Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Résumé
RÉSUMÉ. — Les versions latines médiévales des Éléments d'Euclide traduisent une préoccupation pour la didactique, les
questions logiques et les problèmes philosophiques. De la même façon, les marginalia de ces manuscrits soulignent ces trois
traits de l'Euclide médiéval. L'ensemble des textes et marginalia donne la version d'Euclide la mieux adaptée aux besoins de
l'étudiant de la faculté des arts dans les universités médiévales.
Abstract
SUMMARY. — Medieval Latin versions of Euclid's Elements reflect a concern with didacticism, logic issues, and philosophical
concerns. Marginalia in the manuscrits of these versions similarly emphasize these three characteristics of the medieval Euclid.
Overall, both versions and marginalia presented a Euclid that was most fitting to the student in the faculty of arts at medieval
universities.
Murdoch John E. Transmission into use : The evidence of marginalia in the medieval Euclides latinus / Transmission et usage :
La signification des marginalia dans Euclides latinus médiéval. In: Revue d'histoire des sciences, tome 56, n°2, 2003. pp. 369-
382;
doi : https://doi.org/10.3406/rhs.2003.2191
https://www.persee.fr/doc/rhs_0151-4105_2003_num_56_2_2191
Tehran, B. English and French Papers (Tehran, 1976), 407-437 and in Proceedings of the
First International Symposium for the History of Arabic Science, Aleppo, April 5-12, 1976,
vol. 2, 108-122.
(2) In what follows, I shall be giving but a brief summary of what I have said about the
character of the medieval Euclid in : The Medieval Euclid : Sahient Aspects of the
Translations of the Elements by Adelard of Bath and Campanus of Novara, Revue de synthèse, ser.
Ill, 49-52 (1968), 67-94 ; and Euclid : Transmission of the Elements, Dictionary of Scientific
Biography, vol. 4 (New York : Charles Scribner's Sons, 1971), 437-459.
(3) This appears in a (hardly legible) marginalium in ms. VI 5417, f° 56 r° : « Nota is ta
scientia tradita esset in arabico et translata in latinům et solum (?) propositiones scripsit (!) in
arabico, postea diversi diversimode... (illeg. sed glossaverunt ?), scilicet boetius, al phy
nedius (?!), campanus. »
Transmission into use... 371
(4) This version is now arguably thought to be by Robert of Chester. It has now been
edited by Hubert L. L. Busard & Menso Folkerts, Robert of Chester's (?) : Redaction of
Euclid's Elements, the so-called Adelard II Version, 2 vols. (Basel-Boston-Berhin : Birkhau-
ser, 1992). In what follows this will be referred to as the Adelard-Chester version. The
Busard-Folkerts publication contain numerous additiones and marginalia in a series of
addenda in vol. 2. However, these are by no means all of the marginalia occurring in the mss
of Adelard-Chester. In any event, they do flot contain the marginalia or additiones that are
cited in the present article.
(5) An extremely accurate translation was made in the twelfth century by an
anonymous translator who also translated Ptolemy's Almagest from the Greek (see John Murdoch,
Euclides Graeco-Latinus : A Hitherto Unknown Medieval Latin Translation of the Elements
Made Directly from the Greek, Harvard Studies in Classical Philology, 71(1966), 249-302),
but this translation seems to have been very hittle used, if ever. This is now edited by Hubert
L. L. Busard, The Medieval Latin Translation of Euclid's Elements made directly from the
Greek (Stuttgart : Steiner, 1987). Two versions made from the Arabic that can also properly
be called translations are those by Gerard of Cremona and the first of three versions by
Adelard of Bath. These have also been edited by Busard : The First Latin Translation of
Euclid's Elements Commonly Ascribed to Adelard of Bath (Toronto : Pontifical Institute of
Mediaeval Studies, 1983) and The Latin translation of the Arabic version of Euclid's Elements
commonly ascribed to Gerard of Cremona (Leiden : E. J. Brill, 1984). On these see the article
of Marshall Clagett (in which the clear distinction of three Adelardian versions first
appears) : The Medieval Latin Translations from the Arabic of the Elements of Euchid with
Special Emphasis on the Versions of Adelard of Bath, his, 44 (1953), 16-42.
372 John E. Murdoch
(7) Just which things (here conflated) belong to which version can be seen by referring
to the two articles cited in n. 2 above.
374 John E. Murdoch
(8) Thus, one finds reference to a Boethian arithmetical doctrine, and an allusion to
Ovid and proverbial classical expressions (see notes 15, 16 and 17 in the first article cited in
n. 2 above).
(9) See Bernard Vitrac's, Les scholies grecques aux Éléments d'Euclide, in the present
volume.
(10) Sample codices - many of which will be utihized in what follows - containing
numerous marginalia are (to use the standard abbreviation for mss citation) : Oxford, Bodl.
Auct. F.5.28, iir-xliv, lr°-15r°; Camb. Gonv. & Caius 504/271, 30v°-86r°; Naples, BN
Transmission into use... 375
VIII. C. 22, lr°-45v°; Vat. Ottob. lat. 1862, 1 r°-19 r° ; Paris, BN lat. 11245, 1 r°-57 v° ;
Munich, CLM 3523, 3r°-21v°; Oxford, CCC 251, 22r°-83r°; London, BM, Harl. 5266,
1 r°-126 v° ; Vienna, BN VI 5417, 56 r°-74 v° ; Florence, BN, Magi. XI, 112, 1 r°-160 r°.
(11) Such variant versions are found, for example, in the following mss : Oxford,
CCC 234, 1 v°-170 r° ; Oxford, Bodl. D'Orville 70, 1 r°-39 r° ; London, BM Sloane 285, 2 r°-
14 v°; Vatican, Reg. lat. 1268, 1 r°-69 r° ; Paris, BN lat. 7215, 4r°-13v°. Some of these
appear to be variants of Adelard-Chester, others developments of Campanus, but their
precise relation to previous, more standard, versions remains to be determined.
(12) Thus, of the mss cited in n. 10 the first seven are of Adelard-Chester, the last three
of Campanus.
(13) Thus, there are numerous references to the so-called Adelard III in Bodl. Auct.
F . 5 . 28, Camb. G & С 504/271, and Oxford, CCC 251, all of which are mss of the Adelard-
Chester version (Recently this has been edited by Busard as Johannes de Tinemue's Redaction
of Euclic's Elements, the so-called Adelard III version (Stuttgart : Franz Steiner, 2001) ; I
have not yet seen this publication). And BM 5266 (a Campanus version) refers to the
translation of Gerard of Cremona and to the Latin translation of the commentary of al-Nayrizi
(there called « Hanalicius »).
(14) Thus, Naples VIII. C.22, 19 r° has a reference to the relatively rare BoethianAde-
lardian melanges found in Paris, BN 10257.
(15) To cite a single instance, marginalia are repeated in mss Bodl. Auct. F.5.28,
Camb. G & С 504/271, and Oxford, CCC 251.
376 John E. Murdoch
(16) In some instances, however, the arithmetical books VII-IX were also singled out
for study.
(17) We have evidence of the same interest even when the marginalia are not original
but rather taken from other Adelardian versions or Campanus, since then just what is taken
reveals a similar interest in these three factors.
(18) « Mathematica sic communiter describitur. Mathematica est scientia rei vel rerum
principaliter considérons secundum rationem pertinentem predicamento quantitatis per
modum speciei vel generis vel passionis. Et ilia diffinitio convenit omni mathematice tarn
pure quam médie vel impure. Et termini de predicamento quantitatis sunt termini mathema-
tici ut duplum, triplus, quadruplum, et cetera. Nota mathematica est duplex, scilicet pura et
impura sive media. Рига est que precise considérât rem secundum rationes predicamenti
quantitatis proprie pertinentes absque rationum aliarium. Sed media est que considérât rem
suam secundum rationem proprie pertinentem predicamento que huiusmodi dictis superaddit
alias rationes. Nota quomodo solet distingui mathematica, scilicet due pure, puta (?) geome-
tria et arismetrica, et très impure, scilicet musica, astronomia et perspectiva » (Vienna,
BN VI 5417, 56 r°).
Transmission into use... У11
(19) « Šunt autem Euclidis 15 libri. In primo déterminât Euclides passiones et accidentia
trianguli. In secundo proprietates quadranguli. In tertio accidentia circuit In quarto intendit de
descriptione unius quantitatis per aliam quantitatem. In quinto de proportione quantitatum. In
sexto de similitudine superficierum in dimensionibus ex inequalitate angulorum in proportionali-
tate laterum angulos continentium. In septimo de magnitudine numerali. In octavo de
proportione magnitudinis numeralis speciei ad aliam magnitudinem. In nono de ductione unius numeri
super, ficialis sive cubi in alium numerům superflcialem sive cubum. In decimo de magnitudine
rationali et irrationali et subalternatur arithmetice. In undecimo de cubis secundum quod redu-
cuntur ad naturam circuli (!). In duodecimo de proportionalitate circuli ad circulum in compa-
ratione ad dyametros et quadraturas superficierum. In tertiodecimo de comparatione linearum
quantitatum per quadrata earundem. In quartodecimo de proportione sperarun in comparatione
ad continentiam corporum multiangulorum. In quintodecimo et ultimo de cubis et corporibus
solidis » (Oxford, CCC 234, 9 v°).
(20) « Liber iste in 2 dividitur partes. In prima, scilicet in 10 libris agitur de magnitudine
simpliciter. In secunda, scilicet in 5 libris ultimis de magnitudine que est corpus. Et dicitur pars
prima esse de planimetria et altimetria. Et dividitur in 2 partes ; in prima agit de magnitudine
simpliciter non numérota, scilicet in 6 libris ; in secunda ut in 10° de magnitudmnibus numera-
tis. Septimus autem octavus et nonus sunt de numero simpliciter et vocantur arismetica Euclidis
et sunt quasi de bene esse et antecedentia ad x™. Prima pars dividitur in 2. In prima parte,
scilicet in 4 libris primis agit de magnitudine simpliciter non comparata ; in secunda parte, ut in 6°,
agit de magnitudine comparata. Quintus vero liber non est de esse libri, sed potius de bene esse,
quia est de proportione magnitudinis simpliciter non contracta ad aliquant materiam speciálem,
et sine ea sciri non potest quo determinatur in 6", qui est de magnitudine comparata per propor-
tionem. Item in primo libro agit de triangulis. In secundo de quadrangulis comparando unum ad
alium. In tertio de circulis comparando unum ad alium. In quarto de circulis comparando
circulum adfigurám aliam. Subiectum uniuscuiusque libri per se est illudde cuius partibus probantur
per se passiones in illo libro » (Camb., G & С 504/271, 30 v°). An all but identical
marginalium occurs in Bodl. Auct. F. 5.28, iir and Oxford, CCC 251, 22 r°.
378 John E. Murdoch
(25) London, BM Harl. 5266, lv : « Nota hic quod omneš iste petitiones ponuntur ab
Euclide sub injinitivo modo, tanquam dicta, non ut propositiones. Et apellantur suppositiones
vel petitiones quoniam supponuntur et petuntur concedi nee probantur. Dicuntur enim sufjicien-
tem evidentiam habere ex solo confuso terminorum conceptu. »
(26) « Quorum diametri et cetera. Hie inclpit tertia distinctio in qua premittuntur XI
principia, de quorum prima dubitatur. Dicunt enim quidam quod est petitio, alu dicunt ipsum esse
communem animi conceptionem, tertii asserunt ipsum esse diffinitionem ; sed in aliis omnes
consentiunt, quia omnes asserunt ea esse anxiomata litter a plana est. » (Vat. Reg. lat. 1268,
16 r°.)
(27) « Si fuerint alique propositiones que sequuntur ex una sola, aut non ponuntur tales
aut, siponantur, ponuntur ut corellarie. Talis est ista : Sifuerunt latera omnia alicuius trianguli
equalia, omnes angulos equates esse necesse. Nam hec potest probari per quintam solam [i.e.,
by Euchid I, 5] alia non coasumpta. Item si omnes anguli equates, omnia latera equalia erunt.
Item corelaria que non multum prosunt ad demonstrationes aliarum propositionum amittuntur,
alia vero ponuntur. » (Camb., G & С 504-/271, 31 v°.) In order properly to understand this,
the first part of Adelard-Chester and Campanus reads : « Omnis trianguli duum equalium
laterum angulos qui supra basin equates esse necesse est. »
(28) Thus, we find the following marginal comment on Book I : « Ex 5" et 29й et б" соп-
clusione huius primi practica est quod extrahi potest mensurandi altitudines : supposito quod ad
pedes mensurantis /tguratur quedam virga equalis longitudinis ipsi mensuranti ita quod radii
380 John E. Murdoch
(31) Roger Bacon, Communia mathematica, ed. Robert Steele (Oxford : e Typographeo
Clarendoniano (printed by J. Johnson), 1940), 111, 115, and passim. This work of Bacon's
has now been completed by the late George Molland, Roger Bacon's Geometria Speculativa,
in M. Folkerts and J. P. Hogendijk (éd.), Vestigia Mathematica : Studies in medieval and
early modem mathematics in honour of H. L. L. Busard (Amsterdam/ Atlanta : B. V. Rodopi,
1993), 265-303.
(32) Ibid., 118-120.
382 John E. Murdoch
(Stuttgart
(33) The
: Steiner,
work has
1989).
been edited by George Molland with a translation and commentary
(34) George Molland, The Geometrical Background to the 'Merton School', British
Journal for the History of Science, 4 (1968), 112.
(35) Thus, Bradwardine has many of the same references to Aristotle that are found in
the margins of Euclid manuscripts, makes much of the problem of the « horn angle » (as did
Campanus in his comments to III, 15 & 30), and makes special note of VI, 15 & 16,
propositions which, for example, are marginally noted as being in multis locis utiles (ms. Camb., G
& С 504/271, 43 г0.). In particular, this manuscript specifies (43 r°) that VI, 15 is « utilis ad
tabulas astronomie et alias demonstrationes ».
(36) At times we are even told that the comment is drawn from Bradwardine. For
example, a marginal note on the second postulate of Book I reads : « Per circulum in propo-
sito intelligitur linea circularis seu circumferentia circuli. Sepe enim nomina figuramum acomo-
datur terminis. Ista declaratio est tome bredvardin in sua parva geometria. » (ms. BM Harl.
5266, 1 v°.)
(37) Paul Uiblein (éd.), Acta facultatis artium universitatis Vindobonensis, 1385-1416
(Graz-Vienna-Cologne : H. Bôhlaus Nachf., 1968), 187 (entry for 2 January 1401) : « Caro-
lus de Kunigshoven qui deficit... in Euclidis (!), sed audivit geometriam Bragwardmni. »