2011-05-17

Podstawy Konstrukcji Maszyn

• Część 2
• Wykład nr.5
1

2
Przekładnia (walcowa) w układzie napędowym myśliwca z czasów II wojny

1
 2011-05-17

1. Koła zębate walcowe o zębach skośnych

W kołach zębatych walcowych o zębach śrubowych linia zęba na rozwinięciu walca

podziałowego jest pochylona pod kątem β względem tworzącej walca.
Zęby skośne nacina się takimi samymi narzędziami co zęby proste.

Przekrój T-T
pt-podziałka czołowa
αt -czołowy kąt zarysu
Płaszczyzna N-N
pn- podziałka normalna
αn- normalny kąt zarysu
p t = m tπ
d = m tz
mn
m =
cos (β )
t

d a = d + 2ha 3
d f = d − 2h f

2
 2011-05-17

2. Porównanie kół o zębach prostych i śrubowych

Koła zębate o zębach skośnych w porównaniu z kołami o zębach prostych mają
następujące cechy:
• Długość zęba śrubowego jest większa od szerokości koła
a linia kontaktu przebiega ukośnie w stosunku do linii zęba
co zwiększa jego wytrzymałość.

• Koła o zębach skośnych mają większy wskaźnik zazębienia powoduje to

spokojniejszą pracę i korzystne rozłożenie obciążenia na większej ilości zębów.
• Graniczna liczba zębów jest mniejsza niż w kole o zębach prostych.
• Istotną wadą kół o zębach skośnych jest istnienie siły osiowej co powoduje wzrost
obciążenia łożysk a czasami wymaga specjalnego łożyskowania.
5
• Na ogół kąt pochylenia zębów zawiera się w zakresie 8º < β < 15º.

3. Zastępcza liczba zębów – pojęcie „koła zastępczego”

W pewnych zagadnieniach występujących w walcowych kołach o zębach skośnych
celowe jest zastąpienie tych kół „umownymi” kołami walcowymi o zębach prostych -
równoważnymi pod pewnym względem kołom o zębach śrubowych. Takie
równoważne koła walcowe o zębach prostych nazywamy kołami zastępczymi, a liczbę
zębów tych kół o module równym modułowi nominalnemu (normalnemu) nazywamy
zastępczą liczbą zębów.

Pojęcie kół zastępczych jest użyteczne

np. przy formułowaniu warunku
niepodcinania zębów; również w
wielu stosowanych obecnie metodach
obliczeń wytrzymałościowych.

Koła zastępcze są podstawą budowy

modeli wytrzymałościowych, które są
oparte na hipotezie, że koła zastępcze
są równoważne wytrzymałościowo
kołom rzeczywistym.
6

3
 2011-05-17

Liczbę rzast nazywamy zastępczą liczbą zębów.

Wyznaczenie zastępczej liczby zębów sprowadza się do obliczenia maksymalnego
promienia krzywizny elipsy otrzymanej w wyniku przecięcia walca z którego
powstało koło z płaszczyzną ustawioną pod kątem β.

d
a=
Półosie elipsy wynoszą: 2 cos(β )
d
b=
2
a2 d zm
Największy promień elipsy: rzast = = =
b 2 cos (β ) 2 cos3 (β )
2

Liczba zębów zv o module nominalnym, którą można zmieścić na obwodzie okręgu

o promieniu rzast jest równa ilorazowi obwodu tego okręgu i podziałki normalnej

2πrzast z
zv = =
πm cos3 (β )
7

4. Graniczna liczba zębów w kole o zębach skośnych (z gβ )

Podcięcie zębów w kołach walcowych o zębach skośnych nie występuje wtedy, gdy
zastępcza liczba zębów (zv) jest większa lub równa granicznej liczbie zębów (zg)
koła o zębach prostych.
Warunek niepodcinania zębów skośnych ma więc postać: zv ≥ z g

Po przekształceniu pokazanych wcześniej wzorów można otrzymać:

2(ha* − xn ) 3
z gβ = cos (β )
sin 2 (α )

gdzie Xn jest współczynnikiem przesunięcia zarysu odniesionym do przekroju

normalnego (patrz dalsza część wykładu).
Widać stąd, że graniczna liczba zębów koła walcowego o zębach śrubowych jest
mniejsza niż graniczna liczba zębów Zg koła walcowego o zębach prostych.

4
 2011-05-17

5. Przesunięcie zarysu w kołach o zębach skośnych

Wyprowadzone wcześniej wzory dla korekcji kół walcowych o zębach prostych
można również stosować do kół walcowych o zębach skośnych pod warunkiem, że
występujące w nich wielkości będą odniesione do przekroju czołowego (rys. z
początku wykładu - przekrój T-T ). Po uwzględnieniu tej uwagi wzory te przyjmą
postać:
Indeks t wskazuje związek wielkości z
a = z1 +2 z2 mt przekrojem czołowym, brak indeksu oznacza,
że wielkość z definicji jest związana z
a p = a + ( x1t + x2 t )mt
przekrojem normalnym. Przyjęte oznaczenia:
aw = a − kt mt odległość osi podstawowej a, pozornej ap i
sin (α t )
rzeczywistej aw. oraz liczby zębów z1 i z2; m, -
aw = a moduł czołowy, at - kąt zarysu na okręgu
cos(α wt ) podziałowym w przekroju czołowym awt - kąt
x + x2 t zarysu na okręgach tocznych (lub krócej:
invα wt = invαt + 2 1t mt toczny kąt zarysu) w przekroju czołowym, x1t,
z1 + z2 x2t - współczynniki przesunięcia zarysów
odpowiednio kół 1 i 2 w przekroju czołowym,
k, - współczynnik skrócenia głowy zęba w
przekroju czołowym.
9

W pewnych przypadkach zachodzi potrzeba wyznaczenia współczynników

przesunięcia zarysu x1 i x2 oraz współczynnika skrócenia głowy zęba kn w
przekroju normalnym. Zależność między tymi współczynnikami a ich
odpowiednikami w przekroju czołowym xt i kt wynika z oczywistych równości
odsunięć zębatki i skrócenia głowy w obu przekrojach. Mamy więc:

xn mn = xt mt
kn mn = kt mt

Ostatecznie:

xt
xn =
cos(β )
kt
kn =
cos(β )

10

5
 2011-05-17

6. Wskaźnik zazębienia w kołach śrubowych

Określenie wskaźnika zazębienia w kołach zębatych walcowych o zębach
śrubowych wymaga rozszerzenia w porównaniu z kołami walcowymi o zębach
prostych. Dla kół o zębach prostych wskaźnik ten zdefiniowano jako stosunek
długości odcinka przyporu do podziałki zasadniczej. W kołach walcowych o zębach
śrubowych mamy do czynienia z obszarem przyporu. Obszar przyporu zaznaczono
na poniższym rysunku. Jest to część płaszczyzny przyporu, zawarta między
walcami wierzchołkowymi.
Na pokazane na rysunku linie kontaktu dwóch
sąsiednich par zębów leżące całkowicie w
obszarze przyporu. Przy współpracy zębów linie
te przemieszczają się w kierunku wskazanym
strzałką. Para zębów jest w kontakcie wówczas,
gdy istnieją punkty wspólne linii kontaktu i
obszaru przyporu. Początek współpracy następuje
więc wtedy, kiedy jeszcze nie w pełni
zrealizowana linia kontaktu przechodzi przez
punkt A obszaru przyporu, a koniec wtedy, kiedy
przechodzi ona przez punkt B. Odcinek przyporu
mierzony wzdłuż stycznej do okręgów
zasadniczych, na których występuje kontakt
wybranej pary zębów, będzie więc 11 równy
odcinkowi AC

Całkowity wskaźnik zazębienia w kołach śrubowych definiujemy stosunkiem:

pbt – podziałka zasadnicza w przekroju czołowym

AC E1E2 e
εγ = = +
pbt pbt pbt

E1E2
εα = -czołowy wskaźnik zazębienia
pbt
e
εβ = - poskokowy wskaźnik
pbt
zazębienia

12

6
 2011-05-17

7. Poszukiwania zarysu idealnego - zazębienie kołowołukowe

Mimo znacznych osiągnięć w dziedzinie technologii produkcji, konstrukcji i metod
obliczeniowych przekładni z zazębieniem ewolwentowym, ich obciążalność staje się w wielu
przypadkach niezadowalająca wobec wzrastających wymagań co do zmniejszenia wymiarów
i masy układów napędowych.
W związku z tym już od wielu lat czynione są próby m.in. zastąpienia ewolwentowych
zarysów zębów takimi zazębieniami, w których wypukły zarys zębów jednego koła stykałby
się z wklęsłym zarysem zębów koła współpracującego, przy wyeliminowaniu wad zazębienia
cykloidalnego.

Pierwszą wykonaną i działającą przekładnią o zazębieniu zewnętrznym, w której zęby

jednego koła miały zarys wypukły, a koła współpracującego zarys wklęsły, była
przekładnia o nazwie VBB, opatentowana w 1922 r. przez Anglików Bostocka, Bramleya
i Moore'a z firmy „Vickers". Była to przekładnia z przesunięciem zarysów P-0 z kołami
daszkowymi o ewolwentowym zarysie zębów normalnych (ha= l), o współczynnikach
przesunięcia zarysów x1= —x2= l. Dzięki takiemu przesunięciu zarysów zęby zębnika
miały jedynie głowę, a zęby koła – stopę.

13

W ciągu następnych lat powstało kilka różnych geometrii zazębienia. Niestety nie były one
pozbawione poważnych wad.
Dopiero patent Nowikowa, uzyskany w 1955 r. w b. ZSRR, znalazł zastosowanie w pewnym,
nieznacznym zakresie, szczególnie dzięki praktycznie potwierdzonej możliwości przenoszenia
zwiększonego obciążenia przez przekładnię o zaproponowanym zazębieniu, w porównaniu z
zazębieniem ewolwentowym.
Istnieją trzy możliwe rozwiązania uzębienia przekładni o kołowołukowych zarysach Nowikowa,
przedstawione schematycznie na poniższym rysunku.

W początkowym okresie zastosowania zarysu w przekładniach zębatych spotykano najczęściej

rozwiązanie pierwsze. Najbardziej zalecanym rozwiązaniem jest trzecia odmiana pokazana
powyżej. Rozwiązanie to przypomina zazębienie cykloidalne o niskich zębach, lecz ze względu
na kołowołukowy zarys odznacza się całkowicie odmiennymi właściwościami kinematycznymi.
Podstawowymi zaletami rozwiązania o wypukło-wklęsłym zarysie są: podwyższona nośność
14
przekładni ze względu na zwiększoną liczbę punktów styku zębów w zazębieniu oraz możliwość
nacięcia zębów w obu współpracujących kołach tym samym narzędziem.

7
 2011-05-17

8. Zalety i wady przekładni z zarysem kołowo-łukowym zębów

Podstawową zaletą przekładni Nowikowa jest jej większa nośność ze względu na mniejsze
naprężenia stykowe. W porównaniu z przekładnią z zębami skośnymi o zarysach
ewolwentowych, przekładnia Nowikowa o tych samych wymiarach i właściwościach użytych
tworzyw przenosi od 1,5 do 1,7 razy większe obciążenia.
Prędkości toczenia są znacznie większe od prędkości obwodowych kół zębatych, co wpływa
korzystnie na warunki powstawania tarcia płynnego przy smarowaniu elasto-hydrodynamicznym.
Brak poślizgu geometrycznego i korzystne warunki smarowania powodują wzrost sprawności
przekładni i zmniejszenie zużycia ściernego zębów.
Punktowy teoretycznie styk i cechy geometryczne zębów umożliwiające ich toczenie się po sobie
czynią przekładnie Nowikowa mniej wrażliwymi na przekoszenie osi kół, w porównaniu z
przekładniami o liniowym styku zębów.
Wadami przekładni z kołowołukowymi zarysami zębów są głównie:
-większa wrażliwość na zmiany odległości osi,
- bardziej złożony zarys odniesienia narzędzia, możliwość obróbki zębów jedynie metodą
kształtową, w której narzędzie jest dostosowane do jednej pary kół o określonym module i
określonych liczbach zębów,
-brak zamienności kół w produkcji przekładni o różnych przełożeniach, a tym samym
ograniczenie asortymentu wykonywanych kół zębatych,
- uzyskanie wymienionych uprzednio zalet wymaga dużej dokładności wykonania kół i15montażu
przekładni, co znacznie podwyższa koszty produkcji.

Wykonywanie kół o zębach skośnych

16

8
 2011-05-17

PRZEKŁADNIE STOŻKOWE

17

18

9
 2011-05-17

9. Przekładnie stożkowe
W kołach stożkowych zęby są nacięte na pobocznicy stożka, a osie obrotu kół tworzą między
sobą kąt Σ . Stąd przekładnie z kołami stożkowymi noszą niekiedy nazwę przekładni kątowych.
Najczęściej kąt między osiami kół wynosi Σ=90°.

Rodzaje uzębień kół stożkowych ze

względu na kształt linii zębów:
a) koła o zebach prostych,
b) koła o zębach skośnych,
c) koła o zębach „nie prostoliniowych”.

Na rysunku „d” pokazano

przekładnie nieortogonalną czyli kąt
Σ jest inny niż 90°.

19

20

10
 2011-05-17

Podział kół zębatych ze względu na kształt zębów.

a. Koła zębate stożkowe proste.

b. Koła zębate stożkowe skośne.
Podział kół o zębach krzywoliniowych:
c. i d. Koła stożkowe o zębach łukowych
(zęby w kształcie łuków kołowych)
e. Koła stożkowe o zębach palloidalnych
(zęby o kształcie ewolwenty)
f. Koła stożkowe o zębach eloidalnych
(zęby w kształcie cykloidy)

21

10. Geometria zębów kół stożkowych

W kołach stożkowych zęby nacina się na pobocznicy stożka, stąd geometria ewolwenty jest
odmienna od rozpatrywanej dla koi walcowych. Powierzchnia boczna zębów o zarysie
ewolwentowym jest zakreślana przez tworzącą ZZ 'leżącą na płaszczyźnie P obliczanej bez
poślizgu po stożku zasadniczym.
Jeżeli prostą ZO na płaszczyźnie P zastąpi się inną prostą nachyloną do niej pod pewnym kątem
lub też linią krzywą, to w wyniku obtaczania płaszczyzny P po stożku zasadniczym uzyskuje się
powierzchnie boczne zębów skośnych lub krzywoliniowych.

Analogicznie do rozważań dotyczących

przekładni walcowych, dla kół zębatych
stożkowych można określić pojęcie
zarysu odniesienia, linii przyporu
(leżącej na kuli) oraz płaszczyzny
podziałowej zarysu odniesienia.

Na rysunku pokazano tworzenie

ewolwenty kulistej.
22

11
 2011-05-17

Należy zaznaczyć, że ściśle teoretyczne kuliste zazębienie kół stożkowych nie znalazło
praktycznego zastosowania, głównie ze względu na złożony zarys zęba, będący krzywą
wyższego rzędu, tzw. ewolwentą kulistą.
Ze względów technologicznych (obróbka kół) zębom nadaje się kształt oktoidy (rysunek; w
przekładni stożkowej zębnik odpowiada kołu stożkowemu a koło zębate kołu koronowemu ).

23

W porównaniu z walcowymi kołami

zębatymi, w kołach stożkowych
zamiast walców występują stożki:
podziałowy, wierzchołkowy i stóp.
Najczęściej stosowane są koła, w
których tworzące stożków
wierzchołkowych i stóp zbiegają się
wspólnie z tworzącą stożka
podziałowego w punkcie O przecięcia
osi kół, co przedstawia rysunek. Nie
wyklucza się jednak innych
możliwych postaci tych cech
geometrycznych, które zależą od
metody nacinania zębów.

24

12
 2011-05-17

Istotną rolę w polepszeniu warunków współpracy zębów oraz w zwiększeniu przenoszonego

obciążenia odgrywa kształt linii zęba. Najmniej korzystne są zęby proste, o linii zęba
biegnącej wzdłuż tworzącej stożka. Błędy wykonawcze i montażowe oraz ugięcie wałów
powodują najczęściej nierównomierny rozkład obciążenia wzdłuż zęba z wystąpieniem
spiętrzenia tego obciążenia przy czole, co prowadzi to do wyłamania zęba wskutek
przekroczenia granicy jego wytrzymałości na zginanie. Dlatego też koła stożkowe z zębami
prostymi stosuje się w ograniczonym zakresie, w przekładniach urządzeń przenoszących małe
moce, o małych prędkościach i niewielkich przełożeniach.

Wprowadzenie zębów skośnych w miejsce zębów prostych daje określone korzyści.

Widoczne na rysunku ślady przylegania zębów wskazują na większą liczbę będących
jednocześnie w przyporze zębów skośnych w porównaniu z zębami prostymi, a tym samym
większy wskaźnik zazębienia. Jeszcze korzystniejsze efekty osiąga się stosując zęby łukowe,
dzięki którym obok wzrostu wskaźnika zazębienia, jak w przypadku zębów skośnych,
uzyskuje się ponadto korzystne rozmieszczenie śladu przylegania zębów w pobliżu środka
szerokości wieńca zębatego. Dzięki stykowi wypukłej linii boku zęba zębnika z wklęsłą linią
boku zęba koła przy odpowiednio dobranych krzywiznach otrzymuje się większą
powierzchnię śladu przylegania zębów, co zmniejsza naciski powierzchniowe i pozwala 25
uniknąć niekorzystnego spiętrzenia obciążenia.

11. Obróbka kół stożkowych

Nacinania zębów dokonuje się za pomocą specjalnych narzędzi najczęściej w postaci głowic
frezowych (frezów czołowych) o nożach wystających z czoła głowicy, co schematycznie
przedstawiono na rysunku poniżej.
Najbardziej rozpowszechnione obecnie są następujące metody obróbki kół stożkowych z zębami
łukowymi:
-Metoda Gleasona, w której noże
rozmieszczone są w głowicy
frezowej wzdłuż obwodu koła
dzięki czemu linie zębów są
łukami okręgów (rysuek).
-Metoda Fiat-Mammano – noże
na głowicy rozmieszczone są na
spirali Archimedesa, w wyniku
czego uzyskuje się zazębienie o
spiralnołukowych liniach zębów.

26

13
 2011-05-17

- Metoda Klingelnberga, w której do obróbki kół

zębatych stosuje się narzędzie w postaci stożkowego frezu
ślimakowego (rysunek). W wyniku wykonania kół tą
metodą otrzymuje się zazębienie o ewolwentowej linii
zębów (rys. 3.44c), zwane również zazębieniem
palloidalnym;

- Metoda Oerlikona, w której noże ustawione są

wzdłuż kilku grup spirali Archimedesa (rysunek).
Uzyskuje się w jej wyniku zazębienie eloidalne.
27

28

14
 2011-05-17

12. Zazębienie kół stożkowych

Poniżej przedstawione są podstawowe wielkości związane z kołami stożkowymi, wzory i

sposób obliczenia tzw. „zastępczych kół” o średnicach podziałowych dz1 i dz2

Moduł czołowy:
d = mt z
Długość tworzącej stożków:
d1 d2
Re = =
2 sin (δ 1 ) 2 sin (δ 2 )
Średnice podziałowe kół zastępczych

d1
d z1 =
cos(δ 1 )
d2
dz2 =
cos(δ 2 )

29

13. Łożyskowanie wałów w przekładni stożkowej

Z faktu przecinania się wałów w przekładni stożkowej wynika zwykle niemożność dwustronnego
podparcia kół, co zmusza do stosowania odpowiednio sztywnych wałów właściwego ich
łożyskowania. Nawet niewielkie nieprawidłowości wykonania korpusu lub wadliwy montaż, a
także ugięcia wałów, jeśli są one nie dość sztywne lub niewłaściwie ułożyskowane, powodują
znaczne pogorszenie współpracy zębów, przesunięcie punktów (linii) styku i doprowadzenie do
dużych miejscowych spiętrzeń obciążenia zębów, co pociąga za sobą obniżenie nośności i
trwałości przekładni.

Przekładnie stożkowe są wrażliwe na

ewentualne błędy ustawienia
współpracujących kół (wierzchołki stożków
podziałowych obu kół powinny się pokrywać
w punkcie przecięcia osi wałów), co narzuca
określone wymagania odnośnie sposobu
łożyskowania watów. W przekładniach tych
muszą być stosowane łożyska toczne i to
najlepiej takie, które umożliwiają
wykasowanie luzów poprzecznych (np.
łożyska stożkowe). Wały tak łożyskowane
umożliwiają osiowe przesunięcie kół przy
montażu dla prawidłowego ustawienia
wierzchołków stożków podziałowych
30
zazębianych kół.

15
 2011-05-17

14. Wady i zalety różnych przekładni stożkowych

Przekładnie z kołami stożkowymi o zębach prostych stosuje się tylko przy małych
prędkościach obwodowych, nie przekraczających 8 [m/s] i to w urządzeniach, w których od
przekładni nie jest wymagana szczególna płynność pracy i cichobieżność. W przekładniach
tych nawet przy niewielkich błędach ustawienia kół dochodzi do koncentracji obciążeń w
pobliżu zewnętrznego lub wewnętrznego końca zębów.
Koła stożkowe o zębach skośnych mają dość istotną zaletę w porównaniu z kołami prostymi.
Dzięki pochyleniu zębów uzyskuje się poskokowy wskaźnik zazębienia, co wpływa
korzystnie na zwiększenie nośności i cichobieżności przekładni. Stąd należy je stosować w
przypadku wyższych prędkości obwodowych (v > 5 m/s), jednak tylko przy stosunkowo
małych obciążeniach względnych.
Dla wyższych prędkości obrotowych i dużych obciążeń względnych stosować należy
przekładnie o zębach łukowych. Wszelkie tego typu przekładnie, które mają dziś szerokie
zastosowanie na równi z przekładniami równoległymi, są wyposażone w koła o różnych
odmianach zębów łukowych, zależnych od sposobu ich wykonania.

31

Powszechne stosowanie tych przekładni wynika z następujących praktycznych powodów:

— zazębienie łukowe jest mniej wrażliwe na błędy montażowe lub zmianę warunków
współpracy wskutek ugięcia wałów. Spowodowane to jest faktem, że linia zęba po stronie
wklęsłej ma większy promień krzywizny niż po stronie wypukłej. W rezulatacie styk zębów
następuje na obszarze zbliżonym do elipsy w pobliżu środka zęba, co daje mniejsze
spiętrzenie nacisków niż przy zębach prostych lub skośnych;
— koła stożkowe z zębami łukowymi o kącie β m > O posiadają większy stopień pokrycia niż
koła z zębami prostymi. W efekcie przekładnia jest bardziej cichobieżna i pracuje bardziej
równomiernie, zaś zmniejszenie hałaśliwości i drgań jest szczególnie zauważalne przy dużych
prędkościach obrotowych;
— przez zapewnienie lepszej współpracy zębów możliwe jest przenoszenie większych mocy
przy tych samych gabarytach kół;
— obróbka zębów łukowych jest na ogół znacznie bardziej wydajna niż zębów prostych, co
jest szczególnie ważne przy produkcji seryjnej

32

16
 2011-05-17

Obliczanie walcowych kół zębatych na zmęczenie powierzchni

σ H < σ HP
Pn
σ H = ZM
ρb
u
ρ = rw
u +1
z2
u=
z1

33

Obliczanie walcowych kół zębatych dla złamania zmęczeniowego

σ F ≤ σ FP
P
σF =
bm
σ F lim ⋅ YST ⋅ YNT
σ FP =
SF

34

17