâ heMÛeeled jeceÛevõ, ue#ceCe Deeefo ves Yeer Gmekesâ oMe&ve efkeâÙes Les~
heb. ßeer yeueYeõ peer ves ‘‘pewveOece& keâe ØeeÛeerve Fefleneme’’ (Yeeie 1) ceW GuuesKe efkeâÙee nw efkeâ—
meeefnlÙe ceW F&mee hetJe& 600 mes henues kesâ ceefvojeW kesâ GuuesKe efceueles nQ~ YeieJeeve heeMJe&veeLe kesâ keâeue ceW efkeâmeer
kegâJesje osJeer ves Skeâ ceefvoj yeveJeeÙee Lee, pees yeeo ceW osJeefvee|cele yeewæ mlethe keâne peeves ueiee~ Ùen meeleJeW leerLeËkeâj
megheeMJe&veeLe kesâ keâeue ceW meesves keâe yevee Lee~ peye ueesie Fmekeâe meesvee efvekeâeuekeâj ues peeves ueies, leye kegâJesje osJeer ves Fmes
Øemlej KeC[eW Deewj FËšeW mes meceefvJele efoÙee~ (efJeefJeOe leerLe& keâuhe—ceLegjehegjer keâuhe)~ mLeehevee keâer Fme Deveghece
keâueeke=âefle keâe GuuesKe kebâkeâeueer šeruee (ceLegje) mes Øeehle YeieJeeve cegefvemeg›ele keâer efÉleerÙe meoer keâer Øeeflecee keâer ÛejCe
Ûeewkeâer hej Debefkeâle efceuelee nw~
YeieJeeve heeMJe&veeLe kesâ heMÛeeled oefvlehegj (GÌ[ermee) vejsMe keâjkeâC[g ves lesjehegj iegheâeDeeW ceW iegne–ceefvoj
(ueÙeCe) yeveJeeÙes Deewj GveceW heeMJe&veeLe keâer hee<eeCe Øeeflecee efJejepeceeve keâjeF&~ Ùes ueÙeCe Deewj Øeeflecee Deye lekeâ
efJeÅeceeve nQ~ ‘keâjkeâC[g ÛeefjG’ Deeefo «ebLeeW kesâ Devegmeej lees Ùes ueÙeCe Deewj heeMJe&veeLe—Øeeflecee keâjkeâC[g vejsMe mes Yeer
hetJe&Jeleea Les~
hegjeleòJeJesòeeDeeW kesâ cele ceW ueesneveerhegj (hešvee keâe Skeâ cegnuuee) ceW veeuee Keesoles meceÙe pees leerLeËkeâj Øeeflecee
GheueyOe ngF& nw, Jen Yeejle keâer cete|leÙeeW ceW ØeeÛeervelece nw~ Ùen Deepekeâue hešvee cÙetefpeÙece ceW megjef#ele nw~ Fme Øeeflecee
(156) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
keâe efmej veneR nw~ kegânefveÙeeW Deewj IegšveeW mes Yeer KeefC[le nw efkeâvleg keâvOeeW Deewj yeeneW keâer cegõe mes Ùen Ke[dieemeve efmeæ
nesleer nw leLee Fmekeâer Ûecekeâerueer heeefueMe mes Fmes ceewÙe&keâeue (320-185 F&. het.) keâer ceevee ieÙee nw~ nÌ[hhee ceW pees
KeefC[le efpeveØeeflecee efceueer nw Gmemes ueesneveerhegj keâer Fme efpeveØeeflecee ceW Skeâ DeodYegle meeÂMÙe heefjueef#ele neslee nw Deewj
Fmeer meeÂMÙe kesâ DeeOeej hej kegâÚ efJeÉeveeW ves Ùen efve<keâ<e& efvekeâeuee nw efkeâ YeejleerÙe cete|le keâuee keâe Fefleneme Jele&ceeve
ceevÙelee mes keâneR DeefOekeâ ØeeÛeerve nw~ Fmemes Ùen Yeer efve<keâ<e& efvekeâeuee ieÙee nw efkeâ osJe cete|leÙeeW kesâ efvecee&Ce keâe ØeejcYe
pewveeW ves efkeâÙee~ GvneWves ner meJe&ØeLece leerLeËkeâj cete|leÙeeW keâe efvecee&Ce keâjkesâ Oeee|cekeâ peiele keâes Skeâ DeeoMe& Øemlegle efkeâÙee~
Skeâ DevÙe cete|le kesâ mecyevOe ceW GoÙeefieefj keâer neLeeriegheâe ceW Skeâ efMeueeuesKe efceuelee nw~ Fme efMeueeuesKe kesâ
Devegmeej keâeEueie vejsMe KeejJesue ceieOe vejsMe Jenmeefleefce$e keâes hejemle keâjkesâ Ú$e—Ye=bieejeefo kesâ meeLe keâeEueie efpeve
$e+<eYeosJe keâer cete|le Jeeefheme keâeEueie ueeÙes Les efpemes vevo meceüeš keâeEueie mes heešefueheg$e ues ieÙes Les~ meceüešd KeejJesue ves
Fme ØeeÛeerve cete|le keâes kegâceejer heJe&le hej Den&lØeemeeo yeveJeekeâj efJejepeceeve efkeâÙee Lee~ Fme Ssefleneefmekeâ efMeueeuesKe keâer
Fme metÛevee keâes DelÙevle ØeeceeefCekeâ ceevee ieÙee nw~ Fmekesâ Devegmeej ceewÙe& keâeue mes hetJe& ceW Yeer Skeâ cete|le Leer, efpemes
‘keâeEueieefpeve’ keâne peelee Lee~
ceefvojeW keâe efvecee&Ce keâye ØeejcYe ngDee, Fme efJe<eÙe ceW efJeÉeveeW ceW celeYeso nQ~ hegjeleeeflJekeâ mee#ÙeeW kesâ Devegmeej
pewve ceefvojeW keâe efvecee&Cekeâeue pewve ØeefleceeDeeW kesâ efvecee&Cekeâeue mes ØeeÛeerve Øeleerle veneR neslee~ ueesneveerhegj, ßeeJemleer,
ceLegje Deeefo ceW pewve ceefvojeW kesâ DeJeMes<e GheueyOe ngS nQ efkeâvleg Deye lekeâ mechetCe& ceefvojeW keâe efJeJejCe keâneR hej Yeer
efceuee FmeefueÙes ØeeÛeerve pewve ceefvojeW keâe ¤he keäÙee Lee, Ùen efveefMÛele leewj hej veneR keâne pee mekeâlee~
efkeâvleg iegne ceefvoj Deewj ueÙeCe F&mee hetJe& meeleJeeR–Dee"JeeR Meleeyoer lekeâ kesâ efceueles nQ~ lesjehegj kesâ ueÙeCe,
GoÙeefieefj—KeC[efieefj kesâ iegneceefvoj, Depevlee–Sueesje Deewj yeeoeceer keâer iegheâeDeeW ceW GlkeâerCe& pewve cete|leÙeeB Fme yeele
kesâ ØeceeCe nQ efkeâ iegheâeDeeW keâes ceefvojeW keâe ¤he Øeoeve keâj Gvekeâe Oeee|cekeâ GheÙeesie F&mee hetJe& mes nesves ueiee Lee~ Fve
iegneceefvojeW keâe efJekeâeme Yeer ngDee~ efJekeâeme keâe Ùen ¤he cee$e Flevee ner Lee efkeâ keâneR—keâneR iegheâeDeeW ceW efYeefòe efÛe$eeW keâe
Debkeâve efkeâÙee ieÙee~ Ssmes keâueehetCe& efYeefòe efÛe$e efmeòevveJeemeve Deeefo iegheâeDeeW ceW Deye Yeer efceueles nQ~
iegne ceefvojeW keâe meeceevÙe ceefvojeW keâer Dehes#ee mLeeefÙelJe DeefOekeâ jne FmeerefueÙes nce osKeles nQ efkeâ F&mee hetJe& keâe
keâesF& ceefvoj Deepe efJeÅeceeve veneR nw, peyeefkeâ iegne ceefvoj Deye Yeer efceueles nQ~
Fme Øekeâej efoiecyej meeefneflÙekeâ mee#Ùe kesâ Devegmeej keâce&Yetefce kesâ ØeejefcYekeâ keâeue ceW Fvõ ves DeÙeesOÙee ceW heeBÛe
ceefvojeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee, Yejle Ûe›eâJeleea ves 72 efpeveeueÙe yeveJeeÙes~ Me$egIve ves ceLegje ceW Deveskeâ efpeveceefvojeW keâe
efvecee&Ce keâjeÙee~ pewve ceevÙeleevegmeej lees leerve ueeskeâeW keâer jÛevee ceW ke=âef$ece Deewj Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙeeW keâe hetpee–efJeOeeve
pewve hejcheje ceW Deye lekeâ megjef#ele nw~ FmeefueÙes Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ pewve hejcheje ceW efpeve ÛewlÙeeueÙeeW keâer
keâuhevee yengle ØeeÛeerve nw~
efkeâvleg hegjelelJe keâes %eele pewve ceefvojeW keâe ØeejefcYekeâ ¤he—efJeOeeve kewâmee Lee, FmeceW DeJeMÙe celeYeso Âef<šieesÛej
neslee nw~ ueielee nw, ØeejcYe ceW ceefvoj meeos yeveeÙes peeles Les~ Gve hej efMeKej keâe efJeOeeve heeMÛeelÙekeâeue ceW efJekeâefmele
ngDee~ efMeKej megces® Deewj kewâueeMe kesâ DevegkeâjCe hej yeves~ Deveskeâ ØeeÛeerve efmekeäkeâeW hej ceefvojeW keâe ØeejefcYekeâ ¤he ceevee
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (157)
nw~ F&. het. efÉleerÙe Deewj ØeLece Meleeyoer kesâ ceLegje efpeveeueÙeeW ceW oes efJeMes<eleeSB efoKeeF& osleer nQ—ØeLece Jesefokeâe Deewj
efÉleerÙe efMeKej~ Fme mecyevOe ceW Øees. ke=â<Ceoòe JeepehesÙeer keâe DeefYecele nw efkeâ ceefvoj kesâ ÛeejeW Deesj Je=#eeW keâer Jes<šveer
yeveeF& peeleer Leer~ Fmes ner Jesefokeâe keâne peelee Lee~ yeeo ceW Ùen Jes<šveer Øemlejefvee|cele nesves ueieer~
ceewÙe& Deewj Megbie keâeue ceW pewve ceefvojeW keâe efvecee&Ce DeÛÚer mebKÙee ceW nesves ueiee Lee~ Gme meceÙe TBÛes mLeeve hej
mlecYeeW kesâ Thej Úle yeveekeâj ceefvoj yeveeÙes peeles Les~ Úle ieesueekeâej nesleer Leer, heMÛeeled DeC[ekeâej yeveves ueieer~
Mekeâ—meeleJeenve—keâeue (F&. het. 100 mes 200 F&.) ceW ceefvojeW keâe efvecee&Ce Deewj DeefOekeâ mebKÙee ceW nesves ueiee~ Fme
keâeue ceW pewve ceefvojeW, Gvekesâ mlecYeeW Deewj OJepeeDeeW hej leerLeËkeâj keâer cete|le yeveeF& peeves ueieer~ Fme keâeue ceW Øeoef#eCee
heLe Yeer yeveves ueies pees ØeeÙe: keâe<" keâer Jes<šveer mes yeveeÙes peeles Les~ kegâ<eeCe keâeue ceW Ùes hee<eeCe kesâ yeveves ueies~
kegâ<eeCe keâeue ceW pewveceefvoj Deewj Yeer DeefOekeâ yeveves ueies~ Fme keâeue ceW ceLegje, DeefnÛÚ$e, keâewMeecyeer, keâefcheuee
Deewj nefmleveehegj ØecegKe pewve kesâvõ Les~
ieghlekeâeue (F&. ÛeewLeer mes Ú"er Meleeyoer) ceW ceefvojeW keâe efvecee&Ce ØeÛegjlee mes nesves ueiee~ meewvoÙe& Deewj ceefvojeW kesâ
DeuebkeâjCe hej efJeMes<e OÙeeve efoÙee ieÙee~ Fme keâeue ceW mlecYeeW keâes he$eeJeueer Deewj ceebieefuekeâ efÛevneW mes Deuebke=âle efkeâÙee
peeves ueiee~ leesjCe Deewj efmejoue kesâ Thej leerLeËkeâj cete|le yeveeF& peeves ueieer~ ieYe&ie=n kesâ Thej efMeKej yeveves ueiee~ yeenj
mlecYeeW hej DeeOeeefjle ceC[he keâer jÛevee nesves ueieer~ yee¢e efYeefòeÙeeW hej cete|leÙeeW keâe Debkeâve nesves ueiee~
F&mJeer meved 600 kesâ yeeo Gòej Yeejle ceW ‘veeiej Mewueer’ Deewj oef#eCe Yeejle ceW ‘õefJeÌ[ Mewueer’ keâe efJeMes<e ¤he mes
efJekeâeme ngDee~ efMeKej kesâ DeuebkeâjCe keâer Deesj efJeMes<e OÙeeve efoÙee peeves ueiee~
Fme Øekeâej efJeefYevve keâeueeW ceW ceefvojeW kesâ ¤he Deewj keâuee ceW efJeefYeVe heefjJele&ve nesles jns~ keâuee Skeâ¤he neskeâj
keâYeer efmLej veneR jner~ meceÙe kesâ ØeYeeJe mes Jen Deheves Deehekeâes cegòeâ Yeer veneR keâj mekeâer~ Skeâ meceÙe Lee, peye leerLeËkeâj
Øeeflecee De<š ØeeefleneÙe& Ùegkeäle yeveeF& peeleer Leer efkeâvleg Deepe lees leerLeËkeâjeW kesâ meeLe De<š ØeeefleneÙe& keâe ØeÛeueve ner
meceehle mee nes ieÙee nw, peyeefkeâ Meem$eerÙe Âef<š mes Ùen DeeJeMÙekeâ nw~
Ùen ØekeâjCe FmeefueÙes efoÙee ieÙee nw, efpememes efJeefYevve MewefueÙeeW kesâ ØeeÛeerve ceefvojeW kesâ keâeue—efveCe&Ùe keâjves ceW
hee"keâeW keâes ceeie&oMe&keâ leòJeeW keâer peevekeâejer nes mekesâ~
leerLeËkeâj Ûeewyeerme nQ~ ØelÙeskeâ leerLeËkeâj keâe Skeâ efÛevn nw, efpemes ueebÚve keâne peelee nw~ leerLeËkeâj cete|leÙeeB ØeeÙe:
meceeve nesleer nQ~ kesâJeue $e+<eYeosJe keâer kegâÚ cete|leÙeeW kesâ efmej hej pešeÙeW heeF& peeleer nQ leLee heeMJe&veeLe keâer cete|leÙeeW kesâ
Thej mehe& keâe heâCe neslee nw~ megheeMJe&veeLe keâer kegâÚ cete|leÙeeW kesâ efmej kesâ Thej Yeer mehe& kesâ heâCe efceueles nQ~ heeMJe&veeLe
Deewj megheeMJe&veeLe kesâ mehe& heâCeeW ceW meeOeejCe mee Devlej efceuelee nw~ megheeMJe&veeLe keâer cete|leÙeeW kesâ Thej heeBÛe heâCe nesles
nQ Deewj heeMJe&veeLe keâer cete|leÙeeW kesâ efmej kesâ Thej meele, veew, iÙeejn DeLeJee menœe mehe& heâCe heeÙes peeles nQ~ Fve leerLeËkeâjeW
kesâ Deefleefjkeäle Mes<e leerLeËkeâjeW keâer cete|leÙeeW ceW keâesF& Devlej veneR neslee~ Gvekeâer henÛeeve ÛejCe Ûeewkeâer hej Debefkeâle Gvekesâ
efÛevneW mes ner nesleer nw~ efÛevn ve nes lees oMe&keâ keâes henÛeeveves ceW yeÌ[e Yeüce nes peelee nw~ keâYeer—keâYeer lees ueebÚvejefnle
cete|le keâes meeOeejCe peve ÛelegLe&keâeue keâer ceeve yew"les nQ, peyeefkeâ Jemlegle: ßeerJelme ueebÚve Deewj De<š ØeeefleneÙe& mes jefnle
cete|le efmeæeW keâer keâner peeleer nw FmeefueÙes cete|le kesâ Éeje leerLeËkeâj keâer henÛeeve keâjves keâe Skeâcee$e meeOeve leerLeËkeâj Øeeflecee
(158) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
keâer ÛejCe Ûeewkeâer hej Debefkeâle Gmekeâe efÛevn ner nw FmeefueÙes leerLeËkeâj cete|le efJe%eeve ceW efÛevn Ùee ueebÚve keâe Dehevee efJeMes<e
cenlJe nw~
Fve Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW kesâ efÛevn efvecve Øekeâej nQ—
$e+<eYeosJe keâe Je=<eYe, DeefpeleveeLe keâe neLeer, mebYeJeveeLe keâe DeMJe (IeesÌ[e), DeefYevevoveveeLe keâe yevoj,
megceefleveeLe keâe Ûe›eâJeekeâ (ÛekeâJee) he#eer, he©eØeYeg keâe keâceue, megheeMJe&veeLe keâe mJeefmlekeâ, ÛevõØeYe keâe DeOe&Ûevõ,
heg<heovle keâe ceiej, MeerleueveeLe keâe ßeerJe=#e, ßesÙeebmeveeLe keâe ieW[e, JeemeghetpÙe keâe ceefn<e (YeQmee), efJeceueveeLe keâe
Metkeâj, DevevleveeLe keâe mesner, Oece&veeLe keâe Je»eoC[, MeeefvleveeLe keâe efnjCe, kegbâLegveeLe keâe yekeâje, DejveeLe keâe ceÚueer,
ceefuueveeLe keâe keâueMe, cegefvemeg›eleveeLe keâe keâÚgDee, veefceveeLe keâe veeruekeâceue, vesefceveeLe keâe MebKe, heeMJe&veeLe keâe mehe&
Deewj ceneJeerj keâe eEmen ueebÚve Lee~
ÙeneB hej Ùen LeesÌ[e mee ØeeÛeerve heefjÛeÙe efpevecebefoj Deewj cete|leÙeeW kesâ efvecee&Ce kesâ mecyevOe ceW Øeoeve efkeâÙee ieÙee nw~
Jele&ceeve ceW Yeer hetjs osMe kesâ Devoj DeefleMeÙe megvoj efMeuhekeâueeÙegòeâ cebefojeW kesâ efvecee&Ce nes jns nQ Deewj efpevecete|leÙeeW keâe
efMeuhe Yeer Deye hetJe& keâeue keâer Dehes#ee keâeheâer DeÛÚs ¤he ceW efveKej keâj DeeÙee nw~
cete|le efvecee&Ce kesâ meboYe& ceW peÙehegj keâer cetueÛevo jeceÛevõ vee"e heâce& Yeer Deefle Øeefmeæ ngF& nw~ Fvekesâ Éeje yeÌ[er—
yeÌ[er ØeefleceeSB efvee|cele keâjJeekeâj Deveskeâ mLeeve hej efJejepeceeve keâer ieF& nQ~ GveceW mes nefmleveehegj kesâ pecyetÉerhe leerLe&
heefjmej ceW metjpeveejeÙeCe vee"e keâer osKejsKe ceW Skeâ FbÛe keâer De<š Oeeleg Øeeflecee mes ueskeâj (lesjnÉerhe SJeb leerveueeskeâ
jÛevee ceW efJejepeceeve) 31—31 hegâš Gòegbie (YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbâLegveeLe-DejveeLe keâer) Ke[dieemeve ØeefleceeSB efJeMes<e
oMe&veerÙe nQ~
cebefoj SJeb cete|leÙeeW keâer mebKÙee—Deke=âef$ece efpevecebefojeW keâer ieCevee pees efleueesÙeheCCeefòe Deeefo «ebLeeW ceW keâner nw
Jen leerveeW ueeskeâeW keâer Dehes#ee Dee" keâjesÌ[ Úhheve ueeKe meòeeveJes npeej Ûeej meew FkeäÙeemeer (8,57,97,481) nw leLee
Gve meyeceW 108—108 ØeefleceeSB efJejepeceeve jnleer nQ Dele: meye efceueekeâj kegâue veew meew heÛÛeerme keâjesÌ[, $esheve ueeKe,
meòeeF&me npeej veew meew DeÌ[leeefueme (925 53, 27, 948) ØeefleceeDeeW keâer mebKÙee ceeveer nw~ Fmekesâ DeueeJee YeeJeve—
JÙeblej Deewj pÙeesefleJee&meer osJeeW kesâ YeJeveeW keâer Dehes#ee DemebKÙeeleeW efpevecebefoj leLee DemebKÙeeleeW efpeveØeefleceeSB peevevee
ÛeeefnS~
Jele&ceeve ceW nce meYeer keâes Fve Deke=âef$ece cebefojeW kesâ oMe&ve GheueyOe veneR nQ efkeâvleg ke=âef$ece cebefoj yeveeves keâer
hejcheje Yeer pees ØeeÛeervekeâeue mes Oejleer hej Ûeueer Dee jner nw GvneR kesâ efJe<eÙe ceW ÙeneB Deehe meYeer keâes peevevee nw~
YeejleosMe keâer meercee pees Deepe GheueyOe nes jner nw GmeceW efJeefYevve ØeosMeeW kesâ Devoj efoiecyej pewve leerLeeX keâer mebKÙee
ueieYeie 300 nw Deewj efoiecyej pewve cebefoj ueieYeie 15000 keâer mebKÙee ceW nQ~
heocehegjeCe (pewvejeceeÙeCe) ceW ßeer jefJe<esCeeÛeeÙe& ves 32 JeW heJe& ceW keâne nw—
YeJeveb Ùemleg pewvesvõb, efvecee&heÙeefle ceeveJe:~
lemÙe YeesieeslmeJe: MekeäÙe: kesâve Jekeälegb megÛesleme:~~172~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (159)
Øeefleceeb Ùees efpevesvõeCeeb, keâejÙelÙeefÛejeomeew~
megjemegjesòecemegKeb, ØeehÙe Ùeeefle hejb he©e~~173~~
›ele%eeve lehees o evew Ù ee& v Ùeg h eeòeeef v e os e f n ve:~
meJezefm$e<Jeefhekeâeues<eg, hegCÙeeefve YegJeve$eÙes~~174~~
Skeâmceeoefhe pewvesvõ efyecyeeved YeeJesve keâeefjleeved~
ÙelhegCÙeb peeÙeles lemÙe ve mebceevlÙeeflecee$ele:~~175~~
DeLe&—pees ceveg<Ùe efpevecebefoj yeveJeelee nw Gme Megæ efÛeòe Jeeues ceveg<Ùe kesâ YeesieeslmeJe keâe JeCe&ve keâewve keâj
mekeâlee nw DeLee&led Gmekeâes mebmeej kesâ Fleves YeesieesheYeesie kesâ meeOeve Øeehle nesles nQ efpevekeâe JeCe&ve keâjvee Yeer DeMekeäÙe
nw~~172~~
pees ceveg<Ùe efpevesvõ YeieJeeve keâer Øeeflecee yeveJeelee nw Jen MeerIeÇ megj leLee DemegjeW kesâ Gòece megKe Øeehle keâj
hejceheo keâes Øeehle neslee nw DeLee&led Jen kegâÚ YeJeeW ceW ner cees#emegKe keâes Øeehle keâj ueslee nw~~173~~
leerveeW keâeueeW Deewj leerveeW ueeskeâeW ceW ›ele—%eeve—lehe Deewj oeve kesâ Éeje ceveg<Ùe kesâ pees hegCÙekeâce& mebefÛele nesles nQ
Jes YeeJehetJe&keâ Skeâ efpevesvõ Øeeflecee yeveJeeves mes Glhevve ngS hegCÙe keâer yejeyejer veneR keâj mekeâles nQ~~174-175~~
Fmeer Øekeâej mes DeeÛeeÙe& ßeerJemegvebefo mJeeceer (yeejnJeeR Meleeyoer kesâ hetJee&Oe& ceW ngS nQ) ves Deheves ßeeJekeâeÛeej
«ebLe ceW keâne nw—
kegâlLegYb eefjoueceòeb efpeveCeYeJeCes pees "JesF efpeCeheef[ceb~
meefjmeJecesòeb efhe uensF mees Cejes eflelLeÙejCegCCeb~~481~~
pees hegCe efpeefCeboYeJeCeb mecegCCeÙeb heefjefn—leesjCemeceiieb~
efCecceeJeF lemme heâueb keâes mekeäkeâF JeefCeCeGb meÙeueb~~482~~(1)
pees ceveg<Ùe kegbâLegcYejer (OeefveÙee) kesâ ouecee$e DeLee&led he$e yejeyej efpeveYeJeve yeveJeekeâj GmeceW mejmeeW kesâ yejeyej
Yeer efpeveØeeflecee keâer mLeeheve keâjlee nw, Jen leerLeËkeâj heo heeves kesâ ÙeesiÙe hegCÙe keâes Øeehle keâjlee nw, leye pees keâesF& Deefle
GVele Deewj heefjefOe, leesjCe Deeefo mes mebÙegkeäle efpevesvõYeJeve yeveJeelee nw, Gmekeâe mecemle heâue JeCe&ve keâjves kesâ efueS keâewve
meceLe& nes mekeâlee nw~~481—482~~
DeleSJe Deehe meYeer GheueyOe leerLe& SJeb cebefojeW kesâ oMe&ve keâjkesâ Demeerce hegCÙe keâe mebÛeÙe keâjW leLee cebefoj—
cete|leÙeeW kesâ efvecee&Ce ceW Gvekesâ peerCeexæej efJekeâeme ceW Deheves leve, ceve, Oeve keâe meogheÙeesie keâjW SJeb pewve mebmke=âefle keâer
megj#ee ceW Dehevee Ùeesieoeve oskeâj keâle&JÙe keâe heeueve keâjW~

N:M
(160) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le

(2)
Jele&ceeve DeÙeesOÙee
Jeerj efveJee&Ce kesâ ueieYeie meew Je<e& yeeo ceieOe vejsMe vebefoJeOe&ve ves DeÙeesOÙee ceW ceefCeheJe&le veecekeâ Gòegbie pewve mlethe
yeveJeeÙee Lee, pees Deepe ceefCe heJe&le šeruee kesâ veece mes Øeefmeæ nw~ ceewÙe& meceüeš mebØeefle Deewj Jeerj efJe›eâceeefolÙe ves Fme
#es$e kesâ hegjeves efpevecebefojeW keâe peerCeexæej SJeb veJeerve cebefojeW keâe efvecee&Ce keâjeÙee Lee~ iegpejele vejsMe kegâceejheeue ÛeewuegkeäÙe
(meesuebkeâer) ves Yeer ÙeneB efpevecebefoj yeveJeeÙes Les~
Ùen šeWkeâ uee. kesâmejer efmebn kesâ meceÙe mes hetJe& ner efJeÅeceeve Leer Deewj GvneWves 24 F&. ceW Fmekeâe peerCeexæej keâjeÙee
Lee, hegve: 1899 F&. ceW ueKeveT kesâ hebÛeeW ves leLee 1956 F&. ceW uee. pecyet Øemeeo pewve, ieesšs Jeeues-ueKeveT ves
peerCeexæej keâjeÙee Lee~ Ùen šeWkeâ mJeie&Éej ceesnuues ceW efmLele nw~
keâšje cegnuues ceW efmLele ØeeÛeerve efoiecyej pewve cebeof j nw, efMeKejÙegòeâ Fme cebeof j ceW Ûeej Jeseof ÙeeB nQ, ÙeneB hej Skeâ
Øeeflecee efJe. meb. 1224 keâer nQ~ ÛeewLeer Jesoer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer 9 hegâš Gòegib e Øeeflecee Je Deepet-yeepet ceW Yejle-yeengyeueer
keâer Øeeflecee DeeÛeeÙe&ßeer osMeYet<eCe cenejepe keâer ØesjCee mes meved 1952 ceW efJejepeceeve keâer ieF& nQ~ cebeof j kesâ Deebieve ceW YeieJeeve
megceefleveeLe keâer šeWkeâ nw, efpemeceW YeieJeeve megceefleveeLe kesâ ÛejCe efJejepeceeve nQ~ keâšje ceesnuues ceW ner Skeâ šeWkeâ nw, efpemeceW
DeÙeesOÙee ceW ner pevceW ßeer Yejle Ûe›eâJeleea Deewj keâeceosJe yeengyeueer kesâ ÛejCe efJejepeceeve nQ leLee keâšje cebeof j kesâ heeme ner
heeC[gkeâ efMeuee heefjmej ceW YeieJeeve Meebelf e, kegâb Leg Je DejnveeLe YeieJeeve kesâ ÛejCe efJejepeceeve nQ~ keâšje ceesnuues ceW ner
YeieJeeve DeefYeveboveveeLe kesâ pevcemLeeve kesâ Øeleerkeâ™he ceW šeWkeâ nw pees efMeKejyebo nw, FmeceW Yeer YeieJeeve kesâ ÛejCe mLeeefhele nQ~
Fmekeâe peerCeexæej Yeer meved 1724 Je meved 1899 ceW ngDee nw~ yekeâmeefjÙee šesues ceW efpemes yesiecehegje Yeer keânles nQ, YeieJeeve
DeefpeleveeLe keâer šeWkeâ nw~ pevcemLeeve kesâ Øeleerkeâ ™he ceW FmeceW YeieJeeve DeefpeleveeLe kesâ ÛejCe efÛevn efJejepeceeve nQ, Ùen
efMeKejyebo šeWkeâ nw~ mejÙet veoer kesâ heeme jepeIeeš hej YeieJeeve DevebleveeLe kesâ ÛejCe efÛevn meefnle cebeof j nw~ Fmekeâe
peerCeexæej 1724 F&. ceW Je 1899 F&. ceW keâjeÙee ieÙee nw~ Fme šeWkeâ mes ueies ngS šerues keâer hegjelelJe efJeYeeie ves KegoeF& keâjeF&
Leer Deewj Deye mes ueieYeie 100 Je<e& hetJe& pevejue keâefvebIece ves Gme šerues keâe JeCe&ve ‘‘pewve šeruee’’ veece mes efkeâÙee Lee~ kegâÚ Je<e&
hetJe& mejÙet veoer keâer yeeÌ{ mes Fme šeWkeâ keâes #eefle hengÛB eves hej leerLe&#es$e keâcesšer ves peerCeexæej keâjeÙee Lee~ cegnuuee jeÙeiebpe ceW
efjÙeemeleer yeeie kesâ ceOÙe ceW Skeâ YeJÙe efpevecebeof j keâe efvecee&Ce ngDee nw~ FmeceW cetueveeÙekeâ kesâ ™he ceW 31 hegâš TBÛeer efJeMeeue
SJeb cevees%e YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer Ke[dieemeve Øeeflecee efJejepeceeve nQ~ meved 1965 ceW DeeÛeeÙe& ßeer osMeYet<eCe peer cenejepe
keâer ØesjCee mes Deewj efouueer Deeefo mLeeveeWW kesâ Deveskeâ ßeæeueg Glmeener ßeeJekeâeW kesâ menÙeesie mes Ùen YeJÙe efpevecebeof j yevee nw,
Deepet-yeepet ceW DevÙe Deewj Ún ØeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ Thej Yeer oes Jeseof ÙeeB nQ~
Oevelesjme keâeefle&keâ ke=â. $eÙeesoMeer, meved 1992 kesâ efove yeÇeÿecegntle& ceW nefmleveehegj ceW pecyetÉerhe mLeue hej
efJejepeceeve pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ceve ceW DeÙeesOÙee ceW efJejepeceeve
31 hegâš Gòegbie efJeMeeue efpeveØeeflecee kesâ cenecemlekeâeefYe<eskeâ keâjeves keâer DevleØexjCee peeie=le ngF&, heâuemJe™he 11
heâjJejer 1993 keâes nefmleveehegj mes efJenej keâj 16 petve 1993 keâes DeÙeesOÙee ceW cebieue heoehe&Ce efkeâÙee, Gvekesâ DeJeOe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (161)
efJenej mes mechetCe& DeJeOeJeeefmeÙeeW ceW KegMeer keâer uenj oewÌ[ ieF& Deewj DeJeOeJeemeer Deheveer yeÇeÿeer meÂMe ceelee keâes heekeâj
ke=âleke=âlÙe nes G"s~ Gme meceÙe ceeleepeer ves YeieJeeve keâer efJeMeeue Øeeflecee kesâ ØeLece oMe&ve efkeâS Deewj cee$e kegâÚ ner efove
kesâ ØeJeeme ceW DeÙeesOÙee leerLe& keâer peerCe&-MeerCe& DeJemLee osKe Gvekeâe Devleù&oÙe jes heÌ[e Deewj GvneWves Gmeer #eCe JeneB kesâ
heoeefOekeâeefjÙeeW keâer efJeveleer mJeerkeâej keâj Deheveer pevceYetefce kesâ Glmeen Je mvesn keâes "gkeâjekeâj DeÙeesOÙee kesâ efJekeâeme nsleg
Dehevee Ûeelegcee&me mLeeefhele keâjves keâer mJeerke=âefle Øeoeve keâj oer, efheâj lees jece pevceYetefce kesâ veece mes efJeKÙeele DeÙeesOÙee
osKeles ner osKeles $e+<eYe pevceYetefce kesâ veece mes efJeÕe kesâ ceevemehešue hej Debefkeâle nes ieF&~ 24 heâjJejer 1994 keâes
GòejØeosMe ceW ØeLece yeej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe cenecemlekeâeefYe<eskeâ ngDee, meeLe ner ØeLece YeWš kesâ ™he ceW hetpÙe
ceeleepeer ves cebefoj kesâ Deepet-yeepet leerve Ûeewyeermeer cebefoj SJeb meceJemejCe cebefoj keâe efvecee&Ce keâjeÙee~ Fve vetleve
efpevecebefojeW ceW leerve Ûeewyeermeer cebefoj ceW leerve cebefpeue Jeeuee Skeâ 72 oue keâe efJemle=le keâceue nw~ Gve oueeW hej leerve
Ûeewyeermeer kesâ kegâue yenòej leerLeËkeâj YeieJeeve keâer ØeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ yeeÙeeR lejheâ meceJemejCe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
kesâ meceJemejCe ceW iebOekegâšer ceW 4 ØeefleceeSB nQ Deewj ceevemlebYe, ÛewlÙe ØeemeeoYetefce, GheJeveYetefce, keâuhele® Yetefce,
YeJeveYetefce Deeefo ceW 152 efpeveØeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ ßeerceC[he Yetefce ceW ieCeOej osJe, cegefveieCe Je DeeefÙe&keâeDeeW keâer
ØeefleceeSB Yeer nQ~ megvoj yeeie-yeieerÛes mes meceefvJele Fme jeÙeiebpe cebefoj heefjmej ceW ØeeÛeerve Oece&Meeuee kesâ Deefleefjòeâ leerve
vetleve Oece&MeeueeSB ([eruekeäme heäuewš Ùegòeâ), DeeÛeeÙe& Meebeflemeeiej efveueÙe, DeeÛeeÙe& osMeYet<eCe efveueÙe SJeb ieefCeveer
%eeveceleer efveueÙe nQ leLee megboj YeespeveMeeuee Yeer Ûeue jner nw~ hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes ÙeneB nesves Jeeueer
hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceW heOeejves Jeeues lelkeâeueerve cegKÙeceb$eer cegueeÙece efmebn ÙeeoJe ves DeÙeesOÙee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves$e efÛeefkeâlmeeueÙe keâer mLeehevee keâer leLee hewâpeeyeeo efmLele ‘‘[e. jece ceveesnj ueesefnÙee DeJeOe efJeÕeefJeÅeeueÙe’’ ceW
‘$e+<eYeosJe pewve MeesOeheer"’ keâer Yeer mLeehevee ngF&~ ceeleepeer keâer ner ØesjCee mes DeÙeesOÙee kesâ jepeIeeš hej efmLele jepekeâerÙe
GÅeeve ‘‘$e+<eYeosJe GÅeeve’’ kesâ veece mes Ieesef<ele ngDee, peneB 21 hegâš Gòegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer Øeeflecee efJejepeceeve
keâer ieF& leLee šeskeâeW keâe peerCeexæej keâj JeneB Deveskeâ efMeueeuesKe ueieeS ieS, pees DeÙeesOÙee kesâ Fefleneme keâer ieewjJe ieeLee
iee jns nQ~ mejÙet leš hej efmLele YeieJeeve DevebleveeLe šeWkeâ heefjmej ceW 24 leerLeËkeâjeW kesâ heefjÛeÙe Je ÛejCe efÛevn leLee
yeÇeÿeer-megvojer ceelee kesâ ÛejCe efJejepeceeve efkeâS ieS nQ~
meved 1994 ceW ceeleepeer keâer ØesjCee Øeehle keâj JeneB kesâ heoeefOekeâeefjÙeeW ves ØelÙeskeâ 5 Je<e& kesâ Devevlej YeieJeeve keâe
cenecemlekeâeefYe<eskeâ ceneslmeJe DeeÙeesefpele keâjves keâer Iees<eCee keâer Leer, ceiej MeeÙeo Gme Oeje keâes hegve: GvneR yeÇeÿeer ceelee
keâe Fblepeej Lee, FmeefueS meved 2005 ceW efškewâleveiej ceW veJeefveefce&le efpevecebefoj kesâ hebÛekeâuÙeeCekeâ nsleg DeJeOe keâer Deesj
efJenej keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer kesâ ßeerÛejCe Skeâ yeej hegve: DeÙeesOÙee keâer Oeje hej heÌ[s Deewj Gvekesâ mebIe meeefveOÙe ceW
11 Je<eeX yeeo Gve DeeoerÕej yeeyee keâe cenecemlekeâeefYe<eskeâ DeØewue 2005 ceW OetceOeece mes mechetCe& efJeÕe ceW DeÙeesOÙee keâer
keâerefle&heleekeâe keâes heânjelee ngDee mecheVe ngDee~
Skeâ yeej hegve: DeÙeesOÙee ceW mJeefCe&ce DeJemej DeeÙee, peye hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe mebkeâuhe
meekeâej neskeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer pevceYetefce šeWkeâ hej YeJÙe efpevecebefoj yevekeâj hetCe& ngDee nw, Gmekeâe hebÛekeâuÙeeCekeâ
ceneslmeJe heâjJejer 2011 ceW mecheVe ngDee nw~
hegve: meved 2013 ceW YeieJeeve DevebleveeLe keâer šeWkeâ hej efJeMeeue efpevecebefoj keâe efvecee&Ce neskeâj heodceemeve
(162) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
ueeueJeCeea «esveeFš keâer YeJÙe Øeeflecee Øeefle<"eefhele nes Ûegkeâer nw, efJekeâeme kesâ Gmeer ›eâce ceW YeieJeeve Yejle—yeengyeueer keâer
šeWkeâ hej megvoj efpevecebefoj keâe efvecee&Ce neskeâj YeieJeeve Yejle SJeb yeengyeueer keâer MJesleJeCeea Ke[dieemeve Øeeflecee
efJejepeceeve nes Ûegkeâer nw~ YeieJeeve DeefYeveboveveeLe SJeb DeefpeleveeLe keâer šeWkeâ keâe Yeer Gæej neskeâj JeneB DelÙevle cevees%e
MJesleJeCeea heodceemeve efpeveØeefleceeSB veJeefvee|cele efpevecebefoj ceW efJejeefpele nes Ûegkeâer nQ SJeb YeieJeeve megceefleveeLe pevcemLeueer
keâe efvecee&CekeâeÙe& õgleieefle hej nw~
Fme Øekeâej Jele&ceeve ceW DeÙeesOÙee keâe mJe¤he ner heefjJee|lele nes Ûegkeâe nw efpemekeâe mechetCe& ßesÙe Fme Ùegie keâer ØeLece
yeeuemeleer mee#eeled mejmJeleer mJe¤hee hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes peelee nw efpevekeâer ceneve Devegkeâchee
Gme leerLe& hej ngF& Deewj Jele&ceeve Ûeewyeermeer ceW mes DeÙeesOÙee veiejer ceW pevceW heebÛeeW leerLeËkeâjeW keâer šeWkeâeW keâe peerCeexæej—efJekeâeme
neskeâj JeneB YeJÙe efpevecebeof j efvee|cele nes Ûegkesâ nQ efpemeceW DelÙevle cevees%e efoiecyej efpeveØeefleceeSB efJejepeceeve nQ pees mechetCe&
efJeMJe keâes pewveOece& keâer ØeeÛeervelee, Gvekesâ DeeEnmeeceÙeer efmeæevleeW SJeb Gvekeâer lÙeeie—lehemÙee keâe efoioMe&ve keâjJee jner nQ~
Fme DeÙeesOÙee leerLe& ceW DevÙe Fefleneme «ebLeeW kesâ Devegmeej meved 1330 ceW Deveskeâ cebefoj Les~ cenejepee veeefYejepe keâe
cebefoj, heeÕe&veeLe yeeÌ[er, ieescegKe Ùe#e, Ûe›esâÕejer Ùe#eer keâer jlveceÙeer Øeeflecee, meerleekegbâ[, menœeOeeje, mJeie&Éej Deeefo
Deveskeâ pewveeÙeleve efJejepeceeve Les~ ÙeneB Skeâ Õesleecyej pewve cebefoj Yeer nw leLee Jew<CeJe mecØeoeÙe kesâ npeejeW cebefoj nQ,
efpeveceW nvegceeveieÌ{er, meerlee jmeesF&, oMejLe cenue, keâvekeâ YeJeve Deeefo Deveskeâ oMe&veerÙe mLeue nQ~
Ssmeer heeJeve MeeÕele pevceYetefce keâe keâCe-keâCe hejce hetpÙeveerÙe Je JeboveerÙe nw, efpemekeâe oMe&ve-Jebove Deveskeâ heehe
keâceeX keâe veeMe keâj meeefleMeÙe hegCÙe Øeeefhle ceW meneÙekeâ nw~ Ssmes heefJe$e leerLe& kesâ efueS cesje Mele-Mele veceve nw~

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&-yengle hÙeej.......
$e+<eYeosJe ØeYeg keâes nw, cesje veceve~
ÛejCe ceW meceefhe&le-2, nQ Yeòeâer megceve~~$e+<eYesoJe.~~šskeâ.~~
ce®osJeer ceelee kesâ Iej, jlve Ketye yejmes~
DeÙeesOÙeehegjer ceW efhelee, veeefYejeÙe nj<es~~
Ûew$e Jeoer veJeceer keâes-2, ngDee ØeYeg pevece~~$e+<eYesoJe.~~1~~
Fme Ùegie kesâ DeeefoyeÇÿee, $e+<eYeosJe mJeeceer nQ~
heg®osJe leerLeËkeâj keâer, heoJeer mes veeceer nQ~~
DeJeOe keâer Øepee Je Oejleer-2, ngF& OevÙe Oeve~~$e+<eYesoJe.~~2~~
jepemegKe keâes Yeesie Gmekeâes, lÙeeie efoÙee #eCe ceW~
yevekeâj kesâ efpeveJej jepes, meceJemejCe ceW~~
‘‘Ûeboveeceleer’’ Jes Deheves, Deehe ceWs ceieve~~$e+<eYesoJe.~~3~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (163)

(3)
YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâJeue%eeve Yetefce
DeefnÛÚ$e leerLe&
efmLeefle-DeefnÛÚ$e GòejØeosMe kesâ yejsueer efpeues keâer DeeBJeuee lenmeerue ceW efmLele nw~ efouueer mes DeueerieÌ{ 126
efkeâceer. leLee DeueerieÌ{ mes yejsueer ueeFve hej (Ûevoewmeer mes Deeies) DeeBJeuee mšsMeve 135 efkeâceer. nw~ DeeBJeuee mšsMeve mes
DeefnÛÚ$e #es$e meÌ[keâ Éeje 18 efkeâceer. nw~ DeeBJeuee mes DeefnÛÚ$e lekeâ hekeäkeâer meÌ[keâ nw~ mšsMeve hej leeBies efceueles nQ~
Fmekesâ Deefleefjòeâ Fmeer jsueJes ueeFve hej jsJeleer yensÌ[eKesÌ[e mšsMeve mes 5 efkeâceer. hetJe& efoMee ceW heÌ[lee nw efkeâvleg DeeBJeuee
mšsMeve hej Glejvee DeefOekeâ megefJeOeepevekeâ nw~ Fmekeâe heesmš Dee@efheâme jeceveiej nw~
keâuÙeeCekeâ #es$e-DeefnÛÚ$e Deepekeâue jeceveiej ieeBJe keâe Skeâ Yeeie nw~ Fmekeâes ØeeÛeerve keâeue ceW mebKÙeeJeleer
veiejer keâne peelee Lee~ Skeâ yeej YeieJeeve heeÕe&veeLe cegefve DeJemLee ceW efJenej keâjles ngS mebKÙeeJeleer veiejer kesâ yeenj
GÅeeve ceW heOeejs Deewj JeneB ØeefleceeÙeesie OeejCe keâjkesâ OÙeeveueerve nes ieÙes~ mebÙeesieJeMe mebJej veecekeâ Skeâ osJe efJeceeve
Éeje DeekeâeMe ceeie& mes pee jne Lee~ pÙeeW ner efJeceeve heeÕe&veeLe kesâ Thej mes iegpeje efkeâ Jen JeneR ®keâ ieÙee~ G«e lehemJeer
$e+efæOeejer cegefve keâes keâesF& meÛesleve Ùee DeÛesleve Jemleg ueeBIekeâj veneR pee mekeâleer~ mebJejosJe ves Fmekeâe keâejCe peeveves kesâ
efueS veerÛes keâer Deesj osKee~ heeÕe&veeLe keâes osKeles ner pevce-pevceevlejeW kesâ Jewj kesâ keâejCe Jen ›eâesOe mes Yej ieÙee~
efJeJeskeâMetvÙe nes Jen Deheves efheÚues peerJeve ceW heeÕe&veeLe kesâ neLeeW ngS Deheceeve keâe ØeefleMeesOe uesves keâes Deelegj nes G"e
Deewj Deveskeâ Øekeâej kesâ YeÙeevekeâ GheõJe keâj GvnW $eeme osves keâe ØeÙelve keâjves ueiee efkeâvleg mJeelceueerve heeÕe&veeLe hej
Fve GheõJeeW keâe jbÛecee$e Yeer ØeYeeJe veneR heÌ[e~ ve Jes OÙeeve mes Ûeue-efJeÛeue ngS Deewj ve Gvekesâ ceve ceW DeeleleeÙeer kesâ
Øeefle ogYee&Je ner DeeÙee~ leYeer veeiekegâceej osJeeW kesâ Fvõ OejCesvõ Deewj Gmekeâer FvõeCeer he©eeJeleer kesâ Deemeve keâefchele ngS~
Jes hetJe& pevce ceW veeie-veeefieve Les~ mebJejosJe leehemeer Lee~ heeÕe&veeLe Gme meceÙe jepekegâceej Les~ peye heeÕe&veeLe meesuen Je<e&
kesâ efkeâMeesj Les leye iebiee-leš hej mesvee kesâ meeLe neLeer hej ÛeÌ{keâj Jes YeüceCe kesâ efueS efvekeâues~ GvneWves Skeâ lehemJeer keâes
osKee, pees hebÛeeefive lehe keâj jne Lee~ kegâceej heeÕe&veeLe Deheves DeJeefOe%eeve kesâ ves$e mes Gmekesâ Fme efJe[cyeveehetCe& lehe keâes
osKe jns Les~ Fme lehemJeer keâe veece cenerheeue Lee Deewj Ùen heeÕe&veeLe keâe veevee Lee~ heeÕe&veeLe ves Gmes vecemkeâej veneR
efkeâÙee~ Fmemes lehemJeer ceve ceW yengle #egyOe Lee~ Gmeves uekeâÌ[er keâešves kesâ efueS Dehevee heâjmee G"eÙee ner Lee efkeâ YeieJeeve
heeÕe&veeLe ves cevee efkeâÙee ‘Fmes cele keâešes, FmeceW peerJe nQ~’ efkeâvleg Gvekesâ cevee keâjves hej Yeer Gmeves uekeâÌ[er keâeš [eueer~
Fmemes uekeâÌ[er kesâ Yeerlej jnves Jeeues mehe& Deewj meefhe&Ceer kesâ oes šgkeâÌ[s nes ieÙes~ hejce keâ®CeeMeerue heeÕe& ØeYeg ves Deme¢e
Jesovee ceW Úšhešeles ngS Gve mehe&-meefhe&Ceer keâes mebyeesOeve keâjkesâ ceneceb$e megveeÙee efpememes Jes DelÙevle Meeble YeeJe kesâ meeLe
cejs Deewj veeiekegâceej osJeeW kesâ Fvõ Deewj FvõeCeer kesâ ™he ceW OejCesvõ Deewj he©eeJeleer ngS~
cenerheeue Deheveer meeJe&peefvekeâ DeØeefle‰e keâer iueeefve ceW DelÙevle kegâeflmele YeeJeeW kesâ meeLe ceje Deewj pÙeesefle<keâ
peeefle keâe osJe yevee~ Gmekeâe veece Deye mebJej Lee~ Gmeer osJe ves Deye cegefve heeÕe&veeLe mes Deheves hetJe& Jewj keâe yeouee efueÙee~
(164) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
OejCesvõ Deewj he©eeJeleer ves Deekeâj ØeYeg kesâ ÛejCeeW ceW vecemkeâej efkeâÙee Deewj YeieJeeve keâe Ghemeie& otjkeâj Deheveer Yeefòeâ
keâe heefjÛeÙe Øeoeve efkeâÙee~ heeÕe&veeLe lees Fve GheõJeeW, j#eeØeÙelveeW Deewj #ecee ØemebieeW mes efveefue&hle jnkeâj DeelceOÙeeve ceW
ueerve Les~ GvnW leYeer kesâJeue%eeve GlheVe nes ieÙee~ Jen Ûew$e ke=â<Cee ÛelegLeea keâe efove Lee~ FvõeW Deewj osJeeW ves Deekeâj
meceJemejCe ceW YeieJeeve kesâ %eevekeâuÙeeCekeâ keâer hetpee keâer~ Gme meceÙe mebJejosJe ves Yeer ØeYeg kesâ ÛejCeeW ceW peekeâj Deheves
heeheeW keâe ØeeÙeef§ele efkeâÙee~ YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe JeneB hej ØeLece peielkeâuÙeeCekeâejer GheosMe ngDee~
Gòeâ Iešvee keâe efÛe$eCe DeeÛeeÙe& mecebleYeõ (3-4 Meleeyoer) ves Deheves Je=nled mJeÙebYet mlees$e kesâ ‘heeÕe&veeLe-
mlees$e’ ceW Fme Øekeâej efkeâÙee nw-
leceeueveeruew: meOevegmleef[odiegCew:, ØekeâerCe&YeerceeMeefveJeeÙegJe=e°f efYe:~
JeueenkewâJezefjJeMew®heõglees, cenecevee Ùees ve ÛeÛeeue Ùeesiele:~~1~~
ye=nlheâCeeceC[ueceC[hesve Ùeb mhegâefjòeef[eflhe”®Ûeeshemeefie&Ceced~
pegietn veeiees OejCees OejeOejb efJejeiemevOÙeeleef[ocyegoes ÙeLee~~2~~
DeLee&led leceeueJe=#e kesâ meceeve veerues, FvõOeveg<e leLee efyepeueer mes Ùegòeâ Deewj YeÙebkeâj Je»e, JeeÙeg Deewj Je=ef° keâes meye
Deesj hesWâkeâves Jeeues cesIeeW mes, pees efkeâ hetJe& pevce kesâ Jewjer osJe kesâ Éeje ueeÙes ieÙes Les, heerefÌ[le nesves hej Yeer cenecevee heeÕe&osJe
OÙeeve mes efJeÛeefuele veneR ngS~ Gme meceÙe OejCesvõ veecekeâ veeie ves Ûecekeâleer ngF& efyepeueer kesâ meceeve heerle keâeefvle keâes
efueS ngS Deheves efJeMeeue heâCeeceC[ue keâe ceC[he yeveekeâj Ghemeie& mes «emle heeÕe&veeLe keâes Gmeer Øekeâej {keâ efueÙee efpeme
Øekeâej ke=â<Ce mebOÙee ceW efyepeueer mes Ùegòeâ cesIe heJe&le keâes {keâ uesles nQ~
YeieJeeve DeelceOÙeeve ceW efJeÛejCe keâjles ngS efvejvlej MegkeäueOÙeeve ceW Deeies yeÌ{ jns Les~ Gvekesâ keâce& ve° nes jns
Les~ Deelcee keâer efJeMegefæ yeÌ{leer pee jner Leer~ leYeer GvnW ueeskeâeueeskeâ ØekeâeMekeâ kesâJeue%eeve Øeehle nes ieÙee~ meejs Ghemeie&
mJele: ner meceehle nes ieÙes~ osJeeW Deewj FvõeW kesâ Deemeve keâefchele ngS~
DeefleMeÙe #es$e—veeiesvõ Éeje YeieJeeve kesâ Thej Ú$e ueieeÙee ieÙee Lee, Fme keâejCe Fme mLeeve keâe veece
mebKÙeeJeleer kesâ mLeeve hej DeefnÛÚ$e nes ieÙee~ meeLe ner YeieJeeve kesâ kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâ keâer Yetefce nesves kesâ keâejCe
Ùen heefJe$e leerLe&#es$e nes ieÙee~
YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ efmej hej OejCesvõ Éeje mehe& heâCe ueieeves Deewj YeieJeeve kesâ kesâJeue%eeve GlheVe nesves kesâ
he§eeled ueielee nw efkeâ ÙeneB keâer efceóer ceW ner kegâÚ Deueewefkeâkeâ DeefleMeÙe Dee ieÙee~ ÙeneB hej he§eeodJeleea keâeue ceW Deveskeâ
Ssmeer ÛecelkeâejhetCe& IešveeSB Ieefšle nesves keâe JeCe&ve pewve meeefnlÙe ceW DeLeJee DevegßegefleÙeeW ceW GheueyOe neslee nw~ Fve
IešveeDeeW ceW DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer keâer Iešvee lees meÛecegÛe ner efJemceÙekeâejer nw~ DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer keâe meceÙe Ú"er-
meeleJeeR Meleeyoer ceevee peelee nw~ DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer keâe Deevegceeefvekeâ meceÙe Ú"er Meleeyoer keâe Debeflece DeLeJee meeleJeeR
Meleeyoer keâe ØeejbefYekeâ keâeue ceevee peelee nw~ Jes Fmeer heeJeve veiejer kesâ efveJeemeer Les~ Gme meceÙe veiej kesâ Meemekeâ
DeJeefveheeue Les~ Gvekesâ ojyeej ceW heeBÛe meew yeÇeÿeCe efJeÉeve Les, pees ØeeÙe: leeefòJekeâ iees‰er efkeâÙee keâjles Les~ hee$ekesâMejer
FveceW meJe&ØecegKe Les~ Skeâ efove ÙeneB kesâ heeÕe&veeLe cebefoj ceW Ùes efJeÉeve iees‰er kesâ efveefceòe ieÙes~ JeneB Skeâ cegefve, efpevekeâe
veece Ûeeefj$eYet<eCe Lee, DeeÛeeÙe& mecebleYeõ efJejefÛele osJeeiece mlees$e keâe hee" keâj jns Les~ hee$ekesâMejer OÙeevehetJe&keâ Gmes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (165)
megve jns Les~ Gvekesâ ceve keâer Deveskeâ MebkeâeDeeW keâe meceeOeeve mJele: neslee ieÙee~ GvneWves hee" meceehle nesves hej cegefvejepe
mes mlees$e oesyeeje heÌ{ves keâe DevegjesOe efkeâÙee~ cegefvejepe ves oesyeeje mlees$e heÌ{e~ hee$ekesâMejer Gmes megvekeâj Deheves Iej Ûeues
ieÙes Deewj ienjeF& mes leòJe-efÛevleve keâjves ueies~ GvnW DevÙe oMe&veeW keâer Dehes#ee pewve oMe&ve melÙe ueiee efkeâvleg Devegceeve
ØeceeCe kesâ mebbyebOe ceW GvnW Deheveer Mebkeâe keâe meceeOeeve veneR efceue hee jne Lee~ Fmemes Gvekesâ efÛeòe ceW kegâÚ GefÉivelee Leer~
leYeer he©eeJeleer osJeer Øeieš ngFË Deewj yeesueeR-‘efJeØeJeÙe&! legcnW Deheveer Mebkeâe keâe Gòej keâue Øeele: heeÕe&veeLe ØeYeg keâer
Øeeflecee Éeje Øeehle nes peeÙesiee~’ otmejs efove hee$ekesâMejer heeÕe&veeLe cebeof j ceW hengÛB es~ peye GvneWves ØeYeg keâer cetelf e& keâer Deesj osKee
lees Gvekesâ Dee§eÙe& keâe ef"keâevee veneR jne~ heeÕe&veeLe Øeeflecee kesâ heâCe hej efvecveefueefKele Mueeskeâ efueKee ngDee Lee-
DevÙeLeevegheheVelJeb Ùe$e le$e $eÙesCe efkeâced~
veevÙeLeevegheheVelJeb Ùe$e le$e $eÙesCe efkeâced~~
Mueeskeâ keâes heÌ{les ner Gvekeâer Mebkeâe keâe meceeOeeve nes ieÙee~ GvneWves pewveOece& keâes melÙe Oece& mJeerkeâej keâj Gmes
Debieerkeâej keâj efueÙee~ lelhe§eeled Jes pewve cegefve yeve ieÙes~ Deheveer ØekeâeC[ ØeefleYee kesâ keâejCe pewve oeMe&efvekeâ hejcheje kesâ
ØecegKe DeeÛeeÙeeX ceW Gvekeâer ieCevee keâer peeleer nw~
-DeejeOevee keâLeekeâes<e, keâLee-1
hee$ekesâMejer kesâ he§eeodJeleea meYeer oeMe&efvekeâ pewve DeeÛeeÙeeX ves Deheves «ebLeeW ceW Deewj pewve jepeeDeeW ves efMeueeuesKeeW ceW
Fme Iešvee keâe yeÌ[s DeeojhetJe&keâ GuuesKe efkeâÙee nw~ Jeeefojepe metefj kesâ ‘vÙeeÙeefJeefve§eÙeeuebkeâej’ veecekeâ Yee<Ùe ceW
GuuesKe nw efkeâ Ùen Mueeskeâ he©eeJeleer osJeer ves leerLeËkeâj meercebOej mJeeceer kesâ meceJemejCe ceW peekeâj ieCeOejosJe kesâ Øemeeo
mes Øeehle efkeâÙee Lee~
ßeJeCeyesueieesue kesâ ‘ceefuue<esCe ØeMeefmle’ veecekeâ efMeueeuesKe (veb. 54/67) ceW, pees Mekeâ meb. 1050 keâe nw, efueKee nw-
ceefncee mehee$ekesâmeefjiegjes: hejb YeJeefle ÙemÙe YekeälÙeemeerled~
he©eeJeleermeneÙee ef$eue#eCe - keâoLe&veb keâlegc& ed~~
Gve hee$ekesâMejer ieg® keâe yeÌ[e ceenelcÙe nw efpevekeâer Yeefòeâ kesâ JeMe neskeâj he©eeJeleer osJeer ves ‘ef$eue#eCe-keâoLe&ve’
keâer jÛevee ceW Gvekeâer meneÙelee keâer~
Ùen %eeleJÙe nw efkeâ GheÙeg&òeâ Mueeskeâ kesâ DeeOeej hej ner DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer ves ‘ef$eue#eCekeâoLe&ve’ veecekeâ
cenòJehetCe& oeMe&efvekeâ «ebLe keâer jÛevee keâer Leer~
Fmeer Øekeâej keâer Skeâ otmejer ÛecelkeâejhetCe& Iešvee keâe GuuesKe ‘DeejeOeveemeej keâLeekeâes<e’ ceW GheueyOe neslee nw~
Gme meceÙe Fme veiej keâe Meemekeâ Jemegheeue Lee~ Gmekeâer jeveer keâe veece Jemegceleer Lee~ jepee ves Skeâ yeej DeefnÛÚ$e
veiej ceW yeÌ[e cevees%e menœeketâš ÛewlÙeeueÙe keâe efvecee&Ce keâjeÙee Deewj GmeceW heeÕe&veeLe YeieJeeve keâer Øeeflecee mLeeefhele keâjeÙeer~
jepee keâer Dee%ee mes Skeâ ueshekeâej cetelf e& kesâ Thej ueshe ueieeves keâes efveÙegòeâ ngDee~ ueshekeâej ceebmeYe#eer Lee~ Jen efove ceW pees ueshe
ueieelee Lee jele ceW efiej peelee Lee~ Fme Øekeâej keâF& efove yeerle ieÙes~ ueshekeâej hej jepee yengle ›egâæ ngDee Deewj Gmes oefC[le keâj
efvekeâeue efoÙee~ Skeâ efove Skeâ DevÙe ueshekeâej DeeÙee~ Dekeâmceeled Gmekeâer YeeJevee ngF& Deewj Gmeves cegevf e kesâ efvekeâš peekeâj kegâÚ
efveÙece efueÙes, hetpee jÛeeÙeer~ otmejs efove mes Gmeves pees ueshe ueieeÙee, Jen efheâj ceevees Je»eueshe yeve ieÙee~
(166) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
ÙeneB #es$e hej Skeâ ØeeÛeerve efMeKejyevo cebefoj nw~ GmeceW Skeâ Jesoer efleKeeue Jeeues yeeyee keâer nw~ Fme Jesoer ceW
MÙeeceJeCeea YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Skeâ cetefle& nw leLee Gvekesâ Deeies YeieJeeve kesâ ÛejCe efJejepeceeve nQ~ Fme efleKeeue kesâ
mebyebOe ceW yengle ØeeÛeervekeâeue mes Skeâ eEkeâJeovleer ØeÛeefuele nw~ keâne peelee nw efkeâ peye Fme cebefoj keâe efvecee&Ce nes jne Lee,
Gme efove Skeâ jele ueesieeW keâes Ssmee ueiee efkeâ cebefoj kesâ Yeerlej efÛeveeF& keâe keâesF& keâece nes jne nw~ FËšeW kesâ keâešves-ÚeBšves
keâer DeeJeepe mhe° megveeF& os jner Leer~ ueesieeW kesâ ceve ceW og:MebkeâeSB nesves ueieeR Deewj GvneWves Gmeer meceÙe cebefoj Keesuekeâj
osKee lees JeneB kegâÚ veneR Lee~ Deueyeòee Skeâ Dee§eÙe& Gvekeâer Âef° mes efÚhee veneR jn mekeâe~ JeneB Skeâ veÙeer oerJeeue yeve
Ûegkeâer Leer, pees mebOÙee lekeâ veneR Leer Deewj GmeceW Skeâ efleKeeue yevee ngDee Lee~ DeJeMÙe ner efkeâvneR DeÂMÙe neLeeW Éeje Ùen
jÛevee ngF& Leer~ leYeer mes ueesieeW ves Fme Jesoer keâer cetefle& keâe veece ‘efleKeeue Jeeues yeeyee’ jKe efoÙee~ keânles nQ, efpevekesâ
DeÂMÙe neLeeW ves kegâÚ #eCeeW ceW Skeâ oerJeej KeÌ[er keâjkesâ YeieJeeve kesâ efueS efleKeeue yevee efoÙee, Jes Deheves DeejeOÙe ØeYeg
kesâ YeòeâeW keâer ØeYeg kesâ ojyeej ceW neefpej nesves hej ceveeskeâecevee Yeer hetjer keâjles nQ~
hegjeleòJe SJeb Fefleneme-Ùen veiejer Yeejle keâer ØeeÛeervelece veieefjÙeeW ceW mes Skeâ nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efpeve 52
peveheoeW keâer jÛevee keâer Leer, GmeceW Skeâ heebÛeeue Yeer Lee~ hejJeleeakeâeue ceW heebÛeeue peveheo oes YeeieeW ceW efJeYeòeâ nes ieÙee-
Gòej heebÛeeue Deewj oef#eCe heebÛeeue~ henues mechetCe& heebÛeeue keâer ner jepeOeeveer DeefnÛÚ$e Leer efkeâvleg efJeYeepeve nesves hej Gòej
heebÛeeue keâer jepeOeeveer DeefnÛÚ$e jner Deewj oef#eCe heebÛeeue keâer keâefcheuee~ pewve meeefnlÙe ceW heebÛeeue kesâ ØeeÙe: Fve oes YeeieeW keâe
GuuesKe efceuelee nw~ ceneYeejle keâeue ceW DeefnÛÚ$e kesâ Meemekeâ õesCe Les Deewj keâefcheuee kesâ õgheo~
veiejer keâe Ùen ‘DeefnÛÚ$e’ veece mehe& Éeje Ú$e ueieeves kesâ keâejCe heÌ[e, FmeceW pewve, Jewefokeâ Deewj yeewæ leerveeW ner
Oece& mencele nQ efkeâvleg Fme mebyebOe ceW pees keâLeevekeâ efoÙes nQ, GveceW pewve keâLeevekeâ Deveskeâ keâejCeeW mes DeefOekeâ ØeeceeefCekeâ
Øeleerle neslee nw~ YeieJeeve heeÕe&veeLe Ssefleneefmekeâ ceneheg®<e Les~ Gvekeâe ØeYeeJe lelkeâeueerve mechetCe& Yeejle-efJeMes<ele:
Gòej Deewj hetJe& Yeejle ceW DelÙeefOekeâ Lee~ Jewefokeâ meeefnlÙe Yeer Gvekesâ ØeYeeJe mes DeÚtlee veneR jne~ Gvekesâ ØeYeeJe kesâ
keâejCe Jewefokeâ $e+ef<eÙeeW keâer efÛevleveOeeje yeoue ieF&~ Gvekesâ efÛevleve keâer oMee efnbmeecetuekeâ Ùe%eeW Deewj ef›eâÙeekeâeC[eW mes
nškeâj DeOÙeelceJeeoer Gheefve<eoeW keâer jÛevee keâer Deesj cegÌ[ ieÙeer~
YeieJeeve heeÕe&veeLe mebyebOeer GheÙeg&òeâ Iešvee keâer ietBpe Gme keâeue ceW oef#eCe Yeejle lekeâ hengBÛeer Leer~ Fme yeele keâe
meceLe&ve keâuuegjiegñÒ (efpeuee meerceewiee, cewmetj Øeevle-meved 1121) ceW GheueyOe Gme efMeueeuesKe mes Yeer neslee nw efpemeceW
iebie JebMeeJeueer oer ieF& nw~ GmeceW GuuesKe nw efkeâ YeieJeeve heeÕe&veeLe keâes DeefnÛÚ$e ceW kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle ngF& Leer~
heeÕe&veeLe mebyebOeer Fme Iešvee keâe Skeâ meebmke=âeflekeâ cenlJe Yeer nw~ Fme Iešvee ves pewve keâuee keâes-efJeMes<ele: pewve
cetefle&keâuee keâes yeÌ[e ØeYeeefJele efkeâÙee~ heeÕe&veeLe keâer ØeefleceeDeeW keâe efvecee&Ce Fme Iešvee kesâ keâejCe ner kegâÚ efYeVe Mewueer ceW
nesves ueiee~ Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW keâer ØeefleceeSB Deheves Deemeve, cegõe, OÙeeve Deeefo keâer Âef° mes meYeer Skeâ meceeve nesleer nQ~
Gvekeâer henÛeeve Deewj Devlej Gvekesâ Deemeve hej Debefkeâle efkeâÙes ieÙes efÛevn Éeje ner efkeâÙee pee mekeâlee nw~ kesâJeue heeÕe&veeLe
keâer ØeefleceeSB DevÙe leerLeËkeâj ØeefleceeDeeW mes Skeâ yeele ceW efvejeueer nQ~ Dejnble oMee keâer Øeeflecee nesles ngS Yeer Gvekesâ efmej
hej mehe& heâCe jnlee nw, pees nceW meoe ner keâce" Éeje Ieesj Ghemeie& keâjves hej veeiesvõ Éeje heeÕe&veeLe kesâ Thej mehe& heâCe
kesâ Ú$e leeveves keâe mcejCe efoueelee jnlee nw~ Flevee ner veneR, Deveskeâ heeÕe& ØeefleceeSB Fme Iešvee kesâ mceejkeâ ™he ceW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (167)
OejCesvõ-he©eeJeleer kesâ meeLe efveefce&le nesves ueieeR Deewj FmeerefueS pewve meeefnlÙe ceW Fme Fvõ ocheefòe keâer KÙeeefle heeÕe&veeLe
kesâ Yeòeâ Ùe#e-Ùeef#eCeer kesâ ™he ceW efJeMes<e GuuesKe ÙeesiÙe nes ieÙeer~
ÙeneB #es$e mes oes ceerue otj Skeâ ØeeÛeerve efkeâuee nw, efpemes ceneYeejlekeâeueerve keâne peelee nw~ Fme efkeâues kesâ efvekeâš ner
keâšejerKes[Ì e veecekeâ šerues mes Skeâ ØeeÛeerve mlebYe efceuee nw~ Gme mlebYe hej Skeâ uesKe nw~ FmeceW ceneÛeeÙe& Fvõveefvo kesâ efMe<Ùe
ceneoefj kesâ Éeje heeÕe&heefle (heeÕe&veeLe) kesâ cebeof j ceW oeve osves keâe GuuesKe nw~ Ùen uesKe heeÕe&veeLe cebeof j kesâ efvekeâš ner efceuee
nw~ Fme šerues Deewj efkeâues mes keâF& pewve cetelf e&ÙeeB efceueer nQ~ keâF& cetelf e&ÙeeW keâes «eeceerCe ueesie «eeceosJelee ceevekeâj Deye Yeer hetpeles nQ~
mebYeJe nw Jele&ceeve ceW pees heeÕe&veeLe cebeof j nw, Jen veJeerve cebeof j nes Deewj efpeme mLeeve hej efkeâues Deewj šerues mes ØeeÛeerve pewve-
cetelf e&ÙeeB efvekeâueer nQ, JeneB ØeeÛeerve cebeof j jne nes~ Ùeefo ÙeneB kesâ šerueeW Deewj KeC[njeW keâer, pees ceerueeW ceW hewâues ngS nQ, KegoeF&
keâer peeS lees nes mekeâlee nw efkeâ ienjeF& ceW heeÕe&veeLekeâeueerve pewve cebeof j kesâ efÛevn Deewj cetelf e&ÙeeB efceue peeÙeW~
Ssmee keâesF& cebefoj ieghlekeâeue lekeâ lees DeJeMÙe Lee~ efMeueeuesKeeW Deeefo mes Fmekeâer hegef° nesleer nw~ ieghlekeâeue kesâ
he§eeodJeleea Fefleneme ceW Fme mebyebOe ceW keâesF& met$e GheueyOe veneR neslee~ efheâj Yeer Ùen lees DemeefvoiOe nw efkeâ hejJeleea keâeue
ceW Yeer MeleeefyoÙeeW lekeâ Ùen mLeeve pewveOece& keâe Skeâ efJeMeeue kesâvõ jne~ Fme keâeue ceW ÙeneB hee<eeCe keâer Deveskeâ pewve
ØeefleceeDeeW keâe efvecee&Ce ngDee~ Ssmeer Deveskeâ ØeefleceeSB, mletheeW kesâ DeJeMes<e, efceóer keâer cetefle&ÙeeB Deewj keâuee keâer DevÙe JemlegSB
Øeehle ngF& nQ~ ÙeneB Ùen GuuesKeveerÙe nw efkeâ Ùes meYeer ØeefleceeSB efoiecyej hejcheje keâer nQ~ ÙeneB Õesleecyej hejcheje keâer
Skeâ Yeer Øeeflecee ve efceueves keâe keâejCe Ùener Øeleerle neslee nw efkeâ ÙeneB heeÕe&veeLe keâeue ceW efoiecyej hejcheje keâer ner
ceevÙelee, ØeYeeJe Deewj ØeÛeueve jne nw~
keâne peelee nw efkeâ Deheves JewYeJekeâeue ceW DeefnÛÚ$e veiej 48 ceerue keâer heefjefOe ceW Lee~ Deepe kesâ DeeBJeuee,
Jepeerjiebpe, jnšgFÙee, peneB DeveskeâeW ØeeÛeerve cetefle&ÙeeB Deewj efmekeäkesâ Øeehle ngS nQ, henues Fmeer veiej ceW meefcceefuele Les~ ÙeneB
kesâ YeiveeJeMes<eeW ceW 18 FbÛe lekeâ keâer FËšW efceueleer nQ~
#es$e-oMe&ve (meved 1975 kesâ peerCeexæej mes hetJe&)-meÌ[keâ mes kegâÚ hegâš TBÛeer Ûeewkeâer hej #es$e keâe
cegKÙe Éej Lee~ heâeškeâ kesâ yeeÙeeR Deesj yeenj Gme Yeive cetefle& kesâ Meer<e& kesâ oMe&ve nesles Les, pees efkeâues mes ueekeâj ÙeneB oerJeej
ceW Skeâ Deeues ceW jKee ieÙee Lee, Deye Jen ÙeneB kesâ mJeeOÙeeÙe YeJeve ceW jKee nww~ Yeerlej Skeâ efJeMeeue Oece&Meeuee Leer~ yeerÛe
ceW Skeâ hekeäkeâe kegâDeeB Lee~
yeeÙeeR Deesj cebeof j keâe Éej Lee~ Éej ceW ØeJesMe keâjles ner #es$e keâe keâeÙee&ueÙe efceuelee Lee~ meeceves yeeÙeeR Deesj ieYe&ie=n ceW
Jesoer Leer, efpemeceW efleKeeue Jeeues yeeyee (YeieJeeve heeÕe&veeLe) keâer Øeeflecee efJejepeceeve Leer~ heeÕe&veeLe keâer Ùen MÙeeceJeCeea nefjle
heVee keâer meeefleMeÙe Øeeflecee he©eemeve cegõe ceW Deepe Yeer efJejepeceeve nw~ Fmekeâer DeJeieenvee meeÌ{s 9 FbÛe nw~ Øeeflecee DelÙevle
meewcÙe Deewj ØeYeeJekeâ nw~ Fme Øeeflecee kesâ heeoheer" hej keâesF& uesKe veneR nw~ mehe& keâe ueebÚve DeJeMÙe Debekf eâle nw Deewj efmej hej
heâCeceC[ue nw~ Jesoer kesâ veerÛes meeceves Jeeues Yeeie ceW oes efmebn Deeceves-meeceves cegKe efkeâÙes ngS yew"s nQ~
Øeeflecee kesâ Deeies YeieJeeve kesâ ßeerÛejCe mLeeefhele nQ efpevekeâe Deekeâej 1 hegâš meeÌ{s 5 FbÛe nw~ Gve hej efvecveefueefKele
uesKe GlkeâerCe& nw—
ßeercetuemebIes vevÅeecveeÙes yeueelkeâejieCes kegâvokegâvoeÛeeÙee&vJeÙes efoiecyejecveeÙes DeefnÛÚ$eveiejs ßeer heeÕe&efpeveÛejCee
(168) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
Øeefle‰eefhelee:~ ßeerjmleg~
Øeeflecee keâe efvecee&Cekeâeue 10-11JeeR Meleeyoer Devegceeve efkeâÙee peelee nw~
Fme Jesoer kesâ Thej ueIeg efMeKej nw~
Fme Jesoer mes Deeies oeÙeeR Deesj otmejs keâcejs keâer Jesoer ceW cetueveeÙekeâ heeÕe&veeLe keâer MÙeece JeCe& 1 hegâš 10 FbÛe
DeJeieenvee keâer DelÙevle ceveesnj he©eemeve Øeeflecee Leer~ Øeeflecee kesâ efmej hej mehle heâCeeJeueer keâe ceC[ue Lee~ YeeceC[ue
kesâ mLeeve hej keâceue keâer meele uecyeeÙeceeve heefòeÙeeW Deewj keâueer keâe Debkeâve efpelevee keâueehetCe& ueielee Lee, Glevee ner
DeuebkeâjCeceÙe Lee~ DeuebkeâjCe keâe Ùen ™he DeodYegle Deewj De°hetJe& Lee~
cetefle& kesâ veerÛes efmebnemeveheer" kesâ meeceves Jeeues Yeeie ceW 24 leerLeËkeâj ØeefleceeSB GlkeâerCe& LeeR~
Fmeer Øekeâej ÙeneB DevÙe JesefoÙeeW ceW Yeer ØeeÛeerve ØeefleceeDeeW kesâ efJejepeceeve nesves keâe GuuesKe efceuelee nw~ pees cebefoj
kesâ peerCeexæej kesâ yeeo DevÙe veJeefveefce&le JesefoÙeeW ceW efJejepeceeve keâj oer ieF& Øeleerle nesleer nQ~
Oece&Meeuee kesâ cegKÙe Éej kesâ meeceves meÌ[keâ kesâ otmejer Deesj keâe cewoeve Yeer cebefoj keâe nw~ meÌ[keâ mes kegâÚ Deeies
Ûeueves hej Jen efJeMeeue hekeäkeâe kegâDeeB Ùee Jeeefhekeâe nw, efpemekesâ peue keâer KÙeeefle hetJe&keâeue ceW otj-otj lekeâ Leer~
cebefoj kesâ efvekeâš ner jeceveiej ieeBJe nw~ JeneB Yeer Skeâ efMeKejyebo cebefoj nw~ Fme cebefoj ceW heâCeeceefC[le YeieJeeve
heeÕe&veeLe keâer MÙeeceJeCe& he©eemeve Øeeflecee nw~ Fmekeâer DeJeieenvee 4 hegâš nw~ Øeeflecee DelÙevle cevees%e nw~ heâCeeJeueer ceW
‘DevÙeLeevegheheVelJeb.....’ Mueeskeâ Yeer efueKee ngDee nw~ Fme cetefle& keâer Øeefle‰e Jeer.meb. 2481 JewMeeKe Megkeäuee 7 ieg®Jeej
keâes ßeer ceneJeerj peer ceW ngF& Leer~
cetueveeÙekeâ kesâ Deefleefjòeâ oes hee<eeCe keâer Deewj oes Oeeleg keâer ØeefleceeSB Yeer nQ~
henues Fme cebefoj kesâ mLeeve hej he©eeJeleer hegjJeeue hebÛeeÙele keâer Deesj mes uee. nerjeueeue peer meje&heâ, Sše leLee heb.
Ûecheeueeue peer keâe yeveJeeÙee ngDee cebefoj Lee~ yeeo ceW Gmekesâ mLeeve hej mecemle efoiecyej meceepe keâer Deesj mes Ùen cebefoj
yeveeÙee ieÙee~
cebefoj kesâ yeenj Gòej keâer Deesj DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer kesâ ÛejCe yeves ngS nQ~ ÛejCeeW keâer uecyeeF& 11 FbÛe nw~
Ssmee efJeÕeeme nw efkeâ DeeÛeeÙe& hee$ekesâMejer Fmeer mLeeve hej yeves ngS cebefoj ceW osJeer he©eeJeleer Éeje ØeefleyeesOe heekeâj
pewveOece& ceW oeref#ele ngS Les~
meved 1975 kesâ he§eeled-efpeme mLeeve hej heeÕe&veeLe ØeYeg ves kesâJeue%eeve Øeehle efkeâÙee Lee JeneB npeejeW Je<e&
hegjevee cebefoj Lee, efpemekeâe peerCeexæej meved 1975 ceW efkeâÙee ieÙee Deewj Deepe Fmeer mLeeve hej Skeâ megvoj Deefle
Deekeâ<e&keâ meele GVele efMeKejÙegòeâ cebefoj nw efpemekeâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e F&meJeer meved 1978 ceW ngF& Leer~
mehle heâCeeuebke=âle MÙeeceJeCe& Øeeflecee-cetue cebefoj keâer Skeâ keâueelcekeâ Jesoer ceW cetueveeÙekeâ YeieJeeve
heeÕe&veeLe keâer mehle heâCeeuebke=âle MÙeeceJeCe& keâer Øeeflecee nw~ Ùen Øeeflecee osKeves ceW mebiecejcej keâer Øeleerkeâ nesleer nw~ Fme
cetefle& kesâ veerÛes leerLeËkeâj keâer Úesšer-Úesšer Ûeewyeerme ØeefleceeSb GlkeâerCe& nQ~ Øeeflecee kesâ Je#emLeue hej ßeerJelme keâe efÛevn nw,
keâeve keâbOeeW keâes mheMe& keâj jns nQ~ Thej keâer heâCeeJeueer meerOeer nw~ oeFË Deesj YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer mebiecejcej keâer
Ke[dieemeve Øeeflecee nw, yeeFË Deesj YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Skeâ he©eemeve cetefle& nw~ Meer<e& hej hebÛecegKeer heâCe nw~ Fme
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (169)
Ûeewyeermeer Jesoer ceW Deveskeâ DevÙe leerLeËkeâjeW keâer ØeefleceeSB nQ leLee Skeâ efmeæ YeieJeeve keâer Øeeflecee Yeer efJejepeceeve nw~ Fmeer
Jesoer ceW YetieYe& mes Øeehle oes ØeeÛeerve DelÙevle cevees%e Je keâueelcekeâ ØeefleceeSb efJejepeceeve nQ efpemeceW Skeâ hebÛe yeeueÙeefle
keâer Øeeflecee De° Oeeleg keâer nw leLee otmejer Yetjs jbie kesâ hee<eeCe keâer MeebefleveeLe, kegbâLegveeLe SJeb DejnveeLe keâer mebÙegòeâ Øeeflecee
nw~ Ùen Øeeflecee cetueveeÙekeâ heeÕe&veeLe YeieJeeve keâer Øeeflecee kesâ Deeies mehesâo mebiecejcej kesâ efmebnemeve ceW efJejepeceeve nw~
YeieJeeve ceneJeerj peer keâer Jesoer-ßeer cebefoj ceW ØeJesMe keâjles ner ieYe&ie=n kesâ yeeFË Deesj ØeLece Jesoer hej leerve
megvoj nbmeeW SJeb ueeue keâceue keâer Jesoer kesâ Thej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer Skeâ Ú: hegâš TBÛeer DelÙevle
ceveceesnkeâ, he©eemeve Øeeflecee efJejepeceeve nw efpemekeâer mLeehevee meved 1978 F&. ceW ngF& nw~ Fme cetefle& kesâ oMe&ve keâjves mes
efJeMes<e ™he mes Gmekeâer Meeble cegõe SJeb Jeerlejeie ÚefJe osKeves mes pees DevegYetefle Øeehle nesleer nw Jen JeCe&veeleerle nw~ ßeæeueg
Skeâ yeej osKes lees efvenejlee ner jn peelee nw~
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer he©eemeve Jesoer-Ùen Jesoer YeieJeeve ceneJeerj kesâ meceeve ner efveefce&le nw~ FmeceW
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer efJeMeeue heeBÛe hegâš TBÛeer MÙeece JeCe& keâer 11 hegâš Jeeueer he©eemeve Øeeflecee efJejepeceeve nw hejvleg
Fme cetefle& ceW Skeâ efJeMes<e Deekeâ<e&Ce osKeles ner yevelee nw Deewj Skeâ efvejeueer Meeble ÚefJe kesâ oMe&ve nesles nQ efpememes
ßeæeuegDeeW keâes Deueewefkeâkeâ Deevebo Øeehle neslee nw~
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe ØeLece meceJemejCe-ÙeneB Skeâ DelÙevle Deekeâ<e&keâ meceJeMejCe yevee ngDee nw
efpemekeâer Øeefle‰e meved 1991 F&. ceW DeeÛeeÙe&ßeer 108 Deefpelemeeiej cenejepe kesâ meeefveOÙe ceW ngF& Leer~ efpemekesâ oMe&veeLe&
Ùee$eer otj-otj mes ÙeneB Deeles nQ~ yeerÛe ceW Thej Deekeâ<e&keâ Skeâ DeMeeskeâ Je=#e kesâ veerÛes YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer ÛeejeW
efoMeeDeeW ceW cegKe efkeâÙes ngS Ûeej cevees%e ØeefleceeSb efJejepeceeve nQ SJeb Ûeej yengle ner megvoj efJeceeve meceJemejCe hej
heg<heJe=ef° keâjles ngS efoKeeÙes ieÙes nQ~ Fmekesâ oMe&ve keâjves mes Gme meceÙe keâer Ùeeo mes nceeje ceve Øehegâefuuele nes peelee
nw peye ÙeneB osJeeW Éeje YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ ØeLece meceJemejCe keâer jÛevee ngF& Leer Deewj GvneWves ØeLece osMevee keâer Leer~
leerve ØeefleceeDeeW Ùegòeâ Jesoer-Fme Jesoer ceW leerve ØeefleceeSb efJeMes<e ™he mes GuuesKeveerÙe nQ~ leerveeW keâe jbie nukeâe
keâlLeF& nw Deewj Jes efMeueeheó hej GòeerCe& nQ~
yeeFË Deesj hebÛe yeeueÙeefle keâer ceveesnj cetelf e&ÙeeB nQ~ efpevekesâ yeerÛe ceW heâCeeuebke=âle heeÕe&veeLe leerLeËkeâj keâer Ke[dieemeve Øeeflecee
nw, Fmekesâ heefjmej kesâ veerÛes Skeâ Ùe#e Deewj oes Ùe#eer ÛecejJeenkeâ nQ Gvekesâ Thej oes keâeÙeeslmeie& cegõe ceW ome FbÛe Deekeâej keâer
Skeâ leerLeËkeâj Øeeflecee nw Fmekesâ Thej meele FbÛe DeJeieenvee keâer Skeâ he©eemeve Øeeflecee Debekf eâle nw~ Fmeer Øekeâej oebÙeer Deesj oes
ØeefleceeSB nQ~ Fmeer efMeueeheó kesâ yeerÛe ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer he©eemeve Øeeflecee efmLele nw Thej mehe& heâCe nw, DeJeieenvee {eF&
efheâš nw~ heeoheer" hej oes efmebn peerYe efvekeâeues yew"s nQ pees keâce& Me$egDeeW hej efJepeÙe Øeeefhle keâe meboMs e os jns nQ~ oeÙeeR Deesj Ùe#e
Deewj yeeÙeeR Deesj Ùeef#eCeer nQ~ YeeceC[ue kesâ oesveeW Deesj neLeer GlkeâerCe& nQ~ Ùen iepe ue#ceer kesâ Øeleerkeâ nQ~ Gmekesâ Thej Fvõ
neLeeW ceW mJeCe& keâueMe efueS #eerjmeeiej kesâ heeJeve peue mes YeieJeeve keâe DeefYe<eskeâ keâjles Øeleerle nesles nQ~
leerme Ûeewyeermeer cebefoj-ÙeneB ØeebieCe ceW ner Skeâ efJeMeeue leerme Ûeewyeermeer cebefoj Yeer nw~ FmeceW 11 efMeKej nQ
yeerÛe ceW cegKÙe cetefle& YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer nw~ Gmekeâer TBÛeeF& 13.5 hegâš nw~ Fve hej 108 heâCe nQ~ cebefoj ceW 10
keâceue nQ~ ØelÙeskeâ keâceue hej 72 hebKegefÌ[ÙeeB nQ~ keâceue keâer ØelÙeskeâ hebKegÌ[er hej Skeâ-Skeâ YeJÙe hee<eeCe keâer cetefle&
(170) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
efJejepeceeve nw~ ceOÙeueeskeâ kesâ {eF&Éerhe mebyebOeer heeBÛe Yejle #es$e, heeBÛe SsjeJele #es$e ceW nesves Jeeues Ûeewyeerme-Ûeewyeerme
leerLeËkeâjeW kesâ Yetle, YeefJe<Ùe SJeb Jele&ceeve keâer 720 cetefle&ÙeeB nQ~ cebefoj kesâ efMeKejeW hej leLee Deboj keâceueeW hej megvenjs
keâueMe ueies nQ~ Ùen leerme Ûeewyeermeer cebefoj mechetCe& YeejleJe<e& ceW DeefÉleerÙe cebefoj nw~ hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer Éeje meved 1993 ceW oer ieF& ØesjCeevegmeej Fme cebefoj keâe efvecee&Ce ngDee~
he©eeJeleer ceelee keâe heefjÛeÙe-pewmee efkeâ efJeefole ner nw efkeâ peye Fmeer mLeeve hej keâce" ves cegefve DeJemLee ceW
OÙeevemLe heeÕe&veeLe kesâ Thej Ghemeie& efkeâÙee lees osJeeW keâe Deemeve keâcheeÙeceeve ngDee Deewj Deheves hejeshekeâejer hej Ghemeie&
peevekeâj OejCesvõ SJeb he©eeJeleer YeieJeeve keâer Yeefòeâ kesâ efueS mJeie& mes Dee ieÙes Deewj Fmeer yeerÛe YeieJeeve keâes kesâJeue%eeve
nes ieÙee Dele: he©eeJeleer ceelee keâe Godiece mLeeve ßeer DeefnÛÚ$e ner nw~ cetuecebefoj ceW Gve he©eeJeleer osJeer keâer Øeeflecee
efJejepeceeve nw~ Gvekeâer Yeefòeâ keâjves SJeb Deheveer ceveeskeâecevee hetjer keâjves npeejeW ßeæeueg ÙeneB otj-otj mes Deekeâj Dehevee
ceveesjLe hetCe& keâjles nQ Deewj meceÙe-meceÙe hej Deheveer ceveeskeâecevee hetCe& nesves hej efJeMes<e oeve Yeer osles nQ~
ceevemlebYe-cebefoj peer kesâ hetJe& keâer Deesj Skeâ efJeMeeue mehesâo hee<eeCe keâe yengle ner megvoj SJeb ceveesjce
ceevemlebYe yevee ngDee nw efpemeceW yengle ner megvoj YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Ûelegce&gKe Ûeej cetefle&ÙeeB efJejepeceeve nQ~
veJeefveefce&le heeÕe&veeLe-OejCesvõ-he©eeJeleer cebefoj-leerLe& heefjmej ceW leerme Ûeewyeermeer cebefoj kesâ yeieue ceW Fme
cebefoj keâe veJe efvecee&Ce ngDee nw~ ÙeneB kesâ Fefleneme keâes oMee&leer YeieJeeve heeÕe&veeLe SJeb Gvekesâ Meemeve osJe-osJeer keâer veF&
ØeefleceeSB efJejepeceeve ngF& nQ~ Fvekeâer Øeefle‰e 10 efomecyej mes 14 efomecyej 2007 (ceieefmej Meg. Skeâce mes hebÛeceer)
lekeâ hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ mebIe meeefveOÙe ceW mecheVe ngF&~
efleKeeue Jeeues yeeyee YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe menœeeefyo ceneslmeJe SJeb cenecemlekeâeefYe<eskeâ ceneslmeJe Yeer 16
efomecyej 2007 mes 4 peveJejer 2008 lekeâ mecheVe ngDee~ Fmeer DeJemej hej leerve Je<e& mes Ûeue jns YeieJeeve heeÕe&veeLe
pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe (hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer keâer ØesjCee mes meved 2005 ceW GodIeeefšle) keâe
meceeheve Yeer heew<e Meg. 11 (3 peveJejer 2008) keâes ngDee~
Jeeef<e&keâ cesues-ÙeneB Ûew$e ceeme keâer ke=â<Ce he#e keâer De°ceer mes ÉeoMeer lekeâ Skeâ efJeMeeue cesues keâe DeeÙeespeve
neslee nw efpemeceW Øeefleefove meecetefnkeâ hetpeve, efJeOeeve, jLeÙee$ee, meecetefnkeâ Deejleer Je keâerle&ve kesâ Deefleefjòeâ jeef$e keâes efJeMes<e
meebmke=âeflekeâ keâeÙe&›eâce SJeb ØeMvecebÛe FlÙeeefo keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele efkeâÙes peeles nQ~ ßeeJeCe Megkeäuee mehleceer keâes YeieJeeve
heeÕe&veeLe keâe efveJee&Ce ceneslmeJe peesj-Meesj mes ceveeÙee peelee nw~ Gme efove DeefnÛÚ$e ceW he©eeJeleer ceelee keâer Deefle
efJeMeeue ëe=Bieej-DeejeOevee Deeefo YeòeâeW Éeje keâer peeleer nw~ heew<e ke=â<Cee SkeâeoMeer keâes, heeÕe&veeLe peÙebleer kesâ ™he ceW
ceveeÙee peelee nw~ GheÙeg&òeâ leerveeW cesueeW ceW npeejeW keâer mebKÙee ceW YeejleJe<e& kesâ keâesves-keâesves mes Ùee$eerieCe Deekeâj Oece&ueeYe
Øeehle keâj Deheveer ceveeskeâeceveeSb hetCe& keâjles nQ~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (171)

(4)
YeieJeeve heeÕe&veeLe eqveJee&CeYetecf e
ßeer meccesoefMeKej efmeæ#es$e
MeeÕele efmeæ#es$e-
ßeer meccesoefMeKej mechetCe& leerLe&#es$eeW ceW meJe&ØecegKe SJeb MeeÕele efmeæ#es$e nw Fmeereuf eS Fmes leerLe&jepe keâne peelee nw~
Fmekeâer Skeâ yeej Jebovee-Ùee$ee keâjves mes keâesešf -keâesešf pevceeW ceW mebeÛf ele heeheeW keâe veeMe nes peelee nw~ efveJee&Ce #es$e hetpee ceW
keâefJeJej ÅeevelejeÙe peer ves melÙe ner efueKee nw-‘‘Skeâ yeej Jevos pees keâesF~& leeefn vejkeâ-heMegieefle veefnb nesF~& ~’’ Skeâ yeej
Jevovee keâjves keâe heâue cee$e vejkeâ Deewj heMegieefle mes ner Úgškeâeje veneR nw Deefheleg hejcheje mes mebmeej mes Yeer Úgškeâeje nw~
Ssmeer Devegßegefle nw efkeâ ßeer meccesoefMeKej Deewj DeÙeesOÙee Ùes oes leerLe& DeveeefoefveOeve-MeeÕele nQ~ DeÙeesOÙee ceW meYeer
leerLeËkeâjeW keâe pevce neslee nw Deewj meccesoefMeKej mes meYeer leerLeËkeâjeW keâe efveJee&Ce neslee nw efkeâvleg ngC[eJemeefhe&Ceer keâeue kesâ
oes<e mes Fme MeeÕele efveÙece ceW JÙeefle›eâce nes ieÙee Dele: DeÙeesOÙee ceW kesâJeue heeBÛe leerLeËkeâjeW keâe ner pevce ngDee Deewj
meccesoefMeKej mes kesâJeue yeerme leerLeËkeâjeW ves efveJee&CeueeYe efkeâÙee efkeâvleg Fvekesâ Deefleefjòeâ Yeer DemebKÙe cegefveÙeeW ves ÙeneR hej
lehe§ejCe keâjkesâ cegefòeâ Øeehle keâer~ meccesoefMeKej keâer Jebovee mes leelheÙe& Ùen nw efkeâ Fme #es$e mes pees leerLeËkeâj Deewj DevÙe
cegefveJej cegefòeâ keâes Øeehle ngS nQ, Gvekesâ iegCeeW keâes meÛÛeeF& kesâ meeLe Deheves ùoÙe ceW GleejW Deewj leovegmeej Deheveer Deelcee
kesâ iegCeeW keâe efJekeâeme keâjW~ Ssmee keâjves mes cegefòeâ keâe ceeie& ØeMemle nesiee, FmeceW mebosn veneR~
meccesoefMeKej keâer Ùee$ee
ceeie&-leerLe&jepe meccesoefMeKej peer, efpemekeâe otmeje veece ‘heejmeveeLe efnue’ nw, pees henues efyenej ØeosMe kesâ
npeejeryeeie efpeues ceW efmLele Lee Deye PeejKeC[ ØeosMe kesâ Devleie&le Deelee nw pees efiejer[ern efpeues ceW nw~ ÙeneB hengBÛeves kesâ
efueS jsueJes kesâ keâF& ceeie& nQ-(1) ieÙee, efouueer DeLeJee keâuekeâòee keâer Deesj mes Deeves JeeueeW kesâ efueS heejmeveeLe
mšsMeve Glejvee ÛeeefnS~ (2) keâuekeâòee keâer Deesj mes Deeves Jeeues efiejer[ern mšsMeve Yeer Glej mekeâles nQ~ (3) hešvee mes
jeBÛeer peeves Jeeueer š^sveeW mes heejmeveeLe Glej mekeâles nQ~ Ùes meYeer F&mšve& jsueJes keâer cesve ueeFve nQ~
F&mejer-heejmeveeLe mšsMeve kesâ meeceves ner ueieYeie Skeâ heâueeËie otjer hej F&mejer ceW oes efoiecyej pewve Oece&MeeueeSB
yeveer ngF& nQ~ Skeâ yeermehevLeer Deewj otmejer lesjehebLeer~ oesveeW efvekeâš-efvekeâš nQ~ oesveeW Oece&MeeueeDeeW ceW efpevecebefoj nQ Deewj
oesveeW kesâ yeerÛe ceW ßeerieCesMe Øemeeo JeCeea Éeje mLeeefhele Goemeerve Deeßece nw, peneB Deveskeâ efJejòeâ Œeer-heg®<e Oece&OÙeeve
keâjves nsleg ØeJeeme keâjles nQ~
ceOegJeve-F&mejer mes ueieYeie 22 efkeâceer. hej ceOegJeve nw~ ceOegJeve kesâ efueS ÙeneB mes yeme leLee šwkeämeer efceueleer nw~
ÙeneB mes efiejer[ern jes[ hej 16 efkeâceer. Ûeuekeâj ceOegJeve kesâ efueS meÌ[keâ cegÌ[leer nw Deewj 6 efkeâceer. Ûeuekeâj ceOegJeve Dee
peelee nw~ ceOegJeve heJe&le kesâ Gòejer Yeeie keâer Deesj nw~
efiejer[ern mes ceOegJeve 25 efkeâceer. nw~ efiejer[ern-F&mejer jes[ hej yemeW yejeyej efceueleer nQ~
(172) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
ceOegJeve ceW yeermehebLeer Deewj lesjnhebLeer oes keâesef"ÙeeB DeLee&led Oece&MeeueeSB nQ~
ßeer meccesoefMeKej heJe&le keâer leuenšer ceW efoiecyej Deewj Õesleecyej oesveeW mecØeoeÙeeW keâer Oece&MeeueeSB Deewj cebefoj nQ~
meyemes henues efoiecyej pewve lesjnhebLeer keâes"er efceueleer nw~ efheâj Õesleecyej keâes"er, pees cePeueer keâes"er keânueeleer nw Deewj
meyemes Deble ceW efoiecyej pewve yeermehebLeer keâes"er nw~ Ùen Ghejwueer keâes"er keânueeleer nw~
yeermehebLeer keâes"er-Fve leerveeW keâesef"ÙeeW ceW yeermehebLeer keâes"er meyemes ØeeÛeerve nw~ Fmekeâer mLeehevee meccesoefMeKej
keâer Ùee$eeLe& Deeves Jeeues pewve yebOegDeeW keâer megefJeOee kesâ efueS ueieYeie Ûeej meew Je<e& hetJe& keâer ieF& Leer, Ssmee keâne peelee nw~
Ùen keâes"er iJeeefueÙej ieeoer kesâ Yeóejkeâ peer kesâ DeOeerve Leer~ Fme MeeKee kesâ Yeóejkeâ censvõYet<eCe ves efMeKej peer
hej Skeâ keâes"er Deewj Skeâ cebefoj keâer mLeehevee keâer Deewj cebefoj ceW heeÕe&veeLe mJeeceer keâer Øeeflecee efJejepeceeve keâjeÙeer~
GvneWves Skeâ Oece&Meeuee Yeer yeveJeeÙeer~ meceepe kesâ oes oeveer meppeveeW ves oes cebefoj Yeer yeveJeeÙes~ censvõYet<eCe kesâ he§eeled
MelesvõYet<eCe, jepesvõYet<eCe, efMeuesvõYet<eCe Deewj MelesvõYet<eCe Yeóejkeâ ›eâce mes keâes"er kesâ DeefOekeâejer ngS~
yeermehebLeer keâes"er kesâ yengle efoveeW he§eeled (ueieYeie 250 Je<e& yeeo) Õesleecyej keâes"er keâe efvecee&Ce ngDee~ Gmekesâ
ueieYeie 100 Je<e& yeeo lesjehebLeer keâes"er yeveer nw~ yeermehebLeer SJeb lesjnhebLeer oesveeW keâesef"ÙeeW kesâ Devleie&le Deveskeâ efoiecyej
efpevecebefojeW keâer JÙeJemLeeSB mebÛeeefuele nesleer nQ~
heJe&le Ùee$ee kesâ ceeie&-meccesoefMeKej keâer Ùee$ee kesâ efueS Thej peeves kesâ oes ceeie& nQ-Skeâ lees veerefceÙee Ieeš
neskeâj Deewj otmeje ceOegJeve keâer Deesj mes~ veerecf eÙee Ieeš heJe&le kesâ oef#eCe keâer Deesj nw~ ÙeneB Skeâ [ekeâ yebieuee, pewve Oece&Meeuee
yeveer ngF& nw~ FOej mes peeves hej heJe&le keâer Jebovee Guešer heÌ[leer nw Deewj meyemes henues heeÕe&veeLe šeWkeâ heÌ[leer nw~
veerefceÙeeIeeš keâer Deesj mes meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjves ceW 6 ceerue keâer ÛeÌ{eF& heÌ[leer nw~ Thej šeWkeâeW keâer Jebovee
6 ceerue Deewj Jeehemeer 6 ceerue~ ÛeÌ{eF& ceW 6 ceerue keâer Ùee$ee keâjveer nesleer nw~
veerecf eÙeeIeeš keâer efoiecyej pewve Oece&Meeuee Deewj cebeof j yeermehebLeer keâes"er kesâ Devleie&le nw~ heeueiebpe keâe efoiecyej pewve cebeof j Yeer yeermehebLeer
keâes"er kesâ Devleie&le nw~ Fmekeâe peerCeexæej ueieYeie 150 Je<e& henues #eguuekeâ Oece&Ûebõ peer ves keâjeÙee Lee~ henues meccesoefMeKej keâer Ùee$ee
kesâ efueS Ùee$eer heeueiebpe neskeâj Deeles Les~ peye heeueiebpe kesâ jepee keâe DeefYe<eskeâ neslee Lee, Gme meceÙe efoiecyej pewve Øeeflecee JeneB efJejepeceeve
keâjkesâ Gmekeâe DeefYe<eskeâ neslee Lee~ Fme iebOeesokeâ keâes efÚ[Ì keâkeâj jepee keâer Megeæ f keâer peeleer Leer~
ceOegJeve keâer Deesj mes Yeer kegâue efceueekeâj 18 ceerue (27 efkeâceer.) keâer Ùee$ee heÌ[leer nw efkeâvleg DeefOekeâebMe Ùee$eer
ceOegJeve keâer Deesj mes ner Ùee$ee keâjles nQ~ FOej mes Ùee$ee keâjves ceW keâF& megefJeOeeSB nQ~ meyemes yeÌ[er megefJeOee lees Ùen nw efkeâ
FOej DevÙe Deveskeâ Ùeeef$eÙeeW keâe meeLe efceue peelee nw Deewj Fleveer uecyeer Ùee$ee DevÙe meeefLeÙeeW kesâ keâejCe megiece yeve peeleer
nw, Fmekesâ efJehejerle veerefceÙee Ieeš keâer Deesj mes Ùee$ee keâjves ceW Ùee$eer keâes ØeeÙe: Dekesâues ner ÛeÌ{vee-Glejvee heÌ[lee nw~
Fmemes Ùee$ee og™n ceeuetce heÌ[ves ueieleer nw~
27 efkeâceer. keâer Ùen uecyeer Ùee$ee efkeâMeesj, ÙegJekeâ, Je=æ, Œeer-heg®<e meYeer leerLeËkeâjeW keâe peÙeIees<e keâjles, mlegefle-
efJeveleer heÌ{les DeevevohetJe&keâ keâj uesles nQ~ meebme hetâue peeleer nw efkeâvleg ceve ceW #eCe Yej keâes Yeer efKeVelee kesâ YeeJe veneR Deeles
yeefukeâ Deheveer Oeeefce&keâ ßeæe, Guueeme, Glmeen Deewj Øeke=âefle keâer meg<ecee ceW efJeYeesj neskeâj Ùee$eer Ùee$ee hetjer keâjkesâ peye
Jeeheme Deheves [sjs hej ueewšlee nw lees Gmes DevegYeJe neslee nw efkeâ YeieJeeve keâer Yeefòeâ ceW DeodYegle Meefòeâ nw, Jejvee Fleveer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (173)
uecyeer Ùee$ee kewâmes mebYeJe Leer~ Deye heJe&le hej hetje jemlee hekeäkeâe yeve peeves mes Ùee$ee DelÙevle megiece nes ieF& nw~
ßeer meccesoefMeKej keâe DeodYegle ceenelcÙe-ceOegJeve mes peye meccesoefMeKej keâer Ùee$ee kesâ efueS jJeevee nesles
nQ, leye ceve ceW Skeâ DeodYegle Guueeme, Gcebie Deewj leerLeËkeâjeW kesâ Øeefle efveMÚue Yeefòeâ keâer hegCÙe YeeJevee nesleer nw~ JeneB keâe
meeje JeeleeJejCe ner YeefòeâceÙe neslee nw~ Ùee$eer kesâ ceve ceW JÙeòeâ DeLeJee DeJÙeòeâ ™he ceW ÅeevelejeÙepeer keâer Ùen hebefòeâ
meoe Debefkeâle jnleer nw-‘‘Skeâ yeej Jevos pees keâesF&~ leeefn vejkeâ-heMegieefle veefnb nesF&~~’’ MeeŒeeW ceW lees efMeKejpeer keâer
Jebovee keâjves keâe heâue Ùen yeleeÙee nw efkeâ Jen JÙeefòeâ efheâj mebmeej ceW DeefOekeâ mes DeefOekeâ 49 YeJe OeejCe keâjves kesâ yeeo
cees#e Øeehle keâj ueslee nw~ Ùen DeefleMeÙeesefòeâ veneR, efkeâvleg melÙe nw~ FmeceW leke&â Deewj mebosn keâes keâesF& mLeeve veneR nw
FmeerefueS lees Fmes leerLe&jepe keâer meb%ee oer ieF& nw~ YeeJe-YeefòeâhetJe&keâ Fmekeâer Ùee$ee Deewj Jebovee keâjves mes keâesefš-keâesefš
pevceeW kesâ mebefÛele keâceesX keâe veeMe nes peelee nw~
yeerme leerLeËkeâjeW keâes Fmeer heJe&le hej Debeflece Ùeesie-efvejesOe keâjkesâ efveJee&Ce Øeehle ngDee nw~ Fvekesâ Deefleefjòeâ ÙeneB mes
DemebKÙe cegefveÙeeW keâes cees#e Øeehle ngDee nw~ ÙeneB mes cegefòeâ Øeehle keâjves Jeeues cegefveÙeeW keâer efveef§ele mebKÙee Meem$eeW ceW oer ngF&
nw~ kegâue ketâšeW keâer mebKÙee 20 nw pees yeerme leerLeËkeâjeW kesâ efveJee&Ce mLeeve nQ~
Fme Øekeâej nce osKeles nQ efkeâ Fme #es$e mes DemebKÙe cegefvepeve Deveeefokeâeue mes meceÙe-meceÙe hej cegòeâ ngS nQ
FmeefueS Ùen #es$e DelÙevle heefJe$e nw, Gmekeâe keâCe-keâCe heefJe$e nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ Fme leerLe& hej efmebn, JÙeeIeÇ,
efnjCe Deeefo DeveskeâeW peeefleefJejesOeer Deewj efnbmekeâ ØeeCeer efJeÛejles osKes ieÙes nQ efkeâvleg keâYeer efkeâmeer ves Skeâ otmejs hej
Dee›eâceCe efkeâÙee nes Ùee efkeâmeer Ùee$eer kesâ meeLe keâYeer keâesF& ogIe&švee Iešer nes Ssmee keâYeer megvee veneR ieÙee~ Ssmes DeJemej keâF&
yeej DeeÙes nQ, peye jeef$e ceW Ùee$ee kesâ efueS peeves Jeeues YeeFÙeeW ceW mes keâesF& Ùee$eer efheÚÌ[ ieÙee Deewj Dekesâuee heÌ[ ieÙee Deewj
jen ceW Gmes Mesj efceue ieÙee efkeâvleg ve Ùee$eer kesâ ceve ceW YeÙe Deewj ve Mesj kesâ ceve ceW ›etâjlee~ Mesj Skeâ Deesj Ûeuee ieÙee Deewj
Ùee$eer Deheveer jen hej Deeies yeÌ{ ieÙee~ Ùen meye Fme leerLe&jepe keâe ØeYeeJe nw~ ÙeneB kesâ JeeleeJejCe ceW heefJe$elee Deewj
MegefÛelee keâer YeeJevee meowJe yeveer nggF& jnleer nw~
leerLe&-oMe&ve-heneÌ[ hej Thej ÛeÌ{ves hej meJe&ØeLece ieewlece mJeeceer keâer šeWkeâ efceueleer nw~ JeneB Skeâ keâceje Yeer
yevee ngDee nw pees Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS efJeßeece kesâ keâece Deelee nw~ šeWkeâ mes yeeÙeW neLe keâer Deesj cegÌ[keâj hetJe& efoMee keâer hevõn
šeWkeâeW keâer Jebovee keâjveer ÛeeefnS~ Ùes šeWkeWâ ner ketâš keânueeleer nQ~ Fve šesbkeâeW kesâ veece ›eâceMe: Fme Øekeâej nQ-
(1) kegâb LegveeLe keâe %eeveOej ketâš (2) veefceveeLe keâe efce$eOej ketâš (3) DejnveeLe keâe veeškeâ ketâš (4) ceefuueveeLe
keâe mecyeue ketâš (5) ßesÙeebmeveeLe keâe mebkegâue ketâš (6) heg<heoble keâe megØeYe ketâš (7) he©eØeYeg keâe ceesnve ketâš
(8) cegevf emeg›eleveeLe keâe efvepe&j ketâš (10) DeeefoveeLe keâe ketâš (11) MeerleueveeLe keâe efJeÅegle ketâš (12) DevevleveeLe keâe
mJeÙebYet ketâš (13) mebYeJeveeLe keâe OeJeueoòe ketâš (14) JeemeghetpÙe keâe ketâš (15) DeefYevevove keâe Deevebo ketâš~
Fve šeWkeâeW ceW YeieJeeve ÛevõØeYeg keâer šeWkeâ yengle TBÛeer nQ~ Ùes meYeer šeWkeWâ hetJe& efoMee ceW nQ~ FveceW leerLeËkeâjeW kesâ
ÛejCe efJejepeceeve nQ~ Fve šeWkeâeW hej peeves kesâ efueS ceeie& yeves ngS nQ~ leerLeËkeâj ÛejCeeW hej pees uesKe hetJe& ceW Kegos ngS Les,
Gvekesâ Devegmeej Ùes meye meb. 1825 cesW Øeefleef‰le efkeâÙes ieÙes Øeleerle nesles nQ efkeâvleg Jele&ceeve ceW ueieYeie 15-20 Je<eeX ceW
Ùes ÛejCe Deewj ØeMeefmleÙeeB ØeeÙe: yeoue oer ieF& nQ~
(174) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
YeieJeeve DeefYeveboveveeLe keâer šeWkeâ mes Glejkeâj peue cebefoj ceW peeles nQ~
ÙeneB mes ieewlece mJeeceer keâer šeWkeâ hej hengBÛeles nQ~ Fme mLeeve mes ÛeejeW Deesj jemles peeles nQ yeeÙeeR Deesj kegbâLegveeLe
šeWkeâ keâes, oeÙeeR Deesj heeÕe&veeLe cebefoj keâes, meeceves peue cebefoj Deewj heerÚs ceOegJeve keâes~ Dele: ÙeneB heef§ece efoMee keâer Deesj
peekeâj Mes<e veew šeWkeâeW keâer Jebovee keâjveer ÛeeefnS~
heeÕe&veeLe šeWkeâ-meccesoefMeKej heJe&le keâer Ùen Debeflece Deewj ØecegKe šeWkeâ nw~ šeWkeâ kesâ mLeeve hej Deye Skeâ
megvoj efpeveeueÙe yeve ieÙee nw~ efpemeceW ceC[he Deewj ieYe&ie=n nw~ ieYe&ie=n ceW Skeâ Jesoer hej heeÕe&veeLe YeieJeeve kesâ ke=â<Ce
JeCe& kesâ ÛejCe efJejepeceeve nQ~ ÛejCe veew Debiegue kesâ nQ~
Fve šeWkeâeW ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Ùen šeWkeâ meyemes TBÛeer nw~ Fme šeWkeâ hej KeÌ[s neskeâj ÛeejeW Deesj keâe ceveesnj
ÂMÙe osKeles ner yevelee nw~ ceve ceW Skeâ DeefveJe&ÛeveerÙe Øehegâuuelee Yej G"leer nw~ Ssmeer Dee¥eohetCe& Øeeke=âeflekeâ ÂMÙeeJeueer
ceW ceve OÙeeve, meeceeefÙekeâ Deewj hetpee-mlees$e ceW mJele: efveceive nes peelee nw~ ÙeneB Deekeâj meye Ùee$eer hetpeve keâjles nQ~
Ùee$ee mes Jeehemeer-YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer šeWkeâ mes Jeeheme ueewšles meceÙe efJeMes<e keâef"veeF& veneR nesleer keäÙeeWefkeâ
GlejeF& nw Deewj ceeie& "erkeâ nw~ yeerÛe-yeerÛe ceW pebieue ceW heie[efC[ÙeeB Yeer peeleer nQ~ Ùeefo Gve hej Ûeuee peeÙes lees ueieYeie
[sÌ{ ceerue keâer Ùee$ee yeÛe peeleer nw efkeâvleg heie[efC[ÙeeW hej Ûeuevee yengle keâef"ve nw~ jemlee Yetueves keâe Yeer [j nw~ Ùeefo
Yeerue (cepeotj) meeLe nes lees efheâj keâesF& [j veneR~ Fme meceÙe uee"er mes yeÌ[er meneÙelee efceueleer nw~
efpeme Øekeâej Deelcee kesâ efyevee Mejerj MetvÙe nw Gmeer Øekeâej ßeer meccesoefMeKej kesâ efyevee efoiecyej pewve meceepe MetvÙe
nw~ efMeKej peer nceeje Ssmee heefJe$e leerLe& nw peneB mes Fme ‘ngC[eJemeefhe&Ceer keâeue’ ceW nceejs 24 leerLeËkeâjeW ceW mes 20
leerLeËkeâjeW SJeb DemebKÙeele cegefveJejeW ves cees#e Øeehle efkeâÙee nw FmeefueS efMeKej peer nceejer mebmke=âefle Deewj Oece& keâer Oejesnj
nw~ Gmekeâe Skeâ-Skeâ keâCe nce meYeer kesâ efueS hetpÙeveerÙe SJeb JeboveerÙe nw~
pewve meceepe kesâ Fme meJe&ØecegKe MeeÕele leerLe& keâer JÙeJemLee peneB mLeeveerÙe mebmLeeSB osKeleer nQ, JeneR YeejleJe<eeaÙe
efoiecyej pewve leerLe&#es$e keâcesšer kesâ Éeje Fmekeâe efJeMes<e ØeyebOe osKee peelee nw~
DevÙe efpevecebeof jeW SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe efpevecebeof j keâe efvecee&Ce-MeeÕele leerLe& meccesoefMeKej ceW cegKÙe ™he
mes yeermehebLeer-lesjnhebLeer keâes"er kesâ meeLe-meeLe efheÚues 25-30 Je<eeX mes Deveskeâ veJeefvecee&CeeW kesâ Éeje Yeejer efJekeâeme keâeÙe& ngDee
nw~ hetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer efJeceuemeeiej peer cenejepe keâer ØesjCee mes meceJemejCe cebeof j, leerme Ûeewyeermeer cebeof j Deeefo kesâ efJeMeeue
efvecee&Ce, ieefCeveer DeeefÙe&keâe ßeer megheeÕe&celeer ceeleepeer keâer ØesjCee mes ceOÙeueeskeâ MeesOe mebmLeeve, DeeÛeeÙe&ßeer mebYeJemeeiej cenejepe
keâer ØesjCee mes ef$eÙeesie Deeßece, DeeÛeeÙe&ßeer megceeflemeeiej cenejepe keâer ØesjCee mes lÙeeieer-›eleer Deeßece Deeefo efvecee&CeeW kesâ meeLe
JeneB Deveskeâ efo. pewve mebmLeeSB Deheves-Deheves veJeefvecee&Ce Deeefo keâeÙe&keâueeheeW kesâ Éeje efmeæ#es$e keâer ieefjcee Je=eæ f ceW Dehevee
meef›eâÙe Ùeesieoeve Øeoeve keâj jner nQ~ Fmeer ëe=KB euee ceW heJe&lejepe kesâ ÛeesheÌ[e kegâC[ hej efmLele efoiecyej pewve cebeof j SJeb
Oece&Meeuee Ùeeef$eÙeeW kesâ efueS efJeMes<e megeJf eOee Øeoeve keâjles ngS Ùee$ee kesâ Deevebo keâes efÉiegeCf ele keâj osles nQ~
meved 2003 ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves heeJeve leerLe& meccesoefMeKej kesâ Fefleneme ceW Skeâ veÙee
DeOÙeeÙe Deewj peesÌ[ efoÙee~ hetpÙe ceeleepeer ves JeneB hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efJeMeeue Øeeflecee SJeb cebefoj efvecee&Ce keâer
ØesjCee oer~ YeieJeeve yeengyeueer SJeb Ûeewyeermeer cebefoj kesâ heefjmej ceW yeenj keâer Deesj efveefce&le Fme cebefoj keâe efvecee&Ce keâjeves
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (175)
keâe hegCÙeueeYe [e@. heVeeueeue pewve heeheÌ[erJeeue-hew"Ce (ceneje°^) heefjJeej keâes Øeehle ngDee Deewj MeerIeÇ ner Ùen efvecee&Ce
keâeÙe& hetCe& neskeâj efomecyej 2005 ceW hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer kesâ efMe<Ùe pecyetÉerhe-nefmleveehegj kesâ ØeLece heer"eOeerMe
#eguuekeâ ßeer ceesleermeeiej peer cenejepe SJeb DeOÙe#e keâce&Ùeesieer yeÇ. jJeervõ kegâceej pewve kesâ heeJeve meeefveOÙe ceW meJee veew
hegâš $e+<eYeosJe Øeeflecee peer keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e Yeer mecheVe ngF&~ efveef§ele ner Ùen YeJÙe Deewj cevees%e Øeeflecee
ØelÙeskeâ oMe&keâ keâes pewveOece& keâer ØeeÛeervelee SJeb YeieJeeve DeeefoveeLe kesâ peerJeve keâe mcejCe keâjeleer jnsieerr~ Jele&ceeve ceW
yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer meved 1927-28 ceW keâer ieF&
memebIe meccesoefMeKej Ùee$ee kesâ mceejkeâ ™he ceW ‘‘DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej Oeece’’ keâe efvecee&Ce Yeer ngDee nw, efpemeceW
meccesoefMeKej efmeæ#es$e mes ØeLece cees#eØeehle YeieJeeve DeefpeleveeLe keâer 31 hegâš Gòegbie iesÇsveeFš Ke[dieemeve Øeeflecee SJeb
veJe«en Deefj°efveJeejkeâ Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW keâer Øeeflecee efJejepeceeve keâer ieF& nQ~
Meem$eeW ceW lees efMeKej peer keâer Jebovee keâe heâue yeleeles ngS keâne nw efkeâ JÙeefòeâ Fme heJe&le keâer Jebovee keâjkesâ
DeefOekeâlece 49 YeJe OeejCe keâjves kesâ yeeo cees#e keâes Øeehle keâj ueslee nw~ Ssmes heeJeve efmeæOeece MeeÕele leerLe&
meccesoefMeKej keâes keâesefš-keâesefš veceve~

Yepeve
-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
lepe&—efove jele cesjs mJeeceer ceQ YeeJevee Ùes YeeTB......
ns ceele Deepe legcemes, Jejoeve ceQ Ùes ÛeentB~ Jejoeve......
legce mece efveOeer keâes heekeâj, efvepe %eeve ceW meceeTB~~ efvepe %eeve......~~ šskeâ.~~
kewâmeer Yeer efmLeleer nes, Oeerjpe cesje ve Útšs~
lesje ner OÙeeve Oej kesâ, meye efJeIve ceQ YeieeTB~~ ns ceele......~~1~~
oerveeW kesâ Øeefle nes keâ®Cee, og:efKeÙeeW kesâ Øeefle oÙee nes~
Ghekeâej hej keâe keâjkesâ, efvepe keâes megKeer yeveeTB~~ ns ceele......~~2~~
efvepe Me$eg mes keâYeer Yeer, yeouee ve uesvee ÛeentB~
meceefkeâle keâer lesjer efMe#ee, ceve ceW meoe yemeeTB~~ ns ceele......~~3~~
Deveceesue leJe JeÛeve ceeB, peye peye megves nQ ceQves~
FÛÚe meoe jner Ùes, lesjs JeÛeve efveYeeTB~~ ns ceele......~~4~~
heLeYeü„ nesves mes ceeB, let ner yeÛeeves Jeeueer~
ueKe ‘Ûebovee’ lesje lehe, legPeceW ner jcevee ÛeentB~~ ns ceele......~~5~~
(176) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le

(5)
meccesoefMeKej šeWkeâ Jevovee
leerLe&jepe meccesoefMeKej nw, MeeÕele efmeæ#es$e peie ceW~
Skeâ yeej pees keâjs Jevovee, Jen Yeer hegCÙeJeeve meÛe ceW~~
TBÛee heJe&le heeÕe&veeLe efnue, veece mes peevee peelee nw~
efpeveMeemeve keâe meyemes heeJeve, leerjLe ceevee peelee nw~~1~~
peye ØelÙe#e keâjW Ùee$ee, Gme hegCÙe keâe JeCe&ve keäÙee keâjvee~
uesefkeâve Øeefleefove Yeer hejes#e ceW, efieefj keâe OÙeeve efkeâÙee keâjvee~~
DeeBKe yevokeâj keâjes keâuhevee, cesjer Ùee$ee Meg™ ngF&~
Øeele:keâeue Ûeues meye Ùee$eer, peÙe peÙekeâeje Meg™ ngF&~~2~~
Skeâ neLe ceW ÚÌ[er otmejs, ceW ÛeeJeue keâer Peesueer nw~
pÙeeoelej meye hewoue nQ, hej efkeâmeer-efkeâmeer keâer [esueer nw~~
keâYeer ve Ûeueves Jeeues Yeer, efnccele keâj heJe&le ÛeÌ{les nQ~
heejme ØeYeg kesâ heeme hengBÛeves, nsleg keâoce yeÌ{ Ûeueles nQ~~3~~
ÛeÌ{les-ÛeÌ{les Dee" efkeâueesceeršj, keâe heLe peye leÙe neslee~
oeÙeW neLe lejheâ leye Fkeâ, ÛeewheÌ[e kegbâ[ oMe&ve neslee~~
JeneB efoiecyej efpevecebefoj, mebmke=âefle keâer Deefceš Oejesnj nw~
heeÕe&veeLe ÛevõØeYeg yeengyeefue keâer cetefle& ceveesnj nQ~~4~~
Gme ceefvoj ceW ®keâkeâj Deheves, ØeYeg keâe oMe&ve keâj uesvee~
megvoj yeveer Oece&Meeuee ceW, FÛÚe nes lees "nj uesvee~~
cebefoj oMe&ve keâjkesâ efheâj, Ùee$ee ØeejbYe keâjes Deheveer~
yeeÙeW neLe Ûeuees ÛeÌ{ keâj peneB, ieewlece mJeeceer šeWkeâ yeveer~~5~~
ÙeneB hengBÛekeâj "b[er-"b[er, nJee Lekeâeve efcešeleer nw~
ieCeOej ÛejCe Jevovee mes, Ùee$ee keâer Meòeâer Deeleer nw~~
ØeLece šeWskeâ Ùen ngF& heeme ceW, ogefleÙe šeWkeâ kegbâLeg efpeve keâer~
leerLeËkeâj ›eâce ceW Ùen henueer, šeWkeâ vecetB kegbâLeg ØeYeg keâer~~6~~
Fve šeWkeâeW kesâ oMe&ve mes, GheJeeme keâe heâue ØeejbYe ngDee~
$eÙe Øeoef#eCee osves mes, Deeies MegYe ieefle keâe yebOe ngDee~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (177)
MegYe YeeJeeW mes Deeies yeÌ{keâj, šeWkeâ leermejer Deeleer nw~
ßeerveefceveeLe efpevesÕej keâer, Jevovee menpe nes peeleer nw~~7~~
ÛeewLee veeškeâ ketâš leerLeËkeâj, DejnveeLe keâe DeeÙee nw~
peneB keâjesÌ[eWs cegefveÙeeW ves Yeer, lehekeâj efMeJeheo heeÙee nw~~
Jevove keâj Deeies yeÌ{ves mes, ceefuueveeLe kesâ ÛejCe efceues~
Deeies Ú"s šeWkeâ hej ßeer, ßesÙeeBmeveeLe heokeâceue efceues~~8~~
Fve meyekeâe Jevove keâj ceQves, efmeæefMeuee keâes veceve efkeâÙee~
JeneB efJejepes efmeæeW keâes, Deheves ceve ceW mcejCe efkeâÙee~~
Lekeâvee veefnb Deye heg<heoble keâer, mehlece šeWkeâ hes Ûeuevee nw~
Deeies ÛeÌ{ves nsleg JeneR mes, DeeleceMeòeâer Yejvee nw~~9~~
heg<heoble ØeYeg kesâ ÛejCeeW ceW, DeIÙe& ÛeÌ{ekeâj veceve efkeâÙee~
Deewj Ûeues Dee"JeeR šeWkeâ hej, heoceØeYet keâer MejCe efueÙee~~
veJeceeR šeWkeâ efJejepes ßeer, cegefvemeg›ele efpeve kesâ ÛejCekeâceue~
Fve meyekesâ heeJeve heo ceW, ßeæe mes ceQves efkeâÙee veceve~~10~~
ns YeJÙeelceved ! Deye omeJeeR ÛevõØeYe šeWkeâ hes Ûeuevee nw~
henues oewÌ[-oewÌ[ keâj Glejes, efheâj TBÛeeF& ÛeÌ{vee nw~~
ÛevõØeYe cebefoj ceW peekeâj, ÛejCeJevovee keâjvee nw~
Deheves meejs megKe-ogKe keâes, ØeYeg ÛejCe yew"keâj keânvee nw~~11~~
Deye iÙeejnJeeR šeWkeâ hes Ûeuekeâj, $e+<eYeosJe keâes veceve keâjes~
efieefj kewâueeMe mes cegòeâ ngS, ÙeneB Gvekesâ ÛejCe efÛevn ØeCecees~~
ßeer Meerleue efpeveJej keâer nw, yeejnJeeR šeWkeâ Øeefmeæ keâner~
ceve-JeÛe-leve mes Jevove keâj, heeDees Ùee$ee keâe hegCÙe mener~~12~~
ßeer Deveble leerLeËkeâj keâe, lesjnJeeB ketâš mJeÙebYet nw~
Gvekesâ ÛejCeeW ceW ßeæeÙegle, MeerMe Pegkeâekeâj JevotB ceQ~~
mebYeJe efpeveJej keâe ÛeewonJeeB, OeJeueketâš ceevee peelee~
JeemeghetpÙe efpevekeâe hevõnJeeb, šeWkeâ meYeer keâes megKeoelee~~13~~
Fvekeâes Jevove keâj Deeies, DeefYevevove ØeYeg kesâ heeme Ûeuees~
yevoj efÛevn meefnle Gve ØeYeg keâer, šeWkeâ hes yevoj mes ve [jes~~
DeefYevevove kesâ ÛejCeeW ceW, keâj veceve Ûeuees peuecebefoj lekeâ~
ÛeÌ{es JeneB mes peneB nw ieewlece, ieCeOej ØeYeg keâer šeWkeâ ØeLece~~14~~
(178) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
efheâj me$enJeeR šeWkeâ mes Deheveer, Deieueer Ùee$ee keâjvee nw~
Oece&veeLe ØeYeg kesâ ÛejCeeW ceW, veceve meYeer keâes keâjvee nw~~
megceefleveeLe keâe DeªejnJeeB, šeWkeâ nw DeefJeÛeue ketâš keâne~
veew keâjesÌ[ yeòeerme ueeKe, GheJeeme keâe heâue efceuelee nw ÙeneB~~15~~
GefVemeJeeB nw šeWkeâ Meebefleefpeve, keâe pees ÙeneB mes cees#e ieÙes~
veew keâjesÌ[ mes DeefOekeâ cegveer, Fme kegbâoketâš mes cees#e ieÙes~~
MeebefleveeLe kesâ mebie meye cegefveÙeeW, keâes ßeæe mes veceve efkeâÙee~
hegve: yeermeJeeR šeWkeâ hes peekeâj, JeerjØeYet keâer MejCe efueÙee~~16~~
ßeer megheeÕe& leerLeËkeâj FkeäkeâermeJeeR šeWkeâ hej jepes nQ~
keânles nQ ÙeneB keâer efceóer mes, jesie meYeer veMe peeles nQ~~
Fvekeâe Jebove keâjkesâ heeme ceW, efJeceue veeLe keâer šeWkeâ Ûeuees~
yeeFmeJeeR Fme šeWkeâ keâes vecekeâj, DeefpeleveeLe kesâ efvekeâš Ûeuees~~17~~
Lekesâ keâoce mes lesFmeJeeR Fme, šeWkeâ keâe Jebove keâef"ve lees nw~
uesefkeâve Ùee$ee hetjer keâjves, keâe MegYe YeeJe ùoÙe ceW nw~~
Oeerjs-Oeerjs ÛeÌ{keâj DeeefKej, DeefpeleveeLe lekeâ hengBÛe ieÙes~
Gve ÛejCeeW ceW veceve efkeâÙee efheâj, vesefceveeLe peer Øeehle ngS~~18~~
Fme ÛeewefyemeJeeR šeWkeâ hes vesceerveeLe ÛejCe keâes veceve efkeâÙee~
heejmeveeLe ØeYet heeves nslet efheâj ceQves ieceve efkeâÙee~~
mJeCe&Yeõ Ùen šeWkeâ nw Debeflece, Ùee$ee hetCe& ÙeneB nesleer~
heeÕe&veeLe keâer hetpeve keâjkesâ, ceve mevlegef° ÙeneB nesleer~~19~~
kegâÚ #eCe OÙeeve keâjes efheâj veerÛes, iegheâe ceW efmLele ÛejCe vecees~
KegMeer-KegMeer Jevovee hetCe& keâj, heJe&le mes veerÛes Glejes~~
Ùener Jevovee Deelcee keâer, YeJÙelJe Meefòeâ yeleueeleer nw~
leYeer ‘‘Ûevoveeceleer’’ meYeer ceW, Yeefòeâ mJeÙeb Dee peeleer nw~~20~~
YeieJeved ! Fme meccesoefMeKej keâe, hegveŠ hegveŠ oMe&ve heeTB~
Ùener YeeJevee nw ceve ceW, efmeæeW kesâ iegCe ceW jce peeTB~~
Fmeer #es$e mes keâYeer cegPes, efveJee&Ce Oeece Yeer efceue peeJes~
efmeæ Yeefòeâ cesjs peerJeve ceW, efmeæ DeJemLee efoueJeeÙes~~21~~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (179)

(6)
MeeÕele leerLe& meccesoefMeKej ceefncee
leerLe&jepe ßeer meccesoefMeKej efoiecyej pewveeW keâe DeveeefoefveOeve MeeÕele efmeæ#es$e nw~ peneB mes Devevle leerLeËkeâjeW ves
cees#eØeehle efkeâÙee nw Deewj Devevleevevle YeJÙe peerJeeW ves Yeer lehemÙee keâjkesâ Fme heJe&lejepe mes efveJee&CeOeece keâes Øeehle efkeâÙee
nw FmeerefueS Fmes efmeæ#es$e kesâ ™he ceW meoe mes hetpeves keâer hejcheje jner nw~ pewve meceepe ceW pevce uesves Jeeues ØelÙeskeâ vej-
veejer keâes Deheves YeJÙelJe keâer henÛeeve kesâ efueS meccesoefMeKej keâer Ùee$ee/Jebovee keâjves keâer ØesjCee efJejemele ceW hetJe&peeW kesâ
Éeje Øeehle nesleer nw Deewj GvnW ØeejbYe mes ner Ùen hebefòeâ efmeKeeF& peeleer nw-
Skeâ yeej Jevos pees keâesF&, leeefnb vejkeâ heMegieefle veefnb nesF&~
DeLee&led meccesoefMeKej heJe&le keâer Skeâ yeej Yeer Jebovee keâjves Jeeues ceveg<Ùe keâes vejkeâ Deewj heMegieefle keâer Øeeefhle veneR nesleer nw~
ßeer osJeoòe ÙeefleJej Éeje jefÛele ‘‘ßeer meccesoefMeKej ceenelcÙe’’ veecekeâ «ebLe ceW Fme Deveeefo leerLe& keâe yeÌ[e Yeejer
cenlJe JeefCe&le nw~
GmeceW GvneWves ØeeLeefcekeâ ™he ceW efueKee nw efkeâ-
meccesoMewueJe=òeevlees ceneJeerjsCe Yeeef<ele:~
ieewleceb Øeefle YetÙe: me ueesneÛeeÙexCe Oeercelee~~6~~
lelmeÉekeäÙeevegmeejsCe osJeoòeeKÙemelkeâefJe:~
meccesoMewue ceenelcÙeb Øekeâšerkegâ®lesÓOegvee~~7~~
DeLe&-leerLeËkeâj ceneJeerj ves ieewlece ieCeOej kesâ meccegKe meccesoefMeKej keâe Je=òeevle keâne Lee~ Gmes ner efheâj mes
yegefæmecheVe De<šce, veJece Deewj oMece DebieOeejer DeeÛeeÙeeX ceW Skeâ DeeÛeeÙe& ueesneÛeeÙe& ves keâne~ efpevekesâ meÉekeäÙeeW kesâ
Devegmeej Deheveer yegefæ JÙeJeefmLele keâj osJeoòe veece keâe Ùen melkeâefJe meccesoMewue DeLee&led meccesoefMeKej keâer ceefncee
keâes Fme keâeJÙe ceW Øeieš keâj jne nw~~6-7~~
le$eesòeces MewueJejs ketâševeeb efJebMeefleJe&je~
le$emLeevmeJe&oe Jevos lelØeceeCeeef_pevesÕejeved~~8~~
DeLee&led efmeæ#es$eeW ceW meJeexòece ßes‰ heJe&le meccesoefMeKej hej ßesÙemkeâj yeerme ketâš nQ, Gve yeermeeW ketâšeW hej yeerme
leerLeËkeâj kesâ ÛejCe efÛevn nQ~ ceQ Gve leerLeËkeâjeW keâes meJe&oe vecemkeâej keâjlee ntB~~8~~
Jele&ceeve Ùegie ceW pecyetÉerhemLe Yejle#es$e kesâ Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW ceW mes yeerme leerLeËkeâjeW ves Fme heJe&le kesâ efYeVe-efYeVe
ketâšeW mes cees#e Øeehle efkeâÙee nw, Gve ketâšeW kesâ Øeefle Yeer ßeæe JÙeòeâ keâjles ngS keâefJe ves keâne nw-
efJebMeketâše Fces efvelÙeb OÙesÙee: meccesoYetYe=le:~
mJemJemJeeefcemeceeÙegòeâe OÙeeveelmeJee&Le&efmeefæoe:~~18~~
DeLe&-yeermeeW ner leerLeËkeâjeW kesâ Deheves-Deheves veece mes meceue*dke=âle Deewj OÙeeve keâjves hej meJee&LeeX DeLee&led meYeer
(180) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
ØeÙeespeveYetle heoeLeeX keâer efmeefæ keâjves Jeeues Ùes yeermeeW ner ketâš efvejvlej, ncesMee OÙeeve keâjves ÙeesiÙe nQ~~18~~
Fme efmeæ#es$e keâer Ùee$ee ØeeÛeervekeâeue mes ueesie yeÌ[er OetceOeece mes keâjles DeeÙes nQ~ efÉleerÙe leerLeËkeâj YeieJeeved
DeefpeleveeLe Fme meccesoefMeKej heJe&le mes Jele&ceeve ngC[eJemeefhe&Ceer kesâ ØeLece cees#eceeieer ngS nQ~ Gvekesâ keâeue ceW GlheVe
ngS meceüešd meiej Ûe›eâJeleea ves ØeLece yeej Ùee$ee mebIe ues peekeâj Fme efmeæ#es$e keâer Jebovee keâer Leer hegve: DevÙe Deewj
ceneheg®<eeW keâer Ùee$ee keâe JeCe&ve Yeer Deelee nw-
ØeLece: meiej: Øeesòeâes ceIeJeeb§e lele: hejced~
mevelkegâceej Deevevo: ØeYeeßesefCekeâ F&efjle:~~20~~
DeLe&-meccesoefMeKej efmeæ#es$e hej Ùee$ee mebIe ueeves Jeeues ØeLece mebIeheefle meiej Ûe›eâJeleea Les~ Gvekesâ yeeo
›eâceMe: ceIeJeeved, mevelekegâceej Ûe›eâJeleea, Deevevo, ØeYeeßesefCekeâ Deeefo yeleeÙes ieÙes nQ~~20~~
mebIeheefle ØeYeeßesefCekeâ kesâ yeeo ›eâceMe: ueefueleÅeeslekeâ, oòeßes‰er, kegâvoØeYe, oòeMegYe (ÛejßesefCekeâ), oòeßesefCekeâ,
meesceØeYe, megØeYe, Ûee™ßesefCekeâ, YeeJeoòekeâ Ùee YeJeoòe, DeefJeÛeue, DeeveboßesefCekeâ, megvoj, jeceÛevõ, Decej ßesefCekeâ
Deeefo megJejevle DeLee&led efpevekeâe Debeflece meceÙe megvoj Je ßes‰ nw, Ssmes Ùes YeJÙe peerJe leerLe&Ùee$ee mebIeeW kesâ mebIeheefle ngS~
meccesoefMeKej heJe&le pees meYeer heJe&leeW ceW ßes‰ nw, Gmekeâe efJemleej yeejn Ùeespeve nw~ Fme heJe&le keâer ØelÙeskeâ šeWkeâ
hej Devevle cegefvejepe cegòeâ ngS nQ Deewj Fmeer heJe&lejepe mes efmeælJe keâes Øeehle neskeâj efmeæ ngS nQ~
Deeies Deewj Yeer keâne nw-
YeJÙee efn le$e Ùee$eene& DeYeJÙee vewJe mebmce=lee:~
YeJÙee YeeefJeefMeJee: Øeesòeâe: keäJeefÛevcegòeâe ve lelheje:~~25~~
DeLe&-pees YeefJe<Ùe ceW cegòeâ neWies, Jes YeJÙe peerJe leLee pees keâYeer Yeer cegòeâ veneR neWies Jes DeYeJÙe peerJe keâns ieÙes
nQ~ meccesoefMeKej efmeæ#es$e hej Ùee$ee keâjves keâer hee$elee YeJÙe peerJeeW keâer ner ceeveer ieF& nw, DeYeJÙe peerJeeW keâer
veneR~~25~~
kesâJeue%eeveer mveelekeâ cegefvejepe Ssmee keânles nQ-‘‘YeJÙejeefMe keâe keâesF& Yeer, kewâmee Yeer heeheer peerJe meccesoefMeKej
hej "njlee nw Ùee yew"lee nw lees 49 YeJeeW kesâ Devoj ner Jen cegòeâ nes peelee nw~ Fme mebmeej ceW SkesâefvõÙe peerJeeW mes ueskeâj
hebÛesefvõÙe peerJeeW ceW, pees veecekeâce& keâer efJeefYeVelee mes Deveskeâeveskeâ Deeke=âefle Jeeues nQ, Jes YeJÙejeefMe kesâ Yeeie mes JeneB DeLee&led
meccesoefMeKej efmeæ#es$e hej GlheVe nesles nQ Jes efve§eÙe ner GveÛeeme YeJeeW kesâ Yeerlej cees#e peeves ÙeesiÙe YeJÙe peerJe nQ~
YeJÙe jeefMe mes Deefleefjòeâ peerJeeW keâe JeneB pevce ner veneR neslee nw~
Fmeer ØekeâjCe ceW vejkeâeÙeg kesâ yebOekeâ jepee ßesefCekeâ kesâ Éeje meccesoefMeKej Ùee$ee keâe Ghe›eâce keâjves kesâ he§eeled Yeer
Gvekeâer Ùee$ee ve nes heeves keâe efJe<eÙe Yeer he"veerÙe nw, Gmes heÌ{keâj YeJÙe peerJeeWs keâes vejkeâeÙeg-efleÙeËÛeeÙeg kesâ yebOe kesâ keâejCeeW
mes meowJe yeÛeves keâe heg®<eeLe& keâjvee ÛeeefnS~
veÙes JeŒe henvekeâj efMeKejpeer keâer Jebovee keâjves keâer hejcheje keäÙeeW nw ? ØeeÙe: keâjkesâ pewve meceepe ceW
hejcheje jner nw efkeâ meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjves Jeeues yeeuekeâ-Je=æ, Œeer-heg®<e meYeer veÙes keâheÌ[s (pees henues keâYeer
ve henves ieÙes neWs) ueskeâj peeles nQ Deewj JeneB GvnW Oeeskeâj henvekeâj heJe&le hej ÛeÌ{les nQ~ Fmekeâe keâejCe leve-ceve keâer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (181)
heefJe$elee kesâ meeLe-meeLe JeŒeeW keâer Megefæ Yeer DeeJeMÙekeâ mecePevee ÛeeefnS~
meccesoefMeKej ceenelcÙe ceW lees ÙeneB lekeâ efueKee nw efkeâ-
pees cees#eheâue keâes Ûeenves Jeeuee nw, Jen Õesle JeŒe henvekeâj meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjs~ pees heg$e Ûeenves Jeeuee
nw Jen megheg$e keâer Øeeefhle kesâ efueS heerues JeŒe OeejCe keâjkesâ meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjs~ Ùeefo jesie mes heerefÌ[le keâeues JeŒe
OeejCe keâj Ùee$ee keâjves Jeeuee nesJes lees kegâÚ ner efove yeeo Jen mejesieer efvejesielee keâes Øeehle keâjlee nw leLee Ùen Yeer efkeâ pees
meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjves Jeeuee nw Jen keâneR hej Meeskeâ keâes Øeehle veneR neslee nw~ pees ue#ceer Ûeenves Jeeuee nw, Jen
leeceüJeCeeaÙe JeŒe OeejCe keâj heJe&lejepe meccesoefMeKej efmeæ#es$e keâer Ùee$ee ØeÙelvehetJe&keâ keâjs~
Fmemes Ùen DeefYeØeeÙe efvekeâuelee nw efkeâ meJeexòece cees#eheâue keâer FÛÚe mes Õesle JeŒe henvekeâj meccesoefMeKej keâer
Jebovee keâjvee meJee&efOekeâ MegYe nw~ Gmekesâ ceOÙe cees#eØeeefhle mes hetJe& meebmeeefjkeâ JewYeJe lees mJeÙeb Øeehle nes ner peeSbies~
ÛelegefJe&Oe mebIe keâes Yeer meccesoefMeKej Ùee$ee keâjeves keâer ØeeÛeerve hejcheje nw-nce Fme Ùegie ceW lees yeermeJeeR
meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej cenejepe kesâ mebIe keâes oef#eCe Yeejle mes meccesoefMeKej efmeæ#es$e keâer Ùee$ee mes"
hetveceÛebo Ieemeerueeue-cegcyeF& heefjJeej Éeje keâjeves keâe hegCÙeceÙeer Fefleneme lees megveles ner nQ efkeâ Gve hegCÙeelceeDeeW ves Ùen
hegCÙekeâeÙe& keâjkesâ Deheefjefcele Oeve-OeevÙe keâes lees Øeehle efkeâÙee ner Lee, hegve: GveceW mes oes YeeFÙeeW ves pewvesÕejer oer#ee Yeer
OeejCe keâjkesâ cees#eceeie& keâes ØeMemle efkeâÙee nw, efpevnW ceQves mJeÙeb Deheveer DeeBKeeW mes (ceesleerueeue peewnjer cegefve ßeer
megyegefæmeeiej yeves Deewj ieWoveceue peewnjer Yeer oeref#ele ngS) osKee nw~
Fmeer Øekeâej hetJe& kesâ Fefleneme hej Âef°heele keâjW lees ßeæe mes Gve Ûe›eâJeleea meceüešd kesâ Øeefle Yeer cemlekeâ vele nes
peelee nw, efpevneWves keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& ÛelegefJe&Oe mebIe keâes yeÌ[s ceneslmeJehetJe&keâ meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjJeeF&~ Gme
meceÙe keâe JeCe&ve YeieJeeve ceneJeerj keâer efoJÙeOJeefve kesâ Devegmeej ßeer ieewlece ieCeOej mJeeceer ves jepee ßesefCekeâ keâes yeleeÙee,
leovegmeej ßeer osJeoòe ÙeefleJej ves Yeer keâne nw-
Gme meiej Ûe›eâJeleea veecekeâ ßes‰ jepee DelÙeefOekeâ Deeoj-melkeâejhetJe&keâ cegefvejepeeW, DeeefÙe&keâeDeeW, ßeeJekeâeW leLee
ßeeefJekeâeDeeW kesâ ÛelegefJe&Oe mebIe keâes meeLeer yeveekeâj DeLee&led GvnW Ùee$ee kesâ efueS meeLe ueskeâj henues efove leerve keâesme DeLee&led
ueieYeie 9 efkeâceer. Ûeuee~
Ûe›eâJeleea keâer Gme leerLe&Ùee$ee ceW Ûeewjemeer ueeKe MegYe ue#eCeeW Jeeues neLeer, De"ejn keâjesÌ[ MegYe ue#eCe mecheVe SJeb
JeeÙeg kesâ Jesie meceeve oewÌ[ves Jeeues IeesÌ[s leLee Ûeewjemeer ueeKe heoeefle mewefvekeâeW keâer šgkeâefÌ[ÙeeB keâner ieFË nQ~ Ûe›eâJeleea kesâ
meeLe Ùee$ee keâjves Jeeues Ûe›eâer kesâ meÉekeäÙeeW keâer j#ee keâjves Jeeues efJeÅeeOej Yeer Ùee$ee kesâ efueS Ûeues~
Gme Ùee$ee ceW OJepeeDeeW SJeb veieeÌ[eW keâer mebKÙee Skeâ-Skeâ keâjesÌ[ ceeveer ieF& nw~ ceeie& ceW yeepeeW keâer OJeefve meYeer keâes
ØemeVe keâjleer ngF& Ûeueleer Leer~ Gme jepee ves DeefleMeÙe Yeefòeâ mes meccesoefMeKej heJe&le keâes ner hetpekeâj efmeæJej veecekeâ
ketâš hej DeefpeleveeLe leerLeËkeâj keâer mLeehevee keâjkesâ Deewj meejs meccesoefMeKej keâer leerve yeej Øeoef#eCee oskeâj peÙe-peÙe kesâ
Iees<eeW mes ietbpelee ngDee ceneslmeJe keâjeÙee Deewj JeneB osJeleeDeeW Éeje efkeâÙes ieÙes heeBÛe Dee§eÙe& ngS efpevekeâes osKekeâj JeneB
meYeer ueesie meÛecegÛe Dee§eÙe&Ûeefkeâle nes ieÙes~
meccesoefMeKej Ùee$ee keâe heâue-peye Deehe Fme heJe&le keâer Jebovee keâjles nQ lees hegmlekeâ ceW heÌ{les nQ efkeâ Skeâ-
(182) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
Skeâ šeWkeâ keâer Jebovee mes Fleves-Fleves keâjesÌ[-ueeKe Deeefo GheJeemeeW keâe heâue Øeehle neslee nw~ Fmes keâheesuekeâefuhele Ùee
Yeüecekeâ veneR mecePevee ÛeeefnS, ØelÙegled heJe&lejepe kesâ keâCe-keâCe keâer heefJe$elee keâe mheMe& keâjves mes pees heefjCeeceMegefæ
nesleer nw, Gmeer keâes GheJeemeeW kesâ ØeceeCe ceW nceejs DeeÛeeÙeeX ves efveyeæ keâjkesâ meccesoefMeKej heJe&le Jebovee keâer ceefncee
yeleeF& nw~ pewmee efkeâ «ebLe ceW Yeer efueKee nw-
%eeveerpeve yeòeerme keâjesÌ[ meÛÛes Øees<eOeesheJeeme keâe pees heâue peeveles nQ, Jen heâue meccesoefMeKej keâer Ùee$ee keâjves
Jeeuee Ùee$eer Øeehle keâjs, Gmekesâ vejkeâieefle Deewj efleÙeËÛeieefle keâe veeMe neslee nw Fme Øekeâej YeieJeeved ceneJeerj Éeje keâefLele
pees ØeceeCe nw, Jen legce meYeer kesâ efueS mener nes, Ssmeer keâefJe keâer keâecevee nw~
hegve§e keâne nw-
F&Âkeâd ßeerefpevejepeOece&keâLeveb veeveeYeÇceOJebmeveced~
ßeermeccesoefieefjØeceeCemegheâueb ßeerJeOe&ceevesefjleced~~
ueesneÛeeÙe&JejsCe YetÙe Gefoleb ßeglJeeefKeuee: meppevee:~
meccesob Øeefle Ùeevleg YeeJemeefnlee: meJee&Le&emf eefæØeoced~~94~~
DeLee&led YeieJeeved ceneJeerj Éeje yeleeÙee ieÙee, efpevejepeeW Éeje yeleeÙes Oece& keâe keâLeve keâjves Jeeuee leLee Gvekesâ YeüceeW
keâe efveJeejCe keâjves Jeeuee Fme Øekeâej pees Ùen meccesoefMeKej keâe ØeeceeefCekeâ heâue JeCe&ve cegefveJeÙe& ueesneÛeeÙe& ves hegve:
Gefole efkeâÙee nw, Gmekeâes meYeer meppeve heg®<e YeeJe meefnle DeLee&led leerLe&Jebovee keâer meÛÛeer YeeJevee mes heefjhetCe& neskeâj
meJee&Le&efmeefæ Øeoeve keâjves Jeeues meccesoefMeKej keâer Deesj peeDees~ ÙeneB keâefJe ves meccesoeÛeue keâer Ùee$ee nsleg nce meYeer
meppeveeW keâes Glmeeefnle efkeâÙee nw leLee Deheves Fme JeCe&ve keâes ‘ueesneÛeeÙe& Éeje Gefole ngDee Lee’-Ssmee keânkeâj
ØeeceeefCekeâ yeveeÙee nw~
Fme heJe&le keâer Jebovee kesâJeue YeJÙepeerJe ner keâjves kesâ DeefOekeâejer nesles nQ, DeYeJÙe veneR~
JeOe&ceeveesefòeâle: he§eeuueesneÛeeÙexefjleb Ûe Ùeled~
leodYeJÙes<eg ØeceeCeb efn DeYeJÙee veeefOekeâeefjCe:~~77~~
DeLe&-YeieJeeved ceneJeerj kesâ GheosMe kesâ Ghejevle kegâÚ meceÙe heerÚs ueesneÛeeÙe& Éeje keâne ieÙee Ùee Øesejf le efkeâÙee ieÙee
pees meccesoefMeKej keâe ceenelcÙe nw, Jen YeJÙepeveeW ceW ØeceeCe ner nw leLee DeYeJÙe ueesie GmeceW DeefOekeâejer veneR nesles nQ~
meccesoefMeKej heJe&le hej peneB Fme Ùegie kesâ efÉleerÙe leerLeËkeâj YeieJeeve DeefpeleveeLe ves meJe&ØeLece ÙeesieefvejesOe keâjkesâ
cees#e Øeehle efkeâÙee, JeneR lesF&meJeW leerLeËkeâj YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ cees#eieceve kesâ he§eeled Gme heJe&le mes efkeâmeer leerLeËkeâj ves
cees#e Øeehle veneR efkeâÙee DeLee&led heeÕe&veeLe YeieJeeve meccesoefMeKej mes cees#e peeves Jeeues leerLeËkeâjeW ceW Debeflece leerLeËkeâj nQ~
Gvekesâ cees#e peeves kesâ yeeo YeeJemesve veece kesâ jepee ves Gme heJe&le keâer Jebovee keâjkesâ ßeerØemeVecegKe cegefvejepe keâer ØesjCee mes
heeÕe&veeLe kesâ mJeCe&Yeõketâš hej efpevecebefoj yeveJeekeâj GmeceW YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer veerueceefCe Jeeueer jlveØeeflecee
efJejepeceeve keâer Leer, Ssmee JeCe&ve Yeer «ebLe ceW DeeÙee nw~
leerLe&Ùee$ee keâjves mes mebmeej Ùee$ee meceehle nesleer nw !-ØelÙeskeâ Oece& Deewj mecØeoeÙe kesâ Deheves-Deheves leerLe&
nesles nQ, pees Gvekeâer ßeæe mes peg[Ì s nesles nQ~ Jes meYeer Deheves leerLeeX keâer Ùee$ee yeÌ[er Yeefòeâ mes keâjves peeles nQ Deewj DeelceMeebelf e Øeehle
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (183)
keâjles nQ~ leerLe&mLeeve heefJe$elee, Meebelf e Deewj keâuÙeeCe kesâ Oeece ceeves peeles nQ~ pewveOece& ceW Yeer ØeeÛeervekeâeue mes leerLe& keâe efJeMes<e
cenòJe jne nw~ pewveOece& kesâ DevegÙeeÙeer ØeefleJe<e& yeÌ[er ßeæehetJe&keâ Deheves leerLeeX keâer Ùee$ee keâjles nQ, Gvekeâe efJeÕeeme nw efkeâ
leerLe&Ùee$ee mes hegCÙe mebÛeÙe neslee nw Deewj hejcheje mes cegeòf eâueeYe keâer Øeeefhle nesleer nw~ Fmeer efJeÕeeme kesâ keâejCe yeeuekeâ, Je=æ,
ÙegJee meYeer leerLe&Yeòeâ ueesie meccesoefMeKej pewmes og™n heJe&leeW keâer Jebovee Deheves hewjeW mes keâjves keâer YeeJevee keâjles nQ~
leerLe&#es$eeWs keâe ceenelcÙe DeeÛeeÙeeX ves efueKee nw-
ßeer leerLe&heevLejpemee efJejpeer YeJeefvle, leerLex<eg efJeYeüceCelees ve YeJes Yeüceefvle~
leerLe&JÙeÙeeefon veje: efmLejmebheo: mÙeg, YeJÙee YeJeefvle peieoerMeceLeeßeÙevle:~~
DeLee&led leerLe&Yetefce kesâ ceeie& keâer jpe Fleveer heefJe$e nesleer nw efkeâ Gmekesâ DeeßeÙe mes ceveg<Ùe jpe jefnle DeLee&led keâce&ceue
jefnle nes peelee nw~ leerLeeX hej YeüceCe keâjves mes DeLee&led Ùee$ee keâjves mes mebmeej keâe YeüceCe Útš peelee nw~
efveJee&Ce#es$e-Ùes Jes #es$e keânueeles nQ peneB leerLeËkeâjeW Ùee efkeâvneR efoiecyej lehemJeer cegefvejepe keâe efveJee&Ce ngDee
nes~ MeeŒeeW keâe GheosMe, ›ele, Ûeeefj$e, lehe Deeefo meYeer kegâÚ efveJee&Ce Øeeefhle kesâ efueS nw~ Ùener hejce heg®<eeLe& nw~ efpeme
mLeeve hej efveJee&Ce neslee nw, Gme mLeeve hej FvõosJe hetpee keâes Deeles nQ leLee ÛejCe-efÛevn mLeeefhele keâj osles nQ~
leerLeËkeâjeW kesâ efveJee&Ce#es$e kegâue heeBÛe nQ-kewâueeMeheJe&le, Ûecheehegjer, heeJeehegjer, Tpe&Ùevle Deewj meccesoefMeKej~
kewâueeMe heJe&le mes YeieJeeve $e+<eYeosJe, Ûecheehegjer mes ßeer JeemeghetpÙe mJeeceer, efiejveej mes vesefceveeLe mJeeceer, heeJeehegjer mes
ceneJeerj mJeeceer ves keâceeX keâes veeMekeâj MeeÕele megKe keâes Øeehle efkeâÙee~ meccesoefMeKej mes 20 leerLeËkeâjeW ves keâ"esj Deelce-
meeOevee keâj keâceeX keâes veeMe keâj DeefJeveeMeer megKe keâes Øeehle efkeâÙee~
efveef§ele ™he mes meccesoefMeKej ieewjJeceÙe Yetefce nw~ Fme Yetefce keâer efJeMes<elee nw, JÙeefòeâ pewmes ner efMeKej keâer ØeLece
meerÌ{er hej Skeâ keâoce jKelee nw, Deeies ner yeÌ{lee Ûeuee peelee nw~ ùoÙe Deevevo mes Fme lejn mejeyeesj nes peelee nw efkeâ
Deeies Deeves Jeeueer LekeâeJeš Gmes cenmetme veneR nesleer nw~
nceeje ùoÙe leye efkeâlevee ØemeVe neslee nw, peye nce meccesoefMeKej heJe&le kesâ heeJeve efMeKejeW hej hengBÛeles nQ~
DeeBOeer-letheâeve, PebPeeJeele, Je<ee&, lespe nJeeSB meye kegâÚ Ûeueleer nQ, keâYeer-keâYeer lees Ssmee ueielee nw efkeâ hetje efMeKej ner
efnue jne nw, leye Yeer efveJee&Ce keâer Jes pÙeesefleÙeeB Dekeâche efoKeeF& osleer nQ~
Fme heefJe$e leerLe&Oeece keâer Ùee$ee keâjvee nceeje DenesYeeiÙe nw~ Ùener lees Jen heJe&le nw, efpemekesâ keâCe-keâCe ceW
efmeælJe keâer DeeYee nw~ DemebKÙe Je<eeX mes ceeveJe ner veneR Jejved osJeeW ves Yeer Fmekeâer hetpeve-DeÛe&ve keâj peerJeve keâes heefJe$e
efkeâÙee nw~ ÙeneB keâe kebâkeâCe-kebâkeâCe efmeæ Deelcee kesâ ÛejCe keâceueeW kesâ mheMe& mes heefJe$e nw~ Ùee$ee kesâ meceÙe ùoÙe ceW pees
n<eexuueeme, Øehegâuuelee Deewj menpe Deevevo keâer GheueefyOe nesleer nw Jen DevÙe$e ogue&Ye nw~ Fme heeJeve leerLe& keâer Ùee$ee,
Jebovee, oMe&ve mebkeâšnejer, hegCÙekeâejer Deewj heeheveeMekeâ nw~
Yeejle keâe Deleerle ieewjJeceÙe jne nw~ efJeÕe kesâ Devevle ØeeCeer peye De%eeve kesâ DebOesjs ceW jemles šesn jns Les, leye Fme
osMe kesâ DeveskeâeW ceneheg®<e, leerLeËkeâj, DeeÛeeÙe& SJeb cegefve ienve efÛevleve keâer Delegue ienjeFÙeeW ceW hengBÛekeâj efmeælJe keâes
Øeehle keâj jns Les FmeerefueS meccesoefMeKej pewveeW keâe meyemes heefJe$e, yeÌ[e SJeb meyemes TBÛee leerLe& ceevee peelee nw~
Jele&ceeve ceW meccesoefMeKej heJe&le keâer TBÛeeF& 4579 hegâš nw~ Fmekeâe #es$eheâue (efJemleej) 25 Jeie& ceer. ceW nw~
(184) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
meeOeejCe efoiecyej pewve Ùee$eerieCe jeef$e keâes 1-2 yepes mveeve keâj Megæ Oegues JeŒe henvekeâj efieefjjepe keâer Jebovee keâes peeles nQ~
efoiecyej pewve yeermehebLeer keâes"er mes 2 heâueeËie keâer otjer hej #es$eheeue cenejepe keâer iegcešer nw~ ÙeneB mes {eF& ceerue keâer
otjer hej ievOeJe& veeuee Deelee nw~ peneB Ùee$eerieCe efJeßeece leLee Ùee$ee mes Jeehemeer ceW peueheeve efkeâÙee keâjles nQ~ ÙeneB mes 1
ceer. keâer otjer hej meerlee veeuee yenlee nw~ meerlee veeuee hej Ùee$eer yebOegDeeW kesâ efueS Megæ peue mes hetpeve-meece«eer Oeesves keâe
peue yenlee jnlee nw~ Fme veeues kesâ heej mes 1 ceerue otj ÛeesheÌ[e kegâC[ nw, peneB efoiecyej pewve cebefoj nw, JeneB YeieJeeve
heeÕe&veeLe, YeieJeeve ÛevõØeYe leLee yeengyeueer mJeeceer keâer cetefle& mLeeefhele nw~ ÙeneB mes DeeOee efkeâueesceeršj keâer otjer hej
osJeeefOeosJe kegâvLegveeLe mJeeceer leLee ieewlece ieCeOej cenejepe keâer šeWkeâ Meg™ nesleer nw~ Fme heJe&le keâer Jebovee keâjles meceÙe
Ùee$eer petles, Ûehheue, Tveer JeŒe, ÛeceÌ[s keâer yeveer JemlegDeeW keâe GheÙeesie ve keâjW keäÙeeWefkeâ Ùen heehe yebOe keâe keâejCe nw~
ceOegJeve mes YeieJeeved kegbâLegveeLe peer keâer šeWkeâ lekeâ 6 ceerue (9 efkeâceer.) leLee Thej mecemle šeskeâeW keâer Jevovee keâe
IegceeJe 6 ceerue leLee heeÕe&veeLe mes veerÛes Oece&Meeuee lekeâ Deeves ceW 6 ceerue Fme Øekeâej 18 ceerue Ùeeefve 27 efkeâceer. keâer
Ùee$ee ceW hegCÙeYetefce kesâ Øeleehe mes efkeâmeer Øekeâej keâer LekeâeJeš Øeleerle veneR nesleer nw~ Fme efieefjjepe mes DemebKÙeele Ûeewyeermeer
Deewj Devevleevevle cegveerÕejeW ves keâce& veeMekeâj cees#e heo Øeehle efkeâÙee nw~
leerLe&jepe meccesoefMeKej kesâ 20 šeWkeâeW mes 20 leerLeËkeâjeW kesâ meeLe 86 Dejye 488 keâesÌ[ekeâesÌ[er 140 keâesÌ[er 1027
keâjesÌ[ 38 ueeKe 70 npeej leerve meew lesF&me cegefve keâceeX keâes veeMe keâj cees#e heOeejs~ Fme keâejCe Fme Yetefce keâe keâCe-keâCe
hetpeveerÙe SJeb JeboveerÙe nw~
meYeer heeheeW keâe mebnej keâjves Jeeues leerLe&jepe keâer Jebovee ceneved hegCÙe keâe keâejCe nw~ Skeâ yeej Fme leerLe& keâer Jebovee
keâjves mes 33 keâesefš 234 keâjesÌ[ 74 ueeKe GheJeeme keâe heâue efceuelee nw~
efieefjjepe keâe ØeYeeJe nw efkeâ efJeMeeue pebieue ceW veevee Øekeâej kesâ ›etâj peerJe nQ efkeâvleg Deepe lekeâ efkeâmeer Yeer leerLe&Ùee$eer
keâes efkeâmeer Øekeâej keâer keâesF& yeeOee veneR hengBÛeeF&, Ùener lees Fmekeâe ØeYeeJe nw~
DeeÛeeÙeeX ves Deeiece «ebLeeW ceW efueKee nw efkeâ Fme 12 Ùeespeve (96 ceerue) ØeceeCe efJemleej Jeeues efmeæ#es$e ceW YeJÙe
jeefMe kewâmeer Yeer nes, DelÙevle heeheer peerJe Yeer FmeceW jnlee nes/pevce ueslee nes lees Yeer 49 pevceeW kesâ yeerÛe ceW keâce& veeMe keâj
yebOeve cegòeâ nes peelee nw~
FmeerefueS mebmeej ceW meccesoefMeKej leerLe& keâer Jebovee keâe DeefÛevlÙe heâue ceevee ieÙee nw~ Jele&ceeve ceW meccesoefMeKej
efmeæ#es$e hej Deveskeâ efoiecyej pewve mebmLeeDeeW kesâ Éeje efJeefJeOe efpevecebefoj, Deeßece, Oece&Meeuee Deeefo keâe mebÛeeueve nes
jne nw~ YeejleJe<eeaÙe efoiecyej pewve leerLe&#es$e keâcesšer kesâ Éeje Yeer meceÙe-meceÙe hej #eefle«emle šeWkeâeW SJeb ÛejCeefÛevneW
keâe peerCeexæej efkeâÙee peelee nw~ hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer meowJe keâne keâjleer nQ efkeâ
cesjs ieg®osJe hetpÙe DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej cenejepe keânles Les-
efpemeves peerJeve ceW meccesoefMeKej keâer Jebovee veneR keâer, DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej cenejepe kesâ oMe&ve veneR efkeâÙes
Gmekeâe peerJeve DeOetje nw DeLee&led leerLeeX ceW leerLe&jepe meccesoefMeKej peer SJeb ieg®DeeW ceW ieg® ßeer Meebeflemeeiej peer keâe oMe&ve
ØelÙeskeâ YeJÙeelcee kesâ efueS keâuÙeeCekeâejer ceevee ieÙee nw~
Ssmes Gme heeJeve leerLe& meccesoefMeKej peer SJeb JeneB mes cegefòeâ keâes Øeehle ngS Devevleevevle efmeæ YeieJevleeW keâes cesje
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (185)
Devevleevevle yeej Jebove nw Deewj Devle ceW Ùener YeeJevee nw-
YeieJeved ! Fme meccesoefMeKej keâe, hegve: hegve: oMe&ve heeTB~
Ùener YeeJevee nw ceve ceW, efmeæeW kesâ iegCe ceW jce peeTB~~
Fmeer #es$e mes keâYeer cegPes, efveJee&Ce Oeece Yeer efceue peeJes~
efmeæYeefòeâ cesjs peerJeve ceW, efmeæ DeJemLee efoueJeeJes~~21~~

N:M

Yepeve
-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
lepe&—HetâueeW mee Ûesnje lesje......
MeeÕele nw leerjLe cesje, meccesoefieefj veece nw~
efieefjJejeW ceW ßes‰ nw, Deeefo efmeæ#es$e nw, ceOegJeve hejce Oeece nw~~ šskeâ.~~
keânles nQ Fme efieefj keâer Jevovee mes, efleÙeËÛe vejkeâeÙeg efceueleer veneR nw~
ßeæe meefnle Fmekeâer DeÛe&vee mes, YeJÙelJe keâefuekeâe efKeueleer jner nw~~
jele DebOesjer nes, Yeefòeâ mensueer nes, ueielee ve [j heJe&le hej keâYeer~
DeefleMeÙe mes ietBpes ÙeneB, meebJeefjÙee keâe veece nw~
efieefjJejeW ceW ßes‰ nw, Deeefo efmeæ#es$e nw, ceOegJeve hejce Oeece nw~~1~~
Fme Ùegie kesâ Ûeewefyeme leerLeËkeâjeW ceW, cees#e ieS yeerme efpeveJej ÙeneB mes~
efkeâleves keâjesÌ[eW cegefveÙeeW ves Yeer, lehe keâjkesâ efMeJeeueÙe heeÙee ÙeneB mes~~
leerLe& hegjevee nw, ßes‰ Kepeevee nw, meyekeâes eflejelee nw mebmeej mes~
leerjLe keâer keâerjle Decej, keâj mekeâlee Fbmeeve nw~
efieefjJejeW ceW ßes‰ nw, Deeefo efmeæ#es$e nw, ceOegJeve hejce Oeece nw~2~~
efpeveOece& efveefOe keâes heekeâj kesâ Gmekeâe, meÛÛee meogheÙeesie keâjvee nw ncekeâes~
Deeheme ceW cew$eer, oerveeW hes keâ®Cee, keâe YeeJe peie ceW efmeKeevee nw meyekeâes~~
mJeeLe& lÙeeie keâjkesâ, MeerIeÇ peeie keâjkesâ, pewvelJe keâer meye j#ee keâjes~
leerjLe keâer jpe ‘‘Ûevoveeceefle’’ cemlekeâ keâe heefjOeeve nw~
efieefjJejeW cesW ßes‰ nw, Deeefo efmeæ#es$e nw, ceOegJeve hejce Oeece nw~~3~~
(186) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le

(7)
YeieJeeve ceneJeerj keâer pevceYetecf e kegâC[}hegj-Skeâ JeemleefJekeâ leLÙe
Fme Ùegie kesâ heÇLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer leerLeËkeâj hejcheje ceW Deeqvlece ÛeewyeermeJeW leerLeËkeâj YeieJeeve
ceneJeerj kesâ 2600JeW pevcepeÙebleer ceneslmeJe kesâ meboYe& ceW heÇeÛeerve pewveefmeæevle SJeb hegjeCeieÇvLeeW kesâ Devegmeej ceneJeerj
mJeeceer keâe MeesOehetCe& JeemleefJekeâ heefjÛeÙe ÙeneB heÇmlegle efkeâÙee pee jne nw-
ueieYeie oes npeej Je<e& hetJe& ßeerÙeefleJe=<eYe DeeÛeeÙe& Éeje jefÛele ‘‘efle}esÙeheCCeeqlle’’ ieÇvLe ceW JeCe&ve DeeÙee nw efkeâ-
efmeælLejeÙeefheÙekeâeefjCeereEn, CeÙejeqcce kegbâ[}s Jeerjes~
GllejHeâiiegefCeefjkeäKes, efÛelleefmeÙeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
(ÛeGlLees ceneefOeÙeejes he=. 210)
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj kegâC[}hegj ceW efhelee efmeæeLe& Deewj ceelee efheÇÙekeâeefjCeer mes Ûew$e Megkeäuee $eÙeesoMeer kesâ efove
GòejeHeâeuiegveer ve#e$e ceW Glhevve ngS~ Ùen kegâC[uehegj veiejer Jele&ceeve ceW efyenej Øeevle kesâ veeueboe efpeues ceW efmLele nw~
<ešdKeC[eiece kesâ ÛelegLe& KeC[ SJeb veJeceer hegmlekeâ keâer šerkeâe cesW ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& ves Yeer keâne nw efkeâ-
‘‘Dee<ee{ peesCCe hekeäKe ÚªerS kegâC[}hegj CeiejeefnJe CeenJebMe efmeælLe Ceefjvomme efleefme}e osJeerS
ieyYeceeiebletCe lelLe DeªefoJemeeefnÙe CeJeceemes DeeqÛÚce ÛeFlle megkeäkeâ hekeäKe lesjmeerS jòeerS GllejeHeâiiegCeer
CekeäKeòes ieyYeeoes efCekeäKeblees~’’
Jele&ceeve ceW efyenej heÇevle kesâ veeuevoe efpe}s ceW eqmLele ‘‘kegâC[}hegj’’ veiej ceW peye YeieJeeve ceneJeerj ves pevce
ef}Ùee lees pevce mes 15 cenerves hetJe& mes ner ceelee ef$eMe}e kesâ DeeBieve ceW jlveJe=ef<š ngF& Leer~ Fme jlveJe=ef° kesâ efJe<eÙe ceW
‘‘GllejhegjeCe’’ veecekeâ Dee<e&ieÇvLe ceW ßeeriegCeYeõmettefj keânles nQ-
leeqmceved<eCceemeMess<eeÙeg<Ùeeveekeâeoeieefce<Ùeefle~
Yejles Ó eq m ceef v Jeos n eKÙes , ef J e<eÙes YeJevee”Ces ~ ~251~~
je%e: kegâC[hegjsMemÙe, JemegOeejehelelhe=Legg:~
mehlekeâesšerce&efCe: meeOee&:, efmeæeLe&mÙe efovecheÇefle~~252~~
Dee<ee{s efmeles he#es.......(GllejhegjeCe heJe& 74)
DeLe&-peye DeÛÙegle mJeie& ceW Gmekeâer DeeÙeg Ún cenerves keâer yeekeâer jn ieF& Deewj Jen mJeie& mes DeJeleej }sves kesâ
mevcegKe ngDee Gme meceÙe Fmeer Yejle#es$e kesâ efJeosn veecekeâ osMe ceW ‘‘kegâC[}hegj’’ veiej kesâ jepee efmeæeLe& kesâ YeJeve
kesâ Deebieve ceW heÇefleefove meeÌ{s meele keâjesÌ[ jlveeW keâer Yeejer Je<ee& nesves }ieer~
nefjJebMehegjeCe cesW Yeer ßeerefpevemesveeÛeeÙe& ves efÉleerÙe meie& kesâ Devoj M}eskeâ veb. 5 mes 24 lekeâ ceneJeerj mJeeceer kesâ
ieYe&keâuÙeeCekeâ keâe heÇkeâjCe ef}Keles ngS kegâC[}hegj veiejer keâe efJemle=le JeCe&ve efkeâÙee nw leLee Gme veiejer keâer ceefncee
ceneJeerj kesâ pevce mes ner meeLe&keâ yeleeles ngÙes keâne nw efkeâ-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (187)
SleeJelewJe heÙee&hleb, hegjmÙe iegCeJeCe&veced~ mJeiee&JelejCes leÅeÉerjmÙeeOeejleeb ieleced~~12~~
(YeejleerÙe %eeveheer" mes heÇkeâeefMele nefjJebMehegjeCe)
DeLe&- Fme kegâC[}hegj veiej kesâ iegCeeW keâe JeCe&ve lees Fleves mes ner heÙee&hle nes peelee nw efkeâ Jen veiej mJeie& mes
DeJeleej }sles meceÙe YeieJeeve ceneJeerj keâe DeeOeej yeveer-YeieJeeve ceneJeerj JeneB mJeie& mes Deekeâj DeJeleerCe& ngS~
ÙeneB efJeosn osMe kesâ JeCe&ve mes hetje efyenej heÇevle ceevee ieÙee nw~ Gmekesâ Devoj Skeâ efJeMee} (96 ceer} keâe )
veiej Lee pewmes-cee}JeeosMe ceW ‘‘GppeefÙeveer’’ veiejer, keâewMe}osMe ceW ‘‘DeÙeesOÙee’’ veiejer, JelmeosMe ceW ‘‘keâewMeecyeer’’
veiejer Deeefo kesâ JeCe&ve mes yeÌ[s-yeÌ[s efpe}eW SJeb heÇevleeW kesâ Devoj jepeOeeveer kesâ ™he ceW YeieJevleeW keâer pevceveieefjÙeeB
mecePeveer ÛeeefnS ve efkeâ Deepe kesâ meceeve Úesšs mes ieÇece keâes leerLeËkeâj keâer pevceYetefce mecePevee ÛeeefnS~
cenekeâefJe ßeerheg<heoble efJejefÛele ‘‘JeerjefpeeECeoÛeefjG’’ (YeejleerÙe %eeveheer" mes meved 1974 ceWs heÇkeâeefMele) kesâ
he=‰ 11-12-13 hej DeheYeÇbMe Yee<ee ceW JeCe&ve DeeÙee nw efkeâ-
Fn pebyetÉerefJe Yejnblejeef}~jceCeerÙe efJemeF meesne efJemeeef}~~
kegbâ[Gefj jeG efmeælLe meefnG~ pees efmeefjn® ceiieCe Jesme jefnG~~
Fve heÅeeW keâe efnvoer DevegJeeo keâjles ngS [e@. nerje}e} ves ef}Kee nw efkeâ-
peye ceneJeerj mJeeceer keâe peerJe mJeie& mes ÛÙegle neskeâj ceOÙe}eskeâ ceW Deeves Jee}e Lee leye meewOece& FvoÇ ves peiele
keâuÙeeCe keâer keâecevee mes heÇsefjle neskeâj kegâyesj mes keâne-
Fme pecyetÉerhe kesâ Yejle#es$e ceW efJeMee} MeesYeeOeejer efJeosn heÇosMe ceW kegâC[hegj veiej kesâ jepee efmeæeLe& jepÙe keâjles
nQ..... Ssmes Gve jepee efmeæeLe& keâer jeveer efheÇÙekeâeefjCeer kesâ MegYe }#eCeeW mes Ùegkeäle heg$e ÛeewyeermeJeeB leerLeËkeâj nesiee efpemekesâ
ÛejCeeW ceW FvoÇ Yeer veceve keâjWies~ DeleSJe ns kegâyesj! Fve oesveeW kesâ efveJeeme YeJeve keâes mJeCe&ceÙeer, keâeeqvleceeve Je osJeeW keâer
}#ceer kesâ efJe}emeÙeesiÙe yevee oes~ FvõÇ keâer Dee%ee mes kegâyesj ves kegâC[}hegj keâes Ssmee ner megvoj yevee efoÙee~
Fmeer heÇkeâjCe ceW Deeies osKeW-
henghebieefCe leslLeg JebefoÙe Ûejce efpeeECeoW, Úcceeme efJejFÙe jÙeCeefJeefšd" peeqkeäKeboW~~7~~
DeLee&led Ssmes Gme jepeYeJeve kesâ heÇebieCe ceW Debeflece leerLeËkeâj keâer Jevovee keâjves Jee}s Gme Ùe#eeW kesâ jepee kegâyesj ves
Ún ceeme lekeâ jlveeW keâer Je=ef° keâer~
ceeefCekeäÙeÛevoÇ pewve yeer.S. Keb[Jee efveJeemeer ves meved 1908 ceW ef}Keer ieÙeer Deheveer hegmlekeâ LIFE OF MAHAVIRA
(ceneJeerj Ûeefj$e) ceW kegâC[}hegj kesâ efJe<eÙe ceW efvecve efve<keâ<e& efoS nQ-
1. The Description of the magnificence of his palace; the ceremonious
rejoicings with which the birth of Mahavira was celebrated and the grandeur and
pomp of his court; make us belive that Siddhartha was a powerful monarch of his
time and his metropolis; Kundalpura; a big populour city. [Pg. 14-15]
‘‘cenejepee efmeæeLe& kesâ cen} keâer YeJÙelee, ceneJeerj kesâ pevce hej ceveeF& ieF& KegefMeÙeeB SJeb Gvekesâ jepeojyeej kesâ
JewYeJe keâe JeCe&ve nceW Fme leLÙe kesâ ef}S efJeMJemle keâj osles nwW efkeâ efmeæeLe& Deheves meceÙe kesâ MeeqkeäleMee}er jepee Les Deewj
(188) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
Gvekeâe ceneveiej ‘‘kegâC[}hegj’’ Skeâ yeÌ[e Ieveer pevemebKÙee Jee}e veiej Lee~ (he=. 14.15)
2. As to the birthplace of Mahavira; it is probable but not certain; as Dr. Hoernle
suggests; that the Jaina tradition which represents Kundalpura as a large town
may be correct; in as much as Kundalpura is taken as equivalent to Vesali [Sanscrit
Vaishali]. He puts his birthplace of Kollaga; another sub of Vaishali..........
GheÙeg&keäle keâLeve kesâ Éeje }sKekeâ ßeerceeefCekeäÙeÛevoÇpeer ves Skeâ efJeosMeer efJeÉeved kesâ Éeje JewMee}er kesâ Skeâ mLeeve
‘‘keâes}eiee’’ keâes YeieJeeve ceneJeerj keâe pevcemLeeve keânves hej Dehevee leke&â heÇmlegle efkeâÙee nw efkeâ ‘‘keâes}eiee’’ keâes
ceneJeerj keâer pevceYetefce ceevevee efyeukegâ} DeveeJeMÙekeâ SJeb efvejeOeej nw keäÙeeWefkeâ ‘‘kegâC[}hegj’’ Gvekeâe pevcemLeeve
efvee|JeJeeefole melÙe nw pewmee efkeâ GvneR kesâ MeyoeW ceW osKeW-
Both the Digambaras and Shvetambaras assert that Kundalpura was the place
where He was born. [Page 17]
DeLee&led efoiecyej Deewj MJesleecyej oesveeW ner Skeâcele mes kegâC[}hegj keâes ner ceneJeerj mJeeceer keâer pevceYetecf e ceeveles nQ~
GvneWves Deheveer Fmeer hegmlekeâ ceW ‘‘ceneJeerjhegjeCe’’ keâe meboYe& osles ngÙes kegâC[}hegj keâes Skeâ yeÌ[s Menj kesâ ™he
ceW mJeerkeâej efkeâÙee nw-
DeLee&led kegâC[}hegj Menj Skeâ yeÌ[er jepeOeeveer kesâ ™he ceW meJe&leescegKeer ceevÙelee keâe kesâvoÇ jne nw keäÙeeWefkeâ jepee
Ûesškeâ Deheveer heg$eer ef$eMe}e pewmeer leerLeËkeâjpevceoe$eer keâvÙee keâe efJeJeen efkeâmeer Úesšs-ceesšs peceeRoej mes lees keâj veneR osles
yeequkeâ Deheves meceeve DeLeJee Deheves mes Yeer GÛÛemlejerÙe jepeIejeves ceW ner keâjles~ Fmeer yeele keâes LIFE OF MAHAVIRA ceW
yeleeÙee nw~
All these remarks go the show that Siddhartha; if not a powerful monarch;
exercised; at least; a kingly authority; if not more to that of Chetaka. [Page 16]
Ùes keâefleheÙe heÇceeCe ÙeneB ceneJeerj keâer pevceYetefce kegâC[}hegj mes mebyebefOele efoS ieS nQ Deye ceneJeerj kesâ veefvene}
‘‘JewMee}er’’ kesâ efJe<eÙe ceW peevekeâejer heÇehle keâerefpeS-
1. JeerjefpeeECeoÛeefjG ieÇvLe keâer heeBÛeJeer meeqvOe (he=‰ 60) ceW ßeerheg<heoble cenekeâefJe keânles nQ efkeâ jepee ßesefCekeâ
ves meceJemejCe ceW ieewlece ieCeOej mess hetÚe nw efkeâ ns YeieJeved ! cegPes Gme Deee|Ùekeâe Ûevovee keâe Ûeefj$e megveeFÙes efpemekesâ
Mejerj ceW Ûevove keâer megievOe nw leLee efpemeves efceLÙeelJe™heer DebOekeâej keâes otj keâj efoÙee nw~ jepee kesâ Fme heÇMve keâes
megvekeâj ieewlecemJeeceer ves keâne nw efkeâ ßesefCekeâ! ceQ Ûevovee keâe Je=lleeble keânlee ntB mees megvees-
efmevOeg-efJemeF& JeFmee}er-hegjJeefj~ Iej-efmeefj-DeesneefceÙe-megj-Jej-Ieefj~~
Ûes[G Ceece Cejsme® efCeJemeF~ osefJe DeKegö megnö cenemeF&~~
DeLee&led-efmevOegefJe<eÙe (veoer heÇOeeve efJeosn veecekeâ heÇosMe) ceW JewMee}er veecekeâ veiej nw peneB kesâ Iej Deheveer
MeesYee mes osJeeW kesâ efJeceeveeW keâer MeesYee keâes Yeer peerleles nQ~ Gme veiej ceW Ûesškeâ veecekeâ vejsMJej efveJeeme keâjles nQ~
Gvekeâer cenejeveer cenemeleer megYeoÇe mes Gvekesâ Oeveolle, OeveYeoÇ, GhesvoÇ, efMeJeolle, nefjolle, keâcyeespe, keâcheve,
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (189)
heÇÙebie, heÇYebpeve Deewj heÇYeeme veecekeâ ome heg$e Glhevve ngS~
Gvekeâer DelÙevle ™heJeleer meele hegef$eÙeeB Yeer ngFË, efpevekesâ veece nQ-efheÇÙekeâeefjCeer, ce=ieeJeleer, megheÇYeeosJeer,
heÇYeeJeleer, Ûesef}veer, pÙes<"e Deewj Ûevovee~ FveceW mes efheÇÙekeâeefjCeer (ef$eMe}e) keâe efJeJeen ßes‰ veeLeJebMeer kegâC[}hegj
vejsMe efmeæeLe& kesâ meeLe keâj efoÙee ieÙee~
Fmeer heÇkeâej GllejhegjeCe kesâ 75JeW heJe& ceW JeCe&ve DeeÙee nw-
eEmeOJeeKÙes efJe<eÙes YetYe=ÉwMee}er veiejsYeJeled~ ÛesškeâeKÙeesefleefJeKÙeelees efJeveerleŠ hejceen&leŠ~~3~~
Fme ieÇvLe ceW Yeer jepee Ûesškeâ kesâ oMe heg$e SJeb meele hegef$eÙeeW keâe keâLeve keâjles ngS ieÇvLekeâej ves kegâC[}hegj kesâ
jepee efmeæeLe& keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
GheÙeg&keäle heÇceeCeeW mes menpe mecePee pee mekeâlee nw efkeâ efyenej heÇevle ceW kegâC[}hegj Deewj JewMee}er oesveeW De}ie-
De}ie jepeeDeeW kesâ De}ie-De}ie veiej Les leLee kegâC[}hegj kesâ jepee efmeæeLe& SJeb JewMee}er kesâ jepee Ûesškeâ keâe
Dehevee-Dehevee efJeMes<e DeeqmlelJe Lee DeleŠ Skeâ-otmejs kesâ DeeqmlelJe keâes efkeâmeer keâer heÇosMe meercee ceW iee|Yele veneR efkeâÙee
pee mekeâlee nw~
kegâÚ JÙeJeneefjkeâ leLÙe-
1. efkeâmeer Yeer keâvÙee keâe efJeJeen nes peeves hej Gmekeâe JeemleefJekeâ heefjÛeÙe memegje} mes neslee nw ve efkeâ ceeÙekesâ
(heernj) mes~
2. Gmekeâer mevleeveeW keâe pevce Yeer memegje} ceW ner neslee nw~ neB! Ùeefo memegje} ceW keâesF& efJeMes<e DemegefJeOee nes Ùee
mevleeve keâe pevce JeneB MegYe ve neslee nes leYeer Gmes heernj ceW peekeâj mevleeve keâes pevce osvee heÌ[lee nw~
3. heg$e keâe JebMe lees efhelee kesâ veece SJeb veiej mes ner Ûe}lee nw ve efkeâ veevee-ceecee kesâ JebMe Deewj veiej mes Gmekeâer
henÛeeve GefÛele }ieleer nw~
Fve JÙeJeneefjkeâ leLÙeeW mes ceneJeerj keâer henÛeeve veefvene} JewMee}er Deewj veevee Ûesškeâ mes veneR efkeâvleg efhelee keâer
veiejer kegâC[}hegj SJeb efhelee ßeer efmeæeLe& jepee mes ner ceevevee MeesYeemheo }ielee nw~ Dehevee Iej SJeb veiej Ye}s ner Úesše
nes efkeâvleg ceneheg®<e otmejs keâer efJeMee} mecheeqlle SJeb veiej mes Deheveer henÛeeve yeveeves ceW ieewjJe veneR mecePeles nQ~
efHeâj JewMee}er kesâ oMe jepekegâceej efkeâvekesâ GllejeefOekeâejer yevess?
pewve ieÇvLeeW kesâ heewjeefCekeâ leLÙeeW mes Ùen efveleevle melÙe nw efkeâ jepee Ûesškeâ kesâ ome heg$e SJeb meele hegef$eÙeeB LeeR~
FveceW mes heeBÛe hegef$eÙeeW kesâ efJeJeen SJeb oes kesâ oer#eeieÇnCe keâer yeele Yeer meJe&efJeefole nw efkeâvleg Ùeefo leerLeËkeâj ceneJeerj keâes
JewMee}er kesâ jepekegâceej Ùee ÙegJejepe kesâ ™he ceW ceevee ieÙee lees jepee Ûesškeâ kesâ oMeeW heg$e DeLee&led ceneJeerj kesâ meYeer ceecee
keäÙee keân}eSbies? keäÙee Jes kegâC[}hegj kesâ jepekegâceej keâns peeSbies?
Ùen vÙeeefÙekeâ leLÙe Yeer ceneJeerj keâes kegâC[}hegj keâe ÙegJejepe ner mJeerkeâej keâjssiee ve efkeâ JewMee}er keâe, DeleŠ
kegâC[}hegj kesâ jepekegâceej kesâ ™he ceW ner ceneJeerj keâe DeeqmlelJe megMeesefYele neslee nw~
Deheveer MeesOe meeceieÇer ÚesÌ[keâj otmejs GOeej ef}S ieS mee#ÙeeW hej efJeMJeeme keäÙeeW keâjW?
(190) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
ceneJeerj kesâ heMÛeeled pewveMeemeve oes npeej Je<eeX mes efoiecyej Deewj MJesleecyej Fve oes hejchejeDeeW ceW efJeYekeäle nes
ieÙee ÙeÅeefhe Ùen Skeâ Ssefleneefmekeâ melÙe nw leLeeefhe Deepe Yeer efoiecyej pewveOece& kesâ DeefleheÇeÛeerve heÇceeCe ceewpeto nQ efpeveceW
ceneJeerj keâe pevcemLeeve kegâC[}hegj ner ceevee ieÙee nw Deewj Gve leLÙeeW kesâ DeeOeej hej leerLeËkeâj kesâ pevce mes hetJe& 15
ceen lekeâ jlveJe=eq<š nes mekeâleer nw~ hegveŠ peneB jlveJe=eq<š ngF& nw, YeieJeeve keâe pevce lees Gmeer Iej ceW ceevevee heÌ[siee DeleŠ
‘‘ceneJeerj keâe pevce ef$eMe}e ceelee keâer kegâef#e mes kegâC[}hegj ceW ner ngDee Lee’’ Ùen o=Ì{ ßeæeve jKeles ngS
kegâC[}hegj keâes efJekeâeme Deewj heÇÛeej keâer ßesCeer ceW DeJeMÙe }evee ÛeeefnS~
kegâC[}hegj kesâ efJe<eÙe ceW Jele&ceeve DeJee&Ûeerve (otmejs meeefnlÙe kesâ Devegmeej) MeesOe keâe cenlJe oMee&les ngS Ùeefo
efoiecyej pewve ieÇbLeeW keâer heÇeÛeerve MeesOehetCe& JeeCeer keâes ceösvepej keâjkesâ JewMee}er keâes ceneJeerj pevceYetefce kesâ veece mes ceevee
pee jne nw lees DevÙe ieÇvLeevegmeej ceneJeerj kesâ otmeje YeeF&, ceneJeerj keâe efJeJeen, pevce mes hetJe& Gvekeâe ieYe&heefjJele&ve
Deeefo Deveskeâ yeeleW Yeer nceW mJeerkeâej keâjveer ÛeeefnS efkeâvleg MeeÙeo Fve yeeleeW keâes keâesF& Yeer efoiecyej pewveOece& kesâ DevegÙeeÙeer
mJeerkeâej veneR keâj mekeâles nQ DeleŠ nceeje DevegjesOe nw efkeâ Deheveer hejcemelÙe efpeveJeeCeer keâes Deepe kesâ LeesLes MeesOe keâer
yeef}Jesoer hej ve ÛeÌ{ekeâj mebmeej kesâ mece#e GvneR heÇeÛeerve efo. pewve ieÇvLeeW kesâ omleeJespe heÇmlegle keâjvee ÛeeefnS~ kegâ}
efce}ekeâj efoiecyej neskeâj efoiecyej hejcheje kesâ ieÇvLeeW keâes ÚesÌ[keâj DevÙe heÇceeCeeW mes Pet"er heÇeceeefCekeâlee efmeæ keâjW, Ùen
yeele kegâÚ mecePe ceW veneR Deeleer nw~
JewMee}er keâe efJekeâeme ceneJeerj keâer veefveneue kesâ veece mes nesvee ÛeeefnS-
peneB efpeme #es$e ceW leerLeËkeâj pewmes ceneheg®<eeW kesâ pevce nesles nQ JeneB keâer lees Oejleer ner jlveceÙeer Deewj mJeCe&ceÙeer nes
peeleer nw DeleŠ JeneB otj-otj lekeâ Ùeefo GlKeveve ceW keâesF& hegjelelJe meeceieÇer heÇehle nesleer jns lees keâesF& DeefleMeÙeeseqkeäle Jee}er
yeele veneR nw DeLee&led ceneJeerj kesâ veefvene} JewMee}er ceW Ùeefo keâesF& DeJeMes<e efce}s nQ lees Jes pevceYetefce kesâ heÇleerkeâ ve neskeâj
Ùen heewjeefCekeâ leLÙe oMee&les nQ efkeâ leerLeËkeâj ceneJeerj kesâ DeeqmlelJe keâes JewMee}er ceW Yeer Gme meceÙe ceevekeâj Gvekesâ veevee-
ceecee meYeer ieewjJe keâe DevegYeJe keâjles ngS efmekeäkesâ Deeefo ceW Gvekesâ efÛe$e GlkeâerCe& keâjeles Les leYeer Jes Deepe hegjelelJe kesâ
™he ceW heÇehle nes jns nQ~
efoiecyej hejchejevegmeej leerLeËkeâj lees Deheves ceelee-efhelee kesâ Fkeâ}ewles heg$e ner nesles nQ DeLee&led Gvekesâ keâesF& YeeF& veneR
neslee DeleŠ ceelee-efhelee kesâ mJeie&Jeemeer nesves kesâ heMÛeeled kegâC[}hegj keâer ceefncee JewMee}er ceW ceneJeerj kesâ ceecee Deeefo
peeefleyevOegDeeW ves heÇmeeefjle keâj JeneB keâesF& ceneJeerj keâe mceejkeâ Yeer yeveJeeÙee nes lees keâesF& DeefleMeÙeeseqkeäle veneR nw DeleŠ
mebYeJe nw efkeâ Gme mceejkeâ kesâ DeJeMes<e JeneB efce} jns neW~
Jele&ceeve ceW Yeer Ùeefo JewMee}er pevemeeceevÙe kesâ DeeJeeieceve keâe megefJeOeeÙegkeäle veiej nw lees JeneB ceneJeerj mJeeceer keâe
mceejkeâ Deepe Yeer peveceeveme keâer ßeæe keâe kesâvoÇ yeve mekeâlee nw efkeâvleg efJeÉeveeW keâes GheÙeg&keäle efJe<eÙeeW hej ienve efÛevleve
keâjkesâ Ssmee efveCe&Ùe }svee ÛeeefnS efkeâ ØeÇeÛeerve efmeæevle Oetefce} ve nesves heeJeW Deewj YeieJeeve ceneJeerj kesâ pevcepeÙevleer
ceneslmeJe ceveeves kesâ meeLe ner pewvemeceepe kesâ Éeje keâesF& Ssmee efJeJeeefole keâeÙe& ve nes peeJes efkeâ ceneJeerj keâer Deme}er
pevceYetefce ‘‘kegâC[}hegj’’ ner efJeJeeo kesâ Iesjs ceW heÌ[keâj ceneJeerj pevceYetefce kesâ meewYeeiÙe mes JebefÛele nes peeJes~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (191)
ceneJeerjkeâe}erve kegâC[}hegj keâes Menj keâer Skeâ keâe}esveer veneR keân mekeâles-
leerLeËkeâj YeieJeeve keâer pevceveiejer ceW mee#eeled meewOece& FvoÇ Skeâ }eKe Ùeespeve kesâ SsjeJele neLeer hej yew"keâj Deelee
nw Deewj JeneB Yeejer heÇYeeJevee kesâ meeLe pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe ceveelee nw DeleŠ Gme veiejer keâe heÇceeCe meeOeejCe
veieefjÙeeW kesâ meceeve ve ceevekeâj DelÙevle efJeMes<e veiejer ceevevee ÛeeefnS~
pewmee efkeâ Meem$eeW ceW JeCe&ve Yeer nw efkeâ leerLeËkeâj keâer pevceveiejer keâes Gvekesâ pevce mes hetJe& mJeie& mes FvoÇ mJeÙeb
Deekeâj JÙeJeeqmLele keâjles nQ~ efpeme kegâC[}hegj keâes mJeÙeb FvoÇeW ves Deekeâj yemeeÙee nes Gmekesâ DeeqmlelJe keâes keâYeer vekeâeje
veneR pee mekeâlee nw leLee Gmekesâ Devleie&le DevÙe veiejeW keâe ceevevee lees GefÛele }ielee nw, ve efkeâ DevÙe veieefjÙeeW kesâ
Devleie&le efouueer Menj keâer Skeâ keâe}esveer keâer YeeBefle ‘‘kegâC[}hegj’’ keâes ceevevee ÛeeefnS~
keâe}heefjJele&ve kesâ keâejCe }ieYeie 2500 Je<eeX yeeo Gme kegâC[}hegj veiejer keâer meercee Yeer Ùeefo hen}s mes keâeHeâer
Úesšer nes ieF& nes lees Yeer Gmekesâ meewYeeiÙeceÙeer DeeqmlelJe keâes vekeâej keâj efkeâmeer yeÌ[s veiej keâes ceneJeerj pevceYetefce keâe
opee& heÇoeve keâj osvee Gmeer lejn DevegefÛele }ielee nw efkeâ pewmes nceeje hegjevee Iej Ùeefo Deeies Ûe}keâj iejerye Ùee KeC[nj
nes peeÙes lees efkeâmeer heÌ[esmeer yeÌ[s peceeRoej kesâ Iej mes Deheves DeeqmlelJe keâer henÛeeve yeveevee~
DeefYeheÇeÙe Ùen nw efkeâ meJe&heÇLece lees ceneJeerj keâer JeemleefJekeâ pevceYetefce kegâC[}hegj veiejer keâe peerCeexæej,
efJekeâeme Deeefo keâjkesâ Gmes Ketye megefJeOeemechevve keâjvee ÛeeefnS DevÙeLee Gmes efJe}ghle keâjves keâe ogmmeenme lees keâoeefhe
veneR nesvee ÛeeefnS~
Ùeefo 50 Je<e& hetJe& meceepe kesâ Jeefj‰ }esieeW ves met#celee mes efoiecyej pewve ieÇvLeeW keâe Dee}es{ve efkeâS efyevee keâesF&
ie}le efveCe&Ùe }s ef}Ùee lees keäÙee heÇeÛeerve efmeæevle Deeies kesâ ef}S meJe&Lee yeo} efoS peeSBies?
cesjer leess efoiecyej pewve Oecee&vegÙeeefÙeÙeeW kesâ ef}S Fme DeJemej hej efJeMes<e heÇsjCee nw efkeâ Ùeefo Fmeer lejn efvejeOeej
Deewj veS FeflenemeefJeoeW kesâ Devegmeej heÇeÛeerve leerLeexb keâe MeesOe Ûe}lee jne lees Jen efove otj veneR peye Deheves neLe mes
kegâC[}hegjer, heeJeehegjer, DeÙeesOÙee, DeefnÛÚ$e Deeefo Deme}er leerLe& efvekeâ} peeSBies keäÙeeWefkeâ Deepe lees efyepeewef}Ùee (jepe.)
kesâ }esie DeefnÛÚ$e leerLe& keâes DemJeerkeâej keâjkesâ efyepeewef}Ùee ceW YeieJeeve heeMJe&veeLe keâe Ghemeie& nesvee ceeveles nQ~ Gmeer
heÇkeâej meved 1993 ceWs Skeâ efJeÉeve DeÙeesOÙee ceW Skeâ mebiees‰er kesâ Devoj Jele&ceeve keâer DeÙeesOÙee veiejer hej ner heÇMveefÛevn
}ieekeâj Gmes DevÙe$e efJeosMe keâer Oejleer hej yeleeves }ies leye hetpÙe ieefCeveerheÇcegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves GvnW Ùen
keânkeâj mecePeeÙee Lee efkeâ MeesOeeLeea efJeÉeveeW keâes Flevee Yeer MeesOe veneR keâjvee ÛeeefnS efkeâ Deheveer ceeB hej ner mebosn keâer megF&
efškeâves }ies DeLee&led leerLeËkeâj Éeje heÇefleheeefole efpeveJeeCeer SJeb hejchejeÛeeÙeeX Éeje jefÛele ieÇvLeeW keâes mevosn kesâ Iesjs ceW
[e}keâj Ùee GvnW Pet"e "njekeâj ef}Kes ieS MeesOe heÇyebOe nceW cebpetj veneR nQ~
MeesOe keâe DeLe& keäÙee nw?
cegPes mecePe ceW veneR Deelee efkeâ Deheveer heÇeÛeerve cet} hejcheje hej kegâ"ejeIeele keâjkesâ DeJee&Ûeerve Ssefleneefmekeâ leLÙeeW
keâes Gpeeiej keâjvee ner keäÙee MeesOe keâer heefjYee<ee nw? JewMee}er keâYeer Yeer meJe&mecceefle mes ceneJeerj keâer pevceYetefce kesâ ™he
ceW mJeerkeâej veneR keâer ieF& keäÙeeWefkeâ DeeÛeeÙe&ßeer Oece&meeiej cenejepe Deeefo Deveskeâ meeOeg-meeOJeer Fme efJe<eÙe mes meved
(192) DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj efpeve Oecee&ce=le
1974 ceW Yeer Demencele Les Deewj ØeeÛeerve meeOeg-meeOJeer Deepe Yeer Demencele nQ~ Ùeefo Fme pevcepeÙevleer ceneslmeJe hej
JewMee}er keâes ‘‘ceneJeerjmceejkeâ’’ kesâ ™he ceW efJekeâefmele efkeâÙee peelee nw leye lees mebYeJeleŠ efkeâmeer meeOeg-meeOJeer, efJeÉeved
DeLeJee meceepe keâe heÇyegæJeie& Gmes ceeveves mes Fbkeâej veneR keâjsiee efkeâvleg ceneJeerj keâer pevceYetefce JewMee}er kesâ veece hej
DeefOekeâebMe efJejesOe kesâ mJej ietbpeWies~
Fme efJe<eÙe ceW efÛevleve keâe efJe<eÙe Ùen nw efkeâ Ùeefo efoiecyej pewve meceepe kesâ ner }esie Deheves heÇeÛeerve Deeiece kesâ
heÇceeCe ÚesÌ[keâj otmejs ieÇvLeeW SJeb DeJee&Ûeerve Fefleneme%eeW kesâ keâLeve heÇeceeefCekeâ ceeveves }ieWies lees Gve hetJee&ÛeeÙeeX Éeje
keâefLele Deeiece kesâ heÇceeCe keâewve melÙe ceeveWies? Fme lejn lees ‘‘heÇeÛeerveYeejle’’ hegmlekeâ ceW Feflenemekeâej heÇes. jeceMejCe
Mecee& Éeje ef}efKele pewveOece& kesâ ef}S efceLekeâ keâLeeDeeW keâe ieÌ{e peevee Deeefo yeeleW Yeer melÙe ceevekeâj pewveOece& keâes
YeieJeeve ceneJeerj Éeje mebmLeeefhele ceeveves ceW Yeer nceW keâesF& efJejesOe veneR nesvee ÛeeefnS? Ùeefo meved 1972 ceW ef}Kes ieS
Gme keâLeve keâe nce Deepe efJejesOe keâj Gmes hetCe& Demebiele "njeles nQ lees JewMee}er keâes ceneJeerj keâer pevceYetefce keânves hej
Yeer nceW Fefleneme keâes Oetefce} nesves mes yeÛeeves nsleg ie}le keânvee ner heÌ[siee DevÙeLee Deheves neLeeW mes ner Deheves hewj hej
kegâuneÌ[er ceejves kesâ Deefleefjkeäle keâesF& DeÛÚe heÇefleHeâ} meeceves veneR DeeSiee~
nce lees MeesOe keâe DeLe& Ùen mecePeles nQ efkeâ Deheves cet} Fefleneme SJeb efmeæevleeW keâes megjef#ele jKeles ngÙes Jele&ceeve
keâes heÇeÛeervelee mes heefjefÛele keâjevee ÛeeefnS~ JewMee}er ceW ve lees ceneJeerj mJeeceer keâe keâesF& heÇeÛeerve cebefoj nw Deewj ve ner
Gvekesâ cen} Deeefo keâer keâesF& heÇeÛeerve Fceejle efce}leer nw, kesâJe} kegâÚ Je<e& hetJe& JeneB ‘‘kegâC[ieÇece’’ veece mes Skeâ
veJeefvecee&Ce keâe keâeÙe& Meg™ ngDee nw~ pewmee efkeâ heeqC[le ye}YeoÇ pewve ves Yeer ‘‘Yeejle kesâ efoiecyej pewve leerLe&’’
(yebiee}-efyenej-GÌ[ermee kesâ leerLe&) veecekeâ ieÇvLe ceW (meved 1975 ceW nerjeyeeie-yecyeF& mes heÇkeâeefMele) kegâC[}hegj leerLe&
kesâ efJe<eÙe ceW ef}Kee nw-
‘‘kegâC[}hegj efyenej heÇevle kesâ hešvee efpe}s ceW eqmLele nw~ ÙeneB keâe heesmš DeeefHeâme vee}voe nw Deewj
efvekeâš keâe jsueJes mšsMeve Yeer vee}voe nw~ ÙeneB YeieJeeve ceneJeerj kesâ ieYe&, pevce Deewj lehekeâuÙeeCekeâ ngS
Les, Fme heÇkeâej keâer ceevÙelee keâF& MeleeeqyoÙeeW mes Ûe}er Dee jner nw~ ÙeneB hej Skeâ efMeKejyevo cebefoj nw
efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj keâer MJesleJeCe& keâer meeÌ{s Ûeej Hegâš DeJeieenvee Jee}er YeJÙe heodceemeve heÇeflecee
efJejepeceeve nw~ JeneB Jeee|<ekeâ ces}e Ûew$e megoer 12 mes 14 lekeâ ceneJeerj kesâ pevcekeâuÙeeCekeâ keâes ceveeves kesâ
ef}S neslee nw~’’
kegâC[}hegj Ùee kegâC[hegj keâes kegâC[ieÇece keânkeâj JewMee}er meeceÇepÙe keâer Skeâ Meeefmele FkeâeF& ceeveles ngS keäÙee
nceejs kegâÚ efJeÉeved jepee efmeæeLe& keâes Ûesškeâ jepee keâe IejpeceeF& pewmee legÛÚ opee& efo}ekeâj GvnW JewMee}er kesâ ner Skeâ
Úesšs mes cekeâeve keâe iejerye ßeeJekeâ efmeæ keâjvee Ûeenles nQ? keäÙee leerLeËkeâj kesâ efhelee keâe keâesF& efJeMee} DeeqmlelJe GvnW
DeÛÚe veneR }ielee nw?
hetpÙe ieefCeveerheÇcegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Fme efJe<eÙe ceW yele}eleer nQ efkeâ meved 1974 ceW ceneJeerj mJeeceer kesâ
2500JeW efveJee&CeceneslmeJe kesâ meceÙe hetpÙe DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer osMeYet<eCe cenejepe,
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 7-efoiecyej pewve leerLe& SJeb efpevecebefoj (193)
heeqC[leheÇJej megcesjÛevo pewve efoJeekeâj, hebef[le cekeäKeve}e} Meem$eer, [e. }e}yeneogj Meem$eer-efouueer, heb. ceesleerÛebo
keâes"ejer-HeâuešCe Deeefo Deveskeâ efJeÉeveeW mes ÛeÛee& ngF& lees meye Skeâ mJej mes kegâC[}hegj Jele&ceeve leerLe&#es$e keâes ner
ceneJeerj pevceYetefce kesâ ™he ceW mJeerke=âle keâjles Les, JewMee}er efkeâmeer keâes Yeer pevceYetefce kesâ ™he ceW F<š veneR Leer~
peje efÛevleve keâerefpeS!
GoenjCe kesâ leewj hej ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe pevce GòejheÇosMe kesâ efškewâleveiej (efpe}e-yeejeyebkeâer)
ieÇece ceW ngDee nw Deewj Gvekesâ Éeje ngF& JÙeehekeâ Oece&heÇYeeJevee kesâ keâeÙe& efouueer, neqmleveehegj, DeÙeesOÙee, ØeÙeeie,
kegâC[uehegj, ceebieerlegbieer Deeefo ceW ngS nQ~ Deeies Ûe}keâj meew-oes meew Je<e& heMÛeeled keâesF& MeesOekeâlee& Fve mLeeveeW hej kegâÚ
mee#Ùe heekeâj efškewâleveiej keâer yepeeS neqmleveehegj, efouueerr Deeefo keâes ceeleepeer keâe pevcemLeeve ceeve ues lees keäÙee Gmes meÛe
ceeve ef}Ùee peeSiee? DeLee&led Gve mLeeveeW keâes ceeleepeer keâer keâce&Yetecf e lees ceevee pee mekeâlee nw efkeâvleg pevceYetecf e lees pevce ef}S
ngS mLeeve keâes ner ceevevee heÌ[is ee~
Fmeer heÇkeâej kegâÚ hegjeleeeqlJekeâ mee#ÙeeW kesâ DeeOeej hej ‘‘JewMee}er’’ keâes ceneJeerj pevceYetefce kesâ veece mes ceevÙelee
veneR efo}eF& pee mekeâleer nw Dele: efJeÉeved, DeeÛeeÙe&, meeOeg-meeOJeer meYeer ienjeF& mes efÛevleve keâj kegâC[}hegj keâer Kelejs
ceW heÌ[er Deeqmcelee keâer j#ee keâjW~
pevceYetefce kesâ meceeve ner efveJee&CeYetefce kesâ meeLe Yeer efKeueJeeÌ[ ngDee nw!
Jele&ceeve keâer yegefæpeerJeer heerÌ{er ves ceneJeerj mJeeceer keâer keâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW kesâ YeÇecekeâ heÇÛeej keâe ceevees "sskeâe ner }s
ef}Ùee nw~ Fmes MeeÙeo hebÛecekeâe} Ùee ngC[eJemee|heCeer keâe DeefYeMeehe ner keânvee nesiee efkeâ ceneJeerj mJeeceer keâer pevce SJeb
efveJee&Ce oesveeW YetefceÙeeW keâes efJeJeeefole keâj efoÙee ieÙee nw~
heÛÛeerme meew ÛeJeeueerme Je<eeX hetJe& efyenej heÇevle keâer efpeme heeJeehegjer veiejer mes ceneJeerj ves cees#eheo heÇehle efkeâÙee Jen
Deepe Yeer peveceeveme keâer ßeæe keâe kesâvoÇ nw Deewj heÇlÙeskeâ oerheeJe}er hej JeneB osMe Yej mes npeejeW ßeæe}g efveJee&Ce}e[t
ÛeÌ{eves hengBÛeles nQb~ pewmee Meem$eeW ceW JeCe&ve DeeÙee nw efyeukegâ} Gmeer heÇkeâej keâer MeesYee mes Ùegkeäle heeJeehegjer keâe mejesJej
Deepe Ghe}yOe nw Deewj Gmekesâ ceOÙeYeeie ceW ceneJeerj mJeeceer kesâ DeefleMeÙekeâejer ßeerÛejCe efJejepeceeve nQ efHeâj Yeer kegâÚ
efJeÉeved SJeb meceepeveslee ieesjKehegj (G.heÇ.) kesâ efvekeâš meef"ÙeeJeeb ieÇece kesâ heeme Skeâ ‘‘heeJee’’ veecekeâ veiej keâes ner
ceneJeerj keâer efveJee&CeYetefce heeJee efmeæ#es$e ceevekeâj Deheves Denb keâer hegeq<š keâj jns nQ~
Fme lejn keâer MeesOe Ùeefo Deheves leerLe& Deewj Meem$eeW kesâ heÇefle Ûe}leer jner leye lees meYeer Deme}er leerLe& SJeb ieÇvLeeW hej
heÇMveefÛevn }ie peeSBies leLee pewveOece& keâer JeemleefJekeâlee ner efJe}ghle nes peeSieer~ heeJeehegjer kesâ efJe<eÙe ceW Yeer Deveskeâ
Meem$eerÙe heÇceeCe Ghe}yOe nQ efkeâvleg ÙeneB efJe<eÙe keâes ve yeÌ{eles ngÙes kesâJe} heÇmebieesheeòe pevceYetefce heÇkeâjCe keâes ner
heÇkeâeefMele efkeâÙee ieÙee nw mees efJe%epeve mJeÙeb mecePeW SJeb otmejeW keâes mecePeeJeW~

N:M
(194) DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-8
pewve heJe&
meesuenkeâejCe heke&-
ßesÙeesceeiee&veefYe%eeefven YeJeienves peeppJeueodog:KeoeJe-
mkeâvOes Ûeb›eâcÙeceeCeeveefleÛeefkeâleefceceevegæjsÙeË Jejekeâeved~~
FlÙeejesnlhejeveg«enjmeefJeuemeodYeeJeveesheeòehegCÙeØekeÇâe-
vlewjJs e JeekeäÙew: efMeJeheLecegeÛf eleeved Meeefmle ÙeesÓn&ved me veesÓJÙeeled1~~1~~
DeLe&-Fme mebmeej™heer Yeer<eCe Jeve ceW og:Ke™heer oeJeeveue Deefive DeefleMeÙe ™he mes peue jner nw~ efpemeceW
ßesÙeesceeie&-Deheves efnle kesâ ceeie& mes DeveefYe%e ngS Ùes yesÛeejs ØeeCeer Peguemeles ngS DelÙeble YeÙeYeerle neskeâj FOej-GOej
Yeškeâ jns nQ~ ‘‘ceQ Fve yesÛeejeW keâes Fmemes efvekeâeue keâj megKe ceW hengBÛee otB~’’ hej kesâ Thej Deveg«en keâjves keâer Fme yeÌ{leer
ngF& Glke=â° YeeJevee kesâ jme efJeMes<e mes leerLeËkeâj meÂMe hegCÙe mebefÛele keâj uesves mes efoJÙeOJeefveceÙe JeÛeveeW kesâ Éeje pees
Gmekesâ ÙeesiÙe cees#eceeie& keâe GheosMe osles nQ Jes DenËleefpeve nce ueesieeW keâer j#ee keâjW~
‘keâcee&jeleerved peÙeleerelf e efpeve:’ keâce&™heer Me$egDeesb keâes pees peerleles nQ, Jes efpeve keânueeles nQ~ ‘efpevees osJelee DemÙeself e
pewve:’ Deewj efpeveosJe efpemekesâ osJelee nQ-GheemÙe nQ Jes pewve keânueeles nQ~ efpevesvõ osJe kesâ Fme pewveMeemeve ceW ØelÙeskeâ YeJÙe
ØeeCeer keâes hejceelcee yeveves keâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee nw~ Oece& kesâ veslee Deveble leerLeËkeâjeW ves DeLeJee YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves
cees#eceeie& kesâ oMe&keâ Ssmee cees#eceeie& kesâ veslee yeveves kesâ efueS GheeÙe yeleueeÙee nw~ Fmeer mes Deehe Fme pewveOece& keâer efJeMeeuelee Je
Goejlee keâe heefjÛeÙe Øeehle keâj mekeâles nQ~ Fme GheeÙe ceW meesuenkeâejCe YeeJeveeSb Yeeveer nesleer nQ Deewj Fvekesâ yeue hej Deheveer
ØeJe=eòf e meJe&leescegKeer, meJe&keâuÙeeCeceÙeer, meJe& kesâ Ghekeâej keâes keâjves Jeeueer yeveeveer nesleer nw~
‘‘oMe&veefJeMegefæefJeveÙemebheVelee Meerue›eles<Jeveefle-ÛeejesÓYeer#Ce%eeveesheÙeesiemebJesieew MeefòeâlemlÙeeielehemeer meeOeg-
meceeefOeJezÙeeJe=òÙekeâjCecen&oeÛeeÙe&yengßegleØeJeÛeveYeefòeâjeJeMÙekeâe-heefjneefCecee&ie&ØeYeeJevee ØeJeÛeveJelmeuelJeefceefle
leerLe&keâjlJemÙe~~24~~’’
oMe&veefJeMegefæ, efJeveÙemebheVelee, Meerue›eles<JeveefleÛeej, DeYeer#Ce%eeveesheÙeesie, mebJesie, MeefòeâlemlÙeeie, Meefòeâlemlehe,
meeOegmeceeefOe, JewÙeeJe=lÙekeâjCe, DenËleYeefòeâ, DeeÛeeÙe&Yeefòeâ, yengßegleYeefòeâ, ØeJeÛeveYeefòeâ, DeeJeMÙekeâ DeheefjneefCe, ceeie&ØeYeeJevee
Deewj ØeJeÛeveJelmeuelJe Ùes meesuen keâejCe YeeJeveeSb leerLeËkeâj Øeke=âefle kesâ DeeœeJe kesâ efueS nQ DeLee&led Fvemes leerLeËkeâj
Øeke=âefle keâe yebOe nes peelee nw~
Fve meesuen YeeJeveeDeeW ceW mes oMe&veefJeMegefæ keâe nesvee DelÙevle DeeJeMÙekeâ nw~ DevÙe meYeer YeeJeveeSb neW DeLeJee
kegâÚ keâce Yeer neW efheâj Yeer leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe nes mekeâlee nw DeLeJee efkeâvneR Skeâ, oes Deeefo YeeJeveeDeeW kesâ meeLe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& (195)
meYeer YeeJeveeSb DeefJeveeYeeJeer nQ leLee DeheeÙeefJeÛeÙe Oece&OÙeeve Yeer efJeMes<e™he mes leerLeËkeâj Øeke=âefle yebOe kesâ efueS keâejCe
ceevee ieÙee nw~ Jewmes Ùen OÙeeve lehees YeeJevee ceW ner DebleYet&le nes peelee nw~
Ùen DeveeefoefveOeve <ees[MekeâejCe heJe& Je<e& ceW leerve yeej Deelee nw~ YeeoeW Jeoer Skeâced mes DeeefÕeve Jeoer Skeâced lekeâ,
ceeIe Jeoer Skeâced mes heâeuiegve Jeoer Skeâced lekeâ SJeb Ûew$e Jeoer Skeâced mes JewMeeKe Jeoer Skeâced lekeâ~ Fme heJe& ceW
<ees[MekeâejCe YeeJeveeDeeW keâes Yee keâjkesâ hejcheje mes leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe efkeâÙee pee mekeâlee nw~
Fve meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW kesâ veece Fme Øekeâej nQ-
1. oMe&veefJeMegefæ 2. efJeveÙemecheVelee 3. Meerue›eles<JeveefleÛeej 4. DeYeer#Ce %eeveesheÙeesie 5. mebJesie 6. MeefòeâlemlÙeeie
7. Meefòeâlemlehe 8. meeOeg meceeefOe 9. JewÙÙeeJe=lÙekeâjCe 10. Den&odYeefòeâ 11. DeeÛeeÙe&Yeefòeâ 12. yengßegleYeefòeâ
13. ØeJeÛeveYeefòeâ 14. DeeJeMÙekeâ DeheefjneefCe 15. ceeie&ØeYeeJevee 16. ØeJeÛeveJelmeuelJe~
Fve meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegefæ YeeJevee cetue-peÌ[ nw DeLee&led oMe&veefJeMegefæ YeeJevee kesâ efyevee
meYeer YeeJeveeSB DeOetjer nQ~ Fme oMe&veefJeMegefæ YeeJevee keâe DeLe& nw-
‘‘efpeveesheefo°s efve«e&vLes cees#eJelce&efve ®efÛe: efve:MebefkeâlelJeeÅe°ebieeoMe&veefJeMegefæ:~’’ DeLee&led efpevesvõosJe
kesâ Éeje Gheefo° efveie&ÇvLe efoiecyej cees#eceeie& ceW ®efÛe nesvee Deewj efve:Mebefkeâle Deeefo Dee" DebieeW keâe heeueve keâjvee
oMe&veefJeMegefæ nw~
Fmeer Øekeâej Debeflece ØeJeÛeveJelmeuelJe YeeJevee keâe DeLe& efkeâlevee megvoj nw-
‘‘Jelmes OesvegJelmeOece&efCe mvesn: ØeJeÛeveJelmeuelJeced~’’
pewmes ieeÙe Deheves yeÚÌ[s keâes DeØeeflece mvesn keâjleer nw, Jewmes ner Oecee&lceeDeeW keâes osKekeâj Gvekesâ Øeefle mvesn mes
Deeõ&efÛeòe nes peevee ØeJeÛeveJelmeuelJe nw~
Ghejesòeâ meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW kesâ veece leòJeeLe&met$e «ebLe kesâ DeeOeej mes nQ hejvleg <ešdKeC[eiece «ebLe ceW Fve
YeeJeveeDeeW kesâ veeceeW ceW kegâÚ Devlej nw, pees efkeâ Fme Øekeâej nw-
1. oMe&veefJeMegælee, 2. efJeveÙemecheVelee 3. Meerue›eleeW ceW efvejefleÛeejlee 4. Ún DeeJeMÙekeâeW ceW heefjnervelee
5. #eCeueJeØeefleyeesOevelee 6. ueefyOemebJesie mecheVelee 7. ÙeLeeMeefòeâleLeelehe 8. meeOegDeeW kesâ efueS Øeemegkeâ heefjlÙeeielee
9. meeOegDeeW keâer meceeefOemebOeejCe 10. meeOegDeeW keâer JewÙeeJe=lÙe ÙeesieÙegòeâlee 11. Deefjnble Yeefòeâ 12. yengßegleYeefòeâ
13. ØeJeÛeve Yeefòeâ 14. ØeJeÛeveJelmeuelee 15. ØeJeÛeveØeYeeJevelee 16. DeYeer#Ce %eeveesheÙeesie~
Fve meesuenkeâejCeeW kesâ nesves hej peerJe leerLeËkeâj veecekeâce& keâes yeeBOeles nQ DeLeJee mecÙeioMe&ve kesâ nesves hej Mes<e
keâejCeeW ceW mes Skeâ-oes Deeefo keâejCeeW kesâ mebÙeesie mes Yeer leerLeËkeâj veecekeâce& yebOe mekeâlee nw~
Ûeelegcee&me kesâ Yeeõheo ceeme ceW efJeMes<e ™he mes cegefve-DeeefÙe&keâe-ßeeJekeâ-ßeeefJekeâe meYeer <ees[MekeâejCe ›ele keâes
ÙeLeeMeefòeâ keâjles nQ~ ßeeJekeâ ueesie Fme heJe& ceW n<e&efJeYeesj neskeâj hetpee-Gheemevee keâjles nQ leLee efJeÉledpeve Fve
meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW keâes Deheves ØeJeÛeve Éeje ueesieeW keâes megveekeâj Meebefle Deewj megKe keâe ceeie& efoKeeles nQ~
oMeue#eCe (heÙet&<eCe heJe&)-
pewveeW keâe meyemes heefJe$e heJe& oMeue#eCe heJe& nw, efpemes Deepekeâue ueesie heÙet&<eCe heJe& kesâ veece mes Yeer peeveles nQ~
(196) DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& efpeve Oecee&ce=le
efoiecyej mecØeoeÙe ceW Ùen heJe& ØeefleJe<e& Yeeõheo Megkeäuee hebÛeceer mes Ûelego&Meer lekeâ leLee MJesleecyej ceW Yeeõheo ke=â. 12
mes Yeeõheo Meg. 4 lekeâ ceveeÙee peelee nw~ Fve efoveeW ceW pewve cebefojeW ceW Ketye Deevevo ÚeÙee jnlee nw~ Øeefleefove Øeele:keâeue
mes ner meye Œeer-heg®<e mveeve keâjkesâ cebefojeW ceW hengBÛe peeles nQ Deewj yeÌ[s Deevevo kesâ meeLe YeieJeeved keâer hetpeve keâjles nQ~
hetpeve meceehle nesves hej Øeefleefove ßeer leòJeeLe&met$e kesâ ome DeOÙeeÙeeW ceW mes Skeâ-Skeâ DeOÙeeÙe keâe JÙeeKÙeeve Deewj Gòece
#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, melÙe, MeewÛe, mebÙece, lehe, lÙeeie, DeeefkebâÛevÙe Deewj yeÇÿeÛeÙe& Fve OeceeX ceW mes Skeâ-Skeâ Oece& keâe
efJeJesÛeve neslee nw~ Fve ome OeceeX kesâ keâejCe Fme heJe& keâes oMeue#eCe heJe& keânles nQ keäÙeeWekf eâ Oece& kesâ Gòeâ ome ue#eCeeW keâe Fme
heJe& ceW Keemeleewj mes DeejeOevee efkeâÙee peelee nw~ JÙeeKÙeeve kesâ efueS yeenj mes yeÌ[-s yeÌ[s efJeÉeved yegueeÙes peeles nQ Deewj ØeeÙe:
meYeer Œeer-heg®<e Gvekesâ GheosMe mes ueeYe G"eles nQ~ DeeefÕeve ke=â<Cee Øeefleheoe kesâ efove heJe& keâer meceeefhle nesves hej meye Skeâ$e
neskeâj hejmhej ceW ieues efceueles nQ Deewj iele Je<e& keâer Deheveer ieueefleÙeeW kesâ efueS hejmhej ceW #eceeÙeeÛevee keâjles nQ~ pees ueesie otj-
osMeevlej ceW yemeles nQ Gvemes he$e efueKekeâj Ùee #eceeJeCeer keâe[& Deeefo Yespekeâj #eceeÙeeÛevee keâer peeleer nw~
Fve efoveeW cesb ØeeÙe: meYeer Œeer-heg®<e Deheveer-Deheveer Meefòeâ kesâ Devegmeej ›ele, GheJeeme Jeiewjn keâjles nQ~ keâesF&-
keâesF& omeeW efove GheJeeme keâjles nQ, yengle mes omeeW efove lekeâ Skeâ yeej Yeespeve keâjles nQ~ FvneR efoveeW ceW Yeeõheo Megkeäuee
oMeceer keâes megiebOeoMeceer heJe& neslee nw, Fme efove meye pewve Œeer-heg®<e Skeâ$e neskeâj cebefoj ceW Oethe Kesves kesâ efueS peeles nQ,
Fvoewj Jeiewjn ceW Ùen GlmeJe oMe&veerÙe neslee nw~
Yeeõheo Megkeäuee ÛelegoM& eer Devevle ÛelegoM& eer keânueeleer nw~ Fmekeâe pewveeW ceW yeÌ[e cenlJe nw~ pewve MeeŒeeW kesâ Devegmeej Fme efove
›ele keâjves mes yeÌ[e ueeYe neslee nw~ otmejs, Ùen oMeue#eCe heJe& keâe Debelf ece efove Yeer nw FmeefueS Fme efove ØeeÙe: meYeer pewve Œeer-heg®<e
›ele jKeles nQ Deewj leceece efove cebeof jeW ceW ner efyeleeles nQ~ Deveskeâ mLeeveeW hej Fme efove peguetme Yeer efvekeâuelee nw~ kegâÚ ueesie Fvõ yevekeâj
peguetme kesâ meeLe peue ueeles nQ Deewj Gme peue mes YeieJeeve keâe DeefYe<eskeâ keâjles nQ efheâj hetpeve neslee nw~ hetpeve kesâ yeeo Devevle ÛelegoM& eer
›elekeâLee nesleer nw~ pees ›eleer efvepe&ue GheJeeme veneR keâjles Jes Yeer ØeeÙe: keâLee megvekeâj ner peue «enCe keâjles nQ~
jlve$eÙe heke&-
Ûew$e, YeeoeW Deewj ceeIe kesâ Debeflece 3 efove (megoer 13-14-15) cesb jlve$eÙe keâer hetpee Deewj keÇle Deeefo keâjkesâ Fme
heke& keâes ceveeÙee peelee nw~ FmeceW mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Je mecÙekeâdÛeeefj$e™heer jlve$eÙe keâer DeejeOevee keâjkesâ
ßeeJekeâpeve Deheves cees#eceeie& kesâ ØeMemle nesves keâer cebieue YeeJeveeSB keâjles nQ~
#eceekeeCeer heke&-
oMe}#eCe heke& keâer meceeefhle hej DeeefMkeve ke=â<Cee Skeâced keâes meYeer }esie hejmhej efce}les nwb Deewj iele Je<eeX ceW
Deheves Éeje keâer ieF& ie}efleÙeesb keâer #eceeÙeeÛevee keâjles nwb~ pees }esie kÙeefòeâMeŠ efce} venerb heeles nwb kes otjYee<e DeLekee he$e
Éeje #eceeÙeeÛevee keâjkesâ Fme heke& keâes ceveeles nQ~
keeÛeefvekeâ #ecee keâer Dehes#ee neefo&keâ #ecee cenlkehetCe& nw~ meÛÛes ùoÙe mes #eceeÙeeÛevee Deewj #eceeoeve keâjvee pewve
ßeekekeâ keâe Skeâ yeÌ[e iegCe nw efpememes oesveesb he#eesb keâes DekeâLeveerÙe }eYe neslee nw DeleŠ Fme heke& keâes jmceer leewj hej ve cevee
keâj meÛÛes ceve mes ceveevee ÛeeefnS~ efpevemes nceeje cevecegšeke nw, efkeMes<e leewj hej Gvemes #eceeÙeeÛevee DekeMÙe keâjveer
ÛeeefnS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& (197)
De°eefvnkeâe heJe&-
efoiecyej hejcheje keâe otmeje cenlJehetCe& heJe& De°eefvnkeâe heJe& nw~ Ùen heJe& keâeefle&keâ, heâeuiegve Deewj Dee<eeÌ{ ceeme
kesâ Deble kesâ Dee" efoveeW ceW ceveeÙee peelee nw~ pewve ceevÙelee kesâ Devegmeej ceOÙeueeskeâ keâer Deke=âef$ece jÛevee ceW DemebKÙeele
Éerhe-mecegõeW kesâ Devoj Dee"Jeeb veboerÕejÉerhe nw~ Gme Éerhe ceW 52 efpeveeueÙe yeves ngS nQ~ Gvekeâer hetpee keâjves kesâ efueS
mJeie& mes ÛeejeW Øekeâej kesâ osJeieCe Gòeâ efoveeW ceW peeles nQ~ ÛetBefkeâ ceveg<Ùe JeneB lekeâ pee veneR mekeâles FmeefueS Gòeâ efoveeW
ceW Dee°eefvnkeâe heJe& ceevekeâj ÙeneR hej veboerÕej Éerhe kesâ cebefojeW keâer hetpee keâj uesles nQ~ Fve efoveeW ceW efmeæÛe›eâ, FvõOJepe,
veboerÕej Deeefo hetpee efJeOeeve keâe DeeÙeespeve efkeâÙee peelee nw~ Ùen hetpee ceneslmeJe oMe&veerÙe neslee nw~
De#eÙe le=leerÙee heke&-
Yeiekeeve DeeefoveeLe ves oer#ee kesâ meceÙe ÚŠ ceeme keâe Ghekeeme ef}Ùee Lee~ Ghekeemeeshejevle Gvnesbves Deenej nsleg
efkenej efkeâÙee efkeâvleg Gvnsb Ún ceen GVeleeefueme efove Deenej heÇehle venerb ngDee keäÙeesbefkeâ oeve keâer efkeefOe efkeâmeer keâes cee}tce
venerb Leer~ Skeâ efove Yeiekeeve DeeefoveeLe keâes osKekeâj nefmleveehegj kesâ jepee ßesÙeebme keâes Deheves hetke& Yeke keâe mcejCe nes
peeves mes oeve keâer efkeefOe cee}tce nes ieF& Leer Deewj Gvnesbves Yeiekeeve keâes heÇLece yeej efkeefOekeled heÌ[ieenve keâj F#egjme (ieve>s
keâe jme) keâe Deenej efoÙee Lee~ Gme efove kewMeeKe Megkeäuee le=leerÙee Leer~ Gme oeve kesâ efveefceòe mes Gme efove jepee keâer jmeesF&
cesb Yeespeve De#eerCe (pees keâYeer #eerCe venerb neslee nw) nes ieÙee Lee DeleŠ Deepe Yeer JewMeeKe Megkeäuee le=leerÙee keâe efove pewve
meceepe ner veneR Deefheleg mecemle meceepe ceW DelÙevle MegYe ceevee peelee nw, efpemes meYeer De#eÙe le=leerÙee heJe& kesâ veece mes
ceveeles nQ~
ceneJeerj peÙebleer-
Ûew$e Megkeäuee $eÙeesoMeer, YeieJeeve ceneJeerj keâer pevcekeâuÙeeCekeâ efleefLe nw~ Fme efove YeejleJe<e& kesâ meYeer pewve Dehevee
keâejesyeej yebo jKekeâj Deheves-Deheves mLeeveeW hej yeÌ[er OetceOeece mes ceneJeerj peÙebleer ceveeles nQ~ Øeele:keâeue peguetme
efvekeâeueles nQ Deewj jeef$e ceW meeJe&peefvekeâ meYee keâe DeeÙeespeve neslee nw~ Yeejle Yej ceW yengle meer ØeevleerÙe mejkeâejeW ves Deheves
Øeevle ceW ceneJeerj peÙebleer keâer Úgóer Ieesef<ele keâj oer nw~ kesâvõerÙe mejkeâej mes Yeer pewveeW keâer Ùener ceebie nw~
JeerjMeemeve peÙebleer-
pewveeW kesâ Debeflece leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj keâes JewMeeKe Meg. oMeceer keâes kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle nes peeves hej 66
efove kesâ yeeo Gvekeâer meyemes henueer Oece&osMevee ceieOe keâer jepeie=ner veiejer kesâ efJehegueeÛeue heJe&le hej Øeele:keâeue kesâ meceÙe
efKejer Leer~ Gmeer kesâ Gheue#Ùe ceW ØeefleJe<e& ßeeJeCe ke=â<Cee Øeefleheoe keâes JeerjMeemeve peÙebleer ceveeÙeer peeleer nw~
ßeglehebÛeceer heJe&-
pÙes<" Megkeäuee hebÛeceer, pees efkeâ mechetCe& pewve meceepe ceW ‘‘ßeglehebÛeceer’’ heJe& kesâ veece mes efJeKÙeele nw~ Fme efove
ÉeoMeebieceÙeer mejmJeleer osJeer keâer hetpee keâer peeleer nw~ Gme ßeglehebÛeceer heJe& kesâ cenòJe keâes ÙeneB oMee&Ùee pee jne nw—
meewje<š osMe ceW Tpe&Ùebleefieefj keâer Ûebõiegheâe ceW efveJeeme keâjves Jeeues De<šebieceneefveefceòeOeejer ßeer OejmesveeÛeeÙe& kesâ
ceve ceW efJeÛeej DeeÙee efkeâ ‘‘Deeies Debießegle%eeve keâe efJeÛÚso nes peeSiee DeleŠ pewmes Yeer nes Gme Debießegle%eeve keâes megjef#ele
keâjves keâe ØeÙeeme keâjvee ÛeeefnS~ Gmeer meceÙe GvneWves ‘‘hebÛeJe<eeaÙe meeOeg meccesueve’’ ceW heOeejs oef#eCe osMeJeemeer meeOegDeeW
(198) DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& efpeve Oecee&ce=le
kesâ heeme Skeâ he$e Yespee~ Gme he$e keâes heÌ{keâj Gve DeeÛeeÙeeX ves oes ÙeesiÙe cegefve Gme DeevOeÇØeosMe mes meewje<š^ osMe ceW Yespes~
Fve oesveeW cegefveÙeeW kesâ hengBÛeves mes henues ner DeeÛeeÙe&ØeJej ßeer Oejmesvepeer keâes efheÚueer jeef$e ceW mJehve ngDee efkeâ ‘‘oes MegYeü
Je=<eYe cesjer leerve Øeoef#eCee oskeâj cesjs ÛejCeeW ceW veceve keâj jns nQ~’’ ÙeÅeefhe Gme mJehve keâe heâue Jes ÙeesiÙe efMe<ÙeeW keâe
efceuevee mecePe Ûegkesâ Les efheâj Yeer Gve oesveeW kesâ Deeves hej Gvekeâer hejer#ee kesâ efueS ieg®osJe ves Gve oesveeW keâes Skeâ-Skeâ efJeÅee
oskeâj YeieJeeve vesefceveeLe keâer efmeæYetefce ceW yew"keâj efJeÅee efmeæ keâjves keâe DeeosMe efoÙee~ ieg® keâer Dee%ee mes Jes oesveeW efJeÅee
efmeæ keâjves nsleg ceb$e peehe keâjves ueies~ peye efJeÅee efmeæ nes ieF& lees Gvekesâ meeceves oes osefJeÙeeB Øeieš ngFË, GveceW mes Skeâ
osJeer Skeâ DeeBKe Jeeueer Leer Deewj otmejer kesâ oeBle yeÌ[s-yeÌ[s Les~ Gve oesveeW cegefveÙeeW ves mecePe efueÙee efkeâ nceejs ceb$eeW ceW keâneR
ve keâneR oes<e nw~ eEÛeleve keâjkesâ ceb$e kesâ JÙeekeâjCeMeem$e mes oesveeW ves ceb$e Megæ efkeâS~ Skeâ cegefve kesâ ceb$e ceW Skeâ De#ej
keâce Lee Deewj otmejs cegefve kesâ ceb$e ceW Skeâ De#ej DeefOekeâ Lee~ Megæ ceb$e peheves hej megvoj JesMeYet<ee ceW oes osefJeÙeeB Deheves
megvoj ¤he ceW Øeieš ngFË Deewj yeesueeR—ns osJe ! Dee%ee oerefpeS! keäÙee keâjvee nw ? oesveeW cegefve yeesues—nceW Deehemes
keâesF& keâeÙe& veneR nw, kesâJeue ieg® keâer Dee%ee mes nceves Ùes ceb$e pehes nQ~ Ssmee megvekeâj osefJeÙeeB Devlee|nle nes ieFË~ oesveeW
cegefveÙeeW ves peekeâj ieg®Jej ßeer OejmesveeÛeeÙe& keâes meeje Je=òeevle megveeÙee~ DeeÛeeÙe&ßeer ves Øemevve neskeâj MegYe cegntle& ceW oesveeW
keâes ßegleefJeÅee keâe DeOÙeÙeve keâjevee ØeejcYe efkeâÙee~ FvneWves efJeveÙehetJe&keâ ieg® mes efJeÅee Øeehle keâer hegveŠ ieg¤ ves Fve oesveeW
keâe efJenej keâje efoÙee~ oesveeW cegefveÙeeW ves ‘‘DebkeâuesMJej’’ «eece ceW peekeâj Ûeelegcee&me mLeeefhele efkeâÙee~ leoveblej yeÌ[s cegefve
ßeer heg<heobleeÛeeÙe& Deheves Yeebpes efpeveheeefuele keâes meeLe ueskeâj Gmes cegefve yeveekeâj yeveJeeme veecekeâ osMe keâes Ûeues ieS Deewj
Yetleyeefue DeeÛeeÙe& leefceueosMe keâes Ûeues ieS~ ßeerheg<heobleeÛeeÙe& ves efpeveheeefuele cegefve keâes melØe¤heCee kesâ 177 met$eeW keâes
efueKekeâj heÌ{eÙee Deewj Gmes oskeâj Yetleyeefue DeeÛeeÙe& kesâ heeme Yespe efoÙee~ FvneWves Yeer Deheves menhee"er iegg®YeeF&
heg<heobleeÛeeÙe& kesâ DeefYeØeeÙe keâes peevekeâj Deewj Gvekeâer DeeÙeg Deuhe peevekeâj ‘‘õJÙeØeceeCeevegiece’’ keâes Deeefo ueskeâj
<ešdKeC[eiece «evLe keâer jÛevee hetCe& keâer Deewj pÙes<" Megkeäuee hebÛeceer kesâ efove Fme «evLe keâer Ûelege|JeOe mebIe ves hetpee keâer
leYeer mes ßeglehebÛeceer heJe& Ûeuee Dee jne nw~ Ùes oesveeW DeeÛeeÙe& <ešdKeC[eiece «evLe kesâ keâlee& ceeves ieS nQ~
Gme <ešdKeC[eiece «evLe keâer Ún šerkeâeDeeW ceW mes DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmesve mJeeceer jefÛele Jele&ceeve ceW GheueyOe
‘‘OeJeuee’’ šerkeâe hej Fme yeermeJeeR meoer keâer ØeLece yeeuemeleer, ÙegieØeJee|lekeâe, Ûeeefj$eÛeefvõkeâe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer keâer uesKeveer ves ‘‘efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe’’ veece keâer ceewefuekeâ mebmke=âle šerkeâe efueKekeâj mecemle pewve meceepe
keâes DeeMÛeÙe&Ûeefkeâle keâj efoÙee nw~ DeeefMJeve Meg. 15 efoveeBkeâ 8-10-95 mes ØeejcYe keâj heâeuiegve Megkeäue 13, Jeer. efve.
meb. 2523 efoveeBkeâ 7-2-97 keâes ceeOeesjepehegje ceW ØeLece KeC[ keâer Ún hegmlekeWâ ueieYeie 900 hespe keâer mebmke=âle
šerkeâe keâes De"ejn ceeme ceW hetCe& efkeâÙee~ Fme ceneve met$ejepe keâe efnvoer DevegJeeo keâjves keâe meewYeeiÙe cegPes Øeehle ngDee~
hetpÙe ceeleepeer Éeje meesueneW hegmlekeâeW keâe uesKeve keâeÙe& hetCe& nes Ûegkeâe nw~
Fme ßeglehebÛeceer kesâ efove ßeeJekeâ SJeb ßeeefJekeâeDeeW keâes ßegle keâer yeÌ[s meceejesn mes hetpeve keâjkesâ ßeglemkeâvOe efJeOeeve
keâjvee ÛeeefnS, ØeeÛeerve «evLeeW keâes megjef#ele veS Jes<šve ceW yeeBOekeâj DeeÛeeÙeeX Éeje ØeCeerle «evLeeW keâes cebieekeâj cebefojeW ceW
efJejepeceeve keâjvee ÛeeefnS leLee efmeæ, ßegle, DeeÛeeÙe& Deeefo Yeefkeäle keâjkesâ kesâJeue%eeve ceW meneÙekeâ Ssmee Demeerce hegCÙe
mebefÛele keâjvee ÛeeefnS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& (199)
oerheeJeueer-
Thej pees pewve heJe& yeleueeÙes ieÙes nQ Jes Ssmes nQ efpevnW kesâJeue pewve Oecee&vegÙeeÙeer ner ceeveles nQ~ Fvekesâ efmeJeeÙe
kegâÚ heJe& Ssmes Yeer nQ efpevnW pewveeW kesâ efmeJeeÙe efnvot pevelee Yeer ceeveleer nw~ Ssmes heJeeX ceW meyemes DeefOekeâ GuuesKeveerÙe
oerheeJeueer keâe heJe& nw~ Ùen heJe& keâeefle&keâ ceeme keâer DeceeJemÙee keâer mebOÙee keâes ceveeÙee peelee nw~ meeheâ megLejs cekeâeve
keâeefle&keâer DeceeJemÙee keâer mebOÙee keâes oerheeW kesâ ØekeâeMe mes peieceiee G"les nQ~ Iej-Iej ue#ceer keâe hetpeve neslee nw~
meefoÙeeW mes Ùen lÙeesnej ceveeÙee peelee nw, keâesF& Fmekeâe mebyebOe jeceÛevõ peer kesâ DeÙeesOÙee ueewšves mes ueieeles nQ~ keâesF&
Fmes meceüeš DeMeeskeâ keâer efoefiJepeÙe keâe metÛekeâ yeleueeles nQ efkeâvleg jeceeÙeCe ceW Fme lejn keâe keâesF& GuuesKe veneR
efceuelee nw, Flevee ner veneR, efkeâvleg efkeâmeer efnvot hegjeCe Jeiewjn ceW Yeer Fme mebyebOe ceW keâesF& GuuesKe veneR efceuelee~
yeewæ Oece& ceW lees Ùen lÙeesnej ceveeÙee veneR peelee, jn peeleer nw pewve mebmke=âefle~ Fme meceepe ceW Mekeâ meb. 705 (efJe.
meb. 840) keâe jÛee ngDee nefjJebMehegjeCe nw~ GmeceW YeieJeeved ceneJeerj kesâ efveJee&Ce keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee
nw-‘ceneJeerj YeieJeeved YeJÙe peerJeeW keâes GheosMe osles ngS heeJeeveiejer ceW heOeejs Deewj JeneB kesâ Skeâ ceveesnj GÅeeve
ceW ÛelegLe& keâeue kesâ leerve Je<e& meeÌ{s Dee" ceeme yeekeâer jn peeves hej keâeefle&keâer DeceeJemÙee kesâ ØeYeelekeâeueerve yesuee kesâ
meceÙe, Ùeesie keâe efvejesOe keâjkesâ keâceeX keâe veeMe keâjkesâ cegefòeâ keâes Øeehle ngS~ ÛeejeW Øekeâej kesâ osJeleeDeeW ves Deekeâj
Gvekeâer hetpee keâer Deewj oerhekeâ peueeÙes~ Gme meceÙe Gve oerhekeâeW kesâ ØekeâeMe mes heeJeeveiejer keâe DeekeâeMe Øeoerhle nes
jne Lee~ Gmeer meceÙe mes Yeòeâ ueesie efpevesÕej keâer hetpee keâjves kesâ efueS YeejleJe<e& ceW ØeefleJe<e& Gvekesâ efveJee&Ce efoJeme
kesâ Gheue#Ùe ceW oerheeJeueer ceveeles nQ~
efpeme efove YeieJeeved ceneJeerj keâe efveJee&Ce ngDee, Gmeer efove meeÙebkeâeue ceW Gvekesâ ØeOeeve efMe<Ùe ieewlece ieCeOej
keâes hetCe&%eeve-kesâJeue%eeve keâer Øeeefhle ngF&~ cegefòeâ Deewj %eeve keâes pewveOece& ceW meyemes yeÌ[er ue#ceer ceevee nw Deewj
ØeeÙe: cegefòeâue#ceer Deewj %eeveue#ceer kesâ veece mes ner MeeŒeeW ceW Gvekeâe GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw Dele: mebYeJe nw efkeâ
DeeOÙeeeflcekeâ ue#ceer kesâ hetpeve keâer ØeLee ves Oeerjs-Oeerjs pevemecegoeÙe ceW yee¢e ue#ceer kesâ hetpeve keâe ™he ues efueÙee nes~
yee¢eÂef°ØeOeeve ceveg<Ùe meceepe ceW Ssmee ØeeÙe: osKee peelee nw~ ue#ceer hetpeve kesâ meceÙe efceóer keâe IejeQoe (nšÌ[er)
Deewj Kesue-efKeueewves Yeer jKes peeles nQ~ Fme yeejs ceW ueesie keâne keâjles nQ efkeâ Ùen nšÌ[er YeieJeeved ceneJeerj DeLeJee
Gvekesâ efMe<Ùe ieewlece ieCeOej keâer GheosMe meYee (meceJemejCe) keâer Ùeeoieej ceW nw Deewj ÛetBefkeâ Gvekeâe GheosMe megveves
kesâ efueS ceveg<Ùe, heMeg meYeer peeles Les Dele: Gvekeâer Ùeeoieej ceW Gvekeâer cetefle&ÙeeB (efKeueewves) jKes peeles nQ~ Fme lejn
oerheeJeueer kesâ ØekeâeMe ceW nce ØeefleJe<e& YeieJeeve keâer efveJee&Ceue#ceer keâe hetpeve keâjles nQ Deewj efpeme ™he ceW Gvekeâer
GheosMe meYee ueieleer Leer, Gmekeâe meepe mepeeles nQ~ hejchejeiele™he mes ieewlece ieCeOej keâes Øeehle kesâJeue%eeveue#ceer
kesâ Øeleerkeâ ceW Yeer ue#ceer hetpeve keâer peeleer nw~
oerheeJeueer kesâ Øeele:keâeue ceW meYeer pewve cebefojeW ceW ceneJeerj efveJee&Ce keâer mce=efle ceW yeÌ[e GlmeJe ceveeÙee peelee
nw Deewj efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{ekeâj YeieJeeve keâer efJeMes<e hetpee keâer peeleer nw~ Fme {bie keâer hetpee keâe DeeÙeespeve kesâJeue
Fmeer efove neslee nw~ Fmemes Iej-Iej ceW Gme efove pees efce‰evve yevelee nw, Gmekeâe GösMÙe Yeer mecePe ceW Dee peelee nw~
(200) DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& efpeve Oecee&ce=le
keerj efveke&eCe meckeled-
keâeefle&keâ ke=â<Cee DeceekemÙee meved 527 F&mee hetJe& keâes Yeiekeeve cenekeerj keâe efveke&eCe ngDee Lee~ Gme efleefLe mes keerj
efveke&eCe meckeled heÇejcYe ngDee nw~ Ùen efke›eâce meckeled mes 470 ke<e& Deewj F&mekeer meved mes 526 ke<e& hegjevee nw~
meuetvees Ùee j#eeyebOeve-
otmeje GuuesKeveerÙe meeJe&peefvekeâ lÙeesnej, efpemes pewve ueesie Yeer yeÌ[er ßeæe mes ceveeles nQ, meuetvees Ùee j#eeyebOeve heJe&
nw~ meeOeejCele: Fme lÙeesnej kesâ efove IejeW ceW mesceF& keâer Keerj yeveleer nw~
meeLe ner meeLe Gòej Yeejle ceW Skeâ ØeLee Deewj nw~ Gme efove efnvot cee$e kesâ Éej hej oesveeW Deesj ceveg<Ùe kesâ
efÛe$e yeveeÙes peeles nQ GvnW ‘meesve’ keânles nQ~ henues GvnW efpeceekeâj Gvekesâ jeKeer yeebOeer peeleer nw, leye Iej kesâ ueesie
Yeespeve keâjles nQ~
pewve hegjeCeeW ceW j#eeyebOeve keâer keâLee efceueleer nw, pees meb#eshe ceW Fme Øekeâej nw-
efkeâmeer meceÙe Gppewveer veiejer ceW ßeerOece& veece keâe jepee jepÙe keâjlee Lee~ Gmekesâ Ûeej ceb$eer Les-yeefue, ye=nmheefle,
vecegefÛe Deewj Øe¥eo~ Skeâ yeej efoiecyej pewve cegefve DekeâcheveeÛeeÙe& meele meew cegefveÙeeW kesâ mebIe kesâ meeLe Gppewveer ceW heOeejs~
cebef$eÙeeW kesâ cevee keâjves hej Yeer jepee cegefveÙeeW kesâ oMe&ve kesâ efueS ieÙee~ Gme meceÙe meye cegefve OÙeevemLe Les~ ueewšles ngS
ceeie& ceW Skeâ cegefve mes cebef$eÙeeW keâe MeeŒeeLe& nes ieÙee~ ceb$eer hejeefpele nes ieÙes~ ›egâæ ceb$eer jeef$e ceW leueJeej ueskeâj cegefveÙeeW
keâes ceejves kesâ efueS efvekeâues~ ceeie& ceW ieg® keâer Dee%ee mes Gmeer MeeŒeeLe& kesâ mLeeve hej OÙeeve ceW ceive Deheves ØeefleÉvÉer cegefve
keâes osKekeâj cebef$eÙeeW ves Gve hej Jeej keâjves kesâ efueS pewmes ner leueJeej Thej G"eF&, Gvekesâ neLe pÙeeW kesâ lÙeeW
keâerefuele nes ieÙes~ efove efvekeâueves hej jepee ves cebef$eÙeeW keâes osMe mes efvekeâeue efoÙee~ ÛeejeW ceb$eer Deheceeefvele neskeâj
nefmleveehegj kesâ jepee he©e keâer MejCe ceW DeeÙes~ JeneB yeefue ves Deheves jCe keâewMeue mes he©e jepee kesâ Skeâ Me$eg keâes
hekeâÌ[keâj Gmekesâ meghego& keâj efoÙee~ jepee he©e ves ØemeVe neskeâj Gmes cegbnceebiee Jejoeve efoÙee~ meceÙe Deeves hej yeefue
ves Jejoeve ceebieves kesâ efueS keân efoÙee~
kegâÚ meceÙe yeeo cegefve DekeâcheveeÛeeÙe& keâe mebIe efJenej keâjlee ngDee nefmleveehegj DeeÙee Deewj JeneR Je<ee&Jeeme
keâj efueÙee~ peye yeefue Jeiewjn keâes Fme yeele keâe helee Ûeuee lees Jes yengle IeyejeÙes, heerÚs GvnW Deheves Deheceeve keâe
yeouee Ûegkeâeves keâer Ùegefòeâ metPe ieÙeer~ GvneWves Jejoeve keâe mcejCe efoueekeâj jepee he©e mes meele efove keâe jepÙe ceebie
efueÙee~ jepÙe heekeâj yeefue ves cegefve mebIe kesâ ÛeejeWs Deesj Skeâ yeeÌ[e KeÌ[e keâj efoÙee Deewj Gmekesâ Devoj nJeve Ùe%e
keâjvee Meg™ keâj efoÙee~
FOej cegefveÙeeW hej Ùen Ghemeie& ØeejbYe ngDee, GOej efceefLeuee veiejer ceW lehemÙeejle Skeâ efveefceòe%eeveer cegefve keâes Fme
Ghemeie& keâe helee ueie ieÙee~ Gvekesâ cegbn mes ‘ne-ne’ efvekeâuee~ heeme ceW yew"s Skeâ #eguuekeâ ves Fmekeâe keâejCe hetÚe lees
GvneWves meye neue yeleueeÙee Deewj keâne efkeâ efJe<Cegkegâceej cegefve keâes efJeef›eâÙee $e+efæ GlheVe nes ieF& nw Jes Fme mebkeâš keâes
otj keâj mekeâles nQ~ #eguuekeâ lelkeâeue Deheveer efJeÅee kesâ yeue mes cegefve efJe<Cegkegâceej kesâ heeme ieÙes Deewj Gvekeâes meye
meceeÛeej megveeÙee~ efJe<Cegkegâceej cegefve nefmleveehegj kesâ jepee he©e kesâ YeeF& Les~ Jes legjvle Deheves YeeF& he©e kesâ heeme hengBÛes
Deewj yeesues, ‘he©ejepe! legceves Ùen keäÙee keâj jKee nw ? Deheveer kegâuehejcheje ceW Ssmee DeveLe& keâYeer veneR ngDee~ Ùeefo jepee
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 8-pewve heJe& (201)
ner leheefmJeÙeeW hej DeveLe& keâjves ueies lees Gmes keâewve otj keâj mekesâiee ? Ùeefo peue ner Deeie keâes YeÌ[keâeves ueies lees efheâj Gmes
keâewve yegPee mekesâiee ?’ Gòej ceW he©e ves yeefue keâes jepÙe os osves keâe meye meceeÛeej megveeÙee Deewj kegâÚ keâj mekeâves ceW Deheveer
DemeceLe&lee Øekeâš keâer~ leye efJe<Cegkegâceej cegefve Jeeceve™he OeejCe keâjkesâ yeefue kesâ Ùe%e ceW hengBÛes Deewj yeefue kesâ ØeeLe&vee
keâjves hej leerve hewj Oejleer Gmemes ceebieer~ peye yeefue ves oeve keâe mebkeâuhe keâj efoÙee lees efJe<Cegkegâceej ves efJeef›eâÙee$e+efæ kesâ
Éeje Deheves Mejerj keâes yeÌ{eÙee~ GvneWves Dehevee henuee hewj megces® heJe&le hej jKee, otmeje hewj ceeveg<eesòej heJe&le hej jKee
Deewj leermeje hewj mLeeve ve nesves mes DeekeâeMe ceW [esueves ueiee~ leye meJe&$e nenekeâej ceÛe ieÙee, osJelee oewÌ[ heÌ[s Deewj
GvneWves efJe<Cegkegâceej cegefve mes ØeeLe&vee keâer, ‘YeieJeved! Deheveer Fme efJeef›eâÙee keâes mecesefšÙes~ Deehekesâ lehe kesâ ØeYeeJe mes leerveeW
ueeskeâ ÛebÛeue nes G"s nQ~ leye GvneWves efJeef›eâÙee keâes mecesše~ cegefveÙeeW keâe Ghemeie& otj ngDee Deewj yeefue keâes osMe mes efvekeâeue
efoÙee ieÙee~
yeefue kesâ DelÙeeÛeej mes meJe&$e nenekeâej ceÛe ieÙee Lee Deewj ueesieeW ves Ùen Øeefle%ee keâj ueer Leer efkeâ peye cegefveÙeeW keâe
mebkeâš otj nesiee lees GvnW Deenej keâjekeâj ner Yeespeve «enCe keâjWies~ mebkeâš otj nesves hej meye ueesieeW ves mesceFÙeeW keâer Keerj
keâe nukeâe Yeespeve lewÙeej efkeâÙee, keäÙeeWefkeâ cegefve keâF& efove kesâ GheJeemeer Les~ cegefve kesâJeue meele meew Les Dele: Jes kesâJeue meele
meew IejeW hej ner hengBÛe mekeâles Les FmeefueS Mes<e IejeW ceW Gvekeâer Øeefleke=âefle yeveekeâj Deewj Gmes Deenej oskeâj Øeefle%ee hetjer keâer
ieF&~ meyeves hejmhej ceW j#ee keâjves keâe yebOeve yeebOee, efpemekeâer mce=efle lÙeesnej kesâ ™he ceW Deye lekeâ Ûeueer Dee jner nw~
oerJeejeW hej pees efÛe$e jÛevee keâer peeleer nw Gmes ‘meesve’ keâne peelee nw, Ùen ‘meesve’ Meyo ‘ßeceCe’ Meyo keâe DeheYeübMe peeve
heÌ[lee nw~ ØeeÛeervekeâeue ceW pewve meeOeg ßeceCe keânueeles Les~ Fme Øekeâej mes meuetvees Ùee j#eeyebOeve lÙeesnej pewve lÙeesnej kesâ
™he ceW pewveeW ceW Deepe Yeer ceveeÙee peelee nw~ Gme efove efJe<Cegkegâceej Deewj meele meew cegefveÙeeW keâer hetpee keâer peeleer nw~ Gmekesâ
yeeo hejmhej ceW jeKeer yeebOekeâj oerJeejeW hej efÛeef$ele ‘meesve’ keâes Deenejoeve efoÙee peelee nw~ leye meye Yeespeve keâjles nQ Deewj
iejeryeeW keâes oeve Yeer osles nQ~

N:M
(202) DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-9
pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe
(1)
oer#ee keâe cenòJe
pewveOece& kesâ Devegmeej mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes efJejòeâ ceeveJe kesâ 28 cetueiegCe DeLeJee 11 Øeeflecee™he mekeâuemebÙece Ùee
osMemebÙece «enCe keâjves keâe veece ‘oer#ee’ nw~ DeeÛeeÙe& ßeer mecevleYeõ mJeeceer ves jlvekeâjC[ ßeeJekeâeÛeej ceW keâne Yeer nw-
ceesnefleefcejehenjCes, oMe&veueeYeeoJeehlemeb%eeve:~
jeieÉs<eefveJe=òÙew, ÛejCeb ØeefleheÅeles meeOeg:~~
DeLe&-ceesn™heer DebOekeâej kesâ ve° nes peeves hej mecÙeioMe&ve Deewj mecÙei%eeve keâer Øeeefhle keâjkesâ meeOegpeve jeie-
És<e keâer efveJe=efòe mes mecÙekeâdÛeeefj$e keâes Øeehle keâj uesles nQ DeLee&led Deveble mebmeej keâes Je=efæbiele keâjves Jeeueer ceesn ceefoje keâes
heerkeâj Ùen peerJe Deveeefokeâeue mes mebmeej keâer Ûeewjemeer ueeKe ÙeesefveÙeeW ceW heefjYeüceCe keâj jne nw~ DeelcekeâuÙeeCe kesâ
FÛÚgkeâ Jener peerJe peye efceLÙeelJeÙegòeâ ceesn keâes Iešekeâj mecÙekeälJe ef›eâÙeeDeeW meefnle Ûeeefj$e keâes ieg® kesâ meceerhe OeejCe
keâjles nQ leye oer#ee keâer Øeef›eâÙee DeejbYe nesleer nw~
JÙeJeneefjkeâ Âef° mes efpeme Øekeâej efJeJeeneshejevle keâvÙee Deewj Jej keâe peerJeve hetCe&™hesCe ie=nmLe Oece& kesâ ™he ceW
heefjJeefle&le nes peelee nw Gmeer Øekeâej ieg® kesâ keâjkeâceueeW mes cegevf e-DeeefÙe&keâe, #eguuekeâ-#egeuf uekeâe ™he ›eleeW keâes OeejCe keâjves hej
ÙeefleOece& kesâ ™he ceW ceeveJe peerJeve keâe Deecetue Ûetue heefjJele&ve neslee nw~ Skeâ JewjeiÙe De°keâ ceW ceQves efueKee nw-
oer#ee keâe DeLe& ve kesâJeue Jes<e keâe hejeJele&ve keânueelee nw~
Fme heefjJele&ve kesâ meeLe YeeJe heefjJele&ve Yeer nes peelee nw~~
DeelecepÙeeself e keâe oerhe peues heMeglee keâe YeeJe #eheCe neslee~
Jen oeve#eheCe mes meefnle YeeJe ner oer#ee keâe celeueye neslee~~1~~
Deheves oeref#ele heefjCeeceeW keâes ceQ meoe-meoe mcejCe keâ™B~
Ùeefo eEkeâefÛele efJeke=âefle nes ceve ceW Gme ner #eCe keâe mebmcejCe keâ™B~~
keâefuekeâeue keâe Ùen DeYÙeeme cesje hejYeJe ceW cegeòf eâ efoueeSiee~
YeJe YeJe keâe Ùen heg®<eeLe& cesje efheâj JÙeLe& keâYeer vee peeSiee~~2~~
DeLee&led Jes<e heefjJele&ve kesâ meeLe-meeLe ceve keâe heefjJele&ve neskeâj YeeJeeW ceW hejce Megælee Deeleer nw Deewj efmejcegC[ve—
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe (203)
kesâMeueeWÛe kesâ meeLe ceve keâe cegC[ve Yeer neslee nw, FefvõÙeeW keâes JeMe ceW efkeâÙee peelee nw SJeb Jem$e lÙeeie kesâ meeLe-meeLe
efJekeâejeW keâes hetCe&™hesCe nšeÙee peelee nw~
efoiecyej pewve hejcheje keâer oer#ee ceW oer#eeLeea m$eer-heg®<e kesâ JewjeiÙe heefjCeeceeW keâer hejer#ee keâjkesâ ieg¤ meJe&ØeLece
Gvekeâe kesâMeueeWÛe keâjles nQ hegve: cemlekeâ hej cetueiegCeeW kesâ mebmkeâej Deejesefhele keâj GvnW hetpÙe yeveeles nQ~ cegefve-
DeeefÙe&keâeDeeW kesâ Jes 28 cetueiegCe ßeer ieewlece mJeeceer kesâ MeyoeW ceW-
JeomeefceefobefoÙe jesOees, ueesÛees DeeJeemeÙeceÛesueceCneCeb~
efKeefomeÙeCeceovleJeCeb, ef"efoYeesÙeCecesÙeYeòeb Ûe~~
5 cene›ele, 5 meefceefle, hebÛesefvõÙeefvejesOe, Ún DeeJeMÙekeâ (mecelee-mleJe-Jebovee-Øeefle›eâceCe-ØelÙeeKÙeeve-
keâeÙeeslmeie&), kesâMeueeWÛe, DeeÛesuekeäÙe, Demveeve, ef#eefleMeÙeve, DeovleOeeJeve, efmLeefleYeespeve Deewj SkeâYeòeâ (Skeâ yeej
Yeespeve) Ùes DeªeF&me cetueiegCe cegKÙe™he mes cegefveÙeeW kesâ nesles nQ~ FveceW mes DeeefÙe&keâeDeeW kesâ DeeÛesuekeäÙe-efveJe&Œe kesâ
mLeeve hej Skeâ meeÌ[er henveves keâe efJeOeeve nw leLee efmLeefleYeespeve-KeÌ[s neskeâj keâjhee$e ceW Yeespeve keâjves keâer peien
yew"keâj keâjhee$e ceW Yeespeve «enCe keâjvee ner Gvekeâe cetueiegCe nw FmeerefueS Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej peer keâer
ieg® hejchejevegmeej DeeefÙe&keâeDeeW kesâ Yeer cegefveÙeeW kesâ meceeve ner 28 cetueiegCe ceeves peeles nQ leLee GvnW cegefveÙeeW kesâ meceeve ner
oer#eeefJeefOe mes oeref#ele keâjkesâ ØeeÙeef§eòeeefo Skeâ meceeve Øeoeve efkeâÙee peelee nw, peyeefkeâ #eguuekeâ-#egefuuekeâe keâer
oer#eeefJeefOe efyeukegâue efYeVe nesleer nw~
oer#ee keâer heefjYee<ee yeleeles ngS Skeâ veereflekeâej ves keâne nw-
oerÙeles %eevemeodYeeJeb, #eerÙeles heMegYeeJevee~
oeve#eheCeYeeJesve, oer#ee lesvewJe GÛÙeles~~
DeLee&led oer Deewj #ee Fve oes MeyoeW kesâ Éeje %eeve kesâ meodYeeJe keâe Deeoeve-Øeoeve SJeb heMeglJe YeeJevee keâe #eheCe
neskeâj ‘‘oer#ee’’ keâe DeLe& mhe° Deewj meeLe&keâ nes peelee nw~ FmeceW efmej cegb[ve—kesâMeueeWÛe kesâ meeLe-meeLe ceve Deewj
FefvõÙeeW keâe Yeer cegC[ve—efve«en neslee nw~ Ssmeer mecÙekeâd oer#ee mes oeref#ele meeOegDeeW kesâ efueS meeieejOecee&ce=le ceW JeCe&ve
DeeÙee nw-
keâefueØeeJe=ef<e efceLÙeeÂ*d, cesIeÛÚVeemeg efoef#Jen~
KeÅeesleJeled mego°s ejes, ne! Åeeslevles keäJeefÛeled-keäJeefÛeled~~
DeLee&led Fme keâefuekeâeue™heer Je<ee&$e+leg ceW peye efoMeeSb efceLÙeeÂef°ÙeeW ™heer keâeueer IešeDeeW mes DeeÛÚVe (JÙeehle)
nQ, Ssmeer efmLeefle ceW Keso nw efkeâ efpevecegõe kesâ Oeejkeâ meeOeg pegievet kesâ meceeve keâneR-keâneR ØekeâeefMele nesles nQ-efJeÛejCe
keâjles nQ~
efkeâvleg Ùen keâefuekeâeue Yeer efkeâmeer Dehes#ee mes hegCÙeMeeueer nw efkeâ Deepe ueieYeie hevõn meew mes DeefOekeâ meeOeg-
meeefOJeÙeeW keâe efJeÛejCe hetjs osMe ceW nes jne nw~ Fmeer ëe=BKeuee ceW Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej cenejepe keâer
hejcheje keâes megJeeefmele SJeb Je=efæbiele keâjves Jeeueer hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Jele&ceeve
meeOeg peieled keâer ØekeâeMemlebYe nQ~
(204) DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe efpeve Oecee&ce=le
Jele&ceeve Ùegie keâer meyemes ØeeÛeerve oeref#ele nQ %eeveceleer ceeleepeer-peye meeje mebmeej Yeeweflekeâlee keâer
ÛekeâeÛeeQOe ceW efveceive Lee~ Yeejle osMe Yeer hejleb$elee keâer yesefÌ[ÙeeW mes cegefòeâ heeves kesâ ueewn ØeÙeeme ceW jle Lee~ ve peeves efkeâleves
Jeerj mewefvekeâ, Jeerjebievee yeeueeSb leLee Gvekesâ heefjJeej Deheves osMe keâer mJeleb$elee nsleg yeefueoeveer Meefòeâ keâe heefjÛeÙe os jns
Les~ Ssmes meb›eâceCe keâeue ceW meved 1934 ceW 22 Dekeäštyej (MejohetefCe&cee) keâe efove pewve meceepe Deewj YeejleerÙe mebmke=âefle
kesâ efueS Skeâ Ssefleneefmekeâ efoJeme kesâ ™he ceW efmeæ ngDee, peye efškewâleveiej (efpe.-yeejeyebkeâer, G.Øe.) ceW efoiecyej pewve
De«eJeeue peeleerÙe ieesÙeue iees$eerÙe heefjJeej ceW Skeâ osJeermJe™hee keâvÙeejlve ves pevce ueskeâj osMe kesâ mJeleb$elee meb«eece kesâ
meeLe-meeLe veejer mJeleb$elee keâe DeefYeÙeeve ÛeueeÙee~
efhelee Úesšsueeue SJeb ceelee ceesefnveer keâer ceele=lJe keâes OevÙe keâjves Jeeueer Gme ‘‘cewvee’’ veece keâer keâvÙee ves hetJe& pevce
kesâ Oeeefce&keâ mebmkeâej SJeb ceeB keâes onspe ceW Øeehle ‘‘he©evebefohebÛeefJebMeeflekeâe’’ «ebLe kesâ mJeeOÙeeÙe mes GlheVe JewjeiÙe kesâ
keâejCe 18 Je<e& keâer Deuhe DeeÙeg ceW meved 1952 keâer MejohetefCe&cee keâes YeejleieewjJe DeeÛeeÙe&jlve ßeer osMeYet<eCe cenejepe
mes mehlece Øeeflecee ™he Deepevce yeÇÿeÛeÙe&›ele «enCe keâj Iej keâe lÙeeie keâj efoÙee, hegve: meved 1953 ceW Ûew$e ke=â. Skeâce
keâes ßeer ceneJeerj peer DeefleMeÙe #es$e hej #egefuuekeâe oer#ee ueskeâj meved 1953-54 Je 55 kesâ leerve Ûeelegcee&me ›eâceMe:
efškewâleveiej, peÙehegj Deewj cnmeJeÌ[ (ceneje°^) ceW mecheVe efkeâS~
hegve: Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej cenejepe kesâ DeeosMeevegmeej Gvekesâ ØeLece heóefMe<Ùe DeeÛeeÙe&ßeer
Jeerjmeeiej cenejepe mes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW JewMeeKe ke=â<Cee otpe keâes DeeefÙe&keâe oer#ee «enCe keâj ‘‘%eeveceleer’’ veece
Øeehle efkeâÙee~ Ùener oer#ee yeermeJeeR-FkeäkeâermeJeeR meoer kesâ efueS Jejoeve yeve ieF& keäÙeeWefkeâ Meleeyoer keâer ØeLece keäJeeBjer keâvÙee
kesâ ™he ceW DeeefÙe&keâe %eeveceleer ceeleepeer ves oer#ee keâe met$eheele keâj efoÙee, efheâj lees mewkeâÌ[eW-npeejeW keâvÙeeDeeW kesâ efueS
ceeie& ØeMemle nes ieÙee~ Gvekesâ Fme lÙeeieceÙeer Ghekeâej keâes meeOeg mecetn keâYeer Yeer efJemce=le veneR keâj mekeâlee~ meved 2006
ceW Gme DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ Yeer 50 Je<e& hetCe& keâjves Jeeueer Jes Jele&ceeve keâer Skeâcee$e ieefCeveerØecegKe ceelegßeer nQ FmeerefueS
Gvekeâe ‘‘oer#ee mJeCe& peÙebleer ceneslmeJe’’ yeÌ[s OetceOeece mes ceveeÙee ieÙee~ Gmeer ›eâce ceW Je<e& 2018 ceW Deheves oeref#ele
DeJemLee kesâ yeeme" Je<e& hetCe& keâj $esme"JeW Je<e& ceW ØeJesMe keâjves Jeeueer Skeâcee$e ceelee ‘‘ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer’’ nQ leLee efheefÛÚkeâe ueskeâj 65 Je<e& hetCe& efkeâÙes nQ, pees Skeâ ØeeÛeerve cetefle& kesâ meceeve hejce hetpÙeveerÙe Deewj
efpeveMeemeve keâer Deefceš Oejesnj yeve Ûegkeâer nQ~
yeÇÿeÛeÙe& keâer DeKeC[ meeOevee mes Øeehle ngDee nw Ûecelkeâeefjkeâ ØeYeeJe-peye Skeâ meodie=nmLe kesâ
Meerue›ele cee$e kesâ heeueve mes Deefive peue ceW Deewj Metueer efmebnemeve ceW heefjJeefle&le nes peeleer nw lees hetCe& yeÇÿeÛeÙe& kesâ Oeejer
meeOeg-meeefOJeÙeeW ceW Ùeefo DeefleMeÙe Øeieš nes peelee nw lees keâesF& DeefleMeÙeesefòeâ veneR nw~ Gme yeÇÿeÛeÙe& cene›ele keâer DeKeC[
meeOevee keâjkesâ efpevneWves 84 Je<eeaÙe peerJeve keâes mJeefCe&ce DeeYee mes heefjhetCe& keâj efueÙee nw FmeerefueS Gvekesâ DeeMeerJee&o SJeb
keâeÙe&keâueeheeW ceW DeefleMeÙe Ûecelkeâej Øekeâš nes ieÙee nw~ Fme Ûecelkeâej kesâ mece#e ØelÙeskeâ ØeeCeer efve<he#e YeeJe mes
velecemlekeâ neslee nw~
Ùen melÙe nw efkeâ 130 keâjesÌ[ mes DeefOekeâ keâer pevemebKÙee Jeeues Yeejle osMe ceW pewve meceepe keâer mebKÙee Jele&ceeve
ceW Deefle Deuhe nw efkeâvleg Gmekeâer DeeOÙeeeflcekeâ osve kesâ ™he ceW Deefnbmee, Deheefj«en, Deveskeâeble SJeb yeÇÿeÛeÙe& kesâ efmeæevle
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe (205)
Deepe Yeer hetjs efJeÕe kesâ efueS ØesjCeeœeesle nQ~ pewve jeceeÙeCe kesâ Devegmeej lees meeOeg-mebleeW keâer lehemÙee keâe Ú"e Yeeie hegCÙe osMe
kesâ jepee keâes Yeer Øeehle neslee nw, efpememes jepee keâes vÙeeÙehetJe&keâ jepÙeJÙeJemLee mebÛeeefuele keâjves keâe yeue Øeehle neslee nw~
pewmes keâesF& JÙeeheejer oerIe&keâeue lekeâ JÙeeheej keâjkesâ Deheveer hetbpeer yeveekeâj yeÌ[e mes" yeve peelee nw, GÅeesieheefle
Deveskeâ heg®<eeLeeX kesâ Éeje Je=efæ keâjkesâ GÅeesiepeiele ceW Dehevee veece jesMeve keâjlee nw, Jew%eeefvekeâ Deheves veÙes-veÙes ØeÙeesieeW
kesâ Éeje osMe keâes veF&-veF& GheueefyOeÙeeB Øeoeve keâjlee nw, Gmeer Øekeâej hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer oerIe&keâeueerve
lehemÙee mes osMe keâes meeefnlÙe SJeb leerLe& keâer efÛejmcejCeerÙe GheueefyOeÙeeB Øeoeve keâjkesâ meyekeâes Deheves JeelmeuÙe Deewj
DeeMeerJee&o mes DeefYeefmebefÛele efkeâÙee nw~ Gvekesâ heeJeve ßeerÛejCeeW ceW keâesefš-keâesefš Jebove keâjles ngS Gvekesâ oerIe& SJeb mJemLe
peerJeve nsleg YeieJeeve mes cebieue ØeeLe&vee nw~

N:M

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&—ns Jeerj......
ns %eevecetefle&, ceeb %eeveceleer, leJe %eeve efkeâjCe Ùeefo hee peeTb~
De%eeve DebOesje otj Yeiee, efvepe %eevepÙeesefle keâes ØeiešeTB~~šskeâ.~~
Ghekeâej keâ™B meejs peie keâe, Ùen YeeJe ùoÙe ceW Deelee nw~
og:efKeÙeeW keâes osKe ùoÙe jeslee, ceve keâ®Cee mes Yej peelee nw~~
oes Meefòeâ cegPes ceQ meye peie keâe, og:Ke otj mJeÙeb ner keâj heeTB~~
De%eeve DebOesje otj Yeiee, efvepe %eevepÙeesefle keâes ØeiešeTB~~1~~
Yeejle Fkeâ Lee ieguepeej Ûeceve, eEnmee ves Gmekeâes ve° efkeâÙee~
meÛÛeeF& kesâ Fme GheJeve keâes, mJeeLeea leòJeeW ves Yeü° efkeâÙee~~
Ssmeer Meòeâer ceQ Øeieš keâ™B, pees efJeÕeMeebefle keâes uee heeTB~
De%eeve DebOesje otj Yeiee, efvepe %eevepÙeesefle keâes ØeiešeTB~~2~~
YeieJeeve ve Ùeefo yeve meketBâ lees ceQ, Fbmeeve keâer ßesCeer hee peeTB~
Ùeefo meeOeg veneR yeve meketBâ lees ceQ, meppeve keâer ßesCeer hee peeTB~
efvepe hej keâes Yeer ‘‘Ûeboveeceleer’’, ceQ meppevelee efmeKeuee heeTB~
De%eeve DebOesje otj Yeiee, efvepe %eevepÙeesefle keâes ØeiešeTB~~3~~
(206) DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe efpeve Oecee&ce=le

(2)
yeÇeÿeer-megvojer ves oer#ee keäÙeeW «enCe keâer Leer ?
cenehegjeCe kesâ Devleie&le DeeefohegjeCe «evLe kesâ Devegmeej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deheveer heg$eer yeÇeÿeer-megvojer keâes
Ùegie keâer Deeefo ceW meJe&ØeLece efJeÅee «enCe keâjeÙee Lee Dele: Jes Deheves efhelee $ewueeskeäÙeieg® kesâ Deveg«en mes mejmJeleer keâer
mee#eeled Øeeflecee kesâ meceeve yeve ieF& LeeR~ hegve: Yejle Deeefo heg$eeW keâes Yeer YeieJeeve ves mecemle efJeÅeeSB efmeKeeF& LeeR~
Fmeer ØekeâjCe ceW Deehe ueesieeW keâes Skeâ efJeMes<e yeele peevevee nw efkeâ yeÇeÿeer-megvojer ves $e+<eYeosJe kesâ
meceJemejCe ceW DeeefÙe&keâe oer#ee OeejCe keâer Leer~ Gvekesâ efJe<eÙe ceW Deveskeâ efJeÉeveeW keâer Ùen OeejCee yeveer ngF& nw efkeâ
yeÇeÿeer-megvojer ves FmeefueÙes oer#ee ueer efkeâ Gvekesâ efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes Gvekesâ heefle kesâ efueS vecemkeâej
keâjvee heÌ[lee efkeâvleg efoiecyej pewve Deeiece «evLeeW ceW keâneR Yeer Ssmee keâLeve veneR efceuelee nw FmeerefueÙes ueesie keâvÙeeDeeW
kesâ pevce keâes DeefYeMeehe ceeveves ueieles nQ leLee Ùen Yeer keân osles nQ efkeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ heg$eer nesvee Yeer
ngC[eJemeefhe&Ceer keâeue keâe oes<e nw efkeâvleg Ùen keâLeve Yeer meJe&Lee ieuele nw keäÙeeWefkeâ efkeâmeer ØeeÛeerve DeeÛeeÙe& ØeCeerle
«evLe ceW Ssmee keâesF& ØeceeCe veneR efceuelee nw~
oeceeo kesâ hewj Útves Ùee vecemkeâej keâjves keâer hejcheje Deepe Yeer meye peien osKeves ceW veneR Deeleer nw~ ceQves
DeJeOeØeevle ceW osKee nw efkeâ oeceeo mJeÙeb Deheves memegj keâes efhelee ceevekeâj hewj Útles nQ~ YeieJeeve MeebefleveeLe keâer efÚÙeeveJes
npeej jeefveÙeeW ceW keäÙee efkeâmeer mes heg$eer veneR pevceer nesieer? DeJeMÙe pevceer nesieer Deewj Gvekesâ efJeJeen Deeefo Yeer ngS ner
neWies~ leerLeËkeâj pewmes ceneheg®<e kesâ efueS oeceeo keâes vecemkeâej keâjves pewmeer yeele keânvee DelÙevle Demebiele nw keäÙeeWefkeâ Jes
lees pevce mes ner ceelee-efhelee, cegefve Deeefo keâes Yeer vecemkeâej veneR keâjles nQ, Ùen Gvekeâer efveÙeefle ner ceevevee ÛeeefnÙes~ Fmeer
Øekeâej ceneve meleer keâvÙee yeÇeÿeer-megvojer kesâ JewjeiÙe keâer DeJeceevevee keâjles ngS Gvekeâer oer#ee kesâ efJe<eÙe ceW Yeer Ssmeer
kegâMebkeâe GheefmLele veneR keâjvee ÛeeefnÙes~
Deveskeâ Øeefle…eÛeeÙe& efJeÉeved hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle…eDeeW ceW cebÛe hej Fme ÂMÙe keâe cebÛeve Yeer keâjeles nQ efkeâ ‘‘yeÇeÿeer
Deewj megvojer ves Deheves efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe mes hetÚe efkeâ efheleepeer! keäÙee Fme Oejleer hej Deehemes Yeer yeÌ[e keâesF& JÙeefòeâ
nw ? leye YeieJeeve $e+<eYeosJe ves keâne—neB hegef$eÙeeW! efpevekesâ meeLe nce legcneje efJeJeen keâjWies, Jes cegPemes Yeer yeÌ[s neWies
keäÙeeWefkeâ cegPes Gve oeceeoeW kesâ hewj Útvee heÌ[siee... Deeefo~ Fme yeele mes og:Keer neskeâj oesveeW hegef$eÙeeW ves efveCe&Ùe efueÙee efkeâ
nce efJeJeen veneR keâjWies FmeerefueÙes Gve oesveeW ves DeeefÙe&keâe oer#ee «enCe keâj ueer Leer~’’
efkeâvleg Ssmee keâesF& Yeer JeCe&ve efoiecyej pewve MeeŒeeW ceW cesjs osKeves ceW veneR DeeÙee nw~ cesje Gve efJeÉeveeW mes Yeer
keânvee nw efkeâ Ùeefo keâneR efkeâmeer Yeer DeeÛeeÙe& ØeCeerle «evLe ceW Ssmee JeCe&ve Deeheves heÌ{e nes lees cegPes DeJeMÙe metefÛele keâjW
DevÙeLee yeÇeÿeer-megvojer keâer Ùen Jeelee& keâYeer Yeer cebÛe hej Øemlegle veneR keâjevee ÛeeefnÙes~ Fmemes Gve ceneve DeelceeDeeW kesâ
DeJeCe&Jeeo keâe efvejLe&keâ oes<e GlheVe neslee nw~ osKees, DeeefohegjeCe «evLe ceW ÛeewyeermeJeW heJe& ceW ßeer efpevemesveeÛeeÙe& ves yengle
ner megvoj MeyoeW ceW keâne nw—
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 9-pewvesÕejer oer#ee-MeeŒeerÙe efJeMues<eCe (207)
YejlemÙeevegpee yeÇeÿeer oeref#elJee iegJe&veg«eneled~
ieefCeveerheoceeÙee&Ceeb mee Yespes hetefpeleecejw:~~
Yejle keâer Úesšer yenve yeÇeÿeer Yeer YeieJeeve keâer ke=âhee mes oeref#ele neskeâj DeeÙee&DeeW kesâ yeerÛe ceW ieefCeveer kesâ heo keâes
Øeehle ngF& LeeR~ Ùen yeÇeÿeer meye osJeeW kesâ Éeje hetefpele ngF& LeeR~
jjepe jepekeâvÙee mee jepenbmeerJe megmJevee~
oer#ee MejVeoerMeeruehegeuf evemLeueMeeefÙeveer~~
Gme meceÙe Jen jepekeâvÙee yeÇeÿeer oer#ee™heer Mejod $e+leg keâer veoer kesâ Meerue™heer efkeâveejs hej yew"er ngF& Deewj ceOegj
Meyo keâjleer ngF& nBmeer kesâ meceeve megMeesefYele nes jner Leer~
megvojer ÛeeòeefveJexoe leeb yeÇeÿeercevJeoer#ele~
DevÙes ÛeevÙee§e mebefJeivee iegjes: Øee›eeefpe<egmleoe~~
$e+<eYeosJe keâer otmejer heg$eer megvojer keâes Yeer Gme meceÙe JewjeiÙe GlheVe nes ieÙee Lee efpememes Gmeves Yeer yeÇeÿeer kesâ
yeeo oer#ee «enCe keâj ueer Leer~ Fvekesâ efmeJeeÙe Gme meceÙe Deewj Yeer Deveskeâ jepeeDeeW leLee jepekeâvÙeeDeeW ves mebmeej mes
YeÙeYeerle neskeâj ieg®osJe YeieJeeve kesâ meceerhe oer#ee OeejCe keâer Leer~
Fme Øekeâej Meem$eerÙe mJeeOÙeeÙe kesâ Éeje JeemleefJekeâlee mes heefjefÛele neskeâj Ùen peevevee ÛeeefnÙes efkeâ YeieJeeve
$e+<eYeosJe pewmes leerLeËkeâj ceneheg®<e keâer hegCÙeJeleer keâvÙeeDeeW ves mJeÙeb kesâ JewjeiÙe mes oer#ee «enCe keâer Leer, ve efkeâ efkeâmeer
DevÙe keâejCeJeMe Dele: yeÇeÿeer-megvojer keâvÙeeDeeW kesâ Glke=â„ JewjeiÙe kesâ Øeefle keâYeer kegâleke&â veneR keâjvee ÛeeefnÙes~
N:M
cegòeâkeâ
ÙegJee Jeie& cesjs meceepe keâer Deeve yeeve Deew Meeve nQ~
ÙegJee Meefòeâ ner Fme keâefueÙegie ceW, YeejleosMe keâe ØeeCe nw~~
Fme Meefòeâ keâes me=peve ceW JÙeÙe keâj me=peveelcekeâ JÙeefòeâlJe yeves~
efJeIešve ceW efJeÕeeme ve keâj efJeIešvekeâejer veefnb keâYeer yeves~~1~~
keâjW megF& keâe keâece meYeer keâes peesÌ[W lees DeÛÚe nesiee~
keQâÛeer yevekeâj keâYeer efkeâmeer keâes vee leesÌ[W lees DeÛÚe nesiee~~
hetâue yevees Deewj meyekeâes oes cegmkeâeve leLee keâesceuelee Yeer~
Metue yevees vee keâYeer efkeâmeer keâes ÛegYeve nesves oes yeeleeW keâer~~2~~
(208) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-10
efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve
(1)
Deeiece kesâ ohe&Ce ceW meeOegDeeW keâer meeceeefÙekeâ-Øeefle›eâceCe ef›eâÙee
pewvesMJejer oer#ee uesves kesâ yeeo efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer Deelceefnle keâer Deesj De«emej nesles nQ keäÙeeWefkeâ DeeÛeeÙe&
ßeer kegâvokegâvoosJe kesâ JeÛeveevegmeej ‘‘Deeoefnob keâeoJJeb, peF mekeäkeâF hejefnob Ûe keâeoJJeb~ Deeoefno hejefnoeoes
Deeoefnob megªkeâeoJJeb~
DeLee&led meeOeg keâes meJe&ØeLece Deelceefnle keâer Deesj OÙeeve osvee ÛeeefnS, hegveŠ hejefnle Yeer efpelevee mebYeJe nes keâjW
efkeâvleg hejefnle keâjles ngS Deelceefnle mes keâYeer efJecegKe veneR nesvee ÛeeefnS~
meeOegDeeW kesâ ØeeleŠkeâeue efveõe mes G"les ner ke=âeflekeâce& ØeejcYe nes peeles nQ~ efpeveceW meyemes henues heefMÛecejeef$ekeâ
mJeeOÙeeÙe, hegveŠ jeef$ekeâ Øeefle›eâceCe Deewj Gmekesâ yeeo Jele&ceeve ceW keâF& meeOeg mebIeeW ceW ØeeleŠ meeceeefÙekeâ kesâ heMÛeeled
meecetefnkeâ Øeefle›eâceCe neslee osKee peelee nw DeleŠ cesjs ceve ceW FÛÚe peeie=le ngF& efkeâ Deeiece kesâ DeeOeej mes Fme efJe<eÙe keâes
mhe<š keâjvee ÛeeefnS~ hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Deeiece keâer Yee<ee ceW ‘efoiecyej cegefve’ SJeb
‘‘cegefveÛeÙee&’’ veecekeâ «evLe ceW Yeer Fve efJe<eÙeeW keâe Kegueemee efkeâÙee nw~ Gmeer keâes DeeOeej yeveekeâj ceQ ÙeneB ‘‘meeOegDeeW kesâ
ØeeleŠkeâeueerve meeceeefÙekeâ, Øeefle›eâceCe’’ kesâ yeejs ceW kegâÚ ØeceeCe GheefmLele keâjleer nBt—
Deveieej Oecee&ce=le kesâ Dee"JeW DeOÙeeÙe ceW Ún DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW keâe JeCe&ve keâjkesâ veJeceW DeOÙeeÙe ceW efvelÙe-
vewefceefòekeâ ef›eâÙeeDeeW keâe DeLeJee DeeJeMÙekeâ ef›eâÙeeDeeW kesâ ØeÙeesie keâe JeCe&ve yengle ner mejue {bie mes efkeâÙee nw~ ÙeLee—
DeOe&jeef$e kesâ oes IeÌ[er Devevlej mes Dehejjeef$ekeâ mJeeOÙeeÙe keâe keâeue nes peelee nw~ Gme meceÙe henues ‘‘Dehejjeef$ekeâ’’
mJeeOÙeeÙe keâjkesâ hegveŠ metÙeexoÙe kesâ oes IeÌ[er Mes<e jn peeves hej mJeeOÙeeÙe meceehle keâj ‘‘jeef$ekeâ Øeefle›eâceCe’’ keâjkesâ
jeef$eÙeesie meceehle keâj osJeW~ efheâj metÙeexoÙe kesâ meceÙe mes oes IeÌ[er (48) efceveš ‘‘osJeJebovee’’ DeLee&led meeceeefÙekeâ keâjkesâ
‘‘ieg®Jebovee’’ keâjW~ hegveŠ heewJee&efCnkeâ mJeeOÙeeÙe ØeejcYe keâjkesâ ceOÙeeÖ kesâ oes IeÌ[er Mes<e jnves hej mJeeOÙeeÙe meceehle
keâj osJeW~’’
Deveieej Oecee&ce=le kesâ veJeceW DeOÙeeÙe kesâ meeleJeW Mueeskeâ ceW jeef$ekeâ Øeefle›eâceCe keâe GuuesKe efvecve Øekeâej mes DeeÙee nw—
JeueceefveÙecÙe #eCeÙeesieefveõÙee, ueeleb efveMeerLes IeefškeâeÉÙeeefOekesâ~
mJeeOÙeeÙeecelÙemÙe efveMeeefÉveeefõkeâe Mes<es Øeefle›eâcÙe Ûe Ùeesieceglme=pesled~~7~~
DeLee&led Ùeesieefveõe—Oece&OÙeeve meefnle efveõe kesâ Éeje Mejerj keâer Lekeâeve keâes otj keâjkesâ DeLee&led 4 IeÌ[er (96
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (209)
efceveš lekeâ) DeOe&jeef$e ceW veeRo ueskeâj hegveŠ peeiekeâj Dehejjeef$ekeâ—Jewjeef$ekeâ mJeeOÙeeÙe meceeheve keâj jeef$ekeâ
Øeefle›eâceCe keâjkesâ ÙeesieYeefòeâ kesâ Éeje jeef$eÙeesie keâe efJemepe&ve keâj osJeW~
GheÙeg&òeâ keâLeve kesâ Devegmeej DeOe&jeef$e ceW cee$e 4 IeÌ[er MeÙeve keâjvee Ùen Glke=â<š ceeie& nw~ Deepekeâue cegefve-
Deee|ÙekeâeSB heeBÛe, Ún Iebšs Yeer meesles nQ keäÙeeWefkeâ veeRo keâce uesves mes Mejerj ceW Lekeâeve yeveer jnleer nw DeleŠ Deheves mJeemLÙe
kesâ Devegmeej Mejerj keâes mJemLe jKeles ngS keâce mes keâce efveõe uesvee ÛeeefnS, Ùener DeefYeØeeÙe mecePevee~
Øeefle›eâceCe keâe keäÙee ue#eCe nw ?
Øeceeo Deeefo mes Glhevve nesves Jeeues oes<eeW keâe efJeMeesOeve keâjvee Øeefle›eâceCe nw~ efoiecyej cegefve «evLe ceW Øeefle›eâceCe
kesâ meele Yeso nesles nQ—owJeefmekeâ, jeef$ekeâ, SsÙee&heefLekeâ, heeef#ekeâ, Ûeelegcee&efmekeâ, Jeee|<ekeâ Deewj Deewòeceee|Lekeâ~
1. efoJeme mecyevOeer oes<eeW kesâ efJeMeesOeve nsleg meeÙebkeâeue ceW pees Øeefle›eâceCe efkeâÙee peelee nw Jen owJeefmekeâ
Øeefle›eâceCe nw~ pees efkeâ ‘‘peerJes ØeceeopeefveleeŠ’’ Deeefo hee"¤he mes heÌ{e peelee nw~
2. jeef$e mecyevOeer oes<eeW kesâ efvejekeâjCe nsleg pees heefMÛece jeef$e ceW Øeefle›eâceCe efkeâÙee peelee nw Jen jeef$ekeâ
Øeefle›eâceCe nw~
3. Deenej kesâ efueÙes peeles meceÙe, ieg®Jebovee Deewj osJeJebovee kesâ efueS peeles meceÙe, MeewÛeeefo kesâ efueS peeles meceÙe
pees peerJeeW keâer efJejeOevee ngF& nes Gmekesâ oes<eeW keâes otj keâjves kesâ efueS ‘‘heef[keäkeâceeefce Yebles! FefjÙeeJeefnÙeeS’’ FlÙeeefo hee"
yeesuekeâj ceneceb$e keâe veJe yeej peehÙe efkeâÙee peelee nw Jen SsÙee&heefLekeâ Øeefle›eâceCe nw~
4. ØelÙeskeâ ceeme ceW hevõn efove Jee Ûelego&Meer Ùee DeceeJemÙee DeLeJee hete|Cecee keâes pees Je=ndoØeefle›eâceCe efkeâÙee
peelee nw Jen heeef#ekeâ Øeefle›eâceCe nw~
5. keâee|lekeâ ceeme kesâ Devle ceW Deewj heâeuiegve ceeme kesâ Devle ceW Ûelego&Meer DeLeJee hete|Cecee keâes Ûeelegcee&efmekeâ
Øeefle›eâceCe efkeâÙee peelee nw~
6. Dee<eeÌ{ ceeme kesâ Devle ceW Ûelego&Meer Ùee hete|Cecee kesâ efove Jeee|<ekeâ Øeefle›eâceCe efkeâÙee peelee nw~
7. cejCekeâeue ceW mechetCe& oes<eeW keâer DeeueesÛevee keâjkesâ pees ÙeeJeppeerJeve Ûelegjenej keâe lÙeeie keâj efoÙee peelee nw
Jen GòeceeLe& Øeefle›eâceCe nw~
Fvemes Deefleefjkeäle ueesÛe Øeefle›eâceCe, ieesÛejer Øeefle›eâceCe, DeefleÛeej Øeefle›eâceCe Deeefo ueIeg Øeefle›eâceCe nesles nQ pees
efkeâ F&Ùee&heLe Deeefo ceW meefcceefuele nes peeles nQ~ heeBÛe Je<e& kesâ Devle ceW pees ieg® kesâ meeefveOÙe ceW yeÌ[e Øeefle›eâceCe neslee nw
Jen Ùeewefiekeâ Ùee Ùeesieebeflekeâ keânueelee nw~
ÙeBt lees Deveieej Oecee&ce=le ceW Je=nledØeefle›eâceCe kesâ Yeer meele Yeso yeleeS nQ pees ÙeLeemeceÙe meeOegpeve keâjles nQ efkeâvleg
ÙeneB owefvekeâ ef›eâÙeeDeeW kesâ Devleie&le Øeefleefove oes yeej Øeefle›eâceCe keâjves kesâ efJe<eÙe ceW ner yeleeÙee ieÙee nw efkeâ meeÙebkeâeueerve
owJeefmekeâ Øeefle›eâceCe lees ØeeÙeŠ meYeer DeeÛeeÙe&, cegefve, ieefCeveer SJeb Deee|Ùekeâe mebIeeW ceW Skeâ meceeve ner Ûeuelee nw efkeâvleg
ØeeleŠkeâeueerve (jeef$ekeâ) Øeefle›eâceCe ceW keâeheâer heefjJele&ve osKee pee jne nw~ keâesF&-keâesF& meeOeg lees ØeeleŠkeâeue oMeYeefòeâ keâe
cee$e hee" keâjkesâ Deheveer ef›eâÙee keâes hetCe& ceeve uesles nQ SJeb efkeâvneR mebIeeW ceW ØeeleŠ meeceeefÙekeâ kesâ yeeo Ûelege|JeOe mebIe kesâ
meeOeg Skeâef$ele neskeâj Øeefle›eâceCe Deewj ieg®Jebovee keâjles nQ~ keâneR Øeefle›eâceCe ceW ob[keâ heÌ{ves keâer hejcheje nw lees keâneR hetjs
(210) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
ob[keâ meYeer YeefòeâÙeeW mes hetJe& heÌ{s peeles nQ~ ieefCeveer Deee|Ùekeâe mebIeeW ceW Yeer ØeeÙeŠ meeceeefÙekeâ kesâ heMÛeeled ner Øeefle›eâceCe
keâjves keâer hejcheje nw efkeâvleg hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves peye-peye Yeer Deeiece kesâ heefjØes#Ùe ceW heb.
hevveeueeue peer meesveer, heb. KetyeÛevo peer Meem$eer Deeefo mes ÛeÛee&Sb keâeR leye-leye Ùener efveCe&Ùe efvekeâuee Lee efkeâ hetjs
ob[keâhetJe&keâ Øeefle›eâceCe henues keâjkesâ meeceeefÙekeâ yeeo ceW ner keâjvee ÛeeefnS FmeerefueS DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe
kesâ Ûelege|JeOe mebIe ceW meowJe megyen yeÇÿecegntle& ceW cegefveÙeeW keâe Deheves mLeeve hej, Deee|ÙekeâeDeeW keâe Deueie Deheves mLeeve hej
meecetefnkeâ Øeefle›eâceCe neslee Lee~ Deepe Yeer Gme hejcheje ceW nce ueesie Øeefle›eâceCe kesâ yeeo ner ØeeleŠkeâeueerve meeceeefÙekeâ
keâjles nQ~ ke=âheÙee ieg®peve Fme hej efÛevleve keâjkesâ Deeieceesòeâ ef›eâÙee keâes Deheves mebIeeW ceW DeJeMÙecesJe mebÛeeefuele keâjW~

N: M

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&—Ss ceeefuekeâ lesjs yebos nce......
MejohetveeW keâe Ùes Ûeebo nQ, ieefCeveer ßeer %eeveceefle ceele nQ~
Fvekeâer hetpee keâjW, Fvekeâer Yeefòeâ keâjW,
efoKeleer Ùes yeÇeÿeer meer ceele nQ~~ Mejo hetvees...~~šskeâ.~~
%eeve Dece=le mes Ùes le=hle nQ~
nce lees peie ceW ner meblehle nQ~~
Fvekeâes Jebove keâjW, %eeve kesâ keâCe uenW,
oWieer ßegle%eeve keâer yeele nw~~ Mejo hetvees...~~1~~
{eF& meew «ebLe jÛevee efkeâÙee~
pecyetÉerhe Yeer yeveJee efoÙee~~
%eevepÙeesleer peueer, osMe Yej ceW Ûeueer,
ØesjCeeœeesle Ùes KÙeele nw~~ Mejo hetvees...~~2~~
yeeuemeefleÙeeW keâer yeefieÙee efKeueer~
%eeveceefle ceele henueer efceueeR~~
Fvemes efMe#ee uenW, ‘‘Ûevoveeceefle’’ keânW,
%eeve keâer Ùes meoe yeele nw~~ Mejo hetvees...~~3~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (211)

(2)
efo. pewve cegefve/Deee|ÙekeâeDeeW keâer Jevovee efJeveÙe kesâ meboYe&
ceW keâefleheÙe Deeiece ØeceeCe
YeejleosMe keâer heefJe$e JemegvOeje hej pewveMeemeve kesâ Devegmeej cegefve-DeeefÙe&keâe, #eguuekeâ-#egefuuekeâe ™he ÛelegefJe&Oe
mebIe hejcheje keâer JÙeJemLee Deveeefokeâeue mes Ûeueer Dee jner nw~ GveceW peneB efoiecyej cegefveÙeeW keâes OecexÕej kesâ DebMe
keânkeâj mecyeesefOele efkeâÙee ieÙee nw, JeneR DeeefÙe&keâe ceeleeDeeW keâes ‘‘meæce&keâvÙee’’ meb%ee Øeoeve keâer ieF& nw~ ÙeLee-
le$e ØelÙe#eOecee&Cees, OecexMeebMees FJeeceuee:~
Yeemevles JejomÙee«es, JejoòeeefoÙeesefieve:~~149~~
DeLee&led JeneB (YeieJeeve vesefceveeLe kesâ meceJemejCe ceW) Glke=â° Jej keâes Øeoeve keâjves Jeeues YeieJeeve vesefceveeLe kesâ
Deeies-mece#e Jejoòe keâes Deeefo ueskeâj Deveskeâ cegefve megMeesefYele Les, pees Oece& kesâ mJe™he keâes ØelÙe#e keâjves Jeeues SJeb
DelÙevle efvece&ue OecexÕej kesâ DebMe peeve heÌ[les Les~~149~~
ÜeroÙee#eeefvleMeevlÙeeefo, iegCeeuebke=âlemebheo:~
meceslÙeesheefJeMevlÙeeÙee&, meæce&leveÙee ÙeLee~~151~~
(nefjJebMehegjeCe, meie& 57, he=. 656)
Gmekesâ yeeo leermejer meYee ceW ueppee, oÙee, #ecee, Meeefvle Deeefo iegCe™heer mecheefòe mes megMeesefYele DeeefÙe&keâeSB
efJejepeceeve LeeR, pees meceerÛeerve Oece& keâer hegef$eÙeeW kesâ meceeve peeve heÌ[leer LeeR~~151~~
cegefvejepeeW keâes mewæeefvlekeâ JÙeJemLeevegmeej Ú"e-meeleJeeB iegCemLeeve ceevee peelee nw Deewj DeeefÙe&keâeDeeW keâes
hebÛeceiegCemLeeveJeleea keâne ieÙee nw~ Fmemes Ùen DeLe& veneR efvekeâeuevee ÛeeefnS efkeâ DeeefÙe&keâeSB ßeeJekeâ-ßeeefJekeâeDeeW kesâ
meceeve osMe›eleer ßeeefJekeâe nQ~ ÛejCeevegÙeesie «ebLeeW ceW cegefveÙeeW keâes mekeâuemebÙeceer, cene›eleer keâne nw Deewj DeeefÙe&keâeDeeW keâes
GheÛeej cene›eleer keâne nw, pewmee efkeâ DeeÛeejmeej «ebLe ceW DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjvevoer efmeæevleÛe›eâJeleea ves efueKee nw—
DeLee&led yegefæceeve DeeÛeeÙeeX kesâ Éeje Gve DeeefÙe&keâeDeeW keâer meppeeefle keâer %eefhle kesâ efueS osMe›eleeW kesâ meeLe GheÛeej
mes cene›eleeW keâe DeejesheCe efkeâÙee peelee nw~
Fme Øekeâej DeeÛeeÙe&ßeer kesâ GheÙeg&òeâ keâLeve mes Ùen hetjer lejn mes mhe° nes peelee nw efkeâ DeeefÙe&keâeDeeW kesâ Thej
cene›eleeW keâe DeejesheCe efkeâÙee peelee nw~
DeeefÙe&keâeDeeW keâes cene›eleer ceevevee Gvekeâs efkeâmeer DeefYeceeve hegef° kesâ efueS veneR mecePevee ÛeeefnS Deefheleg efpevesvõ
YeieJeeve keâer Dee%ee SJeb ØeeÛeervelece ieg® hejcheje kesâ mebj#eCe keâer Âef° mes ner ÙeneB efJeefYeVe ØeceeCe efJeÉeveeW kesâ efueS
Øemlegle efkeâÙes pee jns nQ—
pewmee efkeâ he©ehegjeCe ceW ßeer jefJe<esCeeÛeeÙe& ves keâne nw—
(212) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
cene›eleheefJe$eebiee, cenemebJesiemebielee~
osJeemegjmeceeÙeesieb, ÙeÙeew ÛeesÅeevecegòececed~~81~~
(Yeeie 3, heJe& 106, he=. 284)
DeLee&led cene›eleeW kesâ Éeje efpemekeâe Mejerj heefJe$e nes Ûegkeâe Lee leLee pees cenemebJesie keâes Øeehle Leer, Ssmeer meerlee osJe
Deewj DemegjeW kesâ meceeiece mes meefnle Gòece GÅeeve ceW Ûeueer ieF&~~
Fmemes Ùen mhe° nes peelee nw efkeâ DeeefÙe&keâe cene›eleeW mes heefJe$e jnleer nQ~
Ùener keâejCe nw efkeâ Ssuekeâ kesâ heeme Skeâ uebieesšer cee$e keâe heefj«en nesves hej Yeer Skeâ meeÌ[er OeejCe keâjves Jeeueer
DeeefÙe&keâeSB Ssuekeâ mes hetpÙe nesleer nQ~ pewmee efkeâ meeieejOecee&ce=le ceW heb. DeeMeeOej peer ves keâne nw-
keâewheervesÓefhe mecetÛÚ&lJeeVeen&lÙeeÙeex cene›eleb~
Deefhe YeekeälececetÛÚ&lJeeled meeškesâÓhÙeeefÙe&keâen&elf e~~37~~
(he=. 518)
DeLe&-Dee§eÙe& nw efkeâ uebieesšer cee$e ceW cecelJe YeeJe jKeves mes Glke=â° ßeeJekeâ GheÛeefjle Yeer cene›ele kesâ ÙeesiÙe
veneR nw Deewj DeeefÙe&keâe meeÌ[er ceW Yeer cecelJe YeeJe ve jKeves mes GheÛeefjle cene›ele kesâ ÙeesiÙe nesleer nw~
ØeJeÛevemeej «ebLe ceW keâne nw-
lecne leb heef[™Jeb, efuebieb leeefmeb efpeCeseEn efCeeföªb~
kegâue™JeJeDeespegòee, meceCeerDees lemmeceeÛeeje~~
(ØeJeÛevemeej)
šerkeâe-.............lelØeefle™heb JeŒeØeeJejCemeefnleb efuebieb efÛevnb leemeeb ŒeerCeeb efpeveJejw: meJe&%ew: efveefo&°b
keâefLeleced~.....Ùegòeâe YeJeefvle~ keâe: ? ßeeceCÙeeefÙe&keâe:~ hegvejefheb efkebâ efJeefMe°e:? leemeeb ŒeerCeeb ÙeesiÙemleÅeesiÙe
DeeÛeejMeeŒeefJeefnle meceeÛeej DeeÛejCeb Ùeemeeb leemlelmeceeÛeeje: Fefle~
DeLee&led efpevesvõosJe ves Gve DeeefÙe&keâeDeeW keâe efÛevn Jem$e DeeÛÚeove meefnle keâne nw.....DeeÛeejMeeŒe ceW Gvekesâ
ÙeesiÙe pees DeeÛejCe keâne ieÙee nw, Gmekeâes heeueves Jeeueer neW, Ssmeer DeeefÙe&keâe nesveer ÛeeefnS~ Fme ieeLee ceW DeeÛeeÙe&
kegbâokegbâoosJe ves DeeefÙe&keâeDeeW keâes meceCeerDees DeLee&led ßeceCeer meb%ee oer nw~ Fmemes Ùener efmeæ neslee nw efkeâ YeieJeeve efpevesvõ
keâer Dee%eemJe™he GheÛeej cene›ele OeejCe keâjves Jeeueer ßeceCeer DeeefÙe&keâe ner nw~
met$eheeng[ ceW DeeÛeeÙe&ßeer kegâvokegâvoosJe ves peneB ‘‘efCeÛÛesue-heeefCeheòeb.....FlÙeeefo ieeLee veb. 10 kesâ Éeje
efoiecyej cegefveceeie& kesâ Deefleefjòeâ Mes<e cegõeDeeW keâes Deceeie&-Gvceeie& keâne nw, JeneR met$eheengÌ[ keâer ieeLee veb. 7 ceW
keâne nw—
metòelLeheÙeefJeCeªes, efceÛÚeFªer ng mees cegCesÙeJJees~
Kes[s efJe Ce keâeÙeJJeb heeefCehheòeb meÛesuemme~~7~~
DeLee&led pees ceveg<Ùe met$e kesâ DeLe& Deewj heo mes jefnle nw Gmes efceLÙeeÂef° mecePevee ÛeeefnS, JeŒe meefnle keâes
›eâerÌ[ecee$e ceW Yeer heeefCehee$e—keâjhee$e ceW Yeespeve veneR keâjvee ÛeeefnS Dele: DeeefÙe&keâeDeeW keâes Yeer heeefCehee$e ceW Deenej
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (213)
«enCe veneR keâjvee ÛeeefnS Ùen keâLeve heg° neslee nw efkeâvleg ieeLeeDeeW keâe DeLe& «ebLe ceW hetJee&hej mebyebOe peesÌ[keâj keâjvee
ÛeeefnS DeLee&led meJem$e cegefve (Õesleecyej meeOeg keâer Dehes#ee keâLeve nw) keâe ÙeneB keâjhee$e ceW Yeespeve keâe efve<esOe nw,
DeeefÙe&keâeDeeW keâes keâjhee$e ceW Deenej uesves keâe efJeOeeve nw DeLeJee meÛesue—efkeâmeer ie=nmLe keâes heeefCehee$e ceW keâYeer Yeespeve
veneR uesvee ÛeeefnS~
efCeÛÛesueheeefCeheòeb.......Deeefo ieeLee veb. 10 keâer šerkeâe ceW ßeer ßeglemeeiej metefj ves mhe° keâne nw efkeâ mesmee Ùe
DeceiieÙee meJJes-Mes<ee ce=ieÛece&-Jeukeâue-keâhee&meheóketâue-jesceJeŒe-leó-ieesCeerle=Ce-ØeeJejCeeefomeJex, jòeâJeŒeeefo
heerleecyejeoÙe§e efJeÕes Deceeiee&: mebmeejheÙe&švensleglJeevcees#eceeiee& ve YeJevleerefle YeJÙepevew%ee&leJÙeced~’’8
Fmekeâe efnvoer DevegJeeo keâjles ngS heb. heVeeueeue peer meeefnlÙeeÛeeÙe& ves efueKee nw—
‘‘Fmekesâ efmeJeeÙe (efve«e&vLe cegevf eJes<e kesâ Deefleefjòeâ) ce=ieÛece&, Je=#eeW kesâ Jeukeâue, keâheeme, jsMece, jesce mes yeves JeŒe, šeš
leLee le=Ce Deeefo kesâ DeeJejCe keâes OeejCe keâjves Jeeues meYeer meeOeg leLee ueeue Jem$e, heerues Jem$e keâes OeejCe keâjves Jeeues meYeer
ueesie Deceeie& nQ, mebmeej heefjYeüceCe kesâ nsleg nesves mes Ùes cees#eceeie& veneR nQ, Ssmee YeJÙe peerJeeW keâes peevevee ÛeeefnS~’’
Ùen GheÙeg&òeâ keâLeve efoiecyej pewve meeOegDeeW kesâ efmeJeeÙe DevÙe celeeJeuecyeer meeOegDeeW keâer Dehes#ee nw efkeâvleg
DeeefÙe&keâeDeeW DeLeJee Ssuekeâ, #eguuekeâ, #egefuuekeâeDeeW hej keâoeefhe Ieefšle veneR neslee nw keäÙeeWefkeâ efoiecyej cegefve, DeeefÙe&keâe,
Ssuekeâ, #eguuekeâ-#egefuuekeâe kesâ Jes<e lees efpeveMeemeve kesâ meJe&ceevÙe Deveeefo Deewj Øeeke=âeflekeâ heo nQ GvnW efkeâmeer JÙeefòeâ
efJeMes<e ves mLeeefhele veneR efkeâÙee nw~
cesje efJeÉeved cenevegYeeJeeW mes keânvee nw efkeâ keäÙee met$eheengÌ[ keâer ieeLee DeeefÙe&keâe, Ssuekeâ, #eguuekeâ-#egefuuekeâe hej
Ieefšle keâjkesâ Deehe FvnW Deceeieea—efpeveceeie& mes yeefnYet&le efmeæ keâjvee ÛeenWies ? keäÙeeWefkeâ DeeefÙe&keâeSb ueppee-Meerue
Deeefo iegCemJe™he MJesle meeÌ[er OeejCe keâjleer nQ, Ssuekeâ ies®S Ùee mehesâo jbie keâer uebieesš henveles nQ, #eguuekeâieCe ies®S
Ùee mehesâo jbie keâer uebieesš Deewj ogheóe Ùes oes Jem$e «enCe keâjles nQ leLee #egefuuekeâe mehesâo Oeesleer Deewj ogheóe Ùes oes Jem$e
GheÙeesie keâjleer nQ~ Ùen efpeveMeemeve keâefLele ceeie& kesâ Devegmeej ØeJe=efòe nesleer nw Dele: Ùes keâYeer Deceeie&—Gvceeie& veneR
keâns pee mekeâles nQ~ ÙeneB Ùen Yeer efJeÉppeve efJeefole melÙe %eeleJÙe nw efkeâ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe ves Ùes oMe&veheengÌ[,
Ûeeefj$eheengÌ[, met$eheengÌ[, yeesOeheengÌ[ Deeefo ™he De°heengÌ[eW keâes DeveeefoefveOeve efoiecyej efpeveMeemeve mes efveie&le vetleve
hevLe (pewveeYeeme) kesâ efJejesOe ceW efueKee nw efpemes šerkeâekeâej ßeer ßeglemeeiej metefj ves peien-peien Deheveer šerkeâe ceW mhe°
efkeâÙee nw Dele: Gvekesâ JeekeäÙeeW keâes DeOetjs ™he ceW DeLeJee leesÌ[-cejesÌ[keâj Øemlegle keâjkesâ Deheves ÛelegefJe&Oe mebIe keâer ceÙee&oe
Deewj heefJe$elee keâes Yebie veneR nesves osvee ÛeeefnS~
otmeje ØekeâjCe nw efkeâ ‘‘cees#eceeie& ceW ØeLece efuebie efpevecegõe (efoiecyej cegefve), efÉleerÙe Glke=â° ßeeJekeâ Deewj leermeje
efuebie DeeefÙe&keâeDeeW keâe nw~’’
Fme mebyebOe ceW ßeer kegâvokegâvoeÛeeÙe& ves oMe&veheengÌ[ ceW keâne nw9-
Skeäkebâ efpeCemme ™Jeb, JeerÙeb Gefkeäke⪠meeJeÙeeCeb leg~
DeJejefªÙeeCe leFÙeb, ÛeGlLeb hegCe efuebie obmeCeb CeeflLe~~18~~
Fme ieeLee ceW leermeje efuebie DeeefÙe&keâeDeeW keâe yeleeÙee nw Deewj keâne nw efkeâ ÛeewLee efuebie efpeveMeemeve ceW veneR nw~
(214) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
Fmemes DeeÛeeÙe&osJe keâe DeefYeØeeÙe ÙeneB DeeefÙe&keâeDeeW keâes #eguuekeâ mes efvecve ßesCeer ceW jKeves keâe keâoeefhe veneR nw~
pewmee efkeâ Fme ieeLee keâer efnvoer šerkeâe ceW heb. heVeeueeue peer ves mhe° efkeâÙee nw—
‘‘mekeâue Deewj efJekeâue kesâ Yeso mes Ûeeefj$e kesâ oes Yeso nQ~ FveceW mes mekeâue Ûeeefj$e cegefveÙeeW kesâ neslee nw~ Gvekeâe efuebie
DeLee&led Jes<e veive efoiecyej cegõe nw~ heefj«enlÙeeie cene›ele kesâ Oeejkeâ nesves mes Gvekesâ Mejerj hej Skeâ metle Yeer veneR jn
mekeâlee nw~ efJekeâue Ûeeefj$e kesâ OeejkeâeW kesâ oMe&efvekeâ 1, ›eeflekeâ 2, meeceeefÙekeâer 3, Øees<eOeesheJeemeer 4, meefÛeòelÙeeieer
5, jeef$eYegefòeâefJejle 6, yeÇÿeÛeejer 7, DeejbYeefJejle 8, heefj«enefJejle 9, DevegceefleefJejle 10, Deewj Gefö°efJejle 11, Ùes
iÙeejn Yeso nesles nQ~ FveceW mes ØeejbYe kesâ 6 ßeeJekeâ peIevÙe ßeeJekeâ, Gvekesâ he§eeled leerve ceOÙece ßeeJekeâ Deewj Mes<e kesâ oes
Glke=â° ßeeJekeâ keâns peeles nQ~ efpeveeiece ceW otmeje efuebie Glke=â° ßeeJekeâeW keâe yeleueeÙee ieÙee nw~ oMece Øeeflecee kesâ Oeejkeâ
DevegceefleefJejle ßeeJekeâ Skeâ Oeesleer, Skeâ Ûeeoj leLee keâceC[ueg jKeles nQ~ SkeâeoMe Øeeflecee kesâ Oeejkeâ Gefö°efJejle
ßeeJekeâeW kesâ Ssuekeâ Deewj #eguuekeâ keâer Dehes#ee oes Yeso nQ~ Ssuekeâ keâewheerve, efheÛÚer Deewj keâceC[ueg jKeles nQ leLee #eguuekeâ
Skeâ Úesšer Ûeeoj Yeer jKeles nQ, Fme lejn efpeveeiece ceW otmeje efuebie Glke=â° ßeeJekeâeW keâe nw~ DeeefÙe&keâeSB GheÛeej mes
mekeâue Ûeeefj$e keâer Oeejkeâ keânueeleer nQ~ Jes meesuen neLe keâer Skeâ mehesâo Oeesleer leLee efheÛÚer jKeleer nQ~ #egefuuekeâeSB
iÙeejnJeeR Øeeflecee keâer Oeejkeâ keânueeleer nQ~ Jes meesuen neLe keâer Oeesleer kesâ efmeJeeÙe Skeâ Ûeeoj Yeer jKeleer nQ~ Fme Øekeâej
efpeveeiece ceW leermeje efuebie mekeâue Ûeeefj$e kesâ efÉleerÙe Yeso ceW efmLele DeeefÙe&keâeDeeW keâe neslee nw~ Fve leerve efuebieeW kesâ efmeJeeÙe
efpeveeiece ceW ÛeewLee efuebie veneR nw-GmeceW leerve ner efuebie yeleueeÙes nQ, nerveeefOekeâ veneR~
(Fme ieeLee ceW ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves Õesleecyej meeOegDeeW kesâ Gme efuebie keâes efpeveeiece mes Demeccele yeleeÙee nw
efpemeceW heefj«enlÙeeie cene›ele keâer Øeefle%ee ueskeâj Yeer JeŒe OeejCe efkeâÙee peelee nw~)
FmeceW DeeefÙe&keâeDeeW keâes GheÛeej mes mekeâue Ûeeefj$eOeejer keânkeâj mJeÙecesJe mhe° keâj efoÙee nw efkeâ Jes efJekeâue Ûeeefj$eOeejer
#eguuekeâ-Ssuekeâ mes yeÌ[er nesleer nQ Deewj mekeâue›eleer cegevf ejepeeW kesâ he§eeled otmejer ßesCeer DeeefÙe&keâeDeeW keâer nesleer nw~
DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves mJeÙeb cetueeÛeej kesâ meceeÛeej DeefOekeâej ceW keâne nw-
Smees DeppeeCeb efhe Ùe, meeceeÛeejes peneefkeäKeDees hegJJeb~
meJJeefcn Denesjòes, efJeYeeefmeoJJees pene peesiieb~~187~~
Fmekeâer DeeÛeejJe=efòe šerkeâe ceW ßeer Jemegveefvo efmeæevleÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ves efueKee nw10-
Smees-S<e:~ DeppeeCeb efhe Ùe-DeeÙee&Ceeceefhe Ûe~ meeceeÛeejes-meeceeÛeej:~ penefkeäKeDees-ÙeLeeKÙeelees
ÙeLee Øeefleheeefole:~ hegJJeb-hetJe&emf ceved~ meJJeefcce-meJe&emf ceved~ Denesjòes-je$eew efoJemes Ûe~ efJeYeeefmeoJJee-efJeYee<eefÙeleJÙe:
ØekeâšefÙeleJÙees efJeYeeJeefÙeleJÙees Jee~ penepeesiieb—ÙeLeeÙeesiÙeb Deelceeveg™hees Je=#ecetueeefojefnle:~ meJe&emf ceVenesje$es S<eesehf e
meeceeÛeejes ÙeLeeÙeesiÙeceeefÙe&keâeCeeb DeeefÙe&keâeefYeJee& ØekeâšefÙeleJÙees efJeYeeJeefÙeleJÙees Jee ÙeLeeKÙeele: hetJe&emf ceefVeefle~~187~~
DeLee&led hetJe& ceWs cegefveÙeeW keâer meceeÛeej efJeefOe keâe pewmee efveoxMe efkeâÙee nw, DeeefÙe&keâeDeeW keâes Yeer mechetCe& keâeue™he efove
Deewj jeef$e ceW ÙeLeeÙeesiÙe—Deheves Deveg™he DeLee&led Je=#ecetue, Deeleeheve Deeefo ÙeesieeW mes jefnle Jener mechetCe& meceeÛeej
efJeefOe DeeÛeefjle keâjveer ÛeeefnS~ Fme cetueeÛeej keâe efnvoer DevegJeeo hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efkeâÙee
nw, Gmekesâ YeeJeeLe& ceW GvneWves mhe° efkeâÙee nw—
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (215)
Fme ieeLee mes Ùen mhe° nes peelee nw efkeâ DeeefÙe&keâeDeeW kesâ efueS Jes ner DeªeF&me cetueiegCe Deewj Jes ner ØelÙeeKÙeeve,
mebmlej ieÇnCe Deeefo leLee Jes ner DeewefIekeâ heoefJeYeeefiekeâ meceeÛeej ceeves ieÙes nQ pees efkeâ ÙeneB lekeâ Ûeej DeOÙeeÙeeW ceW
cegefveÙeeW kesâ efueS JeefCe&le nQ~ cee$e ‘ÙeLeeÙeesiÙe’ heo mes šerkeâekeâej ves mhe° keâj efoÙee nw efkeâ GvnW Je=#ecetue, Deeleeheve,
DeYeüeJekeâeMe Deewj ØeefleceeÙeesie Deeefo Gòej ÙeesieeW kesâ keâjves keâe DeefOekeâej veneR nw Deewj Ùener keâejCe nw efkeâ DeeefÙe&keâeDeeW
kesâ efueS he=Lekeâd oer#eeefJeefOe Ùee he=Lekeâd efJeefOe-efJeOeeve keâe «evLe veneR nw~
DevÙe$e Yeer keâne nw—
ueppeeefJeveÙeJewjeiÙe, meoeÛeejeefoYetef<eles~
DeeÙee&›eles meceeÛeej: mebÙelesef<Je efkeâefvlJen~~81~~11
(DeeÛeejmeej, DeOÙeeÙe 2)
DeLe&-ueppee, efJeveÙe, JewjeiÙe, meoeÛeej Deeefo mes Yetef<ele DeeefÙe&keâeDeeW kesâ mecetn ceW meceeÛeej efJeefOe mebÙeleeW kesâ
meceeve ner nw efkeâvleg Deeleeheve Ùeesie Deeefo kegâÚ efJeefOe DeeefÙe&keâeDeeW kesâ veneR nw~
Fmeer Øekeâej cetueeÛeej Øeoerhe ceW ßeer mekeâuekeâerelf e& DeeÛeeÙe& ves DeeefÙe&keâeDeeW keâer meceeÛeej veerelf e keâe JeCe&ve efkeâÙee nw12—
DeÙecesJe meceeÛeejes, ÙeLeeKÙeelemleheefmJeveeced~
leLewJe mebÙeleerveeb Ûe, ÙeLeeÙeesiÙeb efJeÛe#eCew:~~2290~~
Denes-je$esÓefKeuees cegkeälÙew, efJe%esÙees efnlekeâejkeâ:~
Je=#ecetueeefo-meÅeesie-jefnlees efpeveYeeef<ele:~~2291~~
DeLee&led kegâvokegâvoeÛeeÙe& meÂMe Deeheves Yeer DeeefÙe&keâeDeeW keâes ‘‘mebÙeeflekeâe’’ Meyo mes mebyeesefOele keâjkesâ GvnW
cegefveÙeeW kesâ meÂMe ner efove-jele meceeÛeej efJeefOe Deheveeves keâe efveoxMe efkeâÙee nw~
Fve DeeefÙe&keâeDeeW keâes Deeieceevegmeej efmeæeble«ebLe Yeer heÌ{ves Deewj efueKeves keâe hetCe& DeefOekeâej nw Ùen yeele ßeer
kegâvokegâvoosJe kesâ MeyoeW ceW meØeceeCe osefKeS-
leb heef{ogcemepPeeÙes Cees keâhheefo efJejo FeflLeJeiiemme~
Sòees DeCCees ievLees keâhheefo heef{ogcemepPeeÙes~~97~~13 (cetueeÛeej)
šerkeâebMe-lelmet$eb heef"legcemJeeOÙeeÙes ve keâuhÙeles ve ÙegpÙeles efJejleJeie&mÙe mebÙelemecetnmÙe, m$eerJeie&mÙe
ÛeeefÙe&keâeJeie&mÙe Ûe~ (he=. 233)
DeLe&-DemJeeOÙeeÙe keâeue ceW cegefve Deewj DeeefÙe&keâeDeeW keâes GheÙeg&òeâ met$e«ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe veneR keâjvee ÛeeefnS
efkeâvleg Fvemes efYeVe «evLe DemJeeOÙeeÙe keâeue ceW Yeer heÌ{ mekeâles nQ~
nefjJebMehegjeCe ceW lees DeeefÙe&keâe megueesÛevee keâes iÙeejn Debie lekeâ ßegle%eeve Yeer Øeehle keâjves keâe ØeceeCe efoÙee nw-
og:mebmeejmJeYeeJe%ee, mehelveerefYe: efmelecyeje~
yeÇeÿeeR Ûe megvojeR efßelJee, ØeJe›eepe megueesÛevee~~51~~
ÉeoMeebieOejes peele: ef#eØeb cesIesÕejes ieCeer~
SkeâeoMeebieYe=ppeelee meeefÙe&keâeefhe megueesÛevee~~52~~14
(216) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
DeLe&-mebmeej kesâ og° mJeYeeJe keâes peeveves Jeeueer megueesÛevee ves Deheveer meheeflveÙeeW kesâ meeLe mehesâo JeŒe OeejCe
keâj efueS Deewj yeÇeÿeer leLee megvojer kesâ heeme peekeâj oer#ee ues ueer~
cesIesMJej peÙekegâceej MeerIeÇ ner ÉeoMeebie kesâ hee"er neskeâj YeieJeeved kesâ ieCeOej nes ieÙes Deewj DeeefÙe&keâe megueesÛevee Yeer
iÙeejn DebieeW keâer Oeejkeâ nes ieF&~~51-52~~
DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo jefÛele yeesOeheengÌ[ keâer ieeLee veb. 22 keâer šerkeâe ceW Yeer efueKee nw efkeâ—
CeeCeb hegefjmemme nJeefo, uenefo meghegefjmees efJe efJeCeÙemebpegòees~
CeeCesCe uenefo uekeäKeb, uekeäKeblees ceeskeäKeceiiemme~~22~~15
(<ešdØeeYe=le, he=. 144)
šerkeâebMe—‘‘Deefhe Meyoeled yeÇeÿeer-megvojer, jepeceleer SJeb ÛevoveeefoJele SkeâeoMeebieeefve ueYevles~ ce=ieueesÛeveeefhe
Œeerefuebieb efÚlJee mJeie&megKeb YegkeälJee jepekegâueeefo<etlheVee cees#eb le=leerÙesÓefhe YeJes ueYevles~’’
DeLee&led ‘‘ÙeneB ieeLee ceW ‘meghegefjmeesefJe-melheg®<eesÓefhe’ kesâ meeLe pees Deefhe Meyo efoÙee nw Gmemes Ùen metefÛele neslee nw
efkeâ yeÇeÿeer-megvojer, jepeerceleer (jepegue) leLee Ûevovee Deeefo kesâ meceeve efm$eÙeeB Yeer iÙeejn Debie lekeâ ßegle%eeve Øeehle
keâjleer nQ Deewj Jes Yeer m$eerefuebie Úsokeâj mJeie&megKe keâe GheYeesie keâj jepekegâue Deeefo ceW GlheVe nes le=leerÙe YeJe ceW cees#e
keâes Øeehle nesleer nQ~’’
Ùes lees keâefleheÙe ØeceeCe ÙeneB efoÙes ieÙes nQ efpevemes cegefve Deewj DeeefÙe&keâe keâer meejer ÛeÙee& Skeâ meceeve ceeveer ieF& nw
FmeerefueS Gvekeâe Øeefle›eâceCe Skeâ ner nw, Gvekeâer oer#eeefJeefOe Skeâ meÂMe nw Deewj Gvekeâe ØeeÙeef§eòe Yeer Skeâ meceeve nw~
ØeeÙeef§eòeÛetefuekeâe «ebLe ceW DeeefÙe&keâeDeeW keâe ØeeÙeef§eòe Yeer cegefveÙeeW kesâ meceeve yeleeÙee nw—
meeOetveeb ÙeÉogefö° cesJeceeÙee&ieCemÙe Ûe~
efovemLeeveef$ekeâeueerveb, ØeeÙeef§eòeb mecegÛÙeles~~114~~16
DeLee&led pewmee ØeeÙeef§eòe meeOegDeeW kesâ efueS keâne nw Jewmee ner DeeefÙe&keâeDeeW kesâ efueS Yeer keâne ieÙee nw~ efJeMes<e Flevee
nw efkeâ efove, Øeeflecee, ef$ekeâeueÙeesie, heÙee&ÙeÚso, cetuemLeeve leLee heefjnej Ùes ØeeÙeef§eòe DeeefÙe&keâeDeeW kesâ efueS veneR nw~~
Fmemes DeeOee #eguuekeâ-#egefuuekeâeDeeW keâe SJeb Gmemes DeeOee ØeeÙeef§eòe yeÇÿeÛeeefjÙeeW keâes efoÙee peelee nw~
Fmeer Øekeâej ØeJeÛevemeej, peerJebOej Ûechet, he©ehegjeCe Deeefo «ebLeeW ceW DeeefÙe&keâeDeeW keâes meceCeer (ßeceCeer) Meyo mes
mecyeesefOele efkeâÙee nw~ Fvekeâer Jebovee efJeefOe SJeb Deenejkeâeue ceW veJeOeeYeefòeâ pewmeer Jele&ceevekeâeue ceW (Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea
DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej hejchejevegmeej) Ûeue jner nw Jen Deeieceevegketâue nw~
ÙeneB Øemebieesheeòe meeOeg-meeefOJeÙeeW keâes keâer peeves Jeeueer Jevovee efJeefOe hej Yeer Deeiece ØeceeCe Øemlegle nQ-
pewvesMJejer oer#ee keâes OeejCe keâjves Jeeues cees#e keâer Deesj GvcegKe ceneheg®<e ef$ekeâeue JeboveerÙe nesles nQ, Ùen Deeiece SJeb
JÙeJenej oesveeW Øekeâej mes mLeeefhele melÙe nw~ hejmhej meeOeg-meeOeg SJeb ßeeJekeâeW kesâ Éeje Yeer efoiecyej pewve cegevf e/DeeefÙe&keâeDeeW
keâer Jebovee keâe efJeOeeve pewveeiece ceW efveefo„& nw, efpemekesâ Devegmeej cegevf e cenejepe keâes veceesmleg, DeeefÙe&keâe ceelee keâes Jeboeefce,
Ssuekeâ-#eguuekeâ-#egeuf uekeâe peer keâes FÛÚeefce keânves keâer mJemLe hejcheje Deeiece kesâ heefjØes#Ùe ceW Deepe lekeâ Ûeueer Dee jner nw~
cetueeÛeej «ebLe-hetJee&æ& (YeejleerÙe %eeveheer" mes ØekeâeefMele) kesâ he=… 439 hej ieeLee 599 ceW pees efJeMes<e keâLeve
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (217)
efkeâÙee ieÙee nw, Jen „JÙe nw—
mebÙelecehÙesJeb efmLelecesles<eg mLeeves<eg Ûe ve JebosleslÙeen—
JeeefKeòehejengòeb leg heceòeb cee keâoeF Jebefoppees~
Deenejb Ûe keâjblees Ceernejb Jee peefo keâjsefo~~599~~17
JÙeeef#ehleb1 OÙeeveeefoveekegâueefÛeòeb hejeJe=òeb heje*dcegKeb he=…osMele: efmLeleb Øeceòeb efveõeefJekeâLeeefojleb cee keâoeefÛeod
yebefoppe vees Jebosle mebÙeleefceefle mebyebOemleLeeÓnejb Ûe kegâJe&vleb Yesepeveef›eâÙeeb kegâJee&Ceb veernejb Jee cet$ehegjer<eeefokebâ Ùeefo keâjesefle
leoeÓefhe vees kegâJeeale Jeboveeb meeOegefjefle~~599~~
DeLee&led pees JÙeekegâueefÛeòe nQ, heer" hesâj keâj yew"s ngS nQ Ùee Øeceeo meefnle nQ Gve cegefveÙeeW keâer Gme meceÙe Jebovee
ve keâjs Deewj Ùeefo Deenej keâj jns nQ DeLeJee veernej keâj jns nQ Gme meceÙe Yeer Jebovee ve keâjs~~599~~
kesâve efJeOeevesve efmLelees JebÅele FlÙeeMebkeâeÙeeceen—
DeemeCes DeemeCelLeb Ûe GJemeble GJeefªob~
DeCeg efJeCCeÙe cesOeeJeer efkeâefoÙecceb heGbpeos~~600~~
Deemeves efJeefJeòeâYetØeosMes DeemevemLeb heÙeËkeâeefovee JÙeJeefmLeleb DeLeJee Deemeves DeemevemLeceJÙeeef#ehleceheje*dcegKecegheMeebleb
mJemLeefÛeòeb GheefmLeleb Jeboveeb kegâJeeale Fefle efmLele DevegefJe%eehÙe Jeboveeb keâjesceerefle mebyeesOÙe cesOeeJeer Øee%eesÓvesve efJeOeevesve
ke=âeflekeâce& ØeejYesle ØeÙegbpeerle efJeoOeerleslÙeLe&:~~600~~
DeLee&led efkeâme efJeOeeve mes efmLele neW lees Jebovee keâjs ? mees ner yeleeles nQ—
pees Deemeve hej yew"s ngS nQ, MeebleefÛeòe nQ SJeb mevcegKe cegKe efkeâS nQ Gvekeâer Deveg%ee ueskeâj efJeÉeved cegefve Jebovee
efJeefOe keâe ØeÙeesie keâjW~~600~~
ÙeneB ieeLee ceW pees ke=âeflekeâce& Meyo nw Gmekeâe DeLe& peevevee nw—
oesCeob leg peOeepeeob yeejmeeJeòecesJe Ûe~
Ûeogefmmejb eflemegæb Ûe efkeâefoÙecceb heGbpeos~~603~~
DeLee&led oes DeJeveefle, yeejn DeeJele&, Ûeej efMejesveefle Deewj leerve Megefæ meefnle ke=âeflekeâce& keâe ØeÙeesie keâjW~ leelheÙe& Ùen
nw efkeâ Skeâ yeej kesâ keâeÙeeslmeie& ceW Ùen efJeefOe mecheVe keâer peeleer nw, Fmeer keâe veece ke=âeflekeâce& nw~ Ùen efJeefOe osJeJebovee
(meeceeefÙekeâ), Øeefle›eâceCe Deewj meYeer ef›eâÙeeDeeW ceW Yeefòeâhee" kesâ ØeejbYe ceW keâer peeleer nw~ Fmekesâ ØeÙeesie keâer mechetCe& efJeefOe
cetueeÛeej ceW °JÙe nw~18
ÙeneB OÙeeve osves ÙeesiÙe leLÙe Ùen nw efkeâ peye efkeâvneR efJeMes<e ßegle%eeveer DeeÛeeÙe& cenejepe keâer Jebovee keâer peeleer nw
leye ueIeg efmeæ Yeefòeâ, ßegle Yeefòeâ SJeb DeeÛeeÙe& Yeefòeâ heÌ{keâj ke=âeflekeâce&hetJe&keâ Jebovee keâer peeleer nw (meeceevÙe DeeÛeeÙe&
keâer Jebovee ceW efmeæYeefòeâ SJeb DeeÛeeÙe& Yeefòeâ keâe hee" efkeâÙee peelee nw)~ Ùen ke=âeflekeâce&hetJe&keâ Jebovee (Øeefleefove ieg® keâer
leerve yeej keâjves keâe efJeOeeve nw) keâjves nsleg nw, meeceevÙeleÙee veceesmleg keâjves nsleg veneR hejvleg efJenej kesâ meceÙe DeLeJee
Ûeueles-efheâjles meceÙe DeeÛeeÙe& cenejepe keâer Jebovee keâjves nsleg ke=âeflekeâce& keâjvee mebYeJe veneR nes mekeâlee, leye meeceevÙe ™he
mes efJeveÙe ØeoefMe&le keâjles ngS Deheves mLeeve mes G"keâj KeÌ[s neskeâj veceesmleg keânkeâj hebÛeebie vecemkeâej efkeâÙee peelee nw~
(218) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
veernej (ceue-cet$e lÙeeie) kesâ meceÙe lees Jebovee keâer keâesF& yeele ner veneR nw~
Deenej kesâ meceÙe peye veJeOeeYeefòeâ keâer peeleer nw lees Gmemes hetJe& he[ieenve kesâ Deveblej veceesmleg keânkeâj ner cegefve
cenejepe keâes Ûeewkesâ kesâ Deboj ØeJesMe keâjeÙee peelee nw, hegve: veJeOeeYeefòeâ kesâ Debleie&le veceesmleg keâjkesâ ner Deenej ØeejbYe
keâjeÙee peelee nw, Fve oesveeW ner efmLeefleÙeeW ceW ke=âeflekeâce&hetJe&keâ Jebovee veneR keâer peeleer nw~ hegve: peye keâesF& ßeeJekeâ Deenej
kesâ ceOÙe ceW Deenej osves nsleg Ûeewkesâ ceW Deeles nQ lees ceve-JeÛeve-keâeÙe keâer Megefæ yeesuekeâj veceesmleg keâjkesâ ner cegefvejepe keâes
Deenej osles nQ, JeneB Yeer ke=âeflekeâce& veneR efkeâÙee peelee nw~
Ghejesòeâ efmLeefleÙeeW ceW ke=âeflekeâce&hetJe&keâ Jebovee ÙeÅeefhe veneR keâer peeleer nw leLeeefhe meeceevÙeleÙee veceesmleg efkeâÙee peelee nw~
DeeÛeeÙe& jefJe<esCe ke=âle he©ehegjeCe (le=leerÙe Yeeie) kesâ 92 JeW heJe& kesâ 24 JeW Mueeskeâ ceW osKesb—
heodYÙeecesJe efpeveeieejb ØeefJe„e: ßeæÙeesæÙee~
DeYÙeglLeevevecemÙeeefoefJeefOevee ÅegefleveeefÛe&lee:~~24~~19
Gve DeekeâeMeieeceer cegefveÙeeW (mehle$e+ef<eÙeeW) ves Gòece ßeæe kesâ meeLe Yetefce hej hewoue Ûeuekeâj ner efpevecebefoj ceW
ØeJesMe efkeâÙee leye cenecegefve DeeÛeeÙe& ßeer Åegefle cenejepe ves KeÌ[s neskeâj vecemkeâej keâjvee Deeefo efJeefOe mes Gvekeâer hetpee
(Jebovee) keâer~
keânves keâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ mehle$e+ef<e cenejepe Deemeve hej efJejepeceeve nesles, Gmemes hetJe& Gvekeâes osKeles ner
DeeÛeeÙe& ßeer Åegefle cenejepe G"keâj KeÌ[s ngS SJeb Gvekeâes veceesmleg (vecemkeâej) efkeâÙee~ meeceevÙeleÙee Yeer osKee peelee nw
efkeâ peye meeOeg keâneR cebefoj Deeefo ceW ØeJesMe keâjles nQ lees Gme meceÙe meeOeg Deewj ßeeJekeâieCe G"keâj KeÌ[s nesles nQ Deewj
Iegšves šskeâkeâj GvnW hebÛeebie vecemkeâej keâjles nQ~ Ùeefo ØelÙeskeâ yeej meeOeg MebeleefÛeòe neskeâj yew"W Deewj Gmekesâ yeeo meeOeg Ùee
ßeeJekeâ Gvekeâes vecemkeâej keâjW lees meceÙeevegmeej Ùen JÙeJemLee Ieefšle ner veneR nes heeSieer~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Ùeefo keâesF&
DeeÛeeÙe& pJej Deeefo mes heerefÌ[le nQ DeLeJee #ehekeâ-meceeefOejle nQ Ùee uesšs nQ, leye Yeer Gmeer DeJemLee ceW Gvekeâes veceesmleg
efkeâÙee peelee nw~ Gvekeâes yew"ves keâe Dee«en keâjkesâ hegve: Gvekesâ yew"ves hej ner veceesmleg keâjves keâer Øeef›eâÙee JÙeJeneefjkeâ ™he
mes Yeer GefÛele veneR nw Dele: Deeiece ceW JeefCe&le vecemkeâej efJeefOe ceW nceW mhe° ™he mes mecePe uesvee ÛeeefnS efkeâ
ke=âeflekeâce&hetJe&keâ Jebovee lees leye keâer peeleer nw peye DeeÛeeÙe&/meeOeg MeebleefÛeòe efJejepeceeve neW~
he©ehegjeCe (le=leerÙe Yeeie) 92 JeW heJe& kesâ 34 JeW Mueeskeâ ceW mhe„ keâne ieÙee nw—
meeOeg™heb meceeueeskeäÙe ve cegÃelÙeemeveb leg Ùe:~
Â<šdJeeÓhecevÙeles Ùe§e me efceLÙeeÂef„®ÛÙeles~~34~~34
DeLee&led pees meeceves Deeles cegefve keâes osKekeâj Dehevee Deemeve veneR ÚesÌ[lee nw leLee GvnW osKekeâj Gvekeâe Deheceeve
keâjlee nw DeLee&led mecceeve, veceesmleg Deeefo veneR keâjlee nw, Jen efceLÙeeÂef„ keânueelee nw DeLee&led meeOeg keâes osKeves cee$e mes
Dehevee mLeeve ÚesÌ[keâj KeÌ[s nesvee SJeb veceesmleg keâjvee mecÙeiÂef„ keâe ue#eCe nw~ meeOegpeve Deemeve «enCe keâj ueW, leYeer
GvnW veceesmleg efkeâÙee peeÙes, Ùen Deeiece mes Yeer efJe®æ "njlee nw Dele: Deeiece kesâ jnmÙe keâes mener Øekeâej mes ùoÙebiece
keâjvee SJeb mener Øekeâej mes Øemlegle keâjvee ÛeeefnS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (219)
DeeefÙe&keâe ceeleeDeeW keâer Jebovee keâe Meem$eerÙe ØeceeCe
DeeefÙe&keâe ceeleepeer keâer Jebovee keâjvee SJeb Jebovee nsleg ‘Jeboeefce’ Meyo keâe ØeÙeesie keâjvee mechetCe& efoiecyej pewve
meceepe ceW JÙeehle nw~ Ùen MeeŒeerÙe DeeOeej mes nw~ ßeer Fbõvebefo DeeÛeeÙe& efJejefÛele ‘veereflemeej mecegÛÛeÙe’ ceW he=. 53 hej
Mueeskeâ 51 ceW ‘cegefve Deeefo keâes vecemkeâej keâer efJeefOe’ osKeW—
efve«e&vLeeveeb veceesÓmleg mÙeeoeefÙe&keâeCeeÃe Jebovee~
ßeeJekeâmÙeesòecemÙeesÛÛewefjÛÚekeâejesÓefYeOeerÙeles~~51~~21
šerkeâe-efve«e&vLeeveeb Ùeleerveeb~ hejmhejb veceesÓmleg FefleJeekeäÙes-veeÛejsled~ DeeefÙe&keâeCeeb meeOJeerveeced DevÙeesvÙeced
Jebovee mÙeeled JevosÓnefceefle JeekeäÙesve mebJeosled~ GòecemÙe ßeeJekeâmÙe JeeveØemLemÙe hejmhejb GÛÛew: mhe„ced~ FÛÚekeâejesÓmleg~
FÛÚeefce FefleJeekeäÙesve ÛeeefYeOeerÙeles JÙeJeefÜÙeles efveÙecÙeles, Denb YeJevleefce„b hetpÙeb ieg®Jeovegcesves~~51~~
DeLee&led efveie&ÇvLe cegefvejepeeW keâes vecemkeâej keâjles meceÙe ‘veceesmleg’ keânvee ÛeeefnS~ DeeefÙe&keâeDeeW keâes ‘Jebovee—
Jeboeefce’ keânvee ÛeeefnS Deewj Gòece ßeeJekeâ DeLee&led Gefö„lÙeeie veecekeâ iÙeejnJeeR ØeefleceeOeejer ßeeJekeâeW keâes ‘FÛÚeefce’
Jee FÛÚekeâej keânvee ÛeeefnS~
DeeefÙe&keâe ceeleepeer keâer Jebovee keâer yeele MeeŒeesòeâ ner nw~ DevÙe «ebLeeW ceW Yeer osKeW—
veceesÓmleg iegjJes kegâÙee&Évoveeb yeÇÿeÛeeefjCes~
FÛÚekeâejb meOeefce&YÙees JeboeceerlÙeeefÙe&keâeefo<eg~~86~~
DeLee&led ieg®DeeW keâes ‘‘veceesÓmleg’’ yeÇÿeÛeeefjÙeeW keâes ‘‘Jebovee’’ meeOeefce&ÙeeW keâes ‘‘FÛÚekeâej’’ Deewj DeeefÙe&keâeDeeW keâes
‘‘Jeboeefce’’ keâjW~~86~~
ÙeneB meeOeceea Meyo mes Glke=â° ßeeJekeâ-Ssuekeâ, #eguuekeâ, #egefuuekeâe keâe heo efJeJeef#ele nw GvnW FÛÚekeâej Ùee
FÛÚeefce keânkeâj vecemkeâej efkeâÙee peelee nw leLee ›eâce keâer efJeJe#ee ceW yeÇÿeÛeejer, meeOeceea kesâ yeeo DeeefÙe&keâeDeeW keâes efueÙee
nw mees Ùen ›eâce Yeer heo keâer Dehes#ee efJeJeef#ele veneR nw keäÙeeWefkeâ cegefve kesâ yeeo DeeefÙe&keâe, hegve: Ssuekeâ-#eguuekeâ-#egefuuekeâe,
Gmekesâ yeeo yeÇÿeÛeejer keâe ›eâce Deelee nw~
Fme Øekeâej pewveMeemeve kesâ ÛelegefJe&Oe mebIe (cegefve-DeeefÙe&keâe-#eguuekeâ-#egefuuekeâe) keâer meceeÛeej efJeefOe SJeb
vecemkeâej keâjves keâer efJeefOe keâes ÙeneB meb#eshe ceW Øemlegle efkeâÙee ieÙee nw~ Deehe meYeer Fme vecemkeâej heæefle keâes Deheveekeâj
mevleeW kesâ DeeMeerJee&o mes Deheves peerJeve keâes cebieueceÙeer yeveeJeW, Ùener MegYesÛÚe nw~
efJeMes<e-efJeÉeveeW mes cesjer Ùen ØesjCee nw efkeâ efkeâmeer Yeer meeOegÛeÙee& mes mebyebefOele uesKe efueKeles meceÙe efkeâvneR
ØeeÛeerve SJeb Deeieceefve<Ceele meeOeg-meeefOJeÙeeW mes ÛeÛee& keâjkesâ ner uesKe efueKeW lees GefÛele nesiee DevÙeLee pewve meceepe ceW
efJeJeeo keâer efmLeefle GlheVe nesves keâer mebYeeJevee jnleer nw~
meboYe& mLeue-
1. nefjJebMe HegjeCe, HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer", mebmkeâjCe (efÉleerÙe)–1978, meie& 57, ieeLee 149, He=. 656
2. Jener, meie& 57, He=. 656
3. DeeÛeejmeej, DeeÛeeÙe& Jeerjvebefo efmeæebleÛe›eâJeleer& HeüCeerle, HeükeâeMeve mLeue—cewvemej (jepe.), mebmkeâjCe—
(220) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
Jeer.efve.meb. 2507, efÉleerÙe DeefOekeâej, ieeLee 89, He=. 39
4. HeodceHegjeCe, DeeÛeeÙe& jefJe<esCe, HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer", Yeeie–3, HeJe& 106, He=. 284
5. meeieejOecee&ce=le, Heb. DeeMeeOej peer, efnvoer DevegJeeo Heb. kewâueeMeÛebo Meem$eer, HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer",
mebmkeâjCe (HeüLece), He=. 325, Mueeskeâ 37
6. HeüJeÛevemeej, DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo, peÙemesve keâ=le šerkeâe, Yee. Deveskeâeble efJeÉled Heefj<eo, ieeLee 224.9, He=. 53
7. De°HeengÌ[, DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo, efnvoer DevegJeeo Heb. Hevveeueeue meeefnlÙeeÛeeÙe&–meeiej, HeükeâeMekeâ—MeebefleJeerj
efoiecyej pewve mebmLeeve–ceneJeerj peer, HeüLeceeJe=eflle—Jeer. efve. meb. 2494, DeefOekeâej 3, ieeLee 7, He=. 95
8. Jener, ieeLee 10, ßeglemeeiejmetefj šerkeâe
9. De°HeengÌ[, DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo, efnvoer DevegJeeo Heb. Hevveeueeue meeefnlÙeeÛeeÙe&–meeiej, HeükeâeMekeâ—MeebefleJeerj
efoiecyej pewve mebmLeeve–ceneJeerj peer, HeüLeceeJe=eflle—Jeer. efve. meb. 2494, DeefOekeâej 1, ieeLee 18, He=. 28–29
10. cetueeÛeej, DeeÛeeÙe& Ješdškesâj (DeHejveece-DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo), HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer", mebmkeâjCe
(Ú"e)–2006, meceeÛeej DeefOekeâej–ieeLee 187 (DeeÛeeÙe& Jemegvebefo efmeæevleÛe›eâJeleer& keâer šerkeâe), He=. 153
11. DeeÛeejmeej, DeeÛeeÙe& Jeerjvebefo efmeæebleÛe›eâJeleer& HeüCeerle, HeükeâeMeve mLeue—cewvemej (jepe.), mebmkeâjCe—
Jeer. efve.meb. 2507, DeOÙeeÙe 2, ieeLee 81, He=. 37
12. cetueeÛeej, HeüoerHe, DeeÛeeÙe& mekeâuekeâerefle& efJejefÛele, ieeLee 2290 SJeb 2291
13. cetueeÛeej, DeeÛeeÙe& Ješdškesâj (DeHejveece–DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo), HeükeâeMekeâ–YeejleerÙe %eeveHeer", mebmkeâjCe
(Ú"e)–2006, ieeLee 97, He=. 235
14. nefjJebMeHegjeCe, He=. 213
15. yeesOeHeengÌ[, DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo, Devleie&le—De°HeengÌ[ DeefOekeâej 4, ieeLee 22, He=. 144
16. HeüeÙeefMÛeòe Ûetefuekeâe, Devleie&le ßeerceod DeeÛeeÙe& ieg®oeme efJejefÛele HeüeÙeefMÛeòe mecegÛÛeÙe, efnvoer DevegJeeokeâ
Heb. Hevveeueeue meesveer–cegjwvee, HeükeâeMekeâ–YeejleerÙe pewve efmeæevle HeükeâeefMeveer mebmLee–keâuekeâllee, Jeer. efve. meb. 2453,
ieeLee 114, He=. 197
17. cetueeÛeej, DeeÛeeÙe& Ješdškesâj (DeHejveece–DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo), HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer", mebmkeâjCe
(Ú"e)–2006, ieeLee 599, He=. 439
18. cetueeÛeej, DeeÛeeÙe& Ješdškesâj (DeHejveece–DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo), HeükeâeMekeâ—YeejleerÙe %eeveHeer", mebmkeâjCe
(Ú"e)–2006, He=. 443, 444
19. HeodceHegjeCe, Yeeie 3, HeJe& 92, Mueeskeâ 24
20. Jener, Mueeskeâ 34
21. veereflemeej mecegÛÛeÙe, ßeer Fvoüvebefo metefj efJejefÛele, HeükeâeMekeâ—YeejleJe<eer&Ùe Deveskebâele efJeÉled Heefj<eo,
mebmkeâjCe 1990, Mueeskeâ 51, He=. 53
N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (221)

(3)
efoiecyej pewve cegefve-DeeefÙe&keâeDeeW keâer
DeenejÛeÙee& mes mecyeefvOele keâefleheÙe ØecegKe efJe<eÙe
pewve meeOegDeeW keâer S<eCee meefceefle kesâ Devleie&le DeenejÛeÙee& keâe Dehevee Skeâ efJeMes<e cenòJe nw pees efkeâ ÙeeÛevee veneR
ØelÙegle JeerjÛeÙee& keâer metÛekeâ nw~ FmeceW meeOeg keâer Deveskeâ ef›eâÙeeSB ßeeJekeâeW hej Yeer DeJeueefcyele nesleer nQ, pewmes—
veJeOeeYeefòeâ, 46 oes<e Deewj 32 DevlejeÙe Deeefo~ ßeeJekeâeW keâes keâce&Ùegie keâer Deeefo ceW ieg®DeeW keâer veJeOeeYeefòeâ keâe %eeve
ve nesves kesâ keâejCe YeieJeeved $e+<eYeosJe keâes cegefve DeJemLee ceW Skeâ Je<e& Gveleeefueme efove lekeâ GheJeeme keâjvee heÌ[e Lee,
hegveŠ nefmleveehegj kesâ ÙegJejepe ßesÙeebmekegâceej keâes Dee" YeJe hetJe& keâe peeeflemcejCe nesves mes veJeOeeYeefòeâ keâe %eeve Øeehle ngDee
Deewj GvneWves cenecegevf e $e+<eYeosJe keâes efJeefOehetJe&keâ Deenejoeve oskeâj ‘‘oeveleerLe& ØeJele&keâ’’ keâer GheeefOe Øeehle keâer Leer~
Jener Deenej keâer efJeefOe Deepe lekeâ Yeer Ûeueer Dee jner nw~ ßeeJekeâpeve meeOeg-meeefOJeÙeeW keâer veJeOeeYeefòeâ keâjkesâ
Deenej lees osles nQ efkeâvleg ØeeÙeŠ Gvemes peye veJeOeeYeefòeâ kesâ veece hetÚs peeles nQ lees Jes "erkeâ mes ve yeleekeâj efoiYeüefcele nesves
ueieles nQ~ Jen veJeOee Yeefòeâ efvecve Øekeâej nw—
heef[iencegÛÛešd"eCeb, heeoesoÙeceÛÛeCeb Ûe heCeceb Ûe~
ceCeJeÙeCekeâeÙemegæer, SmeCemegæer Ùe CeJeefJenb hegCCeb~~
DeLee&led (1) heÌ[ieenve keâjvee (2) GÛÛe Deemeve osvee (3) heeoØe#eeue keâjvee (4) De<šõJÙe mes hetpeve
keâjvee (5) hebÛeebie vecemkeâej keâjvee (6) ceveMegefæ (7) JeÛeveMegefæ (8) keâeÙeMegefæ Deewj (9) Deenejpeue Megæ
nw, ns mJeeceer! Yeespeve «enCe keâerefpeS, Ùen veJeOeeYeefòeâ nw~
peye ßeeJekeâ Fme Øekeâej keâer veJeOeeYeefòeâ keâjkesâ cegefvejepe Ùee ceeleepeer mes Deenej «enCe keâjves keâe efveJesove keâjles
nQ leye meeOeg JeneR Ûeewkesâ ceW hetJe& efove kesâ «enCe efkeâÙes ieS Deenej kesâ lÙeeie¤he ØelÙeeKÙeeve Ùee GheJeeme keâer efve<"eheve
ef›eâÙee keâjles nQ~
Deepekeâue kegâÚ mebIeeW ceW osKee peelee nw efkeâ DeenejÛeÙee& mes hetJe& ner meeOeg-meeefOJeÙeeB ceefvojpeer ceW DeeÛeeÙe&
cenejepe Ùee ieefCeveer ceeleepeer kesâ heeme efmeæYeefòeâ heÌ{keâj ØelÙeeKÙeeve keâe efve<"eheve keâjkesâ Deenej keâes efvekeâueles nQ
efkeâvleg Ùen yeele Deeiece kesâ heefjØes#Ùe ceW peye nce osKeles nQ lees %eele neslee nw efkeâ DeveieejOecee&ce=le ceW DeOÙeeÙe 9 kesâ
Mueeskeâ 37 keâer šerkeâe ceW heefC[leØeJej ßeer DeeMeeOej peer ves efueKee nw—
‘‘nsÙeb—lÙeepÙeb meeOegvee efve<"ehÙeefcelÙeLeË~ eEkeâ leled ? ØelÙeeKÙeeveeefo ØelÙeeKÙeevecegheesef<eleb Jee~ keäJe ?
DeMeveeoew-YeespeveejbYes~ keâÙee ? efmeæYekeälÙee~ eEkeâ efJeefMe<šÙee ? ueIJeÙee~’’ DeLee&led ‘‘meeOeg Ûeewkesâ ceW Yeespeve
ØeejcYe keâjles meceÙe ueIeg efmeæYeefòeâ kesâ Éeje hetJe& efove kesâ «enCe efkeâS ieS ØelÙeeKÙeeve Ùee GheJeeme keâe efve<"eheve
keâjW—lÙeeie keâj osJeW~’’
Deenej kesâ meceÙe efmeæYeefòeâ keâjkesâ ØelÙeeKÙeeve efve<"eheve keâjves keâe ÙeneB DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ efmeæYeefòeâ kesâ
(222) DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve efpeve Oecee&ce=le
heMÛeeled Deenej mecyevOeer DevlejeÙe heeueve keâjves heÌ[les nQ Deewj ceefvoj mes efvekeâueves kesâ yeeo Jes DevlejeÙe veneR heeueve
efkeâÙes peeles nQ~ hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer yeleeÙee keâjleer nQ efkeâ Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meeefvlemeeiej
cenejepe keâer hejcheje ceW ceQves le=leerÙe hešdšeOeerMe DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe lekeâ meejs mebIeeW keâes osKee nw efkeâ keâYeer
Yeer JeneB Deenej mes hetJe& ØelÙeeKÙeeve ef›eâÙee veneR ngF&~ Ùen efJeefOe DeYeer keâneB mes ØeÛeefuele nes ieF& nw mees mecePe ceW veneR
DeeÙee Deewj Deeiece ceW Ssmee keâesF& efJeOeeve Yeer veneR nw~
Deenej keâjves kesâ heMÛeeled JeneR Ûeewkesâ ceW cegKeMegefæ keâjkesâ lel#eCe ner Deieues efove Deenej «enCe keâjves heÙe&vle
Ûelege|JeOe Deenej keâe lÙeeie keâjkesâ ØelÙeeKÙeeve «enCe keâj uesJeW~ Deveieej Oecee&ce=le ceW GheÙeg&keäle mevoYe& kesâ Devleie&le Ùen
efJe<eÙe Yeer DeeÙee nw—
‘‘DeeosÙeb Ûe—ueIJeÙee efmeæYekeälÙee Øeefle<"ehÙeb meeOegveeb~ eEkeâ leled ? ØelÙeeKÙeeveeefo keäJe ? DeblesØe›eâceeod
YeespevemÙewJe Øeebles~ keâLeb ? DeeMeg MeerIeÇb YeespeveeveblejcesJe~ DeeÛeeÙe&meVeOeeJesleefÉOesÙeb~’’
DeLee&led ‘‘meeOeg MeerIeÇ ner—Yeespeve kesâ Deveblej ner DeeÛeeÙe& keâer DevegheefmLeefle ceW JeneR Ûeewkesâ ceW ner ueIeg efmeæYeefòeâ
heÌ{keâj ØelÙeeKÙeeve DeLeJee GheJeeme «enCe keâj uesJeW DeLee&led Deieues efove Deenej «enCe kesâ hetJe& lekeâ Ûelege|JeOe Deenej
keâe lÙeeie keâj osJeW Ùee Deieues efove GheJeeme keâjvee nw lees GheJeeme «enCe keâj uesJeW~’’
hegveŠ ßeeJekeâ kesâ Iej mes efvekeâuekeâj meeOeg Deheveer Jemeeflekeâe ceW Deekeâj DeeÛeeÙe& kesâ meceerhe ieJeemeve mes yew"keâj
ØelÙeeKÙeeve «enCe keâjW~
Fme yeejs ceW Yeer Deveieej Oecee&ce=le ceW keâne nw—
‘‘metjew—DeeÛeeÙe&meceerhes hegve«ee&¢eb Øeefle<"ehÙeb meeOegvee~ efkebâ leled ? ØelÙeeKÙeeveeefo~ keâÙee ? ueIJÙee efmeæYeclÙee
YekeälÙeefOekeâÙee leLee JebÅeŠ meeOegvee me metefjŠ~ keâÙee ? metefjYekeälÙee~ eEkeâ efJeefMe<šÙee ? ueIJÙee~’’ DeLee&led ‘hegveŠ DeeÛeeÙe&
kesâ heeme ceW yew"keâj meeOeg ueIeg efmeæYeefòeâ Deewj ueIeg ÙeesefieYeefòeâ heÌ{keâj ØelÙeeKÙeeve Ùee GheJeeme «enCe keâjW~ Deveblej
ueIeg DeeÛeeÙe& Yeefkeäle heÌ{keâj DeeÛeeÙe& keâer Ùee ieg® keâer Jevovee keâjW~ ÙeLee—‘‘Yeespeve kesâ henues ueIeg efmeæYeefòeâ heÌ{keâj
ØelÙeeKÙeeve DeLeJee GheJeeme keâe lÙeeie—efve<"eheve keâjW Deewj Yeespeve kesâ yeeo MeerIeÇ ner ueIeg efmeæYeefòeâ heÌ{keâj
ØelÙeeKÙeeve DeLeJee GheJeeme «enCe keâjW~ Ùen lees DeeÛeeÙe& keâer Demece#elee ceW keâjW~ DeeÛeeÙe& kesâ meceerhe ceW ueIeg
efmeæYeefòeâ, ueIeg ÙeesefieYeefòeâ heÌ{keâj ØelÙeeKÙeeve DeLeJee GheJeeme OeejCe keâjW~ Devevlej ueIeg DeeÛeeÙe&Yeefòeâ heÌ{keâj
DeeÛeeÙe& Jebovee keâjW~’’
Gmekeâer ØeÙeesieefJeefOe efvecve Øekeâej nw—
veJeOee Yeefòeâ kesâ yeeo Deenej ØeejcYe keâjves kesâ henues keâer efJeefOe—
veceesmleg ØelÙeeKÙeeve efve<"eheveef›eâÙeeÙeeb efmeæYeefòeâ keâeÙeeslmeieË keâjescÙenb~ 9 yeej Ceceeskeâej ceb$e heÌ{keâj
‘‘leJeefmeæs CeÙeefmeæs—FlÙeeefo ueIeg efmeæYeefòeâ heÌ{keâj ‘‘FÛÚeefce Yebles! efmeæYeefòe keâeDeesmeiiees keâDees—Deeefo
DebÛeefuekeâe heÌ{W~ hegveŠ Deenej keâjkesâ cegKeMegefæ keâjves kesâ yeeo JeneR hej efvecve efJeefOe keâjW~
‘‘veceesmleg ØelÙeeKÙeeve Øeefle<"eheveef›eâÙeeÙeeb—efmeæYeefkeäle keâeÙeeslmeieË keâjescÙenb’’ 9 yeej peehÙe keâjkesâ ueIeg
efmeæYeefòeâ heÌ{keâj ßeeJekeâ kesâ Éeje oer ieF& efheÛÚer «enCe keâjW~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 10-efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer ÛeÙee& : Skeâ DevegefÛebleve (223)
Fmeer Øekeâej ieg® kesâ heeme Deekeâj GheÙeg&keäle Øeef›eâÙee mes efmeæYeefòeâ, ÙeesefieYeefòeâ heÌ{keâj ØelÙeeKÙeeve uesJeW Deewj
veceesmleg DeeÛeeÙe&JeboveeÙeeb DeeÛeeÙe&Yeefòeâ keâeÙeeslmeieË keâjescÙenb, Ùen yeesuekeâj veew yeej Ceceeskeâej ceb$e keâe peehÙe keâjkesâ
‘‘ßeglepeueefOeheejiesYÙeŠ—FlÙeeefo ueIeg DeeÛeeÙe&Yeefòeâ heÌ{keâj GvnW vecemkeâej keâjW~’’
Ùen Deeiece keâer efJeefOe ceQves ÙeneB ØeeÛeerve ieg® hejcheje kesâ DeeOeej hej Øemlegle keâjves keâe ØeÙeeme efkeâÙee nw efpemes
DeeÛeeÙe&ieCe, cegefveJeie&, Deee|Ùekeâe ceeleeSB Deeefo mecemle Ûelege|JeOe mebIe Meem$eerÙe efJeefOe ceevekeâj DeheveeSB Deewj hebÛece
keâeue kesâ Devle lekeâ ieg®hejcheje ceW Fme Øekeâej keâer Deeiece efJeefOe Ûeueleer jns Ùener YeieJeeve efpevesvõ mes ØeeLe&vee nw~
veesš—ceQves Ùen meeje ØekeâjCe hetpÙe ieefCeveerØecegKe Deee|Ùekeâejlve ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer ‘‘cegefveÛeÙee&’’
veecekeâ hegmlekeâ kesâ DeeOeej mes ÙeneB Øemlegle efkeâÙee nw~

N:M

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer

lepe&—nes"eW mes Út uees legce......
ceelee lesjs ÛejCeeW ceW, nce Jevove keâjles nQ~
lesjs %eeve keâer ieefjcee keâe, DeefYeJevove keâjles nQ~~šskeâ.~~
cesjs ceve kesâ DebOesjs ceW, kegâÚ %eeve ØekeâeMe Yejes~
peerJeve kesâ meyessjs ceW, Deye kegâÚ lees efJekeâeme keâjes~~
heeJeve heo keâceueeW ceW, Mele Jevove keâjles nQ~
lesjs %eeve keâer ieefjcee keâe, DeefYeJebove keâjles nQ~~1~~
ÛebÛeue efÛele keâe efÛevleve, efÛejkeâeue mes Yeer ve ®keâe~
De%eeve ceW GuePee ceve, efvepe %eeve hes Yeer ve efškeâe~~
ßegle%eeve kesâ GheJeve ceW, DeefYeefmebÛeve keâjles nQ~
lesjs %eeve keâer ieefjcee keâe, DeefYeJebove keâjles nQ~~2~~
efMeJeheLe keâer cebefpeue keâe, nceW %eeve ngDee kegâÚ ceeB~~
Megæelece cebefoj keâe, Deye %eeve efceuee kegâÚ ceeB~~
‘‘Ûebovee’’ lesjs heo ceW, nce Jevove keâjles nQ~
lesjs %eeve keâer ieefjcee keâe, DeefYeJebove keâjles nQ~~3~~
(224) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-11
OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg
(1)
OÙeeve kewâmes keâjW ?
OÙeeve keâe ue#eCe-Skeâe«eefÛevleeefvejesOe nesvee DeLee&led efkeâmeer Skeâ efJe<eÙe hej ceve keâe efmLej nes peevee OÙeeve
keânueelee nw~ Ùen OÙeeve Gòece mebnveve Jeeues cenecegefveÙeeW kesâ DeefOekeâ mes DeefOekeâ Devleceg&ntle& (48 efceveš) lekeâ ner nes
mekeâlee nw~ pewve «ebLeeW ceW OÙeeve kesâ Ûeej Yeso ceeves nQ-Deeòe&OÙeeve, jewõOÙeeve, Oece&OÙeeve, MegkeäueOÙeeve~ efpemekesâ efueS
keâne Yeer nw-
DeeleË jewõb Ûe ogO&Ùeeveb, efvecet&uÙe lJelØemeeole:~
Oece&OÙeeveb ØeheÅeenb, uehmÙes efve:ßesÙemeb ›eâceeled~~
DeLee&led ns YeieJeved! Deele&-jewõ Fve oes ogOÙee&veeW keâes Deehekesâ Øemeeo mes efvecet&ue keâjkesâ ceQ Oece&OÙeeve keâes Øeehle
keâjkesâ ›eâce mes cees#e keâes Øeehle keâ™Biee~
meejebMe Ùen nw efkeâ Deele&, jewõ, Oece& Deewj Megkeäue Ùes Ûeej Øekeâej kesâ pees OÙeeve nQ, Jes ÛeejeW ieefleÙeeW keâes Øeehle keâjeves
ceW Dehevee menÙeesie Øeoeve keâjles nQ DeLee&led Deele&OÙeeve mes efleÙeËÛe-heMegieefle, jewõOÙeeve mes vejkeâieefle, Oece&OÙeeve mes
osJe Deewj ceveg<Ùe ieefle leLee MegkeäueOÙeeve mes efmeæieefle keâer Øeeefhle nesleer nw~
hetCe& OÙeeve efkeâmes nes mekeâlee nw?-GheÙeg&òeâ heefjYee<ee kesâ Devegmeej lees mebmeej kesâ ØelÙeskeâ ØeeCeer keâes nj
meceÙe keâesF& ve keâesF& OÙeeve jnlee ner nw, leLeeefhe FveceW ØeejbYe kesâ oes (Deele&-jewõ) OÙeeve mebmeej kesâ keâejCe nQ Deewj ‘‘hejs
cees#e nslet’’ met$e mes Oece&OÙeeve ÛelegLe& iegCemLeeve mes ueskeâj meeleJeW iegCemLeeve lekeâ neslee nw~ OeJeuee «ebLe ceW oMeJeW
iegCemLeeve lekeâ Yeer Oece&OÙeeve ceevee nw Deewj MegkeäueOÙeeve lees Gòece mebnveveOeejer cenecegefveÙeeW kesâ leLee kesâJeueer YeieJeeve kesâ
ner neslee nw~
ie=nmLepeve Yeer OÙeeve keâe DeYÙeeme keâj mekeâles nQ!-%eeveeCe&Je «ebLe ceW ßeer MegYeÛevõeÛeeÙe& ves keâne nw efkeâ
‘‘DeekeâeMe ceW heg<he efKeue mekeâles nQ Deewj ieOes kesâ meeRie nes mekeâles nQ efkeâvleg efkeâmeer Yeer osMe Ùee keâeue ceW
ie=nmLeeßece ceW MegkeäueOÙeeve keâer efmeefæ veneR nes mekeâleer nw~’’ efheâj Yeer Oece&OÙeeve keâer efmeefæ kesâ efueS ie=nmLeeßece
ceW Yeer OÙeeve keâe DeYÙeeme Deewj YeeJevee lees keâjveer ner ÛeeefnS~
mebmeej ceW Deveskeâ Øekeâej keâer Yeeweflekeâ efÛevleeDeeW ceW GuePes ceve keâes kegâÚ efJeßeeefvle osves kesâ efueS ßeeJekeâeW keâes
efheC[mLe, heomLe, ™hemLe Deewj ™heeleerle Fve OÙeeveeW keâe DeYÙeeme keâjvee ÛeeefnS~ ÙeÅeefhe Fve efheC[mLe Deeefo OÙeeveeW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (225)
keâer efmeefæ lees keâef"ve nw efheâj Yeer Øeefleefove efkeâÙee ieÙee DeYÙeeme, YeeJevee, mebleefle Deewj efÛevleve Fve veeceeW keâer meeLe&keâlee
keâes lees Øeehle keâj ner ueslee nw Deewj keâeueevlej ceW Jener DeYÙeeme OÙeeve keâer efmeefæ ceW meneÙekeâ yeve peelee nw~
Thej keâns ieÙes Oece&OÙeeve kesâ Debeflece Yeso mebmLeeve-efJeÛeÙe kesâ ner Ùes efheC[mLe Deeefo Ûeej Yeso ceeves ieÙes nQ, mees
ÙeneB ›eâceevegmeej efheC[mLe OÙeeve kesâ yeejs ceW ner yeleeÙee pee jne nw~
keâneB yew"keâj OÙeeveeYÙeeme keâjW?-ceve ÛetBefkeâ DelÙevle ÛebÛeue nw Dele: Gmes efveÙebef$ele keâjves SJeb OÙeeve keâer
Deesj GvcegKe keâjves kesâ efueS efpevecebefoj hetCe& GheÙegòeâ mLeeve nesles nQ~ Ùeefo cebefoj keâer meggefJeOee GheueyOe veneR nw, lees Iej
kesâ efkeâmeer Skeâeble mLeeve (hetpeeIej-ÛewlÙeeueÙe) ceW yew" mekeâles nQ DevÙeLee efkeâmeer heeke&â Deeefo Kegues mLeeve keâe keâesF&
efnmmee Yeer OÙeeve keâjves kesâ efueS GefÛele jnsiee~ peneB Deehe 5 efceveš mes ueskeâj Meefòeâ Devegmeej 1 Iebšs lekeâ Yeer yew"ves ceW
mJeeOeervelee Deewj efveefJe&keâuhelee keâe DevegYeJe keâj mekeWâ Gme mLeeve keâe ÛeÙeve keâj ueW leLee Yetefce hej ÛešeF& Ùee oYee&meve
([eYe Ùee Megæ Deemeve) efyeÚekeâj OÙeeve keâjves nsleg yew" peeJeW~ kesâJeue Yetefce hej yew"keâj OÙeeve ve keâjW~
OÙeeve kesâ meceÙe cegKe hetJe& efoMee Ùee Gòej efoMee keâer Deesj keâjW keäÙeeWefkeâ hetJe& mes efvekeâueves Jeeues metÙe& keâer lespemJeer
efkeâjCeeW keâer lejbieW ØelÙe#e-hejes#e oesveeW Øekeâej mes ceve-ceefmle<keâ keâes Deewj Tpee& Øeoeve keâjleer nQ pees Deelcee ceW
lespeefmJelee kesâ meeLe-meeLe Meejerefjkeâ mJemLelee keâes Yeer osves Jeeueer nQ~ Fmeer Øekeâej Gòej efoMee ceveesjLeefmeefæ ceW meneÙekeâ
ceeveer ieF& nw pees Deheveer Deesj DeefYecegKe ngS ceeveJe keâer mecemle mecemÙeeDeeW keâe meceeOeeve keâjkesâ GmeceW veJepeerJeve keâe
mebÛeej keâjleer nw~
efkeâme cegõe ceW yew"sb?-OÙeeve kesâ efueS he©eemeve cegõe meJe&ßes‰ ceeveer ieF& nw, Jen yeÇÿeÛeÙe&efmeefæ kesâ efueS
jeceyeeCe Deew<eefOe kesâ meceeve nw~ Fmekesâ efueS henues yeeÙeeB hewj oeefnveer peeBIe hej jKeles nQ hegve: oeefnvee hewj yeeÙeeR peeBIe
hej jKekeâj, yeeSB neLe keâer nLesueer hej oeÙeW neLe keâer nLesueer jKekeâj YeieJeeve kesâ meceeve Meeble cegõe ceW yew"keâj DeeBKeeW
keâes keâesceuelee mes yebo keâjW~
Ùeefo Fme he©eemeve mes yew"ves ceW DeefOekeâ lekeâueerheâ cenmetme nes lees DeOe&he©eemeve (yeeÙeeB hewj veerÛes Deewj oeefnvee hewj
Gmekeâer peeBIe hej jKekeâj) mes yew"W DeLeJee megKeemeve mes Yeer yew"keâj OÙeeveeYÙeeme efkeâÙee pee mekeâlee nw~
OÙeeve keâe MegYeejbYe Ô keâer OJeefve mes keâjW-Mejerj keâer meg<egcvee veeÌ[er SJeb cemlekeâ kesâ yeÇÿe Yeeie keâes peeie=le
keâjves nsleg ‘‘Ô’’ yeerpee#ej keâe veeo hejce DeeJeMÙekeâ nw~ OÙeeve keâes ØeejbYe keâjves nsleg meJe&ØeLece efmLejleehetJe&keâ veew yeej
Fme Ôkeâej keâer OJeefve keâjW~ OJeefve kesâ GÛÛeejCe ceW peneB kebâ", leeueg, neW", veeefmekeâe Deeefo FefvõÙe SJeb GheebieeW keâe
DeJeuecyeve uesvee neslee nw, JeneR OJeefve kesâ Gve #eCeeW ceW Deheveer DevleÂ&ef° veeefYemLeeve hej nesveer ÛeeefnS~ Gme meceÙe
DevegYeJe ceW veeefYemLeeve mes G"les ngS DeeOÙeeeflcekeâ lespehegbpe keâer Skeâ uekeâerj Thej G"leer ngF& Oeerjs-Oeerjs Ô kesâ meeLe
cemlekeâ kesâ jvOeÇ (yeÇÿe) Yeeie lekeâ peeSieer, Ùener DeeOÙeeeflcekeâ Tpee& Deeeflcekeâ Meefòeâ keâes Øeoeve keâjleer nw~
Ô keâer Ùen OJeefve Ùeefo efove ceW leerve yeej (Øeele:, ceOÙeevn Deewj meeÙebkeâeue) hetCe& efJeefOe kesâ meeLe keâer peeS lees
ceeFiesvÇ e, meeFveme, yue[ØesMej Deeefo Deveskeâ yeerceeefjÙeeW keâe Fueepe efyevee oJeeF& efueS nes peelee nw~ Fmekesâ keâF& mee#eeled
GoenjCe Yeer osKeves keâes efceues nQ~ Fme OJeefve kesâ he§eeled Deeeflcekeâ Meeefvle nsleg OÙeeve kesâ kegâÚ met$eheoeW keâe GÛÛeejCe keâjW-
(1) %eeveevevomJe™heesÓnb (Meefòeâ™he ceW cesjer Deelcee Devevle%eeve™he nw)
(226) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
(2) hejceevevomJe™heesÓnb (cesjer Deelcee ceW hejce Deevebo keâe œeesle ØeJeeefnle nes jne nw)
(3) efÛeÛÛewlevÙemJe™heesÓnb (Megæ ÛewlevÙe mJeYeeJe mes Ùegòeâ cesjer Deelcee nw)
(4) efÛevceÙepÙeeseflemJe™heesÓnb (ÛewlevÙe keâer hejcepÙeesefle mes ceQ meceefvJele ntB)
(5) efÛeefÛÛebleeceefCe™heesÓnb (ÛewlevÙe™he efÛevleeceefCejlve mes Ùegòeâ cesjer Deelcee nw)
(6) MegæyegæmJe™heesÓnb (Megæ yegæ mJeYeeJe mes ceQ meceefvJele ntB)
(7) efvelÙeefvejbpeve™heesÓnb (efve§eÙeveÙe mes mecemle keâce&™heer Debpeve-keâeefuecee mes ceQ jefnle ntB)
hegve: Deheves ceve ceW hetCe& mJemLelee keâe DevegYeJe keâjles ngS efheC[mLe OÙeeve kesâ efueS lewÙeej nes peeSB DeLee&led
efheC[-Mejerj ceW efmLele Deelcee keâe efÛevleve keâjvee, efheC[mLe OÙeeve keânueelee nw~ FmeceW heeefLe&Jeer, DeeivesÙeer, Õemevee,
Jee®Ceer Deewj leòJe™heJeleer Ùes heeBÛe OeejCeeSB nesleer nQ~
(1) heeefLe&Jeer OeejCee (efÛeòe keâer ÛebÛeuelee ceW ®keâeJeš)-
Mejerj hej keâce mes keâce heefj«en nes Deewj efvejekegâue efÛeòe neskeâj he©eemeve,
DeOe&he©eemeve DeLeJee megKeemeve mes ÛešeF& hej yew"keâj Fme OeejCee kesâ
Devleie&le efJeÛeej keâerefpeS-
ceOÙeueeskeâ ØeceeCe Skeâ jepet (DemebKÙeeleeW ceerue keâe) efJemle=le yengle
yeÌ[e ieesue #eerjmecegõ nw DeLee&led pecyetÉerhe mes ueskeâj Debeflece mJeÙebYetjceCe
mecegõheÙe&vle DemebKÙeele Ùeespeve keâe #eerjmeeiej OÙeeve ceW osKeW~ otOe kesâ
meceeve mehesâo peue mes Jen mecegõ uenje jne nw Deewj mecegõ kesâ yeerÛeeWyeerÛe
ceW Skeâ ueeKe Ùeespeve (40 keâjesÌ[ ceerue) efJemleej Jeeuee efKeuee ngDee Skeâ
efoJÙe keâceue nw efpemeceW Skeâ npeej heòes nQ, Jes meye heòes megJeCe& kesâ meceeve
Ûecekeâ jns nQ~ keâceue kesâ yeerÛe keâer keâefCe&keâe megces®heJe&le kesâ meceeve TBÛeer
G"er ngF& nw, Jen heerues jbie keâer nw Deewj Deheveer hejeie mes oMeeW efoMeeDeeW keâes
heerle ØeYee mes megMeesefYele keâj jner nw~
YeJÙeelceeDeeW! pewve Deeiece keâer Yee<ee ceW Thej mecegõ Deewj keâceue Deeefo keâe ØeceeCe yeleeÙee nw, Fmekeâe meejebMe
Ùen nw efkeâ Deehe Deheves efÛevleve ceW efpelevee yeÌ[e mes yeÌ[e mecegõ osKe mekeWâ, osKeW Deewj Gmekesâ yeerÛe ceW Skeâ npeej Dee"
hebKegefÌ[ÙeeW keâe keâceue osKeW~ ceve keâes megces® kesâ meceeve TBÛee ceevekeâj keâceue keâer keâefCe&keâe keâes TBÛeer G"er ngF& osKeW~
hegve: Deehe osefKeS efkeâ Gme keâefCe&keâe hej Skeâ Õesle JeCe& keâe TBÛee efmebnemeve nw, Gme hej ceQ YeieJeeve Deelcee kesâ
™he ceW efJejepeceeve neskeâj OÙeeve ceW leuueerve nt~B ÙeneB YeeJeeW keâer GÛÛelee ner keâceeX keâer efvepe&je keâjeSieer, DeeOÙeeeflcekeâ pÙeeself e
mes Deelcee ØekeâeefMele nes peeSieer~ Ùener DeeOÙeeeflcekeâ Tpee& nw efpememes Meejerejf keâ Deewj ceeveefmekeâ Meefòeâ Øeehle nesleer nw~
Fme meceÙe Deehe ceve ner ceve efvecve hebefòeâÙeeB heÌ{W-
cesje leveg efpevecebefoj GmeceW, ceve keâceueemeve MeesYes megvoj~
Gme hej ceQ ner YeieJeeve mJeÙeb, jeefpele ntB efÛevceÙe pÙeesefleØeJej~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (227)
ceQ Megæ yegæ ntB efmeæ meÂMe, keâceeËpeve keâe kegâÚ ueshe veneR~
ceQ vecetB Gmeer Megæelcee keâes, cesje hej mes mebMues<e veneR~~
(Fmekesâ meeLe ner Meebefle Deewj efMeefLeuelee keâe megPeeJe oerefpeS~ Meevle........ efMeefLeue......)
Deveblej Deehe Ssmee efÛebleJeve keâerefpeS efkeâ cesjer Deelcee mechetCe& jeie-És<eceÙe mebmeej keâes Deewj mecemle keâceeX keâes
ve° keâjves ceW me#ece nw~ Ssmee yeej-yeej efJeÛeej keâjles ngS Deheves GheÙeesie keâes Gmeer ceW levceÙe keâj oerefpeS~ ÙeneB OÙeeve
kesâ efvecve met$e heoeW keâes heÌ{ ueerefpeS-
‘‘%eevehegbpemJe™heesÓnb, efvelÙeevebomJe™heesÓnb, menpeevebomJe™heesÓnb, hejcemeceeefOe-mJe™heesÓnb,
hejcemJeemLÙemJe™heesÓnb~’’
Fme efÛevleveOeeje kesâ meeLe ØeLece heeefLe&Jeer OeejCee meceehle ngF& Deewj Deye efÉleerÙe OeejCee kesâ efueS Deieuee efove
efveOee&efjle keâerefpeS leeefkeâ Skeâ efove keâe DeYÙeeme oerIe&keâeueerve ve nesves heeS, DevÙeLee ceefmle<keâ hej Yeej DevegYeJe nesves
ueiesiee~
(2) ‘‘DeeivesÙeer OeejCee’’ (keâceeX keâes peueeves keâer Skeâ Øeef›eâÙee)-Fme OeejCee kesâ Devleie&le efÛevleve
keâerefpeS efkeâ cesjs veeefYemLeeve ceW meesuen oueeW Jeeuee efKeuee ngDee Skeâ
mehesâo keâceue nw~ Gme keâceue keâer keâefCe&keâe hej ‘‘nË’’ yeerpee#ej heerueer
kesâMej mes efueKee ngDee osefKeS hegve: efoMee kesâ ›eâce mes ØelÙeskeâ oueeW
(heòeeW) hej kesâMej mes ner De, Dee, F, F&, G, T, $e+, $e+=, è, ue¸, S, Ss,
Dees, Deew, Deb, De:, Fve meesueneW mJejeW keâes efueKe ueW~ hegve: Fve meesueneW
mJej SJeb nË yeerpee#ej hej Deheves ceve keâes kesâefvõle keâjkesâ Fvekeâe OÙeeve
keâerefpeS~
ceve keâes DeMegYe mes MegYe keâer Deesj ues peeves keâer Ùen Skeâ Gòece
Øeef›eâÙee nw, Fme meceÙe Meejerefjkeâ Deewj ceeveefmekeâ efmLejlee keâer hejce
DeeJeMÙekeâlee nw Dele: ÛebÛeue efÛeòe™heer yeboj keâes Skeâoce DevegMeeefmele
jefKeS, leye Deehekeâes Ùes De#ej Deewj keâefCe&keâe keâe ceneceb$e mhe° efoKeves
ueiesiee~ Fmekesâ Deeies Deehe osKeW efkeâ Fmeer keâceue kesâ "erkeâ Thej ùoÙe
mLeeve hej DeeQOee cegBn keâjkesâ (veerÛes keâes ueškeâlee ngDee) Skeâ cešcewues jbie keâe Dee" oue keâe keâceue yevee ngDee nw,
Gmekesâ Dee"eW oue hej ›eâce mes %eeveeJejCeerÙe keâce&, oMe&veeJejCeerÙe keâce&, JesoveerÙe keâce&, ceesnveerÙe keâce&, DeeÙegkeâce&,
veecekeâce&, iees$ekeâce& Deewj DevlejeÙe keâce& Fve Dee"eW keâceeX kesâ veece keâeues jbie mes efueKes ngS nQ~
hegve§e OÙeeve keâer Deieueer ëe=BKeuee ceW osKeW Deewj DevegYeJe keâjW efkeâ veeefYekeâceue keâer keâefCe&keâe kesâ ‘‘nË’’ ceneceb$e kesâ
jsheâ mes OegBDee efvekeâue jne nw, kegâÚ ner #eCeeW ceW Gme OegBS ceW mes Deefive kesâ mhegâefuebies (efÛebieeefjÙeeB) efvekeâueves ueieeR, leye
Deefive keâer ueew Thej keâes G"keâj Dee" keâce& Jeeues keâceue keâes peueeves ueieer Deewj Oeerjs-Oeerjs Jener Deefive pJeeuee yevekeâj
cemlekeâ kesâ Thej hengBÛe ieF&, hegve: Jen Deefive ef$ekeâesCeekeâej ceC[ue kesâ Deekeâej ceW heefjJeefle&le nes ieF& DeLee&led Deefive keâer
(228) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
Skeâ uekeâerj cemlekeâ kesâ oeFË Deesj, Skeâ yeeFË Deesj ieF& Deewj veerÛes oesveeW uekeâerjeW kesâ efceue peeves mes Mejerj keâe ef$ekeâesCeekeâej
Deefiveceb[ue yeve peelee nw~ Fme meceÙe Ùen efÛevleve keâjW efkeâ OeOekeâleer ngF& Ùen Deefive Deboj ceW lees keâceuehe$eeW keâes peuee
jner nw Deewj yeenj ceW Deewoeefjkeâ Mejerj keâes Yemce keâj jner nw~
efÛevleve kesâ Fve #eCeeW ceW IeyeÌ[enš efyeukegâue veneR nesvee ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ Fme OÙeeve kesâ ceeOÙece mes Deveskeâ YeJeeW
ceW mebefÛele heehekeâce& lees ve° neWies ner, meeLe ceW leceece Meejerefjkeâ jesieeW keâe efJeveeMe neskeâj mJemLelee keâe DevegYeJe Yeer nesiee~
Deye Deeies osKeW efkeâ Deefive ceb[ue kesâ ef$ekeâesCeekeâej keâer leerveeW uekeâerjeW ceW ‘‘jb jb jb’’ Ssmes Deefiveyeerpee#ej efueKes ngS
nQ Deewj leerveeW keâesCeeW hej mJeefmlekeâ yeves nQ leLee mJeefmlekeâ kesâ heeme Yeerlejer Yeeie ceW ‘‘Ô jË ’’ Ssmes yeerpee#ej efueKes ngS
nQ~ hegve: ÛesleeJeveer oer pee jner nw efkeâ peueleer ngF& Deefive keâes osKekeâj ceve keâes efJeÛeefuele veneR keâjvee nw keäÙeeWefkeâ Deelcee
efÛeÛÛewlevÙemJe™he Decetefle&keâ nw Dele: Deefive kesâ Éeje Jen keâYeer peue veneR mekeâleer nw, Ùen lees DeMegYe keâceeX keâes peueeves
keâe Skeâ lejerkeâe nw Deewj FmeceW meheâuelee Øeehle keâjles ner Deehekeâes hejce mJemLelee keâer DevegYetefle nesieer~
Fme OeejCee ceW OÙeeve keâer meceeheve yesuee ceW Deye hegve: osefKeS efkeâ Jen Deefive Oeerjs-Oeerjs Meeble nes ieF& nw, efpememes
nceejer Deelcee hej jeKe keâe hegbpe Fkeâªe nes ieÙee nw hegve: heeBÛe oerIe& Õeebme uesles ngS Deepe kesâ OÙeeve keâes efvecve JeekeäÙe
yeesueles ngS meceehle keâerefpeS-
‘‘ceQ hetCe& mJemLe ntB, cegPes keâesF& jesie veneR nw~’’ (leerve yeej yeesueW)
Fme Øekeâej efheC[mLe OÙeeve kesâ ØekeâjCe ceW oes OeejCeeDeeW keâe ÙeneB JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ Deeies keâer OeejCeeSB
Deieues efove kesâ OÙeeve ceW keâjW~
veesš-GheÙeg&òeâ OÙeeve kesâ ØeÙeesie mes Deveskeâ YeeFÙeeW keâes yue[ØesMej, Megiej SJeb neš& keâer yeerceeefjÙeeW ceW DeeMeeleerle
ueeYe efceuee nw SJeb keâF& yenveeW ves ceeF«esve, efmejoo&, meeFveme SJeb Mejerj kesâ ooeX ceW keâeheâer Deejece keâe DevegYeJe efkeâÙee
nw Dele: hee"keâieCe Yeer Fmes efove ceW Skeâ, oes DeLeJee leerve meceÙe ØeÙeesie keâjkesâ Deheves DevegYeJe mes nceW DeJeiele keâjeJeW
lees OÙeeve keâer meeLe&keâlee keâe heefjÛeÙe DevÙe ueesieeW keâes Yeer Øeehle nes mekesâiee~
Deye Fmeer ëe=BKeuee ceW Øemlegle nQ efheC[mLe OÙeeve keâer Deieueer OeejCeeSB-
1. meJe&ØeLece Deehe cebefoj peer keâer mJeeOÙeeÙeMeeuee ceW DeLeJee Iej kesâ efkeâmeer Skeâeble mLeeve ceW efmLejefÛeòe neskeâj
OÙeeve kesâ efueS he©eemeve, DeOe&he©eemeve Ùee megKeemeve mes yew"keâj DeeBKeW keâesceuelee mes yebo keâjW~
2. yeeSB neLe keâer nLesueer hej oeSB neLe keâer nLesueer jKekeâj Mejerj keâes leveeJecegòeâ keâjW~ he=‰ jppeg efyeukegâue meerOeer
nes, ve DeefOekeâ DekeâÌ[ve ve DeefOekeâ PegkeâeJe nes efkeâvleg efvejekegâue, MeevleefÛeòe neskeâj yew"W~
3. Fmekesâ he§eeled Ô keâer veJe yeej OJeefve efvekeâeueles ngS oerIe& Õeebme keâe DeYÙeeme keâjW, hegve: ceeveefmekeâ efmLejlee
kesâ efueS OÙeeve kesâ kegâÚ met$eheoeW keâe GÛÛeejCe keâerefpeS-
Devevle%eevemJe™heesÓnb, DevevleoMe&vemJe™heesÓnb, DevevleJeerÙe&mJe™heesÓnb, menpeevevomJe™heesÓnb~
Deye OÙeeve keâer Oeeje ceW Deheves efÛeòe keâes ØeJeeefnle keâerefpeS Deewj heeefLe&Jeer leLee DeeivesÙeer OeejCee kesâ Devleie&le pees-
pees Deeheves efÛevleve efkeâÙee Lee efkeâ #eerjmeeiej kesâ ceOÙe TBÛes keâceue keâer keâefCe&keâe hej Skeâ efmebnemeve kesâ Thej ceQ Skeâ
mJeÛÚ Devlejelcee kesâ ™he ceW efJejepeceeve ntB Deewj efÛevleve kesâ DeeOeej hej cegPes Deheves keâes hejceelcee yeveevee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (229)
(3) Õemevee (JeeÙeJeer) OeejCee-Deye Deehe osefKeS efkeâ
DeekeâeMe ceW ÛeejeW lejheâ mes ØeueÙekeâejer lespe nJee Ûeueves ueieer~ Ùen nJee
ces™heJe&le keâes Yeer Øekeâefchele keâj osves keâes Deelegj nw efkeâvleg Deehe efÛevlee
cele keâerefpeS keäÙeeWefkeâ Deehekeâer OÙeevemLe Deelcee keâes Ùen JeeÙeg DeCegcee$e
Yeer efnuee veneR mekeâleer nw~ JeeÙegceC[ue ieesue Deekeâej™he mes heefjCele nes
ieÙee nw, Fme ceC[ue ceW peien-peien ‘mJeeÙe-mJeeÙe’ Ùes JeeÙeg kesâ
yeerpee#ej mehesâo jbie mes efueKes nQ~
Deeies osKeW efkeâ Jen ØeueÙebkeâejer JeeÙeg cesjs Mejerj ceW ØeefJe° nes ieF& nw
Deewj Jen ef$ekeâesCeekeâej Mejerj hej {keâer ngF& Yemce keâes GÌ[e jner nw DeLee&led
Fme nJee mes keâceeX keâer jpe GÌ[ ieF& Deewj Deelcee mJeÛÚ nes ieF& nw~ Fme
JeeÙeJeer OeejCee kesâ meceÙe efvecve ceb$e keâe efÛevleve keâerefpeS~
‘‘Ô ÜeR Den&ced ßeerefpeveØeYebpeveeÙe keâce&YemceefJeOetveveb kegâ®
kegâ® mJeene~’’
hegve: DevegYeJe keâjW efkeâ Ùen JeeÙeg ®keâ ieF& nw Deewj nJee keâer nueÛeue meceehle nes ieF& nw~ ceQ Deye %eeve keâe hegbpe
yeve ieÙee ntB, mechetCe& De%eevelee cesjs ùoÙe mes otj nš ieF& nw~
Flevee efÛevleve Yeer Deehekeâes yengle Meebefle leLee megKe Øeoeve keâjsiee Dele: cee$e Ùen DevegYeJe keâerefpeS efkeâ-ceQ hetCe&
mJemLe ntB cegPes keâesF& jesie veneR nw~ leerve yeej hegve: ceneceb$e keâe mcejCe keâjles ngS leerve yeej oerIe& mJeemeesÛÚdJeeme ueW Deewj
DeeBKe Keesuekeâj, neLe peesÌ[keâj, hebÛehejcesef‰ÙeeW keâes veceve keâjles ngS efvecve heÅe yeesueW-
mebmeej kesâ YeüceCe mes Deefleotj nQ pees,
Ssmes efpevesvõheo ceW efvele ner vecetB ceQ~
mechetCe& efmeæieCe keâes meye meeOegDeeW keâes,
JebotB meoe mekeâue keâce& efJeveeMe nslet~~1~~
hegve: Deieueer Jee®Ceer OeejCee ceW ØeJesMe keâjW~
(4) Jee®Ceer OeejCee-Deye efÛebleve keâjW efkeâ DeekeâeMe ceW yeeoue
Úe ieS nQ, efyepeueer Ûecekeâ jner nw Deewj osKeles ner osKeles cetmeueeOeej
yejmeele Meg™ nes ieF& nw~ DeekeâeMeceC[ue ceW ÛeejeW Deesj ‘‘heb heb heb’’
yeerpee#ej efueKes ngS nQ~
Je<ee& keâer Dece=le meÂMe yetBoW cesjer Deelcee keâe Øe#eeueve keâj jner
nQ~ Fme ÂMÙe keâe efÛevleve keâjles ngS efvecve ceb$e heÌ{W-
‘‘Ô ÜeR Den&ced ßeerefpevehepe&vÙeeÙe keâce&ceueØe#eeueveb kegâ® kegâ®
mJeene~’’
(230) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
Fme Øekeâej Je<ee& mes Megæ neskeâj cesjer Deelcee mheâefškeâ kesâ meceeve Megæ nes jner nw~ ceb$e heefÌ{S-Ô ÜeR
Megæelceves vece:, Ô ÜeR efJeÕe ™heelceves vece:, Ô ÜeR hejceelceves vece:~ Deye Deeies hebÛece leòJe™heJeleer OeejCee
keâe DeJeuecyeve ueerefpeS-
(5) leòJe™heJeleer OeejCee-GheÙeg&òeâ ceb$eeW kesâ GÛÛeejCe kesâ
he§eeled Mejerj ceW efMeefLeuelee SJeb Meebefle keâe megPeeJe osles ngS ceve keâes efmLej
keâjW, hegve: efÛevleve keâjW efkeâ cesjer Deelcee mehleOeeleg mes jefnle hetCe&Ûevõ kesâ
meceeve ØeYeeJe Jeeueer meJe&%e kesâ meÂMe yeve ieF& nw~ Deye ceQ DeefleMeÙe mes
Ùegòeâ, hebÛekeâuÙeeCekeâeW keâer ceefncee mes meceefvJele neskeâj osJe, oeveJe,
OejCesvõ Deeefo mes hetefpele nes ieÙee ntB~ Devevlej ceQ Dee" keâceeX mes jefnle
efvece&ue heg®<eekeâej efvelÙe efvejbpeve hejceelcee yeve ieÙee ntB~ Ùen efÛevleve
keâjles-keâjles Deehe efheC[mLe OÙeeve keâer Ûejce meercee lekeâ hengBÛe ieÙes nQ~
Deheves efheC[-Mejerj kesâ Deboj efmLele Deelcee keâe OÙeeve ner
efheC[mLe OÙeeve nw~ Fmekeâe efve§eue OÙeeve keâjves Jeeues Ùeesieerpeve DevÙe
ueesieeW mes og:meeOÙe Ssmes cees#emegKe keâes Yeer Øeehle keâj uesles nQ lees DevÙe
Meejerefjkeâ megKeeW keâer lees yeele ner keäÙee nw~ efpeme Øekeâej mes metÙe& kesâ Gefole
nesles ner Guuet heueeÙeceeve nes peeles nQ Gmeer Øekeâej mes Fme efheC[mLe OÙeeve™heer Oeve kesâ meceerhe nesves hej efJeÅee, ceC[ue, ceb$e,
Ùeb$e, Fbõpeeue kesâ Dee§eÙe&, efmebn, mehe& leLee owlÙe Deeefo efve:meejlee keâes Øeehle nes peeles nQ SJeb Yetle, efheMeeÛe, «en, je#eme Deeefo
kegâÚ Yeer GheõJe keâjves ceW meceLe& veneR nes mekeâles nQ~ Ssmee Fme OÙeeve keâe DeefÛevlÙe ØeYeeJe peevevee ÛeeefnS~
cesjs ùoÙeecyegpe ceW efveleØeefle, efÛevceÙe pÙeesleer YeieJeeve jns~
cesjs Devlej ceW DeeveboIeve, Dece=leceÙe hetCe& ØeJeen yens~~
Jen ner Deevevo IeveeIeve nes, keâefueceue keâes otj keâjs #eCe ceW~
meye otefjle metÙe& keâe leehe Meceve, keâj MeeÕele Meebefle Yejs cegPeceW~~
hegve: DeeBKeW Keesuekeâj neLe peesÌ[keâj hejceelcee keâes veceve keâjles ngS OÙeeve keâes mecheVe keâerefpeS~
Deye heomLe OÙeeve keâe JeCe&ve ØeejbYe efkeâÙee peelee nw
heomLe OÙeeve keäÙee nw?-heefJe$e ceb$eeW kesâ De#ej heoeW keâe DeJeuecyeve ueskeâj GmeceW leuueerve nes peevee heomLe
OÙeeve keânueelee nw~ Fmekesâ yengle Yeso nes peeles nQ pees efkeâ efJeefYeVe ceb$eeW hej DeeOeeefjle nQ~
efheC[mLe OÙeeve keâes heomLe mes hetJe& keäÙeeW yeleueeÙee nw?-ie=nmLeeßece kesâ DeveskeâeW ØehebÛeeW ceW GuePes ngS
ceve keâes keâesF& Yeer Skeâ ceb$e hej efkebâefÛeled #eCe kesâ efueS Yeer efškeâe veneR mekeâlee nw Deewj ceve keâes Keeueer yew"vee Yeer Deelee
veneR, Dele: Jen FOej-GOej kesâ Ûekeäkeâj ceW ner hegve: Ietceves ueielee nw Dele: Gmekesâ efueS efpeleveer Yeer meece«eer oer peeSieer,
Glevee ner DeÛÚe nw keäÙeeWefkeâ Gleveer osj lekeâ lees keâce mes keâce Jen yeenj kesâ efJe<eÙeeW mes Deheves keâes nšekeâj Fve OeejCeeDeeW
kesâ efÛevleve ceW ner GuePesiee, pees DeÛÚe ner nw~ Ùeefo Skeâ heo hej ner ceve keâes efmLej keâjvee mejue neslee lees DeeÛeeÙe& henues
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (231)
heomLe OÙeeve keâes keânkeâj efheâj efheC[mLe keâes keânles~ Fmemes Ùen mhe° nes peelee nw efkeâ efheC[mLe OÙeeve keâe ner henues
DeYÙeeme keâjvee ÛeeefnS~ Devevlej GmecesW heefjhekeäJe nes peeves kesâ yeeo heomLe OÙeeve keâe DeYÙeeme keâjvee ÛeeefnS~
Ô keâe OÙeeve
heomLe OÙeeve kewâmes ØeejbYe keâjW?-meJe&ØeLece Deehe Megæ ceve mes Megæ JeŒe OeejCe keâj efkeâmeer Skeâeble mLeeve
DeLeJee heeke&â pewmes Kegues mLeeve hej he©eemeve, DeOe&he©eemeve DeLeJee megKeemeve mes yew" peeSB~ Mejerj hej henves ngS JeŒeeW
kesâ Deefleefjòeâ mecemle heefj«en keâes lÙeeiekeâj mJeeOeervelee keâe DevegYeJe keâjles ngS leve-ceve ceW efMeefLeuelee keâe megPeeJe oW
Deewj neLe peesÌ[keâj ØeeLe&vee keâjW-
lepe&-ceQ Ûebove yevekeâj lesjs......
‘ns ØeYeg! ceQ Deheves Deelece, ceW Ssmee jce peeTB~
mebmeej kesâ yebOeve mes, ceQ cegòeâ nes peeTB~~ ns ØeYeg.~~
mebkeâuhe efJekeâuheeW keâe Ùen, meeiej mebmeej nw~
meeiej keâer lejbieeW mes Deye, ceQ Thej G" peeTB~~ ns ØeYeg.~~1~~
og:KeeW keâer heJe&leceeuee, keâye štš heÌ[sieer cegPe hej~
Gme heJe&le hej ns YeieJeved! ceQ kewâmes ÛeÌ{ heeTB~~ ns ØeYeg.~~2~~
Deelece megKe kesâ Dece=le cesW, ceQ [tye ieÙee Deye mJeeceer~
Gmekeâe DeemJeeove ueskeâj, ‘‘Ûevoveeceleer’’ menpe megKe heeTB~~ ns ØeYeg.~~3~~
Fmekesâ he§eeled yeeSB neLe keâer nLesueer hej oeefnves neLe keâer nLesueer jKekeâj, DeeBKeW keâesceuelee mes yebo keâjkesâ YeieJeeve
kesâ meceeve Meevlecegõe ceW yew" peeSb Deewj Ôkeâej keâe veeo keâjles ngS efvecve ceb$eeW keâe GÛÛeejCe keâjles ngS DeelceMeebefle
keâe DevegYeJe keâjW-
1. Ô Den&lmJe™heesÓnb 2. Ô leerLe&mJe™heesÓnb 3. Ô efpevemJe™heesÓnb 4. Ô efmeæmJe™heesÓnb
5. Ô DeelcemJe™heesÓnb~
hegve: Deheveer DevleÙee&$ee ØeejbYe keâj oW, Fme Ùee$ee keâe ue#Ùe efyevog nw-Ô
yeerpee#ej~ keâuhevee keâerefpeS efkeâ cesjs "erkeâ meeceves kesâMeefjÙee JeCe& keâe Skeâ ‘‘Ô’’
ceb$e efJejepeceeve nw~ Fmeer Ô hej ceve keâes kesâefvõle keâjW, Ô kesâ ØelÙeskeâ DeJeÙeJe ceW
kesâMeefjÙee jbie Yeje ngDee osKeW~ DevegYeJe keâjW.....ceve keâes yeenj ve peeves oW.....efMeefLeuelee
keâe megPeeJe osles ngS OÙeeve keâer Deieueer ëe=BKeuee ceW ØeJesMe keâjW Deewj efÛevleve keâjW
efkeâ-
‘‘Ô’’ Ùen ØeCeJeceb$e nw, Ùen hebÛehejces‰erJeeÛekeâ ceb$e mecemle ÉeoMeebie keâe
JeeÛekeâ nw~ FmeceW ÙeLeemLeeve heeBÛeeW hejcesef‰ÙeeW keâes efJejepeceeve keâjles ngS Gvekesâ
oMe&ve keâjW-Ô kesâ Deboj ØeLece efmejs hej ‘‘Deefjnble’’ YeieJeeve keâes osKeW Deewj
(232) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
‘‘Cecees DeefjnbleeCeb’’ heo keâe mcejCe keâjles ngS YeeJeeW mes ner Deefjnble hejces‰er keâes veceve keâjW Deewj Deeies ÛeueW
DeOe&Ûevõekeâej efmeæefMeuee hej, peneB efmeæ YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ Dee"eW keâceeX mes jefnle, efvejekeâej-DeMejerjer efmeæ
YeieJeeve keâer Øeeflecee hej ceve keâes Skeâe«e keâjles ngS Deehe ‘‘Cecees efmeæeCeb’’ heo keâe mcejCe keâjW Deewj GvnW veceve keâjles
ngS Deheves ceveJeebefÚle keâeÙe& keâer efmeefæ keâjW~
hegve§e leermejs hejces‰er DeeÛeeÙe& osJe nQ, Gvekesâ oMe&ve keâjves kesâ efueS Ô kesâ ceOÙe Yeeie hej ceve keâes ueeSb Deewj
efÛevleve keâjW efkeâ efheÛÚer-keâceC[ueg mes meefnle Skeâ efoiecyej cegefvejepe ÙeneB efJejepeceeve nQ, Ùes ner ÛelegefJe&Oe mebIe kesâ
veeÙekeâ DeeÛeeÙe& hejces‰er keânueeles nQ~ Fvekesâ ÛejCeeW ceW ßeæehetJe&keâ veceve (YeeJeeW mes ner) keâjW Deewj ‘‘Cecees DeeFefjÙeeCeb’’
heo keâe ceeveefmekeâ GÛÛeejCe keâjles ngS ‘‘Ô’’ keâer cee$ee ÛelegLe& GheeOÙeeÙe hejces‰er keâes efoiecyej cegefve cegõe ceWs
DeOÙeÙeve-DeOÙeeheve keâjles ngS osKeW~ Fvekesâ oMe&ve mes De%eeve keâe veeMe SJeb %eeve keâe efJekeâeme nesiee, ‘‘Cecees
GJepPeeÙeeCeb’’ kesâ GÛÛeejCehetJe&keâ Gvekesâ ÛejCeeW ceW YeeJe vecemkeâej keâjW Deewj Debeflece hejces‰er meJe& meeOegDeeW kesâ oMe&ve
keâjves nsleg ‘‘Ô’’ kesâ efveÛeues Yeeie ceW Deheveer Ùee$ee keâe heÌ[eJe [eueW~ hegve: efÛevleve keâjW efkeâ ÙeneB meeceeefÙekeâ DeJemLee
ceW ueerve ceneve mevle-meeOeg efJejepeceeve nQ, pees mebmeej-Mejerj-YeesieeW mes hetCe& efJejòeâ nQ~ Gvekesâ oMe&ve keâjles ngS ceve keâes
kesâefvõle keâj oW, Gvekeâer Jeerlejeieer cegõe hej Deewj efvecve hebefòeâÙeeB heÌ{les ngS leuueerve nes peeÙeW leeefkeâ ceve keâneR yeenj ve
peeves heeJes-
ns ieg®Jej! lesjer Øeeflecee ner, lesje Devlej oMee&leer nw~
Ùen veive efoiecyej cegõe ner, Øeeke=âeflekeâ ™he oMee&leer nw~~
DeLee&led efpevekeâer keâeÙee mes ner efyevee kegâÚ yeesues Yeer cees#eceeie& keâe efoioMe&ve nes jne nw Ssmes meeOeghejces‰er kesâ ÛejCeeW
ceW velecemlekeâ neskeâj ‘‘Cecees ueesS meJJemeentCeb’’ keâe GÛÛeejCe keâjW Deewj Deheveer Deelcee ceW efJeue#eCe DeeOÙeeeflcekeâ
Tpee& keâer Øeeefhle keâe DevegYeJe keâjW~ oes efceveš kesâ efueS ceve keâes ÙeneR efmLej keâj oW, Mejerj ceW efMeefLeuelee SJeb Meebefle keâe
megPeeJe oW, hegve§e-
hejcesef‰ÙeeW keâer Meefòeâ mes meceefvJele DevevleMeefòeâceeved Ô ceb$e kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ ieesueekeâej mes efvekeâueleer ngF& metÙe&
keâer efkeâjCeeW keâe oMe&ve keâjW DeLee&led Skeâ metÙe&efyecye ceW efJejepeceeve Ô yeerpee#ej hej efÛeòe keâes kesâefvõle keâjW, leye metÙe&
pewmee ØekeâeMe ceve-ceefmle<keâ ceW Yejlee cenmetme nesiee SJeb Gme meceÙe DevegYeJe keâjW-
‘‘ceQ hetCe& mJemLe ntB, cegPes keâesF& jesie veneR nw’’ (leerve yeej Fme JeekeäÙe keâes yeesueW) hegve: ceneceb$e kesâ mcejCehetJe&keâ
leerve yeej oerIe& ÕeemeesÛÚdJeeme ueW Deewj DeeBKeeW keâes DeYeer yebo jKeles ngS efvecve Mueeskeâ keâe GÛÛeejCe keâjsW-
Den&vlees cebieueb kegâÙeg&:, efmeæe: kegâÙe&g&§e cebieueced~
DeeÛeeÙee&: hee"keâe§eeefhe, meeOeJees cece cebieueced~~
Fme cebieuehee" kesâ Devevlej neLe peesÌ[keâj hebÛehejcesef‰ÙeeW keâes vecemkeâej keâjles ngS DeeBKeW KeesueW~ Fme Øekeâej
heomLe OÙeeve ceW Ô yeerpee#ej keâer Ùen mebef#ehle OÙeeve Øeef›eâÙee yeleueeF& ieF& nw~ Deeies Fmeer lejn mes ÜeR, keäueeR, DenË,
DeefmeDeeGmee Deeefo yeerpee#ejeW keâes Yeer Deheves GòeceebieeW ceW mLeeefhele keâjkesâ Fvekeâe OÙeeve Yeer efkeâÙee pee mekeâlee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (233)
Üer B keâe OÙeeve
OÙeeve keâer GheÙeesefielee-mJeemLÙe keâe henuee ue#eCe ces®oC[ ueÛeeruee Deewj
mJemLe jns~ ces®oC[ keâes ueÛeeruee jKeves kesâ efueS ces®oC[ keâer ef›eâÙeeSB Deewj meerOee
yew"vee DeeJeMÙekeâ nw~ ces®oC[ kesâ cee$e meerOee jnves mes ØeeCeOeeje keâe mevlegueve nesves
ueielee nw, efpememes JÙeefòeâ MeefòeâMeeueer Deewj ØeeCeJeeve yevelee nw~ oerIe& Õeebme mes Skeâe«elee
Deeleer nw Deewj iegmmee Meeble neslee nw~ Ùeesieefveõe mes leveeJe ceW keâceer Deewj Meebefle efceueleer
nw~ mekeâejelcekeâ meesÛe Deewj cebieue YeeJevee mes cew$eer keâe efJekeâeme neslee nw~ Ùeesie Deewj
cegõeDeeW mes mJeYeeJe yeouelee nw~
ÜeR keäÙee nw? Üer B Skeâ yeerpee#ej JeCe& nw~ Fme Skeâ Üer B kesâ Devoj Ûeewyeerme
leerLeËkeâj meceeefnle nQ pees efkeâ efYeVe-efYeVe JeCe& kesâ nQ~
Gmekeâe OÙeeve ØeejbYe keâjW, meJe&ØeLece Deehe Megæ ceve mes Megæ JeŒe OeejCe keâj
efkeâmeer Skeâeble mLeeve DeLeJee heeke&â pewmes Kegues mLeeve hej he©eemeve, DeOe&he©eemeve DeLeJee megKeemeve mes yew" peeSb~ Mejerj
hej henves ngS JeŒeeW kesâ Deefleefjòeâ mecemle heefj«en keâes lÙeeiekeâj mJeeOeervelee keâe DevegYeJe keâjles ngS leve-ceve ceW
efMeefLeuelee keâe megPeeJe oW Deewj neLe peesÌ[keâj ØeeLe&vee keâjW-
lepe&-DeeJeepe oskeâj legcnW....
Ûeuees ceve keâes Devlej keâer Ùee$ee keâjeSb~
Yeškeâles efJeÛeejeW keâes ceve mes nšeSB~~
cesjer Deelecee melÙe efMeJe megvojced nw~
kegâmebieefle mes GmeceW ngDee ceefle Yejce nw~~
heg®<eeLe& keâj Megæ Deelece keâes OÙeeSB~
Yeškeâles efJeÛeejeW keâes ceve mes nšeSb~~1~~ Ûeuees......
ve nce nQ efkeâmeer kesâ ve keâesF& nceeje~
meYeer mes pegoe Deelecee nw efvejeuee~~
Gmes ‘‘Ûevoveeceefle’’ mJeÙeb efvepe ceW heeSB~
Yeškeâles efJeÛeejeW keâes ceve mes nšeSb~~2~~ Ûeuees.......
Fmekesâ he§eeled yeeSb neLe keâer nLesueer hej oeefnves neLe keâer nLesueer jKekeâj DeeBKeW keâesceuelee mes yebo keâjkesâ YeieJeeve
kesâ meceeve Meeble cegõe ceW yew" peeSb Deewj TBkeâej keâe veeo keâjles ngS efvecve ceb$eeW keâe GÛÛeejCe keâjles ngS DeelceMeebefle keâe
DevegYeJe keâjW-
1. ßeer megKemecheVeesÓnb 2. Üer iegCemecheVeesÓnb 3. Oe=efleiegCemecheVeesÓnb 4. ßegleiegCemecheVeesÓnb
5. keâerefle&mecheVeesÓnb~
(234) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
hegve: Deheveer DevleÙee&$ee ØeejbYe keâj oW, Fme Ùee$ee keâe ue#Ùe efyevog nw-Üer B yeerpee#ej~ Ûeewyeerme leerLeËkeâjeW keâes
veceve keâjles ngS OÙeeve keâe ØeLece ÛejCe ØeejbYe keâjW-
1. OÙeeve keâe ØeLece ÛejCe-meyemes henues efÛeòe kesâ Éeje ‘Üer B’ heo efueKeW~ Ü, F& keâer cee$ee, keâuee (ueeFve)
DeOe& Ûevõekeâej, efyevog~ hetje Üer B osKeW.... DevegYeJe keâjW...efoKe jne nw~ Meeble...oMe&ve keâjW~ (1-2 efceveš)
2. OÙeeve keâe efÉleerÙe ÛejCe-Ùen Üer B heo heeBÛe jbieeW mes Ùegòeâ nw~ keâneB keâewve mee JeCe& nw, osKeW......ueeue
JeCe& keâer keâuee osKekeâj hegve: meJe&ØeLece heerle JeCe& keâe Ü osKeW~ oes ueeFveeW ceW efueKes ieS Ü kesâ Devoj leheeS ngS
mJeCe& kesâ meceeve heeruee-heeruee jbie Yeje ngDee nw~ osKeW.....DevegYeJe keâjW....efoKe jne nw~ Meeble......oMe&ve (1
efceveš)~
hegve: F&keâej keâer cee$ee ( er ) njs jbie keâer osKeW~ oes ueeFveeW ceW KeeRÛeer ngF& Fme cee$ee kesâ Deboj cejkeâle ceefCe kesâ
meceeve nje jbie Yeje ngDee nw~ osKeW.....efoKe jne nw.....DevegYeJe keâjW.....Meeble....oMe&ve (1 efceveš)
Fmekesâ he§eeled ueeFve (keâuee-) ueeue JeCe& keâer osKeW~ oes ueeFveeW mes Ùegòeâ Fme keâuee kesâ Deboj cetBies kesâ meceeve
ueeue-ueeue jbie Yeje ngDee nw~ osKeW...DevegYeJe keâjW...efoKe jne nw...Meeble..oMe&ve (1 efceveš)
Deye Deeies efÛeòe keâes meYeer yee¢e efJekeâuheeW mes KeeRÛekeâj Deboj keâer Deesj ues DeeSb Deewj ÜeR kesâ oeFË Deesj Thej Õesle
JeCe& keâe DeOe& Ûevõ osKeW~ Ûecekeâlee ngDee DeOe& Ûevõcee efyeukegâue otOe pewmee mehesâo~ DevegYeJe keâjles ngS osKeW......efoKe
jne nw~ Fme Ûevõcee keâes osKeves mes efÛeòe-ùoÙe OeJeue ÛeeBoveer kesâ meÂMe mJeÛÚ-efvece&ue nes peeSiee~ Meeble.....oMe&ve
(1 efceveš)
Deye Õesle Ûevõcee kesâ Thej ieesue veerueer efyevog osKeW efpemekesâ Deboj veerueceefCe kesâ meceeve veeruee jbie Yeje ngDee nw~
ced keâe GÛÛeejCe keâjeves Jeeueer ieesue efyevoer (0) hetCe& ceveesÙeesie mes osKeves keâe ØeÙeeme keâjW~ osKeW......efoKe jne nw~
Meeble.....oMe&ve (1 efceveš)
Ùen hetjer hebÛeJeCeea Üer B Skeâ yeej hetjer leewj mes osKe peeSb~ Meeble.....oMe&ve~
3. OÙeeve keâe le=leerÙe ÛejCe-hebÛeJeCeea Üer B ceW ›eâce-›eâce mes ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj he©eemeve cegõe ceW efJejepeceeve
keâjW~ meJe&ØeLece heerues ‘Ü’ kesâ Deboj heerleJeCe& kesâ meesuen leerLeËkeâj nQ~ osKeW....$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevebove,
megceefle, Meerleue, ßesÙeebme, efJeceue, Deveble, Oece&, Meebefle, kegbâLeg, Dejn, ceefuue, veefce Deewj JeOe&ceeve~ efÛeòe keâes Skeâe«e keâjkesâ
meesuen leerLeËkeâjeW keâes he©eemeve cegõe ceW osKeves keâe ØeÙeeme keâjW~ osKeW.....efoKe jns nQ....Meeble.....~
hegve: njer F&keâej cee$ee kesâ Deboj nefjleJeCe& kesâ 2 leerLeËkeâj-megheeÕe&veeLe, heeÕe&veeLe keâes efJejepeceeve keâjW~
osKeW....DeveggYeJe keâjW~ efoKe jne nw.....Meeble.....oMe&ve~
Fmekesâ he§eeled ›eâceevegmeej ueeueJeCe& keâer keâuee (ueeFve) kesâ Deboj ueeue JeCe& kesâ oes leerLeËkeâj-he©eØeYeg Deewj
JeemeghetpÙe YeieJeeve keâes efJejepeceeve keâjW~ osKeW.....DevegYeJe keâjW......Meeble......efoKe jne nw~
Deye Õesle JeCe& kesâ DeOe&Ûevõ ceW ÛevõØeYe, heg<heoble Fve oes leerLeËkeâjeW keâes efJejepeceeve keâjkesâ osKeW~
Meeble.....osKeW......efoKe jne nw~
Devle ceW veerueer efyevog ceW veerueJeCe& kesâ leerLeËkeâj vesefceveeLe, cegefvemeg›ele keâes efJejepeceeve keâjW~ osKeW......efoKe jne nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (235)
Fme Øekeâej ›eâce mes hetjer hebÛeJeCeea Üer B kesâ Deboj ›eâce-›eâce mes efJejepeceeve mecemle leerLeËkeâjeW keâes Skeâ yeej osKe
peeSb~ Meeble.....Meeble.....~ efÛeòe keâer Ùee$ee hetjer nesves Jeeueer nw~ osKeW....DevegYeJe keâjW.....hetje Üer B efoKe jne nw~
OÙeeve keâe Debeflece ÛejCe-‘ceQ hetCe& mJemLe ntB cegPes keâesF& jesie veneR nw’’ (leerve yeej Fme JeekeäÙe keâes yeesuesb hegve:
ceneceb$e kesâ mcejCehetJe&keâ leerve yeej oerIe& ÕeemeesÛÚdJeeme ueW~ Õeebme ÚesÌ[les meceÙe hesš Deboj Deewj Õeebme Yejles meceÙe hesš
yeenj Deewj DeeBKeeW keâes DeYeer yebo jKeles ngS efvecve Mueeskeâ keâe GÛÛeejCe keâjW-)
Meece meyesjs oes IeÌ[er let, ÜeR keâe OÙeeve ueieeÙee keâj~
ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj keâes let, ceve cebefoj ceW OÙeeÙee keâj~~šskeâ.~~
mJeCee&#ej Ü kesâ Devoj, Je=<eYeeefpele mebYeJe DeefYevevove~
megceleer Meerleue ßesÙees efpeveJej, efJeceue Deveble Oece& Jebove~~
Meebefle kegbâLeg Dej ceefuue efpevesÕej, veefceØeYe JeOe&ceeve mJeeceer~
nefjle JeCe& F&keâej megheejme, heejme-efÛevleeceefCe veeceer~~
ueeue keâuee ceW he©eØeYe De®, JeemeghetpÙe ceve ueeÙee keâj~
ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj keâes let, ceve cebefoj ceW OÙeeÙee keâj~~1~~
ÜeR kesâ yeeÙeeR Deesj Õesle nw, DeOe&Ûevõ Deekeâej efMeuee~
Õesle ÛevõØeYeg heg<heovle keâer, JeeCeer mes ceve keâceue efKeuee~~
veerueer ieesue efyevog nw Thej, GmeceW vesceer cegefvemeg›ele~
DeelceMeebefle oelee ÛeewyeermeeW, ØeYet ‘Ûeboveeceefle’ megKeØeo~~
ÜeR hebÛeJeCeea keâes Øeefleefove, ùoÙe keâceue ceW ueeÙee keâj~
ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj keâes let, ceve cebefoj ceW OÙeeÙee keâj~~2~~
Fme ieerle kesâ Devevlej neLe peesÌ[keâj ÛeewyeermeeW YeieJevleeW keâes vecemkeâej keâjles ngS DeeBKeW KeesueW~ Fme Øekeâej
heomLe OÙeeve ceW Üer B yeerpee#ej keâer Ùen mebef#ehle OÙeeve Øeef›eâÙee yeleueeF& ieF& nw~
Deehe GheÙeg&òeâ OÙeeve Øeef›eâÙee mes Meejerefjkeâ SJeb Deeeflcekeâ ueeYe Øeehle keâjW, Ùener neefo&keâ YeeJevee nw~
Fme heomLe OÙeeve ceW Fve ceb$eeW keâe OÙeeve keâjvee ner keâne nw DeLee&led Fve ceb$eeW keâes ùoÙe, ueueeš, veeefYe, cemlekeâ,
kebâ" Deeefo mLeeveeW ceW mLeeefhele keâjkesâ Gme hej GheÙeesie keâes efmLej keâjvee ÛeeefnS~
peehÙe-Ùeefo Deehe Ssmee OÙeeve keâjves ceW DemeceLe& nQ lees Deehe Fve ceb$eeW keâer peehÙe Yeer keâj mekeâles nQ~ peehÙe
keâjves kesâ JeeÛekeâ, GheebMeg Deewj ceeveme Ssmes leerve Yeso nQ~ JeeÛekeâ peehe ceW MeyoeW keâe GÛÛeejCe mhe° neslee nw~ GheebMeg ceW
Yeerlej ner Yeerlej Meyo kebâ" mLeeve ceW iebtpeles jnles nQ, yeenj veneR efvekeâue heeles nQ efkeâvleg ceeveme peehe ceW yeenjer Deewj
Yeerlejer MeyoesÛÛeejCe keâe ØeÙeeme ®keâ peelee nw, ùoÙe ceW ner ceb$ee#ejeW keâe efÛebleJeve Ûeuelee jnlee nw~ Ùener ef›eâÙee OÙeeve
keâe ™he OeejCe keâjleer nw~ JeeÛekeâ peehe mes meew iegCee DeefOekeâ hegCÙe GheebMeg peehe mes neslee nw Deewj Gmemes npeej iegCee
(236) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
DeefOekeâ hegCÙe ceeveme peehe mes neslee nw~
ceneceb$e kesâ peehe ceW ØeeCeeÙeece efJeefOe keâe efJeOeeve nw DeLee&led Ceceeskeâej ceb$e kesâ leerve DebMe keâefjS
‘‘Cecees DejnbleeCeb’’ Fme heo kesâ GÛÛeejCe kesâ meeLe veekeâ mes ÕeebmeJeeÙeg keâes Thej ues peeFÙes (hesš hegâueeles ngS) Deewj
‘Cecees efmeæeCeb’’ Fme heo kesâ GÛÛeejCe kesâ meeLe Õeebme JeeÙeg keâes yeenj efvekeâeefueÙes~ Fmeer lejn ‘Cecees DeeFefjÙeeCeb’ ceW
Õeebme KeeRÛevee Deewj ‘Cecees GJepPeeÙeeCeb’ ceW Õeebme keâes ÚesÌ[vee leLee ‘Cecees ueesS’ ceW Õeebme Yejvee Deewj ‘meJJe meentCeb’ heo
ceW ÚesÌ[vee~ Fme lejn Skeâ Ceceeskeâej ceneceb$e kesâ GÛÛeejCe ceW leerve ÕeemeesÛÚdJeeme nesles nQ~
cegefve-DeeefÙe&keâeDeeW keâer osJeJebovee, Øeefle›eâceCe, mJeeOÙeeÙe Deeefo ØelÙeskeâ ef›eâÙeeDeeW ceW mJeemeesÛÚdJeeme keâer
ieCevee mes ner ceneceb$ehetJe&keâ keâeÙeeslmeie& keâjves keâe efJeOeeve nw leLee ßeeJekeâeW kesâ efueS Yeer Ssmee ner efJeOeeve nw Dele:
Fme ceneceb$e keâe veJe yeej peehe keâjves mes 27 yeej GÛÚdJeeme nesles nQ SJeb 108 peehe keâjves mes 300 GÛÚdJeeme
nes peeles nQ~ Ùen ceneceb$e meJe&ßes‰ Dehejeefpele ceb$e nw~ Ssmes ner ‘Dejnble efmeæ’ ‘De efme Dee G mee’ ‘vece:
efmeæsYÙe:’ Deeefo DeveskeâeW ceb$e nQ~
Meebefleceb$e-Ô ÜeR ßeer MeebefleveeLeeÙe peieled MeebeflekeâjeÙe meJeexheõJe Meebefleb kegâ® kegâ® ÜeR vece:~
Meebefle keâer FÛÚe keâjles ngS meowJe Fme ceb$e keâe peehe keâjvee ÛeeefnS~ DebiegefueÙeeW hej peehe keâjvee Ùee ceefCeÙeeW keâer
DeLeJee metle keâer ceeuee mes Yeer peehe keâj mekeâles nQ~ hueeefmškeâ Ùee uekeâÌ[er keâer ceeuee mes peehe veneR keâjvee ÛeeefnS~ peehe
keâjvee heomLe OÙeeve veneR nw efkeâvleg Gme OÙeeve kesâ efueS ØeejbefYekeâ meeOeve ceb$e nQ~
™hemLeOÙeeve-Deefjnble YeieJeeve kesâ mJe™he keâe efJeÛeej keâjvee DeLee&led YeieJeeve meceJemejCe ceW ÉeoMe
meYeeDeeW kesâ ceOÙe efJejepeceeve nQ~ Gvekeâe OÙeeve keâjvee ™hemLe OÙeeve nw~
™heeleerle-efmeæeW kesâ iegCeeW keâe efÛebleve keâjvee DeLee&led efmeæ YeieJeeve Decetefle&keâ, ÛewlevÙemJe™he, heg®<eekeâej
efvejbpeve hejceelcee nQ, Jes ueeskeâe«e ceW efmeæ efMeuee hej efJejepeceeve nQ~ lelhe§eeled Deheves Deehekeâes efmeæmJe™he mecePekeâj
Gmeer ceW ueerve nes peevee, mees Ùen ™heeleerle OÙeeve nw~
Fme Øekeâej efheC[mLe, heomLe, ™hemLe Deewj ™heeleerle Fve ÛeejeW Øekeâej kesâ OÙeeveeW keâe DeYÙeeme keâjves mes
Meejerefjkeâ SJeb ceeveefmekeâ mJemLelee Øeehle nesleer nw~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (237)

(2)
keâewve keâjles nQ Gòece OÙeeve
%eeveeCe&Je «evLe ceW DeeÛeeÙe& ßeerMegYeÛevõ mJeeceer ves OÙeeve keâe JeCe&ve keâjles ngS keâne nw—
MeleebMeceefhe lemÙeeÅe, ve keâefMÛeÉkeälegceerMJejŠ~
leoslelmegØeefmeædÙeLeË, eEoiecee$eefcen JeCÙe&les~~
DeLee&led ÉeoMeebie met$e ceW pees OÙeeve keâe ue#eCe efJemleej meefnle keâne ieÙee nw, Gmekeâe MeleebMe—meewJeeb Yeeie Yeer
Deepe keâesF& keânves ceW meceLe& veneR nw, efheâj Yeer Gmekeâer Øeefmeefæ kesâ efueS ÙeneB efoioMe&vecee$e JeCe&ve efkeâÙee peelee nw~
Deele&OÙeeve, jewõOÙeeve, OecÙe&OÙeeve Deewj MegkeäueOÙeeve¤he Ûeej Yeso Jeeues OÙeeveeW ceW mes ØeLece lees oesveeW OÙeeve nsÙe
keâns nQ SJeb Debeflece oes OÙeeveeW ceW mes ÙeesiÙeleevegmeej GvnW Øeehle keâjves keâe GheeÙe yeleueeÙee nw~ Fmeer «ebLe ceW Deeies ØesjCee
osles ngS DeeÛeeÙe& keânles nQ—
Meeot&ueefJe›eâeref[le Úvo—
OÙeelee OÙeeveefcelemleobieceefKeueb ÂiyeesOeJe=òeeefvJeleb~
OÙesÙeb leodiegCeoes<eue#eCeÙegleb veeceeefve keâeueŠ heâueced~~
Slelmet$eceneCe&Jeelmecegefoleb ÙelØeekedâØeCeerleb yegOewŠ~
lelmecÙekeäheefjYeeJeÙevleg efvehegCee De$eesÛÙeceeveb ›eâceeled~~
DeLee&led hetJe&keâeue kesâ %eeveer heg®<eeW ves—hetJee&ÛeeÙeeX ves OÙeeve keâjves Jeeuee OÙeelee, OÙeeve, OÙeeve kesâ mecÙeioMe&ve-
%eeve-Ûeeefj$e meefnle mecemle Debie, OÙesÙe leLee OÙesÙe kesâ iegCe-oes<e ue#eCe meefnle OÙeeve kesâ veece, OÙeeve keâe meceÙe Deewj
OÙeeve keâe heâue Ùes meye ner pees met$e¤he cenemecegõ mes Øeieš neskeâj yegefæceeveeW kesâ Éeje hetJe& ceW keâns ieS kesâ Devegmeej ner
ÙeneB Jee|Cele efkeâS nQ~ OÙeeve kesâ FÛÚgkeâ ØeeefCeÙeeW keâes mecegefÛele¤he mes Fve meye yeeleeW keâes peevekeâj heg®<eeLe& ceWb jle nesvee
ÛeeefnS~ OÙeeve kesâ Fve efJeMes<e DebieeW kesâ meeLe ner meb#eshe ceW OÙeelee, OÙeeve, OÙesÙe Deewj OÙeeve keâe heâue Fve Ûeleg<šÙe¤he
YesoeW keâes ØecegKelee mes peevevee ÛeeefnS~
FmeceW meyemes henues OÙeelee DeLee&led OÙeeve keâjves Jeeuee kewâmee nes, Fmekeâer peevekeâejer oer peeleer nw—
cegceg#egpe&vceefveefJe&CCe:, MeevleefÛeòees JeMeer efmLej:~
efpelee#e: mebJe=lees Oeerj:, OÙeelee Meem$es ØeMemÙeles~~
pewveMeemeve ceW Ssmes OÙeelee keâer ØeMebmee keâer ieF& nw efkeâ pees cees#e keâer FÛÚe jKeves Jeeues JeemleefJekeâ cegceg#eg neW,
mebmeej mes efJejòeâ neW, #eesYejefnle MeebleefÛeòe neW, efpemekeâe ceve Deheves JeMe ceW nes, efpemekesâ Devoj Meejerefjkeâ SJeb ceeveefmekeâ
efmLejlee nes, efpelesefvõÙelee nes, mebJejÙegkeäle—Deeles ngS DeMegYe keâceeX keâes jeskeâves keâer efpeveceW #ecelee nes Deewj OewÙe&&Ùegkeäle
neW~ Fve Dee" iegCeeW mes Ùegkeäle ceveg<Ùe JeemleefJekeâ OÙeeve keâer efmeefæ keâjves ceW me#ece nes mekeâles nQ~
Fve iegCeeW keâes OeejCe keâjves keâe ÙeneB DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ meJe&ØeLece efpemes cees#e Øeehle keâjves keâer FÛÚe veneR nesieer
(238) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
Jen cees#e kesâ keâejCemJe¤he OÙeeve keâer meeOevee kewâmes keâj mekeâlee nw ? otmejer yeele, mebmeej mes efJejkeäle ngS efyevee OÙeeve
ceW efÛeòe veneR ueie mekeâlee nw~ leermejs, JÙeekegâueceve mes OÙeeve keâer efmeefæ veneR nes mekeâleer nw FmeefueS #eesYejefnle MeebleefÛeòe
nesvee DeeJeMÙekeâ nw~ ÛeewLeer yeele, ceve keâes JeMe ceW efkeâS efyevee OÙeeve kewâmes ueiesiee ? DeleŠ heg®<eeLe&hetJe&keâ ceve keâes JeMe
ceW keâjvee ÛeeefnS~ heebÛeJes efveÙece kesâ Devegmeej Mejerj keâer efmLejlee jKeves mes ner OÙeeve ceW ceve ueielee nw~ Ú"er yeele Ùen
nw efkeâ FefvõÙeeW keâes peerles efyevee efkeâmeer Yeer Øekeâej mes OÙeeve keâer mebYeeJevee veneR jnleer nw DeleŠ efpelesefvõÙelee iegCe keâe heeueve
DeeJeMÙekeâ nw~ meeleJeW, mebJejÙegkeäle nesves keâe FmeefueS ceevee nw efkeâ Ùeefo Keeve-heeveeefokeâ ceW ceve DeefmLej nes peeJesiee lees
Deeles ngS DeMegYe keâceeX keâes jeskeâves keâer #ecelee kewâmes peeie=le nesieer ? leLee Dee"JeW OewÙe& iegCe kesâ Éeje Ghemeie& Deeefo Deeves
hej Yeer OÙeeve mes ÛÙegle ve nesves mes OÙeeve keâer DehetJe& Megefæ mJeerkeâej keâer ieF& nw~
Fme Øekeâej cees#eheo Øeeefhle kesâ ue#Ùe Jeeues meceerÛeerve OÙeeve keâes keâjves keâer ÙeesiÙelee heefj«enjefnle cegefveÙeeW ceW ner
yeleeles ngS ie=nmLeeW kesâ efueS Fme OÙeeve keâe efve<esOe Yeer efkeâÙee nw—
Keheg<heceLeJeeëe=bieb, KejmÙeeefhe ØeleerÙeles~
ve hegveoxMekeâeuesehf e, OÙeeveefmeefæie=n& eßeces~~
DeLee&led DeekeâeMe ceW heg<he Deewj ieOes kesâ meeRie veneR nesles nQ, keâoeefÛeled efkeâmeer osMe Jee keâeue ceW Fvekesâ nesves keâer
Øeleerefle nes mekeâleer nw hejvleg ie=nmLeeßece ceW OÙeeve keâer efmeefæ nesveer lees efkeâmeer osMe Ùee keâeue ceW mebYeJe veneR nw~
ÙeneB ÛeteB kf eâ cees#e kesâ meeOeve¤he MegkeäueOÙeeve keâes yeleeÙee nw FmeefueS Ùen mee#eeled ÙeesiÙelee cegevf eÙeeW ceW ner ceeveer nw Deewj
ie=nmLeeW ceW Oece&OÙeeve¤he OÙeeve keâe DeYÙeemecee$e mebYeJe nw, Gvekesâ MegkeäueOÙeeve keâe hetCe&¤he mes efve<esOe heeÙee peelee nw efkeâvleg
MegkeäueOÙeeve Øeeefhle keâer Fme DemeceLe&lee mes ie=nmLeeW keâes efÛeefvlele nesves keâer DeeJeMÙekeâlee veneR nw keäÙeeWekf eâ Oece&OÙeeve kesâ Devleie&le
Yeer Deveskeâ Øekeâej keâer OÙeevemeeOevee Gvekesâ efueS Yeer megueYe nw, Gmekesâ Éeje Deheves efÛeòe keâes heefJe$e keâjvee ÛeeefnS~

N: M

cegòeâkeâ
megmebmkeâejeW keâer yeefieÙee ceW megiebefOele heg<he efKeueles nQ~
Jes nesles YeeiÙeMeeueer nQ efpevnW mebmkeâej efceueles nQ~~
heMet Yeer ieg® kesâ mecyeesOeve mes veskeâ Fbmeeve yeveles nQ~
lees keäÙeeW mebmkeâej mes Fbmeeve veefnb YeieJeeve yeveles nQ~~
ieYe& mes ner leYeer mebmkeâej ceb$eeW mes efkeâÙes peeles~
GvneR mebmkeâejeW mes nce Meebeflemeeiej %eeveceefle heeles~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (239)

(3)
OÙeeve keâjves Jeeuee OÙeelee kewâmee neslee nw ?
leòJeeLe& met$e ceW ßeer GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves keâne nw—
‘‘GòecemebnvevemÙewkeâe«eefÛevleeefvejesOees OÙeeveceevleceg&ntlee&led’’
DeLee&led Skeâe«eefÛevleeefvejesOe ¤he Gòece OÙeeve Glke=â<š mebnveve Jeeues ceveg<ÙeeW kesâ Devleceg&ntle& lekeâ neslee nw~ Fme
Øekeâej keâe OÙeeve efJeMes<e cegefveieCe ner keâj mekeâles nQ leLee OÙeeve keâe DeYÙeemecee$e meYeer ceveg<Ùe keâj mekeâles nQ~
%eeveeCe&Je «ebLe ceW DeeÛeeÙe& ßeer MegYeÛevõ mJeeceer ves Yeer OÙeelee keâer ØeMebmee keâjles ngÙes yeleeÙee nw—
efJejpÙe keâeceYeesies<eg efJecegÛÙe Jehegef<e mhe=neced~
ÙemÙe efÛeòeb efmLejerYetleb, me efn OÙeelee ØeMemÙeles~~3~~
melmebÙeceOegje Oeerjw, ve& efn ØeeCeelÙeÙesÓefhe ÙewŠ~
lÙekeälee cenòJeceeuecyÙe, les efn OÙeeveOevesMJejeŠ~~4~~
DeLe&—efpeme cegefve keâe efÛeòe keâeceYeesieeW mes efJejkeäle neskeâj Deewj Mejerj ceW mhe=ne keâes ÚesÌ[keâj efmLejerke=âle ngDee
nw, Gmeer keâes efveMÛeÙe mes ØeMebmeveerÙe OÙeelee keâne nw~
efpeve cegevf eÙeeW ves ceneve cegevf eheves keâes Debieerkeâej keâjkesâ ØeeCeeW keâe veeMe nesles ngÙes Yeer meceerÛeerve mebÙece keâer Oegje keâes veneR
Úes[Ì e nw, Jes ner OÙeeve¤heer Oeve kesâ F&MJej—mJeeceer nesles nQ keäÙeeWekf eâ mebÙece mes ÛÙegle nesves hej OÙeeve veneR neslee nw~
ÙeneB efpevesvõ YeieJeeve keâer JeeCeer kesâ Devegmeej mekeâuemebÙeceer cegefvejepe ner Gòece OÙeeve—MegkeäueOÙeeve kesâ
DeefOekeâejer ceeves ieÙes nQ~ Ùener keâejCe nw efkeâ mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes efJejkeäle cegefvejepeeW keâe meeefveOÙe Øeehle keâjves keâer
yeejcyeej ØesjCee oer ieÙeer nw~ Megæelcee keâes Øeehle keâjves nsleg %eeveeCe&Je «ebLe ceW Dee" Øekeâej kesâ efveoxMe yeleeÙes ieÙes nQ—
—cevoe›eâevlee Úvo—
DeelceeÙeòeb efJe<eÙeefJejleb leòJeefÛevleeJeueerveb~
efveJÙee&heejb mJeefnleefvejleb efveJe=&leevevohetCe&ced~~
%eevee¤{b MeceÙeceleheesOÙeeveueyOeeJekeâeMeb~
ke=âlJeeÓÓlceeveb keâueÙe megceles efoJÙeyeesOeeefOehelÙeced~~28~~
DeLe&—ns megyegefæ! Deheves keâes meJe&ØeLece lees DeelceeÙeòe keâj—hejeOeervelee mes ÚgÌ[ekeâj mJeeOeerve keâj~ otmejer
yeele, FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙeeW mes ceve keâes efJejkeäle keâj~ leermejer yeele, lelJeefÛevlee ceW ceve keâes ueerve keâj~ ÛeewLes, meebmeeefjkeâ
JÙeeheej mes ceve keâes jefnle—efveMÛeue keâj~ heeBÛeJes, Deelceefnle ceW ueie pee~ Úšd"s, efveJe=&le DeLee&led #eesYejefnle neskeâj
Deelcee keâes Deevevo mes heefjhetCe& keâj~ meeleJeW, ceve keâes %eeve ceW Dee¤Ì{ keâj~ Dee"JeW, Mece Ùece oce lehe ceW DeJekeâeMe
efceues Ssmee keâjkesâ efheâj efoJÙeyeesOe, kesâJeue%eeve kesâ DeefOeheefleheves keâes Øeehle keâj DeLee&led Fve Dee" keâeÙeeX mes kesâJeue%eeve
keâer Øeeefhle nesleer nw~
(240) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
Ssmes iegCeeW keâes Øeehle keâjves Jeeues cegveerMJejeW keâer ogue&Yelee kesâ efJe<eÙe ceW Yeer JeCe&ve DeeÙee nw—
—Meeot&ueefJe›eâeref[le Úvo—
ÂMÙevles YegefJe eEkeâ ve ? les mebKÙeeJÙeleerleeefMÛejced~
Ùes ueerueeŠ hejcese<f "veŠ Øeefleefoveb levJeefvle JeeefiYeŠhejced~~
leb mee#eeovegYetÙe efvelÙe hejceevevoecyegjeeEMe hegve~
Ùex pevceYeüceceglme=peefvle heg®<ee OevÙeemleg les ogue&YeeŠ~~29~~
DeLee&led Fme he=LJeer hej hejces<"er keâer efvelÙeØeefle kesâJeue JeÛeveeW mes efÛejkeâeueheÙe&vle ueerueemleJeve keâes efJemle=le keâjves
Jeeues ke=âleyegefæ keäÙee ieCevee mes Deleerle veneR nQ ? DeLee&led hejceelcee kesâ mJe¤he keâe keâLeve keâjves Jeeues lees yengle DeefOekeâ
nQ efkeâvleg pees DeefJeveMJej Je Glke=â<š Deevevo kesâ mecegõmJe¤he Gme hejceelcee keâe ØelÙe#e DevegYeJe keâjkesâ mebmeej kesâ
heefjYeüceCe keâes ve<š keâjles nQ, Jes heg®<e OevÙe nQ Deewj Jes ogue&Ye nQ~
ÙeÅeefhe Fme hebÛecekeâeue ceW Ssmes ÙeesieerMJej osKeves ceW veneR Deeles, lees Yeer Gvekesâ iegCeevegJeeo megvekeâj mcejCe keâjves
mes Yeer YeJÙe peerJeeW keâe ceve heefJe$e neslee nw~ Fme efJe<eÙe keâes meej¤he ceW mecePeeves nsleg uesKekeâ keâefJe ves efueKee nw—
jlve$eÙe keâes Oeej pees, Mece oce Ùece efÛele oWÙe~
OÙeeve keâjw ceve jesekf eâkewâ, Oeve les cegevf e efMeJe ueWÙe~~
Fme Øekeâej mes OÙeeve keâer GheÙeesefielee kesâ JeCe&ve ceW pewveeÛeeÙeeX ves jlve$eÙe keâer ØecegKelee yeleueekeâj cegefvejepeeW keâes
Gmekeâe mee#eeled DeefOekeâejer yeleueeÙee nw, hegveŠ ›eâce-›eâce mes ÙeLeeÙeesiÙe Ûeeefj$e OeejCe keâjves Jeeues heg®<e SJeb efm$eÙeeW ceW
YeeJeefJeMegefæ kesâ Devegmeej OÙeeve keâer ÙeesiÙelee heeF& peeleer nw DeleŠ OÙeeleeheves keâes Øeehle keâjves nsleg peerJeve ceW Meefkeäle
Devegmeej osMemebÙece, mekeâuemebÙece keâes DeJeMÙe OeejCe keâjvee ÛeeefnS~

N: M
cegòeâkeâ
Dejs osKees efkeâ helLej ceW Yeer peye Øeeflecee Øeieš nesleer~
Jes ceb$eeW mes nes mebmkeâeefjle hetpÙe YeieJeved keânueeles~~
peje meesÛees efkeâ helLej Yeer peye YeieJeeve yeve mekeâlee~
lees ceeveJe keäÙeeW ve mebmkeâeefjle nes YeieJeeve yeve mekeâlee~~
Dejs nj peerJe Deelcee ceW Fkeâ YeieJeeve yew"e nw~
Gmes ner Øeieš keâjves keâes ieg® GheosMe meÛÛee nw~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (241)

(4)
OÙeeveer cegefve kesâ meecÙeYeeJe mes pevcepeele
efJejesOeer ØeeCeer Yeer Meevle nesles nQ
DeeÛeeÙe& ßeer MegYeÛevõpeer cegefveÙeeW kesâ meecÙeYeeJe keâe yengle ner megvoj JeCe&ve keâjles nQ—
ØeeÙeŠ kegâÚ ueesieeW keâes Ùen Yeüeefvle nes peeleer nw efkeâ cegefveieCe mecceesnve Deeefo kesâ Éeje Deheves heeme DeeS ngS
›etâj ØeeCeer keâes Mebele keâjkesâ Deheveer ceefncee Øeoe|Mele keâjles nQ Fme Yeüeefvle keâe efvejekeâjCe keâjles ngS DeeÛeeÙe&ßeer keânles
nQ efkeâ—
MeecÙeefle ÙeesefieefYeŠ ›etâjeŠ pevleJees vesefle MebkeäÙeles~
oeJeoerhleefceJeejCÙeb ÙeLee Je=<šzyeueenkewâŠ~~
DeLee&led ÙeesieerieCe ›etâj peerJeeW keâes GheeÙe keâjkesâ Meevle keâjles nQ Ssmeer Mebkeâe keâoeefhe veneR keâjveer ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ
pewmes oeJeeveue mes peuelee ngDee Jeve mJeÙecesJe cesIe yejmeves mes Meevle nes peelee nw Gmeer Øekeâej cegefveÙeeW kesâ lehe kesâ ØeYeeJe
mes mJeÙeb ner ›etâj peerJe mecelee¤he ØeJele&ves ueie peeles nQ, ÙeesieerMJej Gvekeâes ØesjCee keâoeefhe veneR keâjles~
Fmeer yeele keâes DevÙe GoenjCeeW kesâ ceeOÙece mes Yeer keânles nQ—
efpeme Øekeâej Mejo$e+leg ceW DeiemlÙe leeje kesâ mebmeie& nesves mes peue efvece&ue nes peelee nw, Gmeer Øekeâej meceleeÙegòeâ
ÙeesieerMJejeW keâer mebieefle mes peerJeeW kesâ ceefueve efÛeòe Yeer Øemevve nes peeles nQ DeLeJee efpeme Øekeâej Ûevõcee peiele ceW efkeâjCeeW
mes meIeve Pejlee ngDee Dece=le yejmeelee nw, metÙe& leer›e efkeâjCeeW kesâ mecetn mes DevOekeâej keâe veeMe keâjlee nw, he=LJeer mecemle
YegJeveeW keâes OeejCe keâjleer nw leLee heJeve Fme mecemle ueeskeâ keâes OeejCe keâjlee nw Gmeer Øekeâej cegveerMJej cenejepe Yeer
meecÙeYeeJeeW mes peerJeeW kesâ mecetn keâes meecÙeYeeJe¤he keâjles nQ~ Flevee ner veneR, DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ efkeâ Fve cegefveÙeeW keâer
MejCe ceW Deekeâj pevcepeele Jewjer ›etâj pevleg Yeer Deeheme ceW Skeâ otmejs hej Deveg«en keâjves ueieles nQ ÙeLee—
meejbieer eEmenMeeJeb mhe=Meefle megleefOeÙee veefvoveer JÙeeIeÇheesleb~
ceepe&jer nbmeyeeueb ØeCeÙehejJeMee kesâefkeâkeâevlee Yegpebieerce~~
JewjeCÙeepevcepeeleevÙeefhe ieefueleceoe pevceJeesvÙes lÙepeefvle~
efßelJee meeckewâkeâ¤Ì{ ØeMeefcelekeâueg<eb Ùeeseif eveb #eerCeceesn~b ~
DeLee&led #eerCe nes ieÙee nw ceesn efpemekeâe Deewj Meevle nes ieÙee nw keâueg<e keâ<eeÙe¤he cewue efpemekeâe, Ssmes mece YeeJeeW
ceW Dee®Ì{ ngS ÙeesieerMJej keâes DeeßeÙe keâjkesâ nefjCeer lees eEmen kesâ yeeuekeâ keâes Deheves heg$e keâer yegefæ mes mheMe& keâjleer Je
hÙeej keâjleer nw Deewj ieeÙe JÙeeIeÇ kesâ yeÛÛes keâes heg$e keâer yegefæ mes hÙeej keâjleer nw, ceepee&jer (efyeuueer) nbme kesâ yeÛÛes keâes
mvesn keâer Âef<š mes JeMeerYetle nes mheMe&leer nw leLee ceÙetjveer mehe& kesâ yeÛÛes keâes hÙeej keâjleer nw Fmeer Øekeâej DevÙe ØeeCeer Yeer
pevcepeele Jewj keâes ÚesÌ[keâj ceojefnle nes peeles nQ, Ùen meecÙeYeeJe keâe ner ØeYeeJe nw~
(242) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
Fve meecÙeYeeJeOeejkeâ cegefveÙeeW keâer Ssmeer meecÙe ØeJe=efòe nesleer nw efkeâ Ûeens keâesF& Fvekeâer hetpee keâjs Ùee keâesF& Fvekeâe
Deveeoj keâjs, meyekesâ Øeefle Fvekeâe meceeve DeeMeerJee&o jnlee nw~ Ún{euee ceW Yeer nce heÌ{les nQ—‘‘DeIee&Jeleejve
DeefmeØenejve ceW meoe mecelee Oejve’’~ FvneRb YeeJeeW keâes Ùen Úbo Øemlegle keâjlee nw—
Ske⊠hetpeeb jÛeÙeefle vejŠ heeefjpeeleØemetvewŠ,
›egâæ keâC"s ef#eheefle Yegpeieb nvlegkeâecemleleesvÙeŠ~
leguÙee Je=efòeYe&Jeefle Ûe leÙeesÙe&mÙe efvelÙeb me Ùeesieer,
meecÙeejeceb efJeMeefle hejce%eeveoòeeJekeâeMeced~~27~~
DeLee&led efpeme cegefve keâer Ssmeer Je=efòe nes efkeâ keâesF& lees veceüerYetle neskeâj heeefjpeele kesâ heg<heeW mes hetpee keâjlee nw Deewj keâesF&
ceveg<Ùe ›egâæ neskeâj ceejves keâer FÛÚe mes ieues ceW mehe& keâer ceeuee henveelee nw, Fve oesveeW ceW ner efpemekeâer meoe jeieÉs<ejefnle
meceYeeJe¤he Je=efòe nes, Jener ÙeesieerMJej meceYeeJe¤heer ›eâerÌ[eJeve ceW ØeJesMe keâjlee nw Deewj Ssmes meceYeeJe¤he ›eâerÌ[eJeve ceW
ner kesâJeue%eeve kesâ ØekeâeMe nesves keâe DeJekeâeMe nw~
Fmekeâe Skeâ yengle ner megvoj GoenjCe Deehe ueesie heÌ{les, megveles Deewj peeveles ner nQ efkeâ Skeâ yeej jepee ßesefCekeâ
ves pewveOece& kesâ efJeÉs<eJeMe Skeâ efoiecyej pewve cenecegefve kesâ ieues ceW ceje ngDee mehe& [eue efoÙee~ kegâÚ meceÙe heMÛeeled jeveer
Ûesuevee ves peye Ùen ÂMÙe osKee lees Jen yengle ogKeer ngF& Deewj GvneWves MeerIeÇ ner cegefve kesâ ieues mes mehe& keâes efvekeâeuekeâj
Deueie efkeâÙee Deewj Megæ Øeemegkeâ Deew<eefOe kesâ Éeje cegefve keâe GheÛeej efkeâÙee~ jeveer ves jepee ßesefCekeâ keâes Gvekeâer ieueleer keâe
Snmeeme keâjeÙee, jepee ßesefCekeâ keâes yengle heMÛeeleehe ngDee~
cegefvejepe keâe OÙeeve meceehle nesves kesâ yeeo jepee ßesefCekeâ Deewj jeveer Ûesuevee oesveeW ner cegefvejepe kesâ meceerhe hengBÛes,
GvnW YeefòeâhetJe&keâ vecemkeâej efkeâÙee leye cegefve ves Gve oesveeW keâes JeelmeuÙeceÙeer meceeve DeeMeerJee&o Øeoeve efkeâÙee~ jepee
ßesefCekeâ keâes yengle ner DeefOekeâ DeeMÛeÙe& ngDee, Jes lees meesÛe jns Les efkeâ ceQves cegefvejepe kesâ ieues ceW mehe& [euee nw lees cegefvejepe
DeJeMÙe ner cegPemes veejepe neWies uesefkeâve peye GvneWves Gve ceneveelcee keâe Ssmee mejue mecelee¤he osKee lees Jes yeej-yeej
Gvekesâ ÛejCeeW ceW velecemlekeâ ngS leLee pewveOece& kesâ hejce Yeòeâ yeve ieS~
JeemleJe ceW OevÙe nQ Ssmes meeOegDeeW keâe OewÙe&, Gvekeâer menveMeeruelee! jeie És<e Deeefo efJekeâej efpevemes keâesmeeW otj nQ
Ssmes cenecegefveÙeeW keâes yeejcyeej veceve~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (243)

(5)
efceLÙeeÂef„ kesâ OÙeeveefmeefæ mebYeJe veneR nw!
ßeer MegYeÛevõeÛeeÙe& ves ‘‘%eeveeCe&Je’’ veecekeâ «ebLe ceW OÙeeve keâe ØecegKelee mes efJeÛesve efkeâÙee nw~ %eeve ± DeCe&Je:
DeLee&led %eeve keâe mecegõ~ keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ OÙeeve kesâ Éeje ner %eeve¤heer mecegõ ceW ieeslee ueieeÙee pee mekeâlee
nw~ Øemlegle «ebLe ceW OÙeeve keâe JeCe&ve keâjles—keâjles DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ efkeâ DeekeâeMe ceW heg<he Deewj ieOes kesâ meeRie
keâoeefÛeled nes mekeâles nQ hejvleg ie=nmLeeW keâes efkeâmeer Yeer efmLeefle ceW Megkeäue OÙeeve keâer efmeefæ veneR nes mekeâleer nw~
Fmeer «ebLe ceW keâne ieÙee nw efkeâ efceLÙeeÂef<šÙeeW keâes Yeer OÙeeve keâer efmeefæ keâoeefhe veneR nes mekeâleer nw~ ÙeLee—
ogoM& eeceefhe ve OÙeeve—efmeefæ: mJehvesÓefhe peeÙeles~
ie=Cnleeb Âef<šJewkeâuÙeeod Jemlegpeeleb ÙeÂÛÚÙee~~18~~
DeLee&led Âef<š keâer efJekeâuelee mes Jemlegmecetn keâes Deheveer FÛÚevegmeej «enCe keâjves Jeeues efceLÙeeÂef<šÙeeW kesâ OÙeeve
keâer efmeefæ mJehve ceW Yeer veneR nesleer nw~
Deye ÙeneB Ùen ØeMve G"lee nw efkeâ Ùeefo efceLÙeeÂef<š ie=nmLeeJemLee keâe lÙeeie keâjkesâ cegefve nes peeS lees keäÙee
Gmekeâes OÙeeve keâer efmeefæ nes mekeâleer nw ?
Fmekesâ meceeOeeve ceW DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ efkeâ efceLÙeeÂef<š keâes ie=nmLeeJemLee ÚesÌ[keâj cegefve nesves hej Yeer OÙeeve keâer
efmeefæ veneR nesleer keäÙeeWefkeâ Jes hetJee&hej efJe®æ heoeLeeX kesâ mJe¤he ceW meceerÛeervelee (melÙelee) ceeveves Jeeues nQ DeLee&led
DevÙe cele ceW meòee—ÙeLeeLe&lee veneR nw~ meye ner DevÙeceleer heeKeC[er meJe&Lee Skeâevlelee mes otef<ele nQ peyeefkeâ Jemleg keâe
mJe¤he Deveskeâevleelcekeâ nw Dele: Jes Gvekesâ ÙeLeeLe& mJe¤he keâes peeveves ceW DemeceLe& nQ, mÙeeÉeo kesâ peeves efyevee efJejesOe
Deeefo ot<eCeeW keâe heefjnej Gvemes veneR efkeâÙee pee mekeâlee nw keäÙeeWefkeâ efceLÙeeÂef<šÙeeW ceW keâesF&—keâesF& lees Jemleg keâes efvelÙe ner
ceeveles nQ Deewj keâesF&—keâesF& DeefvelÙe ner efmeæ keâjles nQ hejvleg Ùen peieled efvelÙe—DeefvelÙe oesveeW mJe¤he nw~ YeeJeeLe& Ùen
nw efkeâ meebKÙe, vewÙeeefÙekeâ, Jesoevle Deewj ceerceebmekeâ cele Jeeues lees Deelcee keâes meJe&Lee efvelÙe leLee peieled keâes DeefJeÅeeefokeâ
kesâ efJeueeme mes efJeYeüce¤he DeefvelÙe ceeveles nQ Deewj keânles nQ efkeâ ‘‘Deelcee keâes DeefvelÙe ceeveves mes Deelcee keâe veeMe neskeâj
veeefmlekeâlee keâe cele Deelee nw Deewj efvelÙeeefvelÙe oesveeW mJe¤he ceeveves mes efJejesOeeefokeâ ot<eCe Deeles nQ~’’ Fme Øekeâej
Deheveer keâheesue keâuhevee keâjkesâ Deelcee keâes meJe&Lee efvelÙe ner ceeveles nQ Deewj yeewæceleer Jemleg keâes #eefCekeâ leLee
DeefvelÙemJe¤he ceeveles nQ, efvelÙe ceeveves keâes DeefJeÅee keânles nQ Deewj efvelÙeeefvelÙe ceeveves ceW efJejesOeeefo ot<eCe keânles nQ
efkeâvleg meyekeâes peevevee ÛeeefnS efkeâ JeemleJe ceW Jemleg keâe mJe¤he pees efvelÙe—DeefvelÙe ¤he nw, Jen mÙeeÉeo mes ner efmeæ
neslee nw GmeceW efJejesOe Deeefo keâesF& ot<eCe veneR Deeles~ Keso nw efkeâ Ssmee mJe¤he DevÙeceleer mecePeles veneR nQ Deewj Deheveer
yegefæ mes keâuhevee keâjkesâ efpeme efleme Øekeâej efmeefæ keâjkesâ mevleg<š nes peeles nQ hejvleg JeemleJe ceW efJeÛeej efkeâÙee peeJes lees
Gvekesâ OÙeelee, OÙeeve, OÙesÙeeefo keâer efmeefæ veneR nesleer FmeefueS Gvekeâe keânvee meye Øeueehecee$e peevevee ÛeeefnS~ mees ner
Deeies keânles nQ—
(244) DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg efpeve Oecee&ce=le
JemlegleòJeeheefj%eeveeeflkebâ OÙesÙeb keäJe Ûe YeeJevee~
OÙeeveeYÙeememlelemles<eeb ØeÙeemeeÙewJekesâJeueced~~22~~
DeLee&led Gòeâ efceLÙeeÂef<š DevÙe celeeJeueefcyeÙeeW kesâ ÙeLeeLe& mJe¤he kesâ %eeve¤he DeYeeJe mes OÙesÙe keâneB Deewj
YeeJevee keâneB ? Fme keâejCe Gvekeâe OÙeeve keâjvee kesâJeue ØeÙeemecee$e ner nw~
pewmee efkeâ nce leòJeeLe&met$e keâe ØeLece met$e heÌ{les nQ—‘‘mecÙeioMe&ve%eeveÛeeefj$eeefCe cees#eceeie&:’’ DeLee&led mecÙeioMe&ve,
mecÙei%eeve Deewj mecÙekeädâÛeeefj$e Fve leerveeW keâer Skeâlee ner cees#e keâe ceeie& nw Fmeer yeele keâer hegef<š keâjles ngS ßeer
MegYeÛevõeÛeeÙe& Deeies keânles nQ—
%eeveJeeoer cee$e %eeve mes F<šefmeefæ ceeveles nQ, keâF& Jeeoer cee$e oMe&ve mes Deewj keâesF&—keâesF& cee$e Ûeeefj$e mes ner F<š
keâer efmeefæ ceeveles nW Deewj efkeâleves ner Jeeoer Deheves efmeæevle kesâ ieJe& mes mebmeej keâer mevleefle kesâ veeMe keâer heefjheešer ceW
efJe%eeve, oMe&ve Deewj Ûeeefj$e Fve leerveeW ceW mes oes—oes keâes F<š keânles nQ DeLee&led keâesF& lees oMe&ve Deewj %eeve keâes ner ceeveles
nQ, efkeâmeer ves oMe&ve Deewj Ûeeefj$e ner ceevee nw Deewj keâesF&—keâesF& %eeve Deewj Ûeeefj$e keâes ner ceeveles nQ Fve JeeefoÙeeW ceW leerve
JeeefoÙeeW ves lees Skeâ–Skeâ keâes ve<š efkeâÙee Deewj leerve JeeefoÙeeW ves oes—oes keâes ve<š efkeâÙee~ Fvekesâ Deefleefjòeâ Skeâ keâes Ùes
leerveeW ner veneR ®Ûeles, Fme Øekeâej efceLÙeeceefleÙeeW kesâ meele Yeso ngS~
keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ efpemeves %eeve Deewj oMe&ve oes keâes ner cees#e keâe ceeie& ceevee Gmeves lees Skeâ Ûeeefj$e keâes
ve<š efkeâÙee, efpemeves %eeve Deewj Ûeeefj$e ceevee Gmeves Skeâ oMe&ve keâes ve<š efkeâÙee Deewj efpemeves oMe&ve Deewj Ûeeefj$e Ùes oes
ceeves Gmeves Skeâ %eeve keâes ve<š efkeâÙee~ Fmeer Øekeâej efpemeves Skeâ oMe&ve keâes ner ceevee Gmeves %eeve Ûeeefj$e keâes ve<š efkeâÙee
Deewj efpemeves Skeâ %eeve keâes ner ceevee Gmeves oMe&ve Deewj Ûeeefj$e keâes ve<š efkeâÙee Deewj efpemeves Skeâ Ûeeefj$e keâes ner ceevee
Gmeves oMe&ve Deewj %eeve hej heeveer hesâj efoÙee~ Fme Øekeâej Ún he#e lees Ùes ngS Deewj Skeâ veeefmlekeâ keâe he#e nw pees Fve
leerveeW ceW mes efkeâmeer keâes veneR ceevelee nw, Fme Øekeâej meele he#e efceLÙeeÂef<šÙeeW kesâ nQ~
Fmeer yeele keâes DeeÛeeÙe&ßeer DevÙe «evLe kesâ Skeâ GoenjCe Éeje mecePeeles nQ—
‘‘%eevenerves ef›eâÙeehegbefme hejb veejYeles heâueced~
lejesMÚeÙesJe eEkeâ ueYÙee heâueßeerve&<šÂef<šefYe:~~1~~
%eeveb he”ew ef›eâÙee ÛeevOes efve:ßeæs veeLe&ke=âodÉÙeced~
lelees %eeveb ef›eâÙee ßeæe $eÙeb lelheokeâejCeced~~2~~
nleb %eeveb ef›eâÙeeMetvÙeb nlee Ûee%eeefveve: ef›eâÙee~
OeeJeVehÙevOekeâes ve<š: heMÙeVeefhe Ûe he”Ïkeâ:~~3~~
DeLe&—%eevenerve heg®<e keâer ef›eâÙee heâueoeÙekeâ veneR nesleer~ efpemekeâer Âef<š ve<š nes ieF& nw Jen DevOee heg®<e
Ûeueles—Ûeueles efpeme Øekeâej Je=#e keâer ÚeÙee keâes Øeehle neslee nw, Gmeer Øekeâej keäÙee Gmekesâ heâue keâes Yeer hee mekeâlee nw ?
keâoeefhe veneR~~1~~ hebieg ceW lees Je=#e kesâ heâue keâe osKe uesvee ØeÙeespeve keâes veneR meeOelee Deewj DebOes ceW heâue peevekeâj leesÌ[ves
¤he ef›eâÙee ØeÙeespeve keâes veneR meeOeleer~ ßeæejefnle kesâ %eeve Deewj ef›eâÙee oesveeW ner (oJeeF& kesâ meceeve) ØeÙeespevemeeOekeâ
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 11-OÙeeve meeOevee-DeelceeJeueeskeâve keâe nsleg (245)
veneR nQ, Fme keâejCe %eeve, ef›eâÙee Deewj ßeæe leerveeW Skeâ$e neskeâj ner JeebefÚle DeLe& keâer meeOekeâ nesleer nQ~~2~~ ef›eâÙeejefnle
lees %eeve ve<š nw Deewj De%eeveer keâer ef›eâÙee ve<š ngF&~ osKees, oewÌ[lee-oewÌ[lee lees DevOee ve<š nes ieÙee Deewj osKelee-osKelee
hebieg ve<š ngDee~
YeeJeeLe&—Skeâ Jeve ceW Deeie ueieer leye Skeâ DebOes ves FOej-GOej oewÌ[ves keâer ef›eâÙee lees keâer efkeâvleg Âef<š kesâ efyevee
Deeie ceW efiejkeâj peue ieÙee Deewj hebieg (uebieÌ[e) efkeâOej keâes Deeie nw Deewj efkeâOej keâes jemlee nw, meye osKelee lees nw hejvleg
oewÌ[e veneR ieÙee Fme keâejCe Deefive ceW peuekeâj cej ieÙee~ Fme keâejCe %eeve, ßeæe Deewj ef›eâÙee Fvemes ner ØeÙeespeve keâer
efmeefæ nesleer nw~~3~~

N:M

Yepeve
Meece meyesjs oes IeÌ[er, let Deelece OÙeeve ueieeÙee keâj~
Ùener lehemÙee nw yeÌ[er, let jeie Deewj És<e nšeÙee keâj~~šskeâ.~~
meesÛee keâj let ceve ceW ceQ ntB, keâewve keâneB mes DeeÙee ntB~
keäÙee keâjvee Lee cegPes ÙeneB hej, keäÙee kegâÚ keâj ceQ heeÙee ntB~
peevee nw efkeâme "esj keâes let, efoue ceW KÙeeue Ùes ueeÙee keâj~~Ùener lehemÙee..~~1~~
heehe Deewj hegCÙe efkeâÙee nw efkeâlevee, jespe efnmeeye ueieeÙee keâj~
heehe Deiej nes peeS DeefOekeâ lees, Gme hej he§eeleehe keâj~~
Deewj keâYeer efheâj Yetue keâj Yeer, Jen ve heehe keâceeÙee keâj~~Ùener lehemÙee..~~2~~
heehe keâce& keâes ÚesÌ[es YeeF&, hegCÙe keâce& keâes keâj oerpes~
heehe keâce& mebmeej keâe keâejCe, Ùen ÂÌ{ efve§eÙe keâj ueerpes~~
heehe keâce& keâes ÚesÌ[keâj let, YeeJe efJeMegæ yeveeÙee keâj~~Ùener lehemÙee..~~3~~
ceQ ve efkeâmeer keâe keâesF& veefn cesje, leve mes Yeer ceQ vÙeeje ntB~
jeieÉs<e veefn YeeJe nceeje, oMe&ve %eeve Yeb[eje ntB~~
Ssmee efoue ceW meesÛekeâj let, hejheo ceW veefnb peeÙee keâj~~Ùener lehemÙee..~~4~~
ceQ ner yeÇÿee ceQ ner efJe<Ceg, ceQ ner lees hejcesÕej ntB~
cesje Deelece nw hejceelece, ceQ Megæelce efpevesÕej ntB~~
Ssmee efoue ceW meesÛekeâj let, efvepe heo ceW ner DeeÙee keâj~~Ùener lehemÙee..~~5~~
(246) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-12
meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve
(1)
meceÙemeej kesâ Devegmeej
ie=nmLe Yeer hejmhej ceW DeeÛeeÙe&lJe keâjles nQ
Deelcee Deewj hegûue Fve oes kesâ DeeOeej hej mebmeej efškeâe ngDee nw~ mebmeejer ØeeCeer Yeso%eeve kesâ efyevee Deelcee mes
efJecegKe neskeâj De%eeveer meb%ee keâes Øeehle nw FmeerefueS Jen efJe<eÙe YeesieeW keâer Øeefle Deekeâe|<ele neskeâj Deheves Deelce%eeve mes
MetvÙe nes jne nw~ Jen SkeâlJemJe¤he Deelcee meyekeâes megueYe veneR nw, Fme yeele keâes metefÛele keâjles ngS DeeÛeeÙe&ßeer
kegâvokegâvo mJeeceer keânles nQ—
megoheefjefÛeoeCegYetoe meJJemmeefJe keâeceYeesieyevOekeâne~
SÙeòemmegJeuebYees CeJeefj Ce meguenes efJenòemme~~4~~
DeLe&—keâece-Yeesie mecyevOeer keâLeeÙeW meYeer peerJeeW keâes megveves ceW, heefjÛeÙe ceW Deewj DevegYeJe ceW DeeF& ngF& nQ~
kesâJeue hej mes efYevve Skeâ ¤he Deelcee keâer GheueefyOe megueYe veneR nw~
Fme mebmeej ceW Ùes meYeer mebmeejer peerJe mebmeejÛe›eâ kesâ ceOÙe ceW efmLele nQ, DevevleeW yeej õJÙe-#es$e-keâeue-YeJe Deewj
YeeJe ¤he hebÛe hejeJele&veeW kesâ Éeje melele ner heefjYeüceCe keâj jns nQ~
GheÙeg&keäle ieeLee keâer šerkeâe ceW ßeer Dece=leÛevõmetefj keânles nQ efkeâ ‘‘efpemeves meJe& peieled keâes Deheves SkeâÚ$e Meemeve mes
JeMe ceW efkeâÙee ngDee nw Ssmes ceneved ceesn¤heer efheMeeÛe kesâ Éeje yewue kesâ meÂMe peesles pee jns nQ~ DeefleMeÙe ¤he mes Je=eEæiele
ngF& pees le=<Cee, Gmekesâ mebleehe mes efpevekeâe Devlejbie meblehle nes jne nw, Gme $eeme mes meblehle neskeâj ce=iele=<Cee kesâ meceeve
DeeÛejCe keâjles ngS FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙeeW keâer Deesj oewÌ[ ueiee jns nQ~ Deewj lees keäÙee ? hejmhej ceW Skeâ otmejs kesâ Øeefle
DeeÛeeÙe&lJe keâes keâj jns nQ DeLee&led meYeer Skeâ otmejs keâes Yeer FefvõÙe efJe<eÙeeW ceW hebâmeves keâe ner GheosMe osles jnles nQ~’’
Deeies DeeÛeeÙe&ßeer hegveŠ keânles nQ efkeâ ‘‘hejs<eeceelce%eevecevegheemeveeÛÛe ve keâoeefÛeoefheßeglehetJe&—DeLee&led mJeÙeb
DeelcelelJe mes DeveefYe%e nesves mes Deewj Deelce%eeveer hejce ieg®peveeW keâer Gheemevee ve keâjves mes mebmeejer peerJeeW ves hetJe& kesâ
keâoeefÛeled Yeer Fme DeelcelelJemJe¤he SkeâlJe keâes ve lees megvee ner nw, ve hetJe& ceW keâoeefÛeled Fmekeâe heefjÛeÙe ner efkeâÙee nw
Deewj ve ner keâYeer hetJe& ceW Fmekeâe DevegYeJe ner efkeâÙee nw DeleŠ Skeâ SkeâlJe¤he DeelcelelJe megueYe veneR nw~’’
meceÙemeej keâer Fme ÛelegLe& ieeLee keâer efnvoer ‘‘%eevepÙeesefle šerkeâe’’ ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe Deee|Ùekeâe ßeer %eeveceleer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (247)
ceeleepeer Skeâ efJeMes<eeLe& ceW efueKeleer nQ—
efpeme Øekeâej Dejnš kesâ Iešer Ùeb$e ceW peesles ieÙes yewue Gmeer ceW Ietcee keâjles nQ, GvnW efkeâmeeve peesles jnlee nw GvnW
ßece mes hÙeeme keâer yeeOee Yeer nesleer nw Deewj Gmekeâer Meebefle kesâ efueS heeveer keâer lejheâ oewÌ[ves keâer keâesefMeMe Yeer keâjles nQ Gmeer
Øekeâej mes Ùes meYeer mebmeejer ØeeCeer mebmeej ¤heer Ûe›eâ ceW õJÙe-#es$e-keâeue-YeJe Deewj YeeJe ¤he hebÛe hejeJele&veeW keâes
Deveeefokeâeue mes ueskeâj Deye lekeâ DevebleeW yeej keâj Ûegkesâ nQ~ ceesn¤heer efheMeeÛe kesâ Éeje Øesefjle ngS Ùee yeebOes ieÙes nesves mes
hejeOeerve nQ, efJe<eÙeeW keâer Ûeen ¤heer oen Glhevve nesleer jnleer nw Gmekeâes yegPeeves kesâ efueS efJe<eÙeeW keâer Deesj ner oewÌ[ ueieeles
jnles nQ efheâj Yeer Fvekeâer hÙeeme yegPeleer veneR nw~
Flevee nessves hej Yeer Ùes peerJe hejmhej ceW Skeâ-otmejs keâes Fve efJe<eÙeeW keâe ner GheosMe osles jnles nQ~ Ùener keâejCe nw
efkeâ Fve meYeer mebmeejer peerJeeW kesâ efueS Ùes keâece, Yeesie mes mecyeefvOele keâLeeÙeW veJeerve veneR nQ~ Fve peerJeeW ves ncesMee ner
Fvekeâes megvee nw, Fvekeâe heefjÛeÙe efkeâÙee nw Deewj DeÛÚer lejn mes Fvekeâe DevegYeJe Yeer efkeâÙee nw efheâj Yeer Deepe lekeâ keâYeer
Yeer Fvemes efkeâmeer peerJe keâes le=efhle veneR efceueer nw efkeâvleg SkeâlJemJe¤he pees Megæ DeelcelelJe nw Jen ÙeÅeefhe ØekeâeMeceeve
pÙeeseflemJe¤he nw efheâj Yeer keâ<eeÙeeW kesâ efveefceòe mes Jen DelÙevle eflejesYetle nes jne nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ Gmekeâe %eeve veneR
nes hee jne nw~ efpevneWves Gme DeelcelelJe keâes peevee nw Ssmes Dejnble-efmeæ-DeeÛeeÙe&—GheeOÙeeÙe Deewj meeOegieCe Gvekeâer
Gheemevee ve keâjves mes Fve peerJeeW ves Gme DeelcelelJe kesâ mJe¤he keâes ve keâYeer megvee nw, ve heefjÛeÙe efkeâÙee nw Deewj ve
DevegYeJe ner efkeâÙee nw FmeerefueS Jen megueYe veneR nw efkeâvleg DeleerJe ogue&Ye nw~
FmeceW hejces<"er keâer Gheemevee mes ner DeelcelelJe keâe yeesOe nesvee Øeyeue efveefceòe keâer cenòee keâes meteÛf ele keâjlee nw~ ÙeneB
keâesF& keâns efkeâ keâeceYeesie mes mecyeefvOele keâLee mes heeBÛeeW FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙe efueÙes peeles nQ~ GmeceW efpeveØeeflecee keâe oMe&ve, GheosMe
ßeJeCe Deeefo Yeer lees Ûe#eg FefvõÙe Je keâCexevf õÙe kesâ efJe<eÙe nQ~ Ùes Yeer ßegle, heefjefÛele, DevegYetle nQ efkeâvleg Ssmee veneR nw keäÙeeWekf eâ
cetue ceW ‘‘meJJemme efJe’’ hee" nw, Ùes meYeer kesâ efueS megueYe veneR nQ, npeejeW ueeKeeW ceW efkeâvneR keâes ner Øeehle nesles nQ~
otmejer yeele Ùen nw efkeâ cetueeÛeej ceW DeeÛeeÙe&osJe ves hebÛesefvõÙeefvejesOe veece kesâ heeBÛe cetueiegCeeW kesâ yeeo ner Ún
DeeJeMÙekeâ cetueiegCeeW ceW osJeoMe&ve, GheosMeßeJeCe Deeefo keâes efueÙee nw DeleŠ Ùes FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙe veneR nQ~ Ùes keâeceYeesie
keâLee ceW keâLeceefhe iee|Yele veneR efkeâÙes pee mekeâles~
<ešdKeb[eiece, ieesccešmeej keâce&keâeb[ Deeefo «evLe yevOe keâLee ceW Meeefceue veneR efkeâÙes pee mekeâles nQ keäÙeeWefkeâ peerJe kesâ
keâce&yevOe keâes efve¤efhele keâjves Jeeues «evLe Deewj Gvekesâ heâue keâe JeCe&ve keâjves Jeeues «evLe Ùes meYeer ÉeoMeebie kesâ Devleie&le
nQ~ keâce&ØeJeeo hetJe& ceW keâceeX keâe efJemle=le efJeJesÛeve nw Deewj DeelceØeJeeo ve hetJe& heefjÛeÙe ceW DeeÙes nQ Deewj ve DevegYeJe ceW
ner DeeÙes nQ FmeerefueS Gvekeâe %eeve Yeer ogue&Ye ner nw megueYe veneR nw leLee DeheeÙeefJeÛeÙe Oece&OÙeeve ceW DeMegæ DeelceeDeeW
kesâ efueS ner mebmeej mes efvekeâeueves keâe GheeÙe eEÛeleJeve efkeâÙee peelee nw Deewj efJeheekeâefJeÛeÙe Oece&OÙeeve ceW Yeer keâceeX kesâ
GoÙe-melJe-yevOe Deeefo keâer oMeeDeeW keâe eEÛeleJeve efkeâÙee peelee nw~
Ùes Oece&OÙeeve Yeer ÛeewLes iegCemLeeve mes ueskeâj meeleJeW lekeâ heeÙes peeles nQ DeleŠ ÙeneB hej Fve «evLeeW kesâ mJeeOÙeeÙe keâes
megueYe Je nsÙe veneR mecePevee ÛeeefnÙes efkeâvleg keâce&yevOe keâes keâjeves Jeeueer Deewj Gvekesâ heâuemJe¤he vej—veejkeâeefo heÙee&ÙeeW
ceW ues peeves Jeeueer pees keâLeeSB nQ Gvekeâes megueYe mecePekeâj Gvekeâe efve<esOe mecePevee ÛeeefnÙes~
(248) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le
ÙeneB hej ßeer peÙemesveeÛeeÙe& ves efvee|Jekeâuhe DeJemLee ¤he hejce meceeefOe ceW ner efveMÛeÙe jlve$eÙe mes heefjCele
DeelcelelJe keâes ‘‘SkeâlJe’’ keâne nw Deewj Gmekeâer ogue&Yelee yeleeF& nw pees efkeâ MegkeäueOÙeeve ¤he nw DeleŠ Gme OÙeeve ceW Ùen
GheÙeg&òeâ yevOe keâLee Yeer Útš peeleer nw Deewj Gme DehetJe& DeJemLee kesâ Deeves hej DehetJe& Deeefo iegCemLeeveeW ceW peekeâj Ùen
peerJe Gme Megæ Deelcee keâes Øeehle keâj ueslee nw efkeâ efpemekeâes henues keâYeer Yeer veneR heeÙee Lee~
meej Ùen efvekeâuelee nw efkeâ Ùen SkeâlJemJe¤he DeelcelelJe DeleerJe ogue&Ye nw Fmekeâe DevegYeJe efvee|Jekeâuhe OÙeeve ceW DeØeceòe
cegevf e ner keâjles nQ~ ÛelegLe&, hebÛece Deewj Ú"s iegCemLeeveJeleea mejeie mecÙeiÂef<š Gmekeâer ßeæe keâjles ngS Gmekesâ DevegYeJe keâjves keâe
Deewj Øeehle keâjves keâe heg®<eeLe& ner keâjles jnles nQ DeleŠ nce meyekeâes Yeer Gme DeelcelelJe keâe ßeæeve keâjles ngS ÙeLeeMeefòeâ mebÙece
heeueve keâe heg®<eeLe& keâjvee ÛeeefnÙes leeefkeâ MeerIeÇeefleMeerIeÇ Gme SkeâlJe efJeYeòeâ Deelcee keâe Deevevo Øeehle keâj mekeWâ~

N: M

Yepeve
lepe&—ceQ...... -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
ceQ meceÙemeej keâes efvepe Deelece ceW OÙeeTBiee,
yeve Devlejelce Megæelce YeeJevee YeeTBiee~
Ùes keäÙee nw ? hejceeiece nw, DeeOÙeeeflcekeâlee keâe meeOeve nw~
Ùen kegâvokegâvo keâe kegâvove nw, efpememes neslee ceve heeJeve nw~~ Ùes keäÙee nw....~~ šskeâ.~~
ØeYeg kegâvokegâvo ves meceÙemeej keâes mecePeeÙee,
Deelcee keâe menpe mJe™he «evLe ceW ojMeeÙee~
Ùes keäÙee nw ? ØeYeg ceefncee nw, Deelece mJeYeeJe keâer ieefjcee nw~
Ùes peerJeeW keâe keâuÙeeCe keâjs, mebmeej peueefOe mes heej keâjs~~ Ùes keäÙee nw......~~1~~
ßeeJekeâ ie=nmLe ceW Yeer Jewjeieer yeve keâjkesâ,
Megæelce DeJemLee eEkeâefÛeled Yeer veeEn hee mekeâles~
Ùes keäÙee nw ? efpeveJeeCeer nw, peve-peve keâer Ùener keâuÙeeCeer nw~
cegefveOece& nceW efmeKeueeleer nw, Deelcee keâe meej yeleeleer nw~~ Ùes keäÙee nw......~~2~~
DeMegYeesheÙeesie keâes lepe nce MegYe ceW ueie peeJeW,
Ùen YeeJe ‘Ûeboveeceleer’ Megælee hee peeJeW~
Ùes keäÙee nw ? efpeveYeòeâer nw, yeme meceÙemeej keâer Meòeâer nw~
pees peve Fmekeâe ßeæeve keâjW, Jes efvepe mJe™he keâe heeve keâjW~~ Ùes keäÙee nw......~~3~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (249)

(2)
efveMÛeÙeveÙe JÙeJenej kesâ Éeje ner keâLeveerÙe nw !
efveMÛeÙe Deewj JÙeJenej Fve oes veÙeeW kesâ Éeje efpeveeiece ceW DeelcelelJe keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ efveMÛeÙeveÙe mes
DeelcelelJe keâe DevegYeJe neslee nw ve efkeâ keâLeve, Gmekesâ keâLeve nsleg lees JÙeJenej veÙe keâe ner DeeßeÙe uesvee heÌ[lee nw~ pewmes
efkeâ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves meceÙemeej ¤heer JÙeJenej keâLeve kesâ ceeOÙece mes Jeerlejeieer cegefvejepeeW keâes
efvee|Jekeâuhe Deelcee ceW ueerve nessves keâe GheosMe efoÙee nw~
ieeLee veb 8 ceW ßeer kegâvokegâvo DeeÛeeÙe& keânles nQ—
pen CeefJe mekeäkeâceCeppees DeCeppeYeemeb efJeCee G ieensG~b
len JeJenejsCe efJeCee hejcelLegJeSmeSmeCecemekeäkebâ~~
DeLee&led pewmes cuesÛÚ heg®<e keâes cuesÛÚ Yee<ee kesâ efyevee lees GheosMe keâe «enCe keâjevee MekeäÙe veneR nw Jewmes ner
JÙeJenej kesâ efyevee hejceeLe& keâe GheosMe osvee Yeer DeMekeäÙe nw~
Fme ieeLee keâer DeelceKÙeeefle šerkeâe efueKeles ngS ßeer Dece=leÛevõ metefj ves keâne nw—
ÙeLee Keueg cuesÛÚŠ mJemleerlÙeefYeefnles meefle ...... Fmekeâe DeLe& nw efkeâ ‘‘pewmes keâesF& cuesÛÚ heg®<e nw Gmekeâes
efkeâmeer yeÇeÿeCe ves ‘‘mJeefmle nes’’ Ssmee keâne leye Jen ‘‘mJeefmle’’ Meyo kesâ JeeÛÙeJeeÛekeâ mecyevOe kesâ %eeve mes MetvÙe nesves
mes Gmekeâe kegâÚ Yeer DeLe& ve mecePelee ngDee cesÌ{s keâer lejn škeâškeâer ueieekeâj osKelee ner jne efkeâ Fmeves keäÙee keâne nw ?
leye Gme yeÇeÿeCe keâer Yee<ee Deewj cuesÛÚ keâer Yee<ee keâes peeveves Jeeues efkeâmeer DevÙe ves Gmes cuesÛÚ Yee<ee kesâ DeeßeÙe mes
mecePeeÙee efkeâ ‘‘mJeefmle’’ Fme heo keâe Ùen DeLe& nw efkeâ ‘‘legcneje keâuÙeeCe nes’’ ~ Gme meceÙe Gmekeâer DeeBKeeW ceW Deevevo
kesâ Deßeg Dee ieS Deewj Jen Gme DeLe& keâes mecePekeâj DeefleMeÙe Øemevve nes ieÙee~ Gmeer Øekeâej mes Ùes meYeer mebmeejer peve Yeer
‘‘Deelcee’’ Ssmee keânves hej JeemleefJekeâ ¤he pees Deelcee keâe mJe¤he nw Gmekesâ %eeve mes MetvÙe nesves mes Gmekesâ DeLe& keâes
kegâÚ Yeer ve mecePeles ngS cesÌ{s kesâ meceeve ner škeâškeâer ueieekeâj osKeles ner jn peeles nQ hegveŠ peye keâesF& cenecegefve pees
JÙeJenej Deewj hejceeLe& kesâ heLe hej De«emej nQ Jes Gme De%eeveer ØeeCeer keâes ‘‘Deelcee’’ Meyo keâe DeLe& mecePee osles nQ leye
Jes mebmeejer ØeeCeer Deelcee keâe DeLe& mecePekeâj DevleŠkeâjCe ceW G"ves Jeeueer Megæelce lejbieeW keâe Deevevo Øeehle keâjles nQ~
ÙeneB cuesÛÚ kesâ mLeeve hej peieled kesâ peerJeeW keâes mecePevee leLee cuesÛÚ Yee<ee kesâ mLeeve hej JÙeJenej veÙe keâes
peevevee ÛeeefnÙes~ JÙeJenej veÙe ÛetBefkeâ hejceeLe& keâe Øeefleheeokeâ nw FmeefueÙes «enCe keâjves ÙeesiÙe nw efkeâvleg pewmes yeÇeÿeCe keâes
cuesÛÚ kesâ meceeve DeeÛejCe keâjvee ÙeesiÙe veneR nw Gmeer Øekeâej JÙeJenejveÙe Yeer MegkeäueOÙeeveer cenecegefveÙeeW kesâ efueS
DevegmejCe keâjves ÙeesiÙe veneR nw~
Fme ieeLee keâer šerkeâe keâer ‘‘%eevepÙeesefle’’ efnvoer šerkeâe keâjles ngS het. ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves
‘‘efJeMes<eeLe&’’ ceW efueKee nw—efkeâ ‘‘peye JÙeJenej veÙe yebOe heÙee&Ùe keâe Ùee Yeso keâe keâLeve keâjves Jeeuee nw leye Gmekeâe
GheosMe keäÙeeW osvee ? GheosMe lees meoe meJeexlke=â<š ner nesvee ÛeeefnÙes FmeefueS Deehe Skeâ hejceeLe& ¤he efveMÛeÙeveÙe keâe
(250) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le
ner GheosMe oerefpeÙes ? Fme hej DeeÛeeÙe& keânles nQ efkeâ efMe<Ùe! JÙeJenejveÙe kesâ efyevee efveMÛeÙeveÙe kesâ efJe<eÙeYetle hejceeLe&
keâe GheosMe ner DemecYeJe nw~ ÙeneB hej Yesojlve$eÙe keâes JÙeJenej keâne nw Deewj DeYeso jlve$eÙe keâes hejceeLe& Ùee efveMÛeÙe
meb%ee oer nw leLee Yeso keâe keâLeve keâjves Jeeuee pees JÙeJenej veÙe nw Jen Ssmee ner nw pewmes cuesÛÚ keâes mecePeeles meceÙe
Gmekeâer cuesÛÚ Yee<ee keâe ØeÙeesie~ Fmemes Ùen mhe<š nes peelee nw efkeâ peneB lekeâ meefJekeâuhe DeJemLee nw, Yeso jlve$eÙe keâe
heeueve nes jne nw, mejeie Ûeeefj$e nw JeneB Skeâ mejeiemebÙeceer cegefveÙeeW kesâ efueS Yeer JÙeJenej veÙe keâe GheosMe neslee nw Deewj
Jen GheosMe GvnW hejceeLe& ¤he DeYesojlve$eÙe keâes Øeehle keâjeves Jeeuee nw efkeâvleg pees efvee|Jekeâuhe meceeefOe ¤he DeYeso
DeJemLee ceW hengBÛe Ûegkesâ nQ Ssmes hejceeshes#ee mebÙeceer cegefveÙeeW kesâ efueS kesâJeue hejceeLe& keâe GheosMe nw Gvekesâ efueS JÙeJenej
efyeukegâue nsÙe mecePevee ÛeeefnÙes~’’
ÙeneB keânves keâe leelheÙe& Ùener nw efkeâ cuesÛÚ keâes cuesÛÚ Yee<ee yeesues efyevee Deheveer yeele mecePeeF& veneR pee mekeâleer
nw~ Fmeer yeele keâes OÙeeve ceW jKeles ngS ßeer kegâvokegâvo DeeÛeeÙe& ves Yeer JÙeJeneefjkeâ Yee<ee ceW ner «evLeeW keâe Øeefleheeove
efkeâÙee nw~ GvneWves mejeieer cegefveÙeeW keâes peneB meceÙemeej ceW Jeerlejeieer yeveves keâer ØesjCee oer nw JeneR ‘‘ØeJeÛevemeej’’ ceW
Gvekeâer JÙeJenej ÛeÙee& yeleeles ngÙes keâne nw—
obmeCeCeeCegJeosmees, efmemmeiienCeb Ûe heesmeCeb leseEme~
ÛeefjÙee efn mejeieeCeeb, efpeefCevo hetpeesJeosmees Ùe~~
DeLee&led Ú"s-meeleJeW iegCemLeeveJeleea mejeieer—JÙeJenej jlve$eÙeOeejer meeOeg mecÙeioMe&ve-mecÙei%eeve keâe GheosMe oW,
efMe<ÙeeW keâe meb«en leLee Gvekeâe hees<eCe keâjW SJeb ßeeJekeâeW keâes efpevesvõ YeieJeeve keâer hetpee Deeefo keâjves keâe Yeer GheosMe oW~
Fmemes Ùen ØeefleYeeefmele neslee nw efkeâ DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer mJeÙeb Yeer Fve ef›eâÙeeDeeW keâes keâjles ngÙes
meeceeefÙekeâ Deeefo keâeue ceW ner Jeerlejeie Deelcee ceW ueerve nesles Les~ efyevee efMe<Ùe meb«en efkeâÙes Gvekeâe mebIe kewâmes yevelee Deewj
mebIemLe efMe<ÙeeW kesâ heeueve-hees<eCe keâer efpeccesoejer Yeer DeeÛeeÙe& keâes efveJee&n keâjveer heÌ[leer nw leYeer mJemLe efMe<Ùe hejcheje
Ûeueleer nw~ GvneWves mJejefÛele Yeefòeâ ceW Yeer peien-peien YeieJeeved mes Deheves mebIe kesâ efueS yeesefOeueeYe Deewj meceeefOe keâer
ÙeeÛevee keâer nw~ ie=nmLeeW kesâ efueS Yeer GvneWves jÙeCemeej «evLe jÛekeâj oeve Deewj hetpee Gvekesâ ØecegKe keâòe&JÙe yeleeS nQ~
meceÙemeej «evLe kesâ jÛeefÙelee kegâvokegâvoeÛeeÙe& Fme hebÛecekeâeue kesâ ner Les Deewj hebÛecekeâeue kesâ cegefveÙeeW keâes ner
mejeieer mes Jeerlejeieer yeveves keâe GheosMe efoÙee nw, Fmemes mhe<š nes peelee nw efkeâ Fme keâeue ceW Jeerlejeieer cegefve Les, Deepe Yeer
efJeÅeceeve nQ SJeb Deeies Yeer neWies~ yeermeJeeR meoer kesâ ØeLece DeeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meeefvlemeeiej peer cenejepe Fme yeele
kesâ peerJevle ØeceeCe jns nQ efpevneWves mehe& kesâ Ghemeie& keâes OÙeeve kesâ yeue hej peerlee, IeCšeW lekeâ Gvekesâ Mejerj hej ›eâer[e
keâjlee ngDee mehe& Yeer GvnW OÙeeve Deewj JewjeiÙe mes efJeÛeefuele veneR keâj mekeâe Lee~ Fmeer Øekeâej DeieefCele ÛeerefšÙeeW ves Skeâ
yeej Gvekesâ Mejerj hej IeeJe keâj efoÙes Les, Gmes MeeefvlehetJe&keâ menve efkeâÙee leye GvnW ‘‘Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ’’ keâer heoJeer Øeehle
ngF& Leer~ Jes Devle lekeâ Yeer Deheves ØeJeÛeve ceW ßeeJekeâeW keâes mecyeesefOele keâjles ngÙes keânles Les efkeâ—
‘‘yeeyee vees mebÙece OeejCe keâje, YeerT vekeâe, YeerT vekeâe’’ DeLee&led yevOegDeeW! mebÙece OeejCe keâjes, [jes cele-[jes cele~
hej GheosMe kesâ efueS Yee<ee keâe ØeÙeesie DeeJeMÙekeâ nw leLee efpeme ØeosMe ceW peeÙeW Gme ØeevleerÙe Yee<ee keâe %eeve Yeer
DeeJeMÙekeâ nw DevÙeLee Jeòeâe Deewj ßeeslee oesveeW ner efoiYeüefcele nes peeles nQ~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (251)
jepemLeeve kesâ peÙehegj Menj ceW Skeâ yeej Gòej ØeosMe keâe Skeâ JÙeefòeâ hengBÛee~ JeneB DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej
cenejepe keâe mebIe efJejepeceeve Lee DeleŠ Jes meppeve Deenejoeve osves Skeâ ßeeJekeâ kesâ Iej ieÙes~ Deenej kesâ heMÛeeled Iej
JeeueeW ves Gvemes keâne—‘‘YeeF& peer! DeC[s ner peerce ueerpees’’~ GvneWves cevee keâjles ngÙes Dehevee efmej efnuee efoÙee efkeâ ceQ
lees Megæ Meekeâenejer ntB DeC[e kewâmes Kee uetBiee ? efheâj Iej kesâ ßeeJekeâ ves hetÚe—‘‘lees YeeF&! DeC[s keâesveer KeeDeesuee lees
keâesÌ[s KeeDeesuee ? Deye lees Jes Deewj Ieyeje ieÙes efkeâ ‘‘DeC[e veneR KeeTbiee lees keâesÌ[s keâer ceej Keeveer heÌ[sieer’’~ efheâj Jes
peuoer JeneB mes Yeeies Deewj ceOÙeeÖ ceW Skeâ cenejepe peer kesâ meeceves meejer yeele yeleeles ngÙes keânves ueies efkeâ ÙeneB pewve ueesie
DeC[s Keeles nQ Deewj veneR Keeves JeeueeW keâes Fme Øekeâej yegjer lejn mes ØeleeefÌ[le keâjles nQ~ Gme meceÙe mebIe ceW Ketye cepeekeâ
ngF&, cenejepe ves yeleeÙee efkeâ Deehe jepemLeeveer Yee<ee veneR peeveles nQ FmeerefueS DeLe& keâe DeveLe& ngDee nw efkeâvleg Jes ßeeJekeâ
lees Deehekeâes DeeojhetJe&keâ Deheves ÙeneB Yeespeve keâjves keâe Deeceb$eCe os jns Les, hegveŠ Jes hetÚ jns Les efkeâ DeC[s DeLee&led ÙeneB
veneR peerceesies (KeeDeesies) lees keâesÌ[s DeLee&led keâneB Yeespeve keâjesies, uesefkeâve Deehe ieuele YeeJe mecePekeâj Yeeie DeeÙes~ Jes Gòej
ØeosMe Jeeues meppeve yeÌ[s Mee|cevoe ngÙes, Deheveer De%eevelee hej heMÛeeleehe keâjves ueies~
peye Skeâ ØeosMe keâer Yee<ee keâes veneR peeveves Jeeuee otmeje ØeevleerÙe heg®<e JÙeJeneefjkeâ ef›eâÙee ceW Flevee efoiYeüefcele nes
mekeâlee nw leLee oesveeW ØeevleeW keâer Yee<ee peeveves Jeeues cegefveßeer kesâ Éeje mecePeeS peeves hej Deeuneo keâe DevegYeJe keâjlee nw
leye Megæelce lelJe keâer Yee<ee ve mecePeves JeeueeW keâes Gvekeâer JÙeJenej Yee<ee ceW mecePeeves hej efkeâlevee n<e& nesiee, Fmekeâe
Devegceeve meeOeejCe ceeveJe veneR ueiee mekeâlee nw FmeerefueS DeeÛeeÙe&ßeer ves GheÙeg&òeâ ieeLee ceW DeveeÙe& Yee<ee keâe ØeÙeesie efkeâÙee
nw~ ÙeneB DeveeÙe& Yee<ee keâes JÙeJenejveÙe mecePevee ÛeeefnÙes Deewj JÙeJenejveÙe kesâ DeJeuecyeve keâes ueskeâj efveMÛeÙeveÙe kesâ
efJe<eÙeYetle DeelcelelJe keâes mecePevee ÛeeefnÙes~
N:M

keâefJelee
osKeves kesâ efueS oes DeeBKeW Øeke=âleer ves yeveeF& nw~
nceejs Deehekesâ ÛesnjeW keâer megvojlee yeÌ{eF& nw~~
Ùes ogefveÙee Ketyemetjle nw Fmes osKees vepej Yejkesâ~
ceiej hebâmevee veneR GmeceW yeele Ùes Yeer yeleeF& nw~~
ØeYet keâes osKe uees Ùeefo lees meheâue Ùes ves$e nes peeJeW~
Fvõ ves menœe ves$e keâjkesâ ØeYet kesâ oMe& keâj heeÙes~
oes DeeBKeeW mes veÙeve Yejkeâj Debie Debie efvejKe uees legce~
pevece ceeveJe keâe nes meeLe&keâ osJeieefle yebOe keâj uees legce~~
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
(252) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(3)
ÙeLeeLe& %eeve keâer Øeeefhle ieg¤ efyevee mebYeJe veneR nw
Deelcee kesâ jnmÙe keâes yeleueeves Jeeues meceÙemeej «evLe keâe ieg®cegKe mes DeOÙeÙeve keâjves hej ner DeeÛeeÙe&ßeer
kegâvokegâvo mJeeceer keâe DeefYeØeeÙe mecePee pee mekeâlee nw DevÙeLee Jen ceneve Meem$e Mem$e keâe keâeÙe& keâjkesâ ceeveJe keâes
IeeÙeue keâj oslee nw~
ieeLee veb. 38 ceW DeeÛeeÙe& YeieJevle cenecegefveÙeeW keâes mebyeesefOele keâjles ngS keânles nQ—
Denefcekeäkeâes Keueg megæes obmeCeCeeCeYeFDees meoe¤Jeer~
CeefJe DeeflLe cepPe eEkeâefÛeefJe DeCCeb hejceeCegefceòeb efhe~~
DeLe&—ceQ Skeâ ntB, efveefMÛele ner Megæ ntB, oMe&ve %eeveceÙe ntB Deewj meoe De¤heer nttB~ DevÙe hejõJÙe hejceeCeg cee$e
Yeer cesje kegâÚ veneR nw~
Fmekeâer DeelceKÙeeefle šerkeâe ceW ßeer Dece=leÛevõmetefj keânles nQ efkeâ—
Ùees efn veeceeveeefoceesnesvceòe ............
DeLee&led pees Ùen Deelcee Deveeefokeâeueerve ceesn mes Gvceòe nesves mes DelÙevle De%eeveer ngDee Lee mees Gmes mebmeej mes
efJejòeâ Ssmes ieg® ves—efoiecyej cegefve ves yeej-yeej mecePeeÙee leye pewmes-lewmes yeÌ[s ØeÙelve mes Ùen mecePekeâj ‘‘pewmes Deheves
neLe keâer cegšd"er ceW meesvee jKee Lee Gmes Yetuekeâj efheâj Gmes Ùeeo keâj osKe uesJes ’’ Fme vÙeeÙe mes Deheveer hejcesMJejermJe¤he
Deelcee keâes peevekeâj ßeæeve keâjkesâ Deewj Gmeer ceW DeeÛejCe ¤he GmeceW levceÙe neskeâj DeÛÚer lejn Deelceejece nes ieÙee~
leye eEÛeleve keâjves ueiee efkeâ ‘‘ceQ efveÙece mes Deheves ner DevegYeJe mes ØelÙe#e ÛewlevÙe cee$e pÙeeseflemJe¤he Deelcee ntB ’’~
GheÙeg&òeâ keâLeve Megæ efveMÛeÙeveÙe keâer Dehes#ee mes efkeâÙee ieÙee nw~ Fmekesâ efJeMes<eeLe& ceW ieefCeveerØecegKe Deee|Ùekeâe
efMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efueKee nw—
‘‘Deveeefokeâeue mes Ùen peerJe ceesn kesâ GoÙe mes De%eeveer nes jne Lee~ peye efoiecyej cegefvejepe ßeerieg® ves keâ®Cee
keâjkesâ Deelcee keâe yeesOe keâjeÙee leye Fmeves Ùen mecePe efueÙee efkeâ ‘‘ceQ Skeâ nttB, Megæ ntB, %eeve oMe&veceÙe ntB, Decete|lekeâ ntB,
cesje DevÙe DeCegcee$e Yeer hejõJÙe kegâÚ veneR nw ’’ Ssmee YeeJe nesves mes oMe&ve-%eeve-Ûeeefj$e kesâ meeLe Skeâlee ngF&~ celeueye
henues Yesojlve$eÙe keâes «enCe keâj Ú"s iegCemLeeve ceW ØeJe=efòe ¤he Ûeeefj$e keâes heeueves ueiee heMÛeeled DeYeso jlve$eÙe kesâ
yeue mes ßesCeer ceW DeejesnCe keâj hetCe&%eeveer yeve ieÙee, leye ceesnkeâce& keâe peÌ[cetue mes veeMe nes ieÙee~
pewmes mecegõ keâer DeeÌ[ ceW kegâÚ Dee peeÙes leye peue veneR efoKelee Deewj peye DeeÌ[ otj nes peeS leye Øekeâš efoKelee
ngDee meye ueesieeW keâes ØesjCee osves ÙeesiÙe nes peelee nw efkeâ DeeDees! FmeceW [gyekeâer ueieeDees~ Jewmes ner Ùen Deelcee ceesn mes
Yeüefcele neskeâj DeeÛÚeefole nes jne Lee leye Fmekeâe Øee¤he veneR efoKelee Lee hegveŠ peye Yeüce otj ngDee leye Fmekeâe mJe¤he
Øeieš ngDee DeleŠ DeeÛeeÙe&osJe ØesjCee osles nQ efkeâ Ùen Deelcee %eeve mes ueyeeueye Yeje ngDee nesves mes ceneve mecegõ nw~ FmeceW
Meeble jme ¤he peue Yeje ngDee nw~ Fme %eevemecegõ ceW Deehe meYeer ueesie Skeâ meeLe efveceive nes peeDees, Ketye DeJeieenve keâj
Deveeefokeâeueerve mebmeej leehe keâes otj keâj hetCe& megKe keâe DevegYeJe keâjes~’’
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (253)
Fme ieeLee keâer šerkeâe ceW mJeÙeb Dece=leÛevõ metefj ves Yeer keâne nw efkeâ efvee|JeCCe ieg® kesâ Éeje ØeefleyeesefOele efkeâS peeves
hej ceQ %eeveer ngDee ntB~ ÙeneB efvee|JeCCe ieg¤ mes jlve$eÙeOeejer DeeÛeeÙe& kegâvokegâvo Deeefo efoiecyej cegefve ner efJeJeef#ele nQ~
efyevee ieg¤ kesâ %eeve veneR neslee Ssmee ‘‘%eeveeCe&Je’’ ceW Yeer keâne nw~ ÙeLee—
ve efn YeJeefle efvee|Jeieeshekeâ cevegheeefmele ieg®kegâuemÙe efJe%eeveced~
ØekeâefšleheefMÛeceYeeieb heMÙele ve=lÙeb ceÙetjmÙe~~
DeLee&led efpemeves ieg®kegâue keâer—cegefvemebIe keâer Gheemevee veneR keâer, Gmekeâe efJe%eeve—Yeso%eeve-keâuee Ùee ÛelegjeF&
ØeMebmee keâjves ÙeesiÙe veneR nw efkeâvleg efvevoe meefnle neslee nw~ osKees! ieg¤ mes veneR meerKeves Jeeuee ceÙetj ve=lÙe keâjles meceÙe
Dehevee he=<" Yeeie GIeeÌ[ keâj ve=lÙe keâjlee nw FmeerefueS ieg®cegKe mes Meem$eeW keâe DeOÙeÙeve keâjvee DeeJeMÙekeâ yeleeÙee
ieÙee nw~
ßeer peÙemesveeÛeeÙe& ves lees JÙeJenejveÙe Deewj efveMÛeÙeveÙe keâer Ghes#ee keâes hegveŠ-hegveŠ keâne nw FmeefueS MegæveÙe mes
ner ceQ šbkeâeslkeâerCe& Skeâ %eeÙekeâ YeeJemJe¤he ntB Ssmee efveCe&Ùe keâjvee ÛeeefnÙes hegveŠ JÙeJenej veÙe kesâ DeJeuebyeve mes Deelcee
keâes Megæ keâjves kesâ GheeÙeYetle Yesojlve$eÙe keâes «enCe keâjvee ÛeeefnÙes leYeer Fme «ebLe keâes heÌ{ves keâer meeLe&keâlee nw~

lepe&—Fkeâ jespe lees Ûeuevee nw......

Yepeve -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
efpeveJeeCeer megve ØeeCeer, efMeJeceeie& yeleeleer nw~
peve-peve keâer keâuÙeeCeer, ØeYeg Éej efoKeeleer nw~~ šskeâ.~~

›eâesOeeefo keâ<eeÙeeW ves, legPes peie ceW YeüceeÙee nw~

Deveceesue jlve Ûesleve, efJe<eÙeeW ceW iebJeeÙee nw~~
yevees MeerIeÇcees#eieeceer, Ùen meej megveeleer nw~
peve-peve keâer keâuÙeeCeer, ØeYeg Éej efoKeeleer nw~~1~~
meesÛees efvepe peerJeve ceW, nceves keäÙee peevee nw~
hej heefjCeefle efÛevleve ceW, Deelece megKe ceevee nw~~
De%eeve ÚesÌ[ %eeveer, Ùen %eeve efmeKeeleer nw~
peve-peve keâer keâuÙeeCeer, ØeYeg Éej efoKeeleer nw~~2~~
mJeeOÙeeÙe hejce lehe mes, °er mecÙekeâd nesleer~
Ûeeefj$e %eeve iebiee, YeefJe kesâ keâuce<e Oeesleer~~
‘Ûeboveeceleer’ ØeYeg keâer, JeeCeer mecePeeleer nw~
peve-peve keâer keâuÙeeCeer, ØeYeg Éej efoKeeleer nw~~3~~
(254) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(4)
JÙeJenejveÙe hejceeLe& keâe Øeefleheeokeâ nw
meceÙemeej ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer keânles nQ—
pees efn megS Ceefn ieÛÚF, DehheeCeefceCeb leg kesâJeueb megOob~
leb megÙekesâJeefueefceefmeCees, YeCebefle ueesÙehheF&JeÙeje~~9~~
pees megÙeCeeCeb meJJeb, peeCeF megÙekesâJeeEue leceeng efpeCee~
CeeCeb Dehhee meJJeb, pecne megÙekesâJeueer lecne~~10~~
DeLe&—pees peerJe efveMÛeÙe mes ßegle%eeve kesâ Éeje Fme kesâJeue Megæ Deelcee keâes peeveles nQ, ueeskeâ keâes ØekeâeefMele
keâjves Jeeues $e+ef<eieCe Gvekeâes ßeglekesâJeueer keânles nQ Deewj pees mebhetCe& ßegle%eeve keâes peeveles nQ efpevesvõosJe GvnW ßeglekesâJeueer
keânles nQ keäÙeeWefkeâ meJe& %eeveceÙeer Deelcee ner nw FmeefueS Jen ßeglekesâJeueer nw~
hejce hetpÙe DeeÛeeÙe&osJe ßeer Dece=leÛevõmetefj Fmeer yeele keâes mhe<š keâjles ngS ‘‘DeelceKÙeeefle’’ šerkeâe ceW efueKeles
nQ efkeâ—‘‘ÙeŠ ßeglesve kesâJeueb Megæceelceeveb peeveeefle meßeglekesâJeueerefle.........Fmekeâer %eevepÙeesefle efnvoer šerkeâe ceW hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efueKee nw efkeâ ‘‘pees ßegle%eeve mes kesâJeue Megæ Deelcee keâes peevelee nw Jen
ßeglekesâJeueer nw, Fme Øekeâej keâe keâLeve lees hejceeLe& nw Deewj pees mechetCe& ßegle%eeve (ÉeoMeebie) keâes peevelee nw Jen
ßeglekesâJeueer nw Fme Øekeâej keâe keâLeve JÙeJenej nw~ Deye ØeMve Ùen neslee nw efkeâ ÙeneB hej efve¤efhele efkeâÙee peeves Jeeuee
meJe& ner %eeve Deelcee nw Ùee Deveelcee ? Deveelcee lees keân veneR mekeâles keäÙeeWefkeâ hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeâeMe Deewj
keâeue ceW heeBÛeeW õJÙe DeÛesleve nesves mes Ùes meYeer Deveelcee ner nQ DeleŠ Fvekeâe %eeve kesâ meeLe leeoelcÙe nes veneR mekeâlee nw~
Fme keâejCe DevÙe Øekeâej keâe DeYeeJe nessves mes %eeve Deelcee ner nw Ssmee efmeæ nes peelee nw, hegveŠ ßegle%eeve Yeer Deelcee ner
nw Ùen yeele Yeer efveefMÛele nes peeleer nw Deewj Ssmee efmeæ nes peeves hej pees Deelcee keâes peevelee nw Jen ßeglekesâJeueer nw Ssmee
pees keâLeve nw mees hejceeLe& ner nw~ Fme Øekeâej mes %eeve Deewj %eeveer keâes Yeso mes keânves Jeeuee pees JÙeJenejveÙe nw Gmekesâ Éeje
Yeer hejceeLe& cee$e ner keâne peelee nw efkeâvleg Gmemes Deefleefjkeäle kegâÚ veneR keâne peelee~ otmejer yeele Ùen nw efkeâ ‘‘pees
ßegle%eeve kesâ Éeje kesâJeue Megæ Deelcee keâes peevelee nw Jen ßeglekesâJeueer nw’’ Fme Øekeâej mes hejceeLe& keâe Øeefleheeove keâjvee
DeMekeäÙe nesves mes ‘‘pees mechetCe& ßegle%eeve keâes peevelee nw Jen ßeglekesâJeueer nw’’ Fme Øekeâej keâe JÙeJenej hejceeLe& keâe
Øeefleheeokeâ nesves mes Deheves mJe¤he keâes Øeefleef<"le keâjelee nw~
Ùen yeele lees efveefMÛele ner nw efkeâ JÙeJenejhetJe&keâ efveMÛeÙe neslee nw efkeâvleg efveMÛeÙehetJe&keâ JÙeJenej veneR neslee nw
DeleSJe ÙeneB hej pees šerkeâekeâej ves keâne nw mees "erkeâ ner nw~ Deepe Fme hebÛecekeâeue ceW ÉeoMeebie ßegle%eeve GheueyOe veneR
nw Gmekeâe DebMe ¤he ner ßegle%eeve GheueyOe nw DeleŠ peye keâesF& JÙeJenej ßeglekesâJeueer ner veneR nes mekeâles nQ lees hegveŠ
efveMÛeÙe ßeglekesâJeueer kewâmes nes mekeâles nQ ? ÉeoMeebie kesâ Jesòee ßeglekesâJeueer ßeerYeõyeeng mJeeceer Deefvlece ßeglekesâJeueer ceeves
ieS nQ~ Gvekesâ yeeo ceW mechetCe& ßegle kesâ Oeejkeâ ‘‘ßeglekesâJeueer’’ keâesF& veneR ngS nQ~ mJeÙeb kegâvokegâvoosJe Yeer ßeglekesâJeueer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (255)
veneR Les~ Fme keâLeve mes pees ÙeneB hej Ssmee keâne nw efkeâ ‘‘Deelcee keâes peeveves Jeeues efveMÛeÙe ßeglekesâJeueer nQ ’’ Gmekeâe
DeefYeØeeÙe Ùener nw efkeâ pees Deelcee keâe DevegYeJe keâjves Jeeues nQ, efvee|Jekeâuhe OÙeeve ceW efmLele neskeâj peeveves Jeeues nQ Jes ner
hejceeLe& ßeglekesâJeueer nes mekeâles nQ DevÙe meeceevÙe cegefve Ùee ßeeJekeâ Deeefo veneR~
meejebMe Ùen nw efkeâ Ú"s iegCemLeeve ceW JÙeJenej ßeglekesâJeueer nesles nQ keäÙeeWefkeâ õJÙeeEueieer cegefve keâes ÉeoMeebie keâe
%eeve DemecYeJe nw~ cee$e iÙeejn Debie lekeâ keâe %eeve ner GvnW nes mekeâlee nw DeleŠ Jes hetCe& ßegle%eeve kesâ DeYeeJe ceW
JÙeJenej ßeglekesâJeueer veneR nQ~ ßeeJekeâ kesâ Je DemebÙele mecÙeiÂef<š ceveg<Ùe kesâ Debie hetJe& ¤he ßegle%eeve neslee ner veneR nw
DeleŠ Jes peye JÙeJenej ßeglekesâJeueer ner veneR nes mekeâles nQ leye efveMÛeÙe keâer yeele lees yengle ner otj nw~ efveMÛeÙe ßeglekesâJeueer
lees meeleJeW Ùee Dee"JeW iegCemLeeve mes ceeves peeles nQ ÛetBefkeâ GvneR kesâ MegkeäueOÙeeve¤he YeeJeßegle%eeve neslee nw~
Fmeer yeele keâes ßeer peÙemesveeÛeeÙe& ves Deheveer ‘‘leelheÙe&Je=efòe’’ šerkeâe ceW Yeer mejue MeyoeW ceW mhe<š efkeâÙee nw~ hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Fve oesveeW DeeÛeeÙeeX keâer šerkeâe keâes Skeâ meeLe mecevJeÙeelcekeâ Âef<š mes efnvoer
šerkeâe ceW Øemlegle efkeâÙee nw efpememes Ùen yeele mhe<š nes peeleer nw efkeâ oesveeW kesâ efmeæevleeW ceW keâesF& Devlej veneR nw, neB!
kesâJeue keâef"ve mejue Yee<ee keâe Devlej pe¤j nw~ meceÙemeej «ebLe (nefmleveehegj kesâ efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve
mes ØekeâeefMele) keâe mJeeOÙeeÙe Ssmeer Deveskeâ YeüeefvleÙeeW keâe efveJeejCe keâjves ceW Deefle meneÙekeâ efmeæ neslee nw~ GmeceW
GheÙeg&keäle oesveeW ieeLeeDeeW keâer šerkeâe keâe Ghemebnej keâjles ngS JeCe&ve DeeÙee nw efkeâ—
‘‘ÙeneB oes yeeleW efJeMes<e peeveves ÙeesiÙe nQ, Skeâ lees GlLeeefvekeâe ceW keâne nw efkeâ ‘‘keâLeb JÙeJenejmÙe hejceeLe&
ØeefleheeokeâlJeefceefle Ûesled’’ JÙeJenej veÙe hejceeLe& keâe Øeefleheeokeâ kewâmes nw ? Ssmee ØeMve nesves hej Fve oes ieeLeeDeeW keâe
DeJeleej ngDee nw~ Fmemes Ùen mecePe ceW Deelee nw efkeâ õJÙeßegle kesâ DeeOeej kesâ efyevee YeeJeßegle veneR nes mekeâlee nw~
JÙeekeâjCe ceW Yeer õJÙe Meyo kesâ ner YeeJe DeLe& ceW ‘‘lJe’’ Ùee ‘‘lee’’ ØelÙeÙe ueielee nw pewmes megJeCe&mÙe YeeJeŠ ‘‘megJeCe&lJe’’
Ùee ‘‘megJeCe&lee’’ DeLee&led peye megJeCe& nesiee leYeer Gmekeâe megJeCe&hevee keâne pee mekesâiee~ ßeer peÙemesveeÛeeÙe& ves lees mhe<š
keân efoÙee nw efkeâ ‘‘megoCeeCeb õJÙeßegleeOeejsCeeslheVeb YeeJeßegle%eeveb Deeoe Deelcee YeJeefle’’ DeLee&led õJÙeßegle%eeve kesâ DeeOeej
mes Glhevve ngDee YeeJeßegle%eeve ner Deelcee nw FmeefueS ÉeoMeebie kesâ %eelee õJÙeßeglekesâJeueer ngS efyevee keâesF& YeeJeßeglekesâJeueer
veneR nes mekeâles nQ~ ceneMeem$e leòJeeLe&met$e ceW Yeer keâne nw ‘‘Megkeäues ÛeeÅes hetJe&efJeoŠ’’ Deeefo kesâ oes MegkeäueOÙeeve hetJe&efJeod-
iÙeejn Debie Deewj Ûeewon hetJe& kesâ %eeve ßeglekesâJeueer kesâ ner nesles nQ~
otmejer yeele Ùen efJeMes<e nw efkeâ ÙeneB ‘‘ÙeeÂMeb hetJe&heg®<eeCeeb MegkeäueOÙeeve¤heb mJemebJesove%eeveb leeÂMeefceoeveeR veeefmle
efkeâvleg Oece&OÙeeveb ÙeesiÙecemleerlÙeLe&Š~’’ pewmee hetJe&heg®<e-cegefveÙeeW keâes MegkeäueOÙeeve¤he mJemebJesove%eeve Lee Jewmee Fme
meceÙe veneR nw efkeâvleg ÙeLeeÙeesiÙe Oece&OÙeeve nw~ Fmemes Ùen mhe<š nw efkeâ hebÛecekeâeue ceW Oece&OÙeeve kesâ OÙeelee meeOeg nesles
ner nQ, Gvekeâe efve<esOe veneR efkeâÙee pee mekeâlee nw~

N:M
(256) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(5)
meceÙemeej ceW cegefveÙeeW keâes jlve$eÙe OeejCe keâjves keâer ØesjCee
meceÙemeej «evLe ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe ves cegKÙe¤he mes lees Megæelce leòJe keâe ner JeCe&ve efkeâÙee nw efkeâvleg
Deveskeâ mLeeveeW hej cetue ieeLeeDeeW ceW GvneWves ‘cegveer’ DeLeJee ‘meeOeg’ Meyo «enCe keâjkesâ Fme yeele keâes ØeÅeeseflele efkeâÙee nw
efkeâ veive efoiecyej cegefvejepe ner JÙeJenej ef›eâÙeeDeeW kesâ heMÛeeled efveMÛeÙe ceW ueerve neskeâj Megæ Deelcee keâer Øeeefhle keâj
mekeâles nQ, DevÙe keâesF& veneR~ mees ner Jes ieeLee veb0 16 ceW Øemlegle keâjles ngS keân jns nQ—
obmeCeCeeCe ÛeefjòeeefCe mesefJeoJJeeefCe meengCee efCeÛÛeb~
leeefCe hegCe peeCe efleefCCe efJe DehheeCeb ÛesJe efCeÛÚÙeoes~~
Mesj Úvo—
meeOet Je cegefve kesâ efueS %eeve ÛejCe Deew oMe&ve~
nw efvelÙe mesefJeleJÙe veÙe JÙeJenej keâe keâLeve~~
efveMÛeÙe mes Ùes leerveeW ner Deelce kesâ mJe¤he nQ~
oesveeW veÙeeW mes DeelceleòJe ØeehÙe¤he nw~~
DeLee&led ieeLee keâe DeefYeØeeÙe ÙeneB Ùen nw efkeâ cegefveÙeeW keâes efvelÙe ner oMe&ve, %eeve Deewj Ûeeefj$e keâe mesJeve keâjvee
ÛeeefnS Deewj hegveŠ Ùes leerveeW Yeer efveMÛeÙeveÙe mes Deelcee ner nQ, Ssmee peevees~
Fmekeâer DeelceKÙeeefle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo keâjles ngS hetpÙe ieefCeveerØecegKe Deee|Ùekeâe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves
efueKee nw—
‘‘efpeme efkeâmeer YeeJe mes Ùen Deelcee meeOÙe Deewj meeOeve ¤he nes, Gmeer YeeJe mes Ùen efvelÙe ner Gheemevee kesâ ÙeesiÙe
nw, Fme Øekeâej mes mJeÙeb efJeÛeej keâjkesâ otmejeW kesâ efueS JÙeJenejveÙe mes Ssmee Øeefleheeove keâjles nQ efkeâ cegefve keâes efvelÙe ner
Ùes oMe&ve, %eeve, Ûeeefj$e GheemÙe nQ—mesJeve keâjves ÙeesiÙe nQ~ hegveŠ hejceeLe& mes—efveMÛeÙeveÙe mes Ùes leerveeW Yeer Skeâ
Deelcee ner nQ keäÙeeWefkeâ Ùes Deelcee mes efYevve DevÙe Jemleg veneR nQ~ pewmes—efkeâmeer osJeoòe veecekeâ heg®<e kesâ pees %eeve,
ßeæeve Deewj DeeÛejCe nQ Jes Gmekesâ mJeYeeJe keâe GuuebIeve veneR keâjves mes osJeoòe mJe¤he nQ, Gme osJeoòe mes efYevve
DevÙe keâesF& Jemleg veneR nw~ Gmeer Øekeâej mes Deelcee ceW Yeer pees jlve$eÙe nw Jes Deelcee kesâ mJeYeeJe keâe GuuebIeve ve keâjves
mes Deelcee ner nw Gmemes efYevve veneR nw FmeerefueS Ùen efve<keâ<e& efvekeâuee efkeâ Skeâ Deelcee ner Gheemevee keâjves ÙeesiÙe nw Ssmee
mJeÙecesJe ØekeâeefMele nes jne nw~’’
Deelcee keâer Fme efmLeefle keâe JeCe&ve ßeer Dece=leÛevõ metefj ves keâueMe keâeJÙeeW ceW cesÛekeâ Deewj DecesÛekeâ keânkeâj efkeâÙee
nw~ ÙeneB cesÛekeâ keâe DeLe& Deveskeâ ¤he nw Deewj DecesÛekeâ keâe DeLe& Skeâ¤he yeleeÙee nw efkeâ Deelcee JÙeJenej veÙe mes
cesÛekeâ leerve ¤he mes heefjCele jlve$eÙe mJeYeeJeer nw leLee Jener Deelcee efveMÛeÙeveÙe mes DecesÛekeâ Skeâ DeYeso jlve$eÙe
mJe¤heer ner nw, hegveŠ Jes keânles nQ efkeâ ‘‘Fme YesoeYeso efJekeâuhe keâes ÚesÌ[es, JeemleJe ceW Deelcee keâer efmeefæ jlve$eÙe kesâ
efmeJeeÙe DevÙe Øekeâej mes keâLeceefhe mecYeJe veneR nw~’’
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (257)
Fmeer efJe<eÙe keâes ßeer peÙemesveeÛeeÙe& ves Deheveer leelheÙe&Je=efòe šerkeâe ceW mejuelee mes Kegueemee efkeâÙee nw~ oesveeW šerkeâeDeeW
mes mecyeefvOele meceÙemeej «evLe keâe DeOÙeÙeve efpe%eemegDeeW keâes DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~
efJeMes<eeLe& ceW efnvoer šerkeâekeâ$eea efmeæevle he#e keâes mhe<š keâjleer ngF& efueKeleer nQ—
‘‘ÙeneB ieeLee ceW ‘‘meengCee’’ heo nw Fmemes Ùen mhe<š nw efkeâ Ùen jlve$eÙe cegefveÙeeW kesâ ner neslee nw, Gmemes hetJe& ÛeewLes
Deewj heeBÛeJes iegCemLeeve ceW veneR neslee nw~ DeefJejle iegCemLeeve ceW lees Ûeeefj$e nw ner veneR, heeBÛeJeW ceW DeCeg›ele ¤he mes
osMeÛeeefj$e nw Jen ÙeneB efJeJeef#ele veneR nw~ ßeerkegâvokegâvo osJe ves Fme ieeLee ceW Ú"s iegCemLeeve kesâ ÙeesiÙe JÙeJenej
jlve$eÙe keâes Deewj meeleJeW Deeefo iegCemLeeve mes ueskeâj yeejnJeW iegCemLeeve lekeâ nessves Jeeues efveMÛeÙe jlve$eÙe keâes mesJeve
keâjves kesâ efueS ØesjCee oer nw~
DeelceKÙeeefle šerkeâe ceW ßeer Dece=leÛevõ metejf ves FvneR JÙeJenej jlve$eÙe Deewj efveMÛeÙe jlve$eÙe keâer ÛeÛee& keâer nw hegveŠ
keâueMekeâeJÙeeW ceW Yeer ØeceeCe mes oesveeW keâes keânkeâj JÙeJenejveÙe-efveMÛeÙeveÙe keâer Dehes#ee mes JÙeJenej Deewj efveMÛeÙe jlve$eÙe
keâes keâne nw~ Fmeer ieeLee keâer šerkeâe ceW ßeerpeÙemesveeÛeeÙe& ves mejue MeyoeW ceW keân efoÙee nw efkeâ JÙeJenej veÙe mes meeOeg keâes
JÙeJenej jlve$eÙe mesJeve keâjves ÙeesiÙe nw Deewj efveMÛeÙeveÙe mes efvee|Jekeâuhe OÙeeve ceW efveMÛeÙejlve$eÙe mJeÙeb nes peelee nw~
ßeeJekeâ Fve Yeso-DeYeso jlve$eÙe keâes Øeehle keâjves keâer YeeJevee keâjs Deewj Deheves heo kesâ ÙeesiÙe DeCeg›ele—Skeâ,
oes Øeeflecee mes ueskeâj meele Øeeflecee DeLeJee iÙeejn Øeeflecee lekeâ kesâ ›eleeW keâes OeejCe keâj Deheveer Meefòeâ yeÌ{eÙes~ De›eleer
mecÙeiÂef<š DeCeg›eleer yeveves keâe heg®<eeLe& keâjs Deewj Yeso jlve$eÙeOeejer cegefveÙeeW keâer Yeefòeâ, hetpee, Gheemevee keâjles ngS GvnW
veJeOeeYeefòeâ mes Deenej osles ngS Deheves ieen&mLe peerJeve keâes meheâue keâjs Ùener meveeleve ØeeÛeerve hejcheje nw~’’
FmeerefueS meceÙemeej keâes ØecegKe ¤he mes heÌ{ves Deewj OeejCe keâjves keâe DeefOekeâej cegefveÙeeW keâes ner nw leLee ßeeJekeâ
Gmes heÌ{keâj ßeæeve Deewj %eeve ner keâj mekeâles nQ, Ùen DeefYeØeeÙe ngDee~
N:M

cegòeâkeâ
pewmes mejJej ceW keâceue, pewmes Yeespeve ceW vecekeâ, peie ceW Deefnbmee Oejce, Gvekesâ ØeeCe nesles nQ-2~
Jewmes Deheves efpevecebefoj, ØeYeg keâer Øeeflecee mes megvoj, Yeefòeâ kesâ nQ mecevoj, nceejs ØeeCe nesles nQ-2~~1~~
ieerleeW ceW megjeruee kebâ", SJeb heef#eÙeeW kesâ hebKe, veejer keâe heeefle›ele Oece&, Gvekeâer MeesYee nesles nQ-2~
Jewmes mevleeW keâe melmebie, %eeefveÙeeW keâe %eevejbie, %eeveceefle ceelee kesâ mebie, nceejer MeesYee nesles nQ-2~~2~~
FefvõÙe efJe<eÙeeW mes JewjeiÙe, meeOeg-meeOJeer ceW Devegjeie, jlve$eÙe kesâ Øeefle jeie, cegefòeâ ceeie& nesles nQ-2~
efpeveJeeCeer keâe mJeeOÙeeÙe, Ûesleve Deelcee keâe DeOÙeeÙe, heÌ{vee nw DeeJeMÙekeâ keâeÙe&, Fmemes %eeveer nesles nQ-2~~3~~
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
(258) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(6)
meceÙemeej ceW De%eeveer keâes mecyeesOeve
Ún{euee ceW heb. ßeer oewuelejele peer ves keâne nw efkeâ—
‘‘ceesnceneceo efheÙees Deveeefo, Yetue Deehekeâes Yejcele Jeeefo~’’
DeLee&led Deveeefokeâeue mes Ùen peerJe ceesn¤heer ceefoje keâes heer keâjkesâ Deheves DeelcemJe¤he keâes Yetuee ngDee nw
FmeerefueS ogŠKeer neskeâj Ûelegie&efle ceW heefjYeüceCe keâj jne nw~
DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvoosJe Yeer meceÙemeej ceW keânles nQ—
DeCCeeCeceesefnoceoer, cepPeefceCeb YeCeefo hegiieueb oJJeb~
yeæceyeæb Ûe lene, peerJees yengYeeJemebpegòees~~23~~
meJJeCngCeeCeefošd"es, peerJees GJeDeesieuekeäKeCees efCeÛÛeb~
keân mees hegiieueoJJeer-Yetoes peb YeCeefme cepPeefceCeb~~24~~
peefo mees hegiieueoJJeer-Yetoes peerJeòeceeieob Fojb~
lees meòees Jegòegb pes, cepPeefceCeb hegiieueb oJJeb~~25~~
DeLee&led De%eeve mes ceesefnle yegefæ Jeeuee peerJe Fve mecyeæ Deewj Demecyeæ hegodieue õJÙeeW keâes cesje keânlee
nw Gmeer Øekeâej Ùen yengle YeeJeeW mes meefnle nes jne nw efkeâvleg meJe&%e kesâ %eeve ceW osKee ieÙee Ùen peerJe meoe ner
GheÙeesie ue#eCe Jeeuee nw Jen hegodieueõJÙe kewâmes nes mekeâlee nw ? pees keânlee nw efkeâ Ùen cesje nw, Ùeefo Jen
hegodieueõJÙe ¤he nes peeJes lees DevÙe hegodieue peerJe¤he nes peeÙesiee leye lees Ùen keânvee MekeäÙe nesiee efkeâ Ùen
hegodieue õJÙe cesje nw~
Fve ieeLeeDeeW keâer DeelceKÙeeefle šerkeâe ceW ßeer Dece=leÛevõmetefj ves keâne nw—
‘‘ÙegieheoveskeâefJeOemÙe yebOeveesheeOesŠ meefVeOeevesve—mJeerkegâJee&CeŠ hegodieue õJÙeb cecesoefcelÙevegYeJeefle efkeâueeØeefleyegæes
peerJeŠ~ DeLeeÙecesJe ØeefleyeesOÙeles js Éjelceved! Deelcemebheved penerefn penerefn hejceeefJeJeskeâmcejmele=CeeYÙeJeneefjlJeb~’’
Gmekeâer efnvoer šerkeâe keâjleer ngF& hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer efueKeleer nQ—
‘‘hegodieueõJÙe—DeÛesleve hejõJÙeeW keâes’’ ‘‘Ùen cesje nw’’ De%eeveer peerJe Ssmee DevegYeJe keâjlee nw~
DelÙevle DeeÛÚeefole ngS Deheves mJeYeeJe mes Fmekeâer mecemle Yeso%eeve¤he pÙeesefle Demle nes ieF& nw, cene
De%eeve mes Fmekeâe ùoÙe Deheves Deehe ner efJeceesefnle nes jne nw~ Ssmes ner De%eeveer peerJe keâes mecePeeles ngS
DeeÛeeÙe& keânles nQ—
‘‘js ogjelceved ! Dejs DeelceIeeleer ! DeelceJebÛekeâ ! let ÚesÌ[, ÚesÌ[! hejce DeefJeJeskeâ mes Deefleie=efæ keâes
keâjkesâ le==Cemeefnle Yeespeve keâes ÚesÌ[ DeLee&led pewmes le=Cemeefnle megvoj Yeespeve keâes nmleer Deeefo heMeg Keeles nQ, Ssmes
Keeves keâe mJeYeeJe ÚesÌ[ os~ meJe&%e kesâ %eeve mes Øekeâš ngDee Ùen peerJe õJÙe efvelÙe ner GheÙeesie mJeYeeJe¤he nw
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (259)
leye Yeuee Jen hegodieueõJÙe¤he kewâmes nes mekeâlee nw ? efkeâ efpememes let ‘‘Ùen hegodieue õJÙe cesje nw’’ Ssmee
DevegYeJe keâjlee nw~
Ùen mechetCe& ØekeâjCe meceÙemeej «evLe ceW heÌ{ves ÙeesiÙe nw efkeâ DeeÛeeÙe&ßeer efkeâme Øekeâej mes cegefveÙeeW keâes
mecyeesOeve keâjles ngS GvnW Deelcee ceW efmLej keâjves nsleg Gvekeâer Yelme&vee Yeer keâjles nQ pees efkeâ Gvekeâe JeelmeuÙeceÙe
DeefOekeâej Yeer nw~
Skeâ keâueMe keâeJÙe ceW Yeer GvneWves keâne nw—
ceeefueveer Úvo—
DeefÙe keâLeceefhe ce=lJee leòJekeâewlegneueer meved, DevegYeJe YeJe cetlexŠ heeMJe&Jeleea cegntleË~
he=LeieLe efJeuemevleb mJeb meceeueeskeäÙe Ùesve, lÙepeefme Peefieefle cetlÙee& meekeâceskeâlJeceesnb~~23~~
DeLee&led ns Jelme! let efkeâmeer lejn cej-heÛekeâj Yeer leòJeeW keâe keâewletnueer neslee ngDee Fme Mejerj kesâ
heÌ[esmeer—Deelcee keâe Skeâ cegntle& lekeâ Yeer DevegYeJe keâj, efpememes efkeâ Deheveer Deelcee keâes ØekeâeMe¤he
hejõJÙeeW mes he=Lekedâ osKekeâj Fme Mejerj Ùee hegodieue õJÙe kesâ meeLe SkeâlJe kesâ ceesn keâes —efJehejerle YeeJe keâes
MeerIeÇ ner ÚesÌ[ mekesâ~
JeemleJe ceW õJÙeÂef<š mes Ùen peerJe Megæ, yegæ, efÛeÛÛecelkeâej ¤he Skeâ %eeveoMe&vemJeYeeJeer ner nw, heÙee&ÙeÂef<š
mes hegodieueceÙe Mejerj kesâ meeLe mecyevOe jKeles ngS Yeer mJeÙeb keâYeer peÌ[—DeÛesleve veneR ngDee nw FmeerefueS keâueMe
keâeJÙe ceW cej heÛekeâj Yeer leòJeÛeÛee& ceW jme uesves keâer ØesjCee oer ieF& efkeâ ns Deelceved~ Deheveer Deelcee keâes let Mejerj keâe
heÌ[esmeer mecePe ues Deewj cegntle& cee$e—48 efceveš Yeer efmLej neskeâj Deelcee keâe DevegYeJe keâj~
Ùen efveMÛeÙeveÙe keâer DeJemLee cegefveÙeeW keâer DelÙevle GÛÛeßesCeer nw efpemes DeOÙeelce «evLeeW kesâ ceeOÙece mes peevee
peelee nw~ Fmemes hetJe& Yeer nceW keâjCeevegÙeesie kesâ Meem$eeW mes Deelcee Deewj hegodieue kesâ mecyevOe keâes peevevee nesiee, pewmee efkeâ
ieesccešmeej keâce&keâeb[ ceW DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛevõ efmeæevleÛe›eâJeleea ves keâne Yeer nw—
heÙe[er meerue meneDees, peerJebieeCeb DeCeeFmecyevOees~
keâCeÙeesJeues ceueb Jee, leeCeeflLeòeb meÙeb efmeæb~~
DeLee&led mJeCe&hee<eeCe efpeme Øekeâej Keeve mes efvekeâueves hej DeMegæ—ceueÙegòeâ jnlee nw Gmes heg®<eeLe&hetJe&keâ ner
Megæ keâjkesâ mJeCe&lJe Øeehle efkeâÙee peelee nw Gmeer Øekeâej peerJe Deewj hegodieue keâe Deveeefokeâeue mes mecyevOe Ûeuee Dee jne
nw heg®<eeLe&hetJe&keâ mebÙece Deewj lehe kesâ Éeje Megæ hejceelcee yeveeÙee pee mekeâlee nw~

N:M
(260) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(7)
meceÙemeej Yeer Deelcee kesâ meeLe keâce& keâe mecyevOe ceevelee nw
ÙetB lees DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛevõ efmeæevleÛe›eâJeleea ves ieesccešmeej ceW keâne nw—
heÙe[er meerue meneDees, peerJebieeCeb DeCeeFmebyebOees~
keâCeÙeesJeues ceueb Jee, leeCeeflLeòeb meÙeb efmeæb~~
DeLee&led peerJe Deewj keâce& keâe Deveeefokeâeue mes mecyevOe Ûeuee Dee jne nw Deewj Ùener Gvekeâe mJeYeeJe yeve ieÙee nw~
efpeme Øekeâej Keeve mes efvekeâues ngS mJeCe&hee<eeCe kesâ Thej ceue ÛeÌ{e jnlee nw Gmeer Øekeâej Fme peerJeelcee kesâ Thej Yeer
Deveeefo mes keâce&ceue ÛeÌ{e ngDee nw~
pewmes, heg®<eeLe& kesâ yeue hej Gme meesves keâes leheekeâj Megæ efkeâÙee peelee nw DeLee&led Gmemes efkeâšdškeâeefuecee keâes Deueie
keâj efoÙee peelee nw Gmeer Øekeâej heg®<eeLe&hetJe&keâ mebÙece Deewj lehe kesâ Éeje Deelcee keâes keâce&keâeefuecee mes efYevve keâjkesâ Megæ
hejceelcee yeveeÙee pee mekeâlee nw~
ÙeÅeefhe Deelcee ÛewlevÙe peerJe nw Deewj keâce& hegodieue nQ~ oesveeW Skeâ otmejs mes Úòeerme kesâ DeebkeâÌ[s kesâ meceeve
efYevve nQ efheâj Yeer oesveeW keâe Skeâ #es$eeJeieener mecyevOe ceevee ieÙee nw Deewj hegodieue keâce& Deelcee keâes megKe-ogKe osles
nQ Fme yeele keâes DeOÙeelce«evLe meceÙemeej Yeer mJeerkeâej keâjlee nw~ pewmee efkeâ 45 veb. keâer ieeLee ceW DeeÛeeÙe& ßeer
kegâvokegâvo osJe keânles nQ—
Dešd"efJenb efhe Ùe keâcceb, meJJeb hegiieueceÙeb efpeCee efJebefle~
pemme heâueb leb JegÛÛeF, ogkeäKeb efle efJeheÛÛeceeCemme~~
DeLee&led Ùes Dee"eW Øekeâej kesâ Yeer meYeer keâce& hegodieueceÙe nQ Ssmee efpevesvõosJe keânles nQ keäÙeeWefkeâ efpeme efJeheekeâ kesâ
meceÙe GoÙe ceW Deeves Jeeues keâce& keâe heâue ogŠKe nw Ssmee keâne ieÙee nw~
DeeÛeeÙe& ßeer Dece=leÛevõ metefj ves Fme ieeLee keâer DeelceKÙeeefle šerkeâe ceW Kegueemee efkeâÙee nw, efpemekeâer efnvoer šerkeâe
keâjles ngS hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer efueKeleer nQ—
‘‘pees Fve jeie És<e Deeefo YeeJeeW keâes Glhevve keâjves Jeeues Dee"eW Øekeâej kesâ %eeveeJejCe Deeefo Yeer keâce& nQ, Jes mecemle
ner hegodieueceÙe nQ Ssmeer efveefMÛele ner meJe&%eosJe keâer JeeCeer nw~ Gme keâce& keâe GoÙe Ûejce meercee keâes Øeehle nesves hej
‘‘heâue’’ veece mes keâne peelee nw, Jen Deveekegâuelee ue#eCe megKe veecekeâ Deelcee kesâ mJeYeeJe mes efJeue#eCe nesves mes ogŠKe
ner nw~ Ùes DeOÙeJemeeve Deeefo YeeJe Deekegâuelee ue#eCe Jeeues nesves mes Gme ogŠKe kesâ Devleie&efYe&le ner nQ FmeefueS Ùes ÛewlevÙe
mes mecyeefvOele nesves keâe Yeüce Glhevve keâjeles nQ lees Yeer Ùes Deelcee kesâ mJeYeeJe veneR nQ efkeâvleg hegodieue kesâ ner mJeYeeJe nQ
Ssmee mecePevee ÛeeefnS~
ÛewlevÙe¤he keâe ØeefleYeeme nesves hej Yeer Ùes jeieeefo heefjCeece hegodieue kesâ mJeYeeJe kewâmes nes mekeâles nQ ? efkeâmeer keâer
Ssmeer DeeMebkeâe nesves hej DeeÛeeÙe& ßeer peÙemesve mJeeceer Yeer GheÙeg&keäle ieeLee keâer leelheÙe&Je=efòe šerkeâe ceW efueKeles nQ—
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (261)
‘‘meJe&ce<šefJeOeceefhe keâce& hegodieueceÙeb YeJeleerefle efpevee Jeerlejeie meJe&%ee yeÇgJebefle keâLeÙebefle~.....’’
efpemekeâe leelheÙe& Fme Øekeâej nw—Dee" Øekeâej kesâ hegodieueceÙe keâceeX keâe pees keâeÙe& nw Jen Deveekegâuelee ue#eCe
hejceeLe& megKe mes efJeue#eCe nesves mes Deekegâuelee keâe Glheeokeâ ogŠKe¤he ner nw Deewj pees Ùes jeieeefo heefjCeece nQ Jes Yeer
Deekegâuelee kesâ Glheeokeâ ogŠKe ue#eCe Jeeues ner nQ FmeefueS Ùes jeieeefo YeeJe hegodieue kesâ keâeÙe& nesves mes Megæ efveMÛeÙeveÙe
mes heewodieefuekeâ ner nQ~
ÙeneB jeieeefo YeeJeeW keâes Yeer heewodieefuekeâ keân efoÙee nw efkeâvleg Fve YeeJeeW keâe Gheeoeve keâejCe Deelcee ner nw,
hegodieue ner nw, hegodieue lees efveefceòe cee$e nQ efheâj Yeer efveMÛeÙeveÙe keâer Dehes#ee Ùen keâLeve nw keäÙeeWefkeâ ÙeneB hegodieue
kesâ efveefceòe mes nesves mes Ùes heewodieefuekeâ keân efoÙes ieÙes nQ~ ßeerpeÙemesveeÛeeÙe& ves Deheveer šerkeâe ceW Debeflece hebefòeâ ceW
Keesue efoÙee nw efkeâ Ùes efJeYeeJe YeeJe hegodieue õJÙe kesâ keâeÙe& nQ ÛetBefkeâ GvneR heewodieefuekeâ keâce& kesâ GoÙe mes Glhevve
ngS nQ DeleŠ Megæ efveMÛeÙeveÙe mes Ùes heewodieefuekeâ nQ Ssmee mecePevee ÛeeefnS~ Deeies mJeÙeb DeeÛeeÙe& ßeer kegbâokegbâoosJe
ves FvnW peerJe kesâ yeleueeS nQ keäÙeeWefkeâ Jes Yeer peeveles Les efkeâ keâneR mebmeejer ØeeCeer Fleves keâLeve cee$e mes Skeâebleer ogje«ener
ve yeve peeJeW~
Gvekeâe keâLeve nw efkeâ—JÙeJenejveÙe mes Ùes meYeer DeOÙeJemeeve Deeefo YeeJe peerJe nQ, Ssmee meJe&%eosJe ves
keâne nw keäÙeeWefkeâ pewmes cuesÛÚ Yee<ee kesâ Éeje cuesÛÚeW keâes Jemleg keâe mJe¤he mecePeeÙee peelee nw Jewmes ner
JÙeJenejveÙe kesâ Éeje JÙeJenejerpeveeW keâes hejceeLe& keâe GheosMe osvee Yeer leerLe&ØeJe=efòe keâe efveefceòe nw DeleŠ
Gmekeâes yeleueevee vÙeeÙe ner nw~ Fme JÙeJenej kesâ efyevee lees hejceeLe& mes Mejerj Deewj peerJeelcee keâe Yeso osKee
peelee nw DeLee&led efveMÛeÙeveÙe mes peerJe Deewj Mejerj efYevve-efYevve nQ DeleŠ jeKe kesâ meceeve $eme Deewj mLeeJej
peerJeeW keâe efveŠMebkeâ-mJeÛÚbo neskeâj Ieele keâj osves hej Yeer eEnmee veneR nesieer Deewj eEnmee kesâ ve nesves mes
keâce&yevOe keâe Yeer DeYeeJe nes peeJesiee Gmeer Øekeâej mes jeieer, És<eer, ceesner peerJe keâceeX mes yebOe jne nw Ùen
keâce&yevOeve mes ÚgÌ[eves ÙeesiÙe nw Ssmee pees keâLeve nw Jen Yeer veneR yevesiee keäÙeeWefkeâ hejceeLe& mes lees jeie, És<e, ceesn
mes peerJe efYevve ner nw DeleŠ cees#e kesâ GheeÙe keâes «enCe keâjves keâe DeYeeJe nes peeJesiee Deewj peye cees#e keâe GheeÙe
veneR nesiee leye cees#e keâe Yeer DeYeeJe nes peeJesiee~
ieeLee keâe meejebMe Ùener nw efkeâ efpeve keâceeX keâe mecyevOe Deveeefokeâeue mes Deelcee kesâ meeLe Ûeuee Dee jne nw Gmes
JÙeJenejveÙe kesâ DeJeuecyeve mes ner mebÙece-lehe Deeefo heg®<eeLe& kesâ Éeje peerJe mes Deueie keâjkesâ Megæ efveMÛeÙeveÙe keâes
ØelÙe#e ¤he ceW Øeehle keâjvee ÛeeefnS~

N:M
(262) DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve efpeve Oecee&ce=le

(8)
Deeiece kesâ ohe&Ce ceW JÙeJenejveÙe
JeCe&, iebOe, jme Deewj mheMe& Ùes hegoid eue kesâ iegCe nQ, Fme hegoid eue mes yevee ngDee pees Mejerj nw Jen heewoid eefuekeâ nw Fmeereuf eS
Mejerj Deeefo keâe Gheeoeve keâejCe hegoid eue ner nw DeleŠ Fmekeâe peerJe kesâ meeLe pees mecyevOe nw Jen mebÙeesie mecyevOe ner nw,
Gmekesâ efueS otOe Deewj heeveer keâe GoenjCe meeLe&keâ nw efkeâvleg peerJe kesâ pees jeie, És<e, ›eâesOe, ceeve Deeefo efJeYeeJe YeeJe nQ Gvekeâe
Gheeoeve keâejCe Deelcee ner nw, õJÙe keâceeX kesâ GoÙe efveefceòe keâejCe nQ efheâj Yeer ÙeneB GvnW Yeer mebMues<e mecyevOe ¤he ner keâne
nw keäÙeeWekf eâ MegæveÙe keâer Dehes#ee mes Ùen DeMegæ efveMÛeÙeveÙe Yeer JÙeJenej ner nw~ otmejer yeele Ùen nw efkeâ Megæ, efmeæ peerJeeW
ceW Ùes efJeYeeJe YeeJe veneR nQ efheâj Yeer DeMegæ peerJe ceW JÙeJenejveÙe mes nQ, Ssmee mecePevee ÛeeefnS~
hegveŠ JÙeJenejveÙe DeefJejesOeer kewâmes nQ ? Ùen yeele DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo osJe meceÙemeej keâer 58JeeR ieeLee ceW
keânles nQ—
hebLes cegmmebleb heefmmeotCe ueesiee YeCebefle JeJenejer~
cegmmeefo Smees hebLees Ce Ùe hebLees cegmmeos keâesF&~~58~~
DeLe&—ceeie& ceW uegšles ngS heg®<e keâes osKekeâj JÙeJenejer ueesie keânles nQ efkeâ Ùen ceeie& uegš ieÙee nw efkeâvleg keâesF&
ceeie& veneR uegšlee nw Gmeer Øekeâej peerJe ceW keâce& Deewj veeskeâceeX kesâ JeCe& keâes osKekeâj ‘peerJe keâe Ùen JeCe& nw’ Ssmee
efpevesvõosJe ves JÙeJenej mes keâne nw~ Ssmes ner iebOe, jme, mheMe&, ¤he, Mejerj Deewj mebmLeeve Deeefo Ùes meYeer JÙeJenej mes
peerJe kesâ nQ Ssmee efveMÛeÙe kesâ Â<še keânles nQ~
Deepe Yeer osKee peelee nw efkeâ efkeâmeer yeme Ùee š^sve ceW [kewâleeW Éeje uetšheeš nes peeves hej ueesie keân osles nQ efkeâ
Decegkeâ yeme Ùee š^sve uegš ieF& peyeefkeâ Jeenve uegšves keâer yepeeÙe GmeceW meJeej Ùee$eer ner uetšs ieÙes nQ efheâj Yeer JÙeJenej mes
Ssmee keâLeve keâjves mes ueesie DeefYeØeeÙe mecePe uesles nQ efkeâ efkeâmeer yeoceeMe ves Decegkeâ yeme kesâ Ùeeef$eÙeeW keâes uetš efueÙee nw~
Fme JÙeJeneefjkeâ Yee<ee keâe ØeÙeesie DeeÛeeÙeeX ves DeelceleòJe keâes yeleueeves ceW Yeer efkeâÙee nw~
GheÙeg&òeâ ieeLee keâer DeelceKÙeeefle šerkeâe ceW ßeerDece=leÛevõmetefj keânles nQ—
‘‘ÙeLee heefLe ØeefmLeleb kebâefÛelmeeLeË ceg<ÙeceeCeceJeueeskeäÙe leelmLÙeeòeogheÛeejsCe ceg<Ùele........’’ DeLee&led pewmes ceeie&
ceW Ûeueles ngS efkeâvneR Oeefvekeâ heefLekeâ keâes ÛeesjeW Éeje uegšles ngS osKekeâj JeneB ceeie& ceW jnves Jeeues ÛeesjeW kesâ efveefceòe mes
GheÛeej mes JÙeJenejer ueesie Ssmee keân osles nQ efkeâ ‘‘Ùen ceeie& uegšlee nw’’ efkeâvleg efveMÛeÙe mes osKee peeÙes lees DeekeâeMe kesâ
ØeosMe efJeMes<e ue#eCe Jeeuee pees keâesF& Yeer ceeie& nw Jen veneR uegšlee nw~
Fmekesâ efJeMes<eeLe& ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves meceÙemeej keâer %eevepÙeesefle efnvoer šerkeâe ceW
efueKee nw efkeâ—
‘‘peerJe kesâ JeCe& Deeefo nQ DeLeJee peerJe keâe Ùee efkeâvneR leerLeËkeâj keâe mJeCe& JeCe& Jeeuee Mejerj nw, FlÙeeefo keâLeve
leLee peerJe kesâ jeie, És<e, ceesn, iegCemLeeve, ceeie&CeemLeeve Deeefo keâe JeCe&ve ßeer DenËleosJe ves efkeâÙee nw ve efkeâ nce legce pewmes
meeceevÙe ceveg<ÙeeW ves, DeleŠ Ùen melÙe nw DemelÙe veneR nw~ ÙeÅeefhe Ùen meye keâLeve JÙeJenejveÙe keâer Dehes#ee mes ner nw
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 12-meceÙemeej-Skeâ DeOÙeÙeve (263)
efheâj Yeer JÙeJenejveÙe Pet"e veneR nw~ neB, Jen DeewheeefOekeâ YeeJeeW keâes «enCe keâjlee nw FmeerefueÙes keâLebefÛeled efveMÛeÙeveÙe keâer
Dehes#ee mes Gmes ‘DemelÙe’ keân Yeer mekeâles nQ efkeâvleg efJe<eÙe keâes mener-mener keânves mes Ùen melÙe ner nw~ otmejer yeele Ùen
nw efkeâ efpevesvõosJe Éeje Øeefleheeefole nesves mes Ùen melÙe ner nw~ mechetCe& ÉeoMeebie keâe efJemleej Yeer lees peerJe kesâ Fve
DeewheeefOekeâ YeeJeeW keâes ner keânlee nw DevÙeLee ‘peerJeesÓvÙeŠ hegodieueMÛeevÙeŠ FlÙemeew leòJemeb«enŠ~’ peerJe efYevve nw Deewj
hegodieue efYevve nw Flevee cee$e ner leòJeeW keâe meb«en ¤he meej nw~ Ssmee ßeerhetpÙeheeomJeeceer ves keâne nw Fmeer Øekeâej
efveMÛeÙeveÙe keâe JeCe&ve Yeer ßeer efpevesvõosJe ves ner efkeâÙee nw Gme Âef<š mes lees peerJe kesâ meeLe Fvekeâe leeoelcÙe mecyevOe ve
nesves mes ner peerJe kesâ Ùes meye veneR nQ Ssmee keâLeve nw~ JeemleJe ceW oesveeW veÙeeW keâes mecePekeâj ner Dehes#eeke=âle Jemleg kesâ
mJe¤he keâes keânves Jeeues mecÙeiÂef<š ceeves ieS nQ~’’
Fme Øekeâej Â<ševle Deewj oe<še&vle kesâ Éeje DeeÛeeÙe& ßeerkegâvokegâvoosJe ves JÙeJenejveÙe keâe meceLe&ve efkeâÙee nw DeleŠ
õJÙeevegÙeesie kesâ ohe&Ce ceW efveMÛeÙeveÙe keâes mecePeves nsleg JÙeJenejveÙe keâe DeJeuecyeve Yeer DeeJeMÙekeâ nw Ssmee mecePevee ÛeeefnS~

N:M

Yepeve
lepe&—pevce ceeveJe keâe heeÙee nw...... -DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
ieewlece ieCeOej keâer JeeCeer megvees,
%eeve Dece=le kesâ mJeeoer yevees~
Jeerj ØeYeg efoJÙeOJeefve keâes megvees,
Deheves Deelece ceW Gmekeâes iegCees~~šskeâ.~~
Deepe nce meyekeâe Ùen hegCÙe nw, heeÙee Oejleer hes vej pevce nw~
FmeceW efpeve Yeefòeâ ner cegKÙe nw, ieg® keâer JeeCeer os efMeJe meewKÙe nw~
Jeerj JeeCeer keâe Dece=le ÛeKees,
ieg® ieewlece kesâ ßegle keâes megvees~~ ieewlece.~~1~~
DeeÙeg<cevleeW ! megvee ceQves nw, Ùes JeÛeve ieCeOej mJeeceer keânW~
cegefve—ßeeJekeâ Ùes oes Oece& nQ, Meefòeâmece Fvekeâe heeueve keâjW~~
megob ces DeeGmmeblees megvees,
ßegle keâe efÛevleve keâjes Deew iegvees~~ieewlece.~~2~~
ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceelee ves, ieCeOej JeeCeer yeleeF& nceW~
Gmekeâes Øeefleefove heÌ{W nce meYeer, ‘‘Ûeboveeceefle’’ Decej nes ke=âleer~~
Jeerj ØeYeg kesâ ÛejCe ceW vecees,
ieg® ieewlece kesâ Yeer heo vecees~~ieewlece.~~3~~
(264) DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-13
Jeemleg efMeuhe
cebefoj SJeb cekeâeve Deeefo kesâ efJeefOeJeled efvecee&Ce keâe veece nw—Jeemleg SJeb efMeuhe~ Jeemleg SJeb efMeuhe keâe DeLe&
yeleeves keâer keâuee DeLee&led cekeâeve Ùee cebefoj keâes Meem$eeskeäle efJeefOe mes yeveeves keâer keâuee Jeemleg efMeuhe mebyebOeer Meem$e yeleueeles
nQ~ ÙetB lees ØeeÛeervekeâeue mes ner Ùegie keâer Deeefo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Fme Oejleer hej ceeveJe keâes keâce&Yetefce keâer Deeefo ceW
peerJeve peerves keâer keâuee kesâ Devleie&le <ešd ef›eâÙeeSB (Deefme—ceefme—ke=âef<e—efJeÅee—JeeefCepÙe SJeb efMeuhe) efmeKeeF& LeeR~
GmeceW efMeuhekeâuee kesâ Devleie&le cebefoj-cekeâeve Deeefo meye kegâÚ yeveeves keâer efJeefOe Leer, Gmeer efJeefOe kesâ Devegmeej Gvekesâ
efvecee&Ce nesles Ûeues Dee jns nQ, efheâj Yeer Jele&ceeve ceW Jeemleg efMeuhe keâe ØeÛeueve kegâÚ DeefOekeâ ner nes ieÙee nw~
JeemlegefJeÅee peneB ceveg<Ùe kesâ efueS megKe—Meebefle keâe DeeOeej ceeveer ieF& nw, JeneR keâYeer—keâYeer kegâÚ DeOekeâÛejs
efMeuhe%eeW kesâ Éeje Gmekeâe og®heÙeesie efkeâÙes peeves kesâ keâejCe Deepe Deveskeâ heefjJeej SJeb meceepe yeÌ[s ogKeer Deewj DeMeevle
osKes peeles nQ~
pewveeÛeeÙeeX ves Øeefle‰e «ebLeeW ceW efpevecebefoj kesâ efvecee&Ce keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw—
pewveÛewlÙeeueÙeb ÛewlÙecegle-efvecee&heÙeved MegYeced~
Jee_edÚved mJemÙe ve=heeosMÛe, JeemlegMeem$eb ve uebIeÙesled~~10~~ (Øeefle‰e meejesæej)
DeLee&led Dehevee mJeÙeb keâe efnle Ûeenves Jeeues keâes leLee meeLe ceW jepee Deewj Øepee keâe keâuÙeeCe Ûeenves Jeeues keâes
efpevecebefoj, efpeveØeeflecee Deewj Gvekesâ GhekeâjCe Deeefo JeemlegMeem$eeW kesâ Devegmeej ner yeveeves ÛeeefnS~ JeemlegMeem$e kesâ
efveÙeceeW keâe efkeâeq_Ûeled Yeer GuuebIeve veneR keâjvee ÛeeefnS~
pewmee efkeâ keâne Yeer nw—
Øeemeeoes ceC[heMÛewJe, efJevee Meem$esCe Ùe: ke=âle:~
efJehejerleb efJeYeeies<eg, ÙeesÓvÙeLee efJeefveJesMeÙesled~~
efJehejerleb heâueb lemÙe, Deefj<šb leg ØepeeÙeles~
DeeÙegvee&Mees cevemleehe: heg$e—veeMe: kegâue#eÙe:~~
Meem$eØeceeCe kesâ efyevee Ùeefo osJeeueÙe, ceC[he, ie=n, ogkeâeve Deewj leueYeeie Deeefo keâe efJeYeeie efkeâÙee peeSiee lees Gmekeâe
heâue efJehejerle ner efceuesiee, Deefj<š nesiee, DemeceÙe ceW DeeÙeg keâe veeMe nesiee, heg$eveeMe, kegâue—#eÙe Deewj cevemleehe nesiee~
efMeuheMeeefm$eÙeeW ves keâne nw efkeâ—
DeMeem$eb ceefvojb ke=âlJee, Øepee—jepee—ie=nb leLee~
leodie=n—ceMegYeb %esÙeb, ßesÙemle$e ve efJeÅeles~~
DeLee&led Meem$eefJeefOe mes jefnle osJeceefvoj, jepee SJeb Øepee Deeefo efkeâmeer kesâ Yeer Iej yeveeÙes peeÙeWies lees Jes ie=n DeMegYe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe (265)
ner peevevee~ Gme Iej ceW efveJeeme keâjvee ßesÙemkeâj veneR nes mekeâlee~
meceepe lees efMeuhe%eeve mes Deewj Øeefle<"e Deeefo kesâ cegntle&%eeve mes ØeeÙe: DeveefYe%e nw efkeâvleg pees Fme efJe<eÙe kesâ
efJeÉeved nQ Jes Yeer (oer#Ùes efJeIveb Øeefleef<"les eEmenefmLeles meJe&—efJemepe&veerÙeced ~ jJeew meewcÙeeÙeves kegâÙee&od osJeeveeb
mLeeheveeefokeâced SJeb MegYes ceemes efmeles he#es Jee|leles ÛeesòejeÙeCes) Fve cetngle& efJeOeeveeW keâer Ghes#ee keâj Deheveer—Deheveer
megefJeOeevegmeej keâeÙe& keâjves ceW mebueive nQ~ Fmeer keâe heâue nw efkeâ Deepe DeefOekeâlece ceeveJe ogKeer osKes peeles nQ~
Jemegvevoer pewmes ceneved DeeÛeeÙeeX ves Deewj heb. DeeMeeOejpeer pewmes efJeÉeveeW ves Yeer Øeefle‰eMeem$e efueKes nQ efpeveceW
ÙeLeeMekeäÙe efMeuheefJe%eeve, Øeeflecee efJe%eeve SJeb cegntle& Deeefo keâe efJe<eÙe Yeer efoÙee ieÙee nw, DeeÛeejmeej «ebLe kesâ keâlee&
Jeerjvevoer mJeeceer ves lees efMeuhe mebefnlee veece keâe hetje «ebLe ner efueKee nw, Jen Yeer Deepe kesâ efJeÉeveeW keâes heÌ{vee ÛeeefnS~
ceveg<Ùe Deheveer megKe—Meeefvle kesâ ØeÙeespeve kesâ efueS ie=neW keâe Deewj DeelcekeâuÙeeCe keâer efmeefæ kesâ efueS ceefvojeW keâe
efvecee&Ce keâjeles nQ~ efMeuheefJe%eeW ves keâne Yeer nw efkeâ—
DeeueÙeb meJe&—Yetleeveeb, efJepeÙeeÙe efpeleelceveeced~
Oecee&Le&—keâece—cees#eeCeeb, Øeeefhle—nslegMÛe keâeceo:~~
efpeveeueÙe ØeeCeer kesâ DeeßeÙe kesâ mLeeve nQ~ efpelesefvõÙe ceneheg®<eeW keâer keâere|le leLee Oece&, DeLe&, keâece Deewj cees#e kesâ
keâejCeYetle Deewj meJe& keâeceveeDeeW keâes hetCe& keâjves Jeeues nQ~
‘[tyeles keâes eflevekesâ keâe meneje’ Fme veerefle kesâ Devegmeej Fme keâefuekeâeue ceW DeelceMeeefvle Øeoeve keâjves ceW Ùener
DeeÙeleve ØecegKe nQ Dele: Fmekeâe efvecee&Ce keâeÙe& Deewj Øeefle<"e keâeÙe& Meem$eevegketâue ner nesvee ÛeeefnS~
pewmes Deveskeâ JÙeefòeâ hetâue kesâ heewOeeW mes Deheveer FÛÚe SJeb ®efÛe kesâ Devegmeej hetâue Ûegve—Ûegve keâj Deveskeâ Øekeâej kesâ
heg<hehee$eeW keâer mebjÛevee keâjles nQ, Gmeer Øekeâej efpevesvõcegKeesodYetle ‘JelLegefJeppeÙe’ DeLee&led Jeemleg efJeÅee keâe uesKeve,
he"ve—hee"ve SJeb ØekeâeMeve Deveskeâ efJeÉeveeW ves Deewj efMeuhe%eeW ves Deveskeâ Øekeâej mes efkeâÙee nw~
YeJeve kesâ efueS YetefceÛeÙeve, MeuÙeMeesOeve, YeJeve efvecee&Ce kesâ efoMeeiele efveoxMe, YeJeve efvecee&Ce cegntle&, YeJeveeW kesâ
Øekeâej, DeMegYe ie=neW kesâ ue#eCe Deewj heâue, Ûeewon Øekeâej kesâ JesOeeW kesâ ue#eCe, ie=neW keâe Éej efJeJesÛeve, Iej ceW keâewve mee
mLeeve keâneB nw DeLee&led heeveer, jmeesF&, yew"keâ, hetpeemLeeve, DeOÙeÙeve mLeeve, eflepeesjermLeeve keâneB leLee efkeâme efoMee ceW nesves
ÛeeefnS, Deeefo efJe<eÙe Deveskeâ JeemlegMeem$eeW ceW yengle DeÛÚs {bie mes mecePeeÙes ieÙes nQ~ Iej ner veneR JÙeJemeeÙe mLeue,
ogkeâeve leLee efJeÅeeueÙe Deeefo keâes Yeer FmeceW meefcceefuele efkeâÙee peelee nw~ meeLe ner DeMegYe «eneW kesâ oes<e kesâ efveJeejCe nsleg
heefjnej yeleekeâj heerefÌ[le ueesieeW keâes Skeâ veF& DeeMee efceueleer nw~
osJehetpee kesâ efueS efpevecebeof j, efpeveØeeflecee, Jeerlejeieer efoiecyej ieg®DeeW kesâ OeceexheosMe nsleg ØeJeÛeve neue, mJeeOÙeeÙe kesâ
efveefceòe mejmJeleer—YeJeve SJeb Deheves efveJeeme Deewj cegevf ejepeeW Deeefo kesâ Deenejoeve kesâ efueS Gòece ie=n keâe efvecee&Ce ie=nmLe kesâ
keâòe&JÙeeW ceW meefcceefuele nw~ Deheves vÙeeÙeesheee|pele DeLe& kesâ meogheÙeesie Deewj Megæ Deenej—efJenej kesâ Ùes Glke=â<š meeOeve nQ~
cebefoj Deewj YeJeve efvecee&Ce ceW pees Yetefce Keveve SJeb efMeueevÙeeme keâer efJeefOe MegYe cegntle& ceW keâer peeleer nw, Gmekeâe Skeâ
GoenjCe mcejCeerÙe nw~
‘DeÙeesOÙee’ leerLeËkeâj $e+<eYeosJe Deeefo Deveskeâ leerLeËkeâjeW keâer pevceYetefce MeeMJele leerLe& nw~ JeneB cegieuekeâeue ceW Skeâ
(266) DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe efpeve Oecee&ce=le
efoiecyej pewve cebefoj kesâ mLeeve ceW ceefmpeo keâe efvecee&Ce keâje efoÙee ieÙee Lee~ keâeueevlej ceW JeneB kesâ neefkeâce kesâ heeme
peekeâj Skeâ efoiecyej pewve keâeÙe&keâlee& ves efveJesove efkeâÙee efkeâ ‘‘Fme ceefmpeo kesâ mLeeve hej henues efoiecyej pewve cebefoj Lee~
Gmekesâ ØeceeCemJe¤he peceerve kesâ veerÛes veeRJe ceW hetpee–meece«eer efJeÅeceeve nw~’’ neefkeâce ves Yetefce KegoJeekeâj peye Jen
hetpee—meece«eer osKeer, lees lelkeâeue Gme mLeeve hej efpevecebefoj efvecee&Ce keâer Dee%ee os oer~ Deepe Yeer nce efMeueevÙeeme ceW
leeceükeâueMe, oerhekeâ Deeefo veeRJe ceW jKeles nQ~ ØeMeefmleÙeb$e Yeer JeneB mLeeefhele keâjles nQ~
DeeOÙeeeflcekeâ Meeefvle kesâ efueS cebefoj SJeb Yeeweflekeâ megj#ee nsleg ie=n Deeefo keâer efvecee&Ce keâuee ‘‘JeemlegefJeÅee’’ nw~
DeeÛeeÙe& Jeerjmesve mJeeceer ‘‘JeemlegefJeÅee’ kesâ mecyevOe ceW efueKeles nQ—
‘‘JelLegefJeppeb YetefcemebyebefOeCeceCCeb efhe megnemegnb keâejCeb JeCCesefo~’’
DeLe&—JeemlegefJeÅee (peneB Jeemleg keâe efvecee&Ce efkeâÙee peevee nw, Gme) Yetefce mes mecyeefvOele leLee DevÙe (Jeemlegefvecee&Ce—
eqJeefOe Deeefo mes mecyeefvOele) MegYe SJeb DeMegYe keâe leLee Gmekesâ (MegYeeMegYe kesâ) keâejCeeW keâe JeCe&ve keâjleer nw~
DevÙe$e keâesMe«ebLeeW ceW Yeer Fme leLÙe keâer hegef<š keâjles ngS keâne ieÙee nw efkeâ—‘‘Jeemlegvees ie=n—Yetcese|JeÅee
JeemlegefJeÅee~ JeemlegMeem$eØeefmeæs iegCe—oes<e—efJe%eeve¤hes keâueeYesos~’’—(DeefYeOeeve jepesvõkeâesMe)
DeLe&—‘Jeemleg’ DeLee&led YeJeve Deewj Yetecf e—oesveeW mes mecyevOe jKeves Jeeueer efJeÅee ‘JeemlegeJf eÅee’ nw~ FmeceW JeemlegMeem$e
kesâ Devegmeej Jeemleg kesâ iegCeeW Deewj oes<eeW keâe efJeMes<e %eeve keâjeÙee peelee nw~ Ùen yenòej keâueeDeeW keâe Skeâ Yeso ceeveer ieÙeer nw~
‘nueeÙegOekeâesMe’ ceW Yeer keâne ieÙee nw efkeâ—
‘‘Jeemlegb meb#eshelees Je#Ùes ie=neoew efJeIveveeMeveced~’’
DeLee&led meb#eshele: ‘JeemlegefJeÅee’ keâe DeLe& Iej Deeefo ceW efJeIveeW keâe efveJeejCe keâjves Jeeueer efJeÅee Ùee keâuee–efJeMes<e
ner ‘JeemlegefJeÅee’ nw~
pewve«ebLeeW ceW cetuele: JeemlegMeem$eerÙe efveÙece—GheefveÙeceeW keâe efvecee&Ce ‘efpevecebeof j’ keâer Âef<š mes ngDee nw, efpemes veJeosJeleeDeeW ceW
heefjieefCele efkeâÙee ieÙee nw leLee efpemekesâ efueÙes ÛewlÙeeueÙe, ÛewlÙeie=n Deeefo meb%eeDeeW keâe ØeÙeesie Yeer Øeehle neslee nw~
Ûetbefkeâ ie=nmLepeve ‘Iej’ ceW jnles nQ Dele: Gvekeâer meodyegefæ jns, Oece&keâeÙeeX ceW ®efÛe—ØeJe=efòe jns, yeeåÙe Devegketâuelee
Yeer jns (leeefkeâ heefjCeece ve efyeieÌ[s) meeLe ner Gvekeâe mJeÙeb keâe, Gvekesâ heefjpeveeW keâe, «eece—veiej—je<š^ Deeefo keâe Yeer
Yeuee nes, Fme Âef<škeâesCe mes Iej—cekeâeve Deeefo meebmeeefjkeâ ØeÙeespeve mes efvee|cele YeJeveeW keâes Yeer JeemlegMeem$e kesâ Devegmeej
yeveJeeves keâer ØesjCee oer ieÙeer nw~ meodie=nmLe keâes ‘meeieej’ Ùee ‘ie=nJeemeer’ keâne ieÙee nw, efheâj Yeer Gmes Oecee&lcee ceevee ieÙee
nw~ ‘‘Yejlepeer Iej ceW ‘Jewjeieer’’ pewmes JeekeäÙeeW ceW Yeer Iej ceW jnkeâj Yeer JewjeiÙeYeeJe kesâ hees<eCe keâe keâLeve nw~ Deye Ùeefo
Iej ner DeMegYe nesiee, ieuele {bie mes efvee|cele nesiee lees GmeceW efvejekegâueleehetJe&keâ Oece&OÙeeve SJeb mebÙece—JewjeiÙe Deeefo kesâ
ØeMemlekeâeÙe& kewâmes mebYeJe nes mekeWâies ? mebYeJele: Fmeer Âef<š mes ‘Iej’ keâes Yeer Meem$e keâer ceÙee&oe kesâ Devegmeej MegYekeâejkeâ
yeveeves kesâ efueÙes JeemlegMeem$e ceW meebmeeefjkeâ GheÙeesie kesâ YeJeveeW keâer Yetefce SJeb efvecee&Ce keâeÙe& mebyebOeer efveÙeceeJeueer Yeer
yeleeÙeer ieÙeer nw~
mebYeJele: Fmeereuf eÙes DeeÛeeÙe& G«eeefolÙe ves ‘keâuÙeeCekeâejkeâ’ (7/18) ceW keâne nw—‘‘le$eeefolees JesMceefJeOeeve—
cesJe, efveieÅeles Jeemleg—efJeÛeejÙegkeäleced~’’
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe (267)
DeLe&–cekeâeve Deeefo kesâ efvecee&Ce ceW (DevÙe mecemle meece«eer—meneÙekeâeW—meeOeveeW Deeefo kesâ efJeÛeej mes hetJe&)
meJe&ØeLece JeemlegMeem$eerÙe Âef<š mes (Yetefcehejer#eCe, YeJeveefvecee&Ce Ùeespevee Deeefo keâe) efJeÛeej keâjves keâe efJeOeeve efkeâÙee
ieÙee nw~
DeeÛeeÙe&osJe hegve: keânles nQ—
‘‘ØeMemle efoiosMeke=âleb ØeOeeveceeMeeieleeÙeeb ØeefJeYekeäleYeeieced~’’
DeLe&–ØeMemle (MegYe) efoMee SJeb ØeMemle #es$e ceW JeemlegMeem$eerÙe efJeefOe mes YeJeve efvecee&Ce keâjvee ÛeeefnÙes~
GmeceW Yeer pees ØeOeeve efoMee keâe ßes<" Yeeie nw, Gmeer ceW efJeefOeJeled efvecee&Ce keâeÙe& nesvee ÛeeefnÙes~
‘OeJeuee’ pewmes efJeMeeue ‘pewveleòJe%eeve—keâesMe’ «ebLe ceW Yeer ‘JeemlegMeem$e’ DeLeJee ‘Jeemleg efJeÅee’ keâes heÙee&hle
cenòJe efoÙee ieÙee nw leLee ‘Jeemleg’ kesâ efJeefYeVe DebieeW kesâ yeejs ceW Deveskeâ ØekeâjCeJeMeeled GuuesKe JeneB Øeehle neslee nw~
ÙeLee–
(1) ‘‘efpeCeefieneoerCeb jkeäKeCešd"hheemesmeg "efJeo DeesefueòeerDees ‘heeieej’ Ceece~’’
DeLe&—efpevecebefoj Deeefo YeJeveeW keâer j#ee kesâ efueS Gvekesâ ÛeejeW heeMJeeX ceW pees Yeerle (oerJeej) yeveeÙeer peeleer nw, Gmes
‘Øeekeâej’ Ùee ‘hejkeâesše’ keânles nQ~
(2) ‘‘JeboCeceeueyebOeCešd"b hegjoes šd"efJeo—®keäKeefJemesmee ‘leesjCe’ Ceece~’’
DeLe&—JeboveJeej yeeBOeves kesâ efueS Éej kesâ Deeies (oesveeW Deesj) pees Je=#e efJeMes<e ueieeÙes peeles nQ, GvnW ‘leesjCe’ keâne
ieÙee nw~
Fve oes GuuesKeeW mes mhe<š nw efkeâ efpevecebefoj Deeefo YeJeveeW kesâ ÛeejeW Deesj hejkeâesše nesvee ÛeeefnÙes leLee Fvekesâ ÉejeW
hej cebieuemJe¤he ‘leesjCe’ SJeb ‘JeboveJeej’ Deeefo keâer JÙeJemLee nesveer ÛeeefnÙes~ %eeleJÙe nw efkeâ Ùes meYeer JeemlegMeem$eerÙe
Âef<š mes MegYekeâejkeâ JemlegSB ceeveer ieÙeer nQ~
‘JeemlegefJeÅee’ kesâ Fleves JÙeehekeâ cenòJe SJeb ueeskeâesheÙeesefielJe keâes Âef<š jKeles ngÙes hebef[leØeJej DeeMeeOejmetefj ves
Øeefle‰eÛeeÙe& keâes Deveskeâ efJe<eÙeeW kesâ meeLe ‘JeemlegMeem$e keâe efJeMes<e%e’ nesvee Yeer DeefveJeeÙe& yeleueeÙee nw—
‘‘ßeeJekeâeOÙeÙeve—pÙeesefle—Jee&mlegMeem$e—hegjeCeefJeled~’’
DeLee&led Øeefle‰eÛeeÙe& keâes ßeeJekeâeÛeej, pÙeeself e<eMeem$e, JeemlegMeem$e Deewj hegjeCe«ebLeeW keâe peevekeâej efJeMes<e%e nesvee ÛeeefnS~
DeeÛeeÙe& Yeõyeeng ke=âle Yeõyeengmebenf lee ceW lees ‘JeemlegMeem$e’ kesâ %eeve keâes pÙeeself e<e mes Yeer cenveerÙe Øeefleheeefole efkeâÙee nw—
‘‘pÙeesefle<eb kesâJeueb keâeueb, Jeemleg—efoJÙesvõmecheoe~’’
DeLe&—‘‘pÙeesefle<e Meem$e lees cee$e keâeue mecyevOeer ner keâLeve keâjlee nw efkeâvleg JeemlegMeem$e kesâ Devegheeueve mes
Fvõ meÂMe efoJÙe megKe-meeOeve keâes Øeehle nesles nQ~
pewveJeemleg Meem$e ceW ‘F&Meeve efoMee’ (Gòej—hetJe&) keâe DelÙeefOekeâ cenòJe yeleeÙee ieÙee nw~ heb. DeeMeeOej metejf efueKeles nQ—
‘‘hetJezMeeve efJeefoiYeeies MeevlÙeLeË peieleeefcen~’’ DevÙe$e Yeer keâne ieÙee nw—‘‘Gòej—hegJJee hegppee~’’
Fmekeâer šerkeâe ceW mhe<š efkeâÙee ieÙee nw efkeâ ‘‘Gòej—hetJee& Ûe ueeskesâ hetpÙee~’’ DeLee&led ueeskeâÂef<š mes GòejhetJe&
efoMee—F&MeevekeâesCe keâes hetpÙe ceevee ieÙee nw~
(268) DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe efpeve Oecee&ce=le
Jeemleg—efJeÅee keâe cenòJe
Jeemleg—efJeÅee keâe DeLe& nw ‘YeJeve—efvecee&Ce keâer keâuee’~ Fmeer keâes Øeeke=âleYee<ee ceW ‘JelLeg—efJeppee’ keânles nQ~ Oece&,
pÙeesefle<e, hetpeehee" Deeefo ves efceuekeâj JeemlegefJeÅee keâes DeOÙeelce mes peesÌ[ efoÙee, efpememes Gmekeâe ØeÛeej Skeâ DeeÛeej—
mebefnlee keâer YeeBefle ngDee nw~ Gmemes meceepe keâer DeemLee pegÌ[er nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ Jeemleg—efJeÅee Deleerle keâer Jemleg nesles
ngÙes Yeer Jele&ceeve keâer Jemleg Gmemes keâneR DeefOekeâ nes ieF& nw~
Jeemleg—efJeÅee kesâ Øeefle Deekeâ<e&Ce ØeeÛeervekeâeue mes Deye lekeâ yeÌ{lee ner jne nw~ Jele&ceeve ieieveÛegyb eer YeJeveeW, mecegõekeâej
yeeBOeeW Deeefo kesâ efvecee&Ce kesâ Jele&ceeve efmeæevle cetue¤he ceW Jes ner nQ, pees DeejcYe mes ØeÛeefuele jns nQ~ ueielee nw efkeâ Jeemleg efJeÅee
kesâ ØeeÛeerve efmeæevleeW hej ØeeÛeervekeâeue ceW Glevee JÙeehekeâ efvecee&Ce veneR nes mekeâe, efpelevee Deepe nes jne nw~
Deepe Ùen efJeÅee ‘meeFbme Dee@heâ Deee|keâšskeäÛej’ kesâ ¤he ceW Skeâ mJelev$e efJe<eÙe yeve Ûegkeâer nw~ keâF& efJeMJeefJeÅeeueÙeeW ceW Fme
efJeÅee kesâ DeOÙeeheve kesâ efueS mJelev$e efJeYeeie Deewj ceneefJeÅeeueÙe mLeeefhele efkeâS ieS nQ~ Fme efJe<eÙe hej GÛÛelece mlej hej
MeesOekeâeÙe& Yeer nes jns nQ~ Jew%eeefvekeâ megeJf eOeeDeeW Deewj DeewÅeeseif ekeâ DeeJeMÙekeâleeDeeW ves Jeemleg—eqJeÅee kesâ cenòJe keâe ØeceeCe efoÙee nw~
efvecee&Ce—keâeÙe& : ØeeÛeerve Deewj DeeOegefvekeâ
ceeveJe peerJeve kesâ DevÙe #es$eeW keâer YeeBelf e Fme #es$e ceW Yeer Øeyeue ›eâeefvle ngF& nw~ ØeeÛeerve hejchejeDeeW keâe mLeeve Deye veF&—
veF& Meweuf eÙeeB Deewj efvecee&Ce efJeefOeÙeeB ues Ûegkeâer nQ~ efvecee&Ce keâer meece«eer Yeer Deye DeeOegevf ekeâlece DeeefJe<keâejeW mes hetjer lejn ØeYeeefJele
nw~ helLej keâe ØeÙeesie Deye mepeeJeš lekeâ meerecf ele jn ieÙee nw~ uekeâÌ[er keâe mLeeve hueeefmškeâ Deeefo ke=âef$ece heoeLe& uesles pee jns
nQ~ megvojlee Deewj megeJf eOee-mecheVelee kesâ veS keâerel| eceeve mLeeefhele nes Ûegkesâ nQ~ pÙeeself e<e, ceb$e leb$e Deeefo hej DeeOeeefjle Jeemleg—
efJeÅee kesâ yeoues jsKeeieefCele, ceewmece efJe%eeve, meceepe efJe%eeve Deeefo keâes ceevÙelee efceue jner nw~
pevemebKÙee kesâ oyeeJe ves efvecee&leeDeeW keâes keâce mes keâce Yetefce hej DeefOekeâ mes DeefOekeâ DeeJeeme ie=n pegševes keâes
efJeJeMe keâj efoÙee nw FmeefueS ieieveÛegbyeer YeJeve KeÌ[s efkeâS pee jns nQ, efJeMeeue-efJemle=le keâeueesefveÙeeb Deewj veiej yemeeS
pee jns nQ~ GÅeesie veieefjÙeeW keâe efJekeâeme meJe&$e nes jne nw, DeeOegefvekeâlece keâejKeeves ueieeS pee jns nQ~ meeJe&peefvekeâ
megefJeOeeDeeW kesâ meeOeve pegšeS pee jns nQ~ Oeee|cekeâ Deewj meebmke=âeflekeâ mLeeveeW kesâ efvecee&Ce keâer Yeer Ùener efmLeefle nw~
heÙee&JejCe keâes mevlegefuele yeveeS jKeves kesâ efueS Je=#eejesheCe Deewj GÅeeve efvecee&Ce keâes Øeeslmeenve efoÙee pee jne nw~
Deekeâ<e&keâ heÙe&šve mLeue DeefmlelJe ceW Dee jns nQ~ heMeg—heef#eÙeeW kesâ efueS DeYeÙeejCÙeeW keâe efJekeâeme nes jne nw~
hejvleg hejce meblees<e keâe efJe<eÙe nw efkeâ YeJeve efvecee&Ce keâuee kesâ Fme Øeyeue heefjJele&ve kesâ Ùegie ceW Yeer ØeeÛeerve Jeemleg
efJeÅee keâe mcejCe efkeâÙee peelee nw~ Oece& Deewj Jeemleg efJeÅee kesâ Yetues—efyemejs mecyevOe hegve: mLeeefhele efkeâS peeves ueies nQ~
Deveskeâ efvecee&lee, mLeheefle (Deee|keâšskeäš) Deewj JeemlegefJeod ØeeÛeerve JeemlegMeem$eerÙe efmeæevleeW keâe meneje ues jns nQ~
Deveskeâeveskeâ ie=nmLe Deewj GÅeesieheefle Deheves YeJeveeW Deewj cekeâeveeW kesâ Jeemleg—efJeÅee kesâ Deveg¤he megOeej keâjeles osKes pee
mekeâles nQ~ Fme ceevÙelee hej ueesieeW keâe efJeMJeeme Deepe Yeer nw efkeâ efoMee yeoueves mes oMee yeoue mekeâleer nw~
‘Jeemleg’ Meyo keâe DeLe&
‘Jeemleg’ Meyo mebmke=âle keâer ‘Jemed’ ef›eâÙee mes yevee nw, efpemekeâe DeLe& nw ‘jnvee’~ ceveg<ÙeeW, osJeeW Deewj heMeg—heef#eÙeeW
kesâ GheÙeesie kesâ efueS efcešdšer, uekeâÌ[er, helLej Deeefo mes yeveeÙee ieÙee mLeeve ‘Jeemleg’ nw~ mebmke=âle keâe ‘Jemeefle’ Deewj keâVeÌ[
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe (269)
keâe ‘yemeefo’ Meyo Yeer Jeemleg kesâ DeLe& ceW ner nw~ efnvoer keâe ‘yemleer’ Meyo Yeer Jeemleg mes mecyeæ nw hejvleg Jen «eece, veiej
Deeefo kesâ DeLe& ceW ØeÛeefuele nes ieÙee nw~
‘leòJeeLe&—met$e’ ceW DeeÛeeÙe& GceemJeeceer ves meesvee—ÛeeBoer, Oeve—OeevÙe, oemeer—oeme, kegâhÙe—YeeC[ mes Yeer henues #es$e
Deewj Jeemleg keâes mLeeve oskeâj Jeemleg—efJeÅee keâes oes npeej Je<e& henues pees cenòJe efoÙee Lee, Jen Deepe Yeer efJeÅeceeve nw~
‘Jeemleg’ Deewj ‘mLeehelÙe’ MeyoeW keâer Skeâ¤helee
‘Jeemleg’ keâe ner DeLe& osves Jeeuee mebmke=âle Meyo nw ‘mLeehelÙe’~ Jen ‘mLee’ ef›eâÙee mes yevee nw, efpemekeâe DeLe& nw
jnvee, "njvee, efškeâvee Deeefo~ Fmekesâ efueS Deb«espeer ceW ‘Deee|keâšskeäÛej’ Deewj Got& ceW ‘Fceejle’ Meyo nQ~ Ûeej GheJesoeW ceW mes
Skeâ keâe veece nw ‘mLeehelÙe—Jeso’, ‘efnvoer—Meyomeeiej’ kesâ Devegmeej Fmes efJeMJekeâcee& ves ‘DeLeJe&Jeso’ mes efvekeâeuee Lee~
Jeemleg–efJeÅee Deewj ‘keâuee’ keâer meceevelee
ÉeoMeebie efpeveJeeCeer kesâ yeejnJeW Debie ‘Âef<šJeeo kesâ Devleie&le Ûeewon hetJeeX ceW ef›eâÙeeefJeMeeue veecekeâ lesjnJeW hetJe& ceW
efJeefJeOe keâueeDeeW Deewj efJeOeeDeeW keâe meceeJesMe nw, efpeveceW ‘Jeemleg efJeÅee’ Yeer Skeâ nw~ ‘meceJeeÙeebie met$e’ kesâ Devegmeej
ÛeeQme" keâueeDeeW ceW ÚhheveJeeR mes Fkeâme"JeeR lekeâ keâer Ún keâueeSB JeemleJe ceW JeemlegefJeÅee keâer ner efJeefYevve
MeeKeeSB nQ~ Gvekesâ veece nQ : mkebâOeeJej—ceeve (mewvÙe efMeefJejeW keâer uebyeeF&—ÛeewÌ[eF&), veiej—ceeve, mkebâOeeJeej—
efveJesMe, Jeemleg efveJesMe Deewj veiej—efveJesMe~ keâeueevlej ceW Jeemleg—efJeÅee Skeâ mJeleb$e efJe<eÙe yeve ieF&, leye Yeer Ùes ÚneW
¤he keâueeDeeW ceW meefcceefuele yeves jns~
efJeÅeeDeeW Deewj keâueeDeeW ceW keâF& Âef<šÙeeW mes meceevelee nw, oesveeW keâer DeefOe<"e$eer osJeer ‘mejmJeleer’ nw, efpemekeâe Skeâ
veece nw ‘yeÇeÿeer~ leerLeËkeâj $e+<eYeveeLe keâer pÙes<" heg$eer keâe veece Yeer yeÇeÿeer Lee, Gmeves efueefhe—efJeÅee keâe ØeJele&ve efkeâÙee Lee~
Gme mejmJeleer Deewj Fme yeÇeÿeer ceW Deewj Yeer keâF& yeeleeW ceW Skeâ¤helee nw Dele: keâne pee mekeâlee nw efkeâ ‘‘Jeemleg efJeÅee keâe
ØeJele&ve yeÇeÿeer mes ngDee Lee~’’
Jeemleg—efJeÅee : Deleerle hej efJenbiece Âef<š
ceveg<Ùe keâer leerve ceeweuf ekeâ DeeJeMÙekeâleeSB nQ : jesšer, keâheÌ[e Deewj cekeâeve—Ùen keâLeve Fefleneme, meceepeMeem$e Deewj
ceveeseJf e%eeve keâer Âef<š mes nw~ ceveeseJf e%eeve keâer Âef<š mes heeBÛeJeeR Meleeyoer ceW DeeÛeeÙe& hetpÙeheeo ves ‘F<šesheosMe’ ceW efueKee Lee
‘‘pees peneB jn jne nes, Jen JeneR jce peelee nw, Jen peneB jce peelee nw, JeneB mes keâneR Deewj veneR peevee Ûeenlee~’’
Gvemes Yeer hetJe& ØeLece Meleer F&. ceW DeeÛeeÙe& mecevleYeõ ves ‘jlvekeâjC[ ßeeJekeâeÛeej’ ceW oeve kesâ pees Ûeej Øekeâej
yeleeS Les, GveceW Skeâ DeeJeeme Yeer nw, Ùen Oeee|cekeâ Âef<š nw~ Øeeke=âeflekeâ iegheâeDeeW keâes keâeš—ÚeBškeâj JeveJeemeer meeOegDeeW
kesâ jnves ÙeesiÙe yeveeves keâer hejcheje FmeerefueS Ûeueer~ oef#eCe Yeejle ceW, efJeMes<ele: keâvee&škeâ ceW cebefojeW kesâ meeLe ‘cegefve—
Jeeme’ yeveeves keâer ØeLee Deepe Yeer nw FmeerefueS JeneB ceefvoj keâes ‘yemeefo (yemeefle)’ keânles nQ~
DeeJeeme kesâ Oeee|cekeâ cenòJe mes cebefoj mLeehelÙe keâe efJekeâeme ngDee nesiee~ omeJeeR Meleeyoer ceW DeeÛeeÙe& Jeerjmesve ves
‘<ešdKeC[eiece’ keâer Deheveer ‘OeJeuee’ veecekeâ šerkeâe ceW mebkesâle efkeâÙee Lee efkeâ ‘‘Jeemleg—efJeÅee ceW Yetefce kesâ mevoYe& ceW
MegYeeMegYe heâueeW keâe efJeOeeve neslee nw~’’ heewjeefCekeâ DeeKÙeeveeW mes mLeehelÙe kesâ Deekeâej—Øekeâej ceW efJeefJeOelee DeeF&~ FmeceW
meneÙelee keâer ‘ueeskeâ—efJeÅee’ (keâe@mceesuee@peer) ves, efpemeceW ceOÙeueeskeâ, vevoerMJej Éerhe, pecyetÉerhe, Yejle#es$e, efJeosn
(270) DeOÙeeÙe 13-Jeemleg efMeuhe efpeve Oecee&ce=le
#es$e, ces® heJe&le Deeefo keâer DeodYegle DehetJe& jÛeveeDeeW kesâ efJemle=le JeCe&ve nQ~
ßeer GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves Deheves ßeeJekeâeÛeej ceW Deveskeâeveskeâ efJe<eÙeeW kesâ Devleie&le Jeemleg kesâ mecyevOe ceW Mueeskeâ
veb. 112-113 ceW keâne nw—
hetJe&mÙeeb ßeerie=nb keâeÙe& DeeivesÙeeb leg cenevemeced~
MeÙeveb oef#eCemÙeeb leg vew$e+lÙeeceeÙegOeeefokeâced~~112~~
Yegefkeäleef›eâÙee heefMÛecemÙeeb JeeÙeJÙes Oeve meb«en:~
GòejmÙeeb peuemLeevecewMeevÙeeb osJemeodie=nced~~113~~
DeLe&—ßeeJekeâ keâes Deheves Iej kesâ efJeYeeie Fme Øekeâej yeveeves ÛeeefnÙes—‘hetJe& efoMee keâer Deesj MeesYeeie=n (yew"keâ
keâe keâceje), DeeivesÙe efoMee ceW jmeesF&Iej, oef#eCe efoMee ceW MeÙeve keâjves keâe mLeeve, vew$e+lÙe efoMee ceW DeeÙegOeMeeuee,
heefMÛece efoMee ceW Yeespeveie=n, JeeÙeJÙe efoMee ceW Oeve meb«en keâjves keâe Iej, Gòej efoMee ceW peuemLeeve (hejC[e) Deewj
F&Meeve efoMee ceW osJemLeeve yeveevee ÛeeefnÙes~’’
Fmeer Øekeâej FmeceW ie=nÛewlÙeeueÙe yeveeves keâe hetje efveÙece yeleeÙee nw—
ie=ns ØeefJeMelee JeeceYeeies MeuÙeefJeJee|peles~
osJeleeJemejb kegâÙee&lÙeeæ&nmleesæ& Yetefcekesâ~~98~~
veerÛewYet&efceefmLeleb kegâÙee&odosJeleeJeemeb Ùeefo~
veerÛewveeaÛewmleesJeMÙeb meblelÙeeefhe meceb YeJesled~~99~~
DeLee&led ie=n ceW ØeJesMe keâjles meceÙe efpeme efoMee ceW Dehevee yeeÙeeb Debie nes, Iej kesâ Gmeer Yeeie ceW ÛewlÙeeueÙe yeveJeevee
ÛeeefnÙes~ ÛewlÙeeueÙe MeuÙejefnle Gòece Yetecf e ceW yeveJeevee ÛeeefnÙes DeLee&led efpeme Yetecf e ceW n[d[er Deeefo efkeâmeer ceefueve heoeLe& kesâ
jnves keâe mevosn ve nes Ssmes mLeeve ceW ÛewlÙeeueÙe veneR yevevee ÛeeefnÙes~ Gme ÛewlÙeeueÙe ceW Jesoer keâer TBÛeeF& [s{Ì neLe nesveer
ÛeeefnÙes~ Ùeefo Jesoer keâer TBÛeeF& [s{Ì neLe mes keâce nesieer lees Jen yeveJeeves Jeeuee Deheveer mebleefle kesâ meeLe ner veerÛelee keâes Øeehle
nesiee DeLee&led Jesoer keâer TBÛeeF& [s{Ì neLe nesveer ÛeeefnÙes~ Fmemes ve lees TBÛeer nesveer ÛeeefnÙes Deewj ve veerÛeer nesveer ÛeeefnÙes~
ÙeneB hej efJeMes<e ¤he mes efpevecebeof j Deewj Deheves jnves kesâ cekeâeve yeveeves nsleg JeemlegeMf euhe keâe Deeflemeb#eshe ceW heefjÛeÙe
efoÙee ieÙee nw~ efJemle=le JeCe&ve JeemlegMeem$eeW mes heÌ{W DeLeJee JeemlegMeeefm$eÙeeW mes meueen keâjkesâ ner keâesF& efveCe&Ùe uesJeW~ Deepekeâue
kegâÚ mLeeveeW hej JeemlegeMf euhe kesâ veece hej Deveskeâ ØeeÛeerve efMeKejyevo cebeof jeW keâes hetje lees[Ì keâj OejeMeeÙeer efkeâÙee pee jne nw,
keâF& ßese<f "ÙeeW kesâ cekeâeve—keâes"er—yebieuee, Dee@ehf eâme, ogkeâeve Deeefo Jeemlegoes<e kesâ efMekeâej yevekeâj lees[Ì — s heâes[Ì s pee jns
nQ......Deeefo, efkeâvleg Gmekesâ heerÚs JeemleefJekeâlee %eele keâjves hej leLÙe Øeehle neslee nw–JeemlegMeem$eeW keâe DeOekeâÛeje %eeve~
Dele: meYeer mes cesje Ùener keânvee nw efkeâ ØeeÛeerve efMeKejyevo ceefvojeW keâes lees[Ì ves keâe Deeflemeenme ve keâjkesâ Gvekesâ hegjelelJe keâes
meowJe megjef#ele jKeW Deewj hegjeves hetJe&peeW Éeje efvee|cele cekeâeveeW ceW Yeer DeÛÚs DeefOeke=âle JeemlegMeeefm$eÙeeW mes meueen keâjkesâ efyevee
lees[Ì -heâes[Ì efkeâÙes Yeer GveceW efkeâef_Ûele megOeej kesâ Éeje Oeve keâe DeheJÙeÙe yeÛeeÙee pee mekeâlee nw~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 14-mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe (271)

DeOÙeeÙe-14
mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe
Deveeefokeâeue mes Ùen ØeeCeer mebmeej ceW efceLÙeelJe kesâ keâejCe Ûelegie&efle kesâ ogŠKe G"e jne nw~ peye hegCÙe Ùeesie mes
Gmes mecÙeioMe&ve keâer Øeeefhle nes peeleer nw leye mebmeej meerefcele nes peelee nw~ Skeâ yeej peerJe keâes mecÙeioMe&ve nesves kesâ yeeo
Jen DeefOekeâ mes DeefOekeâ GvebÛeeme (49) YeJe ceW Deewj keâce mes keâce 2-3 YeJe ceW cees#e Øeehle keâj ueslee nw~
Jen DecetuÙe mecÙeioMe&ve keäÙee Ûeerpe nw ? Fme ØeMve keâe Gòej nceW peevevee nw~ mejue Yee<ee ceW oMe&ve keâe DeLe&
nw osKevee Deewj mecÙekedâ keâe DeLe& nw meceerÛeerve ¤he mes DeLee&led Jemleg kesâ mJe¤he keâes pÙeeW keâe lÙeeW ßeæeve keâjvee, Gme
hej efJeMJeeme keâjvee ner mecÙeioMe&ve nw~
pewmes—Âef<š (DeebKe) ceW keâesF& efJeke=âefle Dee peeves hej Deew<eefOe Deeefo kesâ Éeje Gmekeâe Fueepe efkeâÙee peelee nw
Deewj Jen efJeke=âefle meceehle nesves hej DeebKeW mJemLe nes peeleer nQ~ Gmeer Øekeâej mes Deelcee kesâ oMe&ve iegCe ceW Deveeefokeâeue
mes JÙeehle efJeke=âefle keâes otj keâj osves mes mecÙeioMe&ve Øeieš nes peelee nw~
mecÙeioMe&ve efkeâmekeâes neslee nw ? keâye neslee nw ? kewâmes neslee nw ? Fme efJe<eÙe mes heefjefÛele nesvee Yeer DeeJeMÙekeâ nw~
Jen mecÙeioMe&ve YeJÙe peerJe keâes ner neslee nw, DeYeJÙe keâes veneR~ keâeueueefyOe Deeefo kesâ efceueves hej ner neslee nw,
Gmekesâ efyevee veneR Deewj Devlejbie-yeefnjbie keâejCeeW kesâ efceueves hej ner neslee nw, efyevee keâejCe kesâ veneR neslee nw~
nce Deewj Deehe YeJÙe nQ Ùee DeYeJÙe ? keâeueueefyOe DeeF& nw Ùee veneR ? Fmekeâe efveCe&Ùe lees meJe&%e kesâ efmeJeeÙe DevÙe
keâesF& keâj veneR mekeâlee nw, keäÙeeWekf eâ keâesF& DeYeJÙe peerJe iÙeejn Debie keâe %eeveer Deewj efveoex<e efvejefleÛeej Ûeeefj$e keâe heeueve keâjves
Jeeuee cenelehemJeer cegevf e neskeâj ner veJeceW «ewJesÙekeâ ceW pee mekeâlee nw, nce Deewj Deehe pewmes Deepe kesâ meeOeejCepeve veneR~ GmeceW
efkeâme ¤he mes efceLÙeelJe jnlee nw Gmekeâe efveCe&Ùe meeOeejCepeve veneR keâj mekeâles nQ, Jen lees meJe&%eiecÙe ner nw~
mecÙeioMe&ve kesâ Yeso—
mecÙeioMe&ve cegKÙe ¤he mes leerve Øekeâej keâe neslee nw—DeewheMeefcekeâ, #eeÙeesheMeefcekeâ Deewj #eeefÙekeâ~
DeewheMeefcekeâ mecÙeioMe&ve Deewj Gmekeâer Glheefòe kesâ keâejCe ?
Deveeefo efceLÙeeÂef<š keâes meyemes ØeLece yeej pees mecÙekeälJe Glhevve neslee nw Gmeer keâes GheMece mecÙekeälJe keânles nQ~
oMe&veceesnveerÙe keâce& keâe GheMece keâjves Jeeues ÛeejeW ieefleÙeeW kesâ meb%eer hebÛesefvõÙe peerJe GheMece mecÙekeälJe Øeehle keâj
mekeâles nQ~ ØeLece yeej nesves Jeeues GheMece mecÙekeälJe keâes ØeLeceesheMece mecÙekeälJe keânles nQ~
OeJeuee «evLe ceW mecÙekeälJe kesâ efueS heeBÛe Øekeâej keâer ueefyOeÙeeW keâe efve¤heCe efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
1. #eÙeesheMece ueefyOe 2. efJeMegefæueefyOe 3. osMeveeueefyOe 4. ØeeÙeesiÙeueefyOe 5. keâjCe ueefyOe~ Ùes heeBÛe ueefyOeÙeeB
mecÙekeälJe Glheefòe ceW cetue keâejCe ceeveer ieF& nQ~ FveceW henueer Ûeej lees meeceevÙe nQ DeLee&led YeJÙe Deewj DeYeJÙe oesveeW
Øekeâej kesâ peerJeeW keâes nesleer nQ efkeâvleg keâjCe ueefyOe YeJÙe peerJe keâes mecÙekeälJe nesves kesâ meceÙe ner nesleer nw~
(272) DeOÙeeÙe 14-mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe efpeve Oecee&ce=le
#eÙeesheMece ueefyOe—keâceeX kesâ cewue ¤he pees DeMegYe %eeveeJejCeeefo mecetn nw Gvekeâe DevegYeeie efpeme keâeue ceW
meceÙe-meceÙe hej DevebleiegCee ›eâce mes Iešlee ngDee GoÙe keâes Øeehle neslee nw Gme keâeue ceW #eÙeesheMece ueefyOe nesleer nw~
efJeMegefæ ueefyOe—#eÙeesheMece ueefyOe mes Glhevve ngDee pees peerJe kesâ meelee Deeefo MegYe Øeke=âefleÙeeW kesâ yebOeves keâe
keâejCe¤he MegYe heefjCeece, Gmekeâer pees Øeeefhle nw Jener efJeMegefæ ueefyOe nw keäÙeeWefkeâ DeMegYe keâce& keâe DevegYeeie Iešves mes
mebkeäuesMe keâer neefve Deewj efJeMegefæ keâer Je=efæ nesvee mJeeYeeefJekeâ nw~
osMevee ueefyOe—Ún õJÙe Deewj veJe heoeLeeX kesâ GheosMe keâe veece osMevee nw~ Gme osMevee mes heefjCele DeeÛeeÙe& Deeefo
keâer GheueefyOe keâes Deewj Gheefo<š DeLe& kesâ «enCe, OeejCe leLee efJeÛeejCe keâer Meefkeäle kesâ meceeiece keâes osMevee ueefyOe keânles nQ~
ØeeÙeesiÙe ueefyOe—meJe& keâceeX keâer Glke=â<š efmLeefle Deewj Glke=â<š DevegYeeie keâes Ieele keâjkesâ DevleŠ keâesÌ[ekeâesÌ[er
efmLeefle ceW Deewj efÉmLeeveerÙe DevegYeeie ceW DeJemLeeve keâjves keâes ØeeÙeesiÙeueefyOe keânles nQ keäÙeeWefkeâ Fve DeJemLeeDeeW kesâ nesves
hej keâjCeueefyOe kesâ ÙeesiÙe YeeJe heeÙes peeles nQ~
keâjCe ueefyOe—efmLeefle Deewj DevegYeeieeW kesâ keâeb[keâ Ieele keâes yengle yeej keâjkesâ ieg® GheosMe kesâ yeue mes DeLeJee
Gmekesâ efyevee Yeer DeYeJÙe peerJeeW kesâ ÙeesiÙe efJeMegefæÙeeW keâes JÙeleerle keâjkesâ YeJÙe peerJeeW kesâ ÙeesiÙe DeOeŠØeJe=òekeâjCe meb%ee
Jeeueer efJeMegefæ ceW YeJÙe peerJe heefjCele neslee nw~ Fme keâjCe ueefyOe kesâ leerve Yeso nQ—DeOeŠØeJe=òekeâjCe, DehetJe&keâjCe,
DeefveJe=efòekeâjCe~ Fve leerveeW keâjCeeW keâe keâeue Devleceg&ntle& nw~ Deefvlece DeefveJe=efòekeâjCe keâeue kesâ meceehle nesles ner Deveeefo
efceLÙeeÂef<š kesâ oMe&veceesnveerÙe keâer efceLÙeelJe Øeke=âefle Deewj DevevleevegyevOeer Ûeleg<keâ Fve heeBÛe Øeke=âefleÙeeW keâe GheMece
neskeâj ØeLeceesheMece mecÙekeälJe Øeieš nes peelee nw~
GheMece mecÙekeälJe keâe peIevÙe Je Glke=â<š keâeue Devleceg&ntle& yeeo meceehle neskeâj hegveŠ mebKÙeele Je<e& keâer DeeÙeg
Jeeues keâce&YetefceÙee ceveg<Ùe Ùee efleÙeËÛeeW ceW Gmeer YeJe ceW veneR nes mekeâlee nw ÛetBefkeâ Fmekeâe Devlejeue heuÙeeshece kesâ
DemebKÙeeleJeW Yeeie ØeceeCe nw~
#eeÙeesheMeefcekeâ mecÙekeälJe keâer Glheefòe kesâ keâejCe ?
DevevleevegyevOeer keâ<eeÙe, efceLÙeelJe Deewj mecÙeeficeLÙeelJe Fve Ún Øeke=âefleÙeeW kesâ GoÙeeYeeJeer #eÙe Deewj FvneR kesâ
mecÙekeälJe Øeke=âefle kesâ GoÙe mes mecÙekeälJe Øeieš neslee nw Gmes #eeÙeesheMeefcekeâ Ùee Jesokeâ mecÙekeälJe keânles nQ~
FmeceW Yeer hetJeexkeäle heeBÛe ueefyOeÙeeB lees keâejCe nesleer ner nQ efkeâvleg mecÙekeälJe Øeke=âefle keâe GoÙe nesvee Ùen cegKÙe
keâejCe nw~ Ùen mecÙekeälJe ÛeejeW ieefleÙeeW kesâ YeJÙe hebÛesefvõÙe, meb%eer, heÙee&hlekeâ peerJeeW kesâ nes mekeâlee nw~
#eeefÙekeâ mecÙekeälJe kesâ keâejCe—keâce&Yetefce ceW Glhevve ngDee ceveg<Ùe kesâJeueer, ßeglekesâJeueer Ùee leerLeËkeâj kesâ
heeocetue ceW oMe&veceesnveerÙe keâe #eÙe keâjvee ØeejcYe keâjlee nw efkeâvleg Gmekeâer hete|le ÛeejeW ieefleÙeeW ceW mes efkeâmeer ceW Yeer nes
mekeâleer nw DeLee&led FveceW mes efkeâmeer kesâ heeocetue ceW ceveg<Ùe #eeefÙekeâ mecÙekeälJe keâes Øeehle keâj mekeâlee nw~
Ùen #eeefÙekeâ mecÙekeälJe osJe, efleÙeËÛe, veejkeâer, YeesieYetefceÙee ceveg<Ùe leLee keâce&Yetefce keâer ceefnueeDeeW keâes veneR neslee
nw keäÙeeWefkeâ Fmekeâer ÙeesiÙelee kesâJeue keâce&YetefceÙee, õJÙe heg®<eJesoer ceveg<Ùe keâes ner Øeehle nw~
<ešdKeb[eiece «evLe kesâ ØeCeslee ßeer heg<heovleeÛeeÙe& peer ves keâne nw efkeâ peeeflemcejCe, efpeveefyecyeoMe&ve, Oece&ßeJeCe,
efpeveceefnceeoMe&ve, osJeefæ&oMe&ve Deewj JesoveevegYeJe Ùes mecÙekeälJe keâer Glheefòe kesâ yee¢e keâejCe nQ, pees ÛeejeW ieefleÙeeW ceW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 14-mecÙekeälJe Glheefòe kesâ keâejCe (273)
ÙeesiÙeleevegmeej Øeehle nesles nQ~
efpevemet$e Deewj Gmekesâ peeveves Jeeues cene|<eieCe Yeer mecÙekeälJe Glheefòe kesâ yee¢e keâejCe nQ, Ssmee ßeer kegâvokegâvo osJe
ves keâne nw~
oMe&veceesnveerÙe Deewj DevevleevegyevOeer Ûeleg<keâ keâe GheMece, #eÙeesheMece Ùee #eÙe nesvee Devlejbie keâejCe nw~
heeBÛe ueefyOeÙeeW ceW mes osMeveeueefyOe yee¢e keâejCe nw Deewj #eÙeesheMece, efJeMegefæ leLee ØeeÙeesiÙeueefyOe Devlejbie keâejCe
nw efheâj Yeer Fve Ûeej ueefyOeÙeeW keâes lees meeceevÙe keâejCe ceevee ieÙee nw Deewj Deefvlece keâjCe ueefyOe kesâ nesves hej efveÙece mes
mecÙekeälJe neslee ner neslee nw Deewj Jen Devlejbie keâejCe nw~
DeeÛeeÙe& ßeer GceemJeeceer kesâ Devegmeej efvemeie&pe Deewj DeefOeiecepe kesâ Yeso mes mecÙekeälJe oes Øekeâej keâe Yeer ceevee
ieÙee nw FveceW Yeer osMevee ueefyOe DeJeMÙe heeF& peeleer nw leLee Devlejbie Je yeefnjbie keâejCe Deepe kesâJeueer Deewj ßeglekesâJeueer
veneR nQ~
mecÙeioMe&ve keâer henÛeeve—
Devlejbie Deewj yeefnjbie keâejCeeW kesâ efceue peeves hej peye mecÙeioMe&ve Øeieš nes peelee nw lees Gme ØeeCeer kesâ heefjCeeceeW
ceW mJeÙecesJe efvece&uelee Deeleer nw Deewj keâ<eeÙeheengÌ[megòe «evLe ceW ßeeriegCeOej DeeÛeeÙe& ves mecÙeioMe&ve keâe ue#eCe efvecve
Øekeâej mes keâne nw—
mecceeFªer peerJees heJeÙeCeb efCeÙecemee og GJeFªb~
meönefo DemeyYeeJeb DepeeCeceeCees ieg®efCeDeesiee~~
DeLee&led mecÙeiÂef<š peerJe meJe&%e kesâ Éeje Gheefo<š ØeJeÛeve keâe lees efveÙece mes ßeæeve keâjlee ner nw efkeâvleg
keâoeefÛeled De%eeveJeMe meodYetle DeLe& keâes mJeÙeb veneR peevelee ngDee ieg® kesâ efveÙeesie mes DemeodYetle DeLe& keâe Yeer ßeæeve
keâjlee nw~
YeieJeleer DeejeOevee, OeJeuee keâer ØeLece hegmlekeâ leLee ieesccešmeej peerJekeâeb[ ceW Ùen ieeLee pÙeeW keâer lÙeeW DeLeJee
efkebâefÛeled heefjJele&ve kesâ meeLe Âef<šieesÛej nesleer nw efpemekeâe mhe<š DeLe& nw efkeâ efMe<Ùe ieg¤ keâer DemelÙe yeele hej Yeer Ùeefo
ßeæe keâjlee nw lees Jen mecÙeiÂef<š nw, Yeues ner ieg® De%eeveer nesves mes DeLeJee Deuhe%eeveer nesves mes efceLÙeeÂef<š nesJeW~
hegveŠ GheÙeg&òeâ ieeLee keâe Kegueemee keâjles ngS DeeÛeeÙe& ßeerefMeJekeâesefš ves keâne nw—
megòeeoes leb mecceb ojefmeppevleb peoe Ce meönefo~
mees ÛesJe nJeF efceÛÚeFªer peerJees leoes hengoer~~
Fmekeâe celeueye Ùen nw efkeâ hegveŠ keâesF& ieg® kesâ Éeje met$e mes mecÙekeälJe DeLe& keâes efoKeeves hej Yeer Ùeefo ßeæe veneR
keâjlee nw lees Jen Gmeer meceÙe mes efceLÙeeÂef<š nes peelee nw~ Fve MeyoeW mes Ùen mhe<š nes peelee nw efkeâ hetJee&ÛeeÙe& Éeje
jefÛele efpeveJeeCeer kesâ met$e osKekeâj Deheveer efceLÙee OeejCeeDeeW keâes yeoue osvee ner mecÙeiÂef<š keâe keâle&JÙe neslee nw~

N:M
(274) DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-15
hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW
DeeÛeeÙe& ßeer ÙeesieervõosJe (13 JeeR Meleeyoer ceW ngS) Éeje jefÛele hejceelceØekeâeMe «evLe JeemleJe ceW Skeâ
DeeOÙeeeflcekeâ «evLe nesves kesâ meeLe ner %eeveefheheemegDeeW kesâ efueS efJeMes<e mJeeOÙeeÙe ÙeesiÙe «evLe nw~ Gmeer hejceelceØekeâeMe kesâ
kegâÚ DebMe Ùeneb Øemlegle efkeâÙes pee jns nQ, meJe&ØeLece cebieueeÛejCe ceW DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ—
pes peeÙee PeeCeefiieÙeSB keâccekeâuebkeâ [nsefJe~
efCeÛÛe efCejbpeCe CeeCeceÙe les hejcehhe CeJesefJe~~1~~
DeLee&led pees YeieJeeve OÙeeve¤heer Deefive mes henues keâce&¤heer keâuebkeâ—cewue keâes Yemce keâjkesâ efvelÙe, efvejbpeve Deewj
%eeveceÙeer efmeæ hejceelcee ngS nQ Gve efmeæeW keâes vecemkeâej keâjkesâ ceQ hejceelceØekeâeMe «evLe keânlee nBt~
DeheYeübMe Yee<ee kesâ Fme oesne Úvo ceW ßeerÙeesieervõosJe ves efpeme OÙeeveeJemLee mes meceefvJele hejceelceeDeeW keâes veceve
efkeâÙee nw, ßeer yeÇÿeosJe metefj ves Deheveer mebmke=âle šerkeâe ceW Gme Iešvee keâe JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw efkeâ—
‘‘OÙeeveMeyosve Deeieceehes#eÙee Jeerlejeieefvee|Jekeâuhe MegkeäueOÙeeveb, DeOÙeelceehes#eÙee Jeerlejeieefvee|Jekeâuhe ¤heeleerle
OÙeeveb~’’ leLee Ûeeskeäleb—
heomLeb ceb$eJeekeäÙemLeb efheC[mLeb mJeelceefÛevleveced~
¤hemLeb meJe&efÛeõtheb ¤heeleerleb efvej_peveced~~
DeLee&led ‘‘Jen OÙeeve kewâmee nw’’ Fme ØeMve kesâ Gòej ceW keâne ieÙee efkeâ Deeiece (efmeæevle«ebLe) keâer Dehes#ee lees
Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe MegkeäueOÙeeve nw Deewj DeOÙeelce keâer Dehes#ee Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe ¤heeleerle OÙeeve nw~ otmejer lejn Yeer
keâne nw efkeâ—
Ceceeskeâej ceb$e Deeefo ceb$eheoeW keâe pees OÙeeve nw Jen ‘‘heomLe’’ keânueelee nw~ efheC[ (Mejerj) ceW "nje ngDee pees
efvepe Deelcee nw Gmekeâe efÛebleJeve ‘‘efheC[mLe’’ nw, meJe&efÛeõthe (mekeâuehejceelcee) pees DeefjnbleosJe nQ Gvekeâe OÙeeve
‘‘¤hemLe’’ keâne peelee nw Deewj efvejbpeve (efmeæ YeieJeeve) keâe OÙeeve ‘‘¤heeleerle’’ nw~
Jemleg kesâ mJeYeeJe mes osKee peeJes lees Megæ Deelcee keâe mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekedâÛeeefj$e¤he DeYeso
jlve$eÙeceÙeer pees efvee|JekeâuhemeceeefOe nw Gmemes Glhevve ngDee Jeerlejeie hejceevebo mecejmeerYeeJe megKejme keâe DeemJeeo ner
efpemekeâe mJe¤he nw Ssmee OÙeeve keâe ue#eCe peevevee ÛeeefnS~
Fme DeOÙeelce «evLe ceW vecemkeâej Meyo keâe Kegueemee keâjles ngS Yeer šerkeâe ceW yeleueeÙee nw efkeâ ‘‘Ùen vecemkeâej
Meyo¤he JeÛeve õJÙevecemkeâej nw Deewj kesâJeue%eeveeefo Devevle iegCemcejCe¤he YeeJe¤he vecemkeâej keâne peelee nw~ Ùen
õJÙe Deewj YeeJe¤he vecemkeâej JÙeJenejveÙe mes meeOekeâ oMee ceW keâne nw leLee MegæefveMÛeÙeveÙe mes JebÅe-Jebokeâ YeeJe
veneR heeÙee peelee nw~’’
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW (275)
Fmemes Ùen %eele neslee nw efkeâ nceejs hetJee&ÛeeÙeeX ves hejeshekeâej keâer YeeJevee mes peye «evLeeW keâer jÛevee keâer leye Jes Yeer
JÙeJenejveÙe keâe DeeßeÙe ueskeâj efveMÛeÙe mJe¤he Deelcee keâer YeeJevee ner keâjles Les ve efkeâ Jes cee$e efveMÛeÙe ceW ueerve jne
keâjles Les~ pewmee efkeâ efÉleerÙe ieeLee mes Yeer ßeerÙeesieervõosJe keâer JÙeJenej Yeefòeâ keâe heefj%eeve neslee nw—
les JeboT efmeefj efmeæieCe nesmeeEn pes efJe DeCeble~
efmeJeceÙe-efCe®Jece-CeeCeceÙe hejce-meceeefn Yepeble~~2~~
DeLee&led ceQ Gve efmeæ mecetneW keâes vecemkeâej keâjlee ntB pees Deeieeceer keâeue ceW Deveble neWies~ kewâmes neWies ?
hejcekeâuÙeeCeceÙe, Deveghece Deewj %eeveceÙe neWies~ keäÙee keâjles ngS ? jeieeefo efJekeâuhejefnle hejcemeceeefOe keâe mesJeve keâjles
ngS YeefJe<Ùe ceW Deveble efmeæ hejces<"er neWies~
Fmekeâe DeLe& Ùen ngDee efkeâ Meefòeâ¤he ceW hejceelceleòJe keâer meòee keâes mJeerkeâej keâjles ngS DeeÛeeÙe&osJe ves
YeefJe<Ùelkeâeueerve efmeæ hejcesef<"ÙeeW keâes Yeer veceve keâjles ngS Deheveer meùoÙelee keâe heefjÛeÙe Øeoeve efkeâÙee nw~ FmeceW nce
meYeer keâer DeelceeDeeW keâes Yeer veceve nes peelee nw keäÙeeWefkeâ YeJÙelJe keâer Dehes#ee nce ueesieeW keâer Deelcee Yeer YeeJeer efmeæ
hejceelcee nw~ Ùener YeeJe Skeâ keâefJe ves Yeer Deheves Yepeve keâer Skeâ hebefòeâ ceW keâne nw—
cesje veceü ØeCeece nw,
peie kesâ Gve meye cegefvejepeeW keâes cesje veceü ØeCeece nw~~
efmeæeW keâer ßesCeer ceW Deeves Jeeuee efpevekeâe veece nw~
peie kesâ Gve meye cegefvejepeeW keâes yeejcyeej ØeCeece nw~~
Fmeer Øekeâej Deieues le=leerÙe-ÛelegLe& oesns ceW Jele&ceevekeâeueerve SJeb Yetlekeâeueerve efmeæeW keâes vecemkeâej efkeâÙee nw~ ÙeneB
le=leerÙe oesns ceW Skeâ yeele efJeMes<e Â<šJÙe nw—
les nGB JeboGB efmeæieCe DeÛÚeEn pes efJe nJeble~
hejce meceeefn cenefiieÙeSB keâefccebOeCeFB ngCeble~~3~~
DeLee&led Gve efmeæ mecetneW keâes vecemkeâej keâjlee nBt pees Jele&ceeve meceÙe ceW hejcemeceeefOe¤he ceneDeefive ceW keâce&¤heer
FËOeve keâes Yemce keâjles ngS DeelceleòJe ceW efmLele nQ~
Fmekeâer šerkeâe ceW mhe<š efkeâÙee nw efkeâ heeBÛe ceneefJeosneW ceW Deepe Yeer pees Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe meceeefOe ceW ueerve
cegefveieCe efmeæheo keâes Øeehle keâj jns nQ GvnW Jele&ceeve efmeæ hejces<"er kesâ ¤he ceW cesje vecemkeâej nw~ ÙeneB efvee|Jekeâuhe
meceeefOe keâes cetue ieeLeemet$e ceW Deefive keâer Ghecee Øeoeve keâjles ngS DeeÛeeÙe&ßeer ves keâceeX kesâ FËOeve keâe nesce—nJeve
keâjvee yeleeÙee nw~ Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ nJeve meowJe Deefive ceW ner neslee DeeÙee nw FmeerefueS efvee|Jekeâuhe meceeefOe¤he
lehemÙee keâes Deefive leLee keâceeX kesâ efueS FËOeve—uekeâÌ[er keâer Ghecee Øeefmeæ ngF& nw DeleŠ hetpee efJeOeeveeW ceW hetCee&ngefle
nJeve keâjves keâer efJeefOe hetCe&leÙee Deeiecemecemle ner peevevee ÛeeefnS, GmeceW mevosn keâjkesâ pees ueesie efyevee Deefive peueeS
Leeueer ceW ner ÛeeJeueeW mes nJeve keâjves ueieles nQ Gmes nJeve meb%ee keâLeceefhe veneR os mekeâles nQ~
DeeefohegjeCe Yeeie-2 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ efveJee&Ceieceve kesâ heMÛeeled Ûeewkeâesve kegâC[ ceW nJeve keâjves keâe
efJeOeeve DeeÙee nw~ Øeefle<"ehee" Deeefo «evLeeW ceW Yeer Deefive ceW nJeve keâjves keâe JeCe&ve Deelee nw~
(276) DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW efpeve Oecee&ce=le
ÛelegLe& oesns keâer šerkeâe ceW efmeæeW keâer ieg®lee keâe JeCe&ve keâjles ngS ßeer yeÇÿeosJe metefj ves efueKee nw efkeâ ‘‘pees Yeejer
neslee nw Jen ieg®lej neslee nw Deewj peue ceW [tye peelee nw efkeâvleg leerve ueeskeâ kesâ ieg® nesles ngS Yeer YeieJeeve mebmeej ceW [tyeles
veneR nQ DeLee&led Jes cees#e peeves kesâ yeeo mebmeej ceW hegveŠ keâYeer Jeeheme veneR Deeles nQ leLee leerveeW ueeskeâeW ceW meyemes yeÌ[s ieg®
keânueeles nQ~’’
pewveOece& ceW F&MJej keâer Jeerlejeieer meòee keâes mJeerkeâej keâjles ngS Gvekeâe hegvejeieceve veneR ceevee ieÙee nw FmeerefueS
kegâÚ ueesie Fmekesâ JeemleefJekeâ jnmÙe keâes ve mecePekeâj pewveOece& keâes veeefmlekeâOece& Yeer ceeve uesles nQ efkeâvleg Fve «evLeeW kesâ
mJeeOÙeeÙe mes efpe%eemegDeeW keâer Mebkeâe keâe meceeOeeve DeJeMÙe nes peelee nw~
hejceelceØekeâeMe «evLe keâer ØemleeJevee ceW Fmeer DeefYeØeeÙe keâes Deb«espeer ceW Yeer mhe<š keâjles ngS uesKekeâ ves efueKee nw—
``Who have consumed the fuel of Karmas with the fire of great meditation,
who dwell in Nirvana never falling back into the ocean of transmigration though
supremely weighty with knowledge, and who being self established clearly visualize
everything here both the physical and superphysical existence.
efve<keâ<e& ¤he ceW ÙeneB Ùen mecePevee ÛeeefnS efkeâ ØelÙeskeâ mebmeejer ØeeCeer kesâ Mejerj kesâ Devoj Meefòeâ¤he ceW Skeâ
hejceelceleòJe efÚhee ngDee nw efkeâvleg keâceeX ves Gmekeâer Meefòeâ keâes {keâ efoÙee nw FmeefueS OÙeeve keâer Deefive mes Gve keâce&
FËOeve keâes ve<š keâjves keâe heg®<eeLe& keâjvee ÛeeefnS~
Deye YesoeYeso jlve$eÙe kesâ DeejeOekeâ DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOegDeeW keâes vecemkeâej keâjles ngS keâne nw—
Ùes hejcehhe efCeÙebefle cegefCe hejce meceeefn OejsefJe~
hejceeCebon keâejefCeCe efleefCCe efJe les efJe CeJes efJe~~7~~
DeLee&led pees cegefve hejce meceeefOe keâes OeejCe keâjkesâ mecÙei%eeve kesâ Éeje hejceelcee keâes osKeles nQ, jeieeefo efJekeâuhe
jefnle hejcemeceeefOe mes Glhevve ngS hejce megKe kesâ jme keâe DevegYeJe keâjves kesâ efueS Gve DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe, meeOegDeeW
keâes vecemkeâej keâjkesâ ceQ hejceelce ØekeâeMe keâe JÙeeKÙeeve keâjlee ntB~
«evLekeâlee& DeeÛeeÙe&osJe kesâ Fme oesns keâer šerkeâe ceW ßeer yeÇÿeosJemetefj ves DeeÛeeÙe& hejces<"er kesâ hebÛeeÛeejeW keâes Yeer
efveMÛeÙe—JÙeJenej oesveeW Øekeâej mes Jee|Cele keâjles ngS efueKee nw—
DevegheÛeefjleemeodYetleJÙeJenejmecyevOeŠ õJÙekeâce&veeskeâce&jefnleb.....................
DeLee&led DevegheÛeefjle DemeodYetle JÙeJenej veÙe mes (pees GheÛeefjle veneR nw efkeâvleg efceLÙee nw Gme veÙe mes)
õJÙekeâce&, veeskeâce& keâe mecyevOe neslee nw Gmemes jefnle Deewj DeMegæ efveMÛeÙeveÙe mes jeieeefokeâ keâe mecyevOe nw~ Gmemes
leLee ceefle%eeveeefo efJeYeeJe iegCe kesâ mecyevOe mes jefnle Deewj vej—veejkeâeefo Ûelegie&efle ¤he efJeYeeJeheÙee&ÙeeW mes jefnle pees
eqÛeoevevo efÛeõthe Skeâ DeKeb[ mJeYeeJe MegæelceleòJe nw Jener melÙe nw~ Gmeer keâes hejceeLe&¤he meceÙemeej keânvee
ÛeeefnS~ Jener meye Øekeâej mes DeejeOÙe nw, Gmemes efYevve pees Jemleg nw Jen meye lÙeepÙe—lÙeeie keâjves ÙeesiÙe nw Ssmeer
ÂÌ{ Øeleerefle ÛebÛeuelee jefnle efvece&ue DeJeieeÌ{ hejce ßeæe nw Gmekeâes mecÙekeälJe keânles nQ, Gmekeâe pees DeeÛejCe DeLee&led
Gme mJe¤he heefjCeceve ‘‘oMe&veeÛeej’’ keâne peelee nw~ Gmeer efvepemJe¤he ceW mebMeÙe-efJeceesn-efJeYeüce jefnle pees mJemebJesove-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW (277)
%eeve¤he «eenkeâ yegefæ nw Jen mecÙei%eeve keânueelee nw Gme ¤he DeeÛejCe keâes ‘‘%eeveeÛeej’’ keâne nw~ Gmeer Megæ mJe¤he
ceW MegYe-DeMegYe mecemle mebkeâuhe-efJekeâuhe jefnle pees efvelÙeevevoceÙe efvepejme keâe DeemJeeo, efveMÛeue DevegYeJe nw Jen
mecÙekedâÛeeefj$e nw, Gmekeâe pees DeeÛejCe Deewj Gme ¤he heefjCeceve nw Jen ‘‘Ûeeefj$eeÛeej’’ nw~ Gmeer hejceevebo mJe¤he ceW
hejõJÙe keâer FÛÚe keâe efvejesOe keâj menpe Deevebo¤he leheMÛejCemJe¤he heefjCeceve ‘‘leheMÛejCeeÛeej’’ nw leLee Gmeer
MegæelcemJe¤he ceW Deheveer Meefòeâ keâes Øeieškeâj DeeÛejCe¤he heefjCeceve nw Jen ‘‘JeerÙee&Ûeej’’ keânueelee nw~ Fme Øekeâej
efveMÛeÙe hebÛeeÛeej keâe ue#eCe yeleeÙee ieÙee nw~ Deye JÙeJenej keâe ue#eCe Yeer keânles nQ—
efveŠMebkeâeÅe<šiegCeYesoes yee¢eoMe&veeÛeejŠ ......................
DeLee&led efveŠMebefkeâle keâes Deeefo ueskeâj De<š Debie¤he yee¢e oMe&veeÛeej, MeyoMegæ, DeLe&Megæ Deeefo Dee" Øekeâej kesâ
yee¢e %eeveeÛeej, hebÛecene›ele, heeBÛe meefceefle, leerve iegefhle¤he JÙeJenej Ûeeefj$eeÛeej, DeveMeveeefo yeejn lehe¤he leheeÛeej
Deewj Deheveer Meefòeâ Øeieš keâj cegefve›ele keâe DeeÛejCe JÙeJenej JeerÙee&Ûeej nw~ Ùen JÙeJenej hebÛeeÛeej hejcheje mes cees#e
keâe keâejCe nw Deewj efvece&ue %eeve-oMe&ve mJeYeeJe pees MegæelceleòJe nw Gmekeâe ßeæeve, %eeve, DeeÛejCe leLee hejõJÙe keâer
FÛÚe keâe efvejesOe Deewj efvepe Meefòeâ keâe Øeieš keâjvee Ssmee Ùen efveMÛeÙe hebÛeeÛeej mee#eeled cegefòeâ keâe keâejCe nw~ Ssmes
efveMÛeÙe-JÙeJenej¤he hebÛeeÛeejeW keâe pees mJeÙeb heeueve keâjles nQ Deewj efMe<ÙeeW mes Gvekeâe heeueve keâjJeeles nQ Ssmes DeeÛeeÙe&
hejcesef<"ÙeeW keâer ceQ Jevovee keâjlee ntB~
Fmeer Øekeâej Deeies Fmeer šerkeâe ceW GheeOÙeeÙe SJeb meeOeg hejces<"er keâer Jevovee keâjles ngS hebÛe hejcese<f "ÙeeW keâer Yeefòeâ keâe
GheosMe efoÙee nw hegveŠ Deheves efMe<Ùe ØeYeekeâj Yeó kesâ efveJesove hej MegæelceleòJe keâe Øeefleheeove keâjles ngS keânles nQ—
Dehhee efle-efJen cegCeseJf e ueng, cet{G cesuueefn YeeG~
cegefCe meCCeeCes CeeCeceG, pees hejcehhe meneG~~12~~
DeLe&—ns ØeYeekeâj Yeó ! let Deelcee keâes leerve Øekeâej keâe peevekeâj yeefnjelcemJe¤he YeeJe keâes MeerIeÇ ner ÚesÌ[
Deewj pees hejceelcee keâe mJeYeeJe nw Gmes mJemebJesove%eeve mes Devlejelcee neslee ngDee peeve, Jen mJeYeeJe kesâJeue%eeve mes
heefjhetCe& nw~
ÙeneB efMe<Ùe ves ØeMve efkeâÙee Lee efkeâ mJemebJesove DeLee&led Deheves Éeje Deheveer Deelcee keâe DevegYeJe keâjves ceW Jeerlejeie
efJeMes<eCe ueieevee DeeJeMÙekeâ keäÙeeW nw ? keäÙeeWefkeâ mJemebJesove%eeve lees jeiejefnle ner nesiee~ Fmekeâe meceeOeeve ßeerieg® keâjles
nQ efkeâ—
efJe<eÙeeW kesâ DeemJeeove mes Yeer Gve JemlegDeeW kesâ mJe¤he keâe %eeve neslee nw hejvleg Jen jeieYeeJe mes otef<ele nw
FmeefueS efvepejme keâe DeemJeeo veneR nw Deewj Jeerlejeie oMee ceW mJe¤he keâe ÙeLeeLe& %eeve neslee nw, Deekegâueleejefnle neslee
nw~ Jen mJemebJesove%eeve ØeLece DeJemLee ceW ÛeewLes, heeBÛeJes iegCemLeeve Jeeues ie=nmLe kesâ Yeer neslee nw efkeâvleg ÛeBtefkeâ JeneB hej
mejeie osKeves ceW Deelee nw FmeefueS jeiemeefnle DeJemLee kesâ efve<esOe keâjves nsleg Jeerlejeie mJemebJesove %eeve keâer meb%ee mes Gmes
mebyeesefOele efkeâÙee ieÙee nw~ DevevleevegyevOeer keâ<eeÙe mes Ùegòeâ efceLÙeeÂef<š peerJe yeefnjelcee keânueelee nw DeleŠ Gmekesâ lees
mJemebJesove%eeve DeLee&led mecÙekeädâ%eeve meJe&Lee ner veneR nw~ ÛelegLe& iegCemLeeve ceW mecÙeiÂef<š kesâ efceLÙeelJe leLee DevevleevegyevOeer
keâ<eeÙe keâe DeYeeJe nesves mes mecÙei%eeve lees nes ieÙee hejvleg keâ<eeÙe keâer leerve ÛeewkeâÌ[er (DeØelÙeeKÙeeve, ØelÙeeKÙeeve,
(278) DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW efpeve Oecee&ce=le
mebpJeueve kesâ ›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe ¤he Ûeej-Ûeej Yeso) yeekeâer jnves mes efÉleerÙee kesâ Ûevõcee kesâ meceeve efJeMes<e
ØekeâeMe veneR neslee Deewj ßeeJekeâ kesâ heeBÛeJeW iegCemLeeve ceW oes ÛeewkeâÌ[er keâe DeYeeJe nw FmeefueS jeieYeeJe kegâÚ keâce ngDee,
JeerlejeieYeeJe yeÌ{ ieÙee, Fme keâejCe mJemebJesove%eeve Yeer Øeyeue ngDee hejvleg oes ÛeewkeâÌ[er kesâ jnves mes cegefve kesâ meceeve
ØekeâeMe veneR ngDee~ cegefve kesâ leerve ÛeewkeâÌ[er keâe DeYeeJe nw FmeefueS jeieYeeJe lees efveye&ue nes ieÙee leLee Jeerlejeie YeeJe Øeyeue
ngDee, JeneB hej mJemebJesove%eeve keâe DeefOekeâ ØekeâeMe ngDee hejvleg ÛeewLeer ÛeewkeâÌ[er yeekeâer nw FmeefueS Ú"s iegCemLeeve Jeeues
cegefve mejeie mebÙeceer nQ GveceW Jeerlejeie mebÙeceer pewmee ØekeâeMe veneR nw~ meeleJeW iegCemLeeve ceW ÛeewkeâÌ[er cevo nes peeleer nw,
JeneB hej Deenej-efJenej ef›eâÙee veneR nesleer nw, Jes OÙeeve ceW Dee¤Ì{ jnles nQ~ Jes cegefve peye meeleJeW mes Ú"s iegCemLeeve ceW
Deeles nQ leye JeneB hej Deenejeefo ef›eâÙee nw, Fmeer Øekeâej Ú"e-meeleJeeb iegCemLeeve keâjles jnles nQ keäÙeeWefkeâ Fve oesveeW
iegCemLeeveeW keâe keâece Devleceg&ntle& neslee nw~
Fme ieeLee kesâ Deb«espeer YeeJeeLe& ceW Yeer uesKekeâ ves mejue MeyoeW ceW mhe<š efkeâÙee nw efkeâ—
``The souls attain liberation through Right Faith (or vision) Knowledge and
conduct which really speaking consist respectively in seeing. knowing and
conduction one self by oneself. From the ordinary point of view Right Faith,
Knowledge and Conduct constitute the means of Moksha, but really speaking the
soul itself is all the three. The Atman sees, knows and realizes himself by himself,
therefore the Atman himself is the cause of Moksha. Proper knowledge of the soul
constitutes of Right Faith, knowledge anc Conduct leads to spiritual purity.
GheÙeg&òeâ ieeLee kesâ efJeMes<eeLe& ceW hebef[le ßeer oewuelejece peer ves Deeies kesâ De<šce mes lesjnJeW iegCemLeeve lekeâ keâer
Øeke=âefleÙeeW kesâ veeMe keâe ›eâce yeleueekeâj Devle ceW keâne nww efkeâ ÛeewLes iegCemLeeve mes ueskeâj yeejnJeW iegCemLeeve lekeâ lees peerJe
Deblejelcee keânueeles nQ, GmeceW ØelÙeskeâ iegCemLeeve ceW ›eâceMe: Je=efæ¤he YeeJeeW keâer Megælee heeF& peeleer nw Deewj hetCe& Megælee
hejceelcee (lesjnJeW iegCemLeeveJeleea) kesâ ner heeF& peeleer nw~ Ssmee meejebMe mecePevee ÛeeefnS~
‘‘hejceelce ØekeâeMe’’ veecekeâ «ebLe JeemleJe ceW Deheves veece kesâ Devegmeej ner hejceelcee keâes ØekeâeefMele keâjves Jeeuee nw~
FmeceW hetpÙe DeeÛeeÙe& ßeer ÙeesieervõosJe ves efJeMes<e ¤he mes Ùener yeleeÙee nw efkeâ efpeme Øekeâej otOe ceW Ieer yeveves keâer leLee yeerpe
ceW Je=#e yeveves keâer Meefòeâ ceewpeto nw "erkeâ Gmeer Øekeâej nce meyekeâer Deelcee ceW Yeer hejce Deelcee DeLee&led YeieJeeve Deelcee
yeveves keâer Meefòeâ efJeÅeceeve nw~
Deelcee kesâ YesoeW keâes yeleueeles ngS DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ—
cet{g efJeÙekeäKeCeg yebYeg he®, Dehhee efleefJeng nJesF~
osng efpe Dehhee pees cegCeF, mees peCeg cet{g nJesF~~
DeLee&led Deelce kesâ leerve Yeso nQ—yeefnjelcee, Devlejelcee Deewj hejceelcee~ GveceW mes ØeLece yeefnjelcee keâe ue#eCe
keânles nQ efkeâ pees osn keâes ner Deelcee ceevelee nw Jen ØeeCeer yeefnjelcee nw Jen Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe meceeefOe mes Glhevve ngS
hejceevevo megKeece=le keâes veneR heelee Deewj De%eeveer nw Fme Øekeâej Ùen yeefnjelcee lees lÙeepÙe—DeLee&led Deeoj ÙeesiÙe veneR nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW (279)
Deeies hejcemeceeefOe ceW efmLele osn mes efYevve %eeveceÙeer Deelcee keâes pees peevelee nw Jen Devlejelcee nw DeLee&led pees
heg®<e hejceelcee keâes Mejerj mes Deueie SJeb kesâJeue%eeve mes hetCe& peevelee nw Jener hejcemeceeefOe ceW efle<"lee ngDee Deblejelcee
DeLee&led efJeJeskeâer nw~ keânves keâe leelheÙe& Ùener nw efkeâ DevegheÛeefjle DemeodYetle JÙeJenejveÙe mes DeLee&led Fme peerJe kesâ meeLe
hejJemleg keâe mebyebOe Deveeefokeâeueerve efceLÙee¤he nesves mes JÙeJenejveÙe mes osnceÙeer nw lees Yeer efveMÛeÙeveÙe mes meJe&oe
osneefokeâ mes efYevve nw Deewj kesâJeue%eeveceÙeer nw Ssmee efvepe Megæelcee keâes Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe menpeevebo Megæelcee keâer
DevegYetefle¤he hejcemeceeefOe ceW efmLele neslee ngDee peevelee nw Jener efJeJeskeâer Deblejelcee keânueelee nw, hegveŠ hejceelcee keâe
mJe¤he yeleeles ngS keânles nQ efkeâ meye hejõJÙeeW keâes ÚesÌ[keâj keâce&jefnle neskeâj efpemeves Dehevee mJe¤he kesâJeue%eeveceÙe
hee efueÙee nw Jener hejceelcee nw, efpemeves %eeveeJejCeeefo keâceeX keâes veeMe keâjkesâ Deewj meye osneefokeâ hejõJÙeeW keâes ÚesÌ[
keâjkesâ kesâJeue%eeveceÙeer Deelcee keâes Øeehle efkeâÙee nw Gmekeâes Megæceve mes hejceelcee peevees DeLeJee Fmes ÙeeW Yeer keân mekeâles
nQ efkeâ efpemeves osneefokeâ mecemle hejõJÙe keâes ÚesÌ[keâj %eeveeJejCeeefo õJÙekeâce&, jeieeefokeâ YeeJekeâce&, Mejerjeefo veeskeâce&
Fve leerveeW mes jefnle kesâJeue%eeveceÙeer Deheveer Deelcee keâe ueeYe keâj efueÙee nw, Ssmes Deelcee keâes let ceeÙee, efceLÙee, efveoeve¤he
MeuÙe Jeiewjn mecemle efJeYeeJe heefjCeeceeW mes jefnle efvece&ueefÛeòe mes hejceelcee peeve~ Fme Øekeâej Deelcee kesâ YesoeW keâe JeCe&ve
keâjves kesâ heMÛeeled Deye DeeÛeeÙe&ßeer cegefkeäle keâes Øeehle ngS kesâJeue%eeveeefo¤he efmeæ hejceelcee kesâ JÙeeKÙeeve keâer cegKÙelee
mes Deef«ece ieeLee keânles nQ—
eflengÙeCe JesefoG efmeefæ ieG, nefj nj PeeÙeeEn pees efpe~
uekeäKeg DeuekeäKeW OeefjefJe efLe®, cegeCf e hejcehheG mees efpe~~
Fme ieeLeemet$e ceW DeeÛeeÙe&ßeer Deheves efMe<Ùe ØeYeekeâjYešdš keâes mecyeesefOele keâjles ngS keânles nQ efkeâ Fvõ, veejeÙeCe,
®õ Jeiewjn yeÌ[s-yeÌ[s ceneheg®<e Yeer Gve leerve ueeskeâJeboveerkeâ Deewj kesâJeue%eeveeefo JÙeefòeâ¤he efmeæheves keâes Øeehle efpeme
hejceelcee keâe OÙeeve keâjles nQ, Deheves ceve keâes Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe efvelÙeevevo mJeYeeJe hejceelcee ceW efmLej keâjkesâ Gmeer
keâes ns ØeYeekeâjYešdš! let hejceelcee peevekeâj eEÛeleJeve keâj~ meejebMe Ùen nw efkeâ kesâJeue%eeveeefo¤he Gme hejceelcee kesâ meceeve
jeieeefo jefnle Deheves Megæ Deelcee keâes henÛeeve, Jener mee#eeled GheeosÙe nw DevÙe meye mebkeâuhe—efJekeâuhe lÙeeieves ÙeesiÙe nQ~ Deye
mebkeâuhe efJekeâuhe keâe mJe¤he keânles nQ efkeâ pees yee¢e Jemleg heg$e, m$eer, kegâšgcye, yeebOeJe Jeiewjn meÛesleve heoeLe& leLee ÛeeBoer,
meesvee, jlve ceefCe kesâ DeeYet<eCe Jeiewjn DeÛesleve heoeLe& nQ Fve meyekeâes Deheves mecePes efkeâ Ùes cesjs nQ Ssmes cecelJe heefjCeece keâes
mebkeâuhe peevevee leLee ceQ megKeer, ceQ ogŠKeer FlÙeeefo n<e&—efJe<eeo¤he heefjCeece nesvee Jen efJekeâuhe nw~
Deeies efvelÙe, efvejbpeve, %eeveceÙeer hejceevevo mJeYeeJe Meeble Deewj efMeJemJe¤he keâe JeCe&ve keâjves kesâ heMÛeeled hegveŠ
keânles nQ efkeâ efpeme YeieJeeve kesâ mehesâo, keâeuee, ueeue, eflekeäle, keâšg, keâ<eeÙe¤he heeBÛe jme veneR nQ efpemekesâ Yee<ee
DeYee<ee¤he Meyo veneR nw, meele mJej veneR nQ, Meerle, G<Ce, efmveiOe, ¤#e, ueIeg, ce=og, keâef"ve¤he Dee" lejn keâe mheMe&
veneR nw Deewj efpemekesâ pevce-peje veneR nw leLee cejCe Yeer veneR nw Gmeer efÛeoevevo MegæmJeYeeJe hejceelcee keâer efvejbpeve
meb%ee nw~ efheâj Jen efvejbpeveosJe kewâmee nw—efpeme efmeæ hejces<"er kesâ iegmmee veneR nw, ceesn leLee kegâue, peeefle Jeiewjn
Dee" lejn keâe DeefYeceeve veneR nw, efpemekesâ ceeÙee Je ceeve keâ<eeÙe veneR nw Deewj efpemekesâ OÙeeve kesâ mLeeve veeefYe, ùoÙe,
cemlekeâ Jeiewjn veneR nQ, efÛeòe kesâ jeskeâves ¤he OÙeeve veneR nw Ssmes efvepe Megæelcee keâes let peeve~ YeeJeeLe& Ùener nw efkeâ Deheveer
(280) DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW efpeve Oecee&ce=le
Øeefmeælee, ceefncee, DehetJe& Jemleg keâe efceuevee Deewj osKes megves Yeesie Fvekeâer FÛÚe ¤he meye efJeYeeJe heefjCeece keâes ÚesÌ[keâj
Deheves Megæelcee keâer DevegYeteflemJe¤he efvee|Jekeâuhe meceeefOe ceW "njkeâj Gme Megæelcee keâe DevegYeJe keâjs~
Fme Øekeâej efJemleejhetJe&keâ Megælee kesâ mJe¤he keâe JeCe&ve keâjves kesâ heMÛeeled DeeÛeeÙe&ßeer ÙeesieervõosJe hegveŠ Jeso,
Meem$e, FefvõÙeeefo hejõJÙeeW kesâ DeieesÛej Deewj Jeerlejeieefvee|Jekeâuhe meceeefOe kesâ ieesÛej Ssmes hejceelcee kesâ mJe¤he keâes
Øeefleheeefole keâjles nQ—
JesÙeeEn melLeeEn Fbeof ÙeeEn, pees efpeÙe ceCeng Ce peeF~
efCecceue PeeCenB pees efJemeG, mees hejcehheg DeCeeF~~
kesâJeueer keâer efoJÙeJeeCeer mes, cenecegefveÙeeW kesâ JeÛeveeW mes leLee FefvõÙe Deewj ceve mes Yeer pees Megæelcee peevee veneR
peelee nw DeLee&led Jeso, Meem$e Ùes oesveeW Meyo DeLe&mJe¤he nQ~ Deelcee Meyoeleerle nw leLee FefvõÙe, ceve efJekeâuhe¤he nQ Deewj
cetefle&keâ heoeLe& keâes peeveles nQ Jen Deelcee efvee|Jekeâuhe nw, Decete|lekeâ nw FmeefueS Fve leerveeW mes veneR peeve mekeâles~ pees Deelcee
efvece&ue OÙeeve kesâ iecÙe nw Jener Deeefo Deble jefnle hejceelcee nw~
JemlegleŠ hejceelce ØekeâeMe veecekeâ «evLe keâes heÌ{les-heÌ{les ceve DelÙevle Øeheâgefuuele nes peelee nw Deewj Deelcee
JewjeiÙeYeeJe mes Deesle-Øeesle nes peeleer nw lees cegPes ueielee nw efkeâ peye DeeÛeeÙe& ßeer ÙeesieervõosJe ves Fme ceneve «ebLe keâe
uesKeve efkeâÙee nesiee leye Jes efkeâleveer Øemevvelee keâe DevegYeJe keâjles neWies Fmekeâe Devegceeve nce Deewj Deehe veneR ueiee mekeâles~
FmeceW GvneWves yeefnjelcee mes ueskeâj hejceelcee lekeâ nj Øekeâej kesâ peerJeeW keâes mecyeesefOele efkeâÙee nw~ ÙeneB DeeÛeeÙe&ßeer keäÙee
keânles nQ ? osefKeS—
efkeâmeer efMe<Ùe ves ØeMve efkeâÙee efkeâ efvee|JekeâuhemeceeefOe ceW meye peien Jeerlejeie efJeMes<eCe keäÙeeW keâne nw ? Gmekeâe
Gòej keânles nQ—peneB hej Jeerlejeie nw JeneR efvee|Jekeâuhe meceeefOehevee nw, Fme jnmÙe keâes mecePeeves kesâ efueS DeLeJee pees
jeieer neskeâj Yeer keânles nQ efkeâ nce efvee|Jekeâuhe meceeefOe ceW efmLele nQ Gvekesâ efve<esOe kesâ efueS Jeerlejeielee meefnle
efvee|JekeâuhemeceeefOe keâe keâLeve efkeâÙee ieÙee nw DeLeJee mehesâo MebKe keâer lejn mJe¤he Øeieš keâjves kesâ efueS keâne ieÙee nw
DeLee&led pees MebKe nesiee Jen MJesle ner nesiee Gmeer Øekeâej pees efvee|Jekeâuhe meceeefOeceÙe nesiee Jen Jeerlejeie¤he ner nesiee,
hegveŠ Ùen hejceelcee JÙeJenejveÙe mes Fme osn ceW "nj jne nw uesefkeâve efveMÛeÙeveÙe mes Deheves ¤he ceW ner efle<"lee nw Ssmeer
Deelcee keâes keânles nQ—
osneosneEn pees JemeF&, YesÙeeYesÙe CeSCe~
mees Dehhee cegefCe peerJe legngB, efkebâ DeCCes yengSCe~~
DeLee&led pees Deelcee JÙeJenejveÙe mes lees osn mes DeYeso¤he DeLee&led levceÙe nw Deewj efveMÛeÙeveÙe mes meoe keâeue mes
DelÙevle pegoe nw, Deheves mJeYeeJe ceW efmLele nw Gmes ner ns peerJe! let hejceelcee peeve~ keânves keâe leelheÙe& Ùener nw efkeâ osn
ceW jnlee ngDee Yeer efveMÛeÙe mes pees osnmJe¤he veneR neslee Jener efvepe Megælee GheeosÙe nw~
hegveŠ DeeÛeeÙe&ßeer keânles nQ efkeâ peerJe Deewj DepeerJe oes Deueie-Deueie nQ, Fve oesveeW ceW ue#eCe kesâ Yeso mes Yeso nw
DeleŠ peerJe Deewj DepeerJe keâes Skeâ cele mecePees DeLeJee ÙeeW keân mekeâles nQ efkeâ pees hej kesâ mecyevOe mes Glhevve ngS jeieeefo
efJekeâej nQ Gvekeâes Deheves mes hej mecePees Deewj Deelcee keâes Dehevee peevees~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW (281)
ßeer meceÙemeej veecekeâ DeeOÙeeeflcekeâ «evLe ceW keâne nw—‘‘Dejmeb’’ FlÙeeefo Fmekeâe meejebMe Ùen nw efkeâ pees
DeelceõJÙe nw Jen efce<š Jeiewjn heeBÛe Øekeâej kesâ jme mes jefnle nw, MJesle Deeefo heeBÛe lejn kesâ JeCe& mes jefnle nw, megiebOe,
ogieËOe Fve oes lejn keâer iebOe Gmes veneR nw Jen DeelceõJÙe Âef<šieesÛej veneR nw, ÛewlevÙeiegCe mes meefnle nw, Meyo mes jefnle
nw, eEueie jefnle nw Deewj Gmekeâe kegâÚ Yeer Deekeâej veneR efoKelee~ ÙeneB Deekeâej kesâ Ún YesoeW keâes yeleeles nQ—meceÛelegjœe,
vÙe«eesOeheefjceb[ue, mJeeefle, kegâypekeâ, Jeeceve Deewj ngC[keâ~ Fve Ún Øekeâej kesâ DeekeâejeW mes jefnle pees efvepe Jemleg nw Gmes
henÛeevevee ÛeeefnS Fmekesâ efJehejerle Deelcee mes efYevve pees DepeerJe heoeLe& nw Gmekesâ ue#eCe oes lejn mes nQ Skeâ peerJe
mecyevOeer otmeje DepeerJe mecyevOeer~ pees õJÙekeâce&, YeeJekeâce&, veeskeâce&¤he nw Jen lees peerJe mebyebOeer nw Deewj hegodieueeefo
heeBÛe õJÙe¤he DepeerJe mecyevOeer nQ FmeefueS peerJe mes efYevve DepeerJe¤he pees Yeer heoeLe& nQ GvnW Dehevee veneR mecePevee
ÛeeefnS~ ÙeÅeefhe jeieeefokeâ efJeYeeJe heefjCeece peerJe ceW ner Ghepeles nQ Fmemes peerJe kesâ keâns peeles nQ hejvleg Jes Yeer keâce&peefvele
nQ, hejheoeLe& kesâ mecyevOe mes nQ DeleŠ FvnW Yeer Dehevee cele mecePees~
ÙeneB hej peerJe Deewj DepeerJe oes heoeLe& keâns ieS nQ~ GveceW mes Megæ Ûeslevee ue#eCe keâes OeejCe keâjves Jeeuee
Megæelcee ner OÙeeve keâjves ÙeesiÙe nw, Ùen meejebMe ngDee nw~ Deeies Gmeer Megælee kesâ %eeveeefokeâ ue#eCeeW keâes efJeMes<e ¤he mes
keânles nQ—
DeceCeg DeefCebefoG CeeCeceG, cegefòe efJejefnG efÛeefceòeg~
Dehhee FbefoÙe efJemeG CeefJe, uekeäKeCeg Sng efCe®òe~~
pees Megæ Deelcee efJekeâuhepeeueceÙeer ceve mes jefnle nw, DeefveefvõÙe nw, kesâJeue%eeve mJe¤he nw, Decete|lekeâ nw, DevÙe
õJÙeeW ceW veneR heeF& peeves Jeeueer Megæ ÛesleveemJe¤he nw, FefvõÙeeW kesâ ieesÛej veneR nw Deewj Jeerlejeie mJemebJesove mes «enCe
keâjves ÙeesiÙe nw Gmes efveŠmevosn Deelcee mecePevee ÛeeefnS Deewj Deelcee GheeosÙe nw leLee DeejeOeves ÙeesiÙe nw~ Ùen lees meÛe
nw efkeâ pees Yeer YeJÙe ØeeCeer mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJejkeäle neskeâj Megæelcee keâe OÙeeve keâjlee nw Gmekesâ mebmeej¤heer
yesue veeMe keâes Øeehle nes peeleer nw~ Fmeer yeele keâes ieeLee kesâ ceeOÙece mes mhe<š keâjles nQ—
YeJe leCeg YeesÙe efJejòe ceCeg, pees Dehhee PeeSF~
leemeg ieg®keäkeâer Jesuue[er, mebmeeefjefCe legšdšsF~~
DeLee&led pees peerJe mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJejkeäle neskeâj Megæelcee keâe eEÛeleJeve keâjlee nw Gmekeâer ceesšer mes
ceesšer Yeer mebmeej¤heer yesue ve<š nes peeleer nw keäÙeeWefkeâ DeeÛeeÙe&ßeer keâe keânvee nw efkeâ pees osn¤heer osJeeueÙe ceW jnlee nw
Jener Megæ efveMÛeÙeveÙe mes hejceelcee nw~
JÙeJeneefjkeâ DeeÛejCe kesâ Éeje Gmekeâes Øeehle keâjves keâe heg®<eeLe& keâjvee ÛeeefnS~ Deeies Skeâ yengle ner megvoj yeele
yeleeF& ieF& nw efkeâ Megæelcee mes efYevve Fme osn ceW jnlee ngDee Yeer osn keâes veneR mheMe& keâjlee nw Deewj osn Yeer Gmekeâes veneR
Útleer nw—
osns Jemebleg efJe CeefJe efÚJeF&, efCeÙeces osng efJe pees efpe~
osns efÚhheF& pees efJe CeefJe, cegefCe hejcehheG mees efpe~~
keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ pees osn ceW jnlee ngDee Yeer efveMÛeÙeveÙe mes Mejerj keâes veneR mheMe& keâjlee nw Deewj osn
(282) DeOÙeeÙe 15-hejceelce ØekeâeMe-Skeâ Âef° ceW efpeve Oecee&ce=le
mes Jen Yeer veneR ÚgDee peelee nw DeLee&led ve lees peerJe osn keâes mheMe& keâjlee nw Deewj ve osn peerJe keâes mheMe& keâjleer nw Jener
Megæ hejceelcee nw~ Fmekesâ efJehejerle efkeâmeer keâes ‘‘hejceelcee’’ Ùen meb%ee veneR oer pee mekeâleer keäÙeeWefkeâ pees Megæelcee keâer
DevegYetefle mes efJehejerle ›eâesOe, ceeve, ceeÙee, ueesYe¤he efJeYeeJe heefjCeece nQ Gvekeâe Gheepe&ve keâjkesâ MegYe-DeMegYe keâceeX mes
yeveeF& ngF& osn ceW efveJeeme keâjlee ngDee Yeer efveMÛeÙeveÙe mes osn keâes veneR mheMe& keâjlee nw Deewj hejceelcee nw Gmeer mJe¤he
keâes Jeerlejeie efvee|Jekeâuhe meceeefOe ceW efle<"keâj eEÛeleJeve keâjvee ÛeeefnS~
Fme Øekeâej DeeÛeeÙe& ÙeesieervõosJe kesâ Devegmeej ØeeCeercee$e keâes efveMÛeÙeveÙe keâer ßeæe kesâ meeLe-meeLe JÙeJenejveÙe
kesâ Éeje Deheveer Deelcee keâes hejceelcee yeveeves keâe heg®<eeLe& DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~

N: M

hegCÙe mes keäÙee-keäÙee efceuelee nw?

hegCÙeeled megKeb ve megKeceefmle efJevesn hegCÙeeled,
yeerpeeefÉvee ve efn YeJesÙegefjn Øejesne:~
hegCÙeb Ûe oeveocemebÙecemelÙeMeewÛe-
lÙeeie#eceeefo MegYeÛese‰f lecetueefce°ced~~1~~
hegCÙeeled megje megjvejesjie Yeesiemeeje:,
ßeerjeÙegjØeefcele™hemece=æÙees Oeer:~
meeceüepÙecewvõcehegveYe&JeYeeJeefve‰ced,
Deen&vlÙecevlÙejefnleeefKeue meewKÙece«edÙeced~~2~~
Fme mebmeej ceW hegCÙe mes ner megKe Øeehle neslee nw~ efpeme Øekeâej yeerpe kesâ efyevee Debkegâj GlheVe
veneR neslee Gmeer Øekeâej hegCÙe kesâ efyevee megKe veneR nes mekeâlee~ oeve osvee, FbefõÙeeW keâes JeMe ceW
keâjvee, mebÙece OeejCe keâjvee, melÙe yeesuevee, ueesYe veneR keâjvee Deewj #eceeYeeJe OeejCe keâjvee
Deeefo MegYe Ûes°eDeeW mes DeefYeueef<ele hegCÙe keâer Øeeefhle nesleer nw~
megj, Demegj, ceveg<Ùe Deewj veeiesvõ kesâ DeefYeueef<ele Yeesie, ue#ceer, oerIee&Ùeg, Deveghece™he,
mece=efæ, Gòece JeeCeer, Ûe›eâer keâe meeceüepÙe, Fvõheo efpemes heekeâj efheâj mebmeej ceW pevce veneR uesvee
heÌ[lee, Ssmee Dejnble heo Deewj Deblejefnle mecemle megKeoeÙeer ßes‰ efveJee&Ceheo, Fve meYeer keâer Øeeefhle
Skeâ hegCÙe mes ner nesleer nw~
-YeieJeefppevemesveeÛeeÙe&
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (283)

DeOÙeeÙe-16
<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe
Skeâ efoJÙe Ghenej
(meesueneW «ebLeeW keâer šerkeâe keâe mebef#ehle meej)

efÛevleeceefCe jlve kesâ meceeve heâueoeÙeer efmeæevle-efÛebleeceefCešerkeâe-

YeJÙeelceeDeeW! pewmes efÛevleeceefCe jlve kesâ yeejs ceW megvee peelee nw efkeâ Jen efÛebeflele heâue keâes Øeoeve keâjves Jeeuee neslee
nw, efpemes Øeehle keâjkesâ ceeveJe Yeeweflekeâ megKe-mebheefòeJeeved yeve peelee nw~ Gmeer Øekeâej mes efpeve efmeæevle «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve
keâjkesâ mJeeOÙeeÙeer peve ceveJeebefÚle %eeve keâer efheheemee keâes Meevle keâj uesles nQ~ Gve «ebLeeW keâer vetleve šerkeâe keâe veece nw-
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe~
Deheveer ceeweuf ekeâ efJeÛeejOeeje keâes DeeOeej yeveekeâj mJeleb$e «ebLe keâe uesKeve keâj uesvee lees mejue ceevee pee mekeâlee nw efkeâvleg
hetJee&ÛeeÙeeX keâer met$e™he JeeCeer keâe DeeOeej ueskeâj Gvekesâ ceveesYeeJeeW keâes Âef„ ceW jKekeâj hetJee&hej Deeiece mes DeefJe®æ JeÛeve™heer
ceeself eÙeeW keâer ceeuee efhejesles ngS efkeâmeer mewæeefvlekeâ met$e«ebLe keâer šerkeâe efueKevee DelÙeble og™n keâeÙe& nw~
Fmekeâer keâef"velee lees cee$e Jes efJeefMe„ Øeyegæpeve ner peeve mekeâles nQ efpevneWves Ùee lees Gve šerkeâe«ebLeeW keâe met#celee mes
DeJeueeskeâve efkeâÙee nes DeLeJee keâesF& Ssmee og™n uesKevekeâeÙe& efkeâÙee nes~ veereflekeâejeW ves Fme efJe<eÙe ceW keâne Yeer nw—
efJeÉeved SJe efJepeeveeefle, efJeÉppeveheefjßececed~
ve efn JevOÙee efJepeeveeefle, heg$eØemeJeJesoveeced~~
DeLee&led yevOÙee Œeer efpeme Øekeâej heg$eØemeJe keâer Jesovee keâes veneR peeve mekeâleer nw, Gmeer Øekeâej efJeÉeved kesâ Deefleefjòeâ
meeOeejCe ceveg<Ùe «ebLeuesKeve kesâ heefjßece keâe Devegceeve Yeer veneR ueiee mekeâles nQ~
nceejs hetJee&ÛeeÙeeX ves Deheves OÙeeve Deeefo ceW mes meceÙe efvekeâeuekeâj ceneved heefjßecehetJe&keâ uesKeve keâjkesâ pewveJee*dceÙe
keâe meejleòJe YeJÙeelceeDeeW kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee nw~ GveceW mes ner YeieJeeve ceneJeerj keâer efoJÙeOJeefve mes Øeehle DebiehetJeeX
keâe %eeve peye ueghleØeeÙe: nesves ueiee leye ßeerOejmesveeÛeeÙe& keâer ke=âheeØemeeo mes DeeÛeeÙe&Ùegieue ßeer heg<heoble SJeb Yetleyeefue peer
ves met$e «ebLeeW keâer jÛevee keâjkesâ ‘‘<ešdKeb[eiece’’ veecekeâ efmeæebleMeeŒe keâe efvecee&Ce efkeâÙee~
meceÙe kesâ Devegmeej peneB meb#eshe ®efÛe Jeeues efMe<ÙeeW keâe DeYeeJe nesves ueiee JeneR mLetueyegefæ kesâ Oeejkeâ ceveg<ÙeeW ceW
Gve met$eeW keâe mejue DeLe& peeveves keâer efpe%eemee Yeer GlheVe ngF&~ hegve: Deepe mes ueieYeie yeejn meew Je<e& hetJe& ‘‘ßeerJeerjmesve’’
veece kesâ ceneved %eeveer DeeÛeeÙe& ngS efpevneWves mewæeefvlekeâ %eeve kesâ meeLe-meeLe Øeeke=âle Deewj mebmke=âle Yee<ee hej hetCe&
DeefOekeâej Øeehle keâjkesâ ‘‘<ešdKeb[eiece’’ met$eeW hej ‘‘OeJeuee’’ veece keâer šerkeâe keâe uesKeve efkeâÙee~ Jele&ceeve ceW Fmeer šerkeâe
(284) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
kesâ veece hej ner <ešdKeC[eiece iebÇLe keâer henÛeeve nes jner nw Deewj Deheves veece kesâ Deveg™he ner OeJeuee«ebLe %eeefveÙeeW kesâ ceve
keâes OeJeue-heefJe$e keâjves ceW Dece=le kesâ meceeve nw~
Fve ‘‘<ešdKeb[eiece’’ met$e «ebLeeW hej DevÙe efkeâve-efkeâve DeeÛeeÙeeX kesâ Éeje šerkeâe Deeefo efueKeer ieF&& nQb, Ùen Øemlegle
«ebLe kesâ cetue efJe<eÙeJemleg ceW oMee&Ùee ieÙee nw~
Skeâ DeefleMeÙekeâejer šerkeâe keâe hegve: ØeeogYee&Je—yeermeJeeR Meleeyoer keâe Debeflece oMekeâ efveef§ele™he mes
hejcemeewYeeiÙeMeeueer ceevevee nesiee peye YeejleosMe ves heewûefuekeâMeefòeâ kesâ heâuemJe™he Deveskeâ Jew%eeefvekeâ ØeieefleÙeeW kesâ meeLe
ner Deepeeoer keâer mJeCe&peÙebleer Je<e& ceW heesKejve (jepe.) kesâ hejceeCeg efJemheâesš kesâ Éeje Deheveer mJeleb$elee keâe DeLe& Yeer
ogefveÙee kesâ mece#e Øemlegle keâjkesâ efoKee efoÙee Ssmes Ùegie ceW DeeOÙeeeflcekeâ MeefòeâÙeeW ves Yeer Dehevee efJekeâefmele ™he Øeieš
keâjves ceW keâesF& keâmej veneR ÚesÌ[er nw~
hegmlekeâ 1
DeeÛeeÙe& heg<heoble-Yetleyeefue Éeje jefÛele Fve <ešdKeb[eiece met$eeW hej ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& kesâ he§eeled efkeâmeer Yeer
DeejeleerÙe DeeÛeeÙe& DeLeJee efJeÉeved ves uesKeveer Ûeueeves keâe Ghe›eâce veneR efkeâÙee Lee, Jen GÅece yeermeJeeR meoer keâer
Ssefleneefmekeâ meeOJeer hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves keâj efoKeeÙee nw~ pewmee efkeâ GvnesWves mJeÙeb «ebLe keâer
ØeejbefYekeâ Yetefcekeâe ceW Deheves Øeefle%eeJeekeäÙe ceW keâne nw—
‘‘DemÙe <ešdKeb[eiece«ebLejepemÙe <eóerkeâe: ßetÙevles, hejvleg Jele&ceevekeâeues Skeâe OeJeueeKÙee SJe šerkeâe GheueYÙeles~
DemÙee: šerkeâeÙee DeeOeejsCewJe efJeMes<eleÙee mJemÙe %eelegcene&eCf e ØekeâjCeevÙegæl= Ùeesæl= Ùe keäJeefÛelØeeke=âlehebòeâer: keäJeefÛelØeeke=âlehebòeâerveeb
mebmke=âleÚeÙeeb ke=âlJee.........DevÙes<eeceefhe «ebLeeveeb efJeMes<eesæjCeeefve Deefhe mebie=¢e ceÙesÙeb efmeæebleefÛebleeceefCevee&ceOesÙee
šerkeâe efueKÙeles~’’
DeLee&led Fme <ešdKeb[eiece «ebLe keâer Ún šerkeâeSB megveer peeleer nQ efkeâvleg Jele&ceeve ceW Skeâcee$e OeJeuee veece keâer šerkeâe
ner GheueyOe nw~ Fme OeJeuee šerkeâe kesâ DeeOeej mes ner mJeÙeb efJeMes<e peeveves keâer FÛÚe mes Deveskeâ ØekeâjCeeW keâes JeneB mes
pÙeeW kesâ lÙeeW Gæ=le keâjkesâ, efkeâvneR Øeeke=âle hebefòeâÙeeW keâer mebmke=âle ÚeÙee keâjkesâ, kegâÚ efJe<eÙeeW keâes mebef#ehle keâjkesâ, efkeâvneR
Øemebieesheeòe efJe<eÙeeW keâes mejue keâjves kesâ efueS DevÙe «ebLeeW kesâ efJeMes<e GæjCeeW keâes Yeer meb«enerle keâjkesâ cesjs Éeje Ùen
‘‘efmeæebleefÛebleeceefCe’’ veece keâer šerkeâe efueKeer pee jner nw~
mejuelee SJeb heeheYeer®lee keâe DeefÉleerÙe GoenjCe—GheÙeg&òeâ hebefòeâÙeeW ceW šerkeâkeâ$eea keâer mhe„Jeeefolee
JeemleJe ceW Gvekeâer hetCe& F&ceeveoejer SJeb heeheYeer®lee keâe heefjÛeeÙekeâ nw efkeâvleg Deepe ØeeÙe: Deveskeâ uesKekeâeW keâer ke=âefleÙeeW
ceW Ùen yesF&ceeveer OeÌ[uues mes osKeer pee jner nw~ efkeâleves ner uesKekeâ-uesefKekeâeSB, mecheeokeâ Deeefo DelÙeble ØeeÛeerve DeeÛeeÙeeX
keâer ke=âefle ceW Yeer mebMeesOeve, heefjJele&ve, heefjJeæ&ve keâjves ceW efyeukegâue Yeer [jles veneR nQ ØelÙegled Fme keâeÙe& ceW Deheves keâes
Gvemes DeefOekeâ JÙeekeâjCe%eeveer cenmetme keâjles nQ~ keâF& efnvoer DevegJeeokeâ meeOeg-meeOJeer Yeer cetue ke=âefle keâe veece ner yeoue
keâj veÙee veece os jns nQ pees DelÙeble efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙe nw Deewj hejceeLe& mes veweflekeâ DehejeOe keâe Åeeslekeâ nw~
šerkeâekeâ$eea kesâ %eeveieecYeerÙe& keâes ceQves mJeÙeb heie-heie hej DevegYeJe efkeâÙee nw, keäÙeeWefkeâ Fme šerkeâe keâe efnvoer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (285)
DevegJeeo keâjles meceÙe Deveskeâ mLeeveeW hej ceQves DeJeueeskeâve efkeâÙee efkeâ cetue«ebLe kesâ efJe<eÙe keâes pevemeeceevÙe lekeâ
mejueleehetJe&keâ hengBÛeeves kesâ efueS GvneWves Deveskeâ GÛÛekeâesefš kesâ «ebLeeW ceW mes Øemebieesheeòe GæjCe efoÙes nQ, efheâj Yeer Jes «ebLe
kesâ ØeejbYe ceW Deheveer ueIeglee ner ØeoefMe&le keâjleer ngF& keânleer nQ—
‘‘veeÙeb cece ØeÙeeme: mJeefJeÉòeeØeoMe&veeLeË, ØelÙegled mJe%eeveeJejCekeâce&#eÙeesheMeceJe=æŸeLeË efmeæeblemet$e«ebLes
ØeJesMekeâjCeeLeË mJeelceefve hejcee¥eoceglheeoefÙelegb ÛeeÙeb Ghe›eâce: ef›eâÙeles~...... ......keäJeeÙeb ÉeoMeebieebMeceneCe&Je:
efmeæevleeiece:? keäJe Ûe ueJecee$e%eeveOeeefjCeer Deuheyegefæ:?..........
DeLee&led mJeÙeb keâes Deuheyegefæ keânkeâj GvneWves Fme šerkeâe keâes Deewj Yeer ceefnceeceefC[le keâj efoÙee nw~ Fmekesâ he"ve
mes hee"keâeW ceW Yeer mJeÙecesJe veceülee keâer keâefuekeâe Øemhegâefšle neskeâj mecÙeioMe&ve GlheVe nes mekesâiee pees efkeâ Deeiece«ebLeeW kesâ
mJeeOÙeeÙe keâe heâue ceevee ieÙee nw~
met$eeW keâe mecegefÛele efnmeeye mecegoeÙeheeleefvekeâe ceW nw—hetjs «ebLe keâe Deeuees{ve keâjves kesâ yeeo Fme šerkeâe
keâe uesKeve meÛecegÛe ceW Glke=â„lee keâe Åeeslekeâ nw~ pees keâeÙe& cetue «ebLe ceW osKeves keâes veneR efceuelee nw Jen FmeceW ceeleepeer
ves cetue cebieueeÛejCe met$e mes henues ner os efoÙee nw efkeâ yeerme Øe™heCeeDeeW ceW mes Fme melØe™heCee «ebLe ceW leerve ceneefOekeâej
nQ Deewj GveceW kegâue Skeâ meew meleòej (177) met$e nQ pees Deveskeâ DeblejmLeueeW ceW efJeYeòeâ nQ~
meYeer ceneefOekeâejeW kesâ ØeejbYe ceW DeblejmLeueeW keâer mebKÙee leLee met$eeW keâer mebKÙee keâes yeleueekeâej ner efJe<eÙeJemleg keâe
MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee nw leeefkeâ mJeeOÙeeÙeer mejuelee mes mecePe mekeWâ efkeâ Fme DeefOekeâej ceW keäÙee efJe<eÙe nw~ pewmes ØeLece
ceneefOekeâej keâer mecegoeÙeheeleefvekeâe keâe mebef#ehle vecetvee osKeW—
‘‘De$eeefhe ØeLececeneefOekeâejs ‘‘Cecees’’ FlÙeeefo cebieueeÛejCe-™hesCe ØeLecemLeues ieeLeemet$eceskebâ~....SJeb
<ešdKeb[eiece«ebLejepemÙe melØe™heCeeÙee: heeref"keâeefOekeâejs ÛelegefYe&jvlejmLeuew: mehlemet$ew: mecegoeÙeheeleefvekeâe
metefÛeleeefmle~’’
DeLee&led Fve hebefòeâÙeeW ceW Ùen mhe„ nes ieÙee efkeâ ØeLece ‘‘heeref"keâe’’ veecekeâ ceneefOekeâej ceW Ûeej DeblejeefOekeâej nQ~
efpevekesâ ceeOÙece mes Fme DeefOekeâej ceW cebieueeÛejCe ™he Ceceeskeâej ceneceb$e keâe efJemle=le efJeJesÛeve, iegCemLeeve SJeb
ceeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve SJeb Dee" DevegÙeesieÉejeW keâe keâLeve efkeâÙee ieÙee nw~
šerkeâekeâ$eea keâe Ùen ßecemeeOÙe keâeÙe& mejenveerÙe lees nw ner, Deeies «ebLe hej MeesOe keâjves Jeeues efpe%eemegDeeW kesâ efueS Ùes
mecegoeÙeheeleefvekeâeSB kegbâpeer kesâ meceeve meneÙekeâ Yeer efmeæ neWieer~
cebieueeÛejCe ner ØeLece met$e nw—DeveeefoefveOeve Ceceeskeâej ceneceb$e keâes cetue cebieueeÛejCe yeveekeâj «ebLekeâlee&
ves Gmes ner ØeLece ieeLeemet$e ceevee nw Deewj Deeies kesâ met$eeW keâe ØeejbYe oes vecyej mes efkeâÙee nw~ ÙettB lees JeerjmesvemJeeceer ves Yeer
OeJeuee šerkeâe ceW cebieueeÛejCe keâe DeÛÚe efJemleejerkeâjCe efkeâÙee nw efheâj Yeer Fme vetleve šerkeâe ceW Ceceeskeâej ceb$e kesâ 35
De#ej, 58 cee$ee SJeb mJej-JÙeÀeve Deeefo keâe megboj efJeJesÛeve nw~ Fme ceb$e kesâ ceeOÙece mes efpeve hebÛehejcesef…ÙeeW keâe
mcejCe efkeâÙee peelee nw, ceQves efnvoer šerkeâe ceW Gvekesâ cetueiegCeeW keâe Yeer ÙeLeemLeeve JeCe&ve efoÙee nw~ Fve keâefleheÙe
efJeMes<eleeDeeW mes meefnle Ùen cebieueeÛejCe ØekeâjCe efJeMes<e ™he mes he"veerÙe yeve ieÙee nw~
Ceceeskeâejceb$e Deveeefo ceb$e kewâmes nw?—Fme ceneceb$e ØekeâjCe ceW efveyeæ Deewj Deefveyeæ cebieue keâe mJe™he
(286) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
heÌ{les meceÙe keâYeer-keâYeer ceve efoiYeüefcele nesves ueielee nw efkeâ Ceceeskeâej ceb$e mebYeJele: Fmeer <ešdKeb[eiece «ebLe kesâ keâòee&
Éeje efveefce&le efkeâÙee ieÙee nesiee~ efkeâvleg Fme šerkeâe kesâ heÌ{ves kesâ yeeo Gme mebosn keâe hetCe&leÙee efveJeejCe nes peelee nw
keäÙeeWefkeâ šerkeâekeâ$eea ves Ceceeskeâej—Skeâ DevegefÛebleve hegmlekeâ ceW JeefCe&le OeJeuee šerkeâe keâer efvecve hebefòeâÙeeW ceW mhe„ keâj
efoÙee nw efkeâ—
‘‘Ùe: met$emÙeeoew met$ekeâ$ee& efCeyeæ:—meb«enerle: ve Ûe «eefLele: osJeleevecemkeâej: me efveyeæcebieueb~
Ùe: met$emÙeeoew met$ekeâ$ee& ke=âle:—«eefLele: osJeleevecemkeâej: me Deefveyeæcebieueb~ Devesve Slep%eeÙeles—
DeÙeb ceneceb$e: cebieueeÛejCe-™hesCee$e meb«enerleesÓefhe DeveeefoefveOeve:, ve leg kesâveeefhe jefÛelees «eefLelees Jee~’’
DeLee&led Fme cebieueeÛejCe ceW Ceceeskeâej ceb$e keâes DeeÛeeÙe& ßeerheg<heoble mJeeceer ves mJeÙeb yeveeÙee veneR nw yeefukeâ
Gmekeâe meb«en efkeâÙee nw FmeefueS Jen DeveeefoefveOeve ceb$e GheÙeg&òeâ hebefòeâÙeeW mes MeeÕele efmeæ nes peelee nw~
GheÙeg&òeâ mebmke=âle hebefòeâÙeeB OeJeuee keâer cegefõle Øeefle ceW lees veneR nQ efkeâvleg ‘‘Ceceeskeâej ceb$e—Skeâ DevegefÛebleve’’
hegmlekeâ kesâ uesKekeâ ves efkeâmeer Øeefle ceW Øeehle efkeâÙee nw mees Gvekesâ Devegmeej ner ÙeneB Yeer oer ieF& nQ~
Fme Ceceeskeâej ceb$e keâes meeefo SJeb Deveeefo oesveeW ™he ceeveves keâer hejcheje Yeer nw, efJeÉppeve Gmekesâ ØeceeCe mJeÙeb
osKeW~
ßeermekeâuekeâerefle& Yeóejkeâ kesâ Éeje jefÛele Gmeer ‘‘Ceceeskeâejceb$e keâuhe’’ hegmlekeâ keâe GæjCe Yeer Deheveer šerkeâe ceW
osles ngS ceneceb$e keâer DeveeefoefveOevelee efmeæ keâer nw—
cenehebÛeiegjesvee&ce, vecemkeâejmegmecYeJeced~
ceneceb$eb peieppes…ceveeefoefmeæceeefooced~~
DeLee&led hebÛehejcesef…ÙeeW keâes vecemkeâejmJe™he ceneceb$e mebmeej ceW meyemes ceneved Deewj Deveeefoefmeæ ceb$e nw~
Fme ceb$e mes 84 ueeKe ceb$eeW keâe GodYeJe ceevee peelee nw, <ešdKeb[eiece «ebLe ceW cebieueeÛejCe kesâ mLeeve hej Fmekeâe
ØeÙeesie keâjvee JeemleJe ceW ceneceb$e keâer cenevelee keâes Deewj Yeer DemebKÙeiegefCele keâj oslee nw~
Fme «ebLe keâer efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe keâe pÙeeW-pÙeeW DeJeueeskeâve keâjWies, lÙeeW-lÙeeW FmeceW veÙes-veÙes efJe<eÙeeW keâe
mebkeâueve Øeehle nesiee, pewmes efkeâ cetue«ebLe jÛevee kesâ nslegDeeW keâe Øeefleheeove keâjles ngS heefjceeCe keâe Yeer JeCe&ve keâjles ngS
efueKee nw efkeâ—
meecØeleb nsleg®ÛÙeles~ le$e nslegefÉ&efJeOe:, ØelÙe#ensleg: hejes#enslegefjefle~................ØeeflemeceÙemebKÙeele-
iegCeßesCÙee keâce& efvepe&je Ûe........~ le$e hejcheje ØelÙe#eb efMe<ÙeØeefMe<ÙeeefoefYe: meleleceYÙeÛe&veced~........DeLeJee
efpeveheeefuelees efveefceòeb, nslegceex#e:, efMe#ekeâeCeeb n<eexlheeoveb efveefceòenslegkeâLeves ØeÙeespeveb~
DeLee&led «ebLe DeOÙeÙeve kesâ nslegDeeW ceW cees#eØeeefhle keâe nsleg lees meyemes Øeyeue nw SJeb efpeveheeefuele veecekeâ Deheves
Yeevepes kesâ efveefceòe mes Fme «ebLe keâes jÛeves keâe DeefYeØeeÙe Yeer DeeÛeeÙe&osJe ves FmeceW mhe„ keâj efoÙee nw~ Fmemes peneB
ßeerheg<heobleeÛeeÙe& keâe ßeglemeefjlee keâes DeefJeefÛÚVe ™he mes ØeJeeefnle keâjves keâe YeeJe Peuekeâlee nw, JeneR Deheves ie=nmLeeJemLee
kesâ heefjJeejpeveeW keâes Yeer lÙeeieceeie& ceW ØeJe=òe keâjves keâer DeefYeuee<ee Yeer mhe„ ØeefleYeeefmele nesleer nw~ Gvekeâer Fme hejcheje
keâe efveJe&nve mebÙeesieJeMe Fme šerkeâe jÛeefÙe$eer ves Yeer DeefleMeÙe ™he mes efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ GvneWves pewmes Deveskeâ mebmeejer
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (287)
ØeeefCeÙeeW keâes efMe#ee-oer#ee oskeâj cees#eceeie& ceW ueieeÙee, Gmeer Øekeâej Deheves ie=nmLe heefjJeejpeveeW keâes Yeer Yejhetj ØesjCee
oskeâj GvnW lÙeeieheLe hej De«emej efkeâÙee nw~ pewmes-Gvekeâer ceeB ceesefnveer peer ves DeeefÙe&keâe oer#ee ueskeâj Dehevee
‘‘jlveceleer’’ veece meeLe&keâ efkeâÙee leLee Skeâ yenve ceveesJeleer peer DeeefÙe&keâe ßeer DeYeÙeceleer peer kesâ ™he ceW jner nQ Deewj
Gvekeâer otmejer yenve kegâ. ceeOegjer (ceQ mJeÙeb) DeeefÙe&keâe Ûeboveeceleer yevekeâj Gvekeâer Ú$eÚeÙee ceW jlve$eÙeejeOevee keâj jner
ntB~ Fmeer Øekeâej mes Skeâ ie=nmLe Yeüelee yeÇ. jJeervõ kegâceej pewve Yeer Fmeer heLe hej Ûeue jns nQ efpevekeâer meJe&leescegKeer ØeefleYee
YeefJe<Ùe keâer GppJeuelee keâes oMee&leer nw~
ÙeneB Øemebieesheeòe ceQves Fme efJe<eÙe keâe meb#eshe ceW GuuesKe efkeâÙee nw ÛetBefkeâ cegPes Yeer šerkeâekeâ$eea ßeer %eeveceleer ceeleepeer
keâer ueIeg Yeefieveer nesves kesâ meewYeeiÙe kesâ meeLe-meeLe Gvekeâer Fme mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo keâjves keâe hegCÙe Yeer
Øeehle ngDee nw~ pewveJee*dceÙe keâer DeefJeefÛÚVelee ceW hetpÙe ceelegßeer keâe DehetJe& Ùeesieoeve nw efpemes Ùegie keâYeer efJemcejCe veneR
keâj mekeâlee nw~
GheÙeg&òeâ nsleg ØekeâjCe kesâ Deveblej GvneWves melØe™heCee keâer Fme šerkeâe ceW «ebLe keâe heefjceeCe osles ngS keâne nw efkeâ
ßegle, De#ej, heo, mebIeele, Øeefleheefòekeâ Deewj DevegÙeesieÉejeW keâer Dehes#ee mebKÙeele leLee DeLe& keâer Dehes#ee Deveble nw~
Jen Deveble ßegle™he Jee*dceÙe Deefjnble Deewj efmeæ DeJemLee kesâ Deefleefjòeâ Ú©emLeeW ceW lees nesvee keâoeefhe mecYeJe
ner veneR nw Dele: Gmekeâe ßeæeve cee$e keâjvee ner nce meyekesâ efueS ßesÙemkeâj nw~
efJeefYeVe Dehes#eeDeeW mes «ebLekeâlee&DeeW keâe efveCe&Ùe—ÙeÅeefhe hetJe& keâLeveeW mes Ùen %eele nes Ûegkeâe nw efkeâ Fme
<ešdKeb[eiece «ebLe kesâ keâlee& ßeerheg<heoble-Yetleyeefue DeeÛeeÙe& nQ efheâj Yeer OeJeuee šerkeâekeâej kesâ yegefæ keâewMeue keâer
efJeMes<eleeJeMe Fme šerkeâe ceW Yeer hetpÙe ceeleepeer ves õJÙe-#es$e-keâeue Deewj YeeJe Fve Ûeej efve#esheeW keâer Dehes#ee keâòee& keâe
efve™heCe keâjles ngS YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâes õJÙeÂef„ mes DeLe&keâòee& ceevee nw, #es$e keâer Dehes#ee jepeie=n kesâ
efJehegueeÛeue heJe&le keâes, keâeue keâer Dehes#ee ßeeJeCe ke=â<Cee Øeefleheoe (Skeâced) efleefLe keâes leLee YeeJe keâer Dehes#ee
DevebleÛeleg„Ùe SJeb veJeueefyOe mes heefjCele leerLeËkeâj osJe keâes ner DeLe&keâòee& mJeerkeâej efkeâÙee nw~
Fmeer meboYe& ceW ßeeJeCe ke=â<Cee Øeefleheoe keâes Ùegie keâe DeeefoefoJeme Yeer yeleueeÙee nw leLee efleueesÙeheCCeefòe «ebLe kesâ
DeeOeej mes Jeerjefpevesvõ keâes ner DeLe&keâòee& efmeæ efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ Gvekeâer efoJÙeOJeefve «ebLejÛevee keâer cetue veeRJe nw~ Fme
efJe<eÙe ceW šerkeâekeâ$eea keâer efvecve hebefòeâÙeeB „JÙe nQ—
‘‘DemÙeeceJemeefhe&CÙeeb ÛelegLe&keâeues eEkeâefÛeVÙetveÛelegeŒ f eb-MeodJe<e&Mes<es meefle Je<ee&Ceeb ØeLececeemes ßeeJeCeceemes
ke=â<Cehe#es ØeefleheefòeLeew Oece&leerLe&mÙeeslheefòepee&lee, YeieJelees ceneJeerjmÙe efoJÙeOJeefvejeefJeye&YetJe~ FÙecesJe efleefLe:
Ùegieeefo: keâLÙeles~ ...........De„eoMeceneYee<ee mehleMelekeâueIegYee<eeceÙe-efoJÙeOJeves: mJeeceer YeieJeeved ceneJeerjes
meceJemejCes DemebKÙeYeJÙe-peerJeeveeb OeceexheosMekeâes yeYetJe~’’
YeieJeeve ceneJeerj kesâ he§eeled Fme Oejleer hej keâesF& leerLeËkeâj ceneheg®<e veneR ngS nQ Deewj Gvekesâ GheosMe kesâ yeeo ner
efoiecyej pewveeÛeeÙeeX ves «ebLe uesKeve keâer hejcheje Meg™ keâer nw FmeerefueS GvnW DeLe&keâòee& ceeveves ceW keâesF& efJeJeeoemheo
efmLeefleÙeeB GlheVe veneR nesleer nQ~
Fmeer ßebK= euee ceW leerLeËkeâj ceneJeerj kesâ ØeLece ieCeOej ßeerFõb Yetelf e ieewlece keâes «ebLekeâòee& efmeæ keâjles ngS ßeerJeerjmesvemJeeceer
(288) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
keâer Øeeke=âle hebefòeâÙeeB Gæ=le keâer nQ efkeâ—
‘‘.......hegCees lesefCevoYetefoCee YeeJemegoheppeÙe-heefjCeosCe yeejnbieeCeb ÛeesömehegJJeeCeb Ûe iebLeeCeceskeäkesâCe
ÛesJe cegngòesCe jÙeCee keâoe~’’
DeLee&led ‘‘Gve FbõYetefle ieewlece ves YeeJeßegleheÙee&Ùe%eeve mes heefjCele neskeâj Skeâcegntle& cee$e ceW yeejn Debie Deewj Ûeewon
hetJe&™he «ebLeeW keâer jÛevee keâj oer~’’ FmeerefueS Gve ieCeOejmJeeceer keâes «ebLekeâòee& ceevee ieÙee nw~
yeejn DebieeW ceW keäÙee efJe<eÙe nw?—efpevesvõ YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve ÉeoMeebie™he ceeveer ieF& nw Gmekeâe
efJeJesÛeve keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer ves he=Lekeâd-he=Lekeâd meye DebieeW kesâ mJe™he yeleeÙes nQ Deewj Gvekesâ GoenjCe Yeer Øemlegle
efkeâÙes nQ, pewmes—ØeLece DeeÛeejebie kesâ JeCe&ve ceW cegefveÙeeW kesâ DeeÛeej mes mebyebefOele ØeMveesòej ceW DevÙe «ebLe keâe ØeceeCe
osles ngS keâne nw—
ØeMve-‘‘keâOeb Ûejs keâOeb efÛeªs keâOeceemes keâOeb meÙes, keâOeb Yegbpesppe Yeemesppe peoes heeJeb Ce yepPeF&~~’’
DeLee&led efMe<Ùe ves ieg® mes hetÚe efkeâ ns YeieJeved! ceQ kewâmes ÛeuetB, kewâmes yew"tB, kewâmes MeÙeve keâ™B, kewâmes Yeespeve keâ™B,
kewâmes yeesuetB, efpememes efkeâ cegPes heehe keâe yebOe ve nesves heeJes~
hegve: Gòej ™he ceW Yeer Fmeer Øekeâej keâe heÅe keâne nw—
Gòej-‘‘peob Ûejs peob efÛeªs peoceemes peob meÙes~ peob Yegbpesppe Yeemesppe SJeb heeJeb Ce yepPeF&~~’’
DeLee&led ns efMe<Ùe! let ÙelveeÛeejhetJe&keâ (meeJeOeeveerhetJe&keâ Øeceeo jefnle neskeâj) Deheveer mecemle ef›eâÙeeSB keâjsiee lees
legPes heehe keâe yebOe veneR nesiee~
Fmeer Øekeâej mes mehlece GheemekeâeOÙeÙeve veecekeâ Debie ceW ßeeJekeâ keâer iÙeejn ØeefleceeDeeW keâe JeCe&ve nw Deewj oMeJeW
ØeMveJÙeekeâjCe Debie ceW Dee#esefheCeer, efJe#esefheCeer, mebJesefoveer Deewj efveJexefoveer veece keâer Ûeej keâLeeDeeW kesâ JeCe&ve ceW Skeâ
meJeexheÙeesieer JeekeäÙe DeeÙee nw efkeâ—
‘‘De$eceOÙes Ùee efJe#esefheCeer keâLee, mee meJex<eeb mece#es ve keâLeefÙeleJÙee~ Ùe: keâef§eod efpeveJeÛeveb ve
peeveeefle me: keâoeefÛeled hejmeceÙeØeefleheeovehejeb Fceeb keâLeeb ßeglJee efceLÙeelJeb ieÛÚsòeefn& lemÙe efJe#esefheCeer-
keâLeecevegheefoMÙe efleœe: keâLee: SJe JeòeâJÙee: meefvle~’’
DeLee&led ‘‘Ùen yeele efJeÉeveeW kesâ mecePeves keâer nw efkeâ otmejeW hej efYeVe-efYeVe celeeW keâer hetJe&he#e Dee#eshepevekeâ
efJejesOeelcekeâ keâLee meYeer kesâ meeceves veneR keâjvee ÛeeefnS, keäÙeeWefkeâ pees keâesF& ØeeCeer efpeveeiece keâer keâLeeDeeW keâes "erkeâ mes
veneR peevelee nw Jen keâoeefÛeled efceLÙeelJe keâer Deesj GvcegKe Yeer nes mekeâlee nw Dele: Sssmes ueesieeW kesâ meeceves Mes<e leerve
keâLeeDeeW keâe JeCe&ve ner keâjvee ÛeeefnS~’’
Jele&ceeve ceW Gve yeejn DebieeW keâe DebMe nceejs efpeveeiece ceW GheueyOe nw, mee#eeled Debie Deewj hetJe&™he keâesF& «ebLe
efoiecyej pewveMeemeve ceW veneR nw~
Fmeer Debie SJeb hetJe& kesâ ØekeâjCe ceW jepeJeeefle&keâ «ebLe kesâ DeeOeej mes DebieØeefJe„ keâe Yeer megboj JeCe&ve DeeÙee nw~
ßegleosJeer keâer Øeeflecee Deeiecemeccele nw—efpevesvõJeeCeer keâes MeeŒeeW ceW ßegleosJeer keâer Ghecee Øeoeve keâer ieF& nw~
Øemebieesheeòe Fme «ebLe ceW cebieueeÛejCe keâer šerkeâe keâes ner Deeies yeÌ{eles ngS Øeefle…eefleuekeâ «ebLe keâe ØeceeCe Gæ=le efkeâÙee nw-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (289)
yeejn Debiebefieppee, obmeCeefleueÙee ÛeefjòeJelLenje~
ÛeesodomehegJJeenjCee, "eJes oJJee Ùe megÙeosJeer~~
Fmekesâ he§eeled 7 MueeskeâeW ceW Fme mlees$e kesâ Deboj hetjs ÉeoMeebie keâe JeCe&ve nw pees DeJeMÙecesJe he"veerÙe nw keäÙeeWefkeâ
Gòej Yeejle ceW mejmJeleer keâer ØeefleceeDeeW keâes efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve keâjves keâe ØeÛeueve veneR nw~ mees OeJeueešerkeâe ceW
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& keâe efvecve ØeceeCe Yeer „JÙe nw pees Fme «ebLe keâer efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe ceW efoÙee ieÙee nw-
yeejnDebiebefieppee efJeÙeefueÙe-ceue-cet{-obmeCegefòeueÙee~
efJeefJen-Jej-ÛejCe-Yetmee heefmeÙeG megÙeosJeÙee megFjb~~
Fme Øekeâej DevÙe jÛeveekeâejeW kesâ Yeer Skeâ-Skeâ heÅe keâes Gæ=le keâjles ngS mejmJeleer kesâ 16 veece yeleeÙes nQ,
ÙeLee—
Yeejleer, mejmJeleer, Meejoe, nbmeieeefceveer............ FlÙeeefo~
FvneR meye ØeceeCeeW kesâ DeeOeej hej hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer ØesjCee mes nefmleveehegj leerLe& kesâ
pecyetÉerhe mLeue hej efpevecebefoj ceW mejmJeleer ceelee keâer megboj Øeeflecee efJejepeceeve nw efpevekesâ cemlekeâ hej efJejeefpele
Deefjnvle YeieJeeved keâer Øeeflecee mee#eeled efoJÙeOJeefve ™he ßegleosJeer keâe efoioMe&ve keâjeleer nw~ Fme efJe<eÙe ceW efJe%epeveeW keâes
keâesF& Mebkeâe veneR keâjveer ÛeeefnS~
DeefJeefÛÚVe ieg®hejcheje—ieg®cegKe mes %eeve Øeehle keâj YeefJe<Ùe ceW Gmekeâer DeefJeefÛÚVe hejcheje Ûeueeves keâe
ØecegKe ßesÙe lees ßeerieewleceieCeOej mJeeceer keâes nw~ ßeer Fbõveefvo DeeÛeeÙe& ke=âle ßegleeJeleej kesâ Devegmeej mekeâueßegleOeejkeâ,
Ûeewon hetJe& %eeveOeejer, iÙeejn Debie oMehetJe& %eeveOeejer, Debie-hetJeeX kesâ SkeâosMe %eelee Deeefo DeeÛeeÙeeX keâer ›eâce hejcheje
keâe JeCe&ve keâjles ngS ßegleeJeleej keâer mebef#ehle keâLee Yeer oer nw efpememes <ešdKeb[eiece keâe GodYeJe keâLeevekeâ %eele neslee nw~
<ešdKeb[eiece keâes mLeeefÙelJe ™he efkeâmeves Øeoeve efkeâÙee—nceejs hetJee&ÛeeÙeeX ves pebieue keâer iegheâeDeeW ceW,
efpevecebefojeW leLee ce"eW ceW jnkeâj Deveskeâ «ebLeeW keâe uesKeve leeÌ[he$eeW kesâ Thej megF& mes efkeâÙee nw Deewj cebefojeW ceW ner Gve
«ebLeeW keâe jKe-jKeeJe neslee Lee~ ÚeheeKeeveeW keâer hejcheje Ûeueves kesâ yeeo Yeer ßeeJekeâeW kesâ Øeceeo Ùee De%eevelee keâe ner
efveefceòe jne nesiee efpememes ØeeÛeerve «ebLe ØekeâeMe ceW ve Dee mekesâ Deewj Jes oercekeâ Deeefo keâerÌ[eW keâe Yeespeve yeveles jns~ hegve:
GVeermeJeeR-yeermeJeeR Meleeyoer ceW oef#eCe Yeejle ceW pevce uesves Jeeues ØeLece efoiecyej pewveeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer
Meebeflemeeiej cenejepe ves Deheves «ebLeeW keâer Ùen ogo&Mee osKekeâj ßeeJekeâeW keâes <ešdKeb[eiece Deeefo efmeæeble«ebLeeW keâes leeceühe$e
hej GlkeâerCe& keâjeves keâer leLee ØekeâeefMele keâjves keâer heeJeve ØesjCee Øeoeve keâer~ Gme ØesjCee keâe GuuesKe hetpÙe ceeleepeer ves
Deheveer šerkeâe ceW keâjles ngS ieg®osJe kesâ Øeefle Deheej ßeæe JÙeòeâ keâer nw~ ÙeLee—
‘‘Deefmceved efJebMeefleMeleeyoew ØeLeceeÛeeÙexCe..........Skeâoe yeejeceleerveieÙeeË ieg®Yeòeâeveeb.... ....
efmeæebleßeglemebj#eCe-efÛebleÙee...............leeceühe$eeCeecegheefj šbkeâeslkeâerCee&LeË DevÙes<eeceefhe hetJee&ÛeeÙe&ØeCeerle«ebLeeveeb
ØekeâeMeveeLeË Ûe ØesjCeeke=âlee~
Fmeer ieg®hesÇjCee kesâ DeeOeej hej Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2471 ceW Skeâ mebmLee keâer mLeehevee ngF& efpemekeâe veece jKee
ieÙee—‘‘ßeer 108 Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& Meebeflemeeiej efoiecyej pewve efpeveJeeCeer peerCeexæejkeâ mebmLee’’~ hegve: Fme
(290) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
mebmLee kesâ ceeOÙece mes efmeæeble«ebLeeW keâe mebj#eCe SJeb ØekeâeMeve Deeefo ceneved keâeÙe& ngS nQ Dele: Gve DeeÛeeÙe&osJe kesâ
Ghekeâej keâes mebmeej ceW keâYeer YegueeÙee veneR pee mekeâlee nw~
ßegle%eeve keâer efJeMes<elee—efmeæeble«ebLeeW ceW peneB ceefle-ßegle%eeveeW keâes ‘‘hejes#e%eeve’’ keâne nw, JeneR vÙeeÙeoMe&ve
ceW ceefle%eeve keâes meebJÙeJeneefjkeâ ØelÙe#e Yeer yeleeÙee nw~ kesâJeue%eeve #eeefÙekeâ nesves mes mekeâueØelÙe#e ceevee ieÙee nw efkeâvleg
Debie-hetJe&™he ßegle keâes heÌ{keâj pees ßeglekesâJeueer nesles nQ Gvekeâe %eeve Yeer kesâJeue%eeve kesâ meceeve ner efvece&ue neslee nw~ Gmeer
ßegle%eeve kesâ JeCe&ve ceW hetpÙe ceeleepeer ves De#ejelcekeâ-Deve#ejelcekeâ ™he oes Yeso keâjkesâ ßegle%eeve keâes heÙee&Ùe,
heÙee&Ùemeceeme Deeefo yeerme YesoeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw Deewj efJemleej mes Gvekesâ ue#eCeeW keâe Yeer efve™heCe efkeâÙee nw, FmeceW
ieesccešmeej peerJekeâeC[ keâer leòJeØeyeesefOeveer mebmke=âle šerkeâe keâe DeeOeej efueÙee nw pees Øemebieesheeòe mewæeefvlekeâ %eeve keâes
Je=efæbiele keâjves ceW hejce meneÙeer Øeleerle neslee nw~
efmeæevleÛe›eâJeleea heo keâer meeLe&keâlee—Deheves Ûe›eâjlve mes <ešdKeC[ he=LJeer hej efJepeÙe keâjkesâ pewmes Yejle
Deeefo Deveskeâ meceüešeW ves Ûe›eâJeleea heo keâes Øeehle efkeâÙee nw Gmeer Øekeâej Ún KeC[™he Deeiece kesâ %eelee DeeÛeeÙeeX keâes Yeer
‘‘efmeæebleÛe›eâJeleea’’ keâer heoJeer mes Deuebke=âle keâjves keâer hejcheje jner nw Deewj pees leerve KeC[™he Deeiece kesâ peevekeâej
ngS GvnW ‘‘$ewefJeÅeosJe’’ keâer heoJeer mes efJeYetef<ele efkeâÙee peelee nw~ Fmekeâe JeCe&ve Yeer Fme efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe ceW
DeeÙee nw efkeâ OeJeuee šerkeâe kesâ he§eeled ngS DeeÛeeÙe& ßeer vesefceÛebõ cegefvejepe keâes ‘‘efmeæebleÛe›eâJeleea’’ keâer GheeefOe Leer~ peye
Gve «ebLeeW keâes heÌ{ves Jeeues DeeÛeeÙe& ves efmeæebleÛe›eâJeleea keâe heo Øeehle keâj efueÙee leye Gvekesâ jÛeefÙelee heg<heoble-Yetleyeefue
efkeâme heo kesâ ÙeesiÙe jns neWies Ùen lees kesâJeueeriecÙe ner nw DeLee&led Gve DeieeOe %eeveer mebleeW keâes cesje keâesefš-keâesefš veceve nw~
«ebLe keâer ØeceeCelee—‘‘Jeòe=âØeeceeCÙeeodJeÛeveb ØeceeCeced’’ Fme met$e JeÛeve kesâ Devegmeej Jeòeâe keâer ØeceeCelee mes
JeÛeveeW keâer ØeceeCelee Yeer mJeerkeâej keâer ieF& nw~ <ešdKeC[eiece «ebLe ØeeceeefCekeâ keäÙeeW nw? Fme mecyebOe ceW šerkeâe ceW
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& keâer hebefòeâÙeeB Yeer Gæ=le keâer ieF& nQ—
‘‘meebØelecevlÙemÙe iegCemÙe mJe™heefve™heCeeLe&cen&vcegKeesodieleeLeË ieCeOejosJe«eefLele MeyomeboYeË ØeJeen™heleÙee-
efveOeve-leeceeheVece-Mes<eoes<eJÙeefleefjkeälJeeokeâuebkeâcegòejmet$eb heg<heobleYeóejkeâ: Øeen’’—
DeLee&led Fme «ebLe keâe efJe<eÙe mee#eeled DenËle YeieJeeved keâer efoJÙeOJeefve mes pegÌ[e ngDee nw Deewj Gmeer keâer DeefveOeve
hejcheje keâes Øeehle mecemle oes<eeW mes jefnle heefJe$e met$e keâe JÙeeKÙeeve ßeerheg<heboleYeóejkeâ keâjles nQ~
OeJeuee šerkeâe keâe DevegmejCe keâjles ngS Fme šerkeâe ceW Yeer šerkeâekeâ$eea ves peien-peien met$eefvecee&lee kesâ efueS
‘‘Yeóejkeâ’’ Meyo keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw mees ‘‘Yeóejkeâ’’ Meyo mes Jele&ceeve kesâ JeŒeOeejer YeóejkeâeW keâes ve ueskeâj ØelÙegled
Glke=â„ hetpÙelee kesâ Øeleerkeâ leerLeËkeâj ceneJeerj, ieewlece ieCeOej SJeb efoiecyej DeeÛeeÙeeX keâes ner «enCe efkeâÙee nw~
Fve «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe Dekeâeue ceW ve keâjW—ØeeÙe: osKee peelee nw efkeâ mJeeOÙeeÙeerpeve nj Jeòeâ «ebLe keâes
heÌ{vee Ûeenles nQ efkeâvleg efmeæeble jnmÙe kesâ Øeefleheeokeâ met$e«ebLeeW keâes Dekeâeue ceW veneR heÌ{vee ÛeeefnS, Ùen Øeefleheeove
OeJeuee hegmlekeâ 9 kesâ DeeOeej mes Fme šerkeâe ceW efkeâÙee nw pees ØelÙeskeâ mJeeOÙeeÙeer kesâ efueS DeJeMÙe he"veerÙe nw~
Ùeefo keâesF& meeOeg Fve JÙeJeneefjkeâ ef›eâÙeeDeeW keâe heeueve ve keâjkesâ Dekeâeue ceW Yeer met$e«ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâj uesles
nQ lees Gvekesâ efueS Deveskeâ oes<e lees nQ neR, Jes ogie&efle kesâ hee$e Yeer yeveles nQ Fve yeeleeW keâe Kegueemee efnvoer šerkeâe ceW efkeâÙee
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (291)
ieÙee nw~
Fmeer ØekeâjCe ceW Skeâ ‘‘efokeâdMegefæ’’ veece mes keâLeve yeÌ[e ner jesÛekeâ Deewj he"veerÙe nw efpemeceW DeeÛeeÙe& ßeerkegbâokegbâoke=âle
cetueeÛeej «ebLe kesâ DeeOeej mes yeleeÙee nw efkeâ—
hetJee&vn, Dehejevn Deewj Øeoes<e keâeue (hetJe& jeef$e) kesâ mJeeOÙeeÙe keâjves ceW efoMeeDeeW kesâ efJeYeeie keâer Megefæ kesâ efueS
veJe, meele Deewj heeBÛe yeej ieeLee—Ceceeskeâej ceb$e keâes heÌ{s~
Jele&ceeve ceW ØeeÙe: Fme efokeâdMegefæ keâer Deesj mJeeOÙeeÙeerpeveeW keâe OÙeeve veneR peelee nw efkeâvleg hetpÙe ceeleepeer keâes ceQves
meowJe osKee nw efkeâ peye keâYeer Jes OeJeuee, peÙeOeJeuee, ceneOeJeuee Deeefo mewæebeflekeâ met$e«ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe Yeer keâjleer
nQ lees Deheveer Jemeeflekeâe kesâ yeenj efvekeâuekeâj DeLeJee Deboj ner yeÇeÿecegntle& ceW Jewjeef$ekeâ (efheÚueer jeef$e keâe) mJeeOÙeeÙe
kesâ Deveblej Ûeejebs efoMeeDeeW keâer Megefæ nsleg ‘‘veceesÓmleg heewJee&Cnkeâeues efmeæevleJeeÛevee keâjCeeLeË hetJe&efokeâdMegefæced keâjescÙenb’’
Ssmee heÌ{keâj 27 ÕeemeesÛÚdJeemehetJe&keâ 9 yeej Ceceeskeâej ceb$e Skeâ efoMee ceW heÌ{leer nQ Deewj Fmeer Øekeâej oef#eCe, heef§ece,
Gòej efoMeeDeeW ceW Yeer GheÙeg&òeâ JeekeäÙe yeesuekeâj 9-9 yeej ceb$e heÌ{leer nQb~ hegve: jeef$ekeâ Øeefle›eâceCe Deewj heewJee&efCnkeâ
meeceeefÙekeâ kesâ yeeo heewJee&efCnkeâ mJeeOÙeeÙe keâe keâeue Deelee nw Gme meceÙe efJeefOeJeled ke=âeflekeâce&hetJe&keâ (ßegle-DeeÛeeÙe&Yeefòeâ
meefnle) mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Gmekesâ meceeheve kesâ yeeo lelkeâeue DehejeCnkeâeueerve efmeæeble JeeÛevee nsleg GheÙeg&òeâ lejerkesâ mes
ner efokeâdMegefæ keâjves kesâ efueS 7-7 yeej Ceceeskeâej ceb$e ÛeejeW efoMeeDeeW ceW keâjleer nQ hegve: Ùeefo hetJe&jeef$e ceW Yeer GvneR
met$e«ebLeeW keâe he"ve DeLeJee uesKeve keâjvee ngDee lees owJeefmekeâ Øeefle›eâceCe mes hetJe& 5-5 yeej Ceceeskeâej ceb$e heÌ{keâj
efokeâdMegefæ keâjleer nQ Deewj Ùeefo jele ceW veneR efkeâÙee lees Ùen efokeâdMegefæ veneR keâjleer nQ~
Fmeer ›eâce keâes hetpÙeßeer ves cegPes Yeer Fve «evLeeW kesâ DevegJeeokeâeue ceW yeleeÙee efpemekeâe DevegmejCe keâjles ngS ceQves
hetCe& efokeâdMegefæhetJe&keâ ner Fme DevegJeeokeâeÙe& keâes efkeâÙee nw~ Fme šerkeâe jÛevee mes hetJe& Yeer peye-peye mebIe ceW
<ešdKeb[eiece «ebLeeW keâe meecetefnkeâ mJeeOÙeeÙe Ûeuee lees Yeer ceeleepeer ves mJeÙeb leLee nce efMe<ÙeeW keâes Fme efokeâdMegefæ keâes
keâjves keâer ØesjCee oer nw~
Fme efJe<eÙe ceW keâesF& Yeer ØeMve Ùee leke&â cenòJe veneR jKeles nQ keäÙeebsefkeâ MeeŒeesòeâ efJeefOe keâe heeueve keâjves mes Deheves
%eeve cesW efvece&uelee Deeleer nw Deewj %eeveeJejCe keâce& keâe #eÙeesheMece neslee nw FmeceW mebosn veneR nw~
Fmeer ØekeâjCe ceW cegefveÙeeW kesâ meceeve DeeefÙe&keâeDeeW keâes Yeer Fve efmeæeble«ebLeeW kesâ he"ve keâer Dee%ee DeeÛeeÙeeX ves Øeoeve
keâer nw pees Gvekesâ Éeje «enCe efkeâÙes ieÙes GheÛeej cene›eleeW keâer ceefncee keâe ner heefjÛeeÙekeâ nw~
ceeie&CeeDeeW keâe efve™heCe—melØe™heCee veecekeâ «ebLe ceW ÛelegLe& met$e ceW Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ veece osles ngS
Gvekeâe ØekeâjCe ØeejbYe ngDee nw Deewj ieesccešmeej peerJekeâeb[ kesâ DeeOeej mes ceeie&CeeDeeW keâe ue#eCe efoÙee ieÙee nw~
Dee" DevegÙeesieÉejeW mes iegCemLeeve efve™heCe—pewmes—Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙeeW keâer Jebovee keâjves kesâ efueS
pecyetÉerhe kesâ cegKÙe Éej efJepeÙe Deeefo ÉejeW ceW ØeJesMe keâjvee heÌ[lee nw Gmeer Øekeâej Ûeewon iegCemLeeveeW keâe efoioMe&ve
keâjeves nsleg «ebLekeâej ves meeleJeW met$e ceW 8 DevegÙeesieÉej yeleeS nQ leLee Fmemes hetJe& heeBÛeJeW met$e keâer šerkeâe ceW DevegÙeesie kesâ
heeBÛe heÙee&ÙeJeeÛeer veece yeleeÙes nQ—DevegÙeesie, efveÙeesie, Yee<ee, efJeYee<ee Deewj Jeefòe&keâe~
Fme melØe™heCee «ebLe ceW cetue ™he ceW leerve ceneefOekeâej yeleueeÙes ieÙes nQ mees meeleJeW met$e kesâ he§eeled ner ØeLece
(292) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
ceneefOekeâej keâe meceeheve ngDee nw Deewj Dee"JeW met$e mes efÉleerÙe DeefOekeâej ceW melØe™heCee kesâ Yeso-ØeYesoeW keâe JeCe&ve
ØeejbYe ngDee nw~
meeJeÅeef›eâÙeeDeeW keâe GheosMe osves hej Yeer efpevesvõosJe meoes<e veneR ceeves peeles nQ!—iegCemLeeve JeCe&ve keâer
ße=BKeuee ceW peneB efceLÙeelJe keâes hetCe&™hesCe nsÙe yeleekeâj peerJeeW keâes mecÙekeälJe «enCe keâer ØesjCee oer ieF& nw JeneR 13JeW
met$e ceW ‘‘mebÙeleemebÙele’’ veecekeâ heeBÛeJeW iegCemLeeve keâe keâLeve keâjles ngS heeef#ekeâ Øeefle›eâceCe keâer hebefòeâÙeeW kesâ DeeOeej mes
Ùen efJe<eÙe mhe„ efkeâÙee nw efkeâ ‘‘pees ßeeJekeâ heeBÛe DeCeg›eleeW keâe heeueve keâjles nQ Jes mJeie&megKe keâe DevegYeJe keâjles ngS
DeefOekeâ mes DeefOekeâ meele-Dee" YeJeeW keâes «enCe keâjkesâ efveÙece mes efveJee&Ceheo keâes Øeehle keâj uessles nQ, FmeceW keâesF& mebosn
veneR nw~’’
Fmeer Øekeâej keâmeeÙeheengÌ[ cene«ebLe keâer peÙeOeJeuee šerkeâe keâer hebefòeâÙeeW keâes Fme efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe ceW Gæ=le
keâjkesâ ‘‘efpevesvõosJe kesâ Éeje ßeeJekeâ Oece& keâe GheosMe efoÙes peeves hej Yeer Jes meeJeÅe oes<e kesâ Yeeieer veneR nesles nQ’’ Ùen
yeleueeÙee nw~ efnvoer šerkeâe ceW Fmekeâe efJeMes<e Kegueemee nw mees hee"keâpeve heÌ{W SJeb Deheves ßeeJekeâesefÛele Oece& keâe heeueve Yeer
ÙeLeeMeefòeâ keâjves keâer ØesjCee Øeehle keâjW~
DeeÛeeÙeeX keâer heeheYeer®lee keâe vecetvee osKeW—Jele&ceeve ceW ØeeÙe: osKee peelee nw efkeâ «ebLeeW ceW Ùeefo keâneR keâesF&
oes Øekeâej keâer ceevÙelee nesleer nw lees heÌ{ves Jeeues Ùee mecePeeves Jeeues efkeâmeer Skeâ he#e keâe ogje«en hekeâÌ[keâj otmejs keâes
ieuele efmeæ keâj osles nQ efkeâvleg <ešdKeb[eiece «ebLe keâer OeJeuee šerkeâe ceW DeeÛeeÙe& ßeerJeerjmesvemJeeceer keâe GoenjCe Fme
efJe<eÙe ceW meJe&Lee DevegkeâjCeerÙe nw, peye GvneWves ÛeejeW ieefleÙeeW ceW iegCemLeeve JÙeJemLee keâe GuuesKe efkeâÙee lees Skeâ
ØekeâjCe kesâ Debleie&le oesveeW DeeÛeeÙeeX kesâ cele keâes ceevÙe efkeâÙee nw efkeâ ‘‘#ehekeâ ßesCeer ceWs keâceeX keâer #eheCeefJeefOe keâjlee ngDee
keâesF& peerJe veJeceW iegCemLeeve ceW henues meesuen keâceeX keâes ve„ keâjkesâ yeeo ceW Dee" keâ<eeÙeeW keâes #eÙe keâjlee nw’’ Ùen lees
<ešdKeC[eiece keâe GheosMe nw SJeb keâ<eeÙeØeeYe=le kesâ Devegmeej ‘‘Jen henues Dee" keâ<eeÙeeW keâe #eheCe keâjlee nw Gmekesâ yeeo
meesuen keâceeX keâes ve„ keâjlee nw’’ Fve oes JeÛeveeW ceW nw lees keâesF& Skeâ ner melÙe JeekeäÙe, efkeâvleg ßeerJeerjmesvemJeeceer keânles
nQ efkeâ Fme efJe<eÙe ceW melÙe-DemelÙe lees ‘‘megokesâJeueer kesâJeueer Jee peeCeefo’’ DeLee&led kesâJeueer Ùee ßeglekesâJeueer ner peeve
mekeâles nQ Dele: Gvekesâ DeYeeJe ceW nceW lees oesveeW DeeÛeeÙeeX kesâ JeÛeve ceevevee ÛeeefnS~
hetpÙe ceeleepeer mJeÙeb Yeer Fmeer he#e keâes ceevÙelee Øeoeve keâjleer nQ FmeerefueS GvnesWves Deheveer Fme šerkeâe ceW Fme
ØekeâjCe keâe hetje ØeMveesòej osles ngS Deble ceW Dehevee YeeJe JÙeòeâ efkeâÙee nw efkeâ—
‘‘SlelØeMveesòejw: efJe%eeÙeles, hetJee&ÛeeÙez: efueefKeleMeeŒeeefCe ØeceeCecesJe~ les<eeb ceOÙes Ùeled efkeâceefhe
hejmhejefJejesefOeJeekeäÙeb YeJesled leoe ÉÙeesjefhe JeekeäÙeÙees: ßeæeveb keâle&JÙeb, ve Ûe SkeâmÙe ØeeceeCÙeb DevÙemÙe
DeØeeceeCÙeb JeòeâJÙeefceefle~’’
JeemleJe ceW ØelÙeskeâ hee"keâ keâes Fve efJe<eÙeeW ceW heeheYeer®lee DeJeMÙe jKevee ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ efkeâmeer Skeâ he#e keâes
ceevÙelee Øeoeve keâj osves mes vejkeâ-efveieeso pewmeer ieefleÙeeW keâe yebOe Yeer nesves keâer mebYeeJevee jnleer nw~
pewmes jeceeÙeCe keâer cegKÙe veeefÙekeâe meleer meerlee kesâ efueS Yeer pewve Deeiece ceW ner oes cele nQ~ ßeer iegCeYeõeÛeeÙe& Éeje
jefÛele GòejhegjeCe ceW meerlee keâes jeJeCe keâer heg$eer ceevee nw Deewj jefJe<esCeeÛeeÙe& jefÛele he©ehegjeCe ceW meerlee keâes jepee pevekeâ
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (293)
keâer heg$eer keâne nw~ oesveeW ner keâLeevekeâ Deheves-Deheves mLeeve hej melÙe Øeleerle nesles nQ efkeâvleg oesveeW ceW mes efkeâmeer Skeâ keâes
nce Ú©emLepeve ØeeceeefCekeâlee keâer keâesefš ceW veneR jKe mekeâles keäÙeeWefkeâ kesâJeueer-ßeglekesâJeueer kesâ ÛejCemeeefveOÙe ceW ner Fve
mevosnemheo efJe<eÙeeW keâe efveCe&Ùe nes mekeâlee nw~
õJÙe-YeeJe Jeso keâe met#ce jnmÙe—Ùen <ešdKeb[eiece «ebLe mewæebeflekeâ jnmÙeeW keâer kegâÀeer nw pees nerjs kesâ keâeBšs
kesâ meceeve peewnefjÙeeW keâer hejKe keâe efJe<eÙe nw~ Fmekesâ Skeâ-Skeâ met$e ceW ieeiej ceW meeiej ner veneR yeefukeâ jeF& ceW meeiej
kesâ meÂMe DeLe& Yeje ngDee nw~ pewmes, met$e veb.-93 keâe vecetvee osKeW—
‘‘mecceeefceÛÚeFefª-DemebpeomecceeFefª-mebpeoemebpeo-mebpeo-ªeCes efCeÙecee heppeefòeÙeeDees~~93~~
met$eeLe&-cevegef<ÙeefveÙeeB mecÙeeficeLÙeeÂef„, DemebÙele-mecÙeiÂef„, mebÙeleemebÙele Deewj mebÙele iegCemLeeveeW ceW efveÙece
mes heÙee&hlekeâ nesleer nQ~~93~~
DeLee&led õÇJÙe mes heg®<eJesoer peerJe kesâ Ùeefo YeeJe mes ŒeerJeso Yeer nw lees Jes ÛeewoneW iegCemLeeve Øeehle keâj mekeâles nQ
FmeceW keâesF& yeeOee veneR nw~ efoiecyej pewveMeemeve ceW õJÙeŒeerJesefoÙeeW kesâ cees#e veneR ceevee ieÙee nw Ûeens Jes YeeJe mes
heg®<eJesoer keäÙeeW ve neW leLee õJÙeheg®<eJesoer YeeJe mes ŒeerJeso meefnle nesles ngS Yeer cees#e Øeehle keâjles nQ~ GheÙeg&òeâ met$e keâer
šerkeâe ceW Kegueemee efkeâÙee nw efkeâ ‘‘S<ee JesoefJe<ecelee efleÙe&iieleew ceveg<Ùeieleew ÛewJe ve osJeveejkeâeCeeefceefle ve Ûe YeesieYetefce<eg’’
DeLee&led JesoeW keâer Ùen efJe<ecelee (õJÙe-YeeJe ceW he=Lekeâd-he=Lekeâd) keâce&Yetefce kesâ efleÙeËÛe Deewj ceveg<ÙeeW ceW ner osKeer peeleer nw,
Mes<e osJe-veejkeâer Deewj YeesieYetefce ceW Ùen JesoefJe<ecelee veneR nesleer nw, JeneB õJÙe Deewj YeeJe oesveeW ceW Skeâ meceeve ner
JesoJÙeJemLee heeF& peeleer nw~
Fme ØekeâjCe keâe DeÛÚe mhe„erkeâjCe ieesccešmeej SJeb OeJeuee kesâ Devegmeej Fme šerkeâe ceW efkeâÙee nw pees heef"leJÙe
ner veneR efJeMes<e mcejCeerÙe nw keäÙeeWefkeâ õJÙe Deewj YeeJeJesoeW kesâ yeejs ceW peevevee Deefle DeeJeMÙekeâ nw leeefkeâ hee"keâeW keâer
mewæeefvlekeâ efoiYeüce DeJemLee keâe hetCe&leÙee efvejekeâjCe nes mekesâ~
efŒeÙeeB Skeâevle mes efvebÅe veneR nQ!—Jesoceeie&Cee kesâ Debleie&le 101 veb. kesâ met$e keâer šerkeâe ceW ceeleepeer ves
ŒeerJeso keâe ue#eCe yeleeles ngS ieesccešmeej peerJekeâeC[ kesâ DeeOeej mes efŒeÙeeW keâer ØeJe=efòe ÚeoveMeerue keâner nw efkeâvleg
leerLeËkeâj YeieJeeve keâer ceelee Deeefo veeefjÙeeW ceW meeceevÙe ŒeerpevÙe oes<eeW keâe DeYeeJe jnlee nw~
hegve: %eeveeCe&Je «ebLe keâe GæjCe osles ngS efueKee nw efkeâ—
meleerlJesve cenòJesve, Je=òesve efJeveÙesve Ûe~
efJekesâkesâve efŒeÙe: keâeef§eod, Yet<eÙeefvle Oejeleueced~~
DeLee&led Deheves meleerlJe mes, cenevelee mes, Meerue mes, efJeveÙe Deewj efJeJeskeâ mes Deveskeâ efŒeÙeeB Fme Oejeleue keâes
efJeYetef<ele keâjleer nQ~
õJÙeŒeerJeso keâer Dehes#ee Fme JeCe&ve mes Ùen peevevee ÛeeefnS efkeâ pees veeefjÙeeB DeeefÙe&keâe oer#ee ueskeâj Deheveer
keâce&efvepe&je ceW ØeJe=òe nesleer nQ Gvekeâer hetpee lees Ûe›eâJeleea Deeefo Yeer keâjles nQ leLee YeeJeŒeerJeso mes lees MegkeäueOÙeeve SJeb
cees#e keâer Øeeefhle lekeâ ceW Yeer keâesF& yeeOee veneR nw Ùen Fme Jeso ceeie&Cee keâe meej yeleeÙee nw~
YeieJeeve ÛebõØeYe kesâ efveJee&CekeâuÙeeCekeâ kesâ heefJe$e efoJeme (heâeuiegve Meg. mehleceer-25 heâjJejer 1996) keâes
(294) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
šerkeâe keâer hetCe&lee ves ceevees hetpÙe ceeleepeer kesâ Ûejceue#Ùe keâer efmeæer ner keâj oer Leer~ Deieues efove mes De„eefvnkeâe heJe&
ØeebjYe nesves Jeeuee Lee Dele: 8 efove lekeâ efmeæeble «ebLe keâe DemJeeOÙeeÙe keâeue nesves mes <ešdKeb[eiece met$e «ebLe keâe uesKeve
veneR nes mekeâlee Lee, MeeÙeo FmeerefueS ceeleepeer ves kegâÚ MeerIeÇlee keâjkesâ meceeheve keâe YeeJe yevee efueÙee Lee efpemekeâe ueeYe
efceue ieÙee efheÌ[eJee keâes Deewj DehejeÖ ceW 2 mes 3.30 yepes lekeâ JeneB ‘‘heeÕe&veeLe meceJemejCe’’ keâe efMeueevÙeeme meceejesn
Ûeue jne Lee Deewj ceeleepeer šerkeâe keâer hetCe&lee keâjles ngS hebÛehejces…er kesâ mcejCehetJe&keâ Deheves SJeb peieled kesâ cebieue keâer
keâecevee keâj jner LeeR~
Fme Øekeâej mes Fme iebÇLe keâer šerkeâe kesâ Fefleneme ceW efheÌ[eJee keâe veece Fme lejn mes pegÌ[ ieÙee pewmes <ešdKeb[eiece kesâ
meeLe ‘‘DebkeâuesÕej’’ keâe veece pegÌ[e nw~
Fmes mejmJeleer keâer ke=âhee ner ceeveveer nesieer! hetpÙe ceeleepeer ves Deheves cebieueeÛejCe kesâ Mueeskeâ veb. 13 ceW ÙeÅeefhe
Ùen Øeefle%eeYeeJe Øeieš efkeâÙee nw efkeâ ‘‘<ešdKeb[eiece kesâ ØeLece KeC[ keâer ØeLece hegmlekeâ melØe™heCee «ebLe keâer
mebmke=âlešerkeâe efueKeves keâe ceQves mebkeâuhe efkeâÙee nw’’ GvneWves ØeLece KeC[ keâer ÚneW hegmlekeâeW hej šerkeâe efueKeves keâe
ØeeLeefcekeâ efJeÛeej efkeâÙee nes~ Gme meceÙe MeeÙeo ceeleepeer ves meesÛee ner veneR nesiee efkeâ Fleveer peuoer Ùen keâeÙe& mecheVe nes
peeSiee efkeâvleg cee$e 135 efove cesW 163 he=„ ceW ØeLece «ebLe keâer šerkeâe meceeheve nes ieF& Deewj Gmekesâ yeeo Deeies keâe keâeÙe&
Yeer ceeleepeer ves Meg™ keâj efoÙee~
cebieueeÛejCe keâer Fmeer ßeB=Keuee ceW Mueeskeâ veb.16 kesâ Deboj ceeleepeer ves mejmJeleer ceelee keâes Yeer veceve efkeâÙee nw efkeâ
ns mejmJeleer ceele:! cesje Ùen ØeÙeeme efveefJe&Ive mecheVe nes~ hegve: peye 27 veJecyej 1995 keâes mebIe keâe ceebieerlegbieer keâer
Deesj cebieueefJenej keâe efveCe&Ùe ngDee lees ceeleepeer keâes Fme efJe<eÙe keâer kegâÚ efÛeblee DeJeMÙe ngF& efkeâ Deye cesjs uesKeve ceW
JÙeJeOeeve DeeSiee uesefkeâve Gmeer jele mJehve ceW hetpÙe ceeleepeer keâes mejmJeleer ceelee kesâ mee#eeled oMe&ve ngS efpemeceW GvneWves
mejmJeleer ceelee mes Jeelee&ueehe Yeer efkeâÙee SJeb GvnesWves ceeleepeer mes keâne efkeâ ‘‘%eeveceleer peer! legce efÛeblee cele keâjes, legcnejs
uesKevekeâeÙe& ceW keâesF& yeeOee veneR DeeSieer~’’ ceeleepeer ves Øeele: cegPemes yeleeÙee efkeâ Deepe peerJeve ceW ØeLece yeej cegPes
mejmJeleer ceelee kesâ mee#eeled oMe&ve ngS nQ~ Gvekesâ Fme keâLeve mes cegPes Ùen DeeYeeme nes ieÙee Lee efkeâ ceeleepeer keâe Ùen
og™n keâeÙe& DeJeMÙe MeerIeÇ mecheVe nesiee Deewj ngDee Yeer Ùener DeLee&led Gvekeâe uesKeve keâeÙe& jemles ceW yejeyej Ûeuelee jne~
meJe&ØeLece 27 veJecyej mes ueskeâj 14 heâjJejer 1996 lekeâ Gòej Yeejle keâer Yeer<eCe meoea kesâ keâejCe nce ueesieesb ves efove
ceW kesâJeue Skeâ meceÙe (ceOÙeevn 1 yepes mes 4 yepes lekeâ) heo efJenej keâe keâeÙe&›eâce jKee Dele: Øeele:keâeue efJenej ve
nesves kesâ keâejCe efvelÙeef›eâÙee kesâ he§eeled 7 mes 9 yepes lekeâ Gvekeâe uesKeve nes peelee Lee hegve: 15 heâjJejer 1996 mes keâesše
kesâ he§eeled oesveeW meceÙe keâe efJenej nesves ueiee leye uesKeve kegâÚ keâce lees ngDee uesefkeâve ®keâe veneR~ nceejs hee"keâeW keâes Ùen
peevekeâj Dee§eÙe& nesiee efkeâ ‘‘%eeveceleer ceeleepeer Deheves peerJeve kesâ Skeâ-Skeâ #eCe keâe meogheÙeesie kewâmes keâjleer nQ’’~ megyen
7 yepes mes 8 yepes lekeâ uesKeve kesâ yeeo Jes efJenej keâjkesâ ueieYeie 10 yepes lekeâ ievleJÙe mLeeve lekeâ hengBÛe peeleeR JeneB
Deenej, meeceeefÙekeâ kesâ yeeo lelkeâeue efJenej keâjvee heÌ[lee Lee Dele: jeef$eefJeßeece kesâ mLeue hej hengBÛeves hej 4 mes 5 yepes
lekeâ Yeer JeneB ØeeÙe: Jes Dehejeefvnkeâ mJeeOÙeeÙe kesâ ™he ceW uesKeve keâj uesleer LeeR~ Fme Deblejeue ceW Ùeefo keâYeer mebIe keâer
yeÇÿeÛeeefjCeer yenveeW kesâ meeceeve keâer ieeÌ[er veneR hengBÛeleer, Jes ueesie osj mes DeeleeR lees ceeleepeer keâes Dehevee yemlee veneR efceuelee
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (295)
Dele: GvnW kegâÚ yesÛewveer—Deekegâuelee nesleer, nce ueesie keâYeer nBmeer ceW keân osles efkeâ ceeleepeer! keâYeer lees kegâÚ osj Deehe
Keeueer Yeer yew"keâj ceefmle<keâ keâes Meebefle os efoÙee keâjW, lees ceeleepeer keânleeR efkeâ ‘‘cegPes lees Deheves mJeeOÙeeÙe Deewj uesKeve mes
ner DehetJe& Meebefle efceueleer nw~’’ Gvekeâer Deekegâuelee keâes osKekeâj keâF& yeej nceW meeLe Ûeueves Jeeues cenevegYeeJe kesâ neLe ceW Ùee
ceesšjmeeF&efkeâue Éeje Gvekeâe yemlee peuoer Yespevee heÌ[lee Lee~ meceÙe keâer Fme meogheÙeesefielee kesâ keâejCe ner Deepe Deehe
meYeer keâes hetpÙe ceeleepeer Éeje jefÛele mewkeâÌ[eW «ebLe GheueyOe nes jns nQ~ Fmeer Øekeâej Deeies ceebieerlegbieer lekeâ Gvekeâe
uesKevekeâeÙe& yejeyej Ûeuee hegve: JeneB mes efJenej keâjves kesâ meceÙe Skeâ efove efheâj mJehve ceW mejmJeleer ceelee ves oMe&ve osles
ngS keâne efkeâ ‘‘osKees! %eeveceleer peer! ceQves legcemes keâne Lee ve efkeâ legcneje keâeÙe& veneR ®kesâiee~ Deye lees legce mebleg„ nes ?’’
Øeele: ceeleepeer ves cegPes efheâj Dehevee mJehve yeleeÙee mees ceQ meesÛeves ueieer efkeâ Deepe mee#eeled ™he ceW Ùeefo osJeer-osJelee Deeles
nesles lees pe™j heg<heoble-Yetleyeefue kesâ meceeve ceeleepeer keâer Yeer hetpeve keâjkesâ Gvekeâer cenevelee mebmeej keâes yeleeles efkeâvleg
DeYeer Jes hejes#e ™he ceW ner Dehevee menÙeesie Øeoeve keâj ceeleepeer cesb Meefòeâ Yej jnss nQ DevÙeLee ØeJeÛeve meYeeDeeW ceW leLee
Deveskeâ Jeelee&ueeheeW kesâ ceOÙe Yeer yew"keâj Ssmeer og™n mebmke=âle šerkeâe efueKevee meyekesâ yeme keâer yeele lees veneR nw~
cebieue efJenej kesâ ceOÙe Deveskeâ mLeeveeW hej lees ceeleepeer kesâ efueKeles meceÙe kesâ jbieerve heâesšes SJeb Jeeref[Ùees efjkeâeef[Ëie
Yeer keâjJeeS ieÙes pees pecyetÉerhe mLeue hej megjef#ele jKes nQ~
YeieJeeve MeebefleveeLe kesâ veece ceW Yeer Demeerce Meefòeâ nw—nefmleveehegj keâer heeJeve JemegvOeje YeieJeeve
MeebefleveeLe, kegbâLegveeLe Deewj DejnveeLe Fve leerve leerLeËkeâjeW kesâ Ûeej-Ûeej keâuÙeeCekeâeW mes ceneved nw Gmeer Yetefce hej yew"keâj
ceeleepeer ves Fme <ešdKeC[eiece «ebLe keâer šerkeâe keâe MegYeejbYe keâjles ngS ßeer MeebefleveeLe YeieJeeve keâes Deheves cevecebefoj ceW
efJejepeceeve keâjles ngS efueKee nw—‘‘F„: meJe&ef›eâÙeevlesÓmeew MeevleerMees ùefo OeeÙe&les~’’
Fme hebefòeâ keâe mhe„erkeâjCe ÙeÅeefhe efnvoer šerkeâe ceW efJeMes<e ™he mes efkeâÙee ieÙee nw efheâj Yeer ÙeneB ceQ yeleevee Ûeenleer
nttB efkeâ YeieJeeve MeebefleveeLe mes hetJe& leerLeËkeâj heg<heobleveeLe mes Oece&veeLe kesâ yeerÛe ceW meele yeej Oece&leerLe& keâe JÙegÛÚso ngDee
nw hegve: MeebefleveeLe leerLeËkeâj mes Ùen Oece&leerLe& hejcheje Deepe lekeâ DeefJeefÛÚVe ™he mes Ûeueer Dee jner nw~1 FmeerefueS Gvekesâ
veece keâes ùoÙe ceW OeejCe keâjves Jeeueer hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer keâe uesKevekeâeÙe& DeefJeefÛÚVe-efveefJe&Ive Ûeuee nw Deewj Deeies
Yeer Ûeuelee jne, leYeer MeerIeÇ ner <ešdKeC[eiece keâer meesueneW hegmlekeâeW keâer ‘‘efmeæebleefÛevleeceefCe’’ šerkeâe mecheVe neskeâj
efJeÉlmeceepe kesâ mece#e Dee ieF& nw~
efpeme Øekeâej mes leòJeeLe&met$e iebÇLe kesâ cetue met$eeW hej ßeer DekeâuebkeâosJe, hetpÙeheeo mJeeceer, efJeÅeevebefomJeeceer,
ßeglemeeiejmetefj Deeefo Deveskeâ DeeÛeeÙeeX ves Deueie-Deueie šerkeâeSB jÛeer nQ Gmeer Øekeâej mes <ešdKeC[eiece «ebLe kesâ cetue met$eeW
hej Deveskeâ šerkeâeDeeW keâer ße=BKeuee ceW Ùen ‘‘efmeæebleefÛebleeceefCe’’ veece keâer mJeleb$e ceewefuekeâ šerkeâe nw pees YeJÙeeW keâes
efmeæevle keâe %eeve megiecelee mes keâjeves ceW hetCe& me#ece nw~
efJeefYeVe ke=âefleÙeeW keâes osKeves mes Yeüce mJeÙeb otj nes peelee nw!-hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
Éeje efueefKele, Devetefole SJeb keâeJÙeceÙeer jÛeveeDeeW keâes osKekeâj mebYeJe nw efkeâ kegâÚ hetJe& hee"keâeW kesâ meceeve DeeheceW mes Yeer
efkeâmeer hee"keâ keâes Mebkeâe nes peeS efkeâ yeeueefJekeâeme SJeb Oeeefce&keâ GhevÙeemeeW keâer jÛeefÙe$eer %eeveceleer ceeleepeer keâesF& Deewj
neWieer, Yeefòeâmebieerle keâer OegveeW hej DeeOeeefjle FbõOJepe-keâuheõgce Deeefo heÛeemeeW hetpee-efJeOeeveeW keâer uesefKekeâe %eeveceleer peer
(296) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
otmejer nQ leLee De„menœeer pewmes meJeexÛÛe vÙeeÙe«ebLe kesâ efnvoer DevegJeeo keâer ØeewÌ{lee, mebmke=âle MueeskeâeW ceW efueefKele
‘‘DeejeOevee’’ «ebLe kesâ MueeskeâeW ceW Yeje jnmÙe, efveÙecemeejØeeYe=le «ebLe keâer mebmke=âle mÙeeÉeoÛebefõkeâe šerkeâe Deeefo keâer
jÛevee keâjves Jeeueer keâesF& meleÙegie keâer %eeveceleer ceeleepeer neWieer efkeâvleg Deye Deehekeâes Ùen mecePeles osj veneR ueiesieer efkeâ
yeeuemeeefnlÙe mes ueskeâj Fme efmeæevle«ebLe lekeâ keâes efueKeves Jeeueer Skeâ ner %eeveceleer ceeleepeer nQ Fvekesâ Éeje efueefKele
ØeeÙe: meYeer heeC[gefueefheÙeeB nefmleveehegj pecyetÉerhemLeue hej jlve$eÙeefveueÙe Deewj pecyetÉerhe hegmlekeâeueÙe ceW megjef#ele nQ,
efpevekesâ oMe&ve keâj heefC[le kewâueeMeÛebo pewve efmeæebleMeeŒeer Deeefo ves DelÙeble Dee§eÙe& SJeb n<e& JÙeòeâ efkeâÙee Lee SJeb
efpevekesâ veece kesâ meeLe ‘pecyetÉerhe keâer heeJeve Øesefjkeâe’’ keâe ØecegKe mebkesâle pegÌ[e ngDee nw, Jes yeermeJeeR Meleeyoer keâer ØeLece
yeeueyeÇÿeÛeeefjCeer DeeefÙe&keâejlve nQ, pewve meeefnlÙepeieled keâer ØeLece uesefKekeâe meeOJeer nQ, Deveskeâ leerLeeX keâer Gæeefjkeâe nQ
leLee osMe Yej ceW ØeJeefle&le ngS pecyetÉerhe %eevepÙeesefle jLe, YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej jLe SJeb YeieJeeve
ceneJeerj pÙeesefle jLe ØeJele&ve, efJeÕeMeebefle keâueMe Ùee$ee jLe ØeJele&ve keâer heeJeve Øesefjkeâe nQ Deewj efJeÉeveeW keâer Yee<ee ceW
Fvekeâer ØecegKe henÛeeve efvecve MeyoeW ceW keâer peeleer nw—
‘‘%eeveceleer ceeleepeer lesjer Ùener efveMeeveer~
Skeâ neLe ceW efheÛÚer otpeer ceW efpeveJeeCeer~~’’
pewve Oece& kesâ Deuebkeâej «ebLe (JeeiYeóeuebkeâej) ceW jÛeveekeâej ves «ebLe uesKekeâeW SJeb keâefJeÙeeW kesâ iegCe-DeJeiegCeeW keâe
JeCe&ve keâjles ngS efueKee nw efkeâ—
ØeefleYeekeâejCeb lemÙe, JÙeglheefòemleg efJeYet<eCeced~
Ye=Meeslheefòeke=âoYÙeeme-FlÙeeÅekeâefJemebkeâLee~~
DeLee&led ØeeÛeerve keâefJeÙeeW keâe cele nw efkeâ ‘‘ØeefleYee’’ keâeJÙeeslheefòe keâe nsleg nw, ‘‘JÙeglheefòe’’ mes Gme (keâeJÙe) ceW
MeesYee keâe DeeOeeve neslee nw Deewj DeYÙeeme mes MeerIeÇ ner keâeJÙejÛevee mecYeJe nesleer nw~
Fmeer ceW Deewj Yeer yeeleW yeleeF& nQ efkeâ—
DeveLe&keâ, ßegeflekeâšg, JÙeenleeLe&, Deue#eCe, mJemebkesâle-ØekeäèhleeLe&, DeØeefmeæ, Demeccele Deewj «eecÙe Ùes Dee"
oes<e efpeme heo ceW Dee peeSB Gmekeâe ØeÙeesie veneR keâjvee ÛeeefnS~
GheÙegò& eâ iegCeeW mes meefnle leLee oes<eeW mes jefnle ieÅe-heÅe jÛevee keâe YeeJe ner hetpÙe ceeleepeer keâer ke=âefleÙeeW ceW mhe„
Peuekeâlee nw~ Ùen Gvekeâer efJeMes<e ØeefleYeeMeefòeâ ner ceeveveer nesieer efkeâ yeeueesheÙeesieer meeefnlÙe ceW Gvekeâe yeÛÛeeW kesâ Øeefle Deekeâ<e&Ce
Peuekeâlee nw, ÙegJeeDeeW kesâ efueS GheÙeesieer GhevÙeeme meeefnlÙe keâes heÌ{keâj Gvekeâer ÙegJee YeeJevee keâe heefjÛeÙe efceuelee nw efkeâ kewâmes
ÙegJeeDeeW keâes Oece& kesâ Øeefle Deekeâef<e&le efkeâÙee pee mekeâlee nw, hegve: peye Deeies yeÌ{keâj Øeew{Ì «ebLeeW keâes osKeles nQ lees ceeleepeer keâe
peneB efJeÉeveeW kesâ Øeefle Øeew{Ì Âef„keâesCe Peuekeâlee nw JeneR %eeve keâe DeLeen meeiej Gvekesâ Deboj efnueesjW Yejles vepej Deelee nw~ «ebLe
jÛeves JeeueeW kesâ %eeve keâer Ûejcemeercee mebmke=âle-Øeeke=âle jÛeveeDeeW kesâ Éeje %eele nesleer nw efpemes Deehe Øemlegle šerkeâe «ebLe ceW
mee#eeled osKe jns nQ Dele: Deye MeesOekeâlee&DeeW keâes efoiYeüecf ele nesves keâer keâesF& iegpb eeFMe veneR jn peeleer nw~
efkeâve hetJee&ÛeeÙeeX keâer Peuekeâ Fme šerkeâe ceW nw ?—meyemes henues meved 1972 ceW meceÙemeej «ebLe keâer
ßeerpeÙemesveeÛeeÙe&ke=âle ‘‘leelheÙe&Je=efòe’’ veecekeâ mebmke=âlešerkeâe keâe DeOÙeÙeve ceeleepeer ves peye nce ueesieeW keâes keâjJeeÙee lees
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (297)
Gmekeâer mejuelee SJeb Mewueer mes DelÙeble TBÛee DeeOÙeeeflcekeâ efJe<eÙe Yeer mecePe ceW Deeves ueiee~ hegve: meved 1976 ceW
‘‘ye=nodõJÙemeb«en’’ ceW ßeer yeÇÿeosJe metefj keâer šerkeâe ceW lees DeeMeeleerle Deevebo keâer DevegYetefle ngF&, Oeerjs-Oeerjs ØeJeÛevemeej,
hebÛeeefmlekeâeÙe, meJee&Le&efmeefæ, jepeJeeefle&keâ Deeefo «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve Ûeuee Deewj ‘‘hejceelceØekeâeMe’’ «ebLe ceW ßeeryeÇÿeosJemetefj
keâer šerkeâe Éeje pees efpeveeiece keâe jnmÙe Keguelee nw Jen JeemleJe ceW DekeâLeveerÙe nw~
peye Fme ‘‘efmeæebleefÛebleeceefCe’’ šerkeâe keâe ceQves met#celee mes DeJeueeskeâve efkeâÙee lees ueiee efkeâ ßeer peÙemesveeÛeeÙe& SJeb
yeÇÿeosJemetefj keâer šerkeâe Mewueer keâer hetjer-hetjer Úehe FmeceW osKeves keâes efceueleer nw~ "erkeâ Gmeer Øekeâej mes DeefOekeâejeW kesâ ØeejbYe
ceW met$eeW keâer mecegoeÙeheeleefvekeâe, šerkeâe ceW heoKeC[vee™he mes JÙeeKÙee, hegve: cetuemet$e ceW JeefCe&le Skeâ-Skeâ Meyo keâer
JÙeglheefòe Deeefo oskeâj Deble ceW YeeJeeLe& ceW šerkeâe keâe mechetCe& meej mhe„ efkeâÙee ieÙee nw~
pewve JÙeekeâjCe kesâ Skeâ efJeMes<e met$e keâe Yeer Fme šerkeâe ceW ØeÙeesie ngDee nw! ßeer MeJe&Jece& DeeÛeeÙe& Éeje
jefÛele ‘‘keâeleb$e™heceeuee’’ veece mes mebmke=âle JÙeekeâjCe «ebLe keâe efnvoer DevegJeeo Yeer hetpÙe ceeleepeer ves meved 1973 ceW
efkeâÙee nw~ Jele&ceeve ceW mecemle meeOeg mebIeeW ceW Gmekeâe yeÌ[er lespeer mes DeOÙeÙeve-DeOÙeeheve Ûeue jne nw~ Ùen JÙeekeâjCe
Deheves DeeheceW hetCe& meJeeËieerCe nw efpemes heÌ{keâj keâesF& Yeer pevemeeOeejCe mebmke=âle%eeve ceW heefjhekeäJelee Øeehle keâj mekeâlee nw~
Fme JÙeekeâjCe kesâ ØeejbefYekeâ mebefOe ØekeâjCe ceW ‘‘efJejeces Jee’’ met$e DeeÙee nw efpemekeâe DeLe& nw—‘‘efJejece ceW
heoevle cekeâej keâe DevegmJeej efJekeâuhe mes neslee nw’’ DeLee&led heoevle ceW cekeâej Deewj DevegmJeej oesveeW nes mekeâles nQ~ pewmes-
osJeeveeced, osJeeveeb Deeefo~
Ùen Jewkeâefuhekeâ efveÙece Fme keâeleb$e JÙeekeâjCe kesâ Deefleefjòeâ DevÙe$e efkeâmeer Yeer JÙeekeâjCe ceW veneR nw, meJe&$e
efJejece ceW DevegmJeej veneR keâjves keâe efJeOeeve nw Dele: Fmeer JÙeekeâjCe ceW Ùen efJeMes<e efveÙece nw~ Fme efveÙece keâe ØeÙeesie
hetpÙe ceeleepeer ves Deheveer mecemle mebmke=âle jÛeveeDeeW ceW keâneR ve keâneR efkeâÙee nw~ Øemlegle ‘‘efmeæebleefÛevleeceefCe’’ šerkeâe ceW
Yeer keâF& mLeeve hej heoevle ceW cekeâej keâer peien DevegmJeej efueKee nw mees efJeÉppeve Fmes JÙeekeâjCe keâer DeMegefæ ve mecePe
keâj pewveJÙeekeâjCe kesâ efJeMes<e efveÙece keâe DevegkeâjCe keâjW Ùener cesje DevegjesOe nw~
hegmlekeâ 2
efÉleerÙe hegmlekeâ ceW cetue «ebLekeâlee& keâe Skeâ Yeer met$e veneR nw kesâJeue melØe™heCee mes meboefYe&le Deeueehe DeefOekeâej nw
pees efkeâ OeJeuee šerkeâekeâej JeerjmesveeÛeeÙe& Éeje jefÛele nw~ Fme peerJemLeeve veece kesâ ØeLece Keb[ ceW melØe™heCee veecekeâ
ØekeâjCe kesâ Debleie&le yeerme Øe™heCeeDeeW keâe JeCe&ve nw~ efpemeceW iegCemLeeve SJeb ceeie&CeeDeeW ceW yeerme Øe™heCeeDeeW kesâ DeeueeheeW
keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves Øe™heCee keâe ue#eCe yeleeles ngS keâne nw efkeâ 20 Øe™heCeeDeeW ceW heÙee&hle Deewj DeheÙee&hle
efJeMes<eCeeW kesâ Éeje efJeMuesef<ele keâjkesâ peerJeeW keâer pees Keespe keâer peeleer nw Jener Øe™heCee veece mes peeveer peeleer nw~ Ùes 20
Øe™heCeeSB efvecve nQ-
iegCepeerJee heppeòeer heeCee meCCee Ùe ceiieCeeDees Ùe~
GJeDeesiees efJe Ùe keâcemees Jeermeb leg he™JeCee YeefCeÙee~~
(298) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
iegCemLeeve, peerJemeceeme, heÙee&efhle, ØeeCe, meb%ee, Ûeewon ceeie&CeeSB Deewj GheÙeesie Fme Øekeâej Ùes yeerme Øe™heCeeSB
keâner ieF& nQ~
ÙeneB iegCemLeeveeW Deewj ceeie&CeeDeeW ceW yeerme Øe™heCeeDeeW kesâ veece SJeb DeeueeheeW keâe keâLeve keâjves Jeeues oes
ceneefOekeâej nQ~ GmeceW Yeer ØeLece ceneefOekeâej kesâ Debleie&le iegCemLeeveeW ceW yeerme Øe™heCeeDeeW keâe keâLeve keâjles nQ efpemeceW
27 keâes‰keâ nQ Deewj efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ Debleie&le 518 keâes‰keâ nQ~ Fme Øekeâej oesveeW
ceneefOekeâejeW kesâ efceueeves hej kegâue 545 keâes‰keâ nes peeles nQ~
hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efueKee nw-
‘‘DeleSJeemÙeeb Øe™heCeeÙeeb Skeâceefhe met$eb veeefmle kesâJeueb OeJeueešerkeâÙewJe Demeew Øe™heCee-efOekeâejesÓefmle~
lemÙee OeJeueešerkeâeÙee DeeOeejb ie=nerlJee ceÙee efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe jefÛelee’’~
DeleSJe Fme Øe™heCee «ebLe ceW Skeâ Yeer met$e veneR nw, kesâJeue OeJeueešerkeâe kesâ DeeOeej keâes ueskeâj ceQves Ùen
efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe efueKeer nw~
yeerme Øe™heCeeDeeW ceW 14 ceeie&CeeDeeW keâe efJemle=le JeCe&ve-
melØe™heCee kesâ Debleie&le Skeâ meew melenòej met$eeW ceW iegCemLeeve, peerJemeceeme, heÙee&efhle Deewj Ûeewon ceeie&CeeDeeW keâe
efJemleej mes JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw, Deye ØeeCe, meb%ee Deewj GheÙeesie Fve leerve Øe™heCeeDeeW keâe DeLe& FmeceW keânles nQ~ FmeceW
Ûeewon ceeie&CeeDeeW ceW heÙee&efhle Deewj peerJemeceeme veece keâer Øe™heCee keâeÙe Deewj FefvõÙe ceeie&Cee ceW DebleYet&le nes peeleer nQ
leLee ÕeemeesÛÚdJeeme, JeÛeveyeue Deewj ceveesyeue Fve leerve ØeeCeeW keâe Yeer Fmeer ceeie&Cee ceW DevleYee&Je neslee nw~ efkeâme ceeie&Cee
kesâ Debleie&le keâewve meer Øe™heCeeSb nQ Fmekeâe efJemleej mes JeCe&ve hetpÙe ceeleepeer ves he=.7 Je 8 hej Gæ=le efkeâÙee nw~
Ûeewon iegCemLeeveeW ceW meeceevÙe, heÙee&hle Je DeheÙee&hle peerJeeW keâer efmLeefle keâes 27 keâes‰keâeW kesâ Éeje Gvekesâ
Deeueehe keâns ieÙes nQ~ Ûeewon iegCemLeeveeW mes hejs Skeâ Deleerle iegCemLeeve Yeer nw Jener efmeæeW keâe hejcemLeeve nw~
Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ veece efvecve ieeLee Éeje yeleeS ieS nQ~
ieF FbefoÙes megkeâeÙes, peesies Jesos keâ<eeÙe CeeCes Ùe~
mebpece obmeCe uesmmee, YeefJeÙee mecceòe meefCCe Deenejs~~
(ieesccešmeej peerJekeâeb[)
ieefle, FefvõÙe, keâeÙe, Ùeesie, Jeso, keâ<eeÙe, %eeve, mebÙece, oMe&ve, uesMÙee, YeJÙelJe, mecÙekeälJe, meb%ee Deewj Deenej
Ùes 14 ceeie&CeeSB nQ~
Ûeewon ceeie&CeeDeeW ceW ØelÙeskeâ ceeie&Cee kesâ ØeejbYe ceW hetpÙe ceeleepeer ves cebieueeÛejCe keâjkesâ Gme-Gme efJe<eÙe keâe
Øeefleheeove efkeâÙee nw~ ieefleceeie&Cee ceW efkeâme Øekeâej peerJe ÛeejeW ieefleÙeeW ceW YeüceCe keâj efkeâve-efkeâve iegCemLeeveeW keâes Øeehle
keâjlee nw Fmekeâe JeCe&ve nw~ vejkeâieefle leLee osJeieefle ceW ØeejbYe kesâ 4 iegCemLeeve ner nesles nQ keäÙeeWefkeâ ÙeneB peerJe ceW
osMemebÙece DeLeJee mekeâue mebÙece keâer ÙeesiÙelee ner veneR heeF& peeleer nw~
ØeLece vejkeâ mes ueskeâj meeleJeW vejkeâheÙe&vle meYeer veejkeâer peerJe Deheveer-Deheveer ÙeesiÙeleevegmeej iegCemLeeveeW ceW
DeJemLeeve keâjles nQ~ ÛetBefkeâ <ešdKeC[eiece keâer OeJeueešerkeâe ceW ÛeejeW ner ieefleÙeeW ceW mecÙeioMe&ve keâer Glheefòe ceeveer nw
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (299)
DeleŠ vejkeâeW ceW Yeer mecÙeioMe&ve keâer Glheefòe ceeveer nw~ efleÙeËÛeeW ceW 14 ceW mes DeefOekeâlece 5 iegCemLeeve nes mekeâles nQ,
FmeefueS ÙeneB 5 iegCemLeeveeW keâer mebYeeefJele Øe™heCeeDeeW keâe keâLeve efkeâÙee nw~ ceveg<Ùeieefle ceW yeerme Øe™heCeeDeeW kesâ
40 keâes<"keâ nQ-
ceveg<Ùe 4 Øekeâej kesâ ceeves nQ-1. meeceevÙe ceveg<Ùe 2. heÙee&hle ceveg<Ùe 3. cevege<f Ùeveer (efŒeÙeeB) 4. DeheÙee&hle ceveg<Ùe~
meeceevÙe ceveg<ÙeeW ceW ÛeewoneW iegCemLeeve nesles nQ~ ceveg<Ùeieefle Skeâ Ssmee Ûeewjene nw peneB mes ÛeejeW ieefleÙeeW kesâ jemles
Kegueles nQ~ Ùener keâejCe nw efkeâ ceveg<Ùe yeÌ[s mes yeÌ[e heehe keâjkesâ vejkeâ-efveieeso Yeer Øeehle keâj mekeâlee nw leLee DeefOekeâ mes
DeefOekeâ hegCÙeceÙeer keâeÙeeX mes mJeie& leLee cees#e pewmes MeeÕele heo keâes Yeer Øeehle keâj mekeâlee nw FmeefueS ceveg<Ùe heÙee&Ùe keâes
meJe&ßes‰ ceevee ieÙee nw~ ceveg<Ùeieefle keâer GheÙeg&òeâ Øe™heCeeDeeW kesâ ceeOÙece mes meJe&ØeLece ØelÙeskeâ ØeeCeer keâes Deheveer efmLeefle
mes DeJeMÙe heefjefÛele nesvee ÛeeefnS efkeâ cegPes meb%eer hebÛesefvõÙe heÙee&hle ceveg<Ùe keâer pees DeJemLee Øeehle ngF& nw GmeceW nceW
kewâmee heg®<eeLe& keâjvee ÛeeefnS efpememes Deeies cees#eceeie& ØeMemle nes mekesâ~
FmeefueS hetpÙe ceeleepeer ves ieefle Deeueehe kesâ Deble ceW keâne nw-
ielÙeeueeheeveOeerlÙeenb, Ûelegie&efleefJeefveie&leb~
Megæelceeveb megOÙeeÙeeefce ÙeLee mÙeelhebÛeceer ieefle:~~
DeLee&led ieefle DeeueeheeW keâes %eele keâjkesâ ceQ Ûelegie&efle mes efvekeâueves keâer SJeb Megæelcee kesâ OÙeeve keâer FÛÚe keâjlee ntB
efpememes hebÛece ieefle-efmeæieefle keâer Øeeefhle nesJes~
keâeÙe ceeie&Cee kesâ meej ™he ceW hetpÙe ceeleepeer ves yengle megboj hebefòeâÙeeB efueKeer nQ efkeâ ceveg<Ùe Mejerj keâes Øeehle keâj
osn™heer osJeeueÙe ceW efJejepeceeve efvepe Megæ hejceelcee keâes Megæ efve§eÙeveÙe mes efveef§ele keâjkesâ JÙeJenej veÙe mes lehe§ejCe
keâjles ngS keâeÙe keâes ke=âMe keâjkesâ Deheveer Deelcee keâes heg° keâjvee ÛeeefnS~ Ùeesieceeie&Cee ceW 53 mebÂef°ÙeeW kesâ ceeOÙece mes
5 Øekeâej kesâ Mejerj keâes OeejCe keâjves Jeeues peerJeeW kesâ DeeueeheeW keâe JeCe&ve nw~ uesMÙee ceeie&Cee ceW ke=â<Ce, veerue, keâeheesle,
heerle, he©e, Megkeäue Fve ÚneW uesMÙeeDeeW ceW 74 keâes‰keâeW ceW efJeefYeVe Deeueehe keâns ieÙes nQ~ Fme Deeueehe DeefOekeâej keâer
YeJÙeceeie&Cee ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves cebieueeÛejCe ceW Deheveer Deelcee keâes YeJÙelJe iegCe kesâ Éeje
efmeæheo keâes Øeehle keâjeves keâer YeeJevee JÙeòeâ keâer nw~ efpemes ceQves efJeMes<eeLe& ceW Keesuee nw efkeâ YeJÙelJe Deewj DeYeJÙelJe
peerJe kesâ Ùes oes heeefjCeeefcekeâ YeeJe nesles nQ efpemeceW keâesF& heg®<eeLe& veneR ØelÙegle Øeeke=âeflekeâ Meefòeâ ner keâeÙe&keâejer nesleer nw
DeLee&led efpeme Deelcee ceW cees#e peeves keâer Meefòeâ nw Jen YeJÙe nw leLee efpemeceW keâceeX mes cegòeâ nesves keâer Meefòeâ veneR nw Jes
DeYeJÙe keânueeles nQ~ 3 keâes‰keâeW kesâ ceeOÙece mes DeYeJÙeefmeefæ peerJeesb kesâ meeceevÙe, heÙee&hle Je DeheÙee&hle Deeueehe oMee&S
nQ~ mecÙekeälJe ceeie&Cee ceW mecÙeioMe&ve kesâ cenòJe keâes yeleueeles ngS keâne nw efkeâ leerveeW ueeskeâeW Deewj leerveeW keâeueeW ceW
mecÙeioMe&ve kesâ meceeve efnlekeâejer Deewj kegâÚ Yeer veneR nw~ mecÙeiÂef° peerJe ner osJesvõ, Ûe›eâJeleea, ieCeOej Deewj leerLeËkeâj
pewmes ceneve heo keâes OeejCe keâj mekeâlee nw~
meb%ee ceeie&Cee ceW 16 keâes‰keâ nQ~ ceve meefnle peerJe meb%eer keânueelee nw~ SkesâefvõÙe mes ueskeâj 4 FefvõÙe lekeâ meYeer
peerJe Demeb%eer nesles nQ~ hebÛesefvõÙe peerJeesW ceW meb%eer-Demeb%eer oes Øekeâej nesles nQ efpeveceW ceveg<Ùe meb%eer ner nesles nQ Dele: nceW
meowJe Deheves ceve ceW efnle-Deefnle keâe efÛebleve keâjles ngS efnle keâer Deesj Deheveer ØeJe=efòe keâes ueieevee ÛeeefnS~ meb%eerceeie&Cee
(300) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
ceW ceve keâer efJeMes<e GheÙeesefielee keâes yeleeÙee nw~
ieesccešmeej peerJekeâeC[ ceW DeeÛeeÙe& vesefceÛebõ efmeæebleÛe›eâJeleea ves Deenej ceeie&Cee kesâ ØekeâjCe ceW keâne nw-
GoÙeeJeCCemejerjesoÙesCe leodosnJeÙeCeefÛeòeeCeb~
CeeskeâcceJeiieCeeCeb ienCeb DeenejÙeb Ceece~~664~~
Deewoeefjkeâ, Jewef›eâefÙekeâ Deewj Deenejkeâ veecekeâce& ceW mes efkeâmeer Skeâ kesâ GoÙe mes Gme Mejerj, JeÛeve Deewj õJÙeceve
kesâ ÙeesiÙe veeskeâce&Jeie&CeeDeeW kesâ «enCe keâe Deenej nw~ Debeflece Deenej ceeie&Cee ceW 39 keâes‰keâ nQ~
Deble cebW hetpÙe ceeleepeer ves Deheveer YeeJevee JÙeòeâ keâjles ngS efueKee nw efkeâ JÙeJenejveÙe mes lees meYeer mebmeejer peerJe
ÛeejeW ieefleÙeeW ceW YeüceCe keâjles nQ, DeMegæ nQ, yeerme Øe™heCeeDeeW Éeje DevJes<eCe efkeâÙes peeles nQ efkeâvleg efve§eÙe veÙe mes
DeLeJee Meefòeâ™he mes meYeer peerJe Megæ nQ, efmeæ kesâ meceeve %eeve-oMe&ve mes Ùegòeâ nQ~ Ssmee peevekeâj Fme melØe™heCee kesâ
Debleie&le ‘‘yeerme Øe™heCeeefOekeâej’’ «ebLe keâes heÌ{keâj Deheveer Deelcee kesâ meeLe Deveeefo mes ueies ngS Deele&-jewõ OÙeeve keâes
ÚesÌ[keâj Fme hebÛecekeâeue ceW Oece&OÙeeve keâe meneje uesvee ÛeeefnS leLee MegkeäueOÙeeve™he Deheveer Megæelcee keâe OÙeeve cegPes
keâye MeerIeÇ Øeehle nes, Ùener YeeJevee yeejcyeej keâjvee ÛeeefnS~
DevlÙe cebbieueeÛejCe™he šerkeâe keâe meceeheve-
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbâLegveeLe Deewj DejnveeLe leerLeËkeâj kesâ 4 keâuÙeeCekeâeW mes heefJe$e heeJeve leerLe& nefmleveehegj ceW
meved 1997 Jeer.efve. meb. 2525 ceeIe Meg. 5 (yemeble hebÛeceer) keâes hetpÙe ceeleepeer ves Fme šerkeâe keâes hetCe& efkeâÙee leLee Deble
cebieueeÛejCe ceW DenËle, efmeæ hejces‰er keâes, cegefveÙeeW keâes leLee mejmJeleer ceelee keâes ùoÙe ceW OeejCe keâj kesâJeue%eeve ue#ceer
keâer Øeeefhle nsleg ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes vecemkeâej efkeâÙee leLee pees leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ ßeerefJenej ceW
Deeies-Deeies Gvekeâer efJeYetefle kesâ meceeve ieceve keâjleer nQ Deewj efpevekesâ meeLe neLe ceW keâceue OeejCe keâjves Jeeueer ue#ceer osJeer
Yeer nQ Ssmeer mejmJeleer ceelee meoe peÙeMeerue nesJeW, Ssmeer keâecevee keâer nw~
Fme efÉleerÙe hegmlekeâ keâer efnvoer šerkeâe kesâ uesKeve ceW Yeer peien-peien hej efJeMes<eeLe& kesâ ceeOÙece mes Gve-Gve
efJe<eÙeeW keâes efJemleej mes mecePeekeâj Deewj mejue efkeâÙee ieÙee nw~ <ešdKeC[eiece pewmee ceneve «ebLe efpemekesâ keâef"ve efJe<eÙe
keâes mecePevee meeceevÙe ßeeJekeâ kesâ efueS DelÙeble og™n keâeÙe& Lee~ hetpÙe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves Gmekeâer mejue
mebmke=âle šerkeâe keâer Deewj efnvoer šerkeâe kesâ ceeOÙece mes Gmes Deewj Yeer mejme yeveeves keâe ØeÙelve efkeâÙee nw~ efpeme «ebLe keâer cee$e
ßeglehebÛeceer kesâ efove nce hetpee-DeÛe&vee keâj Deheves keâes OevÙe ceeve uesles Les, Deye Gme %eeve™heer Dece=le keâe heeve keâjves keâe
DeJemej Yeer nceW hetpÙe ceeleepeer keâer ke=âheeØemeeo mes Øeehle nes jne nw~
hetpÙe ceeleepeer Fefleneme keâe efvecee&Ce keâjves Jeeues ceneheg®<eeW ceW mes nQ efpevekesâ Deveskeâ Ssefleneefmekeâ keâeÙeeX ves GvnW
efÛejmcejCeerÙe yeveeÙee nw~ nceeje Yeejle osMe meeefnlÙe kesâ Yeb[ejmJe™he Lee hej Fmekeâe mebj#eCe ve nes heeves kesâ keâejCe
keâF& DecetuÙe OejesnjW keâeue kesâ ieeue ceW meceeefnle nes ieFË~
pewmee efkeâ Skeâ keâefJe ves keâne Yeer nw-
DebOekeâej nw JeneB, peneB DeeefolÙe veneR nw~
efveye&ue nw Jen osMe peneB meeefnlÙe veneR nw~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (301)
%eevepÙeesefle keâes peve-peve ceW ØekeâeefMele keâjves Jeeueer hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer oerIe& peerJeve keâes
Øeehle keâj meowJe Deheves %eeve™heer Dece=le mes nce meYeer keâes efmebefÛele keâjleer jnW, Ùener nceejer ØeeLe&vee nw~
hegmlekeâ 3
ØeLece KeC[ kesâ le=leerÙe «ebLe ceW ›eâceevegmeej õJÙeØeceeCeevegiece Deewj #es$eevegiece veece kesâ oes DevegÙeesieÉejeW keâe
efJeJesÛeve nw~ ÙeneB mes ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe& Éeje jefÛele met$e ØeejbYe nesles nQ~ õJÙeØeceeCeevegiece veecekeâ DevegÙeesieÉej ceW
Fme efJe<eÙe keâe mhe°erkeâjCe efkeâÙee nw efkeâ FmeceW peerJeõJÙe kesâ ØeceeCe keâe %eeve keâjeÙee ieÙee nw DeLee&led ÙeneB Ùen
yeleueeÙee nw efkeâ mechetCe& peerJejeefMe efkeâleveer nw leLee GmeceW efYeVe-efYeVe iegCemLeeveeW Je ceeie&CeemLeeveeW ceW peerJeeW keâe ØeceeCe
keäÙee nw~ mJeYeeJele: ÙeneB ØeMve GlheVe neslee nw efkeâ Fme DeieeOe efJe<eÙe keâe JeCe&ve nceejs hetJee&ÛeeÙeeX ves efkeâme DeeOeej hej
efkeâÙee nw? Fmekesâ Gòej ceW yeleeÙee nw efkeâ <ešdKeC[eiece keâe efJe<eÙe ceneJeerj YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve mes efve:me=le
ÉeoMeebieJeeCeer kesâ DebieYetle ÛeewonhetJeeX ceW mes efÉleerÙe De«eeÙeCeerÙe hetJe& kesâ keâce&Øeke=âefle veecekeâ Skeâ DeefOekeâejefJeMes<e mes
efueÙee ieÙee nw~ GmeceW mes Yeer õJÙeØeceeCeevegiece keâer Glheefòe Fme Øekeâej nw-
keâce&Øeke=âefle heengÌ[ kesâ ke=âefle, Jesovee Deeefo Ûeewyeerme DeefOekeâejeW ceW Ú"s DeefOekeâej keâe veece nw-yebOeve~ FmeceW yebOe
keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ Fme yebOeve kesâ Ûeej DeLee&efOekeâej nQ-yebOe, yebOekeâ, yebOeveerÙe Deewj yebOeefJeOeeve~ FveceW mes
yebOekeâ veecekeâ efÉleerÙe DeefOekeâej kesâ Skeâ peerJe keâer Dehes#ee mJeeefcelJe, Skeâ peerJe keâer Dehes#ee keâeue Deeefo iÙeejn
DevegÙeesieÉej nQ~ Fve iÙeejn DevegÙeesieÉejeW ceW mes heeBÛeJeeb DevegÙeesieÉej õJÙeØeceeCe veece keâe nw Deewj JeneR mes Ùen
õJÙeØeceeCeevegiece efueÙee ieÙee nw~
Fme DevegÙeesieÉej kesâ ØeLece met$e ceW õJÙeØeceeCeevegiece kesâ DeesIe Deewj DeeosMe Éeje efveoxMe keâjves keâer metÛevee oskeâj
otmejs, leermejs, ÛeewLes Deewj heeBÛeJes met$eeW ceW efceLÙeeÂef° iegCemLeeve kesâ peerJeeW keâe ØeceeCe ›eâceMe: õJÙe, keâeue, #es$e Deewj
YeeJe keâer Dehes#ee yeleueeÙee nw~ Ú"JeW met$e ceW efÉleerÙe mes heeBÛeJes iegCemLeeve lekeâ kesâ peerJeeW keâe leLee Deeies kesâ meeleJeW Deewj
Dee"JeW met$e ceW ›eâceMe: Ú"s Deewj meeleJeW iegCemLeeveeW keâe õJÙe-ØeceeCe yeleueeÙee nw~ Gmeer Øekeâej 9JeW Deewj 10JeW met$e
ceW GheMeecekeâ leLee 11JeW Je 12JeW ceW #ehekeâeW Deewj DeÙeesiekesâJeueer peerJeeW keâe leLee 13JeW Je 14JeW met$e ceW meÙeesefiekesâJeefueÙeeW
keâe ØeJesMe Deewj mebÛeÙe-keâeue keâer Dehes#ee mes ØeceeCe keâne ieÙee nw~
efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe efueKeves Jeeueer hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer ves Jele&ceeve meceÙe keâer GheueyOe mewæeefvlekeâ
mecheefòe keâe Yejhetj GheÙeesie efkeâÙee nw, Fme «ebLe kesâ DeJeueeskeâve mes ner Ùen hetCe&le: %eele nes mekeâlee nw~
Skeâ cegntle& ceW efkeâleves GÛÚdJeeme nesles nQ Ùen Yeer Skeâ celeYeso keâe efJe<eÙe ngDee nw~ FmeceW Skeâ cele Ùen nw efkeâ
Skeâ cegntle& ceW kesâJeue 720 ØeeCe DeLee&led ÕeemeesÛÚdJeeme nesles nQ efkeâvleg OeJeueekeâej ves keâne nw efkeâ Ùen cele ve lees Skeâ
mJemLe heg®<e kesâ ÕeemeesÛÚdJeemeeW keâer ieCevee keâjves mes efmeæ neslee nw Deewj ve kesâJeueer Éeje Yeeef<ele ØeceeCeYetle DevÙe met$e
mes Fmekeâe meecebpemÙe yew"lee nw~ GvneWves Skeâ ØeeÛeerve ieeLee Gæ=le keâjkesâ yeleueeÙee nw efkeâ Skeâ cegntle& kesâ GÛÚdJeemeeW
keâe "erkeâ ØeceeCe 3773 nw Deewj Fmeer ØeceeCe Éeje met$eesòeâ Skeâ efoJeme ceW 1,13,190 ØeeCeeW keâe ØeceeCe
efmeæ neslee nw~ hetJeexòeâ cele mes lees Skeâ efove ceW kesâJeue 21,600 ØeeCe neWies, pees efkeâmeer Øekeâej Yeer efmeæ veneR nw~
(302) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
GheMeecekeâ peerJeeW keâer mebKÙee kesâ efJe<eÙe ceW GòejØeefleheefòe Deewj oef#eCeØeefleheefòe, Ssmeer oes efYeVe ceevÙeleeSb FmeceW
oer nQ~ ØeLece celeevegmeej Gòeâ peerJeeW keâer mebKÙee 304 leLee efÉleerÙe celeevegmeej Gvemes 5 keâce DeLee&led 299 nw~ Fme
celeYeso keâer Øe™hekeâ oes ieeLeeSb Yeer Gæ=le keâer ieF& nQ~ GveceW Skeâ leermeje cele Deewj mhegâefšle neslee nw, efpemekesâ Devegmeej
GheMeecekeâeW keâer mebKÙee hetjer 300 nw~ Fve celeYesoeW hej ÙeneB keâesF& Tneheesn veneR efkeâÙee ieÙee nw, kesâJeue cee$e Gvekeâe
GuuesKe ner efkeâÙee nw~
ÙeÅeefhe OeJeuee šerkeâe meceefvJele <ešdKeC[eiece keâer cegefõle ØeefleÙeeW ceW le=leerÙe «ebLe kesâ Deboj kesâJeue õJÙeØeceeCeevegiece
DevegÙeesieÉej keâe ner efJeJesÛeve nw efkeâvleg Øemlegle efmeæebleefÛevleeceefCe šerkeâe meceefvJele <ešdKeC[eiece kesâ le=leerÙe «ebLe ceW
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves õJÙeØeceeCeevegiece Deewj #es$eevegiece Fve oes DevegÙeesieÉejeW keâe efJeJesÛeve
efkeâÙee nw Dele: Deeies ÛelegLe& «ebLe ceW mheMe&veevegiece Deewj keâeueevegiece veece kesâ oes DeefOekeâejeW keâe ner JeCe&ve nw~ FmeceW hetpÙe
ceeleepeer ves ieefCele keâer peefšuelee keâes DelÙeuhe keâjkesâ Mes<e efJe<eÙe keâes OeJeuee šerkeâe SJeb DevÙe «ebLeeW kesâ DeeOeej mes mhe°
efkeâÙee nw~
Fme efmeæevle«ebLe ceW ÛetBefkeâ Deueewefkeâkeâ ieefCele keâer ØeOeevelee nw Dele: šerkeâe kesâ Deboj Deveskeâ mLeeveeW hej ßesCeer,
Øelej, jppet, Ùeespeve, meeiej, heuÙe Deeefo MeyoeW keâe «enCe keâjvee mJeeYeeefJekeâ nw~ ÙeneB Øemebieesheeòe Fvekesâ kegâÚ ue#eCe
efoÙes ieÙes nQ leeefkeâ pevemeeceevÙe Yeer Fve keâef"ve MeyoeW kesâ DeLe& mes heefjefÛele nes mekesâ~
JeemleJe ceW lees <ešdKeC[eiece pewmes og™n «ebLe keâe DeOÙeÙeve keâjves kesâ FÛÚgkeâ mJeeOÙeeÙeerpeveeW keâes Fmekesâ
DeOÙeÙeve mes hetJe& ieesccešmeej peerJekeâeC[-keâce&keâeC[ SJeb ueefyOemeej, #eheCeemeej, ef$eueeskeâmeej Deeefo keâe mJeeOÙeeÙe
DeJeMÙe keâj uesvee ÛeeefnS leeefkeâ <ešdKeC[eiece kesâ efJe<eÙe keâer met#celee lekeâ hengBÛee pee mekesâ~
mecÙeiÂef° Deewj efceLÙeeÂef° peerJeeW keâer mebKÙee kesâ JeCe&ve ceW met$e veb. 73 keâer šerkeâe ceW šerkeâekeâ$eea hetpÙe ceeleepeer
ves ‘‘Ûelegie&efle keâer Dehes#ee mecÙeiÂef°ÙeeW ceW keâneB-keâneB yengYeeie DeefOekeâ mebKÙee nw Deewj keâneB-keâneB nerve nw ?’’ Ùen
yeleueeles ngS GvneWves mecÙeiÂef°ÙeeW kesâ 32 mLeeveeW keâes ØeoefMe&le efkeâÙee Deewj Devle ceW meej yeleeÙee nw efkeâ ‘‘osJeieefle ceW
meyemes DeefOekeâ meceÙeiÂef° nesles nQ, Gmemes keâce efleÙeËÛeieefle ceW, Gmemes keâce vejkeâieefle ceW Deewj Gmemes Yeer keâce
ceveg<Ùeieefle ceW nesles nQ~’’ FmeceW ØecegKe keâejCe ceveg<ÙeeW keâer Deuhe mebKÙee nw keäÙeeWefkeâ ceveg<Ùe 29 Debkeâ ØeceeCe
ner nQ Deewj osJe-veejkeâer Deeefo DemebKÙeele nQ~
leerve ueeskeâ kesâ mechetCe& peerJeeW ceW met#ce SkesâefvõÙe heÙee&hle peerJeeW keâer mebKÙee meyemes DeefOekeâ nw~ ÙeneB Ùen yeele
efJeMes<e %eeleJÙe nw~
Fme Øekeâej kesâ Deveskeâ DecetuÙe efmeæevleeW keâes Deheves ceW mecesšs ngS õJÙeØeceeCeevegiece kesâ 192 met$eeW keâer
efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe efueKekeâj hetpÙe ceeleepeer ves JeemleJe ceW nce meYeer YeJÙeelceeDeeW kesâ efueS mecÙei%eeve keâe
ØekeâeMe Øeoeve keâj efoÙee nw~ Deeies Fmeer «ebLe kesâ #es$eevegiece keâe efJe<eÙe Yeer 92 met$eeW keâer šerkeâe ceW mejuelee kesâ meeLe
DeefYeJÙeòeâ efkeâÙee nw~ Gme #es$eevegiece ceW efceLÙeeÂef° Deeefo Ûeewon iegCemLeeveeW mes SJeb ceeie&CeemLeeveeW mes peerJeeW keâe #es$e
peeveves kesâ efueS meJe&ØeLece heeBÛe Øekeâej kesâ ueeskeâ keâe JeCe&ve peevevee Deefle DeeJeMÙekeâ nw~
efØeÙe hee"keâ yebOegDeeW! Ùes leess ceQves Fme «ebLe kesâ Øeefleheeefole efJe<eÙe ceW mes efyevog meÂMe keâefleheÙe mewæeefvlekeâ ØemebieeW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (303)
keâes ÙeneB Øemlegle keâjkesâ cee$e Deehekesâ mJeeOÙeeÙe keâer ®efÛe keâes yeÌ{eves keâe ØeÙeeme efkeâÙee nw efkeâ Deehe DeeÛeeÙe& heg<heovle-
Yetleyeueer kesâ mee#eeled JeÛeve™he met$eeW keâes heÌ{keâj DemebKÙe keâceeX keâer efvepe&je keâjW leLee Gvekesâ yeerpe™he YeeJeeW keâes
DeefYeJÙeòeâ keâjves Jeeueer Fme efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe keâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Deheves mecÙei%eeve keâer Je=efæ keâjles ngS
DeYeer#Ce%eeveesheÙeesie SJeb yengßegleYeefòeâ YeeJevee keâe heâue Øeehle keâjW~
hetpÙe ceeleepeer ves le=leerÙe hegmlekeâ keâer šerkeâe ceneje°^ kesâ ceebieerlegbieer efmeæ#es$e ceW 30 DeØewue 1996, JewMeeKe Meg.
12 (Jeerj efve. meb. 2522) keâes efueKevee ØeejbYe efkeâÙee Deewj 18 pegueeF& 1996, efÉleerÙe Dee<eeÌ{ Meg. 3 keâes ÛeeboJeÌ[
(ceneje°^) ceW õJÙeØeceeCeevegiece kesâ 83 he=‰ efueKekeâj hetCe& keâj efueS hegve: Gmeer efove (18 pegueeF& 1996 keâes) ner
#es$eevegiece keâer šerkeâe keâe uesKeve ØeejbYe keâj efoÙee, pees 8 Deiemle 1996, ßeeJeCe ke=â. 10 keâes cee$e 20 efove ceW 48 he=‰
efueKekeâj hetCe& efkeâÙee~ Fme Øekeâej 100 efoveeW ceW 131 he=‰eW keâer Ùen ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’ šerkeâe ceebieerlegbieer efmeæ#es$e
hej SJeb ceneje<š^ Øeevle kesâ keâefleheÙe veiejeW ceW efueKeer ieF&~
Fme Øekeâej 100 efoveeW ceW DeLee&led 3 ceen 10 efove kesâ Devleie&le pees uesKeve ngDee, GmeceW Yeer Øeefleceen 2 De°ceer,
2 Ûelego&Meer, 1 DeceeJeme Deewj 1 hetefCe&cee Fve 6 efoveeW ceW lees efmeæevle «ebLe mJeeOÙeeÙe keâe Dekeâeue nesves kesâ keâejCe
<ešdKeC[eiece Keesuee ner veneR ieÙee DeLee&led 2 ceen 10 efove ceW 12 efove uesKeve veneR ngDee Deewj 18 pegueeF& mes 8
Deiemle kesâ ceOÙe 8 efove (23 pegueeF& mes 30 pegueeF&) De°eefvnkeâe heJe& ceW Yeer mJeeOÙeeÙe keâe Dekeâeue nesves mes uesKeve
veneR ngDee Dele: 100 efoveeW ceW mes 20 efove Ieševes mes 100-20·80 efove Mes<e yeÛes, FveceW Yeer keâF& efove ceeuesieebJe
ceW DeeÙeesefpele efMe#eCe-efMeefJej keâer JÙemlelee nesves kesâ keâejCe uesKeve Deeefo Deuhe nes ieÙee efkeâvleg kegâue efceueekeâj ueieYeie
{eF& ceen ceW 284 met$eeW keâer šerkeâe efueKevee Deheves DeeheceW DelÙevle cenlJehetCe& nw~ Fmes Fvekesâ ßegle%eeve keâer efJeMes<e
ceefncee keâer keânveer heÌ[sieer DevÙeLee meeOeejCe JÙeefòeâ lees Ssmes DemeeOeejCe keâeÙeeX keâer keâuhevee Yeer veneR keâj mekeâles nQ~
cegPes Fme yeele keâe ceneve ieewjJe nw efkeâ hetpÙe ceeleepeer ves Fme mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo keâjves nsleg cegPes
DeeosMe efoÙee FmeefueS ceQves Gvekesâ ieefjceehetCe& MeyoeW keâe Meeefyokeâ DeLe& keâjves keâe efkebâefÛeled ØeÙeeme efkeâÙee nw~
hegmlekeâ 4
<ešdKeC[eiece «ebLejepe kesâ ØeLece Keb[ keâer ÛelegLe& hegmlekeâ ceW mheMe&veevegiece Deewj keâeueevegiece Fve oes DevegÙeesieÉejeW
keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ mheMe&veevegiece ceW oes ceneefOekeâej JeefCe&le nQ hegve: keâeueevegÙeesieÉej ceW Yeer oes ceneefOekeâej nQ~
mheMe&veØe™heCee ceW Ùen yeleueeÙee ieÙee nw efkeâ efYeVe-efYeVe iegCemLeeve Jeeues peerJe leLee ieefle Deeefo efYeVe-efYeVe
ceeie&CeemLeeve Jeeues peerJe leerveeW keâeueeW ceW efkeâlevee #es$e mheMe& keâj heeles nQ~ Fmemes mhe° nw efkeâ #es$e Deewj mheMe&ve
Øe™heCeeDeeW ceW efJeMes<elee Fleveer ner nw efkeâ #es$eØe™heCee lees kesâJeue Jele&ceevekeâeue keâer ner Dehes#ee jKeleer nw efkeâvleg mheMe&ve
Øe™heCee ceW Deleerle Deewj Deveeielekeâeue keâe Yeer DeLee&led leerveeW keâeueeW keâe #es$eceeve «enCe efkeâÙee peelee nw~
ÛelegLe& hegmlekeâ kesâ ØeejbYe ceW hetpÙe ceeleepeer ves cebieueeÛejCe ceW efueKee nw-
MegkeäueOÙeeveeefivevee oiOJee, keâcexvOeveeefve mebÙelee:~
efmeefæb Øeehegve&cemlesYÙe: MegkeäueOÙeevemÙe efmeæÙes~~
(304) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
MegkeäueOÙeeve keâer Deefive kesâ Éeje efpeve mebÙeleeW ves keâce&™heer FËOeve keâes peueekeâj Yemce keâj efoÙee nw, Gve meYeer
mebÙeleeW keâes MegkeäueOÙeeve keâer efmeefæ kesâ efueS cesje vecemkeâej nw~
mheMe&veevegiece keâer šerkeâe ceW hetpÙe ceeleepeer ves efoÙee nw efkeâ-mecÙeeficeLÙeeÂef° Deewj DemebÙelemecÙeiÂef° peerJeeW ves
Deleerlekeâeue keâer Dehes#ee kegâÚ keâce Dee" yešs Ûeewon Yeeie mheMe& efkeâS nQ~’ GoenjCe kesâ efueS pewmes meerleeÛej peerJe ves
DeÛÙegle mJeie& kesâ Øeleervõ keâer heÙee&Ùe ceW meesuenJeW mJeie& mes Ún jepet veerÛes Deekeâj leermejs vejkeâ ceW oes jepet heÙeËle peekeâj
DeLee&led Dee" jepet veerÛes peekeâj ue#ceCeÛej SJeb jeJeCeÛej kesâ veejkeâer peerJeeW keâes mecyeesefOele efkeâÙee~ Ùen efJenejJelmJemLeeve
kesâ Éeje mheMe& keâjves keâe GoenjCe nw~
Fmeer Øekeâej mheMe&veevegiece kesâ ØeLece ceneefOekeâej kesâ Debeflece met$e ceW efueKee nw-
mepeesefiekesâJeueerefn kesâJeef[Ùeb Kesòeb heâesefmeob? ueesiemme DemebKesppeefoYeeiees, DemebKesppee Jee Yeeiee,
meJJeueesiees Jee~~10~~
DeLee&led meÙeesefiekesâJeueer YeieJevleeW ves efkeâlevee #es$e mheMe& efkeâÙee nw ? ueeskeâ keâe DemebKÙeeleJeeB Yeeie, DemebKÙeele
yengYeeie Deewj meJe&ueeskeâ mheMe& efkeâÙee nw~
hetpÙe ceeleepeer ves Fmekeâer šerkeâe ceW efueKee nw-Foce$e leelheÙeË.......DeLee&led ÙeneB leelheÙe& Ùen nw efkeâ efvepeMegæ
mJemebJesove%eeve mes DeLeJee DeOÙeelce OÙeeve kesâ Éeje efvepe Megæyegæ hejceelcee keâe mheMe& keâjkesâ kesâJeue%eeve keâes Øeehle
keâjkesâ hegve: Deheves DeleerefvõÙe-Deveble kesâJeue%eeve kesâ yeue mes DeLeJee Deelcee mes GlheVe %eeve keâer efkeâjCeeW kesâ Éeje nce
meYeer keâes ueeskeâekeâeMe leLee DeueeskeâekeâeMe oesveeW keâe mheMe& keâjvee ÛeeefnS~
mheMe&veevegiece kesâ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW hetpÙe ceeleepeer ves cebieueeÛejCe ceW Ô, ÜeR SJeb DenË ceb$eeW keâes veceve
keâjles ngS efJe<eÙe keâe MegYeejbYe efkeâÙee nw-
Ô vece: cebieueb kegâÙee&led, ÜeR vece§eeefhe cebieueced~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, DenË vece: megcebieueced~~
hegve: Ûeej DevlejeefOekeâejeW ceW efÚÙeeueerme met$eeW kesâ Éeje ceeie&CeeDeeW ceW mheMe&veevegiece keânves keâe DeefYeØeeÙe JÙeòeâ
efkeâÙee nw~
mheMe&veevegiece kesâ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW 14 ceeie&CeeDeeW keâe efJemleej mes JeCe&ve keâjles ngS Devle ceW Ghemebnej ceW
hetpÙe ceeleepeer ves efueKee nw efkeâ-Fve ieefle Deeefo ceeie&CeeDeeW ceW Deveeefokeâeue mes YeüceCe keâj-keâjkesâ ceQves efkeâmeer Øekeâej
mes efpeveOece&™heer ßes‰jlve keâes Øeehle keâj efueÙee nw Dele: Deye Fve ceeie&CeeDeeW mes efvekeâuekeâj hebÛeceieefle-efmeæieefle,
DeefveefvõÙehevee, DekeâeÙelJe-keâeÙejefnle DeJemLee, Ùeesiejefnle DeJemLee, Jesojefnle DeJemLee, keâ<eeÙejefnlehevee, kesâJeue%eeve,
ÙeLeeKÙeelemebÙece, kesâJeueoMe&ve, uesMÙeejefnle DeJemLee, YeJÙelJe-DeYeJÙelJe mes jefnle DeJemLee, #eeefÙekeâmecÙekeälJe,
mebb%eer-Demeb%eerheves mes jefnle DeJemLee leLee Deveenejer DeJemLeemJe™he Megæ hejceelce heo keâes Øeehle keâjvee ÛeeefnS leLee
efpeve ceneheg®<eeW ves Fme hejceheo keâes Øeehle keâj efueÙee nw, GvnW yeejcyeej vecemkeâej keâjvee ÛeeefnS~
hegve: keâeueevegiece veece kesâ hebÛece ØekeâjCe ceW oes ceneefOekeâej nQ~ keâeueevegiece ØekeâjCe keâes ØeejbYe keâjles ngS hetpÙe
ceeleepeer ves meJe&ØeLece cebieueeÛejCe ceW efueKee nw-
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (305)
mlegce: $e+<eYemesveeefo-Jeerje”peeefvleceeved cegoe~
ÙelØemeeoeoÙeb ceeieex, ÙeemÙelÙe#egCCeleeefcen~~1~~
ßeer $e+<eYemesve ieCeOej cenecegefve mes ueskeâj Debeflece Jeerjebiepe cegefve lekeâ mecemle cegefvejepeeW keâer nce mlegefle keâjles nQ,
efpevekeâer ke=âheeØemeeo mes cees#eceeie& keâer De#egCCe hejcheje hebÛecekeâeue kesâ Deble lekeâ Ûeuesieer~
Fve keâeueevegiece kesâ ØeLece ceneefOekeâej ceW iegCemLeeveeW keâe keâeue Øe™heCe keâjves Jeeues yeòeerme (32) met$e nQ, hegve:
ceeie&CeeefOekeâej veecekeâ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW Ûeewon DevlejeefOekeâejeW kesâ Deboj kegâue leerve meew oMe (310) met$e nQ~
keâeueevegiece kesâ JeCe&ve ceW hetpÙe ceeleepeer ves hebÛeeefmlekeâeÙe ØeeYe=le keâer Skeâ ieeLee Gæ=le keâer nw-
‘keâeueesefòe Ùe JeJeosmees, meyYeeJe he™JeDees nJeF efCeÛÛees~
GhheCCehheæbmeer, DeJejes oernblejªeF&~~
DeLee&led ‘keâeue’ Fme Øekeâej keâe Ùen veece meòee™he efve§eÙekeâeue keâe Øe™hekeâ nw Deewj Jen efve§eÙekeâeue õJÙe
DeefJeveeMeer neslee nw~ otmeje JÙeJenejkeâeue GlheVe Deewj ØeOJebme nesves Jeeuee nw leLee DeeJeueer, heuÙe, meeiej Deeefo kesâ ™he
mes oerIe&keâeue lekeâ mLeeÙeer nw~
Fme keâeueevegiece veece kesâ hebÛece ØekeâjCe ceW OeJeuee šerkeâe keâes ØecegKe keâjkesâ DevÙe Deveskeâ «ebLeeW keâe DeeOeej ueskeâj hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves le=leerÙe DeefOekeâej ceW lesjn iegCemLeeveeW cesW peIevÙe Deewj Glke=â°™he mes keâeueevegiece keâes
Ieefšle efkeâÙee nw~ met$e veb. 30, 31,32 ceW meÙeesiekesâJeueer kesâ keâeue keâe efve™heCe keâjles ngS yeleeÙee nw-
meÙeessefiekesâJeueer efpeve efkeâleves keâeue lekeâ nesles nQ? veevee peerJeeW keâer Dehes#ee meJe&keâeue nesles nQ~~30~~
Skeâ peerJe keâer Dehes#ee meÙeesefiekesâJeueer keâe peIevÙekeâeue Devleceg&ntle& nw~~31~~
Skeâ peerJe keâer Dehes#ee meÙeesefiekesâJeueer keâe Glke=â°keâeue kegâÚ keâce hetJe& keâesefš nw~~32~~
DeLee&led meÙeesefiekesâJeueer YeieJevleeW keâe pees keâeue nw Gmekeâer DeefÛevlÙe ceefncee nw Ssmee peevekeâj efceLÙeelJe,
DemebÙece, keâ<eeÙe Deeefo keâeue keâes meceehle keâjkesâ Deheveer Megæ Deelcee ceW efmLej nesves keâe ØeÙelve keâjvee ÛeeefnS leLee ßeer
MegYeÛevõeÛeeÙe& kesâ Ùes JeekeäÙe Øeefle#eCe mcejCe keâjvee ÛeeefnS~
#eefCekeâlJeb JeovlÙeeÙee&, IešerIeelesve YetYe=leeced~
ef›eâÙeleeceelceve: ßesÙe:, ielesÙeb veeieefce<Ùeefle~~
MueeskeâeLe&-jepeeDeeW kesâ ÙeneB pees Iebše yepelee nw, Jen keânlee nw efkeâ ns DeeÙeeX! meceÙe #eefCekeâ nw Dele: MeerIeÇ
ner Deelcee keâe keâuÙeeCe keâjes, keäÙeeWefkeâ yeerleer ngF& keâeue keâer keâuee Jeeheme veneR DeeSieer~
DeLee&led pees keâeue yeerle ieÙee nw, Jen leerveeW ueeskeâeW keâer mecheefòe osves hej Yeer hegve: Jeeheme veneR Øeehle nes mekeâlee nw Fme
Øekeâej meceÙe keâer DecetuÙelee peevekeâj keâeue-meceÙe keâer Skeâ Yeer IeÌ[er (heue) Øeceeo ceW JÙeLe& veneR iebJeevee ÛeeefnS~
efmeæevle «ebLe kesâ hee"keâ yebOegDeeW mes cesje Ùener keânvee nw efkeâ efve<he#e Deewj efveMÚ©e YeeJevee mes Fmekeâe DeOÙeÙeve
keâj Deheves %eeve keâes heefjceeefpe&le SJeb Je=efæbiele keâjW leLee Jele&ceeve keâer mejmJeleer ceelee kesâ ™he ceW efJejepeceeve osMe keâer
DecetuÙe efveefOe hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer nce meYeer keâes efÛejkeâeue lekeâ Fmeer Øekeâej keâe meeefnlÙe Øeoeve
keâjleer jnW, Ùener YeieJeeve efpevesvõ mes ØeeLe&vee nw~
(306) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
ÙeneB hegmlekeâ 4 kesâ efJe<eÙe keâe Ghemebnej keâjles ngS cesje Ùener keânvee nw-
ceelee lesjs GhekeâejeW keâe yeouee ve ÛegkeâeÙee pee mekeâlee~
ieg® SJeb ceelee oesveeWs keâe JeelmeuÙe mejme legPeceW yenlee~~
nw pevece pevece keâe hegCÙe cesje pees cegPes efceueer lesjer cecelee~
ceQves veefnb osKeer DevÙe efkeâmeer ceW legPe pewmeer Deveghece #ecelee~~1~~
yeeuekeâ pewmeer efveMÚuelee nw Glmeen ÙegJee mece meoe lesje~
DevegYeJe ceW Je=æ leLee leerveeW ceW meoe efKeuee jnlee Ûesnje~~
peerJeve keâe Øeefleheue nw mJeefCe&ce nj keâoce Ssefleneefmekeâ lesje~
legPe pewmeer Deveghece ceelee keâes hee OevÙe ngDee peerJeve cesje~~2~~
hegmlekeâ 5
ØeLece KeC[ kesâ hebÛece «ebLe ceW leerve Øe™heCeeSB JeefCe&le nQ-Devlejevegiece, YeeJeevegiece Deewj DeuheyenglJeevegiece~
Fmemes hetJe& kesâ Ûeej «ebLeeW ceW peerJemLeeve keâer Dee" Øe™heCeeDeeW ceW mes heeBÛe Øe™heCeeDeeW keâe JeCe&ve nes Ûegkeâe nw Dele:
FmeceW Mes<e leerve Øe™heCeeDeeW keâe ›eâceevegmeej keâLeve nw~
1. Devlejevegiece
efJeJeef#ele iegCemLeeveJeleea peerJe keâe Gme iegCemLeeve keâes ÚesÌ[keâj DevÙe iegCemLeeve ceW Ûeues peeves hej hegve: Gmeer
iegCemLeeve keâer Øeeefhle kesâ hetJe& lekeâ kesâ keâeue keâes Devlej, JÙegÛÚso Ùee efJejnkeâeue keânles nQ~ meyemes Úesšs efJejnkeâeue keâes
peIevÙe Devlej Deewj meyemes yeÌ[s efJejnkeâeue keâes Glke=â° Devlej keânles nQ~ iegCemLeeve Deewj ceeie&CeemLeeveeW ceW Fve oesveeW
Øekeâej kesâ DevlejeW kesâ Øeefleheeove keâjves Jeeues DevegÙeesieÉej keâes Devlejevegiece keânles nQ~
hetJe& Øe™heCeeDeeW kesâ meceeve Fme DevlejØe™heCee ceW Yeer DeesIe Deewj DeeosMe keâer Dehes#ee Devlej keâe efveCe&Ùe efkeâÙee
ieÙee nw DeLee&led Ùen yeleueeÙee ieÙee nw efkeâ Ùen peerJe efkeâme iegCemLeeve Ùee ceeie&CeemLeeve mes keâce mes keâce efkeâleves keâeue
lekeâ kesâ efueS Deewj DeefOekeâ mes DeefOekeâ efkeâleves keâeue lekeâ kesâ efueS Devlej keâes Øeehle neslee nw~
Fme «ebLe keâer efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe ceW šerkeâekeâ$eea hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Devlejevegiece
ØekeâjCe keâes oes ceneefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ ØeLece ceneefOekeâej ceW 14 iegCemLeeveeW ceW Devlej keâe efve™heCe nw Deewj
efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW 14 ceeie&CeeDeeW ceW Deblej ØeoefMe&le efkeâÙee ieÙee nw~
Ûeewon ceeie&CeeDeeW ceW Devlejevegiece keâe keâLeve keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer ves leòJeeLe&Je=efòe, jepeJeeefle&keâ, meJee&Le&efmeefæ,
ieesccešmeej peerJekeâeC[, OeJeueešerkeâe Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes Deveskeâ efJe<eÙeeW keâe mhe°erkeâjCe efkeâÙee nw~ Fmeer ëe=bKeuee
ceW GvneWves YeJÙeceeie&Cee ceW Devlejevegiece keâe keâLeve keâjles ngS met$e veb. 330 keâer šerkeâe ceW DeYeJÙe peerJeeW keâer Skeâ peerJe
keâer Dehes#ee efvejvlejlee kesâ meboYe& ceW DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ke=âle meceÙemeej ØeeYe=le «ebLe keâer ieeLeeDeeW keâes Gæ=le
efkeâÙee nw-
JeomeefceoeriegòeerDees.............FlÙeeefo ieeLee 291 mes 293 lekeâ oskeâj ßeer Dece=leÛevõmetefj keâer šerkeâevegmeej
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (307)
DeYeJÙe peerJeeW keâes efceLÙeeÂef° ner keâne nw, efpemekeâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ-DeYeJÙe peerJe ncesMee ner keâce&Ûeslevee Deewj
keâce&heâue-Ûeslevee™he Jemleg keâe ßeæeve keâjlee nw efkeâvleg efvelÙe %eeveÛesleveecee$e pees DeelceõJÙe nw Gmekeâe ßeæeve veneR
keâjlee nw keäÙeeWefkeâ Jen efvelÙe ner YesoefJe%eeve kesâ DeÙeesiÙe nw FmeefueS Jen keâceeX mes cegòeâ nesves kesâ efueS keâejCe Ssmes
%eevecee$e YetleeLe& Oece& keâe ßeæeve veneR keâjlee nw ØelÙegle YeesieeW kesâ efueS keâejCe MegYeef›eâÙeecee$e Ssmes DeYetleeLe& Oece& keâe ner
ßeæeve keâjlee nw FmeefueS Ùen DemelÙeeLe& Oece& kesâ ßeæeve, Øeleerefle, ®efÛe Deewj mheMe&ve kesâ Éeje veJeceW «ewJesÙekeâ lekeâ kesâ
Yeesiecee$e keâes Øeehle keâj ueslee nw efkeâvleg Jen keâoeefÛeled Yeer cegefòeâ keâes Øeehle veneR keâj heelee nw~ Fme nsleg mes Fmekesâ melÙeeLe&
Oece& kesâ ßeæeve keâe DeYeeJe nesves mes ßeæeve-mecÙeioMe&ve Yeer veneR nw~
2. YeeJeevegiece cesW keäÙee nw ?
Fme DevegÙeesieÉej ceW kegâue 97 met$eeW kesâ Éeje peerJeeW kesâ YeeJeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee
Fve oes ceneefOekeâejeW (le=leerÙe Deewj ÛelegLe&) ceW Ùen DevegÙeesieÉej efJeYeòeâ nw~
keâceeX kesâ GheMece, #eÙe Deeefo kesâ efveefceòe mes peerJe kesâ pees heefjCeece efJeMes<e nesles nQ, GvnW YeeJe keânles nQ~ Jes YeeJe
heeBÛe Øekeâej kesâ nesles nQ~ 1. DeewoefÙekeâ YeeJe 2. DeewheMeefcekeâ YeeJe 3.#eeefÙekeâYeeJe 4. #eeÙeesheMeefcekeâYeeJe Deewj
5. heeefjCeeefcekeâYeeJe~ keâceeX kesâ GoÙe mes nesves Jeeues YeeJeeW keâes DeewoefÙekeâ YeeJe keânles nQ~ Fmekesâ Fkeäkeâerme Yeso nQ~
ceesnveerÙekeâce& kesâ GheMece mes GlheVe nesves Jeeues YeeJeeW keâes DeewheMeefcekeâ YeeJe keânles nQ, Fmekesâ oes Yeso nQ~ keâceeX kesâ #eÙe
mes GlheVe nesves Jeeues YeeJeeW keâes #eeefÙekeâYeeJe keânles nQ, Fmekesâ veew Yeso nQ, keâceeX kesâ #eÙeesheMece mes GlheVe nesves Jeeues
YeeJeeW keâes #eeÙeesheMeefcekeâ YeeJe keânles nQ, Fmekesâ Deªejn Yeso nQ~ Fve ÛeejeW YeeJeeW mes efJeefYeVe keâceeX kesâ GoÙe, GheMece,
#eÙe, #eÙeesheMece keâer Dehes#ee ve jKeles ngS pees YeeJe nesles nQ, Gve YeeJeeW keâes heeefjCeeefcekeâ YeeJe keânles nQ~ Fmekesâ leerve Yeso
nQ-1. peerJelJe 2. YeJÙelJe Deewj 3. DeYeJÙelJe~
Fve hetJeexòeâ YeeJeeW kesâ Devegiece keâes YeeJeevegiece keânles nQ~ Fme DevegÙeesieÉej ceW Yeer DeesIe-iegCemLeeve Deewj
DeeosMe-ceeie&Cee keâer Dehes#ee YeeJeeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nw~
YeeJeevegiece ceW ØeLece met$e keâer efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves DeewoefÙekeâ
Deeefo heeBÛeeW YeeJeeW kesâ Gòej YesoeW ceW OeJeuee šerkeâekeâej SJeb leòJeeLe&met$ekeâej oesveeW kesâ Devegmeej Devlej Yeer yeleueeÙee nw
efkeâ <ešdKeC[eiece ceW heeBÛeeW YeeJe kesâ 59 Yeso nQ Deewj leòJeeLe&met$e ceW 53 Yeso nQ~ Ùen Devlej DeewheMeefcekeâ YeeJe kesâ YesoeW
keâer Dehes#ee nw keäÙeeWefkeâ leòJeeLe&met$e ceW DeewheMeefcekeâ YeeJe kesâ kesâJeue oes Yeso ceeves nQ-DeewheMeefcekeâ mecÙekeälJe Deewj
DeewheMeefcekeâ Ûeeefj$e, efkeâvleg ÙeneB <ešdKeC[eiece ceW DeewheMeefcekeâ YeeJe kesâ Dee" Yeso yeleeS nQ-1. DeewheMeefcekeâ
mecÙekeälJe Deewj DeewheMeefcekeâ Ûeeefj$e kesâ 7 Yeso (4 mebpJeueve keâ<eeÙe Deewj 3 JesoeW kesâ GheMece keâer Dehes#ee 7 Yeso) nesles
nQ~ Ùes ner 6 YeeJe ÙeneB yeÌ{ peeves mes 53 ± 6 · 59 Yeso nes peeles nQ~
DebkeâuesÕej keâe veece Yeer pegÌ[ ieÙee «ebLe kesâ meeLe-ceebieerlegbieer efmeæ#es$e ceW meved 1996 kesâ Je<ee&Ùeesie kesâ
ceOÙe keâeefle&keâ ke=â. <e‰er, 1 veJecyej keâes Fme ÛelegLe& ceneefOekeâej keâe uesKeve ØeejbYe keâjkesâ hegve: 15 veJecyej 1996,
keâeefle&keâ Meg. hebÛeceer keâes hetpÙe ceeleepeer ves JeneB mes efJenej keâj efoÙee, efheâj Yeer ceeie& ceW uesKeve Ûeuelee jne Deewj kegâue Ún
ceneefOekeâejeW ceW efveyeæ Fme hebÛece «ebLe keâer šerkeâe keâes hetpÙe ceeleepeer ves <ešdKeC[eiece met$e «ebLe kesâ jÛeefÙelee ßeer
(308) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
heg<heoble-Yetleyeueer DeeÛeeÙe& keâer Ûeelegcee&me mLeueer DebkeâuesÕej-iegpejele ceW ceieefmej ke=â. mehleceer, 2 efomecyej 1996 keâes
efueKekeâj hetCe& efkeâÙee lees GvnW DelÙevle Deeuneo keâer DevegYetefle ngF& DeLee&led ceebieerlegbieer efmeæ#es$e ceW 15-9-1996, YeeoeW
Meg. le=leerÙee keâes Fme «ebLe keâe šerkeâe uesKeve ØeejbYe ngDee Deewj DebkeâuesÕej-iegpejele ceW hetCe& ngDee, Fme ceOÙe ceeie& ceW
Deveskeâ Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙe&›eâce Yeer mecheVe ngS efkeâvleg Fme uesKeve ceW eEkeâefÛeled Yeer JÙeJeOeeve veneR heÌ[e~
3. DeuheyenglJeevegiece ceW keäÙee nw ? mebKÙeeØeceeCe kesâ DeeOeej hej nerveeefOekeâlee™he mes iegCemLeeve leLee
ceeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve keâjves Jeeuee DeuheyenglJeevegiece veece keâe DevegÙeesieÉej nw~ Fme DeuheyenglJe ceW iegCemLeeve Deewj
ceeie&CeeDeeW ceW meyemes Deuhe keâewve nQ ? leLee DeefOekeâ keâewve nQ ? Ùener efoKeeÙee ieÙee nw keäÙeeWefkeâ DevÙe DevegÙeesie ÉejeW kesâ
meceeve ÙeneB Yeer DeesIe efveoxMe Deewj DeeosMe efveoxMe keâer Dehes#ee DeuheyenglJe keâe efveCe&Ùe efkeâÙee ieÙee nw~ meeceevÙeleÙee
DeesIe efveoxMe mes DehetJe&keâjCe Deeefo leerve iegCemLeeveeW ceW GheMeecekeâ peerJe ØeJesMe keâer Dehes#ee hejmhej leguÙe nQ leLee Mes<e
meye iegCemLeeveeW kesâ ØeceeCe mes Deuhe nQ........FlÙeeefo keâLeve kesâ meeLe 14JeW met$e ceW keâne nw efkeâ ‘‘efceLÙeeÂef° peerJe
meyemes DeefOekeâ DevevleiegCes nQ’’~
Fme DeuheyenglJeevegiece kesâ 20JeW met$e keâer šerkeâe ceW šerkeâekeâ$eea ves keâne nw efkeâ efleÙeËÛeeW ceW #eeefÙekeâ mecÙekeälJe kesâ meeLe
mebÙeceemebÙece veneR heeÙee peelee nw, keäÙeeWekf eâ JeneB oMe&veceesnveerÙe kesâ #eheCe keâe DeYeeJe osKee peelee nw~ Fme keâLeve keâer hege°f kesâ
efueS GvneWves keâ<eeÙeheeng[Ì kesâ #eheCeeefOekeâej keâer peÙeOeJeuee šerkeâe keâe GuuesKe keâjles ngS efueKee nw efkeâ-
‘‘obmeCeceesnkeäKeJeCeeheªJeiees keâcceYetefcepeeoes og~
efCeÙecee ceCegmeieoerS efCeªJeiees ÛeeefJe meJJelLe~~
DeLee&led oMe&veceesnveerÙe keâer #eheCee kesâ efueS Øeefle‰ehevee efveÙece mes keâce&Yetefce ceW GlheVe ceveg<Ùe ner keâjles nQ leLee
efve‰ehevee meYeer peien nesleer nw~~
DeLee&led efpevneWves efleÙeËÛe DeeÙeg keâe yebOe keâj efueÙee nw Ssmes pees Yeer ceveg<Ùe #eeefÙekeâmecÙekeälJe kesâ meeLe efleÙeËÛeeW ceW
GlheVe nesles nQ Gvekesâ mebÙeceemebÙece veneR neslee nw, keäÙeeWefkeâ YeesieYetefce keâes ÚesÌ[keâj Gvekeâer DevÙe$e Glheefòe DemebYeJe nw
FmeefueS #eeefÙekeâmecÙeiÂef° mebÙeleemebÙele peerJe DemebKÙeele ner nesles nQ keäÙeeWefkeâ mebÙeceemebÙece kesâ meeLe #eeefÙekeâmecÙekeälJe
heÙee&hle ceveg<ÙeeW keâes ÚesÌ[keâj otmejer ieefle ceW veneR heeÙee peelee nw Deewj FmeerefueS mebÙeleemebÙele #eeefÙekeâmecÙeiÂef° Deeies
keâner peeves Jeeueer DemebKÙeele jeefMeÙeeW mes keâce nesles nQ~
mebÙececeeie&Cee kesâ DeuheyenglJe ceW Skeâ ØekeâjCe ÙeneB yengle ner %eeveJeOe&keâ nw efkeâ DeeÛeeÙeeX kesâ GheosMeevegmeej
GheMeceßesCeer hej ÛeÌ{ves Jeeues peerJeeW mes #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{ves Jeeues mebÙeefceÙeeW keâer mebKÙee oesiegveer nesleer nw~ ÙeLee-
SkeâmeceÙesve leerLe&keâje: <ešd #ehekeâßesefCeb Ûešefvle~ oMe ØelÙeskeâyegæe: Deejesnefvle, yeesefOeleyegæe:
De°esòejMelecee$ee:, mJeie&ÛÙeglee: leeJevle§ewJe~ Glke=â°eJeieenveeÙee: Éew #ehekeâßesefCeb Deejesnle:~ peIevÙeeJe-
ieenveeÙee: ÛelJeej:, ceOÙeceeJeieenveeÙee: De°ew cegveÙe: #ehekeâßeseCf eceejesnefvle~ heg®<eJesovs e De°esòej-Melecee$ee:,
vehegmb ekeâYeeJeJesovs e oMe, ŒeerYeeJeJesovs e efJebMeefleÙeleÙe§e~ Sles<eeceæ&cee$ee: GheMeceßeseCf eceejesnefvle Fefle ie=nerleJÙeb~
Skeâ meceÙe ceW Skeâ meeLe Ún leerLeËkeâj #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ~ oMe ØelÙeskeâ yegæ, Skeâ meew Dee" yeesefOeleyegæ
Deewj mJeie& mes ÛÙegle neskeâj DeeÙes ngS Gleves ner peerJe DeLee&led Skeâ meew Dee" peerJe #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ~ Glke=â°
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (309)
DeJeieenvee Jeeues oes peerJe #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ~ peIevÙe DeJeieenvee Jeeues Ûeej Deewj ceOÙece DeJeieenvee Jeeues
Dee" cegefve Skeâ meeLe #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ~ heg®<eJeso kesâ GoÙe kesâ meeLe Skeâ meew Dee", YeeJe vehegbmekeâJeso kesâ
GoÙe mes ome Deewj YeeJe ŒeerJeso kesâ GoÙe mes yeerme peerJe #ehekeâ ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ~ Fve hetJeexkeäle cegefveÙeeW keâer mebKÙee
mes DeeOeer mebKÙee ØeceeCe cegefve GheMece ßesCeer hej ÛeÌ{les nQ, Ssmee DeLe& «enCe keâjvee ÛeeefnS~
efØeÙe hee"keâ yebOegDeeW! ÙeÅeefhe Fme efmeæevle«ebLe keâe Skeâ-Skeâ Meyo ùoÙebiece keâjves ÙeesiÙe nw efpememes %eeveeJejCe
keâce& keâe #eÙeesheMece neskeâj ßegle%eeve keâer efveefOe Øeehle nesieer, efheâj Yeer ceQves ÙeneB keâefleheÙe ØecegKe efJe<eÙeeW keâes Gæ=le efkeâÙee
nw~ Ùes efJe<eÙe Yeer Deehekeâes hetjs «ebLe kesâ mJeeOÙeeÙe keâer ØesjCee Øeoeve keâjWies, Ssmee cegPes efJeÕeeme nw~
Fme šerkeâe kesâ Devle ceW Ghemebnej keâjles ngS hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efueKee nw efkeâ Deepe
(ceieefmej ke=â. mehleceer, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2523, 2 efomecyej 1996) hebÛece «ebLe kesâ DeuheyenglJeevegiece DevegÙeesieÉej
keâer šerkeâe hetCe& nes jner nw leLee Gmekesâ meeLe ner <ešdKeC[eiece kesâ ØeLece KeC[ ceW JeefCe&le Dee"eW DevegÙeesieÉejeW keâe uesKeve
Yeer mechetCe& nes jne nw Dele: cegPes DelÙevle Deevebo keâer DevegYetefle nes jner nw~ Fme meboYe& ceW GvneWves efueKee nw efkeâ Skeâ Je<e&
ÚŸeeme" efove ceW ceQves Skeâ npeej Dee" meew mee" (1860) met$eeW kesâ Éeje meled-mebKÙee-#es$e-mheMe&ve-keâeue-Devlej-
YeeJe-DeuheyenglJe veece Jeeues Dee" DevegÙeesieÉejeW keâer šerkeâe hetCe& keâer nw~
hegmlekeâ 6
<ešdKeC[eiece kesâ ØeLece KeC[ ceW melØe™heCee Deeefo Dee" DevegÙeesie Éej SJeb veJe Ûetefuekeâe keâe keâLeve nw efpemeceW
mes 5 «ebLeeW ceW Dee" DevegÙeesie Éej hetCe& nes Ûegkesâ nQ, Ú"s «ebLe ceW veJe ÛetefuekeâeDeeW keâe JeCe&ve nw efpemeceW kegâue 515 met$e
nQ~ Fme Ú"s «ebLe ceW oes ceneefOekeâej efJeYeòeâ efkeâS ieÙes nQ, GveceW mes ØeLece ceneefOekeâej ceW Dee" ÛetefuekeâeSB nQ Dele: Dee"
DeefOekeâej nQ, efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW ielÙeeieleer veece keâer Ûetefuekeâe nw~ ØeLece Øeke=âeflemeceglkeâerle&vee veecekeâ DeefOekeâej kesâ
Devleie&le ÚŸeeueerme met$eeW kesâ ceeOÙece mes peerJe kesâ Éeje yeebOeves Jeeueer Øeke=âefleÙeeW, efkeâve-efkeâve #es$eeW ceW efkeâmekesâ heeme
efkeâleves oMe&veceesnveerÙe keâce& keâe #eheCe keâjves Jeeues peerJe nQ, mechetCe& Ûeeefj$e keâes Øeehle nesves Jeeues peerJe kesâ ceesnveerÙe keâce&
keâer GheMeecevee leLee #eheCee nesleer nw leLee Øeke=âefleÙeeW kesâ mJe™he, Yeso Deeefo keâe efJemleej mes JeCe&ve nw~ otmejer
mLeevemeceglkeâerle&ve Ûetefuekeâe ceW Øeke=âeflemeceglkeâerle&ve Ûetefuekeâe ceW Øe™efhele Øeke=âefleÙeeW kesâ yebOe kesâ yeejs ceW yeleeÙee ieÙee nw,
ÛeejeW ieefleÙeeW ceW Dee"eW keâceeX kesâ GoÙe mes peerJe keâewve meer DeeÙeg keâe yebOe keâjlee nw Fmekeâe JeCe&ve keâjles ngS šerkeâekeâ$eea
ves keâne nw efkeâ Fmes peevekeâj DeCeg›eleer DeLeJee cene›eleer yevekeâj ceveg<Ùe heÙee&Ùe keâes DeJeMÙe meheâue keâjvee ÛeeefnS~
cegKÙele: Deelcee kesâ YeeJeeW kesâ heâuemJe™he hegodieue keâce&Jeie&CeeSB Deewj peerJe kesâ ØeosMe Skeâ-otmejs ceW ØeJesMe keâj
keâce&YeeJe keâes Øeehle nes peeles nQ Deewj keâce&efmeæevle mes DeveefYe%e F&Õej keâes me=ef° keâe keâòee& ceevekeâj GvnW oes<e osles nQ
peyeefkeâ Jener hegodieue õJÙe keâce&™he mes heefjCeceve keâj peerJe keâes megKe-og:Ke osles nQ Dele: jeie-És<eeefo™he efJeYeeJe
YeeJe keâes ÚesÌ[keâj Deelcee ceW jceCe keâjves keâer ØesjCee FmeceW oer ieF& nw~ Jemlegle: efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe keâer uesefKekeâe
mejmJeleermJe™hee hetpÙe ceeleepeer ves mLeeve-mLeeve hej Jele&ceeve ceW GheueyOe mewæeefvlekeâ «ebLeeW keâe hetCe& GheÙeesie keâjles
ngS efJe<eÙe keâes DelÙevle jesÛekeâ Deewj mejue yevee efoÙee nw pees Fmekesâ DeJeueeskeâve mes %eele neslee nw~ hetJee&ÛeeÙe& jefÛele
(310) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
DeveskeâeW «ebLeeW keâe meceeJesMe keâj GvneWves meej™he leLÙe keâes FmeceW efhejeskeâj ceevees cejkeâle Deeefo ceefCeÙeeW keâer megvoj ceeuee
ner ietBLe oer nw~
ØeLece ceneoC[keâ veecekeâ leermejs DeefOekeâej ceW oes met$eeW kesâ ceeOÙece mes ØeLece mecÙekeälJe kesâ DeefYecegKe peerJe kesâ
keâewve-keâewve meer Øeke=âefleÙeeB yebOeleer nQ Deewj keâewve-keâewve meer veneR yebOeleer nQ, Fmekeâe JeCe&ve nw~ 34 yebOeehemejCeeW SJeb 5
ueefyOeÙeeW kesâ yeejs ceW yeleeles ngS efve<keâ<e& ™he ceW šerkeâekeâ$eea ceeleepeer keânleer nQ efkeâ Deveeefokeâeueerve mebmeej ceW heÙe&šve
keâjles ngS nce Deewj Deehe meYeer ves keâeueueefyOe kesâ yeue mes heeBÛeeW ueefyOeÙeeW keâes Øeehle keâj mecÙeioMe&ve pewmes cenejlve keâes
Øeehle efkeâÙee nw Dele: Dee"eW DebieeW keâe mebj#eCe keâj, heÛÛeerme ceue oes<eeW keâes ÚesÌ[keâj efveoex<ejerlÙee Fme jlve keâes
mebYeeueles ngS %eeve keâer DeejeOevee mes mecÙei%eeve keâes Je=efæbiele keâj mecÙeiÛeeefj$e keâe Yeer mheMe& keâjvee ÛeeefnS~ efÉleerÙe
ceneoC[keâ veecekeâ ÛelegLe& DeefOekeâej ceW ØeLeceesheMece mecÙekeälJe kesâ DeefYecegKe osJe DeLeJee meeleJeeR he=LJeer kesâ veejkeâer
keâes ÚesÌ[keâj Mes<e veejkeâer peerJeeW kesâ Éeje 44 Øeke=âefleÙeeW keâes veneR yeebOeves keâe JeCe&ve nw~ le=leerÙe ceneoC[keâ veecekeâ
hebÛece DeefOekeâej ceW oes met$eeW Éeje meeleJeW vejkeâ kesâ veejkeâer peerJeeW kesâ yebOe ÙeesiÙe Øeke=âefleÙeeW keâe JeCe&ve nw~ Ú"s
Glke=â°efmLeefle yebOe ÛetefuekeâeefOekeâej ceW efkeâme Øekeâej kesâ efmLeefleyebOe kesâ nesves hej mecÙekeälJe keâer Øeeefhle veneR nesleer nw,
Fme efpe%eemee keâe efvejekeâjCe keâjles ngS keâceeXs keâer efmLeefle, DeeyeeOee Deewj efve<eskeâ Deeefo keâe efJemle=le JeCe&ve efkeâÙee nw efpemes
peevekeâj ›eâesOe, ceeve, ceeÙee, ueesYe Deeefo keâ<eeÙeeW keâe peye lekeâ peÌ[cetue mes veeMe ve nes leye lekeâ JewjeiÙe leLee %eeve
YeeJevee mes keâ<eeÙeeW keâes ke=âMe keâjvee leLee oMe&ve SJeb Ûeeefj$eceesnveerÙe keâceeX kesâ keâejCe™he kesâJeueer, ßegle, mebIe, Oece& Deewj
osJe kesâ DeJeCe&Jeeo Je keâ<eeÙeeW kesâ GoÙe mes nesves Jeeues leer›e heefjCeeceeW mes meowJe otj jnvee ÛeeefnS~ peIevÙeefmLeefleyebOe
ÛetefuekeâeefOekeâej veecekeâ meeleJeW DeefOekeâej ceW keâceeX keâer peIevÙeefmLeefleyebOe yeleeles ngS keâes‰keâ Deeefo kesâ ceeOÙece mes Gmes
mecePeeÙee nw~ leerLeËkeâj Øeke=âefle yebOe, Dekeâeue cejCe Deeefo keâe efJemle=le efJeJesÛeve Deveskeâ «ebLeeW kesâ DeeOeej mes keâjles ngS
hetpÙe ceeleepeer ves Deble ceW OeJeuee šerkeâekeâej kesâ ner MeyoeW ceW efmeæeW kesâ DeleerefvõÙe megKe keâe DelÙevle megvoj JeCe&ve efkeâÙee
nw~ Dee"JeW mecÙekeälJeeslheefòe ÛetefuekeâeefOekeâej ceW mecÙekeälJe keâer Glheefòe keâe efJeJesÛeve nw~ Fme DeefOekeâej ceW ‘‘efkeâme
Øekeâej mes cenecegefve efkeâleveer yeej mebÙece keâes Øeehle keâj mekeâles nQ, efkeâleveer yeej GheMeceßesCeer ÛeÌ{keâj hegve: kewâJeuÙe
DeJemLee Øeehle keâjles nQ, Gvekeâe mJe™he kewâmee nw, kewâmes Deeies Jes efmeæ DeJemLee Øeehle keâjles nQ, keâewve mes leerLeËkeâj ves
efkeâme Deemeve mes cees#e Øeehle efkeâÙee’’ Ùen efJeMes<e he"veerÙe nw~ Fme DeOÙeeÙe kesâ meej ™he ceW Ùener mecePevee nw efkeâ
mecÙeioMe&ve keâer hetCe&lee #eeefÙekeâ mecÙeioMe&ve Ùee hejceeJeieeÌ{ veecekeâ mecÙekeälJe ceW nesleer nw, %eeve keâer hetCe&lee
kesâJeue%eeve ceW Deewj mecÙekeâdÛeeefj$e keâer hetCe&lee DeÙeesefiekesâJeueer YeieJeeve kesâ Debeflece meceÙe ceW nesleer nw Dele: meowJe
jlve$eÙe keâer hetCe&lee keâer ØeeLe&vee keâjvee ßesÙemkeâj nw~
ielÙeeieefle Ûetefuekeâe veecekeâ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW 243 met$e nQ~ Ûeej DevlejeefOekeâej ceW efJeYeòeâ Fme
ceneefOekeâej ceW ÛeejeW ieefleÙeesb ceW peerJe kesâ Deeves-peeves kesâ Éej keâe efJemle=le JeCe&ve nw~ keâewve meer ieefle mes efvekeâuekeâj peerJe
keâneB-keâneB peelee nw? efkeâme ieefle kesâ peerJe kesâ efkeâleves iegCemLeeve nes mekeâles nQ? efkeâme ieefle ceW mecÙekeälJe Øeeefhle kesâ
efkeâleves keâejCe nQ? FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâes yeleeles ngS DeeÛeeÙe&ßeer ves ceveg<Ùeieefle keâes meJe&ßes‰ yeleeÙee nw efpemekesâ Éeje peerJe
hebÛece ieefle-efmeæieefle keâes Øeehlekeâj ieefle-Deeieefle keâs Ûe›eâ mes Útš peelee nw~ efmeæ YeieJeeve kesâ Deveble megKeeWs keâe
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (311)
JeCe&ve keâjles ngS Devle ceW hetpÙe ceeleepeer ves OeJeuee šerkeâekeâej DeLeJee DeeÛeeÙeeX Éeje efueefKele Deeieceevegmeej Fme
efmeæevle «ebLe keâes Dekeâeue ceW heÌ{ves keâe efve<esOe efkeâÙee nw~ Jemlegle: Deveskeâ DecetuÙe efmeæevleeW keâes mJeÙeb ceW mecesšs,
keâesefnvetj nerjs kesâ meÂMe Fme Deveceesue šerkeâe keâes efueKekeâj hetpÙe ceeleepeer ves JeemleJe ceW YeJÙeelceeDeeW kesâ efueS Fme Ùegie
ceW efoJÙeOJeefve ™he mecÙei%eeve keâe ØekeâeMe ner Øeoeve keâj efoÙee nw~
cesjs Éeje efnvoer DevegJeeo ceW nes jns efJeuecye keâes osKeles ngS hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
ves Fme Ú"s «ebLe keâe mJeÙeb efnvoer DevegJeeo efkeâÙee nw~
Fme Øekeâej Ún hegmlekeâeW ceW <ešdKeC[eiece kesâ ØeLece KeC[ peerJemLeeve keâer šerkeâe hetCe& ngF& nw~ Fmekeâer hetCe&lee
hetpÙe ceeleepeer ves Deheveer DeeefÙe&keâe oer#eemLeueer ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW efkeâÙee nw~ oer#ee kesâ he§eeled 41 Je<eeX keâer
oerIe&keâeueerve Øeleer#ee kesâ Deveblej ceeOeesjepehegjeJeeefmeÙeeW ves ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes heekeâj DeYetlehetJe&
mJeeiele efkeâÙee Lee Deewj Gvekeâer oer#ee keâer Ssefleneefmekeâ mce=efle ceW JeneB ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& keâe efvecee&Ce ngDee nw~
hegmlekeâ 7
<ešdKeC[eiece keâe efÉleerÙe KeC[ nw-#egõkeâyevOe~ Fmemes hetJe& kesâ Ún YeeieeW (Ún hegmlekeâeW) ceW peerJemLeeve
veece keâe ØeLece KeC[ Øe™efhele efkeâÙee ieÙee nw Deewj Skeâcee$e meeleJeeR hegmlekeâ ceW Kegöe yevOe (#egõkeâ yevOe) veece keâe
hetje efÉleerÙe KeC[ meceeefJe° nw~ ÙeBt lees FmeceW #egõ-mebef#ehle™he mes keâce&yevOe keâe JeCe&ve nw efkeâvleg Deehe meYeer Ùen
DeJeMÙe meesÛeWies efkeâ Fleves yeÌ[s «evLe ceW mewkeâÌ[eW met$eeW Éeje efkeâÙee ieÙee yebOe keâe JeCe&ve Yeuee mebef#ehle keäÙeeW keâne ieÙee nw?
lees Deehekeâes ÙeneB peevevee nw efkeâ ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe& ves yebOeefJeOeeve keâe efJemle=le JeCe&ve Ú"s ceneyebOe veece kesâ KeC[ ceW
efkeâÙee nw Gme Dehes#ee mes Fmes Kegöe yevOe Ùee #egõkeâ yevOe (ueIeg) veece efoÙee ieÙee nw~
ÉeoMeebie ceW yeejnJeW Âef°Jeeo veecekeâ Debie hetJe&iele keâe pees otmeje Dee«eeÙeCeerÙe hetJe& nw Gmekeâer hetJee&vle Deeefo
Ûeewon JemlegDeeW ceW mes hebÛeceJemleg ‘‘ÛeÙeveueefyOe’’ kesâ ke=âefle Deeefo Ûeewyeerme heengÌ[eW ceW mes ‘heengÌ[’ yevOeve kesâ yevOe,
yevOeveerÙe, yevOekeâ Deewj yevOe efJeOeeve veece kesâ Ûeej DeefOekeâejeW ceW mes ‘‘yevOekeâ’’ DeefOekeâej mes Fme efÉleerÙe KeC[
‘‘KegodoeyevOe’’ keâer Glheefòe ngF& nw~
Fme «ebLe ceW 13 DeefOekeâejeW ceW kegâue 1594 met$e nQ efkeâvleg ØecegKe ™he mes FmeceW 12 DeefOekeâej efoÙes ieÙes nQ
GmeceW ØeejbYe ceW yevOekeâ melJe Øe™heCee veece keâer heeref"keâe-ØemleeJevee™he Øe™heCee nw efpemeceW 43 met$e nQ Dele:
yeejn DeefOekeâejeW kesâ meeLe Fme DeefOekeâej kesâ met$e Yeer efceueekeâj 1594 met$e mebKÙee Fme #egõkeâ yevOe ceW peevevee ÛeeefnS~
<ešdKeC[eiece kesâ Fve met$eeW hej ‘‘efmeæevleefÛevleeceefCe’’ veece keâer mebmke=âle šerkeâe Deehe meYeer kesâ efueS Skeâ DehetJe&
efveefOe nw pees yeermeJeeR meoer kesâ Debeflece oMekeâ (meved 1997) ceW pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer hetpÙe ieefCeveerØecegKe
DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje efueKeer ieF& ceewefuekeâ SJeb mejue šerkeâe nw~
hetpÙe ceeleepeer ves ceebieerlegbieer efmeæ#es$e Ùee$ee kesâ ceOÙe Jeeheme Deeles ngS Fme efÉleerÙe Keb[ keâer šerkeâe keâe MegYeejbYe
‘‘ßeer heocehegje’’ DeefleMeÙe#es$e hej efoveeBkeâ 10-3-1997 (heâeuiegve Meg. efÉleerÙee) keâes YeieJeeved heodceØeYe keâes
vecemkeâej keâjkesâ efkeâÙee nw FmeerefueS «ebLe kesâ ØeejbefYekeâ cebieueeÛejCe ceW heodceØeYe keâe efvecve Mueeskeâ nw-
(312) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
ßeer he©eØeYeosJeeÙe, efJeÕeeefleMeÙekeâeefjCes~
veceesÓYeerefhmele efmeædÙeLeË, les Ûe efoJÙeOJeefveb vegce:~~1~~
DeLee&led efJeÕe ceW Ûecelkeâej hewâueeves Jeeues ßeer he©eØeYe leerLeËkeâj YeieJeeve keâes Deheves FefÛÚle keâeÙe& keâer efmeefæ nsleg
cesje vecemkeâej nw leLee Gvekeâer TBkeâejceÙeer efoJÙeOJeefve keâes Yeer cesje yeejbyeej veceve nw~
Fme cebieueeÛejCe kesâ he§eeled ßeer mecevleYeõ mJeeceer Éeje jefÛele heeBÛe ÚvoeW ceW he©eØeYe leerLeËkeâj keâer ceveesnejer
mlegefle nw~ hegve: GvneWves šerkeâe keâer Yetefcekeâe ceW OeJeuee šerkeâe keâer hebefòeâ Gæ=le keâjkesâ yeleeÙee nw efkeâ-
‘‘meJJeeflelLeÙejseEnlees heGcehhenYe[ejDees yengmeermeheefjJeejes leerme menmmeeefnÙe-efleefCCe uekeäKecesòe cegefCeieCe
heefjJegoòeeoes~’’ SleefVeef§elÙe ßeerhe©eØeYeleerLeËkeâj heeoejefJevoÙees:........
DeLee&led mecemle leerLeËkeâj YeieJevleeW ceW ßeer Yeóejkeâ he©eØeYe leerLeËkeâj keâe efMe<Ùe heefjJeej meyemes DeefOekeâ Lee, leerve
ueeKe leerme npeej cegefve Gvekesâ meceJemejCe ceW Les~
GvneWves Fme šerkeâe ceW OeJeuee šerkeâe GæjCeeW kesâ meeLe-meeLe DevÙe ieesccešmeej, leòJeeLe&met$e, menœeveece mlees$e,
leòJeeLe&jepeJeeefle&keâ, De°heengÌ[, jlvekeâjC[ßeeJekeâeÛeej, he©evebefo hebÛeefJebMeeflekeâe Deeefo Deveskeâ «ebLeeW keâe DeeOeej ueskeâj
Yeer Fme ceewefuekeâ šerkeâe«ebLe keâes mejue Deewj mejme yeveeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee nw~
pewmes keâeueevegiece kesâ ceeie&Cee DeefOekeâej kesâ meceeheve ceW GvneWves 216JeW met$e keâer šerkeâe keâe meceeheve keâjles ngS
he©evebefo DeeÛeeÙe& keâe yengle megboj Mueeskeâ oskeâj efmeæheo keâer ceefncee yeleeF& nw-
peeefleÙee&efle ve Ùe$e Ùe$e Ûe ce=lees ce=lÙegpe&je pepe&je~
peelee Ùe$e ve keâce&keâeÙeIešvee keâes Jeeied ®pees JÙeeOeÙe:~~
Ùe$eelcewJe hejb Ûekeâeefmle efJeMeob %eevewkeâcetefle&efJe&Yeg:~
efvelÙeb lelheoceeefßelee efve®hecee efmeæe: meoe heevleg Je:~~
DeLee&led peneB pevce-ce=lÙeg kesâ mJeÙeb ce=le-ve° nes peeves hej mebmeej ceW hegvejeieceve veneR nw, peneB Je=æeJemLee
mJeÙeb pepe&efjle neskeâj meceehle nes ieF& nw, peneB Deelcee kesâ meeLe keâceeX keâe leLee Mejerj keâe keâesF& mecyevOe veneR jn peelee
nw, peneB JeÛeveueehe™he JeeCeer veneR nw, JÙeeefOeÙeeB Deeefo veneR nQ JeneB kesâJeue DeMejerjer Deelcee cee$e %eeve™he ceWs
Devevlekeâeue lekeâ DeJeefmLele jnlee nw Ssmes Gheceejefnle efmeæhejces‰er YeieJeeve nce meyekeâer j#ee keâjW~
Fme Deelcej#ee keâer YeeJevee mes meceefvJele hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer meowJe Deheves cetueiegCeeW kesâ heeueve ceW mepeie
jnleer nQ~ GvneWves yeeuÙekeâeue mes ner he©evebefo hebÛeefJebMeeflekeâe «ebLe keâes Deheves mJeeOÙeeÙe keâe cetue œeesle yeveeÙee nw Deewj
Fmekesâ Deveskeâeveskeâ MueeskeâeW keâes keâC"mLe keâjkesâ GvnW Deheves JewjeiÙe ceW hejcemeneÙekeâ ceevee nw~ Ùen he©evebefo
hebÛeefJebMeeflekeâe «ebLe Gvekeâer pevceoe$eer ceeB ceesefnveer keâes meved 1932 ceW Gvekesâ efJeJeen ceW efhelee ßeer megKeheeueoeme peer
(cencetoeyeeo kesâ Oece&efve‰ ßeeJekeâ) ves onspe ceW Øeoeve efkeâÙee Lee~ ceesefnveer peer ves ie=nmLe peerJeve ceW ØeJesMe keâjles ner
efhelee Éeje Øeoòe Fme «ebLe keâe mJeÙeb mJeeOÙeeÙe efkeâÙee hegve: Deheveer ØeLece mebleeve kesâ ™he ceW meved 1934 ceW pevceer
keâvÙee cewvee keâes yeÛeheve mes ner Fmekesâ mJeeOÙeeÙe keâer ØesjCee oer, pees GvnW cewvee mes %eeveceleer ceeleepeer keâer DeJemLee lekeâ
hengbÛeeves ceW Øeyeue efveefceòe yeve ieÙee~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (313)
Fme «ebLe kesâ ceenelcÙe mes ceeB ceesefnveer peer ves mJeÙeb Yeer ie=nmLe keâle&JÙeeW kesâ efveJee&n kesâ he§eeled DeeefÙe&keâe oer#ee
OeejCe keâj ‘jlveceleer’ veece Øeehle efkeâÙee Deewj Gvekesâ Oece&mebmkeâejeWJeMe Gvekeâer leerve hegef$eÙeeB kegâ. cewvee - ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer yeveeR, kegâ. ceveesJeleer - DeeefÙe&keâe DeYeÙeceleer ceeleepeer ngFË SJeb kegâ. ceeOegjer (ceQ)-DeeefÙe&keâe Ûeboveeceleer yeveer leLee
Skeâ heg$e keâce&Ùeesieer yeÇÿeÛeejer jJeervõ kegâceej peer Yeer oMece ØeefleceeOeejer ie=nefJejle Glke=â° ßeeJekeâ kesâ ™he ceW pecyetÉerhe-
nefmleveehegj SJeb ceebieerlegbieer cettefle& efvecee&Ce keâcesšer kesâ heer"eOeerMe yevekeâj Oeeefce&keâ mebmLeeDeeW keâe mebÛeeueve keâjles ngS
cees#eceeie& keâer Deesj De«emej nQ~ Fmekesâ meeLe ner 3 heg$e SJeb 6 hegef$eÙeeB ie=nmLe Oece& keâe heeueve keâjles ngS ÙeLeeMeefòeâ
DeCeg›eleeW meefnle osJe-MeeŒe-ieg® keâer Yeefòeâ ceW lelhej jnles nQ~
ÙeneB Øemebieesheeòe ceQves he©evebefo hebÛeefJebMeeflekeâe «ebLe kesâ ceeOÙece mes hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer keâer ceeB kesâ ie=nmLe
peerJeve keâe Deeflemebef#ehle GuuesKe efkeâÙee nw, Fmemes Deehe meYeer hee"keâeW keâes Skeâ yeej Gme «ebLe kesâ mJeeOÙeeÙe keâer ØesjCee
DeJeMÙe Øeehle keâjvee nw efpememes Deehekeâe ie=nmLe peerJeve megKeØeo yevesiee~
Fme «ebLe keâe meej mecePeves nsleg ceQ ÙeneB mebef#ehle ™he mes «ebLe keâe kegâÚ efJe<eÙe Øemlegle keâj jner ntB-
yevOekeâ meòJeØe™heCee-Fme Yetefcekeâe ™he Øe™heCee ceW Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ Yeerlej keâewve peerJe keâce& yevOe
keâjles nQ Deewj keâewve veneR keâjles Ùen yeleueeÙee ieÙee nw~ meye ceeie&CeeDeeW keâe YeeJeeLe& Ùen efvekeâuelee nw efkeâ peneB lekeâ Ùeesie
DeLee&led ceve, JeÛeve, keâeÙe keâer ef›eâÙee efJeÅeceeve nw JeneB lekeâ meye peerJe yevOekeâ nQ, kesâJeue DeÙeesieer YeieJeeve Deewj efmeæ
YeieJeeve DeyevOekeâ nQ~
Fme «ebLe ceW Skeâ peien met$e veb. 53 keâer šerkeâe ceW yeeoj SkesâefvõÙe peerJeeW kesâ DeeÙeg yebOe mes met#ce SkesâefvõÙe
peerJeeW kesâ DeeÙeg yebOe keâes DemebKÙeele iegCes DeefOekeâ yeej keâne nw lees JeneB ØeMve G"e efkeâ Ùen kewâmes peevee peelee nw ? leye
hetpÙe ceeleepeer ves ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& keâer ner hebefòeâ keâes Deheveer šerkeâe ceW Gæ=le keâjkesâ keân efoÙee nw efkeâ-‘‘Socneoes
efpeCeJeÙeCeeoes’’ DeLee&led ‘‘Fme efpeveJeÛeve mes ner Ùen yeele peeveer peeleer nw~’’ Fmemes Ùen heefjueef#ele nes peelee nw efkeâ Ùes
met$e efpeveJeÛeve ner nQ~ Fmeer Øekeâej mes hetpÙe ceeleepeer ves peien-peien OeJeuee šerkeâe keâer hebefòeâÙeeB Ùee lees pÙeeW keâer lÙeeW
Deheveer šerkeâe ceW mebpeesF& nQ DeLeJee keâneR-keâneR Øeeke=âle šerkeâe kesâ MeyoeW keâes mebmke=âle ceW efveyeæ keâjkesâ Gvekesâ hetjs YeeJe keâes
Øeieš keâjves keâe hegg®<eeLe& efkeâÙee nw~ Fmeer DeefOekeâej ceW met$e veb. 149 keâer šerkeâe ceW ieYe& mes ueskeâj Dee" Je<e& keâer DeeÙeg
ceW mebÙece OeejCe keâjves Jeeues ceveg<ÙeeW kesâ kegâÚ keâce hetJe&keâesefš Je<e& ØeceeCe mebÙece keâeue ceevee ieÙee nw Deewj leerme Je<e& keâer
Gceü kesâ he§eeled heefjnejefJeMegefæ mebÙece keâer Øeeefhle keâe keâLeve cele-celeeblej keâer Dehes#ee FmeceW he"veerÙe nw~
kegâue 12 DeefOekeâejeW mes meceefvJele #egõkeâyebOe veece keâe Ùen hetje efÉleerÙe KeC[ Fme Skeâ «ebLe ceW meceeefJe° nw,
efpemekesâ DeeÅeesheevle mJeeOÙeeÙe mes efpe%eemegDeeW keâes mewæeefvlekeâ %eeve Øeehle nesiee~
Fme «ebLe keâer efnvoer šerkeâe keâjles meceÙe cegPes hejce Deeuneo keâe DevegYeJe ngDee~ «ebLe keâe keâuesJej Je=nledkeâeÙe
nesves kesâ keâejCe efnvoer keâjves ceW meceÙe DeefOekeâ lees ueie ieÙee efkeâvleg Fme uesKeve kesâ ceOÙe ner ceQves Jeemleg efJeOeeve,
mehle$e+ef<e efJeOeeve, meceÙemeej efJeOeeve Deewj meesuenkeâejCe efJeOeeveeW keâer jÛevee (efJeMes<e™he mes De°ceer-Ûelego&Meer SJeb
heJe& Deeefo kesâ meceÙe efmeæeble mJeeOÙeeÙe kesâ DeveOÙeeÙekeâeue ceW) Yeer keâjkesâ osJe-MeeŒe-ieg® keâer Yeefòeâ keâe hegCÙeepe&ve
efkeâÙee nw~ ceOÙe ceW Deveskeâ GlmeJe-ceneslmeJeeW keâer JÙemlelee ceW DevegJeeo keâeÙe& keâF&-keâF& cenerves yebo jne nw, efheâj Yeer
(314) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
Fmekesâ efnvoer DevegJeeo mes cegPes efmeæevle «ebLe kesâ mJeeOÙeeÙe keâe DeleerJe ueeYe Øeehle ngDee nw~ efnvoer šerkeâe keâe uesKeve Yeer
DeYeer#Ce%eeveesheÙeesie™he mJeeOÙeeÙe ner nw Dele: Fme uesKeve ceW ceQves hetpÙe ceeleepeer kesâ DeeosMeevegmeej efokeâdMegefæ,
ke=âeflekeâce& Deeefo keâe hetje OÙeeve jKeles ngS keâeÙe& keâes mecheVe efkeâÙee nw~
hegmlekeâ 8
<ešdKeC[eiece keâe le=leerÙe KeC[ nw-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe DeLee&led Fmekesâ veece mes ner mhe° nw efkeâ Fme KeC[
ceW keâceeX keâe yebOe keâjves Jeeues mJeeefceÙeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~ Ùen hetje le=leerÙe KeC[ Skeâ ner «ebLe ceW efveyeæ nw Dele:
16 hegmlekeâeW ceW efveyeæ <ešdKeC[eiece (5 KeC[eW keâer šerkeâe meceefvJele) keâer Dee"JeeR hegmlekeâ ceW yebOemJeeefcelJe keâe hetje
efJe<eÙe meceeefJe° nw~
«ebLe keâes oes ceneefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee ieÙee nw, efpemeceW ØeLece ceneefOekeâej ceW iegCemLeeveeW kesâ ceeOÙece mes
yebOemJeeefcelJe keâe JeCe&ve keâjves Jeeues 42 met$e nQ leLee efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW 14 ceeie&CeeDeeW kesâ ceeOÙece mes JeCe&ve keâjves
Jeeues 282 met$e nQ~
yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe veece kesâ Fme «ebLe ceW cegKÙe ™he mes yeleeÙee nw efkeâ-efceLÙeeÂef° peerJeeW mes ueskeâj oMeJeW
iegCemLeeveheÙeËle mebÙele-cegefve yebOekeâ nQ, Mes<e Fvemes Thej kesâ iegCemLeeveJeleea-GheMeeblekeâ<eeÙe, #eerCekeâ<eeÙe cenecegefve,
meÙeesiekesâJeueer YeieJeeve SJeb DeÙeesiekesâJeueer YeieJeeve leLee efmeæ YeieJeeve DeyebOekeâ nQ~ FlÙeeefo Øekeâej mes Fme «ebLe ceW
efJemleej mes keâLeve nw~
Fme cene«ebLe-<ešdKeC[eiece ceW yebOe kesâ 4 ØelÙeÙe keâns ieÙes nQ~
ßeer kegâvokegâvoosJe ves Yeer DeOÙeelce«ebLe meceÙemeej ceW keâne nw-
yebOe kesâ keâjves Jeeues meeceevÙe ØelÙeÙe Ûeej nesles nQ-efceLÙeelJe, DeefJejefle, keâ<eeÙe Deewj Ùeesie~
ßeer GceemJeeceer DeeÛeeÙe&osJe kesâ MeyoeW ceW-
efceLÙeelJe, DeefJejefle, Øeceeo, keâ<eeÙe Deewj Ùeesie Ùes heeBÛe ØelÙeÙe yebOe kesâ efueS ceeves nQ~
FmeefueS efceLÙeeÂef° iegCemLeeve ceW efceLÙeelJeefveefceòekeâ yebOe meYeer Dee<e&«ebLeeW ceW ceneve DeeÛeeÙeeX ves keâne ner nw~
Ùeefo kesâJeueb keâ<eeÙeÙeesieew yebOenslet mÙeeleeb leefn& meJex<eg MeeŒes<eg keâefLelee Fces ÛelJeej: ØelÙeÙee: ve
efmeædÙeefvle, efkeâvleg MeeŒes<eg menœeeefOekeâJeejeCeeb Øeesòeâeveecesles<eeb Deheueehees ve keâLeceefhe MekeäÙeles~
DeÅelJes kesâefÛeoeÛeeÙee&: keâLeÙeefvle-
efceLÙeelJeØelÙeÙees ve yebOensleg: DeefkeâefÃelkeâjlJeeled~
les kesâJeueb Fceeb ieeLeeb oMe&Ùeefvle-
heÙeef[efªefoDeCegYeeiehheosmeYesoe og ÛeogefJeOees yebOees~
peesiee heÙeef[heosmee efªefoDeCegYeeiee keâmeeÙeoes neWefle~~
SleÙee ieeLeÙee Devevleevevles<eg mebmeeefjØeeefCe<eg efceLÙeelJee-mebÙeceØelÙeÙeefveefceòesve Ùes keâce&yebOee:
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (315)
keâefLeleemlelmeJeË ve efmeædÙeefle DeleSJe hetJee&hejeefJejesOesveeiece«evLeeveeceLeex %eeleJÙe:~
le$ewJe õJÙemeb«ens FÙeceefhe ieeLee Jele&les-
efceÛÚòeeefJejefoheceeo-peesiekeâesneoDeesLe efJeCCesÙee~
heCe heCe heCeon efleÙeÛeog-keâcemees Yesoe og hegJJemme~~30~~
Dele: hetJee&hejmebyebOees ie=nerleJÙe SJesefle~
DeLee&led Ùeefo kesâJeue keâ<eeÙe Deewj Ùeesie ner yebOe kesâ nsleg neWies, leye lees meYeer MeeŒeesW ceW keâns ieÙes Ùes ÛeejeW ØelÙeÙe
efmeæ veneR nes mekeWâies efkeâvleg MeeŒeeW ceW npeejeW yeej efueefKele Fve Ûeej ØelÙeÙeeW keâe Deheueehe keâjvee keâLeceefhe-efkeâmeer
Yeer Øekeâej mes MekeäÙe veneR nw, Ssmee mecePevee~
Jele&ceeve ceW-Deepekeâue keâesF&-keâesF& DeeÛeeÙe& keânles nQ-efceLÙeelJe ØelÙeÙe-keâejCe yebOe keâe nsleg veneR
nw, keäÙeeWefkeâ Jen DeefkebâefÛelkeâj nw~ Ùes DeeÛeeÙe& õJÙemeb«en keâer heÙeef[efªefo DeCegYeeiehheosme....FlÙeeefo ieeLee keâes
efoKeeles nQ efkeâ-
Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj ØeosMe kesâ Yeso mes yebOe Ûeej Øekeâej keâe nw~ Ùeesie mes Øeke=âefle Deewj ØeosMe yebOe neslee
nw leLee keâ<eeÙe mes efmLeefle Deewj DevegYeeie yebOe neslee nw~ Ùen õJÙemeb«en keâer ieeLee nw, Fme ieeLee mes Devevleevevle mebmeejer
ØeeefCeÙeeW ceW pees efceLÙeelJe Deewj DemebÙece™he oes ØelÙeÙeeW kesâ efveefceòe mes yebOe keâne ieÙee nw Jen meYeer efmeæ veneR nesiee,
FmeefueS hetJee&hej DeefJejesOeer Deeiece «ebLeeW keâe DeLe& peevevee ÛeeefnS~
Gmeer õJÙemeb«en ceW Ùen Yeer keâne nw-
efceLÙeelJe, DeefJejefle, Øeceeo, Ùeesie Deewj keâ<eeÙe Ùes ›eâceMe: hetJe& kesâ-YeeJeeœeJe kesâ heeBÛe, heeBÛe, hebõn, leerve
Deewj Ûeej Yeso peevevee ÛeeefnS FmeefueS hetJee&hej mebbyebOe DeJeMÙe ueieevee ÛeeefnS~
ÙeneB leelheÙe& Ùen nw efkeâ efceLÙeelJe kesâ efveefceòe mes yebOe kesâ keâejCeeW keâes peeve keâjkesâ efceLÙeelJe keâes ÚesÌ[keâj
mecÙekeälJe kesâ ceenelcÙe mes yebOe keâes ›eâceMe: Iešeles ngS #ehekeâßesCeer ceW DeejesnCe keâjkesâ yebOe keâe efJeveeMe keâjvee ÛeeefnS
Deewj peye lekeâ Ssmeer DeJemLee veneR Øeehle nesleer leye lekeâ jlve$eÙe keâer DeejeOevee mes GmeceW Yeer efJeMes<e jerefle mes mecÙei%eeve
keâer DeejeOevee mes keâce&yebOe keâes ke=âMe keâjvee ÛeeefnS~
kegâÚ efJeMes<e %eeveJeOe&keâ efJe<eÙe nQ FmeceW-<ešdKeC[eiece kesâ veece mes ÙeÅeefhe meeOeejCe JÙeefòeâ meesÛelee nw efkeâ
Ùes lees yengle keâef"ve «ebLe nQ, nce Fvekeâe %eeve veneR Øeehle keâj mekeâles nQ efkeâvleg hetpÙe ceeleepeer ves Jele&ceeve ceW Fve «ebLeeW keâes
Deheveer mJeleb$e šerkeâe kesâ ceeOÙece mes Flevee mejue keâj efoÙee nw efkeâ efmLej GheÙeesie kesâ meeLe Fvekeâe mJeeOÙeeÙe keâjvess hej
keâeheâer efJe<eÙe Deehe Yeer mecePe mekeâles nQ~ hegve§e Fme Dee"JeWb «ebLe keâe efJe<eÙe lees Deefle ®efÛekeâj Deewj JewjeiÙeJeOe&keâ nw,
FmeceWs cegKÙe ™he ceW keâce& keâer 148 Øeke=âefleÙeeW keâe mJe™he Deewj Gvekesâ yebOe, GoÙe Deeefo keâer meeceLÙe& keâe JeCe&ve
DeJeMÙecesJe he"veerÙe nw~ pewmes efkeâ met$e veb. 35-36 keâer šerkeâe ceW DeenejkeâMejerj kesâ mebyebOe ceW keâne nw efkeâ-Deenejkeâ
Mejerj Deewj Deenejkeâ Deebieesheebie (DeenejkeâefÉkeâ) kesâ yebOe ceW Ûeej mebpJeueve, veew veeskeâ<eeÙe Deewj veew Ùeesie Ùes 22
ØelÙeÙe-keâejCe nQ~ Fvekesâ meeLe-meeLe leerLeËkeâj osJe, DeeÛeeÙe&, yengßegle, GheeOÙeeÙe Deewj ØeJeÛeve, FveceW Devegjeie
keâjvee DeenejkeâefÉkeâ keâe keâejCe nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Øeceeo keâe DeYeeJe Yeer DeenejkeâefÉkeâ keâe keâejCe nw keäÙeeWefkeâ
(316) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
Øeceeomeefnle cegefveÙeeW ceW DeenejkeâefÉkeâ keâe yebOe veneR heeÙee peelee nw~ DeenejkeâefÉkeâ keâe yebOe osJeieefle mes mebÙegòeâ neslee nw
keäÙeeWefkeâ DevÙe ieefleÙeeW kesâ meeLe Gvekesâ yebOe keâe efJejesOe nw~ ceveg<Ùe ner Fvekesâ yebOe kesâ mJeeceer nQ keäÙeeWefkeâ DevÙe$e leerLeËkeâj,
DeeÛeeÙe& Deewj yengßegleefJe<eÙekeâ jeie mebÙece meefnle heeÙee veneR peelee nw~ DeenejkeâefÉkeâ Øeke=âefle keâe yebOe meeleJeW, Dee"JeW
iegCemLeeveJeleea YeeJeefuebieer cenecegefveÙeeW kesâ neslee nw Deewj Gvekeâe GoÙe Ú"s iegCemLeeveJeleea cegefveÙeeW kesâ neslee nw~
Deepekeâue keâesF&-keâesF& efve§eÙeeYeemeer keânles nQ efkeâ-‘‘jeie-Devegjeie efceLÙeelJe ner nw’’ GvnW Skeâevle ogje«en keâes
ÚesÌ[keâj Fve efmeæevleJeekeäÙeeW keâes heÌ{keâj Fve hej ßeæeve keâjvee ÛeeefnS leYeer mecÙekeälJe nw DevÙeLee mecÙeioMe&ve otj
ner jnlee nw~
‘ceneyebOe’ veece kesâ Ú"s KeC[ ceWs Yeer keâne nw-
‘‘DeenejkeâefÉkeâ Øeke=âefleÙeeB mebÙece kesâ keâejCe mes yebOeleer nQ~’’
leerLeËkeâjeW kesâ oer#ee Deeefo keâuÙeeCekeâ ceneslmeJeeW keâes osKeves kesâ efueS, efpevesvõosJe keâer Jebovee kesâ efueS, Deke=âef$ece,
ke=âef$ece efpevecebefojeW ceW efJejepeceeve Deke=âef$ece Ùee ke=âef$ece efpeveØeefleceeDeeW kesâ oMe&ve, mleJeve, Jebove kesâ efueS Yeer Deenejkeâ
Mejerj GlheVe neslee nw~ Ùen Deenejkeâ hegleuee JeneB peekeâj Dee peelee nw Deewj leye ÙeneB Yeer cegefve keâes oMe&ve, Jebovee Deeefo
keâe Deevebo Øeehle nes peelee nw~
ieesccešmeej peerJekeâeC[ keâer keâvee&škeâJe=efòe šerkeâe ceW Yeer keâne nw-‘efpeveJebovee kesâ efueS Deewj efpevecebefojeW keâer
Jebovee kesâ efueS’ Yeer Deenejkeâ Mejerj GlheVe neslee nw~ Fmemes Ùen peevee peelee nw efkeâ leerLeËkeâj YeieJeeve keâer Jebovee keâjves
keâer YeeJevee mes Yeer Deenejkeâ Mejerj GlheVe neslee nw~
Jele&ceevekeâeue ceW pees keâesF& keânles nQ efkeâ-
cegefveÙeeW kesâ ceve ceW Ùeefo leerLe&Ùee$ee keâer YeeJevee nesleer nw DeLeJee leerLe& kesâ Thej meceeefOecejCe keâer FÛÚe nesleer nw lees
Jes cegefve ner veneR nQ-õJÙeefuebieer nQ keäÙeeWefkeâ cegefveÙeeW keâes efveefJe&keâuhe ner nesvee ÛeeefnS, GveceW pees Yeer Yeefòeâ, Devegjeie kesâ
efJekeâuhe nQ Jes yebOe kesâ keâejCe ner nQ FmeefueS Jes ‘cegceg#eg’ veneR nQ-cees#e kesâ FÛÚgkeâ veneR nQ~
Gvekeâe keâLeve melÙe veneR nw ~
Denes! Ùes Je=efæbiele Ûeeefj$e Jeeues ner mebÙeceer-meeOeg meeleJeW, Dee"JeW iegCemLeeve ceW efveefJe&keâuhe OÙeeve keâer
DeJemLee ceW Yeer DeenejkeâefÉkeâ Øeke=âefleÙeeW keâes yeebOeles nQ~ hegve: GvneR YeeJeefuebieer cegefveÙeeW kesâ ner ØeceòemebÙele-Ú"s
iegCemLeeve ceW Deenejkeâ$e+efæ GlheVe nesleer nw~
Ùen hetje ØekeâjCe Fme šerkeâe «ebLe ceW he=. 107 mes 113 lekeâ he"veerÙe nw efpemes heÌ{keâj Deheveer ßeæe keâes meceerÛeerve
yeveevee ÛeeefnS~ Fmeer Øekeâej Deeies met$e veb. 37-38 keâer šerkeâe ceW leerLeËkeâj veecekeâce& keâer Øeke=âefle kesâ yebOe kesâ keâejCeeW keâe
megvoj JeCe&ve õ°JÙe nw-ÙeneB Ùen Deewj efJeMes<e %eeleJÙe nw efkeâ-õJÙeJeso mes heg®<eJesoer leerLeËkeâj Øeke=âefle keâes yeebOeles
nQ, YeeJeJeso mes ŒeerJesoer DeLeJee YeeJevehegbmekeâJesoer Yeer yeebOeles nQ~
keâne Yeer nw hebÛemeb«en «ebLe ceW-
ŒeerJeso Deewj vehegmb ekeâJeso ceW Yeer leerLeËkeâj Deewj Deenejkeâ keâe yebOe efJe®æ veneR nw, GoÙe keâe ner heg®<eJeso ceW efveÙece nw~
ÙeneB ŒeerJeso Deewj vehegmb ekeâ ceW YeeJeJeso ner uesvee nw ve efkeâ õJÙeJeso, keäÙeeWekf eâ õJÙeJeso mes heg®<eJesoer ner nesvee ÛeeefnS~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (317)
Fme «ebLe kesâ met$e veb. 41 ceW meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW kesâ veece efoÙes nQ~ GveceW Deewj leòJeeLe&met$e ceW JeefCe&le
meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW kesâ veeceeW ceW LeesÌ[e mee Devlej nw Gmes hetpÙe ceeleepeer ves šerkeâe ceW (he=. 120 mes 141 lekeâ)
oMee&Ùee nw, Fmes heÌ{keâj hee"keâieCe Fve YeeJeveeDeeW keâes Meefòeâ kesâ Devegmeej YeeSb Deewj ›eâceMe: leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe
keâjkesâ hebÛekeâuÙeeCekeâ JewYeJe keâes Øeehle keâjW, Ùener mJeeOÙeeÙe keâe meej nesiee~
Fmeer Øekeâej kesâ Deveskeâ cenlJehetCe& efJe<eÙeeW mes Ùen efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe meÛecegÛe Deheves veece keâes meeLe&keâ
keâjves Jeeueer nw~ keâF& mLeeveeW hej FmeceW ØeLeceevegÙeesie kesâ GoenjCeeW ves efJe<eÙe keâes mejuelece yeveeves ceW Dehevee hetje
menÙeesie Øeoeve efkeâÙee nw~ cetuele: Dee" keâceeX kesâ 148 YesoeW ceW 120 keâce&Øeke=âefleÙeeB yebOeÙeesiÙe ceeveer ieF& nQ, GvneR
yebOeÙeesiÙe Øeke=âefleÙeeW kesâ meevlej yebOe Deewj efvejvlej yebOe Fve oes ØekeâejeW mes yebOemJeYeeJe keâes FmeceW oMee&Ùee ieÙee nw~ Fmeer
meboYe& ceW met$e veb. 154 keâer šerkeâe ceW leerLeËkeâj Øeke=âefle keâes efvejvlej yebOeer yeleeles ngS keâne nw-
leerLe&keâjmÙe yebOeesoÙeJÙegÛÚsomeefVekeâ<eex veeefmle, meòJee-meòJeÙees: meefVekeâ<e&efJejesOeeled~ hejesoÙees yebOe:,
ceveg<Ùeieefle cegkeälJeevÙe$eesoÙee YeeJeeled~ efvejvlejes yebOe:, SkeâmeceÙesve yebOees-hejceeYeeJeeled~
ØelÙeÙee: megiecee:~ ceveg<ÙeieeflemebÙegòebâ~ osJee veejkeâe: mJeeefceve:~ DemebÙelemecÙei„Ùe: DeOJeeveb~ yebOeefJeveeMees
veeefmle~ meeÅeOeÇgJeew yebOe:~
DeLee&led leerLeËkeâj Øeke=âefle kesâ yebOe GoÙe kesâ JÙegÛÚso keâer meÂMelee veneR nw keäÙeeWefkeâ meled Deewj Demeled keâer leguevee keâe
efJejesOe nw~ hejesoÙe yebOe neslee nw keäÙeeWefkeâ ceveg<Ùeieefle keâes ÚesÌ[keâj DevÙe ieefleÙeeW ceW leerLeËkeâj Øeke=âefle kesâ GoÙe keâe DeYeeJe
nw FmeefueS efvejblej yebOe neslee nw, keäÙeeWefkeâ Skeâ meceÙe mes Gmekesâ yebOeefJeßeece keâe DeYeeJe nw~ ØelÙeÙe megiece nQ~
ceveg<Ùeieefle mes mebÙegòeâ yebOe neslee nw~ Fmekesâ yebOe kesâ ÙeneB osJe Je veejkeâer mJeeceer nQ~ yebOeeOJeeve DemebÙelemecÙeiÂef„
iegCemLeeve nw~ yebOeefJeveeMe veneR nw~ meeefo Je DeOeÇgJe yebOe neslee nw~
Fmekeâe DeeMeÙe Ùen nw efkeâ leerLeËkeâj Øeke=âefle yebOe kesâ yeeo peerJe efveÙece mes Skeâ YeJe osJe keâe OeejCe keâjlee nw Deewj
JeneB mes Deekeâj ceveg<Ùe pevce OeejCekeâj hebÛekeâuÙeeCekeâ JewYeJe keâes Øeehle keâjkesâ cees#e Øeehle keâj ueslee nw~ keâoeefÛeled-
keäJeefÛeled efkeâmeer ves henues vejkeâeÙeg keâe yebOe keâjkesâ hegve: leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe yebOe efkeâÙee nw lees Jen (jepee ßesefCekeâ kesâ
meceeve) ØeLece vejkeâ ceW pee mekeâlee nw Deewj JeneB mes Deekeâj ceveg<Ùe YeJe OeejCe keâj Jen Yeer efveÙece mes hebÛekeâuÙeeCekeâ
JewYeJe kesâ meeLe efveJee&Ce keâes Øeehle keâjlee nw~ Fmeer Dehes#ee mes osJe Deewj veejefkeâÙeeW keâes Fmekesâ yebOe keâe mJeeceer keân efoÙee
nw efkeâvleg leerLeËkeâj Øeke=âefle keâe GoÙe kesâJeue ceveg<Ùeieefle ceW lesjnJeW iegCemLeeve ceW ner neslee nw~
efoiecyej pewve Deeieceevegmeej Ùen Dešue melÙe nw efkeâ õJÙe heg®<eJesoer keâes ner cegefve DeJemLee ceW efveJee&Ce keâer Øeeefhle
nesleer nw, õJÙe ŒeerJesoer keâes veneR efkeâvleg YeeJeJeso kesâ Devegmeej hetjs <ešdKeC[eiece ceW Deveskeâ peien Œeer-heg®<e JesefoÙeeW kesâ
kegâÚ efJeMes<e DeefOekeâej yeleeÙes nQ~
hetpÙe ceeleepeer ves efÉleerÙe ceneefOekeâej kesâ meeLe «ebLe keâe meceeheve keâjles ngS efueKee nw efkeâ-
ÙeneB Fme «ebLejepe keâes heÌ{ves-heÌ{eves keâe Ùener meej nw efkeâ-
Fve Skeâ meew DeÌ[leeueerme keâce& Øeke=âefleÙeeW kesâ ceOÙe Skeâ leerLeËkeâj veecekeâce& keâer Øeke=âefle ner nw pees mJeÙeb Deheveer
Deelcee keâes mebmeej kesâ og:KeeW mes efvekeâeueves ceW Deewj Deveble ØeeefCeÙeeW kesâ Thej Yeer Deveg«en keâjves ceW meceLe& nw FmeefueS pees
(318) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
Yeer ceneheg®<e leerLeËkeâj Øeke=âefle kesâ yebOe keâjves Jeeues nQ Jes ner OevÙe nQ~ Fve leerLeËkeâj Øeke=âefle kesâ yebOekeâlee&DeeW keâer osJe Yeer
Deewj meewOece& Fvõ Deeefo Yeer Jebovee keâjles nQ, veJekesâJeueueefyOe meceefvJele Gve meYeer leerLeËkeâj YeieJevleeW keâes vecemkeâej nes,
vecemkeâej nes~
Deewj efnvoer šerkeâe keâes cees#emehleceer (ßeeJeCe Megkeäuee mehleceer) keâes YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ cees#ekeâuÙeeCekeâ efoJeme
hej hetCe& keâjles ngS megvoj mee Mueeskeâ efoÙee nw-
cebieueb heeÕe&veeLeesÓn&ved, $eÙeesefJebMees efpevesÕej:~
cebieueb cees#ekeâuÙeeCeb, cebieueb cees#emehleceer~~1~~
DeLee&led lesF&meJeW leerLeËkeâj YeieJeeve heeÕe&veeLe nce meyekeâe cebieue keâjW, Gvekeâe cees#ekeâuÙeeCekeâ cebieuekeâejer nesJes
SJeb cees#emehleceer efleefLe meyekesâ efueS cebieueoeÙeer nesJes~
Fmekesâ he§eeled «ebLe kesâ Ghemebnej ceW kegâÚ efJeMes<e efJe<eÙe Øemlegle keâj meesuenkeâejCe YeeJeveeDeeW keâe Deblej
(<ešdKeC[eiece Deewj leòJeeLe&met$e kesâ Devegmeej) yeleeÙee nw pees efkeâ efJeMes<e he"veerÙe nw~ Fmekesâ meeLe ner ceeleepeer ves 148
keâceeX mes jefnle nesves keâer YeeJevee keâes meekeâej keâjves nsleg efÛebleve keâjves keâer Âef° mes 148 ceb$e yengle megvoj yeveeÙes nQ,
pewmes-%eeveeJejCeerÙekeâce&jefnleesÓnb MegæefÛevceÙeefÛevleeceefCemJe™heesÓnced, oMe&veeJejCeerÙekeâce&-jefnleesÓnb,
MegæefÛevceÙe efÛevleeceefCe mJe™heesÓnced.......... FlÙeeefo~ pees efkeâ meeceeefÙekeâ SJeb OÙeeve kesâ efueS DelÙeble GheÙeesieer
nQ~ Deble ceW DevlÙeJebovee, mebmke=âle SJeb efnvoer šerkeâe mebyebOeer ØeMeefmle Deeefo keâes heÌ{keâj šerkeâekeâ$eea keâer ieg® hejcheje,
Gvekeâer ie=nmLeeJemLee keâer kegâue hejcheje, %eeveejeOevee, Oece&ØeYeeJevee, leerLe& efvecee&Ce ØesjCee, meeefnlÙe me=peve Deeefo efJe<eÙeeW
keâe %eeve Øeehle neslee nw~
ÙeÅeefhe hetpÙe ceeleepeer ves meesuen «ebLeeW keâer mebmke=âle šerkeâe meved 1995 ceW ØeejbYe keâjkesâ meved 2007
(11 Je<e& 7 ceeme) ceW hetCe& keâj efueÙee Lee efkeâvleg Gvekeâer efnvoer šerkeâe ceW cesjs Éeje efJeuebye nesves kesâ keâejCe
GvneWves Fme Dee"JeeR hegmlekeâ keâer Yeer efnvoer šerkeâe mJeÙeb keâj oer nw~
Fme Dee"JeeR hegmlekeâ (le=leerÙe KeC[) keâe ÙeLeemebYeJe heejeÙeCe, DeJeueeskeâve keâjkesâ ceQves ÙeneB efkebâefÛeled efJe<eÙe
Øemlegle efkeâÙee nw~ hee"keâpeve Fmes heÌ{keâj hetjs «ebLe kesâ neo& keâes mecePe mekeWâies lees uesKeve keâer meeLe&keâlee nesieer~
hegmlekeâ 9
Dee«eeÙeCeerÙe hetJe& kesâ Ûeewon DeLee&efOekeâejeW ceW mes ‘‘ÛeÙeveueefyOe’’ veecekeâ heeBÛeJeW DeefOekeâej ceW pees yeerme ØeeYe=le nQ
GveceW mes ÛelegLe& ‘‘cenekeâce&Øeke=âefle ØeeYe=le’’ nw~ GmeceW JeefCe&le Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW cesW mes veJeceeR hegmlekeâ ceW cee$e ØeLece
‘‘ke=âefle’’ DevegÙeesieÉej ner JeefCe&le nw~ Fme «ebLe kesâ efÚÙeeefuemeJeW met$e ceW ke=âefle kesâ meele Yeso efkeâÙes nQ-
1. veeceke=âefle 2. mLeeheveeke=âefle 3. õJÙeke=âefle 4. ieCeveke=âefle 5. «ebLeke=âefle 6. keâjCeke=âefle Deewj 7. YeeJeke=âefle~
Fve ke=âefleÙeeW keâe JeCe&ve keâjkesâ Deble ceW keâne nw efkeâ ÙeneB ‘ieCeveke=âefle’ mes ØeÙeespeve nw~ Fme «ebLe ceW ßeer Yetleyeueer
DeeÛeeÙe& ves ‘‘Cecees efpeCeeCeb’’ Deeefo ieCeOejJeueÙe ceb$e efueÙes nQ pees efkeâ YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer kesâ ØecegKe ieCeOej ßeer
ieewlecemJeeceer Éeje jefÛele nQb~ ÙeneB ‘‘Cecees efpeCeeCeb’’ mes ueskeâj ‘‘Cecees yeºceeCeyegæefjefmemme’’ lekeâ ÛeJeeefueme ceb$e efueS
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (319)
nQ leLee DevÙe$e cegefveÙeeW kesâ heeef#ekeâ Øeefle›eâceCe SJeb ‘‘Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer’’ šerkeâe «ebLe leLee Yeòeâecejmlees$e kesâ $e+efæceb$e
Deeefo ceW DeÌ[leeefueme ceb$e nQ~
Fme «ebLe ceW kegâue 76 met$e (44 ieCeOejJeueÙe ceb$e meefnle) nQ~ Fve met$eeW hej hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer Éeje jefÛele ‘‘efmeæebleefÛebleeceefCe’’ veece keâer mebmke=âle šerkeâe keâe ØeejbYeerkeâjCe 16 ÚvoeW ceW efveyeæ 21
MueeskeâeW ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer mlegefle mes ngDee nw~
veJeceeR hegmlekeâ ceW hetpÙe ceeleepeer ves ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe& Éeje FmeceW efveyeæ efkeâÙes ieÙes 44 ieCeOejJeueÙe ceb$eeW
(ßeer ieewleceieCeOej jefÛele) keâer šerkeâe ceW OeJeuee šerkeâe, efleueesÙeheCCeefòe, jepeJeeefle&keâ, Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer Deeefo «ebLeeW
kesâ DeeOeej mes $e+efæÙeeW keâe mebgboj JeCe&ve keâjkesâ he©ehegjeCe «ebLe mes $e+efæOeejer mehle$e+ef<eÙeeW keâe GoenjCe oskeâj
ØeLeceevegÙeesie keâes Yeer FmeceW ØeefJe° keâj efoÙee nw leeefkeâ hee"keâpeve $e+efæÙeeW keâe ceenelcÙe peevekeâj $e+efæOeejer cegefveÙeeW
keâer Yeefòeâ mes ueeYe Øeehle keâj mekeWâ~
Fve 44 met$eeW kesâ he§eeled ieewlecemJeeceer ieCeOejosJe keâer leerLeËkeâj ßeer ceneJeerjmJeeceer kesâ Øeefle meceJemejCe ceW keâer
ieF& DeØeeflece Yeefòeâ keâes ØeoefMe&le keâjles ngS henues meceJemejCe keâe megboj JeCe&ve efkeâÙee nw hegve: YeieJeeve ceneJeerj keâe
ieYe&keâeue, kegâceejkeâeue, Ú©emLekeâeue, kesâJeueerkeâeue Deeefo keâe meØeceeCe JeCe&ve efoÙee nw pees efkeâ hetje he"veerÙe nw Deewj
Deheves Éeje ceeleepeer ves mJeÙeb Deveg°ghed Úbo kesâ 41 MueeskeâeW ceW ieCeOejJeueÙe mlegefle jÛeer nw~
ieCeOejJeueÙeceb$e meceefvJele ØeLece cebieueeÛejCe DeefOekeâej kesâ he§eeled Deeies FmeceW 32 met$eeW ceW efveyeæ ke=âefleDevegÙeesieÉej
veece keâe efÉleerÙe DeefOekeâej nw, efpemeceW meele Øekeâej keâer ke=âefle mes meceefvJele keâce&Øeke=âefle-ØeeYe=le kesâ meeLe-meeLe peÙeOeJeuee SJeb
cetueeÛeej «ebLe kesâ DeeOeej mes efoiecyej cegevf e-DeeefÙe&keâeDeeW kesâ Denesjeef$e mebyebOeer 28 ke=âeflekeâceeX keâe megob j efJeJesÛeve nw~ ÉeoMeebie
ßegle%eeve kesâ Devleie&le Deueie-Deueie Debie Deewj hetJeeX keâe JeCe&ve efJeMes<e he"veerÙe nw~ Fme veJeceeR hegmlekeâ kesâ 54JeW met$e keâer
šerkeâe ceW Deeiece keâe mJe™he yeleueekeâj Gmekeâer JeeÛevee kesâ efueS õJÙeMegeæ f , #es$eMegeæ f , keâeueMegeæ f Deewj YeeJeMegefæ kesâ JeCe&ve
ceW keâeueMegeæ f keâe efJe<eÙe efmeæevle«ebLe kesâ mJeeOÙeeÙeerpeveeW kesâ efueS DeJeMÙecesJe °JÙe nw, Gmeer kesâ Devegmeej De<šceer,
ÛelegoM& eer, heteCf e&cee, DeceeJemÙee efleefLe ceW Deewj De°eefvnkeâe heJe& Deeefo ceW efmeæeble «ebLeeW kesâ mJeeOÙeeÙe keâe efve<esOe efkeâÙee ieÙee nw~
Øeefleefove kesâ mJeeOÙeeÙe ceW Yeer Ûeej keâeue kesâ mJeeOÙeeÙe ceW mes Jewjeef$ekeâ—efheÚueer jeef$e kesâ mJeeOÙeeÙe ceW efmeæeble«ebLe kesâ
he"ve keâe efve<esOe nw Deewj Gve leerve meceÙeeW ceW Yeer mJeeOÙeeÙe keâjves nsleg efokeâdMegeæ f Deeefo keâjves keâer peevekeâejer Yeer DeeJeMÙekeâ
nesleer nw pees FmeceW hetpÙe ceeleepeer ves cetueeÛeej-DeeÛeejmeej Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes ØeeceeefCekeâ ™he ceW oer nw~ pewmes-
cetueeÛeej kesâ meceeÛeej DeefOekeâej mes GvneWves yeÌ[er cenlJehetCe& ieeLee keâe GuuesKe efkeâÙee nw-
oJJeeefoJeefokeäkeâceCeb, keâjsefo megòelLeefmekeäKeueesnsCe~
DemeceeefncemepPeeÙeb, keâuenb Jeeefnb efJeÙeesieb Ûe~~171~~
DeLee&led õJÙeeefo MegefæÙeeW keâe GuuebIeve keâjkesâ pees %eeve kesâ ueesYe mes met$e «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjles nQ Jes
DemeceeefOe, DemJeeOÙeeÙe, heejmheefjkeâ keâuen Deewj efMe<ÙeeW kesâ efJeÙeesie Deeefo og:Ke keâes Øeehle keâjles nQ~
Fmekeâe leelheÙe& GvneWves Deheveer šerkeâe ceW cetueeÛeej keâer šerkeâe kesâ DeeOeej mes ner efoÙee nw efkeâ-
eEkeâÛe keâeueMegæŸeeefoefYe: MeeŒeb heef"leb keâce&#eÙeeÙe YeJelÙevÙeLee keâce&yevOeeÙesefle~
(320) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
‘‘keäÙeeWefkeâ keâeueMegefæ DeeefohetJe&keâ MeeŒe mJeeOÙeeÙe keâce&#eÙe kesâ efueS neslee nw DevÙeLee Jen keâce&yebOe keâe keâejCe
yeve peelee nw’’~ hegve: ØeMveesòej mes efJe<eÙe keâes mhe° keâj efoÙee nw-
keâeveerceeefve MeeŒeeefCe ÙeeefveõJÙeeefoMegefæefYeefJe&vee heef"leb ve MekeäÙevles ?
efmeæevle«evLeevÙesJe ve heef"lebg ÙegpÙevles Mes<eMeeŒeeCeebb he"ve-hee"veÙeesvee&efmle oes<e:~
DeLee&led keâewve mes MeeŒe Ssmes nQ, pees õJÙeeefo keâer Megefæ kesâ efyevee veneR heÌ{s pee mekeâles nQ ?
Gòej-kesâJeue efmeæeble«ebLe ner nQ pees õJÙeeefo keâer Megefæ kesâ efyevee veneR heÌ{vee ÛeeefnS, Mes<e MeeŒeeW kesâ he"ve-
hee"ve ceW keâesF& oes<e veneR nw~
Fme Øekeâej mes efJeefJeOe he"veerÙe efJe<eÙeeW kesâ meeLe Ùen veJeceeR hegmlekeâ mJeeOÙeeÙe kesâ efueS hejce GheÙeesieer ke=âefle nw,
Devle ceW Fmekeâer ØeMeefmle Yeer he"veerÙe nw efpemes heÌ{keâj Deehekeâes DevegYeJe nesiee efkeâ Deveskeâeveskeâ Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙeeX
keâes mecheVe keâjeles ngS Yeer hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer keâe kewâmee DeYeer#Ce%eeveesheÙeesie jne nw efkeâ GvneWves <ešdKeC[eiece pewmes
og™n «ebLe keâer šerkeâe Yeer menpe ceW efueKekeâj Fme Ùegie ceW Yeer DeeÛeeÙe& ßeer JeerjmesvemJeeceer keâe mcejCe keâje efoÙee nw~
hegmlekeâ 10
Fme «ebLe ceW ‘Jesovee’ veece keâe efÉleerÙe DevegÙeesieÉej nw~ Fme JesoveevegÙeesieÉej kesâ 16 Yeso nQ, efpemeceW mes Fme «ebLe
ceW ØeejbYe kesâ 5 DevegÙeesieÉejeW keâe 323 met$eeW ceW leerve ceneefOekeâejeW kesâ Devleie&le JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw peyeefkeâ OeJeuee
šerkeâe ceW ØeejbYe kesâ 4 DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw, GvneWves hebÛece DevegÙeesieÉej keâes 11JeeR hegmlekeâ ceW efueÙee nw~ Fme
«ebLe keâe MegYeejbYe hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves meJe&ØeLece 9 MueeskeâeW ceW SJeb 8 ÚboeW ceW efveyeæ efÉleerÙe leerLeËkeâj
ßeer DeefpeleveeLe keâer mlegefle mes keâjkesâ hegve: ueeskeâe«e hej efJejepeceeve efmeæeW keâer Jebovee mes efkeâÙee nw~ hegve: <ešdKeC[eiece
keâer hetjer efJe<eÙeJemleg meb#eshe ceW oskeâj oMeJeW «ebLe kesâ mecemle met$eeW keâer mecegoeÙeheeleefvekeâe Øemlegle keâer nw leeefkeâ nj
mJeeOÙeeÙeer MeerIeÇlee mes «ebLe keâe mJe™he ØeejbYe ceW ner mecePe mekesâ~
Fme iebÇLe ceW ‘Jesovee’ veece keâe efÉleerÙe DevegÙeesieÉej nw~ Fme JesoveevegÙeesie Éej kesâ 16 Yeso nQ-1. Jesoveeefve#eshe
2. JesoveeveÙeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve 4. JesoveeõJÙeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve 6. JesoveekeâeueefJeOeeve
7. JesoveeYeeJeefJeOeeve 8. JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve 9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve 10. JesoveeJesovee-efJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve
12. JesoveeDeveblejefJeOeeve 13. JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve 14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. Jesovee-YeeieeYeeieefJeOeeve Deewj
16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve~
Fve 16 DevegÙeesieÉejeW ceW mes Fme oMeJeeR hegmlekeâ ceW ØeejbYe kesâ 5 DevegÙeesie ÉejeW keâe JeCe&ve nw~
efmeæevle kesâ keâef"ve efJe<eÙe keâes Yeer hetpÙe ceeleepeer ves DevÙe «ebLeeW kesâ DeeOeej mes mejue yeveeves keâe pees Ghe›eâce
efkeâÙee nw Jen efveef§ele ner mejenveerÙe nw~ pewmes 143 met$eeW lekeâ šerkeâe efueKeves kesâ yeeo ‘‘iegCekeâejevegÙeesieÉej ieefYe&le
DeuheyenglJeÉej’’ ØekeâjCe keâe meceeheve keâjles ngS GvneWves Deheves leelheÙe& DeLe& ceW efueKee nw-
‘‘Fcee: meJee&: Jesovee: meJe&%ewjsJe iecÙeles ve Ûe DemceeefYe:~ JeÙeb leg Meejerefjkeâ-ceeveefmekeâ-Deeieblegkeâeefo veeveeefJeOee:
Jesovee: DevegYeJeece:~ leeYÙe: keâLeb cegòeâe YeefJe<Ùeece FlÙesJe efÛevleefÙeleJÙeced~ leLee leemeeb Jesoveeveeb DevegYeJevesve efJecegòeâes
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (321)
YetlJee efveefJe&keâuhes OÙeeves mLeeveb Øeehlegb ÙeeJeled ve Mekeävegce: leeJeled MekeälÙevegmeejsCe osMe›eleeefve cene›eleeefve Jee ie=nerleJÙeeefve
YeJeefvle~ SleefVe§eÙees efJeOeeleJÙe:~’’
DeLee&led Ùes meYeer Øekeâej keâer JesoveeSB meJe&%e YeieJeeve kesâ Éeje ner iecÙe nQ, nce ueesieeW kesâ Éeje FvnW met#celee mes
veneR peevee pee mekeâlee nw~ nce meye lees Meejerefjkeâ-ceeveefmekeâ Deewj Deeievlegkeâ Deeefo veevee Øekeâej keâer JesoveeDeeW keâe
DevegYeJe keâjles nQ~ Gve JesoveeDeeW mes kewâmes cegefòeâ efceuesieer, Ùener nceW efÛebleve keâjvee ÛeeefnS leLee Gve JesoveeDeeW-keâ°eW
mes Útškeâj Deelcee kesâ efveefJe&keâuhe OÙeeve ceW efmLej nesves ceW peye lekeâ meceLe& ve nes mekeWâ leye lekeâ Meefòeâ kesâ Devegmeej
osMe›ele DeLeJee cene›eleeW keâes «enCe keâjW, Ssmee efve§eÙe keâjvee ÛeeefnS~
hetpÙe ceeleepeer keâer mebmke=âle šerkeâe ceW MeyoeW keâe mebÙeespeve ØeeÙe: DelÙevle mejue nw~ yeÌ[s-yeÌ[s meceemeheoeW keâe
ØeÙeesie GvneWves veneR efkeâÙee nw Deewj DeefOekeâlece mebefOe efJeÛÚso™he ner JeekeäÙeeW keâer mebjÛevee nw leeefkeâ Deuhe mebmke=âle %eelee
keâes Yeer efJe<eÙeJemleg mecePeves ceW meceÙe ve ueies~
kegâue efceueekeâj Fme «ebLe keâes meceeheve keâjles ngS šerkeâekeâ$eea ves leelheÙe& Ùen yeleeÙee nw efkeâ Jesovee#es$e efJeOeeve veece
kesâ DevegÙeesieÉej keâes heÌ{keâj ceveg<ÙeheÙee&Ùe keâes Øeehle keâjkesâ Deheves MejerjØeceeCe DeelceØeosMe jnles nQ~ ÙeÅeefhe Ùes ØeosMe
mebkeâesÛe Deewj efJemehe&Ce keâer Dehes#ee Deheves MejerjØeceeCe ner jnles nQ efheâj Yeer õJÙeeefLe&keâ veÙe keâer Dehes#ee ueeskeâekeâeMeØeceeCe
DemebKÙeele nQ~ kesâJeue kesâJeueermecegodIeele kesâ keâeue ceW ner Jes ØeosMe mechetCe& ueeskeâ keâes Deehetefjle keâjles nQ, efkeâmeer DevÙe
keâeue ceW Ssmee veneR keâj mekeâles nQ~ Fme Øekeâej efveef§ele keâjkesâ mJeõJÙe-#es$e-keâeue-YeeJe keâer Dehes#ee Megæ efÛevceÙe
efÛebleeceefCemJe™he mJeelceleòJe keâe OÙeeve keâjvee ÛeeefnS~
Fme oMece «ebLe keâer šerkeâe keâer hetCe&lee hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeved vesefceveeLe keâer pevceYetefce Meewjerhegj leerLe& hej efkeâÙee
Lee FmeefueS leerLeËkeâj vesefceveeLe YeieJeeve SJeb Meewjerhegjer leerLe& keâe FmeceW GuuesKe keâjles ngS Gvekeâer efveJee&CeYetefce efiejveej
leerLe& keâes Yeer yeejcyeej veceve efkeâÙee nw~ Øemebieesheeble FmeceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer 16 pevceYetefceÙeeW kesâ SJeb 5
efveJee&CeYetefceÙeeW kesâ veece Yeer meceeefJe° efkeâÙes ieÙes nQ~ «ebLe keâe Ghemebnej he"veerÙe nw~
hegmlekeâ 11
Fme «ebLe ceW cegKÙe ™he mes JesoveekeâeueefJeOeeve Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve keâe JeCe&ve nw~
FmeceW kegâue 4 ceneefOekeâej nQ DeLee&led JesoveekeâeueefJeOeeve kesâ oes ceneefOekeâej Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW oes
ceneefOekeâej yeveeÙes nQ~
ØeLece JesoveekeâeueefJeOeeve veece kesâ DevegÙeesieÉej ceW henues veecekeâeue, mLeeheveekeâeue, õJÙekeâeue, meceeÛeejkeâeue,
Deæekeâeue, ØeceeCekeâeue Deewj YeeJekeâeue Fme Øekeâej kesâ 7 YesoeW keâe efveoxMe keâjkesâ Fvekesâ Deewj Gòej YesoeWs keâes yeleueeÙee
ieÙee nw~ FmeceW leodJÙeefleefjòeâveesDeeiece õJÙekeâeue kesâ ØeOeeve Deewj DeØeOeeve ™he mes oes Yeso yeleeS nQ~ FveceW pees keâeue Mes<e
heeBÛeeWs õJÙeeW kesâ heefjCeceve ceW nsleg nw Jen ØeOeevekeâeue ceevee ieÙee nw~ Ùen ØeOeevekeâeue keâeueeCegmJe™he neskeâj mebKÙee ceW
ueeskeâekeâeMeØeosMeeW kesâ yejeyej, jlvejeefMe kesâ meceeve ØeosMeØeÛeÙe mes jefnle, Decetle& SJeb DeveeefoefveOeve nw~ DeØeOeevekeâeue meefÛeòe,
DeefÛeòe Deewj efceße kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe yeleeÙee nw~ FveceW obMekeâeue ([eBme ceÛÚjeW keâe meceÙe) leLee ceMekeâkeâeue
(322) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
(ceÛÚjeW keâe meceÙe) Deeefo keâes meefÛeòekeâeue keânles nQ SJeb Oeteuf ekeâeue, keâo&cekeâeue, Je<ee&keâeue, Meerlekeâeue Je G<Cekeâeue
Deeefo DeefÛeòekeâeue leLee meobMe Meerlekeâeue Deeefo keâes efceßekeâeue mes veeceebefkeâle efkeâÙee ieÙee nw~
Fmeer Øekeâej meceeÛeej keâeue keâes Yeer ueewefkeâkeâ Deewj ueeskeâesòej kesâ Yeso mes oes YeeieeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ Ùes meejs
efJe<eÙe Fme «ebLe ceW he"veerÙe nQ~ Fme JesoveekeâeueefJeOeeve kesâ Devleie&le oes ÛetefuekeâeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
Fme «ebLe ceW šerkeâekeâ$eea ves JesoveeYeeJeefJeOeeve keâer leerve ÛetefuekeâeDeeW keâes Deueie-Deueie DeefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee
nw leLee ÙeLeemLeeve keâneR-keâneR Deheves uesKevemLeueeW keâe Yeer GveceW GuuesKe keâjkesâ «ebLe keâes Ssefleneefmekeâ omleeJespe mes
heefjhetCe& yevee efoÙee nw~ ÙeLee-ØeLece Ûetefuekeâe kesâ ØeejbYe ceW meccesoefMeKej efmeæ#es$e keâer Jebovee nw-
efmeæeved meJee&Vecemke=âlÙe, efmeæmLeeveb efpevesefMeveeced~
hetpÙeb meccesoMewuesvõb, YekeälÙee mebmleewefce efmeæÙes~~1~~
Fme Øekeâej mes 20 ÚboeW ceW efveyeæ Fme Jebovee kesâ he§eeled GvneWves mebmke=âle ieÅe keâer hebefòeâÙeeW ceW efueKee nw efpemekeâe
efnvoer YeeJe Ùen nw efkeâ-
Deepe ceQves meccesoefMeKej efmeæ#es$e hej heJe&lejepe keâer Jebovee kesâ efveefceòe Deekeâj ÛeesheÌ[ekegâC[ efoiecyej pewve
cebefoj keâer Oece&Meeuee ceW jnkeâj meYeer ketâšeW keâer Jebovee mebIe meefnle keâjkesâ Fme efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe keâe uesKeve (Ûew$e
ke=â<Cee hebÛeceer, meved 2003 ceW) efkeâÙee nw.... Deeefo~
leerveeW ÛetefuekeâeDeeW keâer meceeefhle kesâ meeLe Fme iÙeejnJeeR hegmlekeâ keâe meceeheve keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer ves leelheÙe&
ceW efueKee nw efkeâ-
Fme cene«ebLe keâes heÌ{keâj keâce&yebOe kesâ keâejCeeW mes efJejòeâ neskeâj Deheves DeelceleòJe keâe efÛebleve keâjvee ÛeeefnS~
cesje Deelcee YeieJeeved Deelcee nw, ceQ jeie-És<e Deewj ›eâesOeeefo keâ<eeÙe SJeb hebÛesefvõÙe efJe<eÙe JÙeeheej mes Deelcee keâes he=Lekeâd
keâjkesâ keâye Deheves hejceelceleòJe keâes Øeehle keâ™Biee, Ssmeer YeeJevee kesâ Éeje YeJÙe peerJe jlve$eÙe keâer Megefæ Deewj efmeefæ
keâes Øeehle keâj uesles nQ~
hegmlekeâ 12
JesoveeDevegÙeesieÉej ceW cegKÙe meesuen DeefOekeâej ceeves nQ~ GveceW mes Debeflece veew DeefOekeâej (Dee"JeW mes meesuenJeW
lekeâ) Fme efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ 12JeW «ebLe ceW nQ DeLee&led FmeceW JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve,
JesoveeJesoveeefJeOeeve, JesoveeieefleefJeOeeve, JesoveeDevevlejefJeOeeve, JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve, JesoveeheefjceeCeefJeOeeve,
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj JesoveeDeuheyenglJe efJeOeeve nQ~
hetpÙe ceeleepeer ves cebieueeÛejCe kesâ he§eeled «ebLe keâer Yetefcekeâe ceW yeleeÙee nw efkeâ Fme yeejnJeeR hegmlekeâ ceW veew
DevegÙeesieÉejeW keâe efve™heCe keâjves nsleg heeBÛe meeQ leWleerme (533) met$eeW ceW oes ceneefOekeâejeW keâes efJeYeeefpele efkeâÙee nw~
FveceW mes heeBÛe DeefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ ØeLece ceneefOekeâej ceW heeBÛe JesoveeDeeW keâe JeCe&ve nw SJeb efÉleerÙe ceneefOekeâej
kesâ Devleie&le Ûeej DeefOekeâejeW ceW Mes<e Ûeej JesoveeDeeW keâe keâLeve efkeâÙee nw~ meJe&ØeLece JesoveeØelÙeÙe-efJeOeeve ceW vewiece
Deeefo veÙeeW keâer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo Dee"eW keâceeX keâer Jesovee kesâ yebOe keâejCeeW keâe JeCe&ve nw~ FmeceW vewiece, meb«en Deewj
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (323)
JÙeJenejveÙe keâer Dehes#ee meye keâceeX keâer Jesovee kesâ yebOe ceW 28 keâejCe (ØeeCeeefleheele, ce=<eeJeeo, efceLÙee%eeve, efceLÙeeoMe&ve
Deewj ØeÙeesie Deeefo) $e+pegmet$eveÙe keâer Dehes#ee Øeke=âefleyebOe Deewj ØeosMeyebOe Ùeesie mes leLee efmLeefle Deewj DevegYeeieyebOe keâ<eeÙe
mes neslee nw~ MeyoveÙe keâer Dehes#ee efkeâmemes efkeâmekeâe yebOe neslee nw Ùen keânvee mebYeJe veneR nw keäÙeeWefkeâ veÙe ceW meceeme keâe
DeYeeJe heeÙee peelee nw (15JeW met$e kesâ Devegmeej)~
Deeies JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve veecekeâ ØekeâjCe ceW %eeveeJejCeeefo Dee"eW keâceeX kesâ mJeeceer keâe JeCe&ve nw~ Fmekesâ
Deboj veÙeYesoeW mes mJeeceer kesâ YebieeW keâe efJe<eÙe he"veerÙe nw~
hegve: JesoveeJesoveeefJeOeeve veece kesâ DeefOekeâej ceW meJe&ØeLece vewieceveÙe keâer Dehes#ee peerJe, Øeke=âefle Deewj meceÙe
Fvekesâ SkeâlJe Deewj DeveskeâlJe keâe DeJeuecyeve ueskeâj %eeveeJejCe Jesovee kesâ Skeâ mebÙeesieer, efÉmebÙeesieer Deewj ef$emebÙeesieer YebieeW
keâe Øe™heCe efkeâÙee ieÙee nw.......Deeefo~
Deeies JesoveeieefleefJeOeeve ceW %eeveeJejCeeefo keâceeX keâer Dehes#ee Yeso mes keäÙee efmLele nw, keäÙee DeefmLele nw, Ùee keäÙee
efmLeleeefmLele nw, Fme yeele keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ vewieceeefo veÙeeW keâer Dehes#ee Ieeefle Deewj DeIeeefle keâceeX keâer Jesovee
efmLele, DeefmLele, efmLeleeefmLele keâe efJeÛeej FmeceW efkeâÙee ieÙee nw~
JesoveeDevevlejefJeOeeve veece kesâ DevegÙeesieÉej ceW %eeveeJejCeeefo keâceeX keâe yebOe nesves hej Jes Gmeer meceÙe heâue osles
nQ Ùee keâeueeblej ceW heâue osles nQ Fme efJe<eÙe keâe efJeJesÛeve nw~
JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve ØekeâjCe ceW Dee"eW keâceeX keâer Jesovee õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJe keâer Dehes#ee Glke=â° Deewj
peIevÙe oesveeW ™he yeleeF& ieF& nw~
JesoveeheefjceeCeefJeOeeve ceW Dee"eW keâceeX kesâ YesoeW keâe efJeJesÛeve keâjles ngS %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe keâer DemebKÙeele
ueeskeâØeceeCe Øeke=âefleÙeeB keäÙeeW nQ Fmekeâe JeCe&ve keâjkesâ DevÙe meYeer keâceeX keâer Øeke=âefleÙeeW keâe heefjceeCe yeleeÙee ieÙee nw~
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve ceW Øeke=âlÙeLe&lee, meceÙeØeyeæeLe&lee Deewj #es$eØelÙeeme keâer Dehes#ee Deueie-Deueie %eeveeJejCeeefo
keâceeX keâer Øeke=âefleÙeeW kesâ YeeieeYeeie keâe JeCe&ve nw~
JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve veece kesâ DeefOekeâej ceWs GheÙeg&òeâ leerveeW keâer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo keâceeX kesâ DeuheyenglJe
keâe keâLeve efkeâÙee ieÙee nw~
Fme Øekeâej meesueneW DevegÙeesieÉejeW kesâ keâLevehetJe&keâ JesoveeKeC[ veece keâe ÛelegLe& KeC[ meceehle ngDee nw~
Fme yeejnJeW «ebLe kesâ Ghemebnej ceW hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW SJeb
ØeLeceosMeveeYetefce (kegâC[uehegj, pe=befYekeâe, jepeie=ner, heeJeehegjer, iegCeeJeeb) keâe heefjÛeÙe SJeb ieewleceieCeOej mJeeceer keâe
heefjÛeÙe yengle ner megboj ™he ceW Øemlegle efkeâÙee nw~
Fme «ebLe kesâ Deble ceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer pevceYetefce Jebovee Yeer yengle cenlJehetCe& nw~
Fve hegCÙeJeefOe&veer YeeJeveeDeeW kesâ meeLe hetpÙe ceeleepeer ves ÛelegLe& KeC[ keâe meceeheve keâjkesâ Deheves ceeveefmekeâ
Deeuneo keâes Øeieš efkeâÙee nw~ Deehe meYeer hegCÙeelcee YeJÙe ØeeCeer Fve «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Deheves %eeve keâer Je=efæ
keâjW, Ùener Fmekeâer meeLe&keâlee nesieer~
Fve «ebLeeW ceW mes 13 lekeâ keâe efnvoer DevegJeeo lees nes Ûegkeâe nw, 14JeeR keâer mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo DeYeer
(324) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
Ûeue jne nw, FmeerefueS 13JeeR mes 16JeeR hegmlekeâ lekeâ mebmke=âle ceW ner Úeheves keâe efveCe&Ùe efkeâÙee ieÙee~ hetpÙe ceeleepeer keâer
ØesjCeevegmeej ceQ Fve «ebLeeW keâe DevegJeeo ›eâceMe: keâj jner ntB~ efpeme «ebLe keâe DevegJeeo hetCe& nesiee, Gmekeâe he=Lekeâd mebbmke=âle-
efnvoer šerkeâe meefnle ØekeâeMeve neskeâj hee"keâeW kesâ mece#e Øemlegle nesiee~
hegmlekeâ 13
<ešdKeC[eiece kesâ heeBÛeJeW KeC[ keâe veece nw-Jeie&CeeKeC[~ Ùen Jeie&CeeKeC[ Ûeej «ebLeeW (13-14-15-
16) ceW efveyeæ nw~
ÙeneB meJe&ØeLece lesjnJeW «ebLe kesâ efJe<eÙe keâe heefjÛeÙe Deehekeâes Øeehle keâjvee nw efkeâ mheMe& DevegÙeesieÉej mes
Jeie&CeeKeC[ keâe pees ØeejbYe ngDee nw, mees Fme «ebLe ceW mheMe&, keâce& Deewj Øeke=âefle Fve leerve DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~
FmeceW ‘mheMe& DevegÙeesieÉej’ kesâ Devleie&le meesuen DevegÙeesieÉej %eeleJÙe nQ-mheMe&efve#eshe, mheMe&veÙeefJeYee<eCelee,
mheMe&veeceefJeOeeve, mheMe&õJÙeefJeOeeve, mheMe&#es$eefJeOeeve, mheMe&keâeueefJeOeeve, mheMe&YeeJeefJeOeeve, mheMe&ØelÙeÙeefJeOeeve,
mheMe&mJeeefcelJeefJeOeeve, mheMe&mheMe&eJf eOeeve, mheMe&ieefleefJeOeeve, mheMe&DeveblejefJeOeeve, mheMe&meefVekeâ<e&eJf eOeeve, mheMe&heefjceeCeefJeOeeve,
mheMe&YeeieeYeeieefJeOeeve Deewj mheMe&DeuheyenglJe~2
hegve§e ØeLece Yeso ‘mheMe&efve#eshe’ kesâ 13 Yeso efkeâÙes nQ -veecemheMe&, mLeeheveemheMe&, õJÙemheMe&,
Skeâ#es$emheMe&, Deveblej#es$emheMe&, osMemheMe&, lJekeâdmheMe&, meJe&mheMe&, mheMe&mheMe&, keâce&mheMe&, yebOemheMe&, YeJÙemheMe&
Deewj YeeJemheMe&3~
keâce& DevegÙeesieÉej ceW Yeer ØeLece ner 16 DevegÙeesieÉej™he Yeso keâns nQ-keâce&efve#eshe, keâce&veÙeefJeYee<eCelee,
keâce&veeceefJeOeeve Deeefo~ hegve§e keâce&efve#eshe kesâ oMe Yeso efkeâÙes nQ-veecekeâce&, mLeeheveekeâce&, õJÙekeâce&, ØeÙeesiekeâce&,
meceJeoevekeâce&, DeOe:keâce&, F&Ùee&heLekeâce&, lehe:keâce&, ef›eâÙeekeâce& Deewj YeeJekeâce&~
Fve 10 YesoeW ceW mes DeOe:keâce& keâe JeCe&ve keâcee&vegÙeesieÉej kesâ met$e veb. 21-22 keâer šerkeâe ceW hetpÙe ceeleepeer ves
jepeJeeefle&keâ, leòJeeLe&Je=efòe, keâmeeÙeheengÌ[, leòJeeLe&MueeskeâJeeefle&keâ Deewj YeeJeheengÌ[ Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes yengle
megvoj efkeâÙee nw~ ÙeneB DeewoeefjkeâMejerj keâes DeOe:keâce& Meyo mes keânkeâj Gmekesâ GheõJeCe Deeefo efveefceòeeW mes Dehece=lÙeg keâer
mebYeeJevee yeleeF& nw Deewj Ûejceesòece osnOeeefjÙeeW ceW mes Gòece MejerjOeejer Ûe›eâJeleea Deewj DeOe&Ûeef›eâÙeeW kesâ Yeer DekeâeuecejCe
keâne nw~
ÙeLee-ieg ® oòeheeC[Jeeoer v eeceg h emeiex C e ceg k eä l elJeoMe& v eeVee-mlÙeveheJeòÙee& Ù eg e f v e& Ù ece- Fef l e
vÙeeÙekegâcegoÛevõesoÙes ØeYeeÛevõsCeesòeâ-ceefmle~ leLee ÛeesòeceosnòJesÓefhe megYeewceyeÇÿeoòeeheJeòÙee&Ùego&Meveeled~
ke=â<CemÙe Ûe pejlkegâceejyeeCesveehece=lÙegoMe&veeled~ mekeâueeOe&Ûe›eâ-Jeefle&veecehÙeveheJeòÙee&Ùegefve&Ùecees veeefmle Fefle
jepeJeeefle&keâeuebkeâejs Øeesòeâceefmle~
DeLee&led leodYeJecees#eieeceer ieg®oòe cegefve, heeBÛeeW heeC[Je cenecegefveÙeeW keâer Ghemeie& kesâ keâejCe Dekeâeuece=lÙeg ngF& SJeb
megYeewceÛe›eâJeleea, yeÇÿeoòeÛe›eâJeleea leLee DeOe&Ûe›eâer, veejeÙeCe, ØeefleveejeÙeCe Deeefo kesâ Yeer DekeâeuecejCe kesâ GoenjCe
Deeiece ceW Øeehle nesles nw~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (325)
Ùen hetje ØekeâjCe šerkeâe ceW he"veerÙe nw Fmes heÌ{keâj pees ueesie DekeâeuecejCe keâes veneR ceeveles nQ, GvnW Deheveer ßeæe
meceerÛeerve yeveevee ÛeeefnS~
Deeies FmeceW ‘lehe:keâce&’ kesâ yeejn YesoeW keâe efJemleej mes JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ Fmeer Øekeâej ‘ef›eâÙeekeâce&’ ceW-
‘‘leceeoenerCeb heoenerCeb eflekeäKegòeb efleÙeesCeob, Ûeogefmmejb yeejmeeJeòeb leb meJJeb efkeâefjÙeekeâcceb Ceece4~~28~~’’
Ùen ef›eâÙeekeâce& efJeefOeJeled meeceeefÙekeâ-osJeJebovee ceW Ieefšle neslee nw~ Fmeer met$e keâes Gæ=le keâjkesâ DeveieejOecee&ce=le,
Ûeeefj$emeej Deeefo «ebLeeW ceW meeOegDeeW keâer meeceeefÙekeâ keâes ‘osJeJebovee’ ™he ceW efmeæ efkeâÙee nw~ Fmekeâe mhe°erkeâjCe
cetueeÛeej, DeeÛeejmeej Deeefo «ebLeeW ceW Yeer nw~ ‘ef›eâÙeekeâueehe’ efpemekeâe mebheeove heb. heVeeueeue meesveer yÙeeJej JeeueeW ves
efkeâÙee Lee GmeceW leLee hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer Éeje mebkeâefuele (heÅeevegJeeo meefnle) ‘cegefveÛeÙee&’ ceW Yeer Ùen efJeefOe
meefJemleej JeefCe&le nw~ Fve ØekeâjCeeW keâes heÌ{les meceÙe Skeâ DeodYegle ner Deevebo keâe DevegYeJe neslee nw~
Fme «ebLe ceW ceefle, ßegle, DeJeefOe, ceve:heÙe&Ùe Deewj kesâJeue%eeve keâe yengle ner megvoj efJeJesÛeve nw~
efpemeceW ßegle%eeve keâer JÙeeKÙee ceW hetpÙe ceeleepeer ves Øeefle‰eefleuekeâ Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes ÉeoMeebieceÙeer
mejmJeleer ceelee keâer Øeeflecee yeveeves keâe Yeer GuuesKe efkeâÙee nw~
Deveblej meJe& keâceeX keâe JeCe&ve keâjkesâ Deble ceW keâne nw efkeâ ÙeneB ‘keâce& Øeke=âefle’ mes ner ØeÙeespeve nw~
Fme le=leerÙe Øeke=âefle DevegÙeesieÉej veecekeâ DeefOekeâej ceW keâce&Øeke=âefleÙeeW keâe JeCe&ve Yeer yeÌ[s jesÛekeâ {bie mes Øemlegle
efkeâÙee ieÙee nw~ FmeceW Skeâ lees met$e veb. 78 keâer šerkeâe ceW ceve:heÙe&Ùe%eeve kesâ #es$e kesâ efJe<eÙe ceW OeJeuee šerkeâe kesâ Devleie&le
megvoj efJeJesÛeve nw Deewj iees$ekeâce& keâe JÙeeKÙeeve met$e vebb. 135 ceW nw efpemekeâe Fme efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe ceW
DeeefohegjeCe, GòejhegjeCe, ef$eueeskeâmeej, he©ehegjeCe, DeeÛeeÙe& kegâvokegâvoke=âle Øeeke=âle DeeÛeeÙe&Yeefòeâ Deeefo kesâ GoenjCeeW mes
keâjkesâ pewveOece& kesâ meppeeefle hejcemLeeve keâes hetCe& ™he mes heg° efkeâÙee ieÙee nw~
Devle ceW FmeceW leerveeW DevegÙeesieÉejeW keâe Ghemebnej efJeMes<e õ°JÙe nw~
hegmlekeâ 14
efØeÙe hee"keâ yebOegDeeW! Deye ceQ ÛeewonJeeR hegmlekeâ kesâ efJe<eÙe hej Deehekeâe OÙeeve Deekeâef<e&le keâjleer ntB~
Fme «ebLe ceW kesâJeue Skeâ ‘‘yebOeve DevegÙeesieÉej’’ (Ú"s DevegÙeesieÉej) keâe efJeJesÛeve nw~
yebOeve kesâ Ûeej Yeso nQ-yebOe, yebOekeâ, yebOeveerÙe Deewj yebOeefJeOeeve~ ÙeneB Fme DevegÙeesieÉej ceW yebOekeâ Deewj
yebOeefJeOeeve keâer metÛevee cee$e keâer nw keäÙeeWefkeâ yebOekeâ keâe efJeMes<e efJeÛeej KegöeyebOe ceW Deewj yebOeefJeOeeve keâe efJeMes<e JeCe&ve
ceneyebOe ceW efkeâÙee nw~ Mes<e oes ØekeâjCe DeLee&led ‘‘yebOe Deewj yebOeveerÙe’’ keâe JeCe&ve Fme ‘‘yebOeveDevegÙeesieÉej’’ ceW efkeâÙee ieÙee nw~
FmeceW meJe&ØeLece yebOe keâe JeCe&ve keâjles ngS keâne nw efkeâ-
yebOe kesâ 4 Yeso nQ-veeceyebOe, mLeeheveeyebOe, õJÙeyebOe Deewj YeeJeyebOe~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe ceW Ú"s DevegÙeesieÉej keâe ØeejbYe šerkeâekeâ$eea ves mJejefÛele Ú"s leerLeËkeâj YeieJeeve he©eØeYeg
keâer mlegelf e mes efkeâÙee nw~ hegve: YeieJeeve ceneJeerj keâer pevceYetecf e kegâC[uehegj keâer heefJe$e Oejleer hej yew"keâj ØeejbYe keâer ieF& Fme
«ebLe keâer šerkeâe ceW Deveg°hg ed Úbo kesâ 8 MueeskeâeW ceW Den&vle-efmeæ ØeefleceeDeeW keâes veceve keâjkesâ yebOevecegòeâ YeieJeeve ceneJeerj keâes
(326) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
yeejcyeej vecemkeâej efkeâÙee nw leLee <ešdKeC[eiece kesâ Jeie&CeeKeC[ keâes efueKeves keâer YeeJevee JÙeòeâ keâjles ngS efueKee nw-
<ešdKeC[eiece«ebLeeb§e, YekeälÙeevecÙe hegve: hegve:~
«evLeesÓÙeb Jeie&CeeKeC[es, efJeef›eÙelesÓuheyegefæle:~~7~~
efmeæevle«ebLešerkesâÙeb, YetÙeeefÛÛevleeceefCe: mecee~
meJe&efÛevleeceheeke=âlÙe, efÛeòeeypeb ces efJekeâemeÙesled~~8~~
DeLee&led Ùen efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe efÛevleeceefCejlve kesâ meceeve heâueoeÙeer nesJes leLee meYeer efÛevleeDeeW keâes otj
keâjkesâ cesjs efÛeòe™heer keâceue keâes efJekeâefmele keâjs Ssmeer FÛÚe Øeieš keâer nw~
Deeies šerkeâekeâ$eea ves Deehleceerceebmee «ebLe keâer 4 keâeefjkeâeDeeW keâes oskeâj Skeâ cenlJehetCe& hebefòeâ efueKeer nw-
‘‘DeÙeb <ešdKeC[eiecees «ebLejepe: mee#eeod YeieJeon&odosJeJeeCeer Jele&les DeleSJe hetCe&leÙee ØeeceeCÙeceefmle~’’ DeLee&led
Ùen <ešdKeC[eiece «ebLejepe mee#eeled Den&vle YeieJeeve keâer JeeCeer nesves mes hetCe&™hesCe ØeeceeefCekeâ nw~
FmeceW ØeejbYe ceW ner (met$e keâLeve mes hetJe&) efmeæevle «ebLeeW kesâ he"ve-hee"ve ceWs õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJe keâer Megefæ
keâe JeCe&ve cetueeÛeej «ebLe kesâ Devegmeej efoÙee nw Deewj Ùen Yeer Deeiece ØeceeCe mes efmeæ efkeâÙee nw efkeâ GheÛeej cene›eleer
DeeefÙe&keâeSB Yeer efmeæevle «ebLeeW keâe uesKeve-he"ve keâjves keâer hetCe& DeefOekeâejer nQ~
14JeeR hegmlekeâ keâes efueKeles ngS ÛetBefkeâ hetpÙe ceeleepeer keâe cebieue heoehe&Ce nefmleveehegj leerLe& hej 25 ceF& meved
2005 keâes nes Ûegkeâe Lee~ JeneB šeÙeheâeF[ pJej kesâ keâejCe Gvekeâe mJeemLÙe iebYeerj ™he mes Kejeye ngDee Lee, efheâj Yeer
DeeÙegkeâce& Mes<e jnves kesâ keâejCe leLee Deelceyeue DelÙeefOekeâ ÂÌ{ nesves keâer Jepen mes GvneWves efkebâefÛeled cee$e mJemLelee Øeehle
nesles ner Deheves Fme šerkeâe kesâ DeOetjs keâeÙe& keâes hetCe& keâjves ceW ceveesÙeesie ueieeÙee Deewj meved 2005 kesâ Je<ee&Ùeesie kesâ ceOÙe
Gvekesâ meeefVeOÙe ceW MejohetefCe&cee kesâ DeJemej hej pecyetÉerhe keâe ÛelegLe& ceneceneslmeJe (hebÛeJe<eeaÙe ceneceneslmeJe)
ceveeÙee ieÙee efpemes GvneWves melØe™heCee kesâ he§eeled ‘‘<e[vegÙeesieÉejØe™heCee’’ kesâ Devoj GefuueefKele efkeâÙee leLee Gme
meceÙe megces®heJe&le keâer heeC[gkeâefMeuee hej YeieJeeve MeebefleveeLe keâer Øeeflecee keâe DeefYe<eskeâ SJeb megces®heJe&le ceW efJejepeceeve
meYeer meesueneW Øeeflecee keâe DeefYe<eskeâ ngDee Lee efpemekeâe meerOee ØemeejCe hetjs osMeJeeefmeÙeeW ves DeemLee šer.Jeer. Ûewveue kesâ
ceeOÙece mes osKee Lee~ Ùen DeJemej Skeâ DeYetlehetJe& Lee peye henueer yeej megces®heJe&le keâer ØeefleceeDeeW kesâ DeefYe<eskeâ keâe
meerOee ØemeejCe ngDee Lee FmeerefueS Fme ØekeâjCe ceW ceeleepeer ves he=LJeerÚbo kesâ efvecve Mueeskeâ keâes Øemlegle keâjkesâ megces® kesâ
ceenelcÙe keâes ØeoefMe&le efkeâÙee nw-
megoMe&veefiejew leJesMe! peveveeefYe<eskeâeslmeJes~
megjemegjieCee: MeÛeerØeYe=leÙeesÓefYe<eskebâ JÙeOeg:~~
megjsvõJeefveleeoÙe§e MegYevele&veb Ûeef›eâjs~
peÙesefle peÙe osJe! vebo MegYeJeCe&ceeueeb peieg:~~
Fmeer Øekeâej mes FmeceW mecemle efJe<eÙe megvoj he"veerÙe nQ, efpemekeâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ %eeveece=le keâe DeemJeeove
efueÙee pee mekeâlee nw~
Devle ceW Jebovee kesâ meeLe ÛeewonJeW «ebLe keâe Ghemebnej nw, hegve: šerkeâekeâ$eea keâer ØeMeefmle heÌ{keâj Gvekesâ efJe<eÙe ceW
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (327)
meye kegâÚ meb#eshe ceW peevee pee mekeâlee nw~
Fme Øekeâej «ebLe keâer mebmke=âle šerkeâekeâ$eea hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ßeerÛejCeeW ceW keâesefš-keâesefš Jebove
kesâ meeLe-
peerÙeeled ßeer yeÇeÿeer ieefCeveer, peerÙeeoefvleceÛevovee~
peerÙeeled %eeveceleer ceelee, ieefCevÙeeb ØecegKee keâueew~~1~~
Ùes Ùegie-ÙegieeW lekeâ peÙeMeerue jnW, Ùener YeieJeeve mes ØeeLe&vee keâjles ngS Deieues «ebLe kesâ efJe<eÙe keâes ØeejbYe keâjleer ntB~
hegmlekeâ 15
15JeW «ebLe ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efveyebOeve, Øe›eâce, Ghe›eâce, GoÙe Deewj cees#e (7-8-
9-10-11) veece mes heeBÛe DevegÙeesieÉejeW keâes efueÙee nw~ FmeceW met$e kesâJeue efveyebOeve DevegÙeesieÉej lekeâ ner nw, efpevekeâer
mebKÙee kegâue 20 nw~ Deeies Øe›eâce, Ghe›eâce, GoÙe Deewj cees#e DevegÙeesieÉejeW ceW met$e veneR nQ, cee$e OeJeuee šerkeâe ceW JeefCe&le
efJe<eÙe kesâ Devegmeej ner Fmekeâer vetleve šerkeâe efueKeer ieF& nw~
meJe&ØeLece FmeceW JeefCe&le heeBÛeeW DevegÙeesieÉejeW kesâ efJe<eÙe keâe mebe#f ehle heefjÛeÙe Øemlegle nw, Gmekesâ mebyebOe ceW peeefveÙes-
efveyebOeve-‘efveyeOÙeles leoefmceefVeefle efveyebOeveced’ Fme efve®efòeâ kesâ Devegmeej pees õJÙe efpemeceW mebyeæ nw,
Gmes ‘efveyebOeve’ keâne peelee nw~ Gmekesâ veece efveyebOeve, mLeehevee, õJÙe, #es$e, keâeue Deewj YeeJeefveyebOeve Ssmes
Ún Yeso nQb~
FveceW mes veece, mLeehevee keâes ÚesÌ[keâj Mes<e meye efveyebOeve Øeke=âle nQ~ Ùen efveyebOeve DevegÙeesieÉej ÙeÅeefhe
ÚneW õJÙeeW kesâ efveyebOeve keâer Øe™heCee keâjlee nw lees Yeer ÙeneB Gmes ÚesÌ[keâj keâce&efveyebOeve keâes ner «enCe keâjvee
ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ ÙeneB DeOÙeelce efJeÅee keâe DeefOekeâej nw5~
ØeMve-efveyebOeveevegÙeesieÉej efkeâmeefueS DeeÙee nw ?
Gòej-õJÙe, #es$e, keâeue Deewj Ùeesie™he ØelÙeÙeeW keâer Yeer Øe™heCee keâer pee Ûegkeâer nw, Gvekesâ efceLÙeelJe,
DemebÙece, keâ<eeÙe Deewj Ùeesie™he ØelÙeÙeeW keâer Yeer Øe™heCee keâer pee Ûegkeâer nw leLee Gve keâceeX kesâ ÙeesiÙe hegodieueeW keâes Yeer
yeleeÙee pee Ûegkeâe nw~ DeelceueeYe keâes Øeehle ngS Gve keâceeX kesâ JÙeeheej keâe keâLeve keâjves kesâ efueS efveyebOeveevegÙeesie Éej
DeeÙee nw6~
GveceW cetuekeâce& Dee" nQ, Gvekesâ efveyebOeve keâe GoenjCe osefKeÙes-‘‘GveceW %eeveeJejCe keâce& meye õJÙeeW ceW efveyeæ
nw Deewj veeskeâce& meJe&heÙee&ÙeeW ceW DeLee&led DemeJe& heÙee&ÙeeW ceW-kegâÚ heÙee&ÙeeW ceW Jen efveyeæ nw7~~1~~’’
ÙeneB ‘meye õJÙeeW ceW efveyeæ nw~’ Ùen kesâJeue%eeveeJejCe keâe DeeßeÙe keâjkesâ keâne ieÙee nw keäÙeeWekf eâ Jen leerveeW keâeueeW keâes
efJe<eÙe keâjves Jeeueer Deveble heÙee&ÙeeW mes heefjhetCe& Ssmes Ún õJÙeeW keâes efJe<eÙe keâjves Jeeues kesâJeue%eeve keâe efJejesOe keâjves Jeeueer
Øeke=âefle nw~ ‘DemeJe&-kegâÚ heÙee&ÙeeW ceW efveyeæ nw’ Ùen keâLeve Mes<e Ûeej %eeveeJejCeerÙe Øeke=âefleÙeeW keâer Dehes#ee keâne ieÙee nw~
FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâe Fme DevegÙeesie ceW efJemleej nw~
2. Øe›eâce DevegÙeesieÉej kesâ Yeer veece, mLeehevee Deeefo keâer Dehes#ee Ún Yeso nQ~ õJÙe Øe›eâce kesâ ØeYesoeW ceW keâce&-
(328) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
Øe›eâce Dee" Øekeâej keâe nw~ veeskeâce& Øe›eâce meefÛeòe, DeefÛeòe Deewj efceße kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe nw~
#es$eØe›eâce TOJe&ueeskeâ, DeOeesueeskeâ Deewj efleÙe&iueeskeâØe›eâce kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe nw~ FlÙeeefo efJemleej keâes
OeJeuee šerkeâe mes mecePevee ÛeeefnS~
3. Ghe›eâce DevegÙeesieÉej ceW Yeer henues veece, mLeehevee Deeefo mes Ún Yeso efkeâÙes nQ hegve: õJÙe Ghe›eâce kesâ Yeso ceW
keâceexhe›eâce kesâ Dee" Yeso, vees keâceexhe›eâce kesâ meefÛeòe, DeefÛeòe Deewj efceße keâer Dehes#ee leerve Yeso nQ hegve: #es$eeshe›eâce-
pewmes TOJe&ueeskeâ Ghe›eâeble ngDee, «eece Ghe›eâeble ngDee Je veiej Ghe›eâeble ngDee Deeefo~
keâeue Ghe›eâce ceW-yemeble Ghe›eâeble ngDee, nsceble Ghe›eâeble ngDee Deeefo~ ÙeneB «ebLe ceW keâceexhe›eâce Øeke=âle nesves mes
Gmekesâ Ûeej Yeso nQ-yebOeve Ghe›eâce, GoerjCee Ghe›eâce, GheMeecevee Ghe›eâce Deewj efJeheefjCeece Ghe›eâce~
Fmeer Øekeâej Fve meyekeâe Fme DevegÙeesieÉej ceW efJemleej nw~
4. GoÙe DevegÙeesieÉej ceW veeceeefo Ún efve#eshe Ieefšle keâjkesâ ‘veesDeeiecekeâce&õJÙe GoÙe’ Øeke=âle nw, Ssmee mecePevee
ÛeeefnS~
Jen keâce&õJÙe GoÙe Ûeej Øekeâej keâe nw-Øeke=âefle GoÙe, efmLeefle GoÙe, DevegYeeie GoÙe Deewj ØeosMe GoÙe~
Fve meYeer ceW mJeeefcelJe keâer Øe™heCee keâjles ngS keânles nQ~ pewmes-
ØeMve-heebÛe %eeveeJejCe, Ûeej oMe&veeJejCe Deewj heeBÛe DeblejeÙe Fvekesâ Jesokeâ keâewve nQ ?
Gòej-Fvekesâ Jesokeâ meYeer Ú©emLe peerJe nesles nQ8, FlÙeeefo~ Fme Øekeâej mes ÙeneB meb#eshe ceW Fve DevegÙeesieÉejeW kesâ
vecetves Øemlegle efkeâÙes nQ~
5. cees#e-FmeceW cees#e kesâ Ûeej efve#eshe keânkeâj veesDeeiece õJÙecees#e kesâ leerve Yeso efkeâÙes nQ-cees#e,
cees#ekeâejCe Deewj cegòeâ~
peerJe Deewj keâceeX keâe he=Lekeâd nesvee cees#e nw~ %eeve, oMe&ve Deewj Ûeeefj$e Ùes cees#e kesâ keâejCe nQ~ mecemle keâceeX mes
jefnle Deveble oMe&ve, %eeve Deeefo iegCeeW mes heefjhetCe&, ke=âleke=âlÙe peerJe keâes cegòeâ keâne ieÙee nw9~
Fme «ebLe keâer efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe ceW leerve ceneefOekeâejeW ceW efJe<eÙeJemleg yeleueeves keâer Øeefle%ee kesâ meeLe Yetefcekeâe
Deeefo kesâ yeeo 8 met$eeW lekeâ cetueØeke=âefle efveyebOeve keâe JeCe&ve nw, Gmekesâ he§eeled Gvekesâ Gòej YesoeW keâe efveyebOeve Øemlegle
efkeâÙee nw Deewj 20 met$eeW ceW JeefCe&le ØeLece ceneefOekeâej keâe meceeheve hetpÙe ceeleepeer ves DenË ceb$e kesâ OÙeeve keâer Øeef›eâÙee
yeleueeles ngS efkeâÙee nw~
Fmekesâ Deeies ‘‘Øe›eâceDevegÙeesieÉej’’ veece mes Dee"JeW DevegÙeesieÉej keâe efÉleerÙe ceneefOekeâej kesâ ™he ceW ØeejbYeerkeâjCe
Dee"JeW leerLeËkeâj ßeer ÛevõØeYe YeieJeeve keâer mlegefle mes efkeâÙee nw~ Fme DevegÙeesieÉej ceW keâesF& met$e veneR nw~ Fme efÉleerÙe
ceneefOekeâej keâes Øe›eâce Deewj Deveghe›eâce veece kesâ oes DeefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ GmeceW mes Øe›eâce kesâ veece, mLeehevee,
õJÙe, #es$e, keâeue Deewj YeeJe kesâ Yeso mes Ún Øekeâej nQ~ hegve: Fvekesâ Yeso-ØeYeso yeleekeâj Gvekesâ ue#eCe keâns nQ~
Ún efve#esheeW kesâ he§eeled pewveMeemeve keâer mÙeeÉeoMewueer ceW Skeâevle mes efvelÙelJe DeLeJee DeefvelÙelJe he#e kesâ mJeerkeâej
keâjves Jeeues cele keâe KeC[ve keâjles ngS Deehleceerceebmee Deewj De°menœeer «ebLe kesâ DeeOeej mes Glheeo-JÙeÙe-OeÇewJÙe keâe
JeCe&ve efkeâÙee nw~ ÙeneB %eeleJÙe nw efkeâ Fme «ebLe keâer šerkeâekeâ$eea hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves meved
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (329)
1969-70 ceW vÙeeÙe kesâ meJeexÛÛe «ebLe De°menœeer «ebLe keâer Deefleefkeäue° mebmke=âle šerkeâe keâe Megæ efnvoer ceW DevegJeeo
keâjkesâ yeÌ[s-yeÌ[s efJeÉeveeW keâes Yeer Dee§eÙe& ceW [eue efoÙee nw~ Gvekesâ jie-jie ceW Deepe Yeer 1000 Je<e& hetJe& ceW ngS
De°menœeer «ebLe kesâ keâlee& DeeÛeeÙe&ßeer efJeÅeevebefo mJeeceer jefÛele De°menœeer keâer Deveskeâeveskeâ hebefòeâÙeeB meceeF& ngF& nQ, efpevnW
Jes ÙeLeemeceÙe Deheveer DevÙe mebmke=âle-efnvoer keâer šerkeâeDeeW ceW ØeÙegòeâ keâjleer nQ~ Gmemes nceejs hee"keâeW keâes menpe ceW %eele
nes mekesâiee efkeâ De°menœeer keâer DevegJeeokeâ$eea SJeb <ešdKeC[eiece keâer mebmke=âle šerkeâe efueKeves Jeeueer Skeâ ner %eeveceleer
ceeleepeer nQ~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Yeer FvneWves Deheveer meeefnlÙe jÛevee kesâ ceeOÙece mes mece-meeceeefÙekeâ DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer
hetefle& keâer nw, FmeerefueS yeeuekeâ, ÙegJee, veejer, ØeewÌ{, mJeeOÙeeÙeer, efJeÉeved meYeer kesâ efueS yeeue efJekeâeme, pewve yeeue Yeejleer,
Øeefle%ee-hejer#ee Deeefo Oeeefce&keâ GhevÙeeme, veejer Deeueeskeâ, pewve Yeejleer, %eeveece=le, efveÙecemeej, meceÙemeej, hetpee-efJeOeeve
meeefnlÙe Deeefo meYeer Deefle ueeskeâesheÙeesieer efmeæ ngS nQ~
FmeceW ÛelegLe& mLeue ceW GoerjCee keâe ue#eCe Deewj Yeso yeleeles ngS keâne nw efkeâ-‘‘#eerCekeâ<eeÙe veecekeâ yeejnJeW
iegCemLeeve ceW cenecegefve kesâ %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe Deewj DevlejeÙe Fve leerve Øeke=âefleÙeeW keâer GoerjCee JÙegefÛÚefòe nesleer nw~
veece Deewj iees$e keâce& keâer GoerjCee JÙegefÛÚefòe lesjnJeW iegCemLeeve ceW nesleer nw........Deeefo~’’
Fme DeefOekeâej kesâ Devle ceW šerkeâekeâ$eea ves DeefOekeâej keâe efve<keâ<e& yeleeles ngS efueKee nw-
MegYeeMegYekeâce&Ceeb heâueoeveMeefòeâ: DevegYeeieesÓefmle~ ÙeÅeefhe mJeMegæelceeve: keâcee&vegYeeieefJenervee:
efmeæmeÂMee: Megæe: meefvle, leLeeefhe Deveeefokeâce&yebOeveyeæe JÙeJenejveÙesveeMegæe: Deefhe meefvle Dele:
veÙeÉÙeesjJeuebyeveb ie=nerlJee ›eleMeeruelehe§ejCeeefoefYe: mJeelcee Megæerkeâle&JÙe:~
Flees efJeMes<e:-Ghe›eâceevegÙeesieÉejmÙe <e[d efve#eshee: keâefLelee:~ le$e õJÙeeshe›eâceYeso-ØeYesos<eg keâceexhe›eâce:
Øeke=âle:~ DemÙe keâceexhe›eâcemÙe ÛelegYexoe: efve™efhelee:-yebOeveeshe›eâce:, GoerjCeeshe›eâce:, GheMeeceveeshe›eâce:,
efJeheefjCeeceeshe›eâce§eself e~ ØelÙeskeâYesomÙeeefhe Øeke=âefle-efmLeefle-DevegYeeie-ØeosMe™hesCeeefhe ÛelJeejes Yesoe efve™efhelee:~
De$eeefhe Øeke=âefle Yesos cetueØeke=âefle-GòejØeke=âefle Yesoe: keâefLelee:~ FlÙeeefo Yeso-ØeYesoe: keâefLelee: meefvle~
leelheÙe&ce$e-keâce&yebOeveYeso-ØeYesoeved %eelJee Ùeefo meJe&keâce&heefjcees#eefceÛÚefme leefn& lJeb hebÛesevf õÙemegKeefveJe=eòf eb
ke=âlJee efveefJe&keâuheOÙeeveyeuesve mJeeYeeefJekeâhejceelcemegKes jlees YeJe, mebleg°es YeJe, le=hlees YeJe, efkebâ Ûe-efvelÙeb
mJeMegæelcemegKeevegYeJeveeled leJeesòecece#eÙeb cees#emegKeb YeefJe<Ùeefle Fefle efveef§elÙe mJeMegæelce-leòJecesJeesheeosÙeb
keâle&JÙeced~
DeLee&led keâceeX kesâ Yeso-ØeYeso heÌ{ves keâe meej Ùener nw efkeâ Gvemes cegkeäle nesves keâe ØeÙelve efkeâÙee peeJes~ pewmee efkeâ
šerkeâekeâ$eea kesâ oer#eeieg® ceneceefnce DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej cenejepe ves Deheves heer" hej efvekeâues YeÙebkeâj Deoer" heâesÌ[s keâer
2 Iebšs lekeâ MeuÙeefÛeefkeâlmee (efyevee yesnesMeer kesâ) keâce&Øeke=âefleÙeeW kesâ efÛevleve kesâ yeue hej keâjJeeF& Leer~ efpemekeâer keâuhevee
keâjves cee$e mes jesce-jesce efmenj peelee nw efkeâ Gve ieg®osJe ves kewâmes Fleveer heerÌ[e Deheves efveye&ue Deewoeefjkeâ Mejerj hej Pesueer
nesieer~ ceQves DeeÛeeÙe& ßeer keâer hetpeve keâer peÙeceeuee ceW Deheves neefo&keâ Godieej JÙeòeâ keâjles ngS efueKee nw efkeâ-
legceves Fkeâ yeej keâce&Øeke=âleer kesâ efÛevleve ceW ceve jcee efueÙee~
heâesÌ[e Deoer" keâe JewÅejepe DeeØesMeve keâjkesâ Ûeuee ieÙee~~
(330) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
meesÛees lees jesce efmenjles nQ, keäÙee legce helLej keâer cetjle Les~
ceeveJe keâer keâeÙee ceW meÛecegÛe ceneJeerj keâer meÛÛeer metjle Les~~
keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ keâce&Øeke=âefleÙeeW kesâ Yeso-ØeYesoeW keâes DeØeÙeespeveerYetle leòJe veneR keâne pee mekeâlee nw,
Fvekesâ yebOe, GoÙe, GoerjCee, melJe Deeefo keâer JÙeJemLee keâes peevekeâj ner Fvemes Útše pee mekeâlee nw~
Deeies Fme 15JeW «ebLe ceW Debeflece DevegÙeesieÉej kesâ ™he ceW JeefCe&le iÙeejnJeeB DevegÙeesieÉej cees#eevegÙeesieÉej nw~
veece cees#e, mLeehevee cees#e, õJÙe cees#e Deewj YeeJe cees#e~ Deeies Fvekesâ Yeso-ØeYeso yeleekeâj leelheÙe& ceW efueKee nw-
meJe&keâce&Ceeb cetueesòejØeke=âefleefYe: mJeelceveeb he=LekeäkeâjCeb cees#e:~
ÙeneB cees#e Deewj cees#e kesâ keâejCeeW keâes leòJeeLe&met$e kesâ ‘‘#es$ekeâeueieefleefuebie.....’’ Deeefo met$e kesâ Éeje 12
DevegÙeesieÉejeW ceW Øemlegle efkeâÙee nw, pees efkeâ Deefle megvoj he"veerÙe ØekeâjCe nw~
hegmlekeâ 16 (Debeflece «ebLe)
efØeÙe hee"keâ yebOegDeeW! Deye ceQ meesuenJeW «ebLe kesâ cetue efJe<eÙe hej Deeleer ntB, pees efkeâ hebÛece KeC[-Jeie&CeeKeC[
keâe Debeflece «ebLe nw~
‘ke=âefle, Jesovee, mheMe&, keâce&, Øeke=âefle, yebOeve, efveyebOeve, Øe›eâce, Ghe›eâce, GoÙe Deewj cees#e Ùes iÙeejn DevegÙeesieÉej
veJeceer hegmlekeâ mes hebõnJeeR hegmlekeâ lekeâ Dee Ûegkesâ nQ~ Deye Deeies kesâ 12. meb›eâce, 13. uesMÙee, 14. uesMÙee keâce&
15. uesMÙee heefjCeece 16. meeleemeele 17. oerIe&-ÜmJe, 18. YeJeOeejCeerÙe, 19. hegûueeòe 20. efveOeòeeefveOeòe
21. efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele 22. keâce&efmLeefle 23. heef§ecemkebâOe Deewj 24. DeuheyenglJe Ùes 13 DevegÙeesieÉej Mes<e nQ~
meesuenJeeR hegmlekeâ ceW Fve meyekeâe JeCe&ve nw~
Fme «ebLe ceW met$e veneR nQ, cee$e šerkeâe ceW ner Fve DevegÙeesieÉejeW keâe efJemleej nw~
oes ceneefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ Fme meb›eâce DevegÙeesieÉej kesâ ØekeâjCe ceW heeBÛe mLeue nQ, efpemeceW meb›eâce kesâ Ún Yeso
keâjkesâ keâce&meb›eâce kesâ Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj ØeosMemeb›eâce Ùes Ûeej Yeso yeleeS nQ~ FmeceW efJemle=le JeCe&ve kesâ
Devleie&le efJeMes<e yeele keâner nw efkeâ-
ÛelegCee&ceeÙeg<eeb meb›eâcees veeefmle~ kegâle: ? mJeeYeeefJekeâlJeeled~ DeLee&led ÛeejeW DeeÙeg keâceeX keâe meb›eâce veneR neslee nw,
keäÙeeWefkeâ Ssmee mJeYeeJe nw~
meeleemeele DevegÙeesieÉej ceW meceglkeâerle&vee Deeefo heeBÛe DeJeevlej DevegÙeesieÉej yeleeS nQ Deewj keâne nw-
efmeæevle«ebLes kesâJeefueveeb YeieJeleeceefhe SkeâmeeleeØeke=âefleyebOe: keâLÙeles me leg yebOees veececee$esCewJe~
Gòebâ Ûe ßeervesefceÛebõefmeæebleÛe›eâJeefle&vee-
‘‘meceÙeefªefoiees yebOees meeommegoÙeefhheiees peoes lemme~’’10
efkebâ Ûe-JesoveerÙemÙe peIevÙeeefhe efmLeefle: ÉeoMecegntòee&:~
‘‘Deheje ÉeoMe cegntòee& JesoveerÙemÙe’’ Fefle met$eJeÛeveeled~ lele: efmLelÙevegYeeieyebOeeYeeJes Øeke=âefleØeosMeyebOeew
ve efkebâefÛeled neefveb kegâ®le:~ lesve nslegvewJe kesâJeefueveeb YeieJeleeb keâce&yebOees veeefmle~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej (331)
DeLee&led kesâJeueer YeieeJeve kesâ Skeâ meelee Øeke=âefle keâe yebOe Yeer veece cee$e keâe nw keäÙeeWefkeâ JeneB efmLeefle-DevegYeeie yebOe
ve nesves mes cee$e Øeke=âefle-ØeosMeyebOe keâesF& neefve veneR hengBÛeeles nQ, Fme nsleg mes kesâJeueer YeieJeeve kesâ keâce&yebOe veneR nw, Ssmee
Yeer keân mekeâles nQ~
nce meYeer mebmeejer peerJe nQ Dele: meelee-Demeelee oesveeW keâe yebOe Ûeue jne nw Gmeer keâes jeskeâves keâe heg®<eeLe& keâjves
nsleg nceW Fve «ebLeeW keâe Ketye mJeeOÙeeÙe keâjvee ÛeeefnS~
Deeies oerIe&-ÜmJe DevegÙeesieÉej kesâ Yeer Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie, ØeosMe kesâ veece mes Ûeej Yeso yeleeS nQ~ Fve meYeer
DevegÙeesieÉejeW kesâ meceeheve ceW leelheÙee&Le& oskeâj hetpÙe ceeleepeer ves Gvekeâe meej GmeceW Yej efoÙee nw~ Deeies kesâ YeJeOeejCeerÙe,
hegoieueeòe, efveOeòeeefveOeòe, efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele, keâce&efmLeefle, heef§ecemkebâOe Deewj DeuheyenglJe DevegÙeesieÉejeW ceW ieeiej ceW
meeiej kesâ meceeve meej Yeje ngDee nw~
Fme «ebLe kesâ Debeflece 24JeW DevegÙeesieÉej SJeb yeejnJeW DeefOekeâej keâe meceeheve keâjles ngS šerkeâekeâ$eea ves meesuenJeW
«ebLe kesâ Ghemebnej ceW hetjs «ebLe keâe efveÛeesÌ[ jKe efoÙee nw, pees efkeâ Gvekeâer efJeMes<e %eeveØeefleYee keâe Åeeslekeâ nw~ kegâue
efceueekeâj ÙeneB Deehe meYeer keâes peevevee nw efkeâ-
ke=âefle, Jesovee, mheMe& Deeefo Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW ceW mes ‘ke=âefle Deewj Jesovee’ veece kesâ cee$e oes DevegÙeesieÉejeW ceW
‘JesoveeKeC[’ veece mes ÛeewLee KeC[ efJeYeòeâ nw~ hegve§e ‘mheMe&’ Deeefo mes ueskeâj DeuheyenglJe lekeâ 22 DevegÙeesieÉejeW ceW
‘Jeie&CeeKeC[’ veece mes heebÛeJeeb KeC[ efueÙee ieÙee nw~ ÙeneB lekeâ heeBÛe Keb[eW keâes meesuen hegmlekeâeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~
Ú"s ceneyebOe KeC[ ceW meele hegmlekeWâ efJeYeòeâ nQ pees efkeâ efnvoer DevegJeeo neskeâj YeejleerÙe %eeveheer" mes Úhe Ûegkeâer nQ~
YeieJeeve ceneJeerj keâer JeeCeer mes mebyebOe-Fve ‘<ešdKeC[eiece’ met$e «ebLejepe keâe YeieJeeve ceneJeerj keâer JeeCeer
mes meerOee mebyebOe mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw~ pewmee efkeâ ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves veJeceer hegmlekeâ ceW efueKee nw-
‘‘ueesneFefjS meiieueesieb ieos..........~
peÙeG OejmesCeCeenes pesCe cenekeâcceheÙeef[heeng[mesuees~
yegefæefmejsCegæefjDees meceefhheDees heghheâÙeblemme~~
ßeerOejmesveeÛeeÙe& cenecegveervõ peÙeJeble nesJeW efkeâ efpevneWves ‘cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=le’ veece kesâ Mewue-heJe&le keâes
yegefæ™heer cemlekeâ mes Gæ=le keâjkesâ-G"e keâjkesâ ßeerheg<heoble SJeb ßeer Yetleyeefue Ssmes oes cenecegefveÙeeW keâes meceefhe&le
efkeâÙee nw~
Fme meesuenJeW «ebLe keâer efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe keâe MegYeejbYe hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves
23-10-2006, keâeefle&keâ Megkeäuee Skeâced keâes pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW yew"keâj efkeâÙee leLee 4-4-2007, JewMeeKe
ke=â. otpe keâes GvneWves Deheves 52JeW DeeefÙe&keâe oer#ee efoJeme hej YeieJeeve ceneJeerj kesâ keâceue cebefoj ceW nce meyekesâ mece#e
šerkeâe keâes hetCe& efkeâÙee nw, Gme efove GvneWves keâne efkeâ Deepe ceQ hejce ke=âleke=âlÙelee keâe DevegYeJe keâj jner ntB Deewj Deheves
DeeOÙeeeflcekeâ peerJeve hej mJeefCe&ce keâueMeejesnCe keâjves pewmeer cegPes ØemeVelee nes jner nw~
efØeÙe ßeæeueg YeòeâeW! Fme <ešdKeC[eiece met$e «ebLe kesâ Fme 16JeW «ebLe keâer efJe<eÙeJemleg efueKeles ngS cegPes DelÙevle
ieewjJe keâer DevegYetefle nes jner nw efkeâ meved 1995 ceW Skeâ efove cesjs efJeveceü efveJesove hej hetpÙe ieefCeveer ceelegßeer ves
(332) DeOÙeeÙe 16-<ešdKeC[eiece-efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe : Skeâ efoJÙe Ghenej efpeve Oecee&ce=le
<ešdKeC[eiece «ebLe keâe šerkeâeuesKeve ØeejbYe efkeâÙee Deewj Gme efove GvneWves keâne Lee efkeâ ceQ ØeLece KeC[ keâe mebkeâuhe
ueskeâj keâeÙe& Meg™ keâjleer ntB efkeâvleg Gvekeâer Deeieceefve‰, meMeòeâ uesKeveer hej mejmJeleer ceelee keâe Flevee ØeYeeJe osKee ieÙee
nw efkeâ keâuheveeleerle GheueefyOe nesves ceW keâesF& Dee§eÙe& veneR neslee nw~
Ùener keâejCe jne efkeâ uecyes-uecyes ØeJeemeeW kesâ ceOÙe Yeer Fvekeâe šerkeâe uesKeve peeot pewmee Ûeuelee jne Deewj cee$e
11 Je<e& 6 ceen keâer DeJeefOe ceW meesueneW «ebLe keâer šerkeâe hetCe& keâjkesâ GvneWves ‘‘efmeæevleÛe›esâÕejer’’ Deewj ‘JeeiosJeer’ heoJeer
keâes JeemleJe ceW meeLe&keâ keâjkesâ efoKee efoÙee nw~
Fvekeâer efnvoer šerkeâe DeYeer hetCe& veneR nes heeF& nw, Ùener keâejCe nw efkeâ kegâÚ «ebLeeW keâes kesâJeue mebmke=âle ceW ner
ØekeâeefMele keâjves keâe efveCe&Ùe uesvee heÌ[e~ FveceW mes 12 «ebLe (Ûeej KeC[) lees efnvoer šerkeâe meefnle Úhe ieÙes nQ hegve:
hebÛece KeC[ keâes 2 «ebLeeWs (13-14) Deewj (15-16) ceW ØekeâeefMele efkeâÙee ieÙee nw~ Fve meyekeâe efnvoer šerkeâe meefnle
ØekeâeMeve he=Lekeâd-he=Lekeâd «ebLe kesâ ™he ceW Yeer MeerIeÇ Deehekesâ mece#e Øemlegle neWies~
Fvekeâer efJe<eÙeJemleg efueKeles meceÙe mebmke=âle «ebLeeW keâe heejeÙeCe keâjkesâ Yeer cegPes DeleerJe Deevebo keâer DevegYetefle ngF& nw,
keäÙeeWefkeâ ceeleepeer keâer mebmke=âle Øeebpeue, mejue Deewj mejme nesves mes menpe ner mecePe ceW Dee peeleer nw~
pewmee efkeâ hetpÙe ceeleepeer ves hetjs «ebLe ceW peien-peien mhe° keâj efoÙee nw efkeâ Ùen šerkeâe ØecegKe ™he mes OeJeuee
«ebLe kesâ DeeOeej mes nw leLee FmeceW DevÙe Deveskeâ «ebLeeW kesâ GæjCe oskeâj Yeer efJe<eÙe keâes MeerIeÇieener yeveeÙee ieÙee nw Dele:
Ùen Gvekeâer ceewefuekeâ šerkeâeke=âefle kesâ ™he ceW efJeÉppeiele keâer efMeKeeceefCe kesâ meceeve nw Deewj JewMeeKe ke=â. otpe efleefLe keâes
Fmes hetCe& keâjves kesâ keâejCe Jen Fvekeâer Deee|Ùekeâe oer#ee efleefLe ‘‘ßegle%eeveefoJeme’’ kesâ ™he ceW mebmeej ceW Decejlee keâes Øeehle
nesJes, Ùener YeieJeeve efpevesvõ mes ØeeLe&vee nw~
%eevecelÙeeefÙe&keâe ceelee, peerÙeeled Je<e&Meleb YegefJe~
ÛevoveeceefleefMe<ÙeeÙee:, hetÙee&led meJeË ceveesjLeb~~
meboYe&-
1. GòejhegjeCe~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 2~ 3. <ešdKeC[eiece
(OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 4~ 4. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 28, he=. 88 ~
5. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 15, he=. 3~ 6. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 15, he=.
3~ 7. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 1, he=. 4~ 8. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 15,
he=. 285~ 9. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 16 ~ 10. ieesccešmeej keâce&keâeb[~
N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? (333)

DeOÙeeÙe-17
DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ?
YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbâLegveeLe SJeb DejnveeLe Fve leerLeËkeâj, Ûe›eâer SJeb keâeceosJe heo mes megMeesefYele $eÙe leerLeËkeâjeW
keâer heeJeve pevcemLeueer nefmleveehegj keâer heeJeve JemegvOeje hej veJeefveefce&le lesjnÉerhe jÛevee kesâ yeejs ceWs Deehekeâes efpe%eemee
nesieer efkeâ Ùen keäÙee nw ? keâneB nw ? Deewj Fmes Oejleer hej meekeâej keâjves keâe ue#Ùe keäÙee nw ?
Fve meYeer ØeMveeW kesâ Gòej Deehekeâes ›eâceMe: Øeehle keâjkesâ lesjnÉerhe keâer DeefÉleerÙe jÛevee kesâ oMe&ve keâj DehetJe& hegCÙe
mebefÛele keâjvee nw~ Deye meJe&ØeLece peeefveÙes efkeâ lesjnÉerhe jÛevee keäÙee nw ?
Ùen pewveOece& kesâ keâjCeevegÙeesie «ebLeeW (efleueesÙeheCCeefòe, ef$eueeskeâmeej Deeefo) ceW JeefCe&le pewveYetieesue keâer jÛevee nw~
lesjnÉerhe efkeâmeer Skeâ Éerhe keâe veece veneR, Jejved ØeLece pecyetÉerhe mes ueskeâj lesjnJeW ®ÛekeâJej Éerhe lekeâ lesjnÉerheeW keâer
JÙeJemLee Fme jÛevee ceW oMee&F& ieF& nw~ Gve lesjneW ÉerheeW keâes Deueie-2 Iesjkeâj Skeâ-Skeâ mecegõ Yeer jnles nQ Dele: lesjn
mecegõ Yeer peevevee ÛeeefnS~
Gve lesjneW Éerhe Deewj mecegõeW kesâ veece Fme Øekeâej nQ—
1. pecyetÉerhe — ueJeCe mecegõ
2. OeelekeâerKeb[ Éerhe — keâeueesoefOe mecegõ
3. heg<keâjJej Éerhe — heg<keâjJej mecegõ
4. Jee®CeerJej Éerhe — Jee®CeerJej mecegõ
5. #eerjJej Éerhe — #eerjJej mecegõ
6. Ie=leJej Éerhe — Ie=leJej mecegõ
7. #eewõJej Éerhe — #eewõJej mecegõ
8. veboerÕej Éerhe — veboerÕej mecegõ
9. De®CeJej Éerhe — De®CeJej mecegõ
10.De™CeeYeeme Éerhe — De™CeeYeeme mecegõ
11.kegâC[ueJej Éerhe — kegâC[ueJej mecegõ
12.MebKeJej Éerhe — MebKeJej mecegõ
13. ®ÛekeâJej Éerhe — ®ÛekeâJej mecegõ
Fve lesjnÉerheesW ceW efJeMes<e OÙeeve osves keâe efJe<eÙe Ùen nw efkeâ Ùes meYeer Éerhe Skeâ otmejs keâes Iesjkeâj ieesue Deewj Ûehešs
™he ceW efmLele nQ~ FveceW mes pees leermeje heg<keâj Éerhe nw GmeceW yeerÛeeWyeerÛe ceW ieesueekeâej ceeveg<eesòej heJe&le nw FmeefueS ÙeneB
lekeâ keâe #es$e {eF& Éerhe kesâ veece mes peevee peelee nw Deewj ceeveg<eesòej heJe&le kesâ Deeies ceveg<ÙeeW keâe DeeJeeieceve yevo nw
(334) DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? efpeve Oecee&ce=le
DeLee&led {eF& ÉerheeW lekeâ ceveg<Ùe GlheVe nesles nQ, Deeies veneR~ Deeies kesâ ÉerheeW cesb cee$e osJelee jnles nQ Deewj osJelee ner JeneB
Dee-pee mekeâles nQ~
otmejer yeele Fve {eF& ÉerheeW kesâ Devoj efJeMes<e peeveves keâer Ùen nw efkeâ OeelekeâerKeC[ Deewj heg<keâjeOe& Fve oesveeW ÉerheeWs
ceW Gòej-oef#eCe keâer Deesj oes-oes F<Jeekeâej heJe&le nQ efpevemes OeelekeâerKeC[ kesâ oes Yeso nes peeles nQ hetJe& OeelekeâerKeC[-
heefMÛece OeelekeâerKeC[~ heg<keâjeOe&Éerhe kesâ Yeer oes Yeso nesles nQ—hetJe& heg<keâjeOe&—heefMÛece heg<keâjeOe&~ Fme Øekeâej
pecyetÉerhe, hetJe& OeelekeâerKeC[Éerhe, heefMÛece OeelekeâerKeC[Éerhe, hetJe& heg<keâjeOe&Éerhe Deewj heefMÛece heg<keâjeOe&Éerhe Fve
heeBÛe mLeeveeW keâer jÛevee Skeâ meceeve nw DeLee&led Fve heeBÛeeW ÉerheeW ceW Skeâ-Skeâ ces® heJe&le nQ pees efkeâ {eF& Éerhe kesâ hebÛeces®
heJe&le keânueeles nQ~
Fme lesjnÉerhe jÛevee keâe ØeJesMe Éej GòejcegKeer nw, Fmekesâ Devoj ØeJesMe keâjles ner MeerMes kesâ yengle yeÌ[s ojJeepes
mes hetjer mJeefCe&ce jÛevee kesâ oMe&ve nesles nQ Deewj ùoÙe Skeâoce ieodieod nes peelee nw~ 4000 Jeie&hegâš keâer ieesueeF& ceW Fme
jÛevee keâer mJeCe&ceÙeer ÚefJe osKeles ner yeveleer nw~ Skeâ yeej yeÌ[s ojJeepes kesâ heeme mes oMe&ve keâjkesâ efkeâmeer Yeer ßeæeueg keâe
ceve lees Yejlee veneR nw Dele: lelkeâeue Jes ojJeepee Keesuekeâj Deboj peevee Ûeenles nQ efkeâvleg Fme jÛevee kesâ Devoj peekeâj
oMe&ve keâjves keâer JÙeJemLee veneR nw FmeefueS ueesieeW keâes Gmeer JÙeJemLeevegmeej Ûeuevee neslee nw DeLee&led ÙeneB YeefkeäleYeeJehetJe&keâ
oMe&ve keâjkesâ yeenj kesâ Øeoef#eCee heLe mes hetJe& efoMee keâer Deesj hengBÛekeâj, Fme Deesj yeves huesšheâece& hej ÛeÌ{keâj keâebÛe kesâ
Devoj kesâ ÂMÙe osKekeâj Ssmee ueielee nw efkeâ mee#eeled mJeie& Oejleer hej Glej DeeÙee nw~ meesves Deewj hebÛeJeCeea jlveeW keâs
keâece Jeeues yeÌ[s-yeÌ[s heeBÛeeW ces® heJe&le 16-16 efpeveeueÙeeW mes Ùegòeâ nQ Gvekesâ Thej keâer Ûetefuekeâe veerueJeCe& keâer nw~
hetJe& efoMee mes osKeves hej yengle meejs meesves kesâ cebefoj, jbieerve-jbieerve osJeYeJeveeW ceW YeieJeeve Deewj 80 meceJemejCeeW
kesâ oMe&ve nesles nQ~ Ùes nQ—®ÛekeâJej, kegâC[ueJej heJe&leeW kesâ hetJe& efoMee mecyevOeer 1-1 cebefoj, veboerÕej Éerhe kesâ 13
cebefoj, ceeveg<eesòej heJe&le keâe Skeâ Deke=âef$ece efpevecebefoj SJeb hetJe& heg<keâjeOe& Éerhe, hetJe& OeelekeâerKeC[ Éerhe Deewj pecyetÉerhe
keâer hetJe& efoMee kesâ efJeosn #es$eeW kesâ efpevecebefoj Deewj osJeYeJeve~ ÙeneB lesjneW Éerhe kesâ 458 Deke=âef$ece cebefoj nQ, Jes meesves kesâ
keâueelcekeâ keâece Jeeues cebefoj kesâ ™he ceW efJejepeceeve efkeâÙes ieÙes nQ leLee jbie-efyejbies osJeYeJeveeW ceW ie=n ÛewlÙeeueÙe nQ,
efpeveceW efkeâvneR kesâ Skeâ Deesj meeF[ ceW Deewj efkeâvneR ceW veerÛes osJe Ùee osJeer Deheves-Deheves YeJeve ceW yew"s nQ Deewj otmejer
Deesj Ùee Thej ie=nÛewlÙeeueÙe kesâ ™he ceW YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ efJeosn #es$eeW cesW peien keâce nesves hej Yeer JeneB Úesšs-
Úesšs meceJemejCeeW ceW Yeer 4-4 YeieJeeve efoKe jns nQ~ pewmee efkeâ pewve «ebLeeWs ceW keâne Yeer nw efkeâ OeefveÙee kesâ heòes yejeyej
cebefoj yeveekeâj mejmeeW yejeyej Øeeflecee efJejepeceeve keâjves Jeeues YeJÙeesW keâes Demeerce hegCÙe keâe mebÛeÙe neslee nw~ Fme hetJe&
efoMee keâer jÛevee ceWs 1-2 veneR, hetjs 80 meceJemejCe nQ pees efkeâ yeÌ[s megvoj ueieles nQ~ FvnW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer keâer YeeJeveevegmeej kegâMeue keâejeriej ves De°Oeeleg mes yeveeÙee nw~
ÙetB lees Ùen hetjer jÛevee De„Oeeleg keâer ner yeveer ngF& nw, efpemes hetjer meesves keâer veneR mecePevee ÛeeefnS efkeâvleg YeòeâeW keâer
Goeòe YeeJeveevegmeej FmeceW hebÛeces® heJe&le, 458 Deke=âef$ece ÛewlÙeeueÙe SJeb 170 meceJemejCeeW ceW meesves keâe Yeer keâece
keâjeÙee ieÙee nw, Mes<e meYeer peien ÙeLeemLeeve efJeefYeVe jbieerve keâueeke=âefle, yeeie-yeieerÛes, veoer-heJe&le Deeefo oMee&S ieÙes nQ~
efpeme heJe&le keâe pees JeCe& iebÇLeeW ceW keâne nw Gmes Gmeer jbie ceW efoKeeves keâer ØesjCee hetpÙe ceeleepeer keâer jner nw~ hetJe& efoMee kesâ
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? (335)
meYeer YeieJevleeW keâes ßeæehetJe&keâ veceve keâjles ngS Deeies Ûeueles nQ lees oef#eCe kesâ Øeoef#eCee heLe ceW efveefce&le huesšheâece& hej
ÛeÌ{ves hej FOej mes hetjer jÛevee keâe oef#eCe Yeeie efoKelee nw~ FOej {eF& ÉerheeW kesâ heeBÛe Yejle#es$eeW keâer jÛevee nw Dele: 5
leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ megvoj meceJemejCe ceWs Ûelegceg&Keer ØeefleceeDeeW kesâ oMe&ve keâjkesâ ceveesJeeef_Úle heâue keâer Øeeefhle keâjles
nQ~ ØeeÙe: meYeer peien ÉerheeW kesâ, heJe&leeW kesâ veece Yeer efueKes nQ TBÛes huesšheâece& mes hetjer jÛevee kegâÚ pÙeeoe ner megvoj
ueieleer nw~ Fmes pees ueesie "erkeâ mes veneR mecePe heeles nQ Jes Yeer jÛevee keâe meeQoÙe& osKekeâj DeveeÙeeme yeesue heÌ[les nQ—
‘‘Dejs Jeen! %eeveceleer ceeleepeer ves lees Oejleer hej mJeie& ner yeveekeâj efoKee efoÙee nw~’’ DeLee&led Fme Øekeâej keânkeâj
Deewj ceve ceW ØemeVe neskeâj Devpeeve heÙe&škeâ Yeer De%eele ™he mes hegCÙe keâe yebOe keâj uesles nQ~ pewmes peyeo&mleer Yeer Deew<eefOe
Keeves Jeeuee ØeeCeer mJemLe nes peelee nw, De®efÛe mes efceßeer Keeves Jeeues keâe Yeer cegBn ceer"e ner neslee nw, Gmeer Øekeâej Devpeeve
}esieeW kesâ Éeje Yeer Oece&, leerLe& Deewj Oecee&ÙeleveeW keâer Jebovee keâjves mes Gòece-efnlekeâj heâue keâer Øeeefhle Yeer keâj ueer peeleer
nw FmeceW keâesF& mevosn veneR nw~
heefMÛece efoMee kesâ huesšheâece& mes jÛevee keâe heefMÛece Yeeie hetje efoKeeF& oslee nw~ meyesjs-meyesjs ÛetBefkeâ hetJe& efoMee keâe
metÙe& meeceves MeerMes mes ØeJesMe keâjlee nw, FmeefueS megyen 7 yepes mes 1 yepes lekeâ heefMÛece kesâ huesšheâece& hej KeÌ[s neskeâj
hetjer jÛevee keâe pees mJeefCe&ce efveKeej efoKelee nw Jen JeemleJe ceW MeyoeW ceW keâne veneR pee mekeâlee nw~
Ssmes hegCÙeceÙeer #eCeeW ceW Deehe ieodieod neskeâj Ùes hebefòeâÙeeB DeJeMÙe ieggveiegveeSb—
lepe&-cesjs osMe keâer Oejleer.........
nefmleveehegjer ceW lesjnÉerhe keâer jÛevee mJeCe&ceÙeer nw...
nefmleveehegjer ceW........~~
peneB Kegues ieieve ceW pecyetÉerhe keâer, jÛevee pevecevenejer nw~
JeneR efpevecebefoj ceW lesjnÉerhe keâer, jÛevee ueieleer hÙeejer nw~~
ÛeGMele DeªeJeve ÛewlÙeeueÙe.......
ÛeGMele DeªeJeve ÛewlÙeeueÙe, ceW efpeveJej efyecye efJejepe jns~
Gme ieesueekeâej efJeMeeue efpeveeueÙe, ceW mJeefCe&ce efpeveOeece jns......
nefmleveehegjer ceW........~~1~~
Fmeer Øekeâej 1 yepes kesâ yeeo metÙe& ÛetBefkeâ oef#eCe-heefMÛece keâer Deesj peeves ueielee nw Dele: hetJe& efoMee kesâ huesšheâece&
hej osKeves JeeueeW keâer YeerÌ[ pecee jnleer nw~ Fve meYeer kesâ Deefleefjòeâ lesjnÉerhe jÛevee kesâ Devoj yengle meejs njs-njs Je=#eeW
cebs kegâÚ JemlegSb ueškeâleer efoKe jner nQ~ Fvekesâ yeejs ceW Yeer Deehekeâes peevevee nw—
{eF& ÉerheesW ceW 30 YeesieYetefceÙeeB ceeveer ieF& nQ Gve meYeer peieneW hej 10-10 Øekeâej kesâ keâuheJe=#e nQ efpevemes
cegBnceebieer JemlegSb Øeehle nesleer nQ~ FveceW efkeâmeer keâuheJe=#e cebs ceeuee-cegkegâš ueškeâ jns nQ, efkeâmeer ceW JeerCee-{esuekeâ nQ,
efkeâmeer ceW Ievšs nQ, efkeâmeer ceW cekeâeve nQ Deewj efkeâmeer ceW heâue ueškeâ jns nQ~ Deye Deehe mJeÙeb meesÛeW efkeâ peneB Fleves meejs
(336) DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? efpeve Oecee&ce=le
keâuheJe=#e Deewj meceJemejCe Deeefo nQ JeneB keâesF& Yeer ceveJeeef_Úle heâue Øeehle keâj uesJes lees keâewve meer yeÌ[er yeele nw~ Dejs!
Fme lesjnÉerhe jÛevee ceW lees Meg™ mes ner yeÌ[e Ûecelkeâej osKeves-megveves keâes efceue jne nw~ Fmekeâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e
nesves kesâ yeeo 9 ceF& 2007 keâes keâesjyee-ÚòeermeieÌ{ mes Skeâ meppeve ves Deekeâj yeleeÙee efkeâ cesjer ogkeâeve hej efpeme efove
lesjnÉerhe hebÛekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe keâe efveceb$eCe keâe[& Øeehle ngDee, Gmeer efove Fleveer DeefOekeâ Deeceoveer ngF&, efpeleveer
Gmemes henues keâYeer veneR ngF& Leer FmeerefueS ceQ Gme jÛevee kesâ mee#eeled oMe&ve keâjves nefmleveehegj DeeÙee ntB~ Ssmes ner jespe ve
peeves efkeâleves ueesie Deheves-Deheves Ûecelkeâeefjkeâ DevegYeJe megveeles jnles nQ, leye hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
keânleer nQ efkeâ—
‘‘peneB 2127 efpeveØeefleceeSb efJejepeceeve nQ Gme jÛevee kesâ oMe&ve keâjves JeeueeW keâes ncesMee meye Deesj mes Fkeäkeâermee
heâue ner Øeehle nesiee, FmeceW keâesF& mevosn Jeeueer yeele veneR nw~’’
leerveeW huesšheâece& mes Devoj keâer meye lejheâ keâer jÛevee osKe-osKekeâj efveefMÛele ™he mes yeÌ[er KegMeer nesleer nw keäÙeeWefkeâ
meYeer efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve YeieJevleeW kesâ oMe&ve nesles nQ Deewj Úesšs-Úesšs pecyet-Meeuceefue Deeefo Je=#eeW keâer MeeKeeDeeW
hej Yeer yeves efpevecebefoj efoKeeF& osles nQ~ FveceW heeBÛe Yejle#es$eeW SJeb SsjeJele#es$eeW ceW Jele&ceevekeâeueerve 5-5 leerLeËkeâj
efJejepeceeve nQ~ efJeosn #es$eeW kesâ meercebOej-ÙegiecebOej Deeefo efJeÅeceeve yeerme leerLeËkeâj Yeer ÙeneB efJejepeceeve efkeâÙes ieÙes nQ~
pÙeeoe met#celee mes Fme jÛevee keâes peeveves kesâ efueS lees Fmekesâ heefjÛeÙe keâer hegmlekeâ heÌ{vee ÛeeefnS Deewj ef$eueeskeâYeemkeâj,
efleueesÙeheCCeefòe, ef$eueeskeâmeej Deeefo «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe Deehekeâes keâjvee heÌ[siee efkeâvleg ÙeneB meb#eshe ceW Flevee DeJeMÙe
peevevee nw efkeâ—
1. Fve lesjnÉerheeW kesâ Debleie&le {eF& Éerhe ceW heeBÛe ces® heJe&le nQ~
2. ØeLece pecyetÉerhe mes ueskeâj lesjnJeW ®ÛekeâJej Éerhe lekeâ 458 Deke=âef$ece-MeeÕele efpevecebefoj nQ~
3. Fve mJeefCe&ce heeBÛeeW ces® heJe&leeW kesâ 16-16 efpevecebefojeW ceW SJeb meYeer mJeefCe&ce efpevecebefojeW ceW mJeÙebefmeæ
YeieJevleeW keâer efpeveØeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
4. Fve lesjnÉerheeW ceW efnceJeeved Deeefo heJe&leeW hej SJeb he©e Deeefo mejesJejeW ceW ßeer-Üer-Oe=efle Deeefo osefJeÙeeW kesâ
keâceue YeJeveeW ceW kegâue 830 osJe-osJeer kesâ YeJeve nQ~
5. pecyet]Éerhe kesâ Deefleefjòeâ meYeer ÉerheeW kesâ heJe&leeW hej meYeer osJe-osefJeÙeeW kesâ YeJeveeW ceW Gve-Gvekesâ ie=nÛewlÙeeueÙeeW
ceW YeieJeeve keâer ØeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
6. Fme jÛevee kesâ Devoj pecyetÉerhe ceW 1 Yejle#es$e, 1 SsjeJele#es$e nw~ hetJe& OeelekeâerKeC[ Deewj heefMÛece
OeelekeâerKeC[ Éerhe ceW 1-1 Yejle#es$e Deewj 1-1 SsjeJele#es$e nQ~ Fmeer Øekeâej hetJe& heg<keâjeOe& Éerhe SJeb heefMÛece
heg<keâjeOe& Éerhe ceW 1-1 Yejle#es$e Deewj 1-1 SsjeJele#es$e nQ~ Ssmes 5 Yejle#es$e SJeb 5 SsjeJele#es$e nQ~
7. Fme hetjer jÛevee kesâ Deboj {eF& ÉerheeW ceW 160 efJeosn #es$e nQ~ Gvekeâer JÙeJemLee Fme Øekeâej nw—pecyetÉerhe
ceW 32 efJeosn#es$e, hetJe& OeelekeâerKeC[ Éerhe ceW 32 efJeosn#es$e, heefMÛece OeelekeâerKeC[ Éerhe ceW 32 efJeosn#es$e, hetJe&
heg<keâjeOe& Éerhe ceW 32 efJeosn#es$e SJeb heefMÛece heg<keâjeOe& Éerhe ceW 32 efJeosn#es$e, Dele: 32²5·160 keâer mebKÙee nw~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 17-DeeDees peeveW! lesjnÉerhe jÛevee ceW keäÙee-keäÙee nw ? (337)
8. Fve meYeer 160 efJeosn #es$eeW ceW MeeÕele keâce&Yetefce keâer JÙeJemLee heeF& peeleer nw~ 5 Yejle#es$e SJeb 5 SsjeJele#es$eeW
keâer 10 keâce&YetefceÙeeB efceueekeâj kegâue 170 keâce&YetefceÙeeB {eF& ÉerheeW ceW nQ~
9. Fve meYeer 170 keâce&YetefceÙeeW cesW 170 leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ meceJemejCe lesjnÉerhe jÛevee ceW oMee&S ieS nQ
efpeveceW ØelÙeskeâ ceW 4-4 efpeveØeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
10. Fmeer Øekeâej {eF& ÉerheeW kesâ 5 Yejle, 5 SsjeJele #es$eeW kesâ DevÙe leerLeËkeâj leLee efJeosneW kesâ efJeÅeceeve 20
leerLeËkeâj YeieJeeve Yeer Ùeneb efJejepeceeve nQ leLee Deveskeâ leerLeËkeâj SJeb efmeæ YeieJevleeW keâer ØeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
11. Fve meye oes npeej mes DeefOekeâ YeieJevleeW kesâ oMe&ve keâjkesâ ceneve hegCÙe keâe mebÛeÙe keâjW~
12. {eF& Éerhe keâer 30 YeesieYetefceÙeeW ceW ÙeLeemLeeve keâuheJe=#e nQ pees cegBnceebiee heâue osles nQ~
13. ÙeneB hej mejmJeleer, ue#ceer, he©eeJeleer SJeb DeveeJe=leÙe#e Deeefo keâer cetefle&Ùeeb Yeer nQ, Jes Yeer meYeer YeòeâeW keâes
FefÛÚle heâue osves Jeeues nQ~
lesjnÉerheeW ceW efJejepeceeve Ùes meYeer YeieJeeve Deehe meyekeâes ceveJeeef_Úle heâue osves Jeeues nQ~ meJe& Decebieue Deewj efJeIve
yeeOeeDeeW keâes otj keâjves Jeeues nQ DeleSJe Fvekesâ oMe&ve keâjkesâ YeJÙeelcee Deheves FefÛÚle heâueeW keâes Øeehle keâjW~

N:M

leerLeËkeâj YeieJeeve oeve hetpee keâe GheosMe osles nQ

eflelLeÙejmme efJenejes ueesDemegnes CesJe lelLe hegCCeheâuees~
JeÙeCeb Ûe oeCehetpeejbceÙejb leb Ce uesJesF~~54~~
leerLeËkeâj keâe efJenej mebmeej kesâ efueS megKekeâj nw hejvleg Gmemes leerLeËkeâj keâes hegCÙe™he heâue
Øeehle neslee nw Ssmee veneR nw leLee oeve Deewj hetpee Deeefo DeejbYe kesâ keâjves Jeeues JeÛeve GvnW keâce&yebOe
mes efuehle veneR keâjles nQ~ DeLee&led Jes oeve hetpee Deeefo DeejbYeeW keâe pees GheosMe osles nQ Gmemes Yeer GvnW
keâce&yebOe veneR neslee nww~
ßeeJekeâeW keâes oeve-hetpee Deeefo hegCÙe keâeÙe& keâjles ner jnvee ÛeeefnS~
heeJeeieceoejeFb DeCeeF™JeefªÙeeF peerJeefcce~
lelLe megnemeJeoejb GiIeeoWlees keâG meoesmees~~57~~
peerJeeW ceW heeheeœeJe kesâ Éej Deveeefokeâeue mes Kegues ngS nQ~ Gvekesâ jnles ngS pees peerJe
MegYeeœeJe kesâ Éej keâes Keesuelee nw DeLee&led MegYe-hegCÙe DeeœeJe kesâ keâejCeYetle keâeÙeeX keâes keâjlee nw Jen
meoes<e kewâmes nes mekeâlee nw?
-peÙeOeJeuee, hegmlekeâ 1, he=. 105-106
(338) DeOÙeeÙe 18-kegâue osJelee kesâ meboYe& ceW efpeve Oecee&ce=le

DeOÙeeÙe-18
kegâue osJelee kesâ meboYe& ceW
‘‘kegâue osJeleeDeeW keâer Gheemevee keäÙee efceLÙeelJe nw ?, Gme meboYe& ceW efoiecyej pewve Deeiece «ebLeeW kesâ Devegmeej OÙeeve
osvee nw-
efoiecyej pewve Deeiece «ebLeeW ceW Ûeewyeerme leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ meeLe-meeLe Gvekesâ Meemeve osJe-osefJeÙeeW keâer ØeefleceeSB
yeveeves keâe mhe° GuuesKe efceuelee nw~
efleueesÙeheCCeefòe ceW ieeLee veb. 934 mes 939 lekeâ ceW ßeer ÙeefleJe=<eYeeÛeeÙe& ves keâne nw efkeâ ieescegKe Deeefo Ûeewyeerme
Ùe#e osJe Deewj Ûe›esâÕejer Deeefo Ûeewyeerme Ùe#eer osefJeÙeeB Ûeewyeerme leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ meceerhe ceW jne keâjles nQ~
Øeefle‰eefleuekeâ «ebLe (ßeer vesefceÛevõ mewæeefvlekeâ osJe efJejefÛele) ceW Fve Ùe#e-Ùeef#eefCeÙeeW keâer he=Lekeâd-he=Lekeâd
DeejeOevee kesâ DeIÙe& efoÙes nQ~
Fve Meemeve osJe-osefJeÙeeW keâer Øeeflecee ØeeÙe: efoiecyej pewve cebefojeW ceW ØeeÛeervekeâeue mes efJejepeceeve osKeer peeleer nQ
Deewj Gvekeâer ÙeLeeÙeesiÙe Yeefòeâ-hetpee Yeer meceepeeW ceW ØeÛeefuele nw~ oef#eCe Yeejle ceW Yeer ngcceÛe he©eeJeleer, pJeeueeceeefueveer
Deeefo kesâ cebefoj nQ~
efkeâvleg kegâue osJelee kesâ ™he ceW Fve «ebLeeW kesâ Devoj keâneR keâesF& GuuesKe veneR Øeehle neslee nw~ hejcehetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Fme meboYe& ceW meowJe yeleeleer nQ efkeâ ceQves meved 1954-55 ceW ØeLeceeÛeeÙe& ßeer
Meebeflemeeiej cenejepe kesâ 3 yeej oMe&ve efkeâS SJeb Gvekeâer meuuesKevee kesâ meceÙe 1 cenervee kegbâLeueefieefj ceW jnves keâe Yeer
meewYeeiÙe Øeehle ngDee nw~ Gme meceÙe #egefuuekeâe ßeer Deefpeleceleer Deccee ves nceW yeleeÙee Lee efkeâ DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej
cenejepe ves pees yewueieeefÌ[ÙeeW ceW Yejkeâj osJeer-osJeleeDeeW keâes veoer ceW efJemeefpe&le keâjJeeÙee nw Jes kegâueosJelee kesâ ™he ceW ceeves
peeves Jeeues efpeveeiece mes yee¢e osJe-osJeer ner Les DeLee&led Meemeve osJe-osJeer (Ûe›esâÕejer-he©eeJeleer-pJeeueeceeefueveer,
#es$eheeue, OejCesvõ Deeefo) kesâ Deefleefjòeâ pees kegâue osJelee keâer lejn mes (Deceve osJeer Deeefo kesâ veece mes) ceeveer peeleer nQ
Gvekeâer hetpeve efpeveeiece kesâ efJe®æ nw Dele: kesâJeue Meemeve osJe-osJeer, efokeâdheeue-#es$eheeue Deeefo keâe ner ÙeLeesefÛele
hetpeve-mecceeve Deeefo nceejer Dee<e& hejcheje ceW ceevÙe nw, Fmekesâ Deefleefjòeâ mecÙeiÂef° ie=nmLeeW kesâ efueS kegâÚ Yeer hetpÙe
veneR nw, Ssmee ceevevee ÛeeefnS~
MeeŒeeW ceW Ûeej Øekeâej kesâ osJeleeDeeW keâe JeCe&ve keâjles ngS keâne Yeer nw-
osJee§elegefJe&Oee %esÙee: ØeLecee: melÙeosJelee:~
kegâueosJee: ef›eâÙeeosJee§elegOee& JesMceosJelee:~~1~~
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 18-kegâue osJelee kesâ meboYe& ceW (339)
melÙeosJee: hejs heÃe efpevesvõefmeæmetjÙe:~
hee"keâmeeOegÙeesieervõe§ewles cees#emÙe nsleJe:~~2~~
osJe Ûeej Øekeâej kesâ nesles nQ~ Skeâ melÙeosJe, otmejs ef›eâÙeeosJe, leermejs kegâueosJe, ÛeewLes ie=nosJe~ cees#e kesâ keâejCe
Den&vle, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meJe&meeOeg Ùes heeBÛe melÙeosJe keânueeles nQ~~1-2~~
Ú$eÛe›eâeefiveYesoeÛÛe ef›eâÙeeosJeeœeÙees celee:~
meJe&efJeIvenje: hetpÙee nJÙehekeâeVeoerhekewâ:~~3~~
Ú$e, Ûe›eâ Deewj Deefive Fve YesoeW mes ef›eâÙeeosJe leerve Øekeâej kesâ ceeves ieÙes nQ, pees mechetCe& efJeIveeW keâes njCe keâjves
Jeeues nQ Deewj nJÙe, hekeâJeeve, oerhekeâ Deeefo kesâ Éeje hetpeveerÙe nQ~~3~~
JebMes hegjelevewefj°e efvelÙemeewKÙeefJeOeeÙekeâe:~
Ûe›esâÕeÙe&efcyekeâehe©ee FlÙeeefokegâueosJelee:~~4~~
Deheves JebMe ceW hegjeleve heg®<eeW kesâ Éeje ceeves ngS, efvejvlej megKe osves Jeeues Ûe›esâÕejer, Deefcyekeâe, he©eeJeleer Deeefo
kegâueosJe keâns peeles nQ~~4~~
efJeÕesÕejerOejeOeerMeßeerosJeerOeveoemleLee~
ie=ns ue#ceerkeâje %esÙee§elegOee& JesMceosJelee:~~5~~
efJeÕesÕejer, OejCesvõ, ßeerosJeer Deewj kegâyesj Ùes Ûeej Iej ceW mecheefòe yeÌ{eves Jeeues ie=nosJelee peeveves nQ~~5~~
mee#eelhegCÙemÙe nslJeLeË cegkeälÙeLeË cegefòeâoeÙekeâe:~
hetpÙee: hetpÙew§e mechetpÙee: melÙeosJee efpeveeoÙe:~~6~~
pees mee#eeled hegCÙe kesâ keâejCeeW kesâ efueS nQ, cegefòeâ kesâ efueS nQ Deewj cegefòeâ Øeoeve keâjves Jeeues nQ, hetpÙe nQ Deewj hetpÙe
heg®<eeW kesâ Éeje hetpeveerÙe nQ Jes efpeveeefo osJelee melÙeosJelee nQ~~6~~
meefl›eâÙeeosJelee: hetpÙee nesces MeevlÙeLe&ceerÕeje:~
pevevÙe: ßeerefpevesvõeCeeb efJeÕesÕeÙe& Fefle mce=lee:~~7~~
efJeÕesÕeÙe&: heje: hetpÙee: kegâueŒeerefYeefve&kesâleves~
DeJevOÙee peeÙevles leemeeb hetpeveeòeg kegâueefŒeÙe:~~8~~
Jes ØeMebmeveerÙe ef›eâÙeeosJe nesce kesâ meceÙe Meeefvle kesâ DeLe& DeJeMÙe hetpeves ÙeesiÙe nQ, keäÙeeWefkeâ Ùes ef›eâÙeeosJe Fme keâeÙe&
kesâ cegKÙe mJeeceer nQ~ ßeer efpevesvõosJe keâer ceeleeDeeW keâes efJeÕesÕejer keânles nQ~ kegâueerve efŒeÙeeW keâes ÛeeefnS efkeâ Jes Fve
efJeÕesÕejer osJeleeDeeW keâer Deheves Iej ceW DeJeMÙe hetpee efkeâÙee keâjW~ Fvekesâ hetpeves mes Jes kegâueerve efŒeÙeeB Deheves yevOÙeeheve keâes
ÚesÌ[keâj DeÛÚs-DeÛÚs heg$e ØemeJe keâjves Jeeueer nes peeleer nQ~~7-8~~
jepemLeeve kesâ Deceueesoe «eece ceW heešveer heefjJeej keâer kegâueosJelee DeceveosJeer keâe cebefoj keânles nQ Gvekesâ efJe<eÙe ceW
lees pewve MeeŒeeW ceW keâesF& GuuesKe efceuelee veneR nw~
Skeâ yeej Skeâ heesmšj osJehegjer (iegpejele) keâe osKeves ceW DeeÙee~ efpemeceW efyeuesÕejer osJeer, cetuesÕejer osJeer, jeKeer
osJeer, leesleuee osJeer, peesiesÕejer osJeer, Kesceeveecee osJeer, hebkeâe osJeer, ceewefvekeâe osJeer Deeefo osefJeÙeeW kesâ veece efJeefYeVe kegâue-
(340) DeOÙeeÙe 18-kegâue osJelee kesâ meboYe& ceW efpeve Oecee&ce=le
iees$e kesâ meeLe meefÛe$e ØeoefMe&le efkeâÙes ieÙes nQ~ Fve meyekesâ veece Yeer Deheves pewveMeemeve ceW veneR Deeles nQ Deewj ve ner
kegâueosJelee kesâ veece mes Fvekeâer hetpee keâjves keâe keâneR efJeOeeve nw~
nceW Skeâ pewve ocheefòe kesâ Éeje Ùen %eele ngDee efkeâ jepemLeeve ceW jWJeemee veecekeâ ieeBJe ceW Skeâ ‘efpeveceelee’ keâe
cebefoj nw Jen yeekeâueerJeeue Deewj keâemeueerJeeue keâer kegâueosJeer ceeveer peeleer nQ~ efpeveceelee Meyo mes YeieJeeve efpevesvõ keâer
ceelee nesvee ÛeeefnS~ Ùeefo leerLeËkeâj YeieJeeve keâer ceelee keâer kegâueosJeer kesâ ™he ceW hetpee keâer peeJes, lees Yeer keâesF& oes<e veneR
nw, keäÙeeWefkeâ Øeefle‰e «ebLeeW ceW lees ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj keâer ceeleeDeeW keâer hetpeve keâjves keâe efJeOeeve Deelee nw~
8 DeØewue 2013 keâes nceW meew. ef$eMeuee jepesvõ kegâceej pewve heešveer-veeefmekeâ (cene.) ves yeleeÙee efkeâ keâVeÌ[-ceneje°^
cesjs heernj heefjJeej ceW (Ieemeerueeue cetueÛebo iebieJeeue heefjJeej ceW) ueieYeie 65-70 Je<e& hetJe& peecyeJee veece keâer osJeer
keg â ueos J elee kes â ™he ceW het p eer peeleer LeeR ~ Iej ceW Gvekeâer oes ef k eâuees ÛeeB o er keâer cet e f l e& Leer ~
JeneB DeeÛeeÙe&keâuhe ßeer Ûevõmeeiej cenejepe (Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebelf emeeiej peer cenejepe kesâ efMe<Ùe) DeeS Deewj
GvneWves kegâueosJelee keâe hetCe& efJejesOe efkeâÙee, leye Gvekeâer ØesjCee mes Gme Iej kesâ ßeeJekeâ ves cetelf e& keâes ieueJee efoÙee~
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer hejcheje ceW Deepe efJeÅeceeve DeeÛeeÙe& ßeer
efJeÅeevevo cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer JeOe&ceevemeeiej cenejepe SJeb ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Deeefo
keâesF& Yeer meeOeg Fve kegâueosJeleeDeeW keâe DeefmlelJe veneR ceeveles nQ~ meceeefOemLe DeeÛeeÙe& ßeer DeefYevebovemeeiej
cenejepe SJeb ieefCeveer ßeer megheeÕe&celeer ceeleepeer Yeer Meemeve osJeer-osJelee Deeefo kesâ Deefleefjòeâ kegâueosJeleeDeeW keâes
Deueie mes veneR ceeveles Les~
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer Deesj mes mechetCe& efoiecyej pewve meceepe SJeb efJeÉledJeie& kesâ efueS
ØesjCee nw efkeâ Deehe meYeer ÛeewyeermeeW YeieJeeve, hebÛehejces‰er YeieJeeve SJeb efpeveeiece ceW JeefCe&le Meemeve osJe-osJeer, efpevesvõ
YeieJeeve keâer ceelee, efokeâdheeue-#es$eheeue Deeefo keâer ner ÙeLeesefÛele hetpee, Deeoj-mecceeve Deeefo keâjW, efpevekeâe efkeâ efoiecyej
pewve «ebLeeW ceW GuuesKe nw~ Mes<e efceLÙeelJeJeefOe&veer ef›eâÙeeDeeW keâes veneR keâjvee ÛeeefnS DeLee&led GheÙeg&òeâ veece Jeeueer (Deceve
Deeefo) kegâueosJelee keâer hetpeve keâjvee efceLÙeelJe nw Dele: Fvekesâ cebefoj Yeer veneR yeveevee ÛeeefnS~
keäÙeeWefkeâ oef#eCe Yeejle ceW Deepe Yeer he©eeJeleer, pJeeueeceeefueveer Deeefo osefJeÙeeW kesâ cebefoj nQ Deewj efkeâvneR kegâueosJeer
Deeefo kesâ cebefoj megveves ceW veneR DeeÙes nQ~
DeefKeue YeejleJe<eeaÙe efoiecyej pewve MeeŒeer heefj<eo ves peveJejer 2013 ceW Deheveer yew"keâ ceW pees ØemleeJe heeefjle
efkeâÙee nw Jen Yeer cee$e Skeâhe#eerÙe efveCe&Ùe nesves mes nceW ceevÙe veneR nw keäÙeeWefkeâ GmeceW Meemeve osJe-osJeer keâer ceevÙelee keâe
keâesF& GuuesKe veneR efkeâÙee nw~ peyeefkeâ DeeÛeeÙe& ßeer hetpÙeheeo mJeeceer Éeje efJejefÛele hebÛeece=le DeefYe<eskeâ hee" ceW Meemeve
osJe-osJeer, efokeâdheeue-#es$eheeue Deeefo kesâ DeIÙe& keâe efJeOeeve nw Dele: Meemeve osJe-osJeer kesâ meboYe& ceW Deehe meYeer YeòeâeW
keâes Deeiece kesâ meboYe& ceW DeOÙeÙeve keâjkesâ Deheveer efJeÛeejOeeje Deeieceesòeâ yeveevee ÛeeefnS leLee keâYeer efkeâmeer cebefoj mes GvnW
yeefn<ke=âle veneR keâjvee ÛeeefnS~

N: M
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 19-DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW (341)

DeOÙeeÙe-19
DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW
Ûeej ieefleÙeeW ceW mes osJeieefle keâe Skeâ Yeso nw-pÙeesefleJee&meerosJe~ Ùes pÙeesefle<eer osJe ceOÙeueeskeâ kesâ DeekeâeMeceC[ue ceW
efmLele Deheves-Deheves efJeceeveeW ceW jnkeâj Oejleer kesâ ØeeefCeÙeeW hej Yeer Dehevee ØeYeeJe [eueles nQ~ ceveg<Ùe efpeme meceÙe ceeB kesâ
ieYe& mes GlheVe neslee nw, Gmeer meceÙe Gmekeâer pevceefleefLe kesâ meeLe-meeLe meceÙe, «en, metÙe&, Ûevõcee, ve#e$e, Ùeesie Deeefo
keâes OÙeeve ceW jKeles ngS ceelee-efhelee pÙeesefle<eer mes mebbleeve keâer pevcekegbâ[ueer yeveJeekeâj hetÚles nQ efkeâ Fmekeâe YeefJe<Ùe MegYe
nw DeLeJee DeMegYe ?
kegbâ[ueer ceW efmLele «enÛe›eâeW kesâ Devegmeej pÙeesefle<eer keâer YeefJe<ÙeJeeCeer Gmekesâ MegYeeMegYe keâer Iees<eCee keâjleer nw Deewj
leYeer mes heefjJeej kesâ ueesie Deheveer efÛevleeefveJeejCe nsleg lejn-lejn kesâ Ghe›eâce ceW ueie peeles nQ~ keânles nQ efkeâ yeeuekeâ Ùee
yeeefuekeâe Deeefo cetue ve#e$e ceW GlheVe ngS nQ lees efhelee hej mebkeâš Deelee nw DeleŠ Gmekeâer Meebefle keâe heg®<eeLe& legjble keâjvee
ÛeeefnS~ Fmeer Øekeâej metÙe&, Ûevõcee SJeb «eneW keâe mebÛeej Yeer osKee peelee nw efkeâ Ûevõcee efkeâme jeefMe ceW Lee ? metÙe& efkeâme
ceneoMee DeLeJee efvecve oMee ceW Lee ?......FlÙeeefo~
ÙeÅeefhe pewve efmeæevle ceW keâce&JÙeJemLee keâes ner meJee&eOf ekeâ yeueJeeved ceevekeâj Gvemes ueÌ[ves keâe ceeie& nceejs leerLeËkeâjeW ves
yeleueeÙee nw, efheâj Yeer JÙeJeneefjkeâ yee¢e efveefceòeeW ceW «en Deeefo keâe Yeer cenlJehetCe& mLeeve ceevee nw~ Ùes «en veJe ceeves ieÙes
nQ-metÙe&,Ûevõ, cebieue, yegOe, ieg®, Meg›eâ, Meefve, jeng Deewj kesâleg~ Fve veJe «eneW kesâ DeefOeheefle osJelee hetJe& pevce kesâ Jewj Ùee
efce$eleeJeMe DeLeJee Fme pevce ceW cee$e ›eâer[Ì e Deeefo kesâ efveefceòe mes ueesieeW keâes megKe-ogŠKe hengÛB eeles jnles nQ DeLee&led GÛÛe mLeeve
Jeeues «en ØeeefCeÙeeW keâes GÛÛeheo, ÙeMe, Oeve, DeejesiÙelee keâer Øeeefhle keâjeles nQ SJeb efvecvemLeeve ceW heÌ[s «en DeheÙeMe, DeeefLe&keâ
neefve, Meejerejf keâ-ceeveefmekeâ JÙeeefOeÙeeB GlheVe keâjeles nQ Fmeereuf eS mebmeejer ceeveJe Fvekeâer Meebelf e kesâ GheeÙe keâjles nQ~
veJe«en Deefj°efveJeejkeâ hetpee, efJeOeeve SJeb mlees$e keâer hejcheje keâeheâer efoveeW mes nceejs meceepe ceW Ûeue
jner nw, efpemekesâ ceeOÙece mes YeòeâieCe ÛeewyeermeeW leerLeËkeâjeW keâer DeejeOevee keâjles nQ~ henues keâer pees keâefJe
‘‘cevemegKe’’ Éeje jefÛele veJe«en keâer mecegÛÛÙe hetpeve nw GmeceW Yeer ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj kesâ veece efueS nQ leLee
efJeOeeve ceW peye Deueie-Deueie ØelÙeskeâ «en keâer hetpee keâjles nQ lees ›eâce mes metÙe&«en Deefj° efveJeejCe nsleg
he©eØeYe efpevesvõ keâer hetpee, Ûevõ«en ceW ÛevõØeYe, cebieue«en ceW JeemeghetpÙe, yegOe«en ceW efJeceue, Devevle, Oece&,
Meebefle, kegbâLeg, Dejn, veefce Deewj JeOe&ceeve Fve Dee" YeieJevleeW keâer, ieg®«en ceW $e+<eYe, Deefpele, mebYeJe,
DeefYevevove, megceefle, megheejme, Meerleue Deewj ßesÙeebme Fve Dee" efpevesvõeW keâer, Meg›eâ«en ceW heg<heovle YeieJeeve,
Meefve«en ceW cegefvemeg›ele efpevesvõ, jeng«en ceW vesefceveeLe YeieJeeve leLee kesâleg«en ceW ceefuueveeLe SJeb heeÕe&veeLe
YeieJeeved keâer hetpee nesleer nw~ Fmeer Øekeâej Deueie-Deueie «eneW keâer peehÙe ceW GheÙeg&òeâ ›eâceevegmeej ÛeewyeermeeW
leerLeËkeâj meceeefJe° efkeâÙes ieÙes nQ efkeâvleg ceQves ‘‘veJe«enMeebefle efJeOeeve’’ ceW veJe«en kesâ Deefj° efveJeejCe keâjves
(342) DeOÙeeÙe 19-DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW efpeve Oecee&ce=le
Jeeues cee$e veew leerLeËkeâjeW keâer ner hetpeve efueKeer nw~ FmeceW ØecegKe keâejCe Ùen nw efkeâ 6-7 Je<e& hetJe& hetpÙe ieefCeveer
ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves Skeâ ØeeÛeerve efpeveJeeCeer meb«en ceW veJe«en Meebeflekeâejkeâ veJe leerLeËkeâjeW kesâ veece Øeehle
efkeâÙes mees Gmeer ØeceeCeevegmeej GvneWves Skeâ veJe«enMebeefle Ùeb$e yeveJeeÙee efpemeceW veJe YeieJevleeW kesâ ÛejCeefÛevn
nQ~ hetpÙe ceeleepeer ves cegPes Yeer Fmeer ØeceeCeevegmeej veJe«en keâe ueIeg efJeOeeve efueKeves keâer ØesjCee Øeoeve keâer~
ØeeÛeerve keâeue mes ner pewve Deeiece ceW veJe«eneW keâer Meebefle nsleg veJe«enMeebefle mlees$e-hee", hetpeve, efJeOeeve FlÙeeefo
keâjves keâer hejcheje jner nw~ Fme Ùegie kesâ Debeflece ßeglekesâJeueer cegefvejepe ßeer Yeõyeeng kesâ Éeje jefÛele veJe«enMeebefle mlees$e ceW
veew «eneW keâer Meebelf e nsleg ÛeewyeermeeW leerLeËkeâjeW keâe ›eâce yeleeÙee nw, Gme mlees$e keâe Yeer ceQves efnvoer heÅeevegJeeo efkeâÙee nw pees efkeâ
veJe«enMeebelf e efJeOeeve ceW ØekeâeefMele nw leLee ßeer efpevemeeiejmetejf jefÛele veJe«en mlees$e SJeb oef#eCe Yeejle mes Øeehle ØeceeCe SJeb
ØeeÛeerve DevÙe hegmlekeâeW kesâ DeeOeej hej veJe«eneW keâer Meebelf e keâjves Jeeues veew leerLeËkeâjeW kesâ veece Øeehle nesles nQ~ Fve veJe leerLeËkeâjeW
kesâ ›eâce mes Yeer Skeâ mlees$e keâer ceQves jÛevee keâer nw Jen Yeer Gmeer efJeOeeve ceW ØekeâeefMele nw, efpemes heÌ{keâj «eneW mes heere[Ìf le JÙeefòeâ
Deheves «eneW keâer GheMeeefvle keâj mekeâles nQ Deewj leerLeËkeâjeW keâer Yeefòeâ keâjkesâ Deheves keâceeX keâer efvepe&je Yeer keâj mekeâles nQ~
veJe«en kesâ ceb$e-1. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles he©eØeYeleerLeËkeâjeÙe kegâmegceÙe#e-ceveesJesieeÙe#eermeefnleeÙe
Ô Deeb ›eâeQ ÜeR Ü: DeeefolÙecene«en! cece (..........) meJe&og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb kegâ® kegâ® meJe&Meebefleb kegâ®
kegâ® meJe&mece=efæb kegâ® kegâ® F°mebheoeb kegâ® kegâ® Deefve°efveJeejCeb kegâ® kegâ® OeveOeevÙemece=efæb kegâ® kegâ®
keâececeebieuÙeeslmeJeb kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~ (7000 peehÙe)
DeLeJee-1. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles he©eØeYeleerLeËkeâjeÙe kegâmegceÙe#e-ceveesJesieeÙe#eermeefnleeÙe
Ô Deeb ›eâeQ ÜeR Ü: DeeefolÙecene«en cece (.........) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebefleb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd
mJeene~ (7000 peehÙe)
2. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles ÛevõØeYeleerLeËkeâjeÙe efJepeÙeÙe#e-pJeeueeceeefueveerÙe#eermeefnleeÙe Ô
Deeb ›eâeQ ÜeR Ü: meescecene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~
(11000 peehÙe)
3. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles JeemeghetpÙeleerLeËkeâjeÙe <eCcegKeÙe#e-ieebOeejerÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb
›eâeQ ÜeR Ü: kegâpecene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebefleb Ûe kegâ® kegâ® nBt heâšd mJeene~
(10000 peehÙe)
4. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles ceefuueveeLeleerLeËkeâjeÙe kegâyesjÙe#e-DehejeefpeleeÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb ›eâeQ ÜeR
Ü: yegOecene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~ (14000 peehÙe)~
5. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles JeOe&ceeveleerLeËkeâjeÙe ceelebieÙe#e-efmeæeefÙeveerÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb ›eâeQ ÜeR Ü:
ieg®cene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~ (19000 peehÙe)~
6. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles heg<heobleveeLeleerLeËkeâjeÙe DeefpeleÙe#e-cenekeâeueerÙe#eermeefnleeÙe Ô
Deeb ›eâeQ ÜeR Ü: Meg›eâcene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~
(16000 peehÙe)
Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee DeOÙeeÙe 19-DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW (343)
7. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles cegevf emeg›eleveeLeleerLeËkeâjeÙe Je®CeÙe#e-yeng™efheCeerÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb
›eâeQ ÜeR Ü: Meefvecene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~
(23000 peehÙe)
8. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles vesefceveeLeleerLeËkeâjeÙe meJee&CnÙe#e-ketâ<ceeC[erÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb
›eâeQ ÜeR Ü: jengcene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebelf eb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~ (18000
peehÙe)
9. Ô veceesÓn&les YeieJeles ßeerceles heeÕe&veeLeleerLeËkeâjeÙe OejCesvõÙe#e-he©eeJeleerÙe#eermeefnleeÙe Ô Deeb
›eâeQ ÜeR Ü: kesâlegcene«en! cece (......) og°«enjesiekeâ°efveJeejCeb meJe&Meebefleb Ûe kegâ® kegâ® ntB heâšd mJeene~
(7000 peehÙe)
Fvekesâ ueIeg ceb$e Yeer Fme Øekeâej nQ-
1. Ô ÜeR DenË metÙe&«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer he©eØeYeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
2. Ô ÜeR meesce«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer ÛevõØeYeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
3. Ô ÜeR cebieue«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer JeemeghetpÙeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
4. Ô ÜeR yegOe«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer ceefuueveeLeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
5. Ô ÜeR ieg®«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer ceneJeerjefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
6. Ô ÜeR Meg›eâ«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer heg<heovleveeLeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
7. Ô ÜeR Meefve«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer cegefvemeg›eleveeLeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
8. Ô ÜeR jeng«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer vesefceveeLeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
9. Ô ÜeR kesâleg«eneefj°efveJeejkeâ-ßeer heeÕe&veeLeefpevesvõeÙe vece: meJe&Meebefleb kegâ® kegâ® mJeene~
Ceceeskeâej ceneceb$e kesâ Skeâ-Skeâ heo Yeer Skeâ-Skeâ «en keâer Meebefle kesâ efueS ceeves ieÙes nQ, pees efkeâ metÙe&, Ûevõ
Deeefo kesâ vebyej mes efoÙes ieÙes nQ-
1. Ô ÜeR Cecees efmeæeCeb~ (7000 peehÙe)
2. Ô ÜeR Cecees DeefjnbleeCeb~ (11000 peehÙe)
3. Ô ÜeR Cecees efmeæeCeb~ (10000 peehÙe)
4. Ô ÜeR Cecees GJepPeeÙeeCeb~ (14000 peehÙe)
5. Ô ÜeR Cecees GJepPeeÙeeCeb~ (19000 peehÙe)
6. Ô ÜeR Cecees GJepPeeÙeeCeb~ (10000 peehÙe)
7. Ô ÜeR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (23000 peehÙe)
8. Ô ÜeR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (18000 peehÙe)
9. Ô ÜeR Cecees ueesS meJJemeentCeb~ (10000 peehÙe)
(344) DeOÙeeÙe 19-DeeDees mecePeW veJe«en kesâ yeejs ceW efpeve Oecee&ce=le
efJeMes<e veesš - veJe«en Meebefle efJeOeeve kesâ veece mes meved 1995 ceW cesjs Éeje (DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer) jefÛele
efJeOeeve pecyetÉerhe-nefmleveehegj mes ØekeâeefMele ngDee nw, hegve: Gmekesâ Deveskeâ mebmkeâjCe Deepe lekeâ Yeer ØekeâeefMele nes jns nQ
efkeâvleg Fmekesâ ceOÙe ceW Fme efJeOeeve ceW efkeâmeer kesâ Éeje ‘Ûevoveeceleer’ veece nšekeâj peien-peien efve§eÙe Meyo peesÌ[ efoÙee
ieÙee nw Dele: hee"keâieCe OÙeeve oW efkeâ Fme efJe<eÙe ceW mebyebefOele mevle mes Jeelee& nes Ûegkeâer nw efkeâ Ùen efve§eÙe Meyo
Devepeeve ceW Skeâ yeej efkeâmeer ves efueKe efoÙee nw pees efkeâ ieuele ngDee nw Ssmes heefjJele&ve veweflekeâ ™he mes ieuele nQ~

N: M

DeLe veJe«enMeebefle mlees$eced

peieodieg®b vecemke=âlÙe ßeglJee meodieg®Yeeef<eleced~
«enMeebefleb ØeJe#Ùeeefce ueeskeâeveeb megKensleJes~~1~~
efpevesvõe: KesÛeje %esÙee:, hetpeveerÙee efJeefOe›eâceeled~
heg<hewefJe&ueshevewOe&thewvezJesÅewmlegef°nsleJes~~2~~
he©eØeYemÙe ceele&C[§evõ: ÛevõØeYemÙe Ûe~
JeemeghetpÙemÙe Yetheg$ees yegOe§ee°efpevesefMeveeced ~~3~~
efJeceueevevleOecee&je:-Meebefle:kegbâLegve&efcemleLee~
JeOe&ceeveefpevesvõmÙe heeohe©eb yegOees vecesled ~~4~~
$e+<eYeeefpelemegheeÕee&: meeefYeveboveMeerleueew~
megceefle: mebYeJemJeeceer, ßesÙeme§e Je=nmheefle:~~5~~
megefJeefOe: keâefLele: Meg›esâ, meg›ele§e Meefve§ejs~
vesefceveeLees YeJesod jenes: kesâleg§eceefuueheeÕe&Ùees:~~6~~
pevceueiveb Ûe jeefMe§e, Ùeefo heer[Ùebefle KesÛeje:~
leoe mebhetpeÙesled Oeerceeved, KesÛejeved men leeved efpeveeved ~~7~~
DeeefolÙemeescecebieue-yegOeieg®Meg›eâe: Meefve:~
jengkesâlegcesjJee«es Ùees efpevehetpeeefJeOeeÙekeâ:~~8~~
efpeveeieejs iele: ke=âlJee, «eneCeeb legef°nsleJes~
vecemkeâejMeleb YekeälÙee peheso°esòejb Meleced ~~9~~
Yeõyeengieg®Jee&iceer hebÛece: ßeglekesâJeueer~
efJeÅeeØemeeole: hetJeË «enMeebefle: efJeefOe: ke=âlee~~10~~
Ùe: he"sled Øeele®lLeeÙe MegefÛeYet&lJee meceeefnle:~
efJeheefòelees YeJesÛÚebefle: #esceb lemÙe heos heos~~11~~