Apsen, Boris. Repetirotij Više Matematike I

PRO F. D R I N G.
B 0 R I SAP SEN
R E PE TI T ORIJ
VISE
M ATE MA T IK E
PRVI DIO
TEHNICKA KNJlGA
ZAGREB 1963.
£~
DRO~. DR ING. BORIS APSEN
REPETITORIJ
VI S E
MATEMATIKE
I DIO
Dru~o dopunjeno izdanje
TEH N ICKA KNJIGA

ZAG R E B t 963.
~an
SADRZAJ
StralJa
§ 1. 0 BROJEVIMA 11
t. Realni brojevi 11
a) Racionalni brojevi 11
b) Iracionalni brojevi 13
2. I<ompleksni brojevi 14
a) Po jam 14
b) Graficko prikazivanje kompleksnih brojeva . 15
c) Trigonometrijski oblik kompleksnog broja 16
d) Operacije s kompleksnim brojevima 18
n Zbrajanje i oduzimanje kompJ.eksnih broj eva 18
l. Zbrajanje kompleksnih brojeva 18
2. 0 d u z i man j e k 0 m pIe k s nih b r 0 j e v a 18
2) Mnozenje kompJeksnih brojeva 19
3) Potenciranje kompJ eksnih brojeva 19
4) Dijeljenje kompleksnih brojeva 20
5) Korjenovanje kompleksnih brojeva 20
§ 2. 0 SLJEDOVIMA J LlMESIMA . 25
1. Pojam stijeda i njegova limesa. I<onvergentni di
vergentni sljedovi 25
I
Gu= lxin,
n 11
2. Limesi sljedova Gu i Go=Vx
= ': , - 28
n.
3. Teorem 0 monotonim sljedovima. Broj e 28
4. Ta~ka gomilanja . 30
5. Operacije s Iimesima 30
§ 3. OPCENITO 0 FUNKCIJAMA 33
1. Realna promjenljiva veli~ina 33
2. Pojam funkcije 33
3. Na~ini kojima funkcija moze biti zadana M
4. Interval definicije funkcije . 3-1
5. Jedn.oznacne i visezna~ne, eksplicitne i implicitne
funkcije 36
6. Jednadzba funkcije u polarnim koordinatama 37
7. Graficko predoCivanje funkcija . 37
5
Strana
§ 4. POJEDINE ELEMENTARNE FUNKCIJE 39
1. Cijele racionatne funkcije iii polinomi 39
a) Definicija 39
b) Pojed i ni slucajevi polinoma (linearna, kva

dratna, kubna itd. funkcijC!) 39
c) Pol i nom n - tog s t e pen a 48
1) Rastavljanje polinoma u mnoziielje 48
2) Teorem identicnosti polinoma . 51
3) Racunanje vrijednosti polinoma (Hornerova sh ema) 52
4) Graficke konstrukcije polinoma 53
1. Konstrukcija grafova funkcije x" (po-
ten c i j e) 53
2. K 0 n s t r u k c i jag r a f a pol i nom a 54
3. Graficko odredivanje nultacaka polinoma 54
4. Kvalitativna slika polinoma 56
2. Razlomljene racionalne funkcije 56
a) Po jam 56
b) Najjednostavnije razlomljene racionalne
fun k c i j e R (x) 57
. P n (x)
c) Nultacke polo VI R(x) = Qm(X-f 58
d) K val ita t i v n a s 1i k a r a z 10m 1j en era c ion a I n e
fun k c i j e 59
3. Algebarske funkcije 60
4. Goniometrijske, trigonometrijske Hi cirkularne funkcije 60
a) A n ali tic k a, 1u c n ail i ark u s - m j era k uta 60
b) Funkcija y = sinx 62
c) FUllkcija y = cosx 63
d) Fun k c i jay = tg x . 64
c) Fun k c i jay = ctg x 65
f) 0 pee nit i j i 0 b 1i c i fun k c i j a s i 11 usa k 0 sin usa 66
1) y = A sin x 66
2) y = A sin mx 66
3) y = A sin (mx + n) 67
4) y = A cos (mx + 11) . 68
g) Prj m j e r i z a 0 pee nit i j i 0 b I i k fun k c i j e sin usa 70
1) Harmonicko gibanje iii titranje iii oscilacija 70
2) Zbrajanje izmjenicnih struja 71
5. Eksponenc:j,alna funkcija 74
6
Sirana
6. Hiperbolne funkcije 75
<1) Definicije hiperbolnih funkcija 75
b) Promatranje pojedinih hiperbolnih funkcija 76
I} y = sh x 76
2) y = ch x 76
3) y = th x 77
4}y=cthx 78
c) Formule za hip e rbolnc funkcijc 79
d) Racunanj.-: vrij e dnosti hip c rbolni'1 fUllkcija 70
§ 5. PARAMETARSKI OBLIK JEDNADZ BE !\1~IVULJE 81
1. Pojam 81
2. Jednadibe nekih krivulja u parametarskom oblilw 81
,1) Jednadzba kruznice u parametarskom obliku 81
b) ,/ e dna d zb a eli p s e u p a [;-1111 eta r s k :) III 0 b I i k u 81
c) Jed n adz bah i per b 0 leu par a 111 e L. r s k ~) m 0 h iii,; 11 82
d) J c dnndzb<l pravca u parametarskol11 obliku 83
.., . ~
§ 6. INVERZNE FUNI\CIJE 00
1. Pojam :)5
2. Pojedine inverzne funkcij:: 86
a) C i k 10m e tr i j s k e iii a r In: s- fun k c i j e . 86
l)y=Arcsinx 86
2) y = . Arc cos x 88
3) y = Arctgx . 88
4) y = Arc ctg x . 89
5) Fcirmule za arkus-funkcije 89
b) Logaritamska funkc :ja 90
1) Pojam . 90
2) Logaritamski sllstavi 91
1. D e kadski. i prir o dni logaritmi 91
2. Veza iZll]edll d-:kadskih i prirodnih logari
tama 91
c) Area - funkcije 93
1) Pojam . 93
2) Pojedine Area-funkcije 94
1. y = Ar sh . 94
2. y = Ar ch x 94
3. y = Arthx 95
4. y = Ar cth x 95
3) Veza Area-funkcija s prirodnim logaritmima 96
4) Racunanje Area-fllnkcija . 97
7
Stran a
§ 7. GRANICNA VRIJEDNOST (LIMES) FUNKCIJE 99
§ 8. NEPRE.KINUTOST ILl KONTINUITET FUNKCIJA 101
1. Pojam neprekinutosti funkcije 101
2. Teorem 0 nepreki nutosti funk cija. Neprekinutost
cijele i razlomljene racion atn e funkcije 103
3. Neprekinutost goniometrijskih funk cija 103
4. Neprekinutost eksponencijalne funkcije hip erbolnlh
funkcija 104
5. Neprekinutost inverznih funkcija . 105
6. Svojstva neprekinute funkcije 105
§ 9. ASIMPTOTE KRIVULJA 107
1. Pojam. 107
2. Asimptote usporedne s koordinatnim osima 107
3. Asimptote kose obzirom na koordi natne osi 110
4. I{rivulja je zadana u p olarnim ko ordi natama r = r (if') 118
§ 10. DERIVACIJA FUNKCIJE 121
1. Pojam derivacije 121
2. Grafi~ko deriviranje 123
3. Jednadzba tangente i normale 12-l
4. Derivacije pojedini h funkc ija. Pravila za deri viranje 127
a) Derivilcija y = xn 127
b) Derivacija y = C (konst a nfil) 128
c) D erivacija zb roja (r ;l zltk e) fu n kcij(l 1~8
d) Dcrivaclja y = Sinx 128
c) D er ivacija y = cosx 120
f) Derivacija umn oska dviju i vise funkcija 12J
g) Dcrivacijn kvocijrc> nta dviju funkcijrl. 13 1
II) Dcrivrlcij e funkci j a y = tgx i y = ctgx 1;)1
i) Po s e b n i s I u ca j e v i d l' r i v a c i j e k v 0 c i j en t a 132
j) D e r i v a c i j a Jog 3! r i t <l m s kef u n k c i j e 133
5. Derivacije in verznih fun kcija 134
a) 0 pc en ito 13'1
b) De r i v a c i j e c i k 10m e t r i j s I, i h fun k c i j a 135
c) De r i v a c i j e e k s p 0 n e n c i j al nih fun k c i j it 136
6. Derivacije hiperbolni h funkcija 137
7. Oerivacije Area-funkcija 138
8. Slozene fu nkcije . 138
a) Pojam slozene funkcij c 1:38
b) K 0 n s t r u k c i jag r a fa s 10 7. e 11 e fun k c i j " 139
c) Derivacije slozenih funkcija 142
8
Strana
9. Oerivacije opce potencije 144
10. Posebna vrsta derivacije 148
§ 11. DERIVACIJ E VISEG REDA 161
§ 12. ROLLEOV TEO REM 153
§ 13. TEOREM SREDNJE VRIJEDNOSTI 155
§ 14. NEPREKI NUTOST I DERIVACrJA 159
§ 15. NEODREDE NI OBLlCr L' HOSPHALOVO PRAVILO 161
1. Oblici ~ i : 161
2. Oblici o· = i 00 - 00 163
3. ObHci 00 , 1 i 00
00
0 164
§ 16. DULJINA TANGENTE I NORMALE, SUPTANGENTE I SUB
NORM ALE 167
§ 17 EKSTRE MNE VRIJEDNOSTI I TACKE INFLEKSIJE FUNK
CUE y = y (x ) 169
1. Z na~en je predznaka prve derivacije funkcije 169
2. Nuzdan uvjet za ekstrem fu nkcije y = y fx ) . 170
3. I{onveksnost i lw nkavnost krivulje. Dovoljan uvjet za
ekstrem. Nuzdan uvjet za tacku infleksije 172
4. Napo mene za odredivanje ekstremnih vrijednosti
fu nkcije y = y (x) 182
5. Najopcenitlji dovoljni uvjet za ekstrem 187
6. Odredivanje tacaka infleksije funkcije y = f (x) 190
7. Odredivanje ekstrenmi h vrijednosti implicitnih funkcija 192
§ 18. KI NE MATICKO ZNACENJE PRVE I DRUGE DERIVACIJE
FUNKCIJE ] 95
§ 19. PRIBLlZNO J~ JES A VvANJE ALGEBARSKIH I TRANSCEN
DENT NI I-I J EDNADZBI ] 97
1. Opcenito 0 rjesavanju je dnadibi 197
2. Graficki na~in 197
3. Ra~unski na~in 201
a) Met 0 d a s e k ant e i1ire g u 1a f 81 s i . 201
b) Metod a t-ang c nte (Ne\vtonova m e toda) 206
c) Kombillir ana mc!oda 212
d) Metoda iter a cij c (opetovaoog Llvrstavanj<l) 213
§20. BESKO NACNl REDOV I 215
1. Pojam konvergencije i div ergencije reda 215
2. Besko nacn i g eometrijski redovi 220
3. Nuzdan uvjet za konvergenciju redova uopce 224
4. Dovoljan uvjet za konvergenciju redova 224
9
Strana
5. Ostatak konvergentnog reda 225
6. J<ategorije redova 227
a) Red () vis P 0 zit i v n ,i m cIa nov i m a . 227
1) Teorem 0 llsporedivanju redova 228
2) D' Alemberiov kriterij 229
3) Callchyjev krit erij 232
b) Alternirani (izmjenicni) redovi 233
c) Redovi s pozitivnim i negativnirn clanovima
p 0 red ani m b i 10k a k 0 235
]) Apsollltno konvergentni rcdovi i njihova svojstva 236
2) Bezuvjctno i llvjetno konvergentni redovi 239
7. Redovi funkcija . 239
a) Opccnito 0 rcdovima fllnkcija 239
b Uniformna konvergencija redova funkcija. 240
1) Weierstrassov kriterij za llniformnu konvergencijll
rcdova funkcija 242
2) Deriviranje redova funkcija 242
8. Taylorove i Mac Laurinove formule i redovi 243
9. Razvoj u Mac Laurinov red pojedinih funkcija 247
a) Po s t II P a k 247
b) Funkcija f(x) = eX 247
c) Funkcija f(x)=sinx 249
d) Fllnkcija f(x)=cosx 253
c) Fllnkcija f(x)=ln(l+x) 253
f) Funkcija f(x) = In -11 .+ x 254
-x
g) Bin 0 m n ire d 255
h) Fun k c i j a f (x) = tg x 258
i) Hip e r b 0 III e fun k c i j e 258
j) Ark II s - f LI n k c i j e 259
10. Primjer za razvoj funkcije u Taylorov red 259
II. Redovi potencija i njihova svojstva 260
§ 21. EULEROVE FORMULE. TREeI OBLIK KOMPLEKSNOG
BROJA 265
§22. INTERPOLACIJA. LAGRANGEOVA FORMULA 267
POPIS NAJVAZNIJIH FORMULA 273
10
§ 1.
o BROJEVIMA
Sve brojeve dijelimo u dvije osnovnc skupin e :
1. Realni brojevi i
2. Kompl e ksni (imaginarni) brojevi .
1. REALNI BROJEVI
Oni se dijele u
a) Racionalne brojeve i
b) Iracionaln e brojev e.
a) Rae ion a 1nib r 0 j evi
To su brojevi , koji se mogu pisati u obliku nz, gdje su m 11 cijeli

. . 11
brOJevl.
Ovamo spadilja:
1) Prirodni broj evi iii cijeli pozitivni broj evi: 1, 2, 3, . . , II , . . .
Prirodan broj oznacuje se opcenito slovom ,,11" (naturalis).

2) Cijeli negativni bro}evi.
3) Poziti vni razlomei.
4) Negativni razlomei.
5) Nula (0), tj. razlika dvaju jednilkih brojeva, npr. 4 -- 4 = a itd.
P rim jed b a: Raeionalan broj moze takoder imati oblik beskonacnpg
deeimalnog razlomka, ali uvijek per i 0 d s k 0 g, kao npr. ~ = 0,666 .. .
. 4
. 6 2 . . 25 . . 69,4 69 if 625 25
= 0,6 ="9 = 3" lIt 36 = 0,69444 .. . = 0,694 = -100 = 1 00 = 900 = 36
Svakom raeionalnom broju odgovara na brojnom praveu jedna
tacka, kojoj je apseisa jednaka doticnom . broju.
Brojni pravae
..-4 B
-3 -2 -f
G
0
C A
,
4
~ +
0 2 3
SL 1.
Npr.: Broju 3 odgovara tacka A s apseisom (+ 3), broju (- 3)

tacka B s apseiso1l1 (- 3) itd.
Veci broj lezi uvijek na desno od manjega, a manji lij evo od vecega,
prema tome je 1 > - 3, a - 4 < 2 .
11
Znak > znaci "veti od"
Znak < znaCi "manji od"
ApsoJutna vrijednost broja a, tj, lal, je vrijednost toga bro

ja hez obzira na njegov predznaJc Oraficki je apsolutna vrijednost u:d a
ljcnost tacke od ishodista. Npr. (vidi sl. 1.):
1+3 1=OA = 3; 1-3 1= TfiJ = 3; 13-2 1=AC = 1, [2-3[ =-CA = 1.

Dakle:
i a-bl = I b-a l · (1)
Lako se da pokazati, da apsoluina vrijednost zbroja nije veca, ti. ona

Ie malZja ili jednaka zbroju apsolutnih vrijednosti pribrojnika, tj.
I ~+b i f lal + [b[. (2)

PrimjCri:
Prema (I): 1 ( ± 2) + ( ± 3) : = 1 ± 51= 5'

Prema (2 ): I (± 2) + ( ± 3) 1= I ± 2 1 + i ± 3 1= 2 + .'3 = .5
dakle: I (± 2) + (± 3) I= I ± 2: + I ± 3 I'
Preilld (I): 1(- 2) + (+ 3 ) 1= I -I- I I = I "

Prema (2); 1(-2) + ( + 3) 1< 1-2 ) + ! +3 1= 2 + 3 = 5
dakle: 1(- 2) + (+ 3) ; < 1- 2! + 1+ .3
Vidimo da znak jedn,;kosti vrijedi sarno u tom slue.1ju, lc:d l Sll svi
pribriljnic i islog predznaka , inace je uvijek znak manje (-< ),
Apsolutna vrijednost umnoska jednaka je umnosku apsolut
nih vrijednosti mnoziteljLl:
l a·b l = [al · [b l , (3)
Apsolutna vrijednostpotencije jednaka je potenciji apso
lutne vrijednosti baze:
[ao l = al n
, (4)
Apsotutna vrijednost kvocijenta jednaka je kvocijentu ap

solutnih vrijednosti dividenda i divizora:
!!'- I = M . (5)
Ib ,b I
Apsolutna vri)ednost korijena jednaka je korijenu iz apso
lutne vrijednosti radikanda:
Va l = lYa (6)
Jlaravno uz uvj, et: ako jt: radikand a negativan, eksponent II mora biti
neparm1 , jer korijen s p,lrnim eksponentom iz negativnog br,jja ne postoji
u realnom podrucju ,
12
b) Iracionalni brojevi
To su brojevi, koje ne moiemo prikazati u obliku ~, gdje su In i II
eijeli brojevi. n
Oni se prikazuju u obliku beskonacnih deeimalnih neperiodskih
razlomaka:
J{2- = 1,41421 .. .
log 2 = 0,30103 .. .
JT = 3,14159 .. .
e = 2,71828 .. '
M = 0,43429 ...
Pokaiimo na primjeru :r = 3,141 S9 . . . sto znaci zadati iracionalan
broj:
JT = 3,14159 .. ' znaci:
Lijevi slijed Desni slijed Razmak u kojem leli bro} .l
3 < :r < 4 t
3,1 < IT < 3,2 I °, I ~ - 1O

1
3,14 < ~l < 3,15 0,01 = 10 2
3,141 < J( < 3,142 0,001 = 1(i3

I
~
U ova](vom je slucaju iraeionalni broj zadan s dvn slijeda iii niza

raeionalnih brojeva slijedeCih svojstava:
1) lijevi slijed raste,
2) dcsni slijed pada,
3) svaki clan lijevoga slijeda je manji od svakog elana desnog slijeda i
4) razlika izmedu svakog para clanova iz Iijevog i desnog slijeda
moie se naciniti po volji malena.
Idemo Ii prema tome u objema sljedovima sve dalje i dalje, steie se
sve vise razmak u kojem leii dotieni iraeionalni broj, pa ga mozemo po
volji taeno aproksimirati*) pomocu raeionalnih brojeva iz tih sljedova.
Stoga se s iraeionalnim brojevima racuna tako, da sc uzimaju njihove pri
bliine vrijednosti iz lijcvog slijeda raeionalnih brojeva (npr. JT = 3,14),
to su aproksimacije iraeionalnog broja na manje, iIi iz
desnog slijeda (npr. :r = 3,15), to su aproksimacije iraeionalnog
broja na vise.
'i') Aproksimirati waci uzeti Z3 broj iii opcenii f'l za neku velicinu njenu priblilllll vri
jednost, "aproksim3cija" je dakJe priblizila vrijednost.
13
Npt.' e 2,7182818 ...
=
e 2,718 priblizna vrijednost (aproksimacija) broja
= e na
manje, na 3 decimale tacno,
e = 2,719 isto - na vise.
Da bude a psollltna pogreska uzete pribliine vrij ednosti u v ij ek manja
od polovice posljednje pridriane decimale, pribliina vrijednost iracional
nog broja uzima se iz Jijevog slijeda, ako je prva odbacena znamenka
manja od 5, odnosno iz desnog slijeda , ako je ta znamenka 5 iIi veca od 5.
Prema tome uzet cemo pribliztlll vrijednost za e na 3 decimale
tacno iz Jijevog slijeda:
e = 2,718, aps. pogreska e- 2,718 = 0,00028 ... < ~ . 10 3 '
a na 4 decimale tacno iz desnoga slijeda:
e = 2,7183, aps . pogreska 2,7183 - e = 0,0000182 ... <:2 10 4 '
Radonalni i iracionalni brojevi ZOVll se zajedno realni brojevi,

jer 1110g11 biti prikazani na brojnom pravcu.
2. I{OMPLEI{SNI BROJEVI
a) Po jam
Do tih brojeva dolazimo npr. rjesavajuci kvadr.dne jednad ~be.
Primjer I: x L I-4=O
XZ = - 4
= ± Y- 4 = ± V4· (- I) =
X, .Z ± Y4 . V-I
y =I = i = imaginarna jedinica
x, . 2 = ± 2 i (imaginarni brojevi).
Primjer 2: XZ -1- 4x +i = 0
X, ' 2 = - 2 ±Y4- i = - 2 ± Y- 3 = - '.: ± i y 3' (kompieksili

brojevi).
Broj koji imade oblik:

z = x+ iy (7)
zove se kompleksan broj.
x = real n i d i 0 kompleksnog broja,
.y = i mag ina r n i d i 0 kompleksnog braja,
i = V- 1 j e i mag ina rna jed in i c <1, koja je definirana
time, da je i2 = - 1. (8)
i:3 = i2 . i = (- I) . i = - i
i4 = i2 i 2 = (- I) . (- I) = +1
i5 = i4 i = 1 . i = i (9)
iO = i4 i2 = 1 . (- I) = - 1
itd.
14
Primjer:
i 2:J
= i 20 + :J = i"·5+;l = i' " . i " = (i "F' . i' = (1) " . (- i) = - i .
U jednadibi: z = x+ iy imademo:
Za x = 0
z = iy , a to je cisto imaginarni broj , a za
y=o
z=x = realni broj.
Realni broj je prema tome poscban slucaj kompl eksnog broja , koje
rnu jc' illlagin3rni dio jcdnak nuli.
Dva kompleksna broja
21 = Xl + iYl
Z2 = x2+ iY2
jednaka su, tj. 21 = 22, ako je XJ = X2 Yl = Y2. To znaci:
Dva kornpleksna broja su j e dnaka, kada Sll im posebno
j e dnaki realni i imaginarni dijelovi .
Dva komplcksna broja, koji se razlikuju samo u predznakll imaginar
nog dije\a , zovu se konjugirano kompleksni
-" = x+ iy
- .
I par konjugirano kompleksnih brojeva ,
z = x -IY
Npr. Z = - 2 + 3i
Z= - 2 -3i.
b) Graficko pril{azivanje kompleksnih brojeva

Vrsi se u ravnini kompleksnih brojeva (Gaussovoj ra vnini) i to na
dva nacina: .
I, Tackom u ravnini (vidi sliku 2):
LOS Y
t, t
. --- - "]' Z;
7o- _ _ J 31 :
"7 1 I
'I Im ag tn orno os Y : 21 ,
+t I - - - - --?/ Zs
I I ..... /' I
Z= x+ly r " I
I I ,
Z, ' :~-o~
-1 I V \":.!..l _ _ rea/na Os X
-I, -3i
I
-zI -(- /~ 1 2 3 t;. ros X
I 1/'
I ,f
-Z&:-I---
6 I
- 1- Z(
_6__ - -3/
Z7
-t SI. 2. l4 ¢-t,t SI. ~)
Apsolutna vrijedno,t 121 kompleksn '>g broj a z jest udnljennst tack e,

koja predoeuje dotiean ' broj, od ishodisfa koo rdinafnog sltstava,
15
Prcma slici 2 je dakle
Iz l = I x+iy l = + If x2+y2. (10)
Takoder: 1i 1 = 1, 1- i I = 1, 9i = 9, 1- 2 + 3i 1 = + Vi! + 9 = + V13

itd.
P rim j e r: Neka se prikazu graficki komrleksni brojevi (vidi sliku 3):
1) Z, = 4; Zz = - 2; Z ,I = 3i; z, = -·Ii; Zj = 2 + 4i,

2) z6 =3+2i i · -z~ =- 3 -'2i,
3) z, = - 2+3 i i z; = - 2 - 3i.
Iz slike 3 slijedi:
1) Realni brojcvi leze na rcalnoj osi X, cisto imaginarni ra ima
ginarnoj osi Y, a kompleksni izmedu tih osi (vidi Z1, .: 2 ,2'3 , 2'4 ,45).
2) 4 i - 2' leze simetricno s obziwm na ishodistc 0 (vidi Zfi i - "6).
3) Konjugirano kompleksni brojevi z i L lete si nd ricno S obzirom
na realnu os X (vidi 2'7 i 2'7)·
2. Kompleksni broj mozemo prikazati i u obliku v t' k tor a, tj . vc
licine kod koje se razlikuje duljina, smjer i s01isao.
(Skalar ima sa mu num eriCw vri
jcdnost, npr. masa [) kg, temp ;> ratu ra
cosY - 12 0C itd.
Z=Xf ly
U sl. 4 prika z !ll je kom pJcksni
I
I
I
broj 2' = iy u cb liku vektc fa (du x+
iy zine sa streJicom), kojemu ~,l d u
I Ijina i smjer dani iZ[(l zi.TJa:
I
o x ros X
r= I z1 = + V,:2 + y2 (11)
v
tg m = :'
. T X"
SI. 4. a smisao je prikaz:1ll st re li c o m.
c) Trigonom et rijski o bli k k o mpleI(snc,g b roja

Prema sl. 4 imademo:
x = r cos rp
y = rsincp.
Ako to uvrstinlO u z = x + iy, dobit cemo kom plc ksni broj II tri
gonometrijskom obliku:
z = r (cos fjl + i sin cp) , (I 2)
pri cemu sc <p i r racunaju iz formul? :

y
tg tp = ~- ; r = + Vx 2 -f-- y2 iIi r = x
cos rp
y
sin rp
(l2a)
16
Apsolu tna vrijednost ko mplek rosY
sn og broja, r = Iz , mij enj a s e od
° do + x , a argum e nt ili amp I i
t u d a rp od - oc do + (Xl, pri ce j+3,Od
mu'se smi sao o kretnnj a oko is ho
di sta 0 uzim a p ozitivnim , a ko j e f( I!
I
protivan s mislu okretanj a kaza lj ke
na satu. : ~t'f ..
Prim jer.
N ek a se k omplek sni broj l )rosx
z = 2,15 - 3,08 i prikaze
11 trigo nom elri j I _rp
I
skom obliku i U ob liku vekt ora . -/ I
x = 2, 15
l-3,Od
y = - 3,08
I
I
I
3,08 I
Prema (1 2a) : tg 'll = - 2.fS'
Z
2, 15 - 3,011
r= --
cos <p
= -SIn. - - .~
SI. 5.
3,08 2, 15 3,08
Prema slici 5 : tg <Po = 2, 15 ; <p = 3609 - <pe; r = --- = - .- -.
COS <Po Sin<Po

Racnnajmo :
y - 3,OR n 0, 48855
+ 2, 1-5 1
l
x 1 0-,3-32- 4-4- - II
tg <p - - -, n 0, 156 11 - I _ II
<Po - I
I 55° 4'58" 10, 15611-10 611
-585
I
si n <Po
cos <Po
,
-1-----1·-
1
I ~~ ,756
9,9 1381-1 0
9~~O
0,57474 I
. _IV
III
I -III
.
1-
26 : 0,45 = 58"
0,15· 58 = 8.7=9
0,30 58 = -17,4 =-17
<p = 360 o _ <po 304055 '02" 0,57474 II _ IV
<p 304055'02"
=
z = 3,756 \ COS 304°55'02 " + i sin 3040,55'02").
r = 3,756
Primj edba : Kako je realan broj sa
r os Y m 0 pose ban sluca j kornpleksnog broja,
z, == Zz koje mu je imagina rni dio y = 0. mozerno
i rca ln e brojev e prikazati u trigonome
trij skorn obIiku, pri cernu ce pozitivni
realni broj e vi imati cp = 0, a negativni
rp = 1800 , jer prvi Ide na desnoj, a
drug i na Iijevoj stra ni osi X (vidi sl. 3).
Npr. 5=5(cosO+isinO)
- 4 = 4 (cos 1800+isin 1800) .
51. 6.
2 B . Apsen : Rep etiio ri j vi~e m .(e m8t ik~ 1
17
EIWt-:OMSK1 f AKULTET U sr :"'lT'J
K.L~J!ZNt ~A
Iz sIike 6 vidi se, da su dva kompleksna broja napisana u trigo
nometrijskom obliku:
Zl ='1 (COS CPl + i sin CPl)
Z2 ='2 (cos 'P2 + i sin <P2)
jednaka, tj. Z2 = Zl1 kad s u im jed n a k e a p sol u t n e v r i jed nos t i, tj .
'2 = 'v
a argumenti cP iii su jednaki (CP2='Pl) iIi se razIikuju za mno
gokratnik od 360 0 , tj. z2=Zl, ako je
1) '2 = '1, (13)
2) CP2=CP1+3600 . k , gdje je k=O, ± 1, =b 2, + 3, ....
d) 0 per a c i j e s k 0 m pIe k s n i m b ro j e vim a
1) Zbrajanje i oduzimanje kompleksnih brojeva
Vrsimo tako, da kompleksne brojeve uzimamo u obliku. z = x iy +
pa s njima postupamo kao s obicnim binomima iii vrsimo te operacije
graficki prikazavsi pribrojnike u obliku v e k tor a.
Sve ostale operacije nad kompleksnim brojevima vrse se najjcdno
stavnije tako, da se kompleksni brojevi nJpisu u trigonometrijskom
obliku .
1. Zbrajanje kompleksnih brojeva..
Zt=Xl+ iYl} +
t wsY Z2=X2+ 1Y2
.- -
Z,.fZ2
--r
zl + z2 = (Xl + +
X2) i (Yl + yz)·
Isto v e k tor ski: Vidi sl. 7.
>;
2. Oduzimanje kompleksnih
hrojeva..
. )
Zl = Xl+ lYl ~ _
:>: Z2=X2+ lY2 J
-
+
- "
~
Y;I Z1 - Z2 = (Xl - X2) i (Yl - Y2) .
r: I I Isto vektorski:
x! _ x, X,+X2 r.os X Svedimo oduzimanje vektora na
zbrajanje tako, da mjesto Zl -2'2 uz
SI. 7. memo Zl + (-
Z2), a mjesto Z2 - 2'1
uzmcmo Z2 + (-
Z1)' (Vidi sl. 8).
Iz slike 8 slijedi, da je vektor zbroja Zl +
Z2 predocen po velicini
i smjeru jednom, a vektor razlike Zl - 2'2, odnosno 2'2 - Z1 drugom dija
gonalom parale]ograma kojemu su stranice zadani pribrojnici Z1 i Z2, pri
cemu jc vektor razlike uvijek upravljen prema min u end u (prema zl za
Zl - Z2, odnosno prema z2 za 2'2 --'- Zl)'
18
2) Mnozenje komplek
lOsY
snih brojeva.
21 = r1 (COS CP1 + i sin cpd
Z2 = r2 (co s CP2 + j sin CP2)'
Izvrsimo Ii mno ze nje lij e

vih i desnih strana tih )2dnad t bi
i uzm 2mo Ii kod toga L1 obzir, rosX
da je j2=-1 (vidi (8)) k;;o i goni- -z,
ometrijske formul c (lI ) i (10)*),
dobit cem o :
Zl . Z2 = r1 . r2 [cos ('P1 + +
CP2)
+isin('Pl+cp2)] (14)
Sl. 8.
Npr.
Z l = 5 (cos 350 + i sin 350)
Z2 = 3 (cos 150 + i sin 150)
Zl' Z2= 15 (cos 500 +isin 50°) .
Formula (1 4) vrijedi anal ogno za kakavg od konacni broj mnozitelj a .
3) Potenciranje kompJeksnih brojeva.

Uzmcmo Ii da jc u 0 4) Zl= Z2= Z, pa jc rpl=CP2 =CP i r1=r2 = r,
dobit cern o kvadrat kompI eksnog broj a :
z 2= r2 (cos 2cp + i sin 2cp).
Na slicall nacin dobije sc n-ta potencij a kompI eksnog broja

z = r(c os cp + isin cp):
ztl = [r (cos cP + j sin cp)]" = rn (cos n cp + i sin n cp). (15).
Npr.
Z = 2 (cos 100 + i sin 100)
Z'1 = 16 (cos 400 +i sin 400).
Uzmimo poseban sIucaj, da je u Z = r (coscp + i sin y) apsolut na
vrijednost r = I, tj. z = cos rp + i sin cp.
Premit (15) dobij cmo tad a :
I. M oivre-o vu formulu
(c os'P+isin cp)r1=cosncp+isinncp. (16)
Uvrstimo Ii ov amo - rp mjesto cP i uzmemo Ii u obzir, da Je
cos ( - cp) = cos cp, a sin ( - cp) = - sin cP, dobit cemo:
II. Moivre-O Vll formula
(c os cP - i sin rp )Il = cos fl cP - i sin n cp. (16a)
") Vid i Repetitorij elementarne matem atike, III. Goniometrija i trigonometrija, Tehnicka
knjiga , V izd. Zagreo , 1960.
19
4) Dijeljenje kompleks nih brojeva.
Da se izracuna kv ocijent kornpleksnih broj e va Z1 . Z2, tj.
r1 (cos 'Pj Z1 i sin CP1) +
'P2Z2 =
sin 'P2 )'
( 2-(COS +[
pornnot irno brojnik i nazivnik de snei strane s (cos 'P2 - [ sin 'P2 ) I llzm e mo
II 'obzir da je [2 = - 1, keto i g oninmetrijske formule (2), (1 5) i (14) *),
dobij emo:
Z1 r1
- = - [cos ('P1 - 'P2)
22 r2
. .
+
l SIn ('P1 - 'P2)] ' (17)
Npr.
Z1 = 2 (cos 28 + i sin 280)
Z2 = ~3 (cos 16 + i sin 160)
~. = -3· (cos 12 + i sin 12

Z
0 0 ).
Z2
5) I<orjenovanje kompleksllih brojeva.

n
Treba izracunali lIZ, gdje je z = r (cos 'P + i sin cp).

n
Pretposla vimo da je If z = r (cos 'I' i sin +) (a)

+
Imamo dakl e odrediti p i 'If.
Dignemo Ii lijevll i des nll stra nu jedna kost i (a) na n-tll potenciju
p0 form llii (15), dobit cerno :

z = r(cos'P+isinrp)=p" [cos (11'1') -+ isin(Il\I/)]
Odatle slijedi prema (13):
pn = r, pa je p= If r
= 'P + 360 0 . k, Ie je ,I' = 'P + 360
0
nt
n
. k, gdj e je k = 0, ± 1, ± 2, ....
Uvrstenjc tih vrijednosti za p i 'V II (a) daje :
;r-
v z= 1"(-r ( cos -
<P 3600-
--- . + k+ . . +
I S111 cp- 360 0 . - (18) k)
n n
k = 0, 1, 2, . . . , (Il - 1)
Za Ie llzirnarno sarno n vrijedn osti od 0 do 11 - 1, Jcr se za sve
n
ostale k vrijednosli If i ponavljajll .
II
Prema tome V-Z irna IIvijek n r a zlicitih vrijednosti.

Iz tormu]e (18) vidimo:
n n
1) da sve n vrijednosti V'Z imaju istu apsolutnu vrijednost Vr,

tj . islu udalj.enost od ishodista;
*) Vidi biljesku oa str. 19.
20
2) da uzilll ajllci Z:l k p,; stupno vrijed n:)sL 1, 2, . . . (11 - 1) , p ove
0
cava111 0 sv aki put za 360 argum ent ce.-, koj i odgovara prvoj vrij ednosti
11 (I
korij ena i to za k = O.
Iz toga slij edi, da n t a caka kO.111pl e ksn e ravnine, koj e pr e
n
doc u j U 11 v r i j e d n () st i jf z Ie z e u v rho v i 111 <I P r a v i I n 0 g 11 - te r0
kuta upisanog kru z nici p o l1l111jer il

3
rr.
Prilllj er 1. Ne ka se izra cllll 3 V
=-1 prik ar. 3vsi vrij edllosti korijena:
1) II tri go l1()m e t r ij ~!<o rn oblikll ,
2) U obi c'lOm oblikl! ,
~~ ) g rafi cki.
Prema formlli i (1 1)) i S obzirom na primj edbll 11 ta cki c) ()vog § im arno :

3 3
Z = -1, r= 1-1 = 1, fl = 3, Vr- = j1f= 1 (sarn o aritm eti cko zn 8cenj e),
<p = 180", k = 0, 1, 2, a ll vr; te nj e U (1 8) daje:
,3( __- . ( 1800 3600 . k+ . . 180 0 + ~)60o. k)
+3-
y - 1 = J cos - -- I S ill - 3 --
3
iii 1/ 1 = cos (60 0 + J 20 u . Ie) + i sin (60 0 + J 200 . Ie).
k =O Xl = ens 60 0 + ,. sin. 60 0 = 2J + 1. V "3

2 ,
k = 1 X2 = cos J80 0 + i si n 180 0 = - 1 ,
k =2 Xa = cos 300 0 + i sin 3000 = sin 300 - i cos 300 = ~ _ i l~ 3.
n
Graficki prikaz izracunatih vrijednosti Vz dobij el11o tako, da opise111o
n
iz ishod is ta kao sredista kruznicu poIlll11j era lir (u nasem sIlIcaju 1)

pa uz os X konstruira111o kut, koji je jednak ampIitudi prv e vrij ednosti
korijena (za nas primj er 600) . Dobij emo Xl. Pol dzeCi od Xl dij elimo kru z
nicu u IZ jedn akih dij elova (u nasem ( OS Y
sIucaju 3) te tako odreduj emo po
n
lot aj tacaka, koje predocuju u Vz,
nas em slucaju x2 i x 3 (vidi s1. 9.) .
4
Prirnjer 2. Isto sa 1f T
Xt
z = 1, r= z fl = 4
r:osX
n 4
,: = V1= 1; <p = 0°, k = 0, 1, 2, 3.
4 3600 . k 360 0 . Ie
VI = cos - 4- · + isin - 4
4
iii
VT = cos 90" . k + i si n 90° . Ie,
51. 9
21
k = () Xl = COS 0 0 ..L i sin 00 = I,
t.osY k= l X2 = cos 90 0 -+- i sin 90 0 = i,
IXl b =2 X3 = cos 1800 -I- isin 180u = -1,
k = 3 X4 = cos 270 0 -+- i sin 270 u = - i.
Grafi cki prikaz korijena vidi s1. 10. (K vadrat).
5
Primjer 3. Y-i = ?
x,
rosX z = -i; r = l - i l= l; n = S:
Z5
" .)
yr = yf = l; '1' = 270 0 ; k = 0,1,2,3,4 .
5 __ 2700 + 3600 . k
Z41X~
Y-i = cos - -·--- - -+
o
-I- i sin 2700 ..L 360 0 . k
S1. 10. 5- - '
5
iii y- i = cos rS4° + 72 0 . k) -+- i sin (54 0 + 72 0 . k); Ii = 0,1,2,3,4.
k=O Zl = cos S4° + i sin 54 0 = 0,S9 + i O,SI ,
k = 1 Z2 = cos 126 0 + i sin 1260 = - sin 36 0 -i- i cos 36 0 ~~ - 0,S9 + iO, 81,
k= 2 Z3 = cos 19So + i sin 19So = - cos 180 - i sin 180 = -0,95- iO,31,
k= 3 Z1 = cos 270 0 + i sin 270 0 = 0 + i (- 1) ~ - i,
k= 4 z r, = cos 342 0 + i sin 342" = sin 72° - i cos 72 11 = 0,95 - i 0,3 1.
Graficki prikaz korijena vidi sl. 10. (Peterokut).

3
Izracunaj : VT=i i prikazi graficki tri vrijednosti korijen3.
[Prema (12) Z = l-i = y -2 'cos 31So + isin 315 0 )1
Primjedba : Rjdavanje binomnih algebarskih jednadzbi,
tj. jednadtbi oblika x" +- a = 0, svodi se na racunanje J/" i. :

x" +- a = 0,
",
x =I,-a. (19)
Primjer :
(osY
X" + 64 = O.
6
Odatle: X = y-54 .
Prema formuli (18) :
Z = - 64; r = IZ I = 64; n = (i;
" 6
yr = Y64 = 2; '1' = 180°;

rosX
k = 0,1, 2, 3, 4,S.
6 (180 0 + 360 0 . Ie
V 64 = 2 cos - - 5 - - +
..L
, I. S1l1
. 180 + 360 0_
0
_ _ __ . k) Xs
SI. 11.
6
22
iii V--64 = 2 [CllS (30 0 -+- 60 0 . k) + i sin (30 0 + 60 0 . 1e)1 .
k = 0 XI= 2 (cos 30 i sin :10°) = :2 (~~ +- i ~ ) = y-:3 + i,
0
-;
k= I Xg = 2 (cos 90 0 + i sin 90°) = 2 i,
k = 2 X3 = 2 (cos 150 u +i sin ISO") = 2 (- si n 600 + i cos 60 0) = 2 (_ ~3 + i~) =

= -y3+ i ,
k = 3 X4 = 2 (cos 2100 +i sin 2100) = 2 (- cos 3()O - i si n 300 ) = 2 ( ~-j _ i ~) ~
= - Y3-i,
k = 4 Xi; = 2 (cos '2700 + i sin 2700) = - 2i ,
Ie = .5 X6 = 2 (cos 3300 + i si n .330 = 2 (sin 600
0) i cos 6( 0 ) = 2 (~3 _ ~) i =
= Y3 (
Grafi cki prikaz korijena vidi sl. II.
23
§ 2.
o SLjEDOVIMA I LIMESIMA
1. POJAM SLIjEDA I NJEGOVA LIMESA. I<ONVERGENTNI
DIVERGENTNI SLjEDOVI
Znamo vee da se svaki iracionalni broj mote prikilzati u obliku
dvaju beskonacnih sljedov a racionalnih brojeva. Npr.:
][=(3,3 ·1,3·14, .. , , ... .. 3·15,3.2,4).
---------------- -+ +- ---------------
1m;! n;navno i drugih sljedova, npT.:
1, 2, 3, .... , fl, -+- 1, .. , slijed prirodnih broj eva,
f/
1, {, ~, .. ' , 71' n -+- l' .. - slijed reciprocnih vrijednosti prirodnih bro

jeva,' itd.
Opeenito ima slijed oblik:
al, a2, a3' ...... . ... , an, an T J , '" ,
gdje tacke znace, da iza svakog (lana dolazi jos dalje clan, dakle bes
konacno mnogo cIano va. Slijed je prema tome beskonacan niz brojevil,
koji nisu medusobno vezani nikakvim racunskim ope'rac ijama, jer je veza
izmedu ciano va slijeda cisto nutarnja, posto su napisani po nekom za
konu. Taj zakon je cesto sadrtan u opcel11 iii l1-tom Clarzu slijeda, tj. u
an, koji predstavlja citav slijed, pa se operacije nad sljedovima svode na
operacije nad njihovim opcim clanovima,
Prmjeri .
Slijed 1. ar. = 11
CIa nove slijeda ra cLl namo u krizaljci:
n I an = n Slijecl glasi clakle :

1,2,3, ,n,(/+I,
1
2
3
2
3
,
0, 0, oJ o. an an,.,
.....--..,...
n
(/+1
In+l
n
~2
~
34 n nil
SI. 12.
U sl. 12 prik n3n je taj slijecl na brojnom pravcll .
25
Primjedba: Tri tacke napisane iza clana slijeda iii brojke znace, da
dolazi beskonacno mnogo ciano va slijeda iii brojaka, dok veci broj ta
caka kazuje da ih dolazi bilo kako velik, ali konacan broj,
Slijed 2, an = n'
1
n l an = Slijed glasi:
1/
1 1 1 1
1 1. '2 ' 3 /f' -
,J
, -n' ~'
1
1 (Vidi 51 13)
2 T
1
3 :~ A an a,a. a j at a,
1 I.
4 Olin fj, 'I, fj3 'I?

4" ~
51. L'l ,
Slijed 3,
an = I- I
n
n
I an = 1-
1 Slijed glasi:
n
1 - -1 = 0
1
0,
1
'2 '
2
3' if'
3 4
-5 ' (1-*), (l- !IJ, n
(Vidi sl. 14),
1 1
2 11 - 2" ='i
1 2
3 11 - 3 = '3
4 1- -= 4
1 3 o
.
a,
=-- '/z
~ oJ o. oJ
zZJ J/" 4/5
On ~
1- 'In I
.1 1
i
1- 5" = 5
4
SI. 14 .
Un 1 + n
Slijed 4,
Slijed glasi :
]
n I an = 1+ n
2,
3
2"'
4
-3-'
5
'4' 's '
6 . , (1 + ~) , (1 + _1),
n + n 1'
1 11+ 1 = 2
1 3 (Vidi sl. 1.5).
2 1 + 2' = 2
1 4
3 1 1+ 3= 3
1 5
4 1 1 + '4' = 4 A an a;a.aJ at C4
1
5 1 1 + 5- = -5
6 o 1 ff lin % '14 4/J 3/2 2
~
SI. IS.
26
Za s I i jed 1. kazemo, da tezi u beskonacnost, jer clanovi toga
sIijeda rastu preko svake granice, i pisemo:
lim an = lim n =oc.
n ->- 00 n ->- 00
To je tzv. d i v erg e n t n i slijed, jer clanovi sJijeda ne teze ko

nacnoj odredenoj granici (limesu).
Za s I i jed 2. kaz emo, da tezi iii konvergira prema 0, jer apsolutnu
veliCinu razlike izmedu 0 i clanova slijeda mozemo naciniti po volji ma
lenom, ako idemo u slijedu dovoljno daleko, pa pisemo:
lima an = lim 1 = o.
n
n ->- 00 n ->- 00
To je k 0 n v erg e n t n i slij'ed, jer tezi odredenom konacnom broju.

S istog razloga su s I jed 0 v i 3. i 4. takoder k 0 n v erg e n t n i, jer
tete broju 1, prvi slijed rastuCi , a drugi padajuci, tj.:
lim a n =lim(I - *)=I ,

n ->- co n ->- 00
lim an = lim ( I +* ) = I.
n ->- 00 11 -+ 00
Opcenito limes (granicu) slijeda a1, a2, 02, ····, an . .. definiramo

ovako:
~ , I
o> C4 0, aJo~ an A
Sl. 16.
Slijed brojeva, kojemu je opci Clan an, ima za limes cvrsti broj A iIi
teii iii konvergira tom broju A, ako apsolutnu velicinu razlike izmedu A i
I
an, tj. A - an I, nlOzemo naciniti po V 0 I j i malenom tako, da n uzmemo
do v 0 I j no velik, tj. tim idemo u slijedu dovoljno daleko.
Isto simbolicki: lim an = A, ako je (20)

n""- ( fj
I A-an l <£, Cim je n>no(£).

< E znaci "po· volji malen",
> no znaci "dovoljno velik",
no (E) znaci, da no ovisi 0 unaprijed zadanom po
volji malom pozitivnom broju c.
Ako takvog broja A nema, slijed divergira.

Ustvrdili smo, npr., da slijed 3. an=l-~ima za limes A=l .
n
27
Da doki"~zemo nas u tvrdnju , pokazim o, da moze mo IA-an 1= 11 -v- *) ; =
n1 '" "t ' pO vo I"Jl rna I enom, npr. manJ.om 0 d
naCIl111 £
1 = 10} . StaVl'
= 10000 4
.
mo, dakle, I A - an I = ~ < 1 ~4 ' pa dobijem o

n> 104,
tj. no = 104 .
To znaei : poeevsi od 10001. elana zadanog slij eda ra zlika
iA - a n I < 1~4 .
Sada zadaj emo jos manji t::, npr. £ = 1 ~6 ' dobij emo ponovivsi
1
isti postupak, dn je I A - a n 1< 106 ' <:im je II > 106, tj. nO = 106 , itd.
Dakl e : lim (1 - +)=1.

n - 'Xl
Na isti nClcin do kazuj emo. da s I i jed 4. tezi takoder k A = 1,

a s I i jed 2. k A = 0, dok slij ed 1. di verg ira.
2. LIMESI SLJEDOVA
an = ,
IX In,
I
an Ix II
a ll = 1I"
X.
11
Odredi va nj e limesa slij ed;] ne dil se obieno prov~sti nn temelju de
finicij IC lim esa, kil ko sm o to npr. nap ravil i Zit slij ed 3. Cesto same opsezna
i sloze na diskus ija vodi do cilja. Na taj naein dokuzu jemo npr. da je:
II <1
(1) lim I x In = 11 za IX I 1::.- 1 .
11 _ 00 Cf) >1
. .X n
b) I 1111 -- = 0 bio X kojigod real;1fl br;)J. (21 )
11 ! '
n .... <Xl n! =I 3 (n - I) \J.
C) lim Vx"= 1, bio x kojigodp 0 zi t i v n i realni broj.

11 -+ co
3. TEOREM 0 MONOTONIM SlJEDOV IMA. BROJ e
Drugi nae in odrediv ;] llja lim esa sljedova sastoji se u tome, da se

sljedovi dij ele u sku pine. J ed nu takvu skupinu cine mOl1otono rastu Ci i
17I0lzotOll0 padaiuCi sliedo lJ i, tj. slj ed.J vi , ciji elanovi uvij ek rastu, odnosno
uvij ek p:J.daju. Gore naveden: slj edo vi 1. i 3. su monotono rastuci slj edovi,
28
dok su 2. i 4. monotone padajuCi . Prema tome za slijed a1 < a2 < a3 <
., .< all < an + 1 <... kaze se da monotooo rast e, a za slijed a1 > a2 >
a3> .... > an > ... da monotol1o pada .
. Clanovi monotono rastucih s!jedova mngu rastj prelw svake gran ice
(vidi slij ed 1.), a mogu ostati iako uvijek rastu manji od nekog cvrstog
broj a (npr. u monotono rastucem slijedu 3. svi Sll clanovi manji od 1).
Za monotono rastuce sljedove vrijedi tcorelll:
S 1i jed, k 0 j emu c I an 0 vim 0 11 0 ton 0 r a stu, . a Ii 0 s t a j u
manji od nekog cvrstog broja M, ima limes, koji nije veci
o d M, tj. k 0 j i j e man j iii ina j vis e j e d n a k tom c v r s tom
broju M.
Slicno glasi teorem 0 monotono pad ajucim sljedovima.
Kak o vidimo, teorem utvrduje s(Jmo postojanj e lim e sa slijeda,
dok vrijednost tog limesa odreduje same pribliino « M).
Na temelju tog teorema dokaZllje se da postoji limes slijeda:
Gn = (1 + ~r kad n-+oo.
Najprije se dokazuju obje prctpostavke teoremA.:
..
1) da slljed an = 1
(1
+nJ, (n = 1,2,3" .. )
' n
monotono raste, tj. da je an < a" + I, iIi (1 + ~r < ( 1 + n~ 1 r + I
za sve n i to na taj nacin, da se an = ( 1 + ~J n razvije po binomnom po

ueku da gornja nejednakost postaje oeita;
2) da Sll svi clanovi slijeda manji od 3, tj. a n .< 3 za sve fl, sto
se postizava podesnim povecavanjem ciano va u razvoju za (1 + ~r
Tada se na temelju teorema zakljucuje, da s Ii jed ima 1 i m e s, koji je
manji iii najvise jednak 3.
Taj limes se oznacuje slovom e i racun, koji ce se kasnije navesti (vidi
Mac Laurinove redove), daje
e = 2,71828 ...
Time je dokazano postojanje broja e, koji je dakle limes slijeda
an = ( 1+ ~ r kad n tezi u beskonA.cnost, tj.
e = lim ( 1
n -+ cc
+~ r
= 2,71828 .. , (22)
29
4. TACJ<A GOMILANJA
Tacka gomilanja je ona tacka slijeda u cijem se okolisu, ma kako
malom, nalazi beskonacno mnogo tacaka slijeda. Kako se vidi iz gore
navedenih primjera konvergentnih sljedova, svaka granicna iIi limes-tacka
sJijeda je svakako tacka gomilanja , ali iz toga ne slijedi, da je svaka
tacka gomilanja limes - tacka, j e r s I i jed a k 0 i m a lim e s i mas a m 0
jednu taeku gomilanja, koja je ujedno taj limes.
Tako je npr. slijed
an = 1 + (-I)n +-I Il
ne konvergira, jer ima dvije tacke gomilanja i nemit dakle graniene taeke
(Iimesa). UvrstavajuCi naime za n lihe (neparne) brojeve, dobijemo:
1 5'
I , 3' 1 -;:l"'"
1 . prv;\ tacvk a gomdanja
pa JC ',, ' 0 , a uvrsVt ' .,
aVajUCl
take (parne) brojeve, dobijemo:
2_1._, 21.. , 2_1_, 2-~ , .. . , pa je druga tack a gomilanja 2
2 4 6 8 '
5. OPERACIJE S LIMESIMA
Neka su zadana dva konvergentml slij eda an bn s limesimCl A i B
tj. lim an = A i lim bn = B
11 --+ a: n --+ ::.0
a) Limes zbroja iii razlike dviju iii vise pwmjenljivih jednak je zbroju
odnosno razlici limesa tih promjenljivih.
To znaei: lim (all ± bn ) = lim an ± lim bn = A -..L B. (23)
n -+'" n -+ :;c n -+ v:.
b) Limes umnoska dviju iii vise promjenljivih jednak je umnosku

limesa tih promjenljivih.
To znaci: lim(an·bn) = liman·limbn =~ A·B. (24)
on --+ ":XI n - >- o:. " -+:.c
c) Limes potencije promjenljive jednak je potenciji limesa te pro
mjenljive.
To znaei: lim (a n )OI = (lim an)m = A11l.
n -+ 00 II --+ :.0
d) Limes kvocijenta dviju promjenljivih jednak je kvoci jentu limesa

tih promjenljivih. Kod toga se pretpostavlja, da je limes nazivnika razlicit
od nllle.
a lim an
To znaei: lim _ n _ n -+ 00 A (26)
bn -lim bn = 73'
n -+ 00 n -+ '"
uz pretpostavku da je B =f= O·
30
Primjedba: Dijeljenje nulom (~) nema smisla, ali lim x (Y) iIi
opcenitije , -)-0
lim A
x
= +00, (26 a)
, -+0
ako x preko pozitivnih vrijednosti tezi nuli, a

' A
I 1m - = -00, (26 b)
x
x -+ °
ako x preko negativnih vrijednosti teii nuli,
e) Limes korijena iz promjenljive jednak je korijenu iz limesa te
promjenlj i ve,
f1I 111 m
To znaci: lim Jf~ = Vfim an
Tl ---+ 00 n -+ co
= VA, (27)
ukoliko korijen postoji u realnom podrucju,
31
§ 3.
OPCENITO 0 FUNKCIJAMA
1. REALNA PROMJENLJIVA VELICINA
Kod slj edov a promj enljiva velieina fl primala je sarno prirodne vri
j,ednosti (1,2,3, . .. ). Promjenljiva veliCina, koja prima s v ere a I n e vri
jednosti izmedu dvije zadane vrijednosti a i b, tj. redom sve racionalne
i iracionalne vrijednosti izmedu a i b, zove se rea I nap rom j e n lj i v a
i oznaeuje se obieno posljednjim slovima abecede npr. s x. Za nju se
kaze, da prolazi interval orne den bro}evima a i b.
Simbolieka oznaka : lim x = A znaei: I A - x 1< £, tj. apsolutnu
velieinu razlikc izm edu A i x mozemo naeiniti po volji malenom.
Simbolieka oznaka : lim x = <Xl znaei, da x +
uvijek raste moze
primiti ma kako veliku pozitivnu vrijednost.
Slieno znaeenje ima lim x = - <Xl.
2. POJAM FUNl{CIJE
Ovisi Ii prornj enljiv a velicina y 0 drugoj promjenljivoj velieini x tako,

da je vrijednosti X dodijeljena po nekom zakonu vrijednost za y, kaze se,
da je y funkcija od x.
Simbolieki se pi se : y = t (x) iIi y = y (x) iIi y = g (x) itd.
Velieina, kojoj dajemo vrijednosti po volji, zove se n e z a vis n a
pro m j en I j i va iIi a r gum e n t i oznaeuje se obieno s x, u, t, .. . , a
veliCina, koj a tim e dobije vrijednosti po nekom zakonu, zove se z a vis n a
promjenljiva iIi funkcija prve i oznaeuje se s y, v, s .. .
Npr. izrclZi t
v = (u),
v = g (u),
v = v (u),
predocuju tri rnzlicit e funkcije v od u.

Velieina, koja u toku jednog te istog promatranja iii raeuna zadrzava
nepromjenlj i vo sv o j u vrij ednost, zove se k 0 n s tan t a.
Npr. u jednadzbi pravca y = ax + b, a i b su konstante.
3 B. Apsen : Repetit o rij vi se ",a lemali ke I 33
3. NACINI I<OJIMA FUNI<CIJA MOZE BITI ZADANA
Funkcija moze biti zadana vrlo razlicito, npr.
a) U obriku tablice;
npr. u logaritamskim tablic (( rn a prikazane su vr ijedn osti logaritamske
funkcije y = log x za izv j estan niz vrij ednosti neza visne promj enlji ve.
x y = log x
ty 1 0,00 000
2 0,30103
3 0,47712
: '
_L _...1
o , , - . 1. . itd.
~ 3_1~ ------- ~~
I ' :
0.5 __ __ ! ___ 6 7 x b) graficki;

-. '-- - - - - - - ----
12 tj. u obli ku grafa iii dija
grama . Prednost toga na
SI. 17. bna jc zornost, mana je
ogranicena tacnost.
Npr. iz grafa u slici 17, koja predocuje neku funkciju y od x, citamo
za x ·= 1 y=O x = 6 y= 0,8
x=2 y = 1,4 x= 7 Y= 0
x=3 y = l ,8 x = 7,5 y = -0,5
x = 3,5 y = 2,0 x= 8 y = -1 ,2
c) rijecima;
npr. za sve racionalne vrijednosti argumenta funkcija je jednaka I,
a za svc iracionalne vrijednosti jednaka je 2.
d) analitickim izrazom;
1
npr. y = 2x- 1,
y = ± li l-x 2 ,
k
P =_ .
v
(Boyle-Mariotteov zakon za tlak p volumen v ldeal na plina).
4. INTERVAL DE FINICIJE FUNI{CIJE

Kod svih nacina prikazivanja funkcije llrgument x mozemo kadstn·
mijenjati neograniceno, a kadsh same 11 odredcnim granicama.
1
Primjer 1. y = - x-l
2 '
34
"
x mozerno mijenjati od - - = do + 00 ,jer SVilku vrijednost argumenta x
mozemo raspoloviti pa oduzeti 1, i1 to se vidi iz grata funkeije (sl. 18) .
y
y
-1 x
x
S!. IX. S1. 19.
U tom sl ucaju kaz emo, da je funkeija dcfinirana za sve rcalne vn

jcdnosti x a d - eX) do +
00, tj. za - 00 < x < +
00 iii za I x I < =.
C"
Primjer 2. y = ±!ll - x2.
sillcaju vrijednosti za X rnazemo ll zimati samo iz interv ala

OV0111
ad - 1 d o +
1 1I1djucivsi graniee, jer bism o za svaku vrijedncst veeu od
+ 1 i rnanjll od - 1 dob ili za y imaginarnll vrijednost (vidi s1. 19).
U tom slucaju ka ze mo, da je funkeija definirana II intervillu od - 1
do + I llkijucivsi granie e iii krae c, u zatvor e noIll intervalll od -1
do + 1, tj. za - 1 < x < + 1 iIi za I x i < 1.
Ako sa g ranie e intervala iskljucene, ka ze se, da je funkeija definiran it
u () t v 0 r en 0 min t ::; r v a lli, npr od a do (), ij, za a < x < b, a isldju
eilTlo Ii sarno jednu graniell, npr a, funkeija je definirana 1I p () I u z a t v 0
r e nol11 'iii poluotv o renorn int e rvaIu , tj. za a<x<b.
Opeenito:
Interv al definieije funkeije .ie z a t v 0 r c n ako je a <x < b; 0 t v o
r e 11 ako je a < x < b; pol u 0 tv 0 r e 11 ako je a <x < b ili a < x <b.
Geo rnetr:jski predocen je zatvoren interval dllzinom a b na osi X,
otvoren interval - istim dijelom osi X, kome tarn o ne pripadaju tacke a
i b.
Oznak<i:
Zatvoren interval: fa, b], Poluzatvoren interval: fa, b),
Otvor en interval: (a, b), odnosno: (a, b],
35
5. JEDNOZNACNE I VISEZNACNE,
E1{SPLICITNE I IMPLICITNE FUNI{CIJE
a) Funkcija je jed n 0 z n a c n a kad jednoj vrijednosti argumenta x
odgovara samo jedna vrijednost funkcije y; funkcija je vis e z n a c n a
kad jednoj vrijednosti argurnenta x odgovara vise vrijednosti funkcije y.
Omficki se jednoznacnost, odnosno viseznacnost funkcije iskazuje u
tome, da pravac usporedan s osi Y sijece graf tj. sliku jednoznacne funkcije
u jednoj tacki, dvoznacne u dvije tacke itd.
Npr. funkcija y = ~ x- I (vidi sl. 18) jednoznacna je i dok je
funkcija y = + VT- x 2 (vidi sl. 19) dvoznacna.

b) Funkcija moze biti zadana eksplicitno iii implicitno.
Funkcija je zadana e k s p I i cit no , ako je analiticki izraz, kojim je
funkcij.a zadana, rijesen po funkciji .
1
Npr. y= - x - l
2 '
y = ± If l - x2 .
Opcenito ima cksplicitno zadana funkcija ablik

y = f(x) iii y = y(x) itd.
FUl1kcija je zadana imp I i cit no, aka je analitickl izraz , kojirn je
funkcija zadana, prenesen na lij evu stranu tako, da je na desnoj stmni O.
Npr. x-2y-2=0: x2 + y2 -1 = O.
Opccnito ima implicitno zadana fUllkcija ablik:
F(x,y) = 0.
Funkcija y = Y (x) lIvrstena U F (x, y) = 0 zadovoljava tu jednadzbu
identicki , tj. za svaki x :
F[x,y(x)l = O
Npr. 3x - y + 5 = 0, odatle y = 3x + 5.
Uvrstenjle daje:
3x - (3x + 5) + 5= 3x - 3x - 5 + 5 =O.
Znak ,, _ " znaci: "identicki jednak" .
Rijesirno Ii po funkciji izraz, kajim je zadana implicitna funkcija,

dabit cemo istu funkciju u eksplicitnoITl obliku.
Npr.izx-2y-2=0 slijedi y = ~x-l,aJZ

x2+y2-1 = 0 sJijedi y = ± Vl- x 2.
36
Primijetimo da nije uvijek moguc e implicitno zndanu funkciju pri
kazati u eksplicitnom ob;iku.
U simbolickim izrazima za funkciju kao y = f(x) , y '= y(x) itd. slovo
f odnosno drugi y znaci onaj kom pleks operacij;1 koji treba izvrsiti nad
x da se dobije y.
Npr. u y = x2 = f(x) t znaci kvadriranj c,
uy = .~ = f( x) t znilci reciprocna vrijedn ost itd .
Oznakil y iIi y (x) zna'c i da kle vrij ed nost fUllkcije y za neku vrijcd-
nos t argu men ta x, I-l

np r. y = 2x - 'j ' Y ~X}
1 i
1 -
' \ = 2X 1 znilCI
.' d il Je
. npr.
za x = 0, y = - 1; za x = ~, y = - ~ itd., dok Y (xl)' y (X2), y (X3) itd .
zllaci vrijednost funkcije y za ncku 0 d r ed en u vrijednost Xl, X2 , xs, , ,
argumenta x, npr. y (Xl) = ~Xl - 1 iIi y (2) = ~. 2 - 1= o.
6. JEDNADZBA FUNI{CIJE U POLARNIM I{OORDINATAMA

Analiticki izrazi, kojima s e zada ju funkcij e, mogu bili dani ne samo
u pravokutnim , vee i u p o larnim koordinatama, jer su ti izrazi za
neke funkcije mnogo jedn CJstavn iji u polarnim nego u pravokutnim ko
ord inab mrt '
p
Npr. r = 1 _ t: cos cp
je opca jednadzba pres jeka stosca u polarnirn koordinatama.
Opcenito ima analiticki izraz funkcije u polarnim koordinatama oblik:
r = r(cp),
tj. radijvektor r je zadan kao funkcija pol;Hnog kuta cpo (Vidi Rep. elem .
matematike, IV , § 1,2 i § 12,4).
7. GRAFICf{O PREDOCIVANJE FUNI<CIJA

Proucavanje funkcija znalno se olaksilva njihovim grafickim predoci
vanjem. Jed an pogled na graf kaze vec 0 opce rn toku funkcije.
Graf je slika za kona kojim je zadanil funkcija, a analiticki izraz fun
kcije, ako postoji , zove se jednadzba grab. Osnovna misao je dakle istOi
kao u analilickoj geo rnetriji. Rilzlika je samo u torne, da se u analitickoj
geornetriji uzim<lju isle jedinicc na osi X i Y da se ne izoblice krivulje
37
koje se proueavaju. U visoj matematiei ne moze se obieno iziei na kraj
s istim mj erilom na obim koordinatnim osima, vee se l110raju uzimati ra
zlicite jedinice na osi X i na osi Y. Time se narav no grafo vi funkeija izo
blice , ali odnos mjernih brojeva ostaj e isli.
Pokaz imo na primjerima utjeeaj izbof<"1 jedinie a na g rafove fun kcija.
Pri mjer 1.
) ' =". x.
Iste jedin ice Razli cite j ed in ic e
y y
x x
51 20.
Primj er 2.
x = ± Vf ~ x2 .
Isle jed i lli ~e Razlici te jedini ce
y y
b=1
t x o x
51 21
Grafovi nacrtani s istim jedinicama iii s razliCitim jedinicama pre

docuju is t u funkcijsku vezu, premda imaju geometrijski razliCit oblik .
38
§ 4.
POJEDINE ELEMENTARNE FUNKCIJE
1. CIJELE RACIONALNE FUNI<CIJE III POLINOMI
a) D e fin i c i jl a
Te funkcije Sll sastavljene iz konstanata i argumenta x konacnim
brojem zbrajanja, oduzimanja i mnozenja. Dijeljenje s x nije dopustcno, tj.
x ne smije biti u nazivniku, stoga se funkcija zove "c i j e I a".
Funkcija se zove jos "r a c ion a I n a", jer x ne smije biti pod kori
jenom.
Step en cijele racionalne fllnkcije iii polinoma je stepen onog clana
tllnkcije, koji sadrzi x u najvisoj potenciji . Prema tome je npr.
Y = ~ x5 -j/3 xB -2x+8
polinom 5. stepena, pa ga simbolicki biljezimo s P 5 (x):
P5 (x) = ~ x5 - V3 x3 - 2x+8.
Opcenito ima polinom n- tog stepena oblik:
P" (x) = an xl] +an- 1 x ll - ' +.... ..+ a3x3 + a2x2+ alx+ ao. (28)
Koeticijenti an. an - I ) . , as, a',!., al, ao zadane su realne konstante, a

x je nezavisna promjenljiva, koja se mijenja od - 00 do 00. +
b) Pojedini slu~ajevi polinoma
Promotrimo pojedine slucajeve polinoma mijenjajuCi njegov stepen n.
1) fl = 0, tj. najvisi clan polinoma sadrzi x u
nultom stepenu, a kako je x O = 1 dobijemo y
prema (28):
y=ao
Po (x) = ao, (29)
00
Polinom nultog stepena je dakle kon
stanta. Njegov grat je pravac usporedan s osi o x

X i udaljen od nje za ao, (vidi sl. 22). 51. 22. .
39
2) 11= I , tj. najvisi clan po
linomCl sadrzi x u prvom stepenu.
Prema (28): Pl(x) =alx +aO' (30)
To je polinom prvog ste
p ena iii linenrna funkcij[l.
Znamo d" je graf P 1(x) prav ac,
koj ell1u je gradijent iIi koefici
jent smjera tg «( = al, a odsjecak
x
na osi Y je ao Znamo t"koder
konstrilirati taj prav nc (vidi sl. 23).
Gr:tdijent : tg «( = ~1 = a1
SI. 23.
Cdsjecak na osi Y: ao.
U posebnom slucaju, bd je 00 = 0, Iin ea rna fun kcija prima oblik

y = 01 x. (30a)
Graficki to je prav ac kroz ishodiste (vidi 51. 23). (Potankoo pmvcu
vidi Repel. elem. matematike).
Linearna funkcija je pmkticki jedn;) od najvaznijih funkcij" i to iz
slijedecih razloga:
Dademo Ii apscisi x neke tncke T linearn e funkcije y = al x ao +
neki prirast po voIji Ax, tj. predemo Ii odtacke T l1a tacku T 1 , kojoj
je apscisa x+Ax (vidi sl. 24), tada ce ordin at" funkcij e prirasti za ~y ,
pri cemu je
Ay =y (x+~x) - y (x) = a1 (x ~x) +
00'- (Ol x + ao), +
a odatle je ~y = a1 ~x
iii ) (31)
Ay
Ax = al = konstanta tg ({ gradljent pr.,vc3 .
• y y=G,XfQ"
6y =y(x+~ X)-yrx)
y(x+t;X) =O,(X+AX) +00
AX
x X+L!.X x
SI. 2-4 .
40
To znaci: prirast Iinearne funkcije fly upravno je razmjeran s pri
rastom argumenta LlX, pri cemu je gradijent a1 fa k tor r a z m j ern 0 s t i
iii pro p 0 r c ion a lit eta. Stoga se linearna funkcija zove takoder
fun k c i j a up r a v n era z m j e rinlo,s t i, napose je razmjernost dviju ve
liCina izrazena s y = a1 x.
Mijenja Ii se, prema tome neka funkcija u nekom intervalu tako, da
je prirast funkcije razmjeran s prirastom argumenta iii da je omjer pri
rasta funkcije i prirasta argumenta stalan, kaze ,se da se funkcija u tom
intervalu rnijenja lin ear n 0, tj . graficki po pravcu, kojemu je gradijent
jednak vrijednosti toga omjera.l
Kao primjer navedimo logaritamsku funkciju y = log x. Iz logari
tamskih tablica vadimo npr.:
log 7398 = 3,86911
log 7399 = 3,86917
log 7400 = 3,86923
log 7404 = 3,86947

log 7405 = 3,86953.
Vidimo, da se u intervalu od x = 7398 do x = 7405 logaritamska
funkcija rnijenja linerarno, tj. po pravcu, jer prirastu argumenta x = 1
odgovara uvijek isti prirast funkcije y = 0,00006. U granicama tacnosti, koju
daju logaritamske tablice od 5 decimala, moterno, dakle, u doticnom inter
valu logaritamsku funkciju predociti pmvc em gradijenta
fly 0.00006
a1 = tg u. = flx = - 1-- = 0,00006.
Iz toga slijedi, da u svim tim slucajevirn(l, kada su tablicne razlike
stalne (u nasem je primjeru stalna tablicna razlika 0,00006), rnozerno pro
vesti linearnu interpolaciju, tj. onu obicnu interpolaciju, koju npr.
vrsimo pri upotrebi logaritamskih tablica.
Tab opr. za log 7398,7 linearna interpolacija daje
0,00006
1 .0 ' 7 = 0000042
, -..... 000004
, ,
pa je log 7398,7 = 3,86911 + 0,00004 = 3,86915. (Potanko 0 interpolaciji
vidi § 20).
NuItacka funkcije
Opcenito pod nultackama funkcije razurnijevaju se
one v r i je d nos t i a r gum e n t a, z a k 0 j e j e fun k c i j a jed n a k a
nul i.
+
Uzmemo Ii, dakle, da je linearna funkcija y = a1x ao jednaka nuli,
+
tj. stCivimo Ii y = 6, dobijemo a1x ao = 0, a odatle je
41
xo aO = nultacka linearne funkcije.
= -
al
Iz slike 24 vidimo, da u nultacki graf funkcije sijece os x.
3) n = 2. Prema (28):
y = P2 (x) = a2 x 2 + al x + ao.
(32)
To je polinom drugog stepena iii kvadratna funkci)a.
Po s e b n i s I u ca j e v i.
1. Neka je a2 = 1, al = 0, ao = 0,
Kvadratna funkcija tada glasi : y = x 2 .
y Izracun8jmo nekoliko vrijednosti

funkcij e :
x I y = x~
o
1
I 0
1 .
±" f +16
1 1
± -2- + "4
x ± 1 +1
± 2 I +4
Iz slike 25 vidimo, da je graf
funkcije pambola, kojoj je os sime
trije os Y, a vrh jo) leii u ishodistu
koordinatnog sustava 0 (0,0). Iz gor
nje tab lice slijedi, da funkcija y = x 2
primfl za +
x i za - x iste >rije
51 25. dnosti, tj.
y( - x) =(-x)2=x2 =y(+x),
a iz slike 25 vidimo, da je graf te funkcije simetrican obzirom na os Y.
U 0 pee, fun k c i j a, k 0 j a s p rom j e nom pre d z 11 a k a a r g u
men t a 11 e m i j en jan i tis v 0 j pre d z 11 a k, nit i s v 0 j u a p sol u t n u
vrijednost, zove se taka (parna) funkcija. Graf take funk
c i j e s i met ric a 11 j e sob z i rom n a 0 s Y.
Prema tome je
y(-x) =y(x) (33)
karakteristika take funkcije.
Nultacke: y = 0; x2 = 0 iii x· x = 0, odatIe
:~ : ~} dvostruka nultacka.
42
Funkcija y = x:l ima u ishodistu dvostruku nuitacku. Iz slike 25
vidimo, da u dvostrukoj l1ultacki graf Funkcije dira os X.
2. Uvrstimo Ii 11 (32):
02 = - 1; a1 = 0; ao = 0,
dobijcmo y = - x2.
Graf te kvadratne funkcije opet je parabola slicna prvoj, ali je
otvoren(l prem<l dolje (vidi sl. 25), jer je - x 2 neg a t i van z a s vex.
Kako u izrazu za kvadratnu funkciju y = 02 x 2 a1 x ao prvi clan a2 x2 -+ -+
uvijek nadl11asuje za veliki I x I ostala dv a clana, moze se k;~z a t i opce
nito: ako k...l~ adratnoj funkciji clan s x 2 nex ativ a l1, pa
r abo T;"Je 0 t v ore nap rem a d~ I j ~ - - -- -
3. Za a2 + 1, aJ = 0 jednad zba (32) glnsi:
Y = a2 x-:
')
Graf je opet parabola, koja se dobiva iz predasnje tako, da se

svaka ordinala parabole y = x 2 pomnozi s a2' Slika 26 prikazuje para bole
y = a2:>,.:2 za a2 = 2, a2 = ~- i za a2 = 1.
Iz slike vidimo, da za a2> 1 parabola postaje uza, a za a2 <1
postaje sira, dok je vrh u 0(0,0).
4. Za a1 = 0 jednadzba (32) glasi:
y = a2 x2 -+ ao·
Y iY
01 X
-2 -1 o 2 x
SI. 26. Sl. '27
Svaka ordinata parabole y = a2 x 2 povecana je za ao; graficki to

znaci, da je parabola y = a2 x 2 pomaknuta uzduz osi Y za ao i to za
ao > 0 prema gore, a za ao < 0 prema dolje.
Parabola im3 vrh u tacki A(O, ao), (vidi sl. 27) .
43
5. Uzmimo sada kvadratnu y
funkciju u obliku
+
/
y a2 (x - b)2 ao,
=
koji se dobije iz predasnjeg taka,

da se oc x oc!uzme velicina b. Gra
ficki to znaci , da je pam bola pri
kazana n3 sl. 27 pomaknuta za b
na des no, dok bi za (x + b) po '¥ I
----b - - - -B; aD J
mak bio na lij evo, a vrh joj je
u tacki B s kO ')fdinabma x = b, o x
Y = ao (vidi 51. 28),
SI. 28,
Prema tome graf kvadratfJe funkcije o blika

y = a2(x-b)2+ ao
jest plarabola, kojoj je os simetrije usporedna s osi Y, a vrh
j 0 j j c u t a C k i s k 00 r din a t a tTl a x, = b; ) \ = ao.
6. Sada motemo prijeci na 0 p c II k v ,: d ( a t n u fun k c i j u
y = 0'2 x 2 + a1 x +
ao'
Izlucimo koeficijent od x2 :
y = a2 (x2 ~ x + a2,
+ a2 ao ) ,
nadopllnimo prva 2 ('lana i to x2 + a2 x a1 l1a potpuni kvadrilt. To nadb
pllnj'a vanj e vrsi se prema formul i:
x2 ± px + q = (x ± iJ- '2 (
~ J ~~ ± q. (34)
Dcbijemo : 2
a1 )2 a1 ao]
y = a2 [r
+ 2a2
x - 4a22 -+- a~ iii
y
_ ( . + 2a1- )2_ a12 - . 4a2
- a2); , ao
a2
(Vidi malo dalje primjere).
Iz 115poredbe toga oblika 5 predas njim y = a2 (x - 0)2 ao slijedi, +
da je g r a fop c e k v a d r a t n e f II n k c i j e y = a2 x2 + a1 x + aop a r a
b 0 I <1, k 0 j 0 j j e 0 S 5 i met r i j e 0 k 0 mit a nil 0 siX i k 0 j 0 j s u k 0
ordinate vrha:
a1 , y" a12 - -4a2 ao
x" = -2'a2 4a;-
44
Nul t a (; k e. Stavimo y = 0, odnosno y = a2 x 2 + al x + ao = i rij e °
sima tu kvadratnu jednad zbu. Dobijemo obje nultacke kvadratne funkcij e:
.
Xb2 -
_ - al ±' V
2
a12 - 4a2aO
.
a2
(Vidi Rep. element. matematike, I, § 11, 3.).
Prema tome, da Ii je diskriminanta D = a1 2 - 4a2 ao -+ 0, kvadratna

funkcij a ima iii dvije razlicite realn e nultacke iIi jednu dvostruku realnu
nultacku iIi nema realnih nultagaka (vidi sl. 29).
y
I I
, I D>O
x
D=O
51. 29
Primjeri.
Neka se narisu grafovi kvadratnih fllnkcija = 3 y x
2- 2 x- J i y = 1- x- 2 x 2
prethodno izracun avsi koordinate vrhova i nllitacke .

y 3x 2x- J
= 2 -
y = 3 (X2_ i- x - ~-)
Prema (34):
y = 3 [(x- -~-r - CY- {J

y=3 [(x -~y-!-~]
y = 3 [(x - ~ y- -ci-]
45
Y=:)(X-;~r-~ y.
Vrh (~
3
,--~)
;)
Y = 0, 3 x2 - 2 ;; - ] = 0
_ 2±
X 1> 2 -
V4 +
- -- -6-
12
y=3x2-2x-1
2± 4
XI,2 = - 6
Xl = 1 }
Y2 = - J- nultacke
)(
Pokus'
I-- --0/3
Xv =
Xl+ Xa =
--y- ~.
3
= -3- , 51. 30a
5tavimo X ~, 0
x(O) = -1 Vidi 51. 30a. Prema (34):
Y = 1 _X-2X2 x = -2 , [( x + 41)2-16-1 21 ]
Y =
,
_ 2 (X2 + _12_ x- 1.)
2 Y =2 [(x + y- ]9 ]
-
6
+
v = -2 ( , 1)2. 9 X -t- - ~ ..
. 4 'g
Vrh (- .2.-, .?_ ).
y , 4 gl
Y = 0, 1- x ~ 2x" ~ 0
.
X1,2 -
_ 1 ± 111
- - --
+8
9fo -4
1 ..J... 3
'\1 ,2 = - 4'
Xl
x" =
= -I
.L
1 nultacke.
- :2
x
SI 30b.
\ ." . =
Xl
- 2-
stavimo .'. = 0
P u\ us
+ X2 I
4'
y (0) = ] Vidi 51. 30b.
4) 11 ,--= 3.
Prema (28) imamo:
P s (x) = GSX3 + G2X2 + + alx Go opca kubna filllkcija.
Graf te funkcije mijenja na izvjestan naCin svoj oblik prema vrijed
nosti koeficijenata, a zove sc kubna parabola u sirem smislu.
46
Promotrimo samo poseban slu y
eD] kllbne funkcije, tj. kllbnu parabolu
u uz cm sl1lislu, koja se obicno misli,
kad se govori 0 kubnoj parabo1i:
y=x:3
!I J
_x_I ,--_ _
,v
o 0
± -} + 6~t == 0,016. x'
1 1 ,
± 2- ± 8 - 019
, _0.
+ 1 ± 1.
3 27
± 2 1± S = 3,4.
SI. 31.
Jz tablice i iz grafa funkcijf:' (sl. 31) vidiIllO, da s promjenom pred

znaka iugul11 enta x funkcija mijenja samo svoj predzlwk, tj.
y (- x) = (_ x)3 = _ x 3 = - y (x).
Opcenito je y ( - x) = - y (x) (35)
karakteristika lihc (ne pa rne) funkcije
L i h 0 III fun k c i j 0 111 zovemo dakle funkciju , koja s promjenom x
na - x ne mijenja svoj e apsolutne vrij ednosti, ali mijenja predznak.
Graf lihe funkcij e simetrican je na ishodiste koordinantnog sustava
(vidi sl. 31).
Nultack e : y = 0 iii x 3 = 0 iii x· x . x = 0, a odatl e
X1 = 0
X2 = 0 x = 0 je dakl e trostruka nultacka funkcije.
X3 = O.
Kak o sc vidi iz slik e 31 u trostrukoj nultacki graf funkcije dim i
sijece oS X. To je ta ck a i 11 fie k s i j e (obratiste, prevojna tacka), a
tangenta u tacki infleksije zov e se infleksiona tangenta. U tacki infl eksije
prelazi konveksni dio fU11kcijc u konkavni iii obratno, a infleksiona
tangenta dira i sij ece graf funkcij e. Za nas je slucaj os X infleksiona
tangenta u ishodi stu , gdj '-2 konv eksni dio kubne parabole prelazi u kon
kavni dio (gleda] odozgo premCl dolj e u smjeru strjelica!).
Gledajuci na graf funkcij e (sl. 31), mozemo lako dati njen opis:
3
y = x je jednoznacna liha funkcija definirana za sve x. Fllnkcija raste
od - (Xl do + 00 , kad x raste od - co do +
co Za x = 0 ima funkcija
tros,trllku nllltacku, odnosno lacku infleksije s osi X kao infleksionom
tan ge nt om.
47
5) n = 4.
y
Prpm:1
- - - -- - -
(,)JI)
\ I
Im:1mn' t t
+
x4 a 3 x 3 G2 X2 Gl
P 4 (x) = G4 + + x + ao . '" y=x 4
Oraf je parabola 4. stepena u
sirem smislu.
Pos eban slucaj: y = x4.
X Y
0 1 0
1
1 x
±T + 256 =0,004
1
1
±2 +16 = 0,0625 SL 32.
±1 +1
3 I 81
± "2 + 16 =5,1.
Kako je y (- x) = C- -x)4 = x4 = Y (x) , funkcij a je taka.
Nultacke: y = x4 = 0 iii x · x·x · x = 0, a odatl c je
Xl = 0
X2 = 0
x = 0 je cetverostruka nultack(l fun kcije.
X3 = 0
X4 = 0
U cetv erostrukoj nult(lcki gr;;f funkcije siroko dim os X (vidi sl. 32).
Prema toj slici daj emo opis funkcij e : y = x4 je jednoznacn3 taka funkcija
definirana za sve x. Funkcija pada od +00 do 0, kad x rast e od - 00
do 0, a daJje raste od 0 do + 08 , kad x raste od 0 do + oc. x = 0 je
cetverostruka nultacka funkcij e.
c) Pol i nom n - tog s t e pen a
Sada mot em o preci na polinom n - tog stepena :
Pn(x) = G"x n + a" _lx n- 1

+.... + G2 x2 + G1X + Go.
1) Rastavljanje polinoma lla mnozitelje (faktore)
Vrsi se na temelju osnovnog te orema aJgebre (G<luss) : Sv aki I2.Qlinom

ima bar jednu nultacku realnu iii kompl ~ ksnl,l...:. ~ --
Kv adratnu funkciju y = a2x2 + G1X + Go , odnosn o kvadratnll jednadtbll
a2x2 + G1X + Go= 0 znamo rastaviti u mn otitelj e (vidi Rep. element. mate
matike, 1, § 11 , 3):
48
y = a2 (x - Xl) (X - X2),
gdje su Xl X2 nult<lcke kvadratnc funkcije.
Prirnjeri.
1. Y = 1 - X - 2x2
1
y = -2(x-
2 )(x + 1).
Tu su + .~ -1 nultacke kvadratne funkcije iIi korijeni jednadzbe
}-x-2x2 = 0
X2 . 3
2. Y = ]- -x+ 4
y =} (X - -~) (X - -}) iIi y = ~ (X - -~-r

Xl,2 = ~ je dvostrub nultacka.
3. y = x2+4x + 13.
Kako su nultackc konjugirano kompleksne xl,2 = - 2 ± 3 i, funkciju
ne 11l0zerno rast<lviti u rcalne rnnozitelje.
Slicno kao kod kvadratnc funkcije vrsi se i rastavljanje polinoma
U mnozitc1jc, pri celTIU se razlikuju tri slucaja:
P n (x)
1. Polinorn irn;] sarno realne razlicite nultacke: Xl, x2, .... , X n - 1 , X n ·
Tada polinorn, buduCi rastavljen u rnllozitelJe, irna oblik:
P n (x) = an (x - Xl)(X - X2) (X - X3) . . . . . (x - X n _ 1) (x - X n ). '
2. Polinom irn<l sarno realne nultacke , ali ima i visestrukih. Neka su

nultacke polinoma Pn (x):
Xa rca Ina nultacka rnnogostrukosti a
Xb b
~ g.
Tada jc P n (x) =a n (x-x.) ' (X-Xb)" ..... (x-Xg)g,
pri cernu je a+b + ...... +g=n.
3. Najopcenitiji slucaj: polinorn ima realne kornpleksne nuItacke
razlicite mnogostrukosti.
Primj edb e :
1) Ako su koeficijenti polinorna realni , kompleksne nultacke dolaze
uvijek u pilrovima. kao konjugirano kOl11pIek sne, tj. ako je a bi jedna +
nultacka polinoma, bit ce a - bi druga nultacka toga polinorna.
4 B. Aps e it' RepcIlwrL* vi se m:Ji emn hke 49
2) Umnozak linearnih mnozitelja, koji potjecu od konjugirano kom
pleksnih nultacaka polinoma, kvadratn a je funkcij a s realnim koefici
jentima.
Pokazimo to:
[x- (a+ bi)] [x- (a- bi)] =x2-ax - bix - ax+ a2 + bia xbi - a17i + +
2
+ b = x2 ~ 2ax+ (a 2 2
b ) = x2+ ax + ~ , +
gdje su a = - 2a i ~ = a2 + b2 realni koeficijenti (i2= (V_I)2= - I).
Primjer.
Za Xl .2 = - 2 ± 3 i dobijemo: Ix- (- 2 + 3 i)1 [x - ( - 2 - 3 i)l = (x + 2 - 3 i) (x +
+ 2 + 3 i) = x 2 + 2x- 3 i x + 2 x + 4 - 6 i + 3 i x + 6 i -+- 9 = x 2 -+- 4 x + J:) (vidi gore

primjer 3.).
3) I parovi konjugirano kompleksnih nultacaka polinoma mogu biti

viSestruki.
Neka su nultacke polinoma P n (x):
Xa realna nultacka mnogostrukosti a
~ b
Xg g
Xk par konjug. kompl. nultacaka mnogostruko sti k

XI )J I
Xp )J p
Tad a je
Pn(x)=(x-x a )·(X-X b)b .. ... (x_X g )qx2 +ak x + ~k ) k .
. (x2 + C{I x + ~I )1 . . . . . (x2 + ('{p x+ ~ p) P ,
pri cemu je a+b+ . . .. . . +g+2k+21+ ... ... +2p=n.
Primjer.
Neka se rastavi 1I fakt ore polinom P IB (x ). kojemll je - 8 k oeficijent najviseg clana
(alB). a nliltacke Sll
x = 0 dvostruk a 2
x = - 7 jednostruk a
x = + 3 trostrllka c,~
x = - 2 ± 3 i jednostrnki par 2
x = 1 ± i dvostruki par 2' 2 = 4
x = 3 ± 5 i trostrllk i par 2.3 = 6
n = 18
50
Ix - ( -2 + 3 i)1 Ix - (- 2 - 3 i)1 = x2 + 4 x + 13 (vidi gore).
Ix -(l + ill Ix-(l-i)J = x -2x + 2.
Ix - (3 + 5 i)J Ix-( 3 - 5 i)1 = x 2 -6x + 34
PIS (x) = -Il x 2 (x -I- 7) (x _3)3 (x 2 + 4 x + 13) (x 2 - 2x + 2)~ (x 2 - 6 x -I- 34)3.
Iz rastavJjanja polinoma u faktore se vidi da polinom /1 - tog stepena

ima lIvijek 11 nultacaka real nih iii kompl eksnih, ako ih brojimo prema
njihov oj mnogostrukosti.
Iz bga slijedi dalj e, cia bi polinom /1-tog stepena, koji bi imao vise
=
od II nultacaka, bio identicki jednak nuli P" (x) 0, tj. jednak nuli za svaki x.
Drugim rijecim a to ne bi bio polinom , vee nula drukcije pisa na.
Npr. Pdx)=(x-a) (b-c)+(x-b) (c-a) +(x- c) (a - b) = 0,

jer su nultacke Xl = a, X2 = b i Xs = c. (lzmnozi izraze u zagradama pa
ce se svi clanovi ukinuti).
Iz na veclenog slijedi:
2) Teorem identi~nosti polinoma

Dva [1 olinoma stepena n - toga identicna su, ako se podudaraju za
(n + 1)raziiCitih vrijednosti argumenta x.
To zn aci : dva polinoma P Il (x) i Qn (x) identicki su jednaka, tj.
P n (x) = Qn (x) , ako je
P" (xi) = Qn (Xl )' P Il (X 2) = Qn (X2), P n (xS) = Qn (X3 ), ... , P n (x n) = Qn (x n )
konacno P n (X n + ,) = Qn (xn + d·
Posljed ica :
Pl(x) tj. pr(l vac jednoznacno je odreden s dvije tacke .
P2(x) tj. parabola jednoznacno je odredena s tri tacke.
Ps(x) tj. kubn <l parabola jednoznacno je odredena s cetiri tacke itd.
Vrij edi i obrat: s II zadanih tacaka u ravnini jednoznacl1o je od
reden polinom (11- l)-ga stepena.
Npr. kroz tri zadane tacke moze se povuci samo jedna parabola
P2 (x), kojoj je os simetrije okomita na os X, kroz cetiri zadane tacke
samo jedna kubna parabola, kroz deset zadanih tacaka - sarno jedan Pg(x).
Primij etimo, da je opCi presjek stosca
AX2 + 2 Bxy + Cy2+ 2 Dx + 2 Ey + F = °

51
odreden s pet tacaka, jer ako tLl jednadzbu podijelimo s F dobijemo
jednadzbu
A B C y2
-F x2+
27 y - x +F + 2-Dt x+2 EF Y + 1 = 0,
- . .
u k oJoJ lIna pe t nepozn anlca
.
FA' B C D. E Z
P-'F' F 1 p' a 0
d d' . t'}
re· IvanJe 11 ne
poznanica treba zadati pet tacak a u ravnini, tj . pet parova vrijednosti
za x i y. Uvrstenje tih vrijednosti u gornju jednadzbu dat ce sustav od
· '} Je
pe t 1tnearnl1 ' d na d Z-b 'I S pe t nepoznanlca
. F'AB C D . E
)~-, F ' F 1 F'
Na sI'"
Icn1
nacin mo ze se pokazati, da je kruznica odredena s tri tacke, parabola u
opcem polozaju s cetiri tacke itd. (Vidi Rep. elem. mat., IV, § 12).
3) Racunanje vrijednosti polinoma

Po1inom ima obzirom na druge funkcije, npr. sin x, log x itd., tu
veliku prednost, da se njegove vrijednosti vr10 jednostavno racunaju za
zadane vrijednosti X.
Npr. P5 (x)=6 x5 -3x4 --!- x2 -8 za x=2:
P5(2) 0-= 6 . 25 - 3.24 + 22 -8 = 140.
Kako cemo kasnije vidjeti , mnoge se funkcije priblizno prikazuju u

obliku polinoma, da se nJihov e vrijed nosti mogu Jakse izrac unati. Da se
izbjegne diz anje na visoke potencije zadanih vrijednosti x, primjenjuje se
(J bicno tzv. H 0 r n e r 0 vas h em a.
Ispisu se redom, kako slijede, svi koeficijenti polinoma, takoder i
nule za one clanove IPolinoma koji su izostavUeni, pa se postupa kako
je to prikaz ano u primjerirna koji slijed c.
Primjeri.
I. P:s(x) = 6x" - 3x4 + x 2 - 8. Za x = 2.
x =
6
2
-31+
------
12 18o 1 -;- +361 1 + 740 I
+
- 8
141l
I
6 2 9·2 18 2 372 742 140
Po (2) = 140.
2. P, (x) = 2x' - 8x 3 + 7x - 2. Za x =- 3.
2 0 0 0 - 8 0 + 7 -2
X = -3 -6 + 18 -54 -4 62
+ 162 + 13R6 -4179
-6 + 18 -54 +
154 -462 + 1393 -41 81
P7(-3) = - 4181.
52
4) Graficke konstrukcij,e polinoma
1. I<onstrukcija grafova funkcije (potencije)
y= Xn za Il = I, 2, 3, . . .
r /Y=X
81
82
83
-1 1
I~_______/1 0 xI I ft X
y;/ 3
I x;!
SJ. ;.:l ~1.
Najprije sc crlilju pravci y = x i x = I. Iza toga se mi .)];] apscisa Xl

po volji pa iz hcke AJ , u kojoj ordinata ~za Xl sijec e pravac y = x ,
spllsta se okomlca Al Bl na prav ae x:=
J. Spojniea OB J sljece ordinatu
Xl Al! II lacki A 2 , koja pripada: funkeiji y = x 2 . Postupak sc n:tstavlja pa
se dobijajl1 laci< e A:~, A 4 , .. , koj e pripadajl1 fl1nkeijam<l y= x 3 , y = x 4 , . ..
za istu <Ipseisll Xl' Nil isli llilcin konstruimju sc tilcke navedenih fl1nkeija
za druge po volji odabrane apscis c X2, X3 , '"
Lij eve stnme krivulja ertaju se prema sillletriji , jer Sll funkeije y = x2n
take , pa gu njihovi grafovi simetricni s obzirom nil os Y, a y = x 211 1
su Ii he funkeije elJI Sl1 grafovi sillletricni na ishodisle (2/1 je oznaka
takog, tj. parnog broja, a (21l - I) iii (211 + 1) -lihog broja).
53
2. I{onstrukcija grafa poHnoma
Pocevsi od ao nanose se na os Y u nek0111 izabranom mjerilu koe
ficijenti polinoma, pri ('emu se uzimaju u obzir predznaci koeficijenata i
koeficijenti koji su jednaki nuli. Prva se okomica spusta na pravac x = 1
iz tacke A, bja [rna najveci indeks . Sve ostalo se jasno razabire iz
primj,era, koji slijedi.
y
/42All <7z= 0
\
,
"
",
0 0=4 ",
,,
,
",,
,,
~I 0
" ~,
x
Ji
"
" ,," I
i "
Aj
0 5 =3 /
~
//
//
//
/
..., /
\
,
Primjer:
", \
SI ~14.
C/"0
Neka sc konstruira graf polinoma
y=3x 5 ·- 12x3 +2x+4.
Na isti nacin k<lko smo 11 slici 34 od redili tncke T1 i T2 zadanog
polinorna, odreduju se i ostale tacke p:)trebne za konstrukcijll g rahl , koje
se zatim spoje pomocu krivuljara u jedllu neprekinutu krivuljtl.
3. Grafi~ko odredivanje nuUa~aka polinoma.

Odredivanje nultacaka polinoma PI! (x) svodi se na rjd:lvClnje alge
barske jednadzbe l1-tog stepena:
an xn + all _ 1 xn - 1 -+- ... + G2 x2 ...L al x + ao = O.
Lako se rjesavaju Iinearne i kvadratne jednadzbe, dok su forlllule za ko
rijene jednadibi treceg i cetvrtog stepena toliko slozen e, da njihova pri
54
mjena gotovo nema praktickog zl1acenja. Za jednadzbe jos viseg stepena
ne postoje uopce opca rjesenja, ako su koeficijenti opcenito zadani.
Graficki se l1ultacke polinoma iIi korijeni algebarske jednadibe od
reduju tako, da se pocevsi od all nanose u nekom izabranom mjerilu
koeficijenti polinoma prema shemi
an prikazanoj u slici 35, pri cemu se
~ negativni koeficijenti nanose u su
an-~ suprotnom smislu.
~ \:.. Iza toga se na duzinu an na
an-f nosi jedinica i konstruira okomica na
'7n-3 kojoj ce se kasnije ocitati vrijednost
prve trazene n ultacke. Sam postupak
~ r: se vidi iz primjera koji slijedi:
an-2 Primj er. Neka se graficki odrede
nultacke polinom<l
SI 35.
p 4 (x) = 2x4 --l- 3x3 - 12 x 2 - 7x + 6.
Prv a nultacka odreduj e se pogadanjem. U tu svrhu crtamo polazeci
iz pocetne tacke A poligona I poligon II tako, da se svaka njegova stra
nica lomi pod pravim kutom u tacki presjeka sa stranicom poligona I iIi
s njezinim produzenjem. Poligon II je pronaden, kad njegova poslj ednja
stmnica pogodi krajnju tacku S poligona I. Tada se na gore spomenutoj
okomici ocitava vrijednost prve nultacke. T<lcno l1a isti nacin, ali pomocu
poligona II , koji sad<l igra ulogu poligona I, odreduje se druga nultacka
polil1oma itd. Posljednje dvije nultacke odreduju se konstrukcijom po
mocu kruznice, kojoj je promjer duzina AS (vidi s1. 36).
II/
II/
., '-..... II
oJ ~0 ........
0 ,' ·f?
'-.....-.....,
x,=2 5
x2 = 1/2
XJ =-1
x, = - J
0,=-7
SI: 36.
55
4. I{valitativna stika polinoma
To je priblizna slika toka funkcije , a crta se na :temelju sJijedetih pravda:
1) Za velike i x I polinom se vI ada kao njegov najvisi clan.
2) U jecnostruJ<oj nultacki polin om sijece os X, II dvostrukoj - dira
os X, u trostrukoj dira i sijece, u cetverostrukoj sirako dira itd.
Primjer.
Neka se nacrla kvalilativna slika polinoma
P lI (x ) = - 2 x 2 (x + 4) (x + 2)3 (x - 3)1 (x - 6).
lim P u (x) = lim (all xn ) = lim (- 2Xll) = - 21im x ll = + 00 .

X-+ - ex::> x-+ - co ~ -+ ._- co ;.:--;- - co
lim P ll (x) = lim (- 2 Xll) = - 21im XU = - 00 .

,--+ + co ,--+ + co ,--+ + co
Polinom dolazi dakle iz + 00 i odlazi u - - 00 .
x
SI 37.
Nultacke: x= o dv oslruka 2
X= - 4 jednoslruka
X = -2 Iroslruka 3
x= 3 celveroslruka 4
x=6 jednostruka
11
2. RAZLOMLJENE RACIONALNE FUNI{CIJE

a) Po jam
Razlomljene racionalne funkcije sastavljene ~u iz konstanata i argu
menta x konacnim brojem zbrajanja, oduzimanja, mnozenja i dijeljenja.
Sada je dozvoljeno i dijeljenje s x, tj. x ce biti u nazivnikll. Prema
tome razlomI}ena racionalna funkcija R (x) ima opcenito oblik kvocijenta
dvaju polinoma: R (x) = ;: i:~ .

1
- x2 - V3 x+2
3 P2 (x)
Npr. y = - -x3- 2x 7 + 03 (x)
56
Ako ·Ie u R (x) = -
Pn
(x)
. Qm (x)
n >. m R (x) sc znve n cpr a v a
t1 <
m R (x) sc zove p r a v a razlomlj enil funkcija.
U gornjem primj eru nav ede na j:: prava R (x)
b) Najjednostavnije razlomljene racionalne funkcije R (x)
y 1) Y = .! iii xy = 1
tI y(-x)= -
1
- x
1
= - -=
x
,!
I =-v~
dakle
(x) 'x y= ~
je liha funkcija
x y
--
I
0 0 nema smisla
1 .
± --4 I ± 4
X 1
± -i ±2
± 1 ±1
I
± 2 ±2
51. 38.
±
-
3 I ±- }
3
Znitmo da je graf funkcij e y = ~x istostrana hiperbolit, kojoj su asilll

ptote koordinatne osi. (Vidi Rep. elem. mat. IV§ 10).
y = ~x je funkcij(l 0 bra t n e ritz m j ern 0 s t i, npr. p. v = c iIi
v = ~ (Boyle - Mariotteov zakon).

p
· . 38 : l'1m -1 = -
P rema s IleI (X) , a l'IIll -1 = .+ (Xl
x-+ 0 X ., -++0 x
(x -+ - 0, odnosno x -+ -+
0 znaci da x tezi nuli ncgativnim, odnosno
pozitivllim vrijednostirna , ij . x -+ 0 s lijcva, odnosno s desllil) .
Kate se, da funkcija za X= O irn a tacku b es konacnosti iIi
pol p r v 0 g red a, a kako je x = 0 jednostruka llultacka nazivnika
funkcije moze se opcenito rec i: u j e d 11 0 s t r uk 0 j nul t a c kin a z i v
n i k a i III a R (x) pol p r v 0 g red a, tj . j e d nag ran a k r i v u 1j e
pol a z i u - (x:, a d r .1 gad 0 I a z i iz + (X) iIi 0 bra t n o.
57
Opazamo, da razlomljena racionalna funkcija moze teziti u bes ko
nacnost za k 0 n a c n e vrijednosti x, dok polinom tezi . u beskonacnost
sarno kad x tezi u beskonacnost.
1
2) Y = ----,
x2
Y (- x) = f 1,.\') = ;2 = y (x), dakl e y =;2 je taka funkcija
x y
y
o 0 nema smisla
I
± ' 2 + 4
±I + 1 SL 39.
1
+ 2 + -4
1
± :3 -I-
. -
9
x
Prema slici 39:
lim -::i -
, -+ -0 x
+ ex),
lim ]
, --;. +0 x2 - + 00.
To znaci:
Za x =-~O ima funkcija taC'ku beskonacnosti iIi pol drugoga
red a, a kc1ko je x = 0 dvostruka nultacka n:nivnika funkcije , definiramo:
u d v 0 s t r u k 0 j nul t a c kin a z i v n i k aim a r a z 10m I j e n a r a e i 0
nalna funkcija R(x) pol drugoga reda, tj . jedna grana kr
vulje polazi u ex) (iii u - +e x ) , a druga grana dolazi iz 00 +
(iii iz - ex).
3) Graf funkcije y = ~ slican je grafu funkcije y = ~, g raf y = ~
slican je grafu y =.2..2 itd. Prva funkcija ima u y = 0 pol III reda, a
x
druga funkcija - pol IV reda.
c) Nul t a eke i polo viR (x) = PO" ((x»

In X
Kako je razlomak jednak nuli , kad je njegov brojnik jednak l1uli, n u I
t a eke R (x) sun u I t a eke b r 0 in i k a Pn (x), ukoliko nisu istodobno
nultacke nazivnika Qm (x), tj.
R(x)=O, kad je P,,(x)=O.
Znamo, da razlomak tezi II beskonacnost, kad njegov nazivnik tez i
nuli , stoga su tacke beskonacnosti iIi polovi R(x) nultacke
n a z i v 11 i k a Qm (x), llkolik o nisu istodobno nultacke brojnik a P" (x), pri
cemu jednostruka nllltacka na ziv nika daje pol prvoga reda, dv ostruka
drugoga reda itd.
58
d) I{ val ita t i v It a s I i k a r a z 10m I j e n e
rae ion a I It e f u It k c i j e R (x)
Nultack e i polovi R (x) nanose se u .koordinatnol11 sustavu na te
melju pravila navedenih pod c), pri cemu se u polovirna konstruiraju
asimptote krivulje okomite na os X. Osim toga se racuna predznak jedne
tacke funkcije, koj a lezi na lijevo od nanese nih nultacaka i pol ova, i jos
jedne tacke nil desno radi kontrole.
Primjer:
Neka se nacrta k va litativn 3 slika R (x):
- 2 (x + ,',) (x - 4)~ (x - (1) (x - 1:l):I
Y = X (x + ;;) (x - :2)' (x - 5)' (.\ _ 7)2
Nlliiacke flll1kcije: x = - 5 jedn ost rllk a
x = 4 dvostruka
x = 6 jednDsiruka
x= 8 troslrllka
Pol()vi: X= 0 I red a
x= - ~~ I reda
x= 2 IV recta
X= S III red a
x= 7 II rda
sun y (- 6) = (-) (-) . (+) . (-) (-) = ~=
'" (-) . (-) (+ ) (= )(+ )
(sgn znaci signum Ij. predznak).
(-) (-;) ( ..1- ) (+ H -r )
sg n y (+ 9) = (+ ) . ( + ) . (_ ) . (+).( T ) = + =
To znati , da je zadana fllnkcij a negalivna l1a lijevo i na de sno od nunese nih n~ os X

nllitacaka i polova (vidi 51. 40).
' i
SI. 40.
59
3. ALGEBARSI{E FUNI{CIJE
y je algebarska funkcija od x ako jc y korijen algcbarske jednadz
be n-tog stepena u y , ko}oj su koeficijenti po iinomi u x. Prema tome
algebarska funkcija ima opcenito oblik:
Xn (x)yn +X il _ dx)yn - I -!.. ..... -I- X 2 (x)y2 + Xdx)y -; Xo (x) = 0, (36)
gdje su Xn (x), Xn ... I (x), ....., Xo (x) zadani polinomi u x.
Npr. y = VX': jer je x 2 - y = 0,
3 j
'I .
Jesu aIgebarske
y2 = 2p x y = V 2- V~2 -
4- -
1
funkcij e.
Razlomlj ene racionaln e funkcjj~' i polinomi su samo posebni slucajtevi

algebmskih funkcija, jer, ako jc u (36) 11 = I , dobijcmo
Xl (X)Y -+- Xo (x) = 0 (a)
odatle y =- ~~ ~:~, a to je razlomlj ena racion alna funkcija od x: R(x),
a za Xl (x) = I , slijedi iz (a): y = - Xo (x), a In je polinom P(x) .

Sve ostale funkcij e, tj. funkcije koje nisu ;- 1 1gcba rskc, zovu se tr a n s
cendentne funkcije.
4. GONIOMETRIJSI{E, TRIGONOMETRIJSJ(E III CIRI{ULARNE

fUNI{CIJE
a) A n a 1it i c k a, I u c n ail i ark u s - m j era k uta
U viso) matematjci, fizici, mehanici itd. razumij c sc pod x u izra
zima si n x, cos xis!. 1 u c n ail i :I r k u s - m j e r a I{ u t a.
Luena mjera kuta a iii arc Cf. (Citaj "a rkus u") J2 duljina luka, koji
odgovara sredisnjem kutu a u kru znici po rn umjeril 1.
Kako opseg kruznice za r = 1 iznosi 21f, moze sc !ako nilpisati Iuc
na mjera nekih kutova, kako je to prikazano u sl. 41.
arc 0 = 0
1 arc 30 0 -- - ~
6 = 0 ' 52360
arc 45 0 = --=--
4 = 0 '78540
arc 60 0 = ~ = 1 04720
7(111'- t'''UI 1111 11I 0 3 '
2'" arc 90 0 = ; = 1,57080
arc 180 0 = 1f = 3,14159
arc 270 0 = 3rc = 4 71239
J1I'
2 '
T arc 360 0 = 2rc = 6,28319
51 41. (na 5 decim ala tac no).
60
Lucna mjera kakvagod kuta (f. i obratno kutna mj ~ra iz lucne od
reduje se iz razmjera prema 51. 42.
u O : arc ([.0 = 3600 : 2;:r, a odatle
O
3600 . arc ((0 1800
((= , = - - arcuO (a)
2rr rr
0
180 - 1800 _ 57 2n60 - 0 - d' .. .
----;- - 3,14159 ... - ,:1 - P - r a 1 J all. (37)
Prema tome formula (;1) glasi:

0.0 = p O • arc (Xo
iIi a' = p' arc a'
arcoC,°
iIi a" = p" . arc a "
opcenito 1
n = p . arc u. (37)
a odatlc
IX
Li rc a =- (38)
(> SI. 42
iIi
arc l( = -00-
u. ° 0.'
.0'
(r."
p"
I ,
Tu jc
pO = 570,2957 . . . I
p' = 34:37',746 . . .
p" = 206264,80 .. .
J (:39)
(J = 57 0 i 7'44 ",80 .. .
Koji luk odgovara kutu r 1I kru znici polurnjcra I ?
Uvrstenje a = p II (38) dajc:
arcp =~
p = 1,
radijanll p odgovara luk duljine I (duljinc poIll
mjcra).
Primjeri·
1. arc :) 18053'27" - ?
P rema (38) · · · 31~W 3 '2-" - 1148007" - - "5 0 -C)

. . dIe , 0 I - 206264,8" - ~
51 4:3.
2. arc a = 4,51; a= ?
Prema (37): GI: = 4,5 1· p = 4,5 1·206254, 8" = 930254,2" = 25W24'14",
Mnogo jcdnostavn ije i brze rj esavaju se ti zad(jci pOmOCll tablica.

Vidi npr. tablicll IV. "Duljine luu znih lukova za r = 1" 11 logari/;lmskim
tablicama po O. SchlOmilchu i J, Majc enll.
61
Primjeri:
I. 311l°.s'27" = ?
arc ~1000 = 5,23599
arc 180 = 0,31416
arc 53' = 0,01542+
arc 27"= 0,0001 3
arc 318"53'27" = 5,56570
2. arc ex = 4,51; (X = ?
4,51
- 4,363;{2 = arc 250 0
0,14668
- 0,13963 = arc 80
0,00705
- 0,00698 = arc 24 '
0,00007 = 3rc 14 "
(X = 258024' 14"
Uzmimo sada da je polul11j er kruiniee r razlicit od 1.
Iz razmjera prema slici 44 ,
I : are '.X. = r : 1, slijedi:
I = r· arc (I.. (40)
To znaci: duljina kruino g luka racuna sc tak o,
da se lucna mjera pripadnog sredi snjeg kuta
pomnozi polumj erom.
Cesto se pise neposredno I = r· '7., gdje se
pod rx r<1zumije sredisnji kut u lucnoj l11J en.
Jz (40) slijedi: arerx = i , (41)
. r
ij . I ucna l11j era kuta do bije se tak o, da se pri
5L 44. padni kruzni luk podijeli poluIlljerom kruzniee .
Jz (41) sliJ.::di dalj e cia jc Jucn a mjcra
kuta cist neim enovan broj. Npr. za 1 = 24
f
x,
. 24 eIll
em 1 r = 8 em are IX = - = 3.
8em
Primj er: Neka se izracll n3 dllljin 3 luka 11 kruz
niei polumjera r =
kut iznosi 63 0 21'40".
2,35 em, ako pripadni sredisnji 1T f .~ I
I..,
>r '" 1
I lP71
1= r . arc (X =2,35 . arc 63 021'40" =
= 2,35·1,106 = 2,60 em.
b) Fun k c i jay = sin x (sl. 45).

X"
(Vidi Repetitorij elem . Illatematik e, H
2
pogl. III. Goni ometrija i trigol1o
metrija). 5L 45.
62
1) Y ( - x) = sin (- x) = - sin x = - y (x)
y = sin x je Iiha funkcija.
2) Najmanji period funkcije sin x je P = 2rr, tj.

sin(x + 2krr)=sinx, gdje je k=O, ±I, ±2, ± 3,
3) sin x prim a vrij ed nosti u zatvorenom intervalu od - 1 do + I, tj.
- 1 <sin x < + 1 iIi Isin x I < I.
4) Nultacke: sin x = 0 za
x = 0, + rr, ± 2rr, ± 3rr, ...
Opcenito: x = k':r jesu nultacke sin x, (42)
gdje je k = 0, ± 1, ± 2, ± 3,
5) Tacke maksimuma minimuma:
sin x = + I, za x = ~ + 2 krr ( 43)
. x = -
SIn
1, za x = 3rr
2 · + 2 kIT, (44)
gdje jc k = 0, ± I, ± 2, ± 3, . . .
6) Graf funkcije y = sin x (sinusoidu) vidi na sl. 46 .
•y
Sl 46.
- X
c) Funkcija y = cosx (sl. 47). ¥

Znamo, da je cos x = sin lx + ; ), Ij.
kosinusoida je sinusoida pomaknuta za
~- na lijevo, (vidi sl. 46). 711 .

I~V.J
.
"2 Y
./
"'v~
..
"f
. i
to
28
1) y(- x) = cos (-x) = cosx=
= y (x), dakle y = cos x je tak a funkcija.
2) Najmanji period funkcije
y = cos x je P = 2rr, tj . cos (x 21m) = + 31T
= cos x, gdje je k = 0, ± 1, ± 2, . .. "2
3) -I<cosx< + I ili lcos xl< 1. SI. 47.
63
4) Nu tacke: cos x
) v
= 0 za x
rr ±,3:r
= ± 2' 2·' ± 5rr
2'±
Opcenito: x =--= (2 Ie + 1) -£- jesu nultacke cos x, (45)
gdje je Ie = 0, ± 1, ± 2, .
('2 k + 1) je lih broj!
5) Tacke maksimurna i mi
II
-.
I
I
nimurna:
cos x = + 1 za
"2 I
I
x = 0 + 2krr = 2krr (46)
i tgx~ cos x = -1 za
I
I
-r-1 x = rr +- 2krr. (47)
k = 0, ± 1, ± 2,
1T I ~/ !9-i--l
2TTI
I
(g
I
I ..
X3 6) Oraf funkcije y = cos x
"'/l, ._J~g~ I
(kosinusoidu) vidi na s1. 46 .
I
Prirnjedba. U toku jednog
XI, :
period a P = 2:r imadu funkcijc
3Tl
2:
!t:7 x, sin x i cos x dvije nultacke , jed
I nu tacku maksirnurna i jednu
I
I tacku minimum a, tj. rnedusobna
I
I udaljenost l1ultac(! ka Je:r, a tacaka
I
___ __ 1 istih ekstrema 2:r.
SL 48.
sin x
d) Fun k ci j a y = tg x = cos· X (sl. 48).
sin (- x) - ·sin x .
1) y ( - x) = tg (- x) = = = - tg x = - y (x) tJ .
cos (-x) cos x '
y = tg x je liha funkcija .
2) Najmanji period funkcij e y = tg x je P = rr, jer je
t (x +- rr) = sin (x + rr) = - sin x = txt'.
g cos (x +- IT) - cos X g, J
tg (x +- b) = tg x, k = 0, ± 1, ± 2, ...
3) tg x prima sve vrijedn03ti od - (X) do -;- = , tj.
- 00 < tg x < +- 00 ili I tg x I < =.
4) Nultacke:Kako je tg x = s}n x , nultacke tg x su nultacke broj

cos x
nika sin x. pa prema (42)
To su nultacke tg x.
tg x = za x = ({:r. ° ( 48)
64
5) Polovi: tgx --+ 00, kad nazivnik cosx--+O, tj . polovi tgx su nuI
tack e cos x, a kak o cos x ima sarno obicne (jednostruke) nuttacke, ima
tg x polove prvog reda .
Dakle prema (45)
tg x= ± 00 , za x = (2k + 1) 2JT--. (49)
To su polovi tg x .
6) Graf funkcij e y = tg x (tangentoidu) vidi na sl. 49.
" I
l!l.', ~1T X
21 \
, ,,
\ I
\ I
'I
"'II,
II
I,
II
II
7T
tT '
SI 49.
. cos x 1
e) fun k c i Ja y = '.- = tg-x (sl. 50).
ctg' x = -SIn:\'
1) y (- x) = ctg (- x ) =
__ - - -r;/(LXL - - - - ___ - _ _<!(LX1 _____
-
1
t g-(~-x) =
1
=
tg x = - ctg x = :
: I ctg x.
ctgX4
~ - - - ~- - ~
:,
= - y (x); y = ctg x je lihn I I • I I
funkcij a ,
x,
2) Najmanji peri od funk Xl
cije ctg x je :1 , jer je
TTl ~/
1
ctg (x + :1) = tg (X TJT
, )
1 .
= ctg x , tJ .
tgx JJ!
ctg (x + kJT) = ctg x,
k = 0, ± 1, ± 2, ' , . SI 50.
5 B, Apse,, : Repe li lo r ij ,'ise mal r m.l ike I 65

Vidimo, da funkcije tg x i ctg x imaju isti period :r, dok je 2]( peri
od funkcija sin x i cos x.
3) ctg x prima sve vrijednosti od - 00 , do .f- 00, tj . .
- 00 < ctg x < + 00 iIi I ctg x 1< 00 .
. 4) Nultacke: kako je ctg x = C?S x nuItacke
SIn x
ctg x su nultacke bro)

nika cos x, pa je prema (45)
ctg x = 0 za x = (2k + 1) :r2 . (50)

To su nultacke ctg x.
5) Polovi: Polovi za ctg x su nultacke nnivnika sin x, a kalw sin x
ima sarno j'ednostmke nultacke , ima ctg x polove prvoga reda. Dakle
prema (42):
ctg x = ± 00 za x = k ]( (51 )
To su polovi ctg x.
6) Gr.J f.l i1KC:je y -;- diS x (k()jiUlgCl;lJidL.) v;di 113 51. 49.
f) 0 pee n i ti j i 0 b 1 i c i fun k c i j a sin usa k 0 sin usa

1) y = A sin x.
Kako je (sinx)rnaks. = + 1, a (sinx) min . =-1, bit ce

y msks. = A, a Y min. = - A.
Stoga se A zove amplituda.
2) y = A sinmx.
Amplituda j eA.
Najmanji period je p = 2]( (52)
III
jer je A sin TIl X = A sin (IIlX + 2rr) = A sin [TIl lx + ~~'T)J x se povecao za
2]( a funkcija je sacuvala svoju prijasn)ll vrijednost A sin f/lX .

TIl
Prema tome je npr.
2:r
za sin 2x p =2 =:r
x 2](
za sin 2 P = T = 4:r
-"2
za sin JTX P = 2]( = 2
;r
Vidimo, da je za III = 1 period P = 2.'1, dok se za In > 1 period umanjllje,

a za In < 1 povecaje.
66
3) y = A sin (mx --L
, n)J'
Amplituda je A.
Period je p = 2:r.
m
n je pamak faze iii fazna knnstanta iii fa z a, jer sada Zit y = 0 y nije
vise nu !;'I , vee je
y (0) = A sin /1.
Oraf funkcije pomaknut je uzduz osi X Zil 11 i to na lijevo za n > 0, od
nosno na dcsn o za 11 < O.
Oraf funkcije y = A sin (/IIX +
/1) konstruira se taka, da se opls e kruznica
polumj era r = A, iza toga se konstruira sredi;nji kut u = pO II pa se kruz
nica podijeli 1I pozitivnorn sl1lislu, koji je protivan okretanju kaza ljke na
satu, u izvj es ni broj jednakih dijelova, npr. osam, i nacrtaj u pripadn e
vrij ednosti sinus;;\. Na isti broj dij elova podijeli se na as X nancse ni pe
riod 2:r i 11 svil1l di obenim tackama konstruiraju okomice na os X, na
171
koje se prenos e nacrtanc vrij edn osti sinusa, a posebno vrijednosti maksi
muma i mlnllllum,\.. Na taj nacin ma ze se konstruirati toliko tacak a, ko
liko je potrcbno za konstrukciju grafa funkcije .
Primjer I. Neka se na crta graf funkcije
y = 2 sin C; x - 2, I )
.4 = 2
P = 27': = 4
/1 = - 2, I = - arc (2.1 . pO) = - arc (2,1·57,:30) = - arc 120 ,~{0.
Potreh ni broj jedini ca na osi X: 2.4 +P= 4+4= S (vidi sl. SI).
Ay
-
x
SI. :d.
67
Sve prije n;1Vedeno za opcenitije oblike sinus-funkcij e vrijedi I za
funkciju kosinusa:
4) y = A cos (mx + n).
Primjer 2. Neka se nacrta graf funkcij e
y = ) ,5 cos (-i + 1,2)
A = 1,5
p = 2n = 4"
2
n = 1,2 = arc (57,'::0 , 1.2) = arc 68,8 0 .~ Cl..
Broj potrebnih jedil1ica l1a osi Y . 2 A -I- P O~ 3 · 4rr """ 3 + 12,56 ..:... 16 (vidi sl. 52).
po
x
SI. .')2.
Kod ovog nacina konstrukcije grafa [unkcije kos1nusa moramo pojedine

vrij ednosti kosinusa uzim(!ti u sestar pa ih nanositi na okolllice uzimajtlci
u obzir predznak funkcije . Da se to izbjegne, prelazi se obicno od kosi
nusa na sinus, pribrajajuci argulllentu zadan e funkc ije ~ , jer znamo da je
cos x = . (IT
Sill 2 + x ) = SIl1
.(x + -2-)1') .
Mijenjamo. clakle, faw zadane funkcije i tako prelilzimo od kosinusa na
sinus.
Pokazim :) to na naselll predasnjelll prtmJeru :
y = 1,5COS(; + 1,2)
. - -+ 12
y = 1,5 sin 2"
(x -- - I2T )
I
68
Jr 3,14 '-7 .
a kako je "'2 ~ - 2-.c..:.=. 1,0 , [mamo
y = 1,5 sin ( ; + 2,77) .

Sada crlamo grilf Ie fllnkcije, kak o je II primjeru 1. prikazano. (A = 1,5;
P = 4Jr; n = + 2,77 = arc 158,70). Dobijemo isli graf, koji je vee predocen
na sl. 52.
Prikazemo Ii zadane funkcije sinusa i kosinusa u obliku veklora,
mozemo lako nacrlali graf zbroja lih funkcija, ako su zadane funkcije islog
perioda. Zbrajanje veklora vrsi se po pravilll parale logramil.
Pokazimo 10 na primj eru .
Primjer ;l Neka se nacrla graf fllllkcije
y = 2sin ( ; x-2,1) + 3cos ( ; x - I )

Prelazimo na funkcijll sinllsa :
y = 2 sin ( 2'
TC
x- 2,1 ) + 3 sin 2' x-I
('
+ -2":-=)
rr
iii uz 2' ='= 1,57
y = 2 sin ( ; x - 2,1) + 3 sin ( ; x + 0,57)
Obje funkcije nacrtamo na prijasnji na ri n , prikazemo 1I oblikll vektora, zbrojimo iII po

pravilu paralelograma, a zatim dijelimo km znicu II 8 jednakih dijelova i posi llpam o ka o
prije .
I fllnkcija: A=2; P=4; n = arc(-2,1·57 ,3 0) = arc(-120 ,3 0 ).
11 funk ci ja: A = 3; P = 4 (isli!); Tl = arc (0,57' 57,3°) = arc 32,7°,
(vidi sl. 53). Analiticko rjesenje log primjera vidi dalje .
'y Y= y, +Yz= 2 s(n(¥ x-2.1) +3 COS(i x-1)
SI. 53.
Na slican nacin konslruiraju -se grafovi funkcija

y = A Ig (mx + Il)
Y = A ctg (mx + Il),
ali, kako je period lih funkcija P = Jr, U jednaki broj dijelova dijeJi se
polo v ina krllznice .
Ocilo je da mozemo na gore navedeni nacin nacrlali graf y = Yl +
-+ Y2, a da ne crlamo grafove Yl i Y2'
69
g) P rim j e r j z a 0 pee nit j j job 1i k fun k c i j e sin usa
1) Harmoni~ko gibanje iii titranje ili osci/acija

To gibanje nastaje tako, da se jedna tacka Tjednoliko, tj . s kon
stantnom brzinol11 , giba po kruznici nckog polumjera A . prelazeci uza
stop no tackama 1'1, Tb 1';3. 1'4, itd .
73' ____
Ta Tt "- (vidi sl. 54} Tada njczina proj ek
r /, '- '" dja na vertikalni iii horizontalni pro
~;t-------~- I'~ I / I1 / To mjer kruznice vrsi hnrmonicko gibanje
li S ~II : / '
'f~-.r ----
1'1/ I
J (vidi tack e 1'1', 1'2', 1'3', 1'4', itd).
Ako se u mom entu t = 0 tacka,
r. 0 I/d:. 'T/
T'
T-
f
koja se jednoliko gib~j e po kruznici,
---------t~, ;"
nalazi u tacki To (vidi 51. 54), kojoj
A + odgovara kllt (( (u lucnoj mjeri), a
+18 ---~---- u momentu t u tacki 1'1 prevalivsi za
I to vrijeme kut 'fl, tada iz pravokutnog
[:." OTt' 1'1 slij edi , da jednadzba
T, T/ puta s, sto ga je prev alila tacka, koja
vrsi po vertikalnol1l promj eru harmo
51. 54.
nicko glbanje. glasi:
s = A sin (rp + u ). (a)
Oznacimo Ii s T vrijem c jednog potpun og okretHja tacke po kruznici ,

tj. vrijeme jednog titraja, dobit celllo iz razmj era
'fl: 2:1 = t : 1',
da jc 'fi = 2; t, gdj e je 2; = ill kutna brzina tack e, tj. kut u iucn oj mj eri koji
tacka prevaljuj e po km znici u jedinici vrem ena (u 1 sekundi) . Uvrstenje
u (a) daje jednadzbu harrnonickog gibanja
s = A sin (Co) t -T- n). (53)
Tu je s =, put, t = vrij eme, A = amplituda, (" = ~; = kutna brzina,

u.: = pocctni faz ni kut.
Projiciramo Ii jednoliko gibanje tacke po kru znici na horizontalni promjer,

dobijemo jednadzbu harmonickog gibanja u obliku
s = A cos (wf + Ct). (53a)
70
2) Zbrajanja jzmjenj~nih struja
U isti vod pustene SI1 istodobno dvije sinus-strujc razlicite maksi
maIne jakosti i razlicitih pocetnih faznih kutova, ali istog perioda iIi iste
frekvencije. Trazi se izraz za zbroj tih struja.
2ada110:
Jakost struje J: 11 = 11m sin (wt + C1.1)
Jakost struje II: 12 = 12111 sin ((I)t + ({2)'
Period obiju struja: T = 2rr iIi njihova frekvencija, tj. broj titraja
w
u sekundi,
.
f= J.-
T
= 2rr
-~
Maksimalne jakosti struja = 11m, odnosno hm.
Trazi se: 11 + 12 = 1.
Nadopunimo izraze za 11 i h na potpune kompleksne brojeve oblika
z = r (cos rp + i sin rp), tj. dodamo izrazima za it i 12: ill m cos (wt + C1.1),
odnosno i 12m sin (w t + uz), (vidi § 1, 2).
Dobit cemo' dva kompJeksna broja
Zl = itrn [cos (q) t + (Il) + i sin (0' t + ((1)]
Z2 = hm [cos (II) t + (1.2) + i sin ((l) t + C1.2) J,
koje prikazemo u obliku vektora u mvnini kompleksnih brojeva I lzvr

simo zbrajanje tih vektora. Opazamo da su 11 ~ i h il11aginarni dijelovi od
Zl i Z2 (vidi sl. 55).
i.o.'
A . L(+
- Z.•
~
1\
\
\
\
\
\
\
,
\
,
.\
\
,,~4
( 1I __ - jD
.".,\ _'1'
,,- I
IJ=~+~·
I
I
8 ~ r.o,
51. 55.
71
Iz 6. OBA:
I = 11 + 12 = 1m sin (w t + al -+ y). (a)
1m =? Y =?
Iz 6. 0 C A po kosinusovom poucku slijedi:
12m = 121m + I~ITI - 21 1m hn cos [rr - (a2 - (tl)]
OdatL;
1m = Ii/2 1m + 122m + 21 1m 12m COS (a2 - al) (b)
AD AD
Iz 6. ODA: tg y = OD = OC + CD
(c)
Iz 6. CDA: AD = 12111 sin (a2 - a1); CD = hn cos (a2 - cr.1)·
Uvrstenje u (e) daje izraz, kojim je odreaen kut y:
hm sin (cr.? - a l )
tg y = --'--=~'-:----.!.;. (54)
hm + hm cos (a2 - al)
Uvrstenje (b) u (a) daje:
1=11 + 12 = Vl 21m + 122m + 2hm 12m COS (a2 - [(1)' sin (wt + a1 + y), (54a)
gdje je kut y odreaen formulom (54).
Taj izraz za trazeni zbroj struja kazuje, da je zbroj sinus-struja
iste frekveneije opet sinus-struja iste frenkvencije GI~), ali nove mak
simalne jakosti (vidi (b» i novog pocetnog faznog kuta (a1 + y) . Moze
se pokazati, da to pravdo vrijedi za bilo koji konacan broj sinus-struja
iste frekvencije .
Pomocu formula (541 motemo takoaer izracunati zbroj funkcija si
nusa, odnosno kosinusa istog perioda. Pokazimo to na nasem predasnjem
primjeru 3.
y = 2 sin (~- x - 2,1 ) + 3 cos ( ; x- 1)
ili y=2sin ("f x - 2,1) + 3sin (~-x+0,57) (vidi gore).
Uvrstimo Ii u (54)
lIm = 2; 12m = 3; IXI = (-2,1· = -120,3°; 1X2 = 0,57· pO = 32,7°;

pO) 1X2-IXI = 153 0
3 sin 153 0 3 cos 63°

dobijemo tg y = 2 + 3 cos 153"0 = 2 - 3 sin 63 0
a odatle pomocu logaritamskog racunala ") imamo:
3 · 0,45 1,35°
tg Y = 2_ 3 . 089, = _ 06, 7 = - 2,0'?,
*) Vidi od is tog pisca: .Logaritamsko racunalo", V izd. Tehnicka knjiga , Zagreb 1962.
72
pa je '( = 180 - 63,70 = 116,3 0 ili u lucnoj rnjeri '( = 2,03. (II kvadrant, jer je sarno u
talI! kvadrantu sinus pozitivan, a kosinus negalivan).
Uvrstavanje zaclanih i dobivenih vrijednosti u (54a) daje:
Y = V 4 + 9 + 2·1. , 3 cos 1530 . sin ( ; x - 2,1 + 2,03)

iii
Y = V 13-12sin63°. sin ( ; x-O,07).
Odatle
Y= VI3-12.0,89·sin ( ; x-O,07)
iIi
Y = V2.32 sin ( ;. x - 0 ,07 )
i konacno:
Y = 1,52 sill ( -i x-o,07).
Pokazimo na islom primjeru jos jedan nacin zbrajanja funkcija si

nusa, odnosno kosin usa.
y=2sill ( -rr
2- x-2,1 ) +3cos 2x-1 )
("
iii
y=2sill (~. x-2,1) + 3sin ( ; x+O,57) (vidi gore).
Stavimo:
2 sin ( ; x- 2,1) + 3 sill (i- x + 0,57) = A sill ( ; X + a.) A=?a.=?
Prem3 Irigonornetrijskirn iormularna sill (a ::!: ~) = sin a. . cos ~ ± cos ':I. . sill (3 irnarno :
2 sin ( ; x) .cos 2,1 - 2 cos ( ; x) sill 2,1 + 3 sill ( ; x) .cos 0,57 +

+ 3 cos ( ~- x) .sill 0,57 A sill (~-. x) cos ex + A cos ( .;- x) sill ex,
=
iii ako uredirno :
sill ( ; X ) (2 cos 2,1 + 3 cos 0,57) + cos ( ; x ) (- 2 sill 2,1 + 3 sin 0,57) =
= A sin ( ; x) cos ':I. + A cos ( ; x) .sin ':I..
Ta jednakost vrijedi za svaki x sarno u tom slucajll , kad su koeficijenti clallova sa
sill (-i x) i cos (~:. . x) na lijevoj i desnoj stralli jedlladzbe rnedusobno jedllaki, Ij .
aka je
A cos (f. = 2 cos,2,1 + 3 cos 0,57
A sin a '= - 2 sin 2,1 + 3 sin 0,57.
Racunanje desnih strana tih jedlladzb i daje:
A cos ex = 2 cos 120,3 0 + 3 cos 32,70 = - 2 Sill 30,30 + 3 cos 32,7 0= - 2·0,50 - 3· 0,84 = 1,52
A sill ex = -2 sin 120,30 + 3 sill 32,70 = - 2 cos 30,3" + 3 sill 32,70 = - 2 . 0,86 - 3 . 0,54 =
= - 0,10.
73
I nl amo dakle: A cos Ct. = 1,52
A si n Ct. = -0,10.
Podijelivsi dmgll jednadzbu prvo m dobijema:
- 0.10
tg Ct. = -~ = - 0,07
J ,52
Odatle:
= - 0,07.
Ct. = arc (- 40)
(IV kvadrant, jer je sarno 11 10m kvaclranlll sinus negativan, a kasinlls pozilivan), a aka
obje jedndbe kvadriram o, a zatim zbrnj im o, imat cerna:
A2 = (1,52)2 + (- 0,10)2 = 2,32,
A = V2 ,:'\2 = 1,52.
Uvrstenje vrijednosti dobivenih za A i Ct. u y = A sin ( ; x + Ct. ) daje Irazeni rezultat
y = J ,52 sin ( .~ x - 0,07 ) (graf vidi na sl 53).
5. EJ<SPONENCIJALNA FUNI{CIJA
y = a' . (55)
Da ostanemo L1 rea lI10m podrucju i da dobijemo jednoznacnu funkciju,
pretpostavljamo:
1) da je bazil a rea lan po zit i va 11 broj, jer za a negativan, npr.
1
. 1
a=-21 funkcij a bi imala ilTIllgim,rnll vrijednost: y = (- 2) :i
x = - =
2'
=±V 2 = ± i j/2,
2) da y prim a sa rn o poz itivne vrijednosti npr. za a = 4 x = -2'
I
imamo y = 4 2 = + VT = ...L 2.
Razlikujll se tri slucaja eksp onencijalne funkcij e:
1) ba za a > 1, 2) baza a = 1,3) baza a < 1. ,/
Slika 56 prikazu je g rafov e funkcije y = a' za a = 2, a = 1 a= -~ .
Racunamo : y = l' = 1 za sve konacne x .
x I y = 2'
1 1
x I = (;-y
y
-3 2 3 = - = 1 -~
23 8 - 3 ( -2-) = 2~ = 8
1 1 1
-' = _.
-2 2- 2 =
22 4 -2 ( 2) -= 22 = 4
- ?
-1 2- 1 = ~ -1 ( _; _) - 1 = 2
2
20 = 1 1 0
0
1 21 = 2 ° (y) = 1
1
2 22 = 4
3 23 = 8
2
1 2 I
2 (2) ='4
74
Iz slike 56 i iz nasih racuna vidimo, da je eks ponencijalna funkcija y = a'
jednoznacna funkcija definirana za sve x. Za a> 1 fu ,nkcijrt. raste od 0
do + 00 , a za a < 1 funkcija pad a od + co do 0, kada x raste od - 00
do + co , a za a = 1 funkcija ima konstantnu vrijednost 1. Bez obzira na
velicinu pozitivne baze a, funkcija je uvijek pozitivna i za x = 0 ima
vrijcdn os t 1.
Pose ban slucaj:
Za a = e = 2,71828 ... dobijc se
y = e'. (56)
To je prirodn:1 eksponc ncijalna fl1l1kcija, koja sc tako zove, jer
se rast u prirodi cesto raVlJil prcll1a eks ponencij ;dnoj funkciji s bnom e,
dok II slucaju pad a ima e negativni eks ponent:
y = e·-' . (56 a)
12 slike 57, koja pokazuje tok
obiju fl1nkcija, vidimo da je:
x x
-,3 -2 -f 2 .J
51 56. 51 57.
lim e' = 0, lim e' = + 00
x--+- ::c ,---++ co
(57)
lim e - '
,;--;)-- ex:
-+ 00, lim e- '
x~+ co
= O.
6. HIPERBOLNE FUNI<CIJE
a Oefinicije hiperbolnih funkcija
Hiperbo1ne funkcije su funkcije, koje su sastavljene od prirodnih

eksponencijalnih funkcija e' i e- ' (vidi sl. 57).
funkcija y = e' ;- e-' zove se sin us hip e r b 0 I nix simbolicki
se oznacuje sa sh x, dakle
y = e' - e- ' = sh x. (58)
2
75
e' + e -, .. . y •
y = - -2-- - lOve se k 0 sin u s hip e r b 0 In I x oznaeuJe se s eh x,

dakle
eh x = eX + e- X
(58a)
2
sh x e' - e- X
y = eh x = e' + e- X = th x (I a n g ens hip e r b 0 I ni x)
(59)
eh x _ eX + e- ' 1 .
y = ~<;h x - e' _ e- ' = Ih x = elh x (k 0 I an g ens hip e r b 0 In i x).
b) Promatranje pojedinih hiperbolnih funkcija

X
1) y = sh x = eX - e-
e- X -eX eX - e- X
y (- x) = sh (- x) = C) = - - 2 = - sh x = - y (x)
Ay y = sh x je Ilha funkeija.
eO -eO
y (0) = sh 0 = - 2- = 0
sh x ima nultacku u ishodistu.
limsh x = _l_[ Jim ex- lim e- ,] = + CXJ

): ~)-- + cc 2 x - ';}- +- m '\ --+ :::n 't"
premil (57).
Kako je sh x liha funkeija, bil ce s ob
7r " -X zirOI11 na sim elriju:
lim sh x = - CXJ .
x --;- -:::c
Slika 58 prikazuj e 10k funkeije. Iz Ie

slike v!dimo:
sh x je liha jednoznac fl a fl.lnkeija de
finirana za sve x. Funkeija rasle od - 00
51. 58.
do + 00 , kad x rasle od - 00 do + = ,
ima jedinu nultacku u ishodislu.
2) y = eh x = eX + e- X
x
y(-x) =eh(-x) =e- ±!-': =e' + e-
X
y = eh x je laka fLlnkeij a. 2 2 = eh x = y (x)
y (0) = eh 0 = eO +2 eO +2 1
-_ 1· ~- = 1.
Jim eh x
x. --)- + co
= -·2·~ [ xlim eX + lim e- xJ = +
--)-.... co x --)- ,.. oc
00 prema (57)
76
Kako je ell x taka funkeija, bit ce s obzirom nn simetriju
lim eh x = + =.
:<--)- - :.0
Graf funkeije y = eh x (vidi sl. 58) zove se lancaniCJ. Taj oblik

(eventualno slicno povecan iii umanjen) ima homogena teska nit, koja
slobodno visi objesena 0 dvije jednako visoke tacke.
Iz slike 58 vidimo:
eh x je taka jednoznacna fllnkeija definirana za sve x. Funkeija
pada od + 00 do 1, kad x raste od - DC do 0, a dalje raste od 1 do
+ 00, kad x raste od 0 do + 00 . Uvijek je eh x > 1.
Primijetimo jos, da je uvijek
ehx > shx,
jer se izrazi (58) za te funkeije razlikuju sarno u predznakll clana
koji je uvijek pozitivan (vidi sl. 57), a taj clan se kod eh x pribraja, a
e-"
kod sh x oduzima (vidi s1. 58'.
3) y
sh x
= th x = eh-; =
e' - e
e' + e =' -x
sill - x) - shx
y(-x) = th (- x) = = -- = - thx = - y XI
eh (- x) eh x
y = th x je liha funkeija.
. I sh x
= 0, kad je brojn ik sh x = 0, tj.
Ka k 0 Je t 1 x = h bit ce th X
e x
za x = 0, dakle
= x 0 jc llultacka thx.
Kako je nazivnik eh x > I, til x nema polova.
Pokazimo , da je I th x 1< 1.
eX - e- x 2e -X
th x = - - -X = (e x .- r ' x):(e x
e' + e-
+ e- x) = I-
eX + e- '
ako to dijeljenje izvrsinlO.
lim e- X
lim th x = 1 - 2 _ _ ~~ ..
lim e X ·+ l-i-In- e---' = 1 prema (57).
00
x--++ '"
'X--)- + ;r; x_+ 1- .z
Kako je th x liha funkeija, bit ce obzirom nn simetriju
lim th x =- 1.
X- 1- ··- 'l.l
77
lz slike 59 vidimo:
th x je jednoznac na liha funkeija , definirana za sve x. Funkeija
raste od - 1 do + 1 , kad x raste od - = do -+ 00 . U vi j e k je I th x 1< 1.
4) y = cth x = eh x eX + e- X
sh x th x eX - e- X
1 1
y(- x) = eth (- xl = = -- = - cthx= - y(x)
th ( - x) - th x
y = eth x je liha funkeija.
lz cth x = ~:~ : sIijedi, da cth x nema nultClcaka, jer j c brojnik eh x > 1

da cth x ima pol prvog reda za x = 0, jer je nazivink sh x = 0 Z(l X = O·
K(lko je cthx = th1x' a Ithx I < 1, bit cc

!cth x l > 1.
y=dhx
y=tnx
x.
S I. ;-)9.
U sliei 59 prikaz(ln je graf funkeije y = eth x, iz kojega se vidi:

cth x je jednoznacna liha fllnkeij(l definirana za sve x osim za x = 0,
gdje ima pol 1. red(l. Fllnkeija pada od - 1 do - co , kad x raste od
- = do 0, a dalje opet pada od + 00 do + 1, kad x r(lste od 0 do
+ = . Uvijek je I cth x I> 1.
78
c) Formule za hiperbolne funkcije
X
eh x eX -r e-
2
X
sh x = eX - e-
2
Zbroj daje: eh x + sb x = eX
(60)
Razlika daje eh x-sbx=e- x
Umno za k formula (60) daje :
eh 2 x - sh 2 x = 1. (61 )
Odatle: ehx = + V1 -+ sh 2 x
(62)
shx = ± i/ eh 2 x-f.
Dalje se mogu lako izvesti formule kako slijede:
.. _', - = 1- th 2 x
eh 2 x
(63)
_ 1 = cth 2 x - l
sh 2 x
sb (xl ± x2) = sh xl eh x2 ± eb Xl sh X2
eh (x 1 - ' -x)
...L
2 = eh x1 eh X 2·..L
...L sh x 1 sh x 2 . (64)
Odatle:
sh 2x = 2 sh X eh X
•
eh 2x = eh 2 x + sh 2 X. (65)
Usporedi formule (61) do (65) sa slicnim formul ama trigonometrij e

(vidi Repet. element. matem.) i obrati paznju na razlike u predznaeima.
d) Rae una n j e v r i jed nos t i hip e r b 0 In i h fun k c i j a

Taj racun vrsi se najjednostavnije POlTlOCU formul a (60):
eh x -T- sh x = eX
eh x - sh x = e- ·'.
Pokaz imo ga na primjeru:
Neka se izracunaju na 5 deeimala tacno vrijednosti svih hiperbolnih
funkeija za x = 1,12.
Logaritmiranje formula (60) daje :
log (eh x + sh x) = x . log e
log (eh x - sh x) = - x . log e.
Uvrstimo Ii ovamo x = 1, 12 i log e = log 2,71828 = M = 0,434294
[vidi dalje formulu (74)], dobijemo :
79
log(eh 1,12 + sh 1,12) = 1,12 ·0,434294
log (eh 1,12 - sh 1,12) = - 1,12 . 0,434294 .
Izvrsimo Ii mnozenje skracenim nacinom na 5 deeimala tacno (vidi
Repet. elem. matematike, I, § 13, 2.) iii logaritamskim putem, imat cerno
log (eh 1,12 + sh 1,12) = 0,48641
log (eh 1,12 - sh 1,12) = - 0,48641 = 0,51359 - 1,
a antilogaritmiranje daje
eh 1,12 + sh 1,12 = 3,06486
±
eh 1,12 , sh 1,12 = 0,32628
2 eh 1,12 = 3,39114
2 sh I,} 2 = 2,73858
Odatle:
eh 1,12 = 1,69557
sh 1,12_ = 1,36929
th 1,2 = sh 1,12 = 1,36929

eh 1,12 1,69557
cth 1 2 c= __
1
, th 1,12
Odatle nacinorn skracenog dijeljenje na 5 deeimala lacno (vidi Re

petitorij element. rnaternatike I, § 13, 3.) iIi Iogaritamskim putem dobijemo:
th 1,12 = 0,80757
cth 1,12 = 1,23829
Primijetirno da postoje tabliee, u kojim su navedene vrijednosti hi
perbolnih funkeija (vidi npr. "Hatte")
Paragraf koji slijedi dat ce odgovor na pitanje, zasto se te funkeije
zovu "hiperbolne" .
80
§ 5.
PARAMETARSKI OBLIK JEDNADIBE KRIVULJE
1. POJAM
Napisati jednadzbu krivulj c u parame trtrskom obliku znati prikazati

obje koordinate x i y svake tacke krivulje kao funkcije trece promjenljive
t, koja se zove par a met a r.
Prema tome
x = x (I)
y = y (t) tJ < t< t2 (66)
jest opca jedmid zba krivulj c u prHameLlfSkom obliku.

Obratni prijelaz, tj. prijelaz od parametarskog oblika na obicni, vrsi
se tako, da se iz jednadzbi (66) ukloni parameiar t, pa se dobije y = y (x)
iii F (x, y) = o.
Obrati osob itu paznju na par.'lmetarski oblik, jer ima veliku primj en u
u tehnici, npr. u kinemalici
2. JEDNADZBE NEI<IH KRIVU LJA U PARAMETARSI<OM OBLII<U

a) Jed n adz b a k r u z n ice u par a me t a r s k 0 mob 1i k u
1. Sredisle je u ishodistu.
Prema s1ic i 60: x = r cos t
y = r sin t o <t < 2:r. (67)
T(x,y)
r
x
m~
I
I

I
I
-,P I
I
x
°1 x
SI 60 51 61.
6 B. Apsen : Re pe liluri) li5e mai e rra like I

81
Kvadriramo Ii i zbrojimo obje
y
gornje jednadzbe, do bit cemo poz
natu sredisnju jednadzbu kfllznic e :
x2 + y2 = r2 . --.
2. Srediste je u iacki S (p, q)
Prema slici 61:
x =p + X' 1 Iv:::=='f' I, J; .x
Y = q +y'
iii
x = p + rcos t
y=q+rsint O<t <2rr. (67<1)
SI 62.
b) Jednadiba elipse u parametarskom obliku
Prema slici 62, na kojoj Je prikazanil poznata konstrukcija tack (

T (x, y) elipse, imam 0:
x = a cos t
y y = b sin t
o< t < 2:r. (68)
Podijelimo Ii prvu jednadzbu sa 0, a

drugll sa /) , pa kVildriramo Ii i zbrojimo Ii
tako dob ivene j edna dzbc , dobit cemo sre
disnju jednadibu elipse :
1 /~'1 ,j , --
X x2 , yJ _
l.
a2 -;- /)'2 -
Ak o je srediste eIi pse u tacki S(p , 4):
x = p --;- a cos t I 0 < t < 2rL
SI. 6:i. y = q + 17 SI11. t = (68a)
c) Jedn adiba hiper b ole u p a rame ta rskom obiiku

1 Is tostrane: a = /) = 1:
x = ell t
y = sh t I -= t < + = , (69) .
jer ako kvadriramo obje jednil dib e, pa od prv e nduz111cmo dr ug u, dobit

CC1110 obzirom na formulu (61) jc:dnad zbu istostranc hip erbole x 2 y2 = 1
Kako cemo kasnijc: u intcg ra lno111 racunu vidjeti, t = 2S, tj. para
meta r t brojcano je jcdnilk dvost ruk oj povrsi ni seldora S istostr<llle biper
bo le (v idi s1. 63).
82
Sada je jasno, zasto se te fllnkeij e ZOVll hip e r b 0 I n (:' fllnkeije:
one imaju sliean odnos prem" g ranama is!ostranc hiperb (J le , kao gonio
metrijsk c funkeije prcmil jedinienoj kru zniei.
2. RazIlostran e a =f= b:
x = aeh 1
- =< 1<+= , (69a)

Y = fJ sh 1
jer llvrstenje tih jcdnadzbi u jednad i bll hip erbol e
x2 _ Y 2
-",
a~ /)2 = 1
daje fOfl11ulu (61):
eh 2 1-sh 2 1= 1.
d) Jed n a d i b apr a v c a u par a met a r s k 0 mob i i k u

Pra va e u raVlllnl posv e je odrcden, ako je zadana tackn To (xo,Yo),
kojol11 taj pravac pro]azi, i kut «(, sto ga in] pravac zntvara S osi X.
l'
I
o Xo x x
Sl 64
Znarn o, dil jcdna dzb u zallanog pra vca (iI i opcenito nekog geom l'
trijsk og lika ) do bi je mo fak u, du llZl11CIT10 na prnv ell bc ku T po volji i
napis cmo f,-' Iacijll , koja Vf'ze koordi na te (x, y) te tneke T s velicin nma,
koi e su z~!d: l ne . Uzmil11o, J akie , n;] zad anom prav eu tacku T (x, y ) po valji
i oznacimo s 1 udalj cnos t te fack c od z a d ;] n e ta ck e To(xo, Yo )
Kako jc /;teka T uzeta po voIji , ve li cina t tj. udalj enost To T je
p ro mj e n Ij j v ~l ve Iicin:l, tj . par a 111 et a r, koji l11ora mo mi je nj ati od 00
do + DO , ci a do bij emo sve iack e pra ve;! , je r svaka j dru goj po val j i uzet oj
tacki prav eil odgovn ra drug;[ uclalj enost 1 oel zild ane tackc To.
P remn s lici 64:
x = Xo + 1· cos ((
- =< 1< + 00 .
Y = Yu + 1, sin u.
To je jl' dn;l clz ba pra vea u param etarskom obl iku .
83
§ 6.
INVERZNE fUNKCIJE
1. POJAM
Ako 1I funkciji y = y (x) znmijenimo uloge ilrgum enta i funkcije, tj.

x smatramo fllni<cijom a Y iu g um cntom, drug im rij eci ma, ako rijesimo
j ednadzbu y = y (x) po x, d obit eem o in v e r z n u f u 11 k c i j u x = x (y) .
Npr.
Z ~l da na fUl1 kcij R: y = :'(2.
In ve rzl1i1 funkcij a : x = ± Vy .
Inv erzna funJ,cij;\ ie nova funkcija, jcr sva ko svojstvo funkcij e pre
lazi n: \kon inv erzi je u ncko novo svojstv o. Kalw se vidi iz g ornjeg pri
mj era, takost za dane funkclj e y = x 2 prelazi 11 dV OZ n3 C110st inverzne flln kcij e
x = + If;. Kilsn ije eema vidjcti , da perioclska funkcij a daje nakon inv er
zij e besk on;lcn o mnogoz n;-icnu flll1 kciju .
ty l yx
( "1 , jYr+
-;
/
) "
y ~X2(
.
'-'.
/ ',
~.-.-
"(,
()
1y =x 2
x 'x
"
,
-
xy
/
x ~ .t vY
SL 65
Or;) f invl'fzn c funkci je moz e se dob iti iz g ra b zadane funkcij e na 2
nHein a :
1. okretanj em g rafa zadane fllnkcij c za 90 0 II smislu prot ivnom smislll
kaz <lljkc na satu;
2. zrcaljenjem grafa zadan e funkc ije i koord inatnog sustav il na ras
p olovnici 1. i 3. kvadran ta, pri eemu se os X zrcali II os Y, a os Y u
os X. Slika 65 prikazuj e Obil naeina konstrukcij e funkcije y = ± ( x.
85
Primjedba. Oznacimo Ii, kao obicl1o, argument s x a fUl1kciju s y,
tj. apscisl1u os oznacimo s X a ordinatnu s Y, primit ce inverzna funkcija
x = ± V-Y oblik y = :r:: Vx. To znaci da smo horizontalnoj osi daJi prijasnju
oznaku X, a vertikalnoj osi Y.
Jasno je, da se funkcija ne mijenja, ilko se promijeni 0 z n a k a ar
gumenta i funkcije. Npr.
y = x2, x = y2, U = v2 , IJ = u2
je is t a funkoija razlicito oznacena, a njena inverzna funkcija razlicito

oznacena bi bila:
x = ± Vy, y = ::: Vx, v = ± VU: u = ± Vv.
3. Graf inverzne funkcije moze se naravno konstruirati neposredno
racunajuci pojedine tacke krivulje.
2. POJEDINE INVERZNE FUNI<CIJE
a) Ciklometrijske iii arkus-funkcije
To su inverzne funi<cije od cirkularnih (goniometrijskih) funkcija.

l)y=Arcsinx
Simbol y = sin x znaci: y je sinus luka x.
Inverzno: x je luk, kojemu je sinus jednak y, a to simbolicki pi
semo ovako:
f[
x = Arc siny (x je arkus sinus y)
iIi ako zamijenimo nazive argumenta i funkcije,
tj. mjesto x pisemo y, mjesto y uzimamo x,
rr .::<1 ,0 glasit ce funkcija:
y = Arc sinx,
x je vrijednost sinusa, y je pripadni luk .
JJ! Mi dalde zadajemo sada vrijednosti sinusa
2
51. 66. (x), a racunamo pripadne lukove (y) (vidi sl. 66).
Da nacrtamo graf te inverzne funkcije, mommo llaJpnJe uociti, da

je funkcija definirana samo za - I <x < + I, jer je x vrijednost sinusa.
Stoga ce pravci x = -1 i x = + 1 (vidi sl. 67) omedasiti onu prugu , izvan
koje ne moze lezati nijedna tacka grafrl. Dnlje ceInO nn os Y nanijeti
)ucnu mjeru , tj. ±;-, ± IT itd., jer je y luk. Sad a racunamo glf\vne tacke
grafa:
86
Kada je si nus, tj . x = 0, pripadni 1uk
y = 0, rr, 2rr, 3iT, .. .
- iT, - 2rr, - 3rr, .
rr 5:1
Za x = 1 Y=2"' -2" "
3rr 7rr
= 2 ' - -2'
3rr 7rr
Za x =-1 y= , -- ,
2 2
;r 5rr
=- 2 ' - -2' .. ,
Vidimo, da je y = Arc sin x beskonacno mnogoznacna funkcija de
finirana za -1 <x < + 1.
U toj bes konacnoj mnogoznacnosti inverzn e funkcije zrcaH se peri
odicnost funkcij e sinus.
I
J
2lT ) y=Arccos x
y
I J
I /
,
I I
I
J
y=aiCtgx
x
',
............. -.
51. ti7. 51. 68.
87
Da se dobij e j e d no z n a e n a funkcija , uzmimn din kri" ulje i to od
y = - ; do y = +;-. Tako dobijcrno g I a v n e v r i j e d nos t i fun k
c ij e, koj e se oznaeujll s arc sin x (malo <I!).
Glavna vrij edn ost y = arc s in x jc jednoz nae na liha funkcij il defini
ran a samo za ! x I < I .
.. raste 0 d - -2JT ' d 0 + 2"
F unkcLJa IT
kad x raste 0 d - 1 d 0 -1- I .
(Vidi s1. 67) .
2) y = Arc CDS x
To znac i: y jc luk , koj emu je kos inu s jedn ak x .
Argument x je dald e vrij edn os t kosin Llsa, a funkcij a y j e pripadn i luk.
Na slieni naCi n ruc un a s e i konslru ira g raf te funkcij e, koji je pri
kazan nJ slici 67. Vi dim o, da jc y = Arc cos x be skonacno mnogozn aena
funkcija dcfiniran" za - 1 <x < + 1. Je dn cznaencl fun kci ja, Ij. gliivna
vrijednost, dobij e Sf:' tako, da sc uzme di o krivulj e od y = ;r do y = 0.
Gl et vn a vrijednos t y = arc cus x je jednozn acna flln kcija, definifilna
za I x I < 1. Funkc ija pada od IT do 0, kad .Y rasle od - 1 do + 1
(vidi s1. 67).
Primij etimo, da g rafo ve flln li:c ijn
y = arc si n x i y = arc cos x
mozerno takod er dobiti , tak o, da sinllsoi dll i kos inlls oidu zrcalirn o net pravcll
y = x uzevsi prvll u interv al u od - ; do + ;, a dru g u od 0 do IT,
3) y = Arc t g x
To znaci: y je luk, kojernu je tange ns jcd nak x.
Vrij ednost tange ns a je dakk <lrg utnf' nt x: il pripadni luk je fun kcija y .
Kalw tangens prim a s ve vrij ednosti, funk cija je dcfin irana za sve x od
- 00 do + 00 (vidi 51. 69).
Kad je vrij edn ost tange-nsa , Ij. x = 0, pripadn i luk

y = 0, :1, 2IT •.
= _.- IT, - 2:[,
. //
IT 3 IT
Kad x - " + 00, y-+2 ' 2 ' (ras tuei)
Y 3rr
2"' -
ot-~~
--l- _ JT
-2' , . . . (ras iLl ci\! '
T1 (
3:rr
Kad x -+- 00,
JT
y -+2' -2 '
(padajuc i)
./
//
JT 3:1 , . . . (p;ldaju ci) . .~T!
Y-,' - 2 '-2 Sl. 69 .
88
S toga rilzloga vuc emo u t<lckama
IT 311 y =_ IT 3:r
y = 2' -i"" 2'-2 ,' "
pravce usporcd nc s os i X, i koji ce b:ti asimptot e pojcdinih gra na tra
ze nog gra fil (vidi sl. 68).
Uzmimo kona cno u obzir, da jc
Arc tg 1 = -; - + In, gdje je Ie = 0, ± 1, ± 2, ..

Vidim o, da jc y = Arc tg x beskonacno Illl1ogoznac na funkcija defi
ni ran a za sve x. Kao glavna vrij ednost uzim a se ona grana , koja ' prolazi
kroz ishodistc.
G!<lvna vrijcdnosl y a rc tg x je jcd no znacna lih a funkcija dcfini
.. rasle d:r IT
ra na za sve x . F llnkclja 0 2 d0 I
I _
2 kad x rllsle od ex;
do + 'X (vidi sl. 68).

4) y = Arc ctg x
To znac i: y je luk, kojemu je kolang ens jed nak x.
Graf Ie funkcije kon struira se na sJiblll naCi n, a prikil zill1 je na sl. 68.
Vidim o, da je y = Arc ctg x beskonacno mn ugo zn acna fllnkc ij;1 definirana
za sv e x. Kao g lavn Cl vrij edll'Js t Llzinw se ond g rana kuja Iez i iZI1l edll
y = J[ i y = O.
Glav na vri.ledn()sl y = ~ rc ctg x jt' jednol naCn(l fllnkc ip definiran <l
za sve x. F unkcija pad a ad ;r do 0, knd x ras/c od - 00 do + = .
Opazamo, da se gfll fovi funkcija )' = arc tg x i y = arc ctg x s ;jek u u lacki
T (I ,;) jc r je arc tg 1 = a rc ctg 1= -i = arc 45 0 (vidi sl. 63).
5) Form ul l! za arkus-fun kc ije
Jz slik(' 70 slijedi:
. ;r arc slin(
arc sin x ..:... a rc cos x 2 (70)
Na isli n3cin maze se pokazati, da jt.' ta

kode r
JT
arc tg x + Clrc ctg x = 2 . (71 ) SI 7il.
Npr. arc sin ~ + arc cos ~ = a rc 30 0 -+- arc 60 0 = arc 90 0 = ;
89
Teoremi adicije za arkus - funkcije:
arc sin Xl + arc sin x2 = arc sin (Xl V} - X2 2 + x2 V} - Xl2) (72)
arc cos Xl + arc cos X2 = arc cos ( Xl X2 - V(l - X12)(1 - X22)) (73)
Primjer.
arc
. 1+
SIO 2" arc SIO
.f3-,
2 ·= r
.
P rema (72 ) lmamo: . '21 + arc SIO
arc SIO . V3
"2 = arc . (12"
SIn
V-I- -34" +
+V3Vl-~)=arcsin(~+~)'
2 4 ' 4 4
= arcsin} =~.
2
Pokus:
. 1
arc SIn 0
- = arc 30
2
. V3 +
arc SIn-"2= arc600
~
;-
. 1 . ], 3 900 JT
arc sin 2· + arc sin 2 = arc = 2- .
Spomenimo jos da je
arc sin (sin x) = X
arc cos (cos x) = x (73a)
itd .,
jer Iuk , kojemu je sinus jednak sinusu od Iuka x, jest x.
Takoder je
arc sec x = arc cos (~)

(73b)
arc cosec x = arc sin (~)
1
jer je sec y = cosy =X , a cosec y = ._
1_ = x. (Izvedi te formulet)
slny
b) Logaritamska funkcija
1) Pojam
Logaritamska funkcija je inverzna funkcija eksponencijalne funkcije
y = a' za a> 1.
Prema definicij i logaritllla:
Iogaritam je eksponent kojilll tr eba potencirati bazu da se dobije zadani
broj , giasit ce funkcija y = aX inv erzno:
90
.y x = Jog, y
iIi, ako s x ozn;]cimo argument ;] s y
I, funkciju:
,
y = log, x.
(Vidi takoder Repet. element. matemati

ke, I, § 13, I).
Logaritamska fllnkcija je definirana
samo za pozitivne x, jer je x vrijednost
·x eksponencijalne funkcije, koja je llvijek
pozitivna. Graf logaritamske funkcije na
crtajmo tako, da zrcalimo na pravcu y =X
[" graf eksponencijalne funkcije aX s ba
SI 7L zom a> 1.
Iz slike 71 vidimo:
Logaritamska funkcija y = log, x je jednoznacna funkcija definirana samo
za pozitivnc x. Funkcija raste od ~ co do + co, kad x raste od 0 do
+ co, pri cemu je za x < 1 negativna, a za x> 1 pozitivna. Ima jedinu
nultacku x = 1.
Prema tome su npr. log· sin x i log cos x uvijck negativni, odnosno 0,
s
jer su I sin x I i Icos x I 1.
2) Logaritamski sustavi
1. Dek a dski i prirodni logaritmi
Svakom realnom pozitivnom broju Q odgovara jedan logaritamski sustav
s tim brojem a kao bazom, pri cemu je lIvijek log, a = 1, jer je samo a1 = a.
Prakticki se primjenjuju samo 2 sustava logaritama.
1) baza a = 10. To sud e k ads k i iIi () b i c n i iIi B rig g so vi
o gar i t m i. Oznaka je log (bez oznake baze);
2) baza a = e = 2,71828. To su prirodni iIi hiperbolni iIi
N e per () v i log a r it mi. Oznaka je In (logarithmlls natura lis).
2. V e z a i z m e cl u d e k ads k i hip r i rod nih I () g a lit a m a
Logaritmiramo Ii isti broj x po bazi 10, a iza tDga po bazi e, do
bit cemo:
log x = YI
(it)
lnx = Y2'
a odatle prema definiciji logaritma mo2cmo pisati:
lOY ' = x
eh x.
91
Jzjednacenje lijevih strana daje:
lOY' = eV2,
a logaritmirajuci te jednakosti po bazi 10 dobijemo:
Yl log 10 = Y2 log e.
Uvrstimo Ii jcdnakosti (a) i uzmcmo Ii u obzir da je Jog 10 = I,
dobit cemo:
log x = In x . log e. (b)
log e = log 2,71828. . = M = 0,434294 . . (74)
zove se modul Briggsovih logarifama.
Prema tome:
log x = M . In x. (75)
Odatl e :
In x = log x
~ - M logx. (76)
Jz formula (75) i (76) slijedi, da se dekadski logarital11 dobij c iz pfi

rodnog tako, da se pDslj ednji pomnoii modulom M, dok S 2 prirodni loga
ritam T<lCUna tako, da se izvad eni iz tablice dekadski loguj!arn podijtli s
1\1 iIi pomnoii s J~1"

1
0,434 29 = 2.302585 . (77)
AI
To je mo :lul .i\leperovih logaritama.
1
Uvrstenj e x = 10 u (76) dajc: In 10 = l1' (77Cl)
Umnoiak log e = M i In 10 = .~ daj e :

log e . In 10 = 1.
Taj izraz vnj edi opc eni to, (J.
log" b . 10gb a = iii
loga I)
.'
= -1 - - .
ogh ({
(78)
Kako jt' e< 10, bit cc l In x i> I log x I, sto sc vidi iz sl ike 72.
P:·imjeri .
1 III x = 4,34 ~1 g1, x = :'
Pre;na WI) i (74)

log x = M . In x = 0,4:"14294 . 4,:14 :3 81.
92
Odatle nacicwm skracenog mnozenja (vidi Repel. elemenl. matematike) iii logJ ,ita ms
kim putem dobijemn na 5 decimala tacno :
l og x = 1,88649, a odatle je x = 77.
o 5678910 -x o
SI 72. SI 73.
2. In 0,12[)9 = ?
Prema (76) i (74) :
I 01259 = log 0,1259 = 0,10003 - 1 = - 0,89997

11 , ' M 0,4;14294 0,434294
Odatle ndcinOIll skracellog dijeljel1ja iii logari tamskim putem dobijemo na 5 deci mala
tacn u:
In 0,1259 = - 0,2072;1 = 0,79277 - 1.
Drugi nac in . Prema (76) i (77) :
In O,12[)9 = !~ . log 0,1259 = ~I (0,10003 - 1) = - 7,302SB,s · 0,89997 =
= - 0,20723 = 0,79277 - 1.
c } Are a - fun k c i j e
1), Pojam
T o su inv crzne funkeije od hipcrbolnih funkeija. Argum ent x hiper
bolnih funkeija mo ze se smatrati !\ao da j e povrsina , tj . area, j er j e
brojno j ednnk dv ostrukoj povrsini se ktora hipcrbole (vidi predasnji pa
ragraf). Primijctill1o , da se i argum ent x goniometrijskih funkei ja . moze
uze ti kao da j e dv os truka po vrsina sek tora , koji prip ada luku x u j e-di
nicn oj kruzniei, j er je prcm a sliei 73, i obzirom na formule (37) i (38):
, _ :-r ·r-'l .
0 _ .l .
]2 .0 IT . (L O (to] I ((0 I
S - 3EiCf6 . It - 3600 ' (I 180o~ =2 ' pO = -2- ' pO = i X,
a odalle j e x = 25.
93
2) Pojedine Area-funkcije
1. y
sh x=
znaci: y je sinus hiperbolni od povrslne (area) x. Inverzno: x je po

vrsina (area), kojoj je sinus hiperbolni jednak y, a to pisemo simbolicki
ovako:
x = Ar sh x
iIi, ako funkeiju oznacimo kao obicno s y, a argument s x, glasit ce funkeija:

y = Ar sh x (citaj: y je area sinus hiperbolni x)
x je dakle vrijednost sinusa hiperbolnog, a
y - pripadna vrijednost povrsin e.
Graf funkcije dobit cema zrcaljenjem grafa sh x na pravel1 y = x.
fy
I y
..
•x
/ '
,';1 7. SI 75 .
lz sli ke 74 vid imo :

y = Al s11 x Je jedn()z ll ::tcna lih :l iu nli cijl de finirana Z :I sv c y Fu nk
eij a ra sle od - co do -r CA') , bd x raste od - - c·::. do + 00 . Ima jcdnu
n uJta ckl1 x = O.
:2 . y = eli x ,
tj. y Je kos inus hip erbolni od povrs ine x, Inv erzno: x je po vrs ina (,lft' 1'l ),
kojoj je )w s lnu s hip erb c) liJ i Jedn ak y
Islo s imbolic ki:
x = Archy
iIi al'll zamij enimu oz na kc Zil arg ume nt ill flln kcijll:
y = A l eh x.
94
Kako je x vrijednost kosinusa hlperbolnog, koji, kako znarno, prima
vrijednosti, koje su > 1, funkcija je ddinirana sarno za x > 1.
Iz slike 75 slijedi:
y = Ar ch x je dvoznac,na funkcija definirana sarno za x >1. Funk
cija raste od 0 do + 00, odnosl1o pad,) od 0 do - co kad x raste od 1

do + 00, irna jednu nultackll x = I.
3. y = Arthx.
Znarno, da tangens hiperbolni prima vrijednost od - 1 do + 1, stoga
je inverzna fllnkcija definirana za - 1 < x < + 1. Pri zrcalj enjll g rafa tan
gensa hiperbolnog zrcalit cerno najprijc prayer y = -1 i y = + 1, izmedll
lwjih lezi gral te lllnkeije; oni se zreale II pravec x = -1 i x = + 1.
Iz slike 76 vidimo:
y = Arthx je jcdnoznacna liha funkcija definirana sarno za Ixl < 1.
Fllnkeija raste od - co do + co kad x raste od - 1 do + 1, irna jcdnu
nllitackll x = 0
ty ~
I .I -e:
4y
1""- -('1,/ J+/
' 23
I II '"/
,
I» /
1
__, Ii ~ _ _J_ __
I
. k '"
l:t:. ' .'
,
\.!~ .
X
. y~~~M-x- - r'T
I
/1
~:/
I
-1V 'O.ll_____
,-:-~~- - b-
x
//
/
II
>,
/
//
SI. 7b. SI. 77.
4, y = Arctll x.
Kako je kob llgens hip crbol ni po Clps olutno j vrij edn osti L1vij ek veci
ad 1, inv erzna fUl1 kcij a jc definir ana sarno za Ixl > 1.
Iz sl ike 77 slijedi:
y = Areth x je jednoz nacna liha funl(cija defini rana S<lmo za x I > 1.
Funkcija pada oel 0 do - O :J kad .\' ras te od - co do -1 , a dalje opct
pad a od + co do 0 k;1d a x ri1st t:' o d - I do + '0 0 .
95
3) Veza Area-funkcija s prirodnim logarltmima
1. y = Ar sh x iIi
x = shy, a prema (58):
eY - e - Y
x= '-~'
2
Lijevu desnu stranu te jednakosti pomnozimo sa 2 eY :
2 xe Y = e2y 1
iIi e 2y - 2 x eY - 1 = O.
Stavimo: eY = z, tada je e2y = z2.
Dobijemo: Z2 - 2xz - 1 = O.
Odatle: Z = x ± Vx2 -+ 1
iIi el' = x ± Vx 2 + 1.
Uvijek je e Y > 0, a x - Vx2+T < 0, jer je x -< Vx 2 + I, pa moramo

negativni predznak isprcd korijena izost(1viti , jer mu ne oi odgovarala ni
kakva re;J.ln(1 vrijednost y. Dobijemo:
eY = x -+-- If x2 + T
Odatle po definiciji logaritma slijedi, da je
y = In (x -I-- V.\"2+ I)
iIi
Ar sh x = In (x -1. ]f l-+ x2) (79)
2. y = Archx
Postupajuci n(1 isti nacin, dobijemo:
Arch x = In (x ± V_Y2- 1). (80)
U torn slucaju treba sacuvati oba predznaka ispred korijena , jcr je
x - jfx2---=---i> O. U drugu ruku Ar eh x je dvoznacna funkcija , pa mora
imnti za svaki x dvije vrijedl10sti za y .
Iz forrnule (80) vidi se dalje, da je funkeija Ar eh x d efinir,ma samo
Z(1 x > I, jer bi razlika x 2 - 1 bila za x < 1 negativna, pa bi Vx 2 - 1 imao
imaginarnu vrijednost.
3. y = Ar th x iIi
x = thy, a prel11(1 (59):
eY - e '- Y
x = ---;------:
e
Y + e-
Y
96
Mnoienje brojnika nazivnika desnc slrane s e Y daje:
e 2y -1
x -- a odatle
- e2y+
--:c--~
1'
x e2y + x = e 2y - 1,
iIi (x - 1) e 2y =- 1- x,
iii e-'~ l, = -
1 +-
I-x
x, a 0 d aII'
e Je eY = V-f+x
- , -- '
I-x
Logarilmiramo Ii lijevu i desnu slranu po osnovki e, dobijerno uzevs(

u obzir da je y = Ar Ih x
1 1+x
Arlhx = - In - '-_.- . (81 )
2 I-x
Vidimo, da je funkeija Ar th x definirana sarno za Ix I < 1, jer za Ix I> 1
razlomak 11 + x postaje negalivan , pa In 11 -+xx nema tada realnog znacenja.

-x
4. y = Arcth x,
Postupajuei na slicni nacin, dobijemo:
1
Arcthx = - In - - .
x +1 (82)
2 x-I
Vidimo, da je funkeija Ar dh x definirana za Ix I > 1, jer razlornak
x +
x - I1 pos I'
aJe za x <1 '
nega!lvan.
Primijelirno, da se izrazi Ar sh x i Ar eh x itd. rijetko upotrebljavaju,

vee se area-funkeije obicno pisu u gore izvedenim logaritarnskirn oblicirna.
4) Ra~unanje Area - funkcija

Vrsi se pomoeu formule (79) do (82) uklj.
Primjer. Neka se izracuna Ar sh 5 na 5 deeimala tacno.
Prema (79):
Ar sh 5 = In (5 + lffl=-52) = In (5 + V2-6) = In (5 + 5,0990) =
I
= In 10,099 = M ' log 10,099 = 2,302585.1,00428 = 2,31244.
(Vidi skraeeno mnotenje u Repel. element. mal ematike).
Arsh5 =2,31244.
Na isli nacin racunaju se vrijednosli oslalih area-funkcija.
7 B. Apsen : Re peti torij \ ise ma tema ti ke I

97
§ 7.
GRANICNA VRIJEDNOST (LIMES) FUNKCIJE

Funkc ija f (x) ima za lim es odrcdcn konacan broj C, kad x !ezi prema a,
ako sc apsolutna velicin <t raz lik e izm edu Cit (x) tj. C - ! (x) ' moze
naciniti po volji llI alen orn , cilll SC · x uzme dov oljno bli zu Q .
r
Isto s il11b olic ki:
lim f (x ) = C, aka je
C - -I (x ) I < £, cirn je
Q - x 1< <5 (8), (83)
< t: zll ::tci: "po volji mal ena ",
< 8 znaci: "do voljn o malcna",

c)
8 (tl zn aci , d<t o ovisi 0 zada
nom P i) volji 1l1 aknorn brclju c.
{ rx) II\
{ (Xj
Dokai im o nekolik o lim esa fun- n- x

ikcija.
I. T vrdnja: 0
I 1-
x
~
~-.-~
"x
limsin x = O 51. 78.

, - ..,> ()
Pazi ! J edIl o j e lim sin x, a drugo je sin 0 =

, -)-0
o. To se podudnra sarno
za nepr ek inutu funkciju (vidi slijedeci paragraf).
B Dokaz: Prerna (83):
, C - f (x) I = 1 0 - s in x 1 = 1 s in x I·
><. Prema slici 79:
-f!' sin x < x
o iIi 1 sin x 1 < I x . (84)
Daklc 10 - sinx I < Ix j, (a)
a kako x ~ 0 bit ce 1 x I < t ,
~ tj. po volji rnal en.

Stoga je prern a (a) i ' 0 - sin x i < to ,
51 79 Cirne je tvrdnja doknz ana, tj . lim sin x = O.
x~ u
2. Tvrdnja: lil11cosx = l.
x - > 11
Dokaz prerna (83):
11 - cos x 1= prerna poznato j trigonollletrijskoj formuli (vidi Repel. ele
ment. rnatem ntik e III , § 8) = 12sin 2 ~ I = 21sin -~- I ·

2
Prema (84): Isin 1- 1< I ~ I, a dakl e i Isin ~ I< I~~ : .

2
99
Prema tome je 'x Ix 2
! 1- cos x l< 2 ·- 4-:2' iIi I l-cosx l <cj- , (a)
a kako x --+ 0, bit ee ' ~ 12 < £, pa je prema (a) 1 1 - cos x 1 < £, a

dakle prema (83)
lim cos x 1. (85)
x--+o
3. T vr d'flJa:
. 11·m -
sin-x = 1.
,--+u X
U tom slucaju ne mo zerno provcsti dokClZ navedene tvrdnje na te
melju definicije limesa funkcije (83), vee moramo postupati na drugi naCin.
a) Neka je 0 < <; ,x tj . Iuk x lezi u prvom kvadrantu
Prema slici (79) sin x < x, dok je x < tg x, jer j e pI. ,6. GAB =
- .-
2tg- x = -tg2x ' a p.I sektora GAC = 1 2-
. x
= x2· Ka k0 Je
. p Ios't·Ina se kt ora
samo dio plostine trokuta, bit ee x < tg x.

Imamo, dakIe:
sin x < x < tg x sin x > 0 (1 . kvadrant)
x 1
<::: - .- - <
Sin X cosx
sin x .. sin x
Reciprocno: > -x- > cos x, til COS x < -x- < 1.
Prema (85): lim cos x = 1.
x --+ 0
Si~ x zatvorili smo izm edu cos x (koji fezi prema 1) 1, dakle
lim sin x :r lim sin x

,--+0 - - = za 0 < x < ·2 iIi -x = 1.
x X--+i O
(x --+ + 0 znaci , da x --+ 0 pozitivnim vrijednostima, tj. x --+ 0 iduei prema

nuli iz prvog kvadranta).
b) Neka je - ; < x < 0, tj . luk x lezi u cetvrtom kvadrantu.
y si n -x.JC taka f un k··

= -
.
cIJa, Jer .
Je
x
y (_ x) = sin (- x) = - sin x = sin -= = y (x),
-x -x x
.
pa Je 1·1m sin x=l , Jer
· . ta ka funkcij a simetricna obzirom nil os Y.
Je
,--+ -0 x
Dokazali smo dakle, da je
· -sin-
x .,. 1. SIn x
1 III
Ilm = 1m - - = 1. (86)
x x
x-+±o x --+ 0
100
§ 8.
NEPREKINUTOST ILl KONTINUITET FUNKCIJA
1. POJAM NEPREI{INUTOSTI FUNI{CIJE
Gledajuci na neprekinutu criu grafova mnogih funkcija, kao npr.
P n (x), sin x, cos x itd., ne sumnjamo, da su te funkcije neprekinute .
Isto tako jasno vidima, da jc npr.
y
funkcija tg x prekinuta za x = ;
v idi 51. 49). Medutim, ima mnogo

slucajcva , kad Ilas zorno gledanje na
pusta, pa je vazno tacno definira ti
pojam nepre kinutosti funkcij e, koji je
od velil<og znacenja u visoj matcma
tici.
Q-x
Rekli smo da je prema (83) x .--=x
o o
lim {(x) = C, aka je Ie - {(x) I < £, ~
x -+0 .
SI. 80.
cim je la-x l <8(10).
Ako je vrijednost C, koj oj tezi funkcija, kad x tezi prema a, bas j cd na ka
v r i jed nos t i fun k c ! j e za x = a, tj. C = [(a) , kaze se da je funkcija
t (x) n e pre kin ut a iIi I< 0 n t i 11 U ira n a za x = a.
PrelIla tome fUIlkcija {(x) ncprekinuta j e za x = a, ako
t ei i svojoj vrijednosti u x=a, tj. t e zi prema [(a), kad x
t e z i prcma a, dakle ako je
lim {(x) = [(a). (87)
:';--ra
Uvrstimo Ii u (83) C = {(x) , dobit cemo drugu definiciju neprekinu

tosti funkcij e {(x) za x = a:
i{(a) -f(x) < 10, cim je la-x l < 8(£). (87a)
Moze se neprekinutost funkcije za x = a izraziti i ovako:
lim f (x) = [(lim x), (87b)
x--ra X----;;';l
jer je lim x = a, pa je {(lim xl = [( a).

x-----;)o-a :t -+a
Formula (87b) kazuj e, da je za neprekinutu funkc iju limes funkcije

jednak funkciji Iimesa nj ena argumenta.
Primij etimo, ako je funkcija nepreki nuta u svim tackama intervala , u
kojem je definirana, ona se jednostavno zove neprekinuta funkcija.
101
Iz definicije n'~pr('killutosti fUllkcijc slij ed i, da je funkcija f (x) ne
pr eki nuta za x = a, ako su ispunjena sva cetiri uvjeta, jw j !1 slijede:
t
1) da postoji limes s desna , tj. lim (x) = k onaca n odreden b roj Ld
2) d<l postoji limes s lijeva , tj. lim f (x) = k ODr1Can odredel1 brnj = L1 :
3) da su oba limesa jedn<lkn , tj . L" = LI.
4) d<l j e zaj eclnicka vrij ednost tih lim esa bas jednak ;1 vrij ednosti funkcije u
x = a, tj . Ld = LI = (a).
t
lz toga razloga sl ij edi , da je funkci} a pr c k i nuta iii diskonti
n u ira n a u sv im tim t(lck(1ma u Kojim te2i u be skol1 acnost, tj 11 po!ovima.
Prema to me j e npr. razlom ljcna raciollalna funkcija prck inuta u nultackama
nazivl1ib , ctg x za .c· = Icr, tg x Z1 X = -; (2 k _L 1) itd.
Ay Primj c ri :
1. Je Ii funkcija y = Ix l nepreki
nuta t za x = 0?
Pr ema slici 81:
L" = lim Ixl = 0,
x- r +11
LI = Ii 111 x = 0,
~ -;~ u
1
Ld = L 1 = 0. '
Sl. il l .
y (0) = 0 1 = 0 = L" = L 1 •
SV 3 SU 4- uvjeta ispul1jena, fun kcija jt' i za x =- O n e pr e k i 11 uta.
2. Jc li funkcija y = .x za '( /' 0
( . ~
.
neprckmuta Zil x = O?
{y = x 1 +
za x > 0
Kako vidimo , funkcija j e zad(1l1(1 s dVd izr;:z;)
Prcma s1. 82 ;
.y
Ltl = + 1,
LI = 0,
L" =F L 1 •
I
Funkc ij a im a iim ese i s desne
i s lij cve str<:ne , ali Ii su lim esi ra
zliciti, pa jc funkcij a za x = 0 preki
n u t(l. To jet a c k a dis k 0 n tin u 1- 1 x
teta funkcij e prvc vrste.
3. Je Ii fun kcij;l Y = sin ~

x
n('
prekil1uta za x = O?
Ld = lim si n ~ ne postoji , j c r kad
~---++ lJ x SI <"2 .
102
x --+ + 0, ~--+
x
--L 00, a sinus oscilifa bez kraja i konca izmedu -1 +1
ne tezi nikakv c)j, odredenoj graniciloj vrijednosti.
LJ = lim sinI..- ne postoji s istog razloga.

x--+ - 0 x
Funkcija y = sin ~x nema za x = 0 nt limesa s desna, niti limesa

s lijeva, ona je dakle u ishodistu prekinuta. To je tzv. t a c k a dis k 0 n
tinuiteta funk{:ije druge vrstc.
2. TEOREM 0 NEPREI<INUTOSTI FUNI<CIJA. NEPREI<INUTOST

CIjELE I RAZLOMLJENE RACIONALNE FUNI<CIJE
Zbroj , razlika , umn ozak i kvocijent dviju neprekinutih funkcija opet

je neprekinuta funkcijil . Kod kvocijenta se pretpastavlja , da je nazivnik
razlicit od nulE.' .
lz toga teorema slijcdi, dil je palinom P n (x) = an x n + a n- 1 xn 1 +
+ '" + a2 x'2. -1-- alx T
aO neprekinuta funkcija za sve konacne x , jer je
funkcija y = x nepre kinuta pO smislu, dakl e su prcma teoremu neprekinute
funkcije i pojedini clanovi pnlinoma pa i njihov zbroj.
Razlomljena racionalml funkcija R Ix) = _QPn «~))
takoder je prema
x rrt
teoremu nepr ekinu fa fUl1kcija za sve x osim nultacak a nazivnika Qm(X)

ukoliko nisu istodobno nultacke brojnika P n (x) barcrn istoga reda.
3. NEPREI<INUTOST GONIOMETRIJS}{IH FUNI<CIJA

a) y = sinx.
Dokaz. da je sin x neprekinuta funkcija za kak avgod x = a.
Prema (873) :
I f( a)-/
.( x) = I Sl'n a-Si.nx I = a +-,sln
2 cos--
2
x , - 2- a- xl=
= 2 cos a
I
- -+-
2 - xll a-x l
' -2~I '
, sln
k ·
K aOJc 2 - x1<
,Icos -a + ,= 1' a Isln' a- -2- x,,< I-a --2- xI [ VII
1 I" d'
'd' (84 ),Sljel
. , " 1 la- x
I Sill a - - SIn x < L." 2 '
iii I sina - sinx l < a -x l,
Buduci da x --+ a, la - x l--+O, pa je
sina - sinx l < ,€ cim je la - x < 0(£),
a to je d efinic ija ne prekinutosti funkcije sin x za x = a,
103
Kako je a bi la ,k akvagod vrijednost apscise x, zakljucujemo , da .ie
sin x neprekinuta funkcija za sve x.
b) y = cos x.
Dokaz neprekinutosti za sve x:
Prema (87a): if (a) -- f (x) = cos a - cos x I =
_ a+x . a-x I . a + x . a-x l a-x I '
=2I slO - 2- - slO-2-/ < 2· I -
I
= -2sm-2--slO - 2- 2 .
I II
Dakle I cos a - cos x I < I a - x I
iii I cos a - cos x j < €., jcr x ----+ a, pa I a - x !----+ o.
c) y = tg x
sin x je kvocijent neprekinlltih funkcija , pa je ne
=
cos x
prekinuta fUl1kcija prema gornjem teorem u i to za sve x, OSII11 za
x = ; (2 k + I) (nultackl' cos x).
d) y = ctg x = -cos
. - x Je
. neprc k'Inu ta f un kClP
" S . tog rilz Ioga I. t0 za
IS
SIn x .
sve x, osim za x = ler (l1ultacke sin x).
4. NEPREI-<INUTOST EI<SPONENC!JALNE FUNI<CIJE I

HIPERBOLNIH FUNI-<CIJA
Dokaz neprekinlltos!i fllnkcije y = a' u nekoj tacki apscise x po volji .

Dodamo Ii apscisi x fllnkcije aX neki prirast po volji Iz, dobi! ce
fllnkcija u toj novoj tacki aps cis c x + II vrij ednost aX + II iii
aX + Ii =, a' . all .
Predimo sad a na limes , pllstivsi del prirast II te zi 11111i , dakl e x + h ----+x:
lim a' -t h = lim (a' . ail ) = a' lim ah = a' . I =c a' .
h ----+ 0 h ----+ () I, -+ !I
Time je dokazano, da je funkcija a' nep rekin util za svc x, jer tezi
svojoj vrij ednosti aX, kad argument x -+- 17 tez i x.
Iz navedenog slij edi , da su prirodn e ekspon encij ;:l1nc funkcije eX i e X
takoc1er neprekinute funkcije pa bbzirom na teo rem 0 I1cprekinlltosti
funkcija zakljucujemo, da Sll hiperb olne fllnkcije [vidi (58) i (59)J nepre
kinute za sve x , samo cth x je prekinllt za x = O.
104
5. NEPREl{INUTOST INVERZNIH FUNl{CIJA
Aka je funkcija y = y (x) jednoznacna, neprek inuta i mon otona (tj.
uvij ek rast e iIi uvij ek pada) u intcrvalu od x = a do x = b, tada jc nj ena
inv erzna fllnkcija x = x (y) takoder jedno znac na , neprekinuta i monotona
u interva lu od y = c = y (a) do y = d = y (b) (vidi sl. 83).
Poslj edic a. y
Arklls-funkcij e, loga ritam-
ska funkcij a i area-tunkcije s u x

d
u
neprekinut e za sv e x , za koje ~x
su de finirane sa mo je funkc ija ~
C
Ar cth x prekinuta za x = - 1 i
x = + I.
a b x
51. 83. y- y(><)
I
6. SVOJSTVA NEPREI{INUTE FUNl{CljE
1) Ako je funkc ija l( x ) neprekinl1ta za x = C lIm a 11 toj tac ki vri
jednost razlicitll od nul e, tad a postoji okoli s oko tac ke x = C, u koj em
fl1nkc ija im a I1vij ek isti predzn<lk .
2) Ako je funkc ija l (x) neprekinu ta u za tvo renorn interv alu [a , b],
i ilTl a na kraj evi ma to ga int erva la vrijcdnosti proti vwlg predznaka, tada
se funk cija poni stava bar jedanput 11 interv all1 [a, hJ, tj . im a u tom in
tervalu bar jednu nultack u.
3) Ak o je funkcij a l (x) neprekinut a u za tvorenom interva lu [a , b 1 i
ima na kraj ev ima interva la raz licite vrij edn osti, tj . t (a) =f= l (b), tada
funkcij a prim a bar jedn om unu ta r tog intcrv il la svaku vr ijedno st sadri anu
izm edu te dvij e krajnje vrij ednosti l (a) i l (0) .
4) Ak o je funkcij a t (x) neprek inuta u zatvo renom interv alu [a , b],
ona je u tom zatvo renom int erv alu i omedena go re i dolj e, ij . sve nj ene
vrij edn osti lete ispod jedn og cvrstog broj a (go rnj e mede) i izna d drugog
cvrstog broja (donj e mede), jer posto jc funkcija neprck inuta ona je i
konacn (l.
5) Ako je funi<c ija f (x) ne prl2 kin uta u za tvo renom intervalu [a, b],
on a p rim a svoju gornju i donju medu , tj . im a za izvj es ne vrij edn osti
argum enta x maksimum i minimum .
105
§ 9.
ASIMPTOTE KRIVULJA
1. POJAM
Neka je znda na krivulja s jednorn i1i vise beskonacnih grana
F (x ,y) = 0, odnosno y = f (x)
pravac
y = kx + /.
Ako ud alj enost od pravc<I d o tacke, koja se kr ece po be sleonacnoj
grani krivulj e, tezi nuli , tada se pravac zov e as imp tot a Ie r i v u 1 j e.
Asimptot e mog u b iti usporedn e s koordin atnim osima , a mog u biti
leos e pretna tim osi ma.
Np r. tang enioida ima za x = (21: + 1) ; asimptote, koj c su uspored
ne s osi Y (vid i sl. 4CJ), dole g rafovi fUl1kcijil y = th x y = cth x imaju

<1simptote y = ± 1 uspore dn c s osi X (vidi s1. 5CJ).
2. ASI MPT OTE USPOREDNE S I{OORDINATNIM OSIMA

Promotrim o najprije slllcajcvc, kad su asirnptot e usp oredn c s ko
ordinatnim osirna.
Ako krivulja ima asi mptotu usporedl1l1 s osi x , tada jednad2ba te
asimptote pr ema s1. 84 gl as i
y=O
y = a y
Odredimo a.
d: y=(rX)
rf(,(,y)
I
Kad se tac1<a T (x ,y) idu c' I
I
po beskonacl1oj g ran i krivl1lje a
I
yl
sve vi se pribli zav a asimptoti y = 1
1
= a, tad a, krt ko se vidi iz 51. 84 , 1
1
razrnak d izm edu as irnptot e 1
1
ordinate y tack e T, tj x x
d = a- y
tezi nuli, p a JC
SI. 114
lim d
.:x;
= lim (a -
:'I: -+ en
y) = a - l im y
:'I: ----7- :.c.
= °
107
a odatle je
a = limy.
x -+ '"
Prema tome jednadzba asimptote usporedne s osi X
na krivulju y = f (x) glasi
y=a (88)
gdje je a = limy = lim t (x).
x-----+-::o X----;)-CC
Ako y nema konacnog limesa kad x-+ =, krivulja nema aSlmptote

usporedne s osi X.
Na primjer krivulja
x
y=x2-1
lma asimptotu y = 0, tj. os X, jer je prema (88)
a = ·
I 1m -- x - = I'IIII - _._..
1 = 0
x-+'" x2 - 1 x-+ < I
x-
x
dok krivulja
x2 - 1
y= -x
takve asimptote nema, Jer JC
· -x2 ----1 = I'IITI (lX - --
a = I1m 1..) = DO
:\"----)-::0 X X--)- :o X
Na isti nacin dobij emo jcdn adzbu asimptote usporednc s osi Y.

Prema s!ici 85 jednad zba aS1Hlptote g lasi
x = 0.
Prema slic i y
d=o - x
pa Je
lim d = lim (0 - x) = /J - lim x = 0
y-+oc y-+ x Y-+ E
a odatle je
/J = lim x
y-;:.-~'O
J e d n ad t b a as im p t () t e u s
poredne s os i Y na kr i vll l jll
y = t (x), odnosl1o za funkciju x = 'P (y) x '.r---b'~~' --:';;;'-
u inverznom obliku: o "
x=!J (88a) SI 85.
gdj e je
b = lim x = lim cp (y)
y-+ro y-+x
108
Npr. za tangentoidu y = tg x jcdnadtbe asimptota usporednih 5 osi
Y dobij emo tako, da napisemo funkciju u inverznom obliku
x = arctgy
pa prema (88a) imamo:
IT
b = lim arc tgy = ± -2- (vidi sl. 68)
y~oo
pa su
IT
x=±T
jednadtbe tratenih asimptota tflngentoide u toku jednog perioda (vidi 51. 49).
Iz navedenog vidimo, da gore izvedene formule za odredivanje asim
ptota usporednih s koordinatnim osima motemo primijen,iti sarno u tom
slucaju , kad se jednadzbe krivulja dadu napisati u eksplicitnom obliku
y = t (x), odnosno x = cp(y). Ne mozemo Ii zadanu impJicitnu jednadtbu
krivulje prikazati u eksplicitnom obliku, njene asimptote usporedne s koor
dinatnim osima motemo odrediti sarno po pravilima za odredivanje kosih
asimptota, 0 cemu ce biti govora kasnije.
1ma Ii jednadtba zadane y
i~
krivulj e oblik razlomka, tada se
odredivanje asimptota usporednih
s osi Y svodi nn odredivanje po
lova funkcije [vidi § 4, 2, c). Kao
primjer nacrtamo priblitnu sliku
-f I
If x
razlomljene racionalne funkcije
\1
x
y = -:0;--.,
x 2 -1
koja, kako Sl110 malo prije po
kazali, ima asimptotu
y =0. 51 86.
Znam o da su nultacke razlomljene funkcije nultacke brojnika pa je
x =0 jednostruka nultacka zadane funkcije.
Znamo takod er da su polo vi funkcij e nultacke nazivnika pa iz
x 2 -1 = 0
slijedi da su
~1. ~ I}
::
X2 -
polov i I reda,
tj. x = ± I su asi mptote usporedn e s osi Y.
109
lz jednadzbe y = ~2 x 1 sJijedi daJje, da je npr. y < 0 za x = 2- '
. y > 0 za
do k Je x = - - -.
1
2
Crtamo pribJizni graf funkcije pri cemu uzmimo 11 obzir, da je graf
simctrican na ishodiste 0, jer je funkcija liha (vidi sl. 86)
3. ASIMPTOTE !{OSE OBZIROM NA l{OORDINATNE OSl
Pretpostilvimo dil krivuJja F (x,y) = 0 imil kosu asimptotu, pa njenu

asimptotu napisemo u obJiku
y = kx + l.
Zadatr.k se svodi na odredivanje koeficijcnta smjera k = tga: i od
sjecka 1 na osi Y tra ze ne asirnptote.
U tll svrhu odredirno najprije udaljenost d bilo koje tacke T x,Y)
beskonacne grane krivulje od aSirnptote y = kx + I.
Postupajuci prema po zna toj formuii za odredivanje ud alj cnosti tacke
od pravca (vidi Repct. element. matematike IV, § 7, 6) dobijcmo
y-kx- l = 0/ : If l -+ k2
y - kx - /
d=Yr +k2
d.
x
SI 87.
Kad se tack a T( x,y ) iduci po beskonacnoj grani krivulje sve vise uda
ljuje od ishodistil 0 koordiniltnog suStilvil, apsolutna vrijednost apscise x
tackc T beskonilcno ras t\? , dok udaljcnost d tack e T krivulje od ilsimptote
tezi nuli , kako se to vidi iz slike 87 , tj.
110
· d = l'1m Y -
11m kx - I
, -+:c , -+ 0: If1 + k2
iIi napisavsi y - kx u obliku
y - kx = x(~ - k)
dobijemo
. . x (~ - k)-I
11m d = 11m - - - - - - = 0
• -+ cc , -+ 'lC Ir I+ k2
iIi
_
1f 1 +
1_ lim
k 2 x-+ "
[x(L- k)-I] x
= 0
a odatle je
\~~[x (~ --k)-I] = 0
iIi
I = Illn
. ! .
); - t-co
[(y
x -
X
- k )] (a )
Buduci da prvi faktor x toga izraza tezi u bcskonacnost, mora drugi
faktor (~ -Ie) teziti nuli , jer sarno u tom slucaju moze citav izraz imati
konacni lim es f (opsirno 0 tome bil cc govora kasnije u poglavlju 0

neodredenim oblieima , vidi § 15, 2), pa je
lim
x-+o:
(y - k)
X
= 0
iIi
lim L - Ie = 0
x--+ :r: X
a odatle je
k = lim~ (b)
x-+"" x
Time je odreden koefieijent smjera Ie trazcnE' ilsimptotE' Y = lex + I.
Izraz za odsjecak I, sto gil reie asimptota na osi Y, dobijemo iz (a):
I = lim x
X-+ :1')
(~ X
- Ie) = lim (y -
X-+OCl
kx)
U koji uvrstimo vrijednost Ie dobivenu iz (b) i y = f (x), tj. eksplieitnu

jednadibu zadane krivulje , ukoliko mozemo tu jednadzbu napisati u eks
plieitnom obliku.
Prema tome jed 11 adz b a a s imp tot e n a k r i v u I j 1I Y =
=/ (x), odnosno F (x ,y)= 0, koja je kosa obzirom na koordinatne osi , glasi:
111
y=kx+1 (88b)
gdje je k= lim L
x-;>-ao X
i 1= lim
X-;>-Xl
[I (x) - kX]I
PostojJi i drugi jednostavniji nacin za odredivanje vrijednosti k i 1 u
jednadzbi trazen e asimptote y = kx + I. Nav edimo gao
U zadanu jednadzbu krivulje F (x,y) = 0 uvrsti se y = kx + I, pa se
clanovi dob i venog polinom a poredaju po padajucim poteneijama x:
F (x, kx + I) = /1 (k,1) XII + 12 (k,l) x n - I + ... .
izjednacimo Ii s nulom koefieijente prvih dvaju najvisih clanova
/1 (k,l) = 0
(88e)
12 (k,l) = 0
I fl]CSlmO Ii tako dobiveni sustav jednadibi , dobit cem o vrij ednosti za k i 1
trazene asimptote y = kx + I .
Pokazimo na primjerima , kako se primjenjuju gore izved ene formule
za odredivanj e asimptota zadanih krivulja . Iz tih primj era vidjet cemo da
kadsto do jednadZbi asimptota dolazimo drugim j ednost avnijim putem.
Prim je ri.
O dredi asimplote krivlllja :
1) 2x~ + ~x + 2xy - 2 = ()
O dred imo najprije kosu aSimpt utu, kojoj jednad zha prema (kilb) glasi y = kx + I, gdje je
k = lim .L.
x -)- :;a X
J pon ad7.bu zad ane kri vlIlje p()dije lil11 o s x' :
J Y 2
2 + --
x
+ 2 _.- - -
X Xl
=0.
Od atl e "
y 1 J I
- - -2 - - - -1
x - x 2 x
pa je
,,(. -_ I'1m -Y = I"1111 ( -,-
1 - - 3 - 1- - I) - 1
'-;>-'X X ,-;>- x x' 2 x
je r x' i x dajl! na g ran ic i nulu, kad x -;>- OC .
k = - 1
Jedn ad zba kri vl!lje 1I ekspl icIin olll obliku g- I;]si:
~l
y = - x - 2- + x
112
Uvrstenje tog izraza za y i k = - 1 u I = lim (y - kx) daje :
X~CJO
I = lim (_ x- .:~_ + _1 _ -+- x) = lim (_ ~ + _1_) =-2'

3
x----)ox 2 x x----)o cr. 2 x
Uvrstimo Ii k .~ - 1 i I = - _3-- u .V = kx -1- I , dobijemo traienu jednadfbu kose asimptole:

2
3
y=-x-
2 '
Odredimo sada na drugi nacin k i I traiene asimptote. U tu svrhu uvrstimo y =: kx + I u
jednadzbu zadane krivlllije i uredimo dobiveni rezultat :
2x 2 + 3x + 2x (kx + I) - 2 = 0
ili
(2 + 2k) x 2 + (3 + 21) x - 2 = O.
Prema (88c) izjednacimo s nulom koeficijente prvih dvaju
najvisih clanova dobivene jednadibe:
2 -+ 2k = 0
3 + 2/=0
Odatle
k = -1
x
1= -~
2
pa je
3
y= -x- -i
jednadiba !raiene asimptote.
51. 88.
Da odredimo jednadibll asimptote x = b, koja je usporedn 8 S oSI Y, mogli bismo
jzracunati b prema (88a) b = lim 9 (y) prikazavsi x kao funkciju od y . U nasem slucaju mnogo
y ----)0 00
jednostavnije doJazimo do tralene jednadibe asimptote drugim putem. Iz eksplicitnog oblika

jednadibe
3
Y = -x- -i + x1
vidimo, da kad x ----)0 0, Y ----)0 00, pa je b = 0, odnosno
x = 0
lrazena aSimplota, jer U7. aSimptolu llsporednu S osi Y Y ----)0 00. Os Y je dakle druga asim
plota zadane krivuJje. Konacno odredirno, ima Ii zadan a krivulja i asimptotu y = a us po
rednu s osi X.
RacunajuCi prema (88) dobijemo:
3 1
= lim
lim (-.1:- -
a
2
I(x) = + --;-) = - 00 .
x~oc :<--""00 X
ASimptote usporedne S osi X krivulja nema!
Odredivsi nultacke funkcije y
. 1.
\ X, =2 1 Xz = - 2
moiemo pribJiino graficki prikazati zadanu krivulju i njene aSirnptote (vidi s1. 88).
8 B. Aps.,,, Repetiforij \' i~e matemafike 1 113

2. 4X2 - 9y2 ~ 40x + 64 = 0 i: X2
Y 2 40 64
4- 9 ( - ) - -
x x
+ -2"
x
= O· (a"
Odatle
.~x = ± V~-9 - 40
9x
+ 64_.
9x 2
Prema (88b): .
k = limL , 2
, -.. cox :;:: 3'
pa je
2
y=± 3- x + l. (bY
I odredimo najjednostavnije tako, da (b) podijelimo s x:

y 2
, , =
x
± --
3
+ -xI
y
pa --;: uvrstirno u (a):
4-9 (
2
±-
3
+ -xI) 2 - 40 64
-X + -.
x2
=0
m
I f2 40 64
4-4'f12--9 - 2 - - + -2
x x x x
=O/·x
f2 64
'f 12 I - 9 - - 40
x
+ -x = O·
Neb" ---+ 00, tad a na graniei ostaje

'f 12 I - 40 = 0,
a odatle je
10
1= 'f3
Uvr!tenje u (b) daje jednadzbu dviju asimptota:
2 10 . 2 10
y= 3 x- 3 I y = - 3- x + '3'
Odredi jednadzbe tih aSimptota i na d£llgi narin, tj. prema (8Se).

Zadana krivulja drugih asimptota nema, jer je hiperbola. Da se 11 10 Ilvjerimo i do'
i'slodobno prokontroliramo dobiveni rezultat, Iransformirajmo jednadzbu zadane krivllije 1M
naCin koji slijedi:
4x 2 - 9y2 - 40x + 64 = 0
4 (x 2 - lOx) - 9y2 = - 64
4 (x - 5F - 9y2 = - 64 + 100
4 (x - SF - 9y2 = 36 ! : :36
(x - 5)2 y2
- - - -= 1
9 4
114
a 10 je Iliperbola sa srediS(em n S (5,0) i poillosim~ II ,= 3 i b = 2, kojoj su _simp(ole
2 _
Y = ± -3- (x - u)
2 10
Y= = "'3 x "1' 3
(vidi Repel. element. matemalike Ill, § 10, 4.) Vidi sl 1l9.
S(5,0) x
SI. S9
3. x3 + xy2 - oy~ = 0/ : x 3 (a)
gdje je 0> 0
1+ ( -x
y) 2
-0-.-=0
y2
X,I
OdatIe je
Prema (SSb):
~=±
V y2_l.
a-xa
k = lim L
x----;)o-oox
= ± V=-1 = ± i ,
k nema realnog znacenja , dakle krivulja nema kose aSimptote!

Odredi k i I takoder prema (SSc).
Oa odredimo asimptotu krivulje lIspOrednll s osi Y: x = b, podijelimo (a) s y2 :
x3
-;- + x-a = O.
Y'
xa
Kad x -+ G, (x - a) -+ 0, pa i ----;;- -+ 0, a to je samo lako moguce da y -+ 00.
Y
Oakle prema (SSa)
x= o
jednadzba asimptote usporedne s osi Y.
ASimpiote y = 0 lIsporedne s osi X krivllija nema, ier izraclInavsi y iz (a) dobijemo
prema (S8)
o ± IJm_l~
.
V
~
•-+ oc a- x
= ± lim
.-+001
°l g
I ~ __L
x
3
x
2
= ± 00 .
115
Do istog rezultata mogli bismo doci bez racuna sarno uociv~i da jednadlba (a) krivu,lje
sadrii xJ pa y mora tdill u beskonacnost, kad x -.. 00.
Slika 90 predocuje za a = 4 zadanu krivulju koja se zOve cis 0 ida, i njenu
asimptotu.
i X =-t
1
1
I
1
?14.. ..x
X
SI 90. SI. 91.
4. x2y + xyZ - 2= 0 (a)

k:i I tralene asimptote y = kx +I odredimo prema (S8c).
Uvrstenje u (a)y = kx +I daje

X
Z
(kx + I) + x (kx + 1)2 - 2 =0
iii
kx 3 + Ix 2 + k Zx 3 + 2 klx z + 12x - 2 = 0
iii
(k 2 + k) x 3 + (I + 2 kl) x 2 + 12x -- 2 = O.
Stavimo
k' -+- k = 0
1+ 2kl = O.
Odatle
k1 = 0 kz = - 1
/1 = 0 12 = 0
pa su
y 0 y -x
tj. raspolovnica II i IV kvadranta i os X su tralene asimptote.
Jednadlbu asimptote x = b usporedne 5 osi Y odredimo prema (88a). U tu svrhu izracu
najmo x iz (a) :
x
2
+ xy- 2
- = O.
y
116
Odatle
x= - f ± V~z + ~
pa ie
b = lim x
y-+oc
= lim
y-+oo
( - Y2 ± Vt 4
+ Y
2) 0 =
jer drugi clan diskriminante daje na granici nulu . dok ie za negativni predznak drugog ko
rijena b = - 00 . Dakle
x = 0
ti. os Y je treca trazena asimptota. y
IV~
51ika 91 predocuje krivuliu i njene asil1lptote.

5. x' - x3y + y = 0/ : x,
y
X
+ 1'x'... = 0
.
I
Odatle I
y y
-= 1 -
,rx= 1
-
X x,
pa je prema (88b) :
X
k = lim y 1.
x--:)o- ex X
Iz jednadzbe krivulje imamo

X4
y = :X3 =1 (a)
pa je 51. 92.
I = lim (y-kx) =
x--;"oo
lim
1-+00
(A-x)
x
. X4_X4 + X . x 1
= lIm -3---= 11m 3- -- = hm - - = O.
X - + (XI X -1 x--~>:oX -1 "'- "'0: 2 1
x -
x
Prema tome je tralena asimptota
y = x.
Iz (a) slijedi day -> 00 kad je nazivnik x 3 - 1 = 0 pa je jednadiba asimptote usporedne s osi Y :
x = I.
Asimptote usporedne s osi X krivulja nema . jer u njenu jednadzbu ulazi X4.
Jz (a) slijedi dalje. da je y = 0 kad je brojnik x = O. tj. x = 0 je cetverostruka nul

tatka funkcije. Vidi sl. 92.
Odredi asimptote krivulja i prikazi graficki krivulje asimptote.
1. x3 + x2y_3y = 0
Ix = ±Y3; y = -x]
2. x3 + y3 - 3xy = 0
Iy = - x - I ]
117
0. gx~ + 54x - y~ + 72 =, 0
[y = ± 3 (x + ])1
4, X4 - x 3y + x3 + ] = 0
[y = x + ]; x = 01
0, x" - x4y - 3= 0
[y = x; x = 01
fl, x3 - 3xy~ - 2 -, 0
. V ~~ \" .."--
[ J.._-_ :!:J" l) ]
7, (y +x+ 1)2 = x 2 -i- J

[primijeni drugi nacin; y = - 1; y = - 2x - 11
4. I\RIVULJA JE ZADANA U POLARNIM I{OORDINATAMA r = r(cp)

U tom je slucaju asilllptota od rcde na udaljenoscu d od pola 0
i ktitom 0, slo ga d zalv 8ra s pol<:: rnol11 osi (vidi s1. 93).
Da odredim o te elemente asimplote, n;lpis E- I110 jednactzbu krivulje
r = r (rp) u inv erz!lolll obli ku ? = '{! (n i odrcdi nw
lim rp (r) == (I. (88d)
r---)- ::c
OS "...
le\00- / /'.
c· ' ,-
/ / oar .;,
~ .." ..i'
"..... / ~
' ,/
\J ,/
... '
cf \.. ,'"'\'
t</ ) O<:: \
o
SI. ~n
--
Ako taj lim es postoji i itTl :'! konac I1 u vr:j edn ust (I, r;lcun;lmo ulinljc nos t d:
d = lim [r ·s ill (rp - (f_) ] (SSe)
<;l~ C(
odnosno
d = lim [r ·s in (I I "- 1')]
?~C(
Postoji Ii taj pozitivni lim es , triLla kr ivulja imil asi mpt otu, Iwja jc od
rede na s d 0= C{
:T
+ 2' odnosno °= CI. -
7t
2'
118
Primjer: .
Hiperbolna spirala r = !!. (vidi Dio II, s1. 20).

rp
Prema (88d)
Cf. = lim !!.- = 0

r--;.= r
. Prema (88e)
d = lim
<p--;. 0
(!!.- sin
cp
(cp - 0)] = a lim sin rp =
9 --;. 0 cp
prema (86) = a . 1 = a
d = a.
Asimptota je para! elna s poJarnom osi i udalj ena od nje za a. Da

Ilapis emo nj enu jednadzlJu, izv edimo opcenito jednadzbu pravca u polar
nim koordinatama.
Pravac p odrcc1 cn je obzirom 11(1 po

larni koordinatni sustav kutOll1 u. i udaJj e
1l0SCU d od PDia 0 (vidi s1. 94) .
Jda je T (qJ, r) bilo koja tacka pravc <l p.
Jz pray . 6 OAT sJij cdi :
d
r = -- (a)
cos (3
Pr ema slici irna!l1o dalj e
(1 = cp + (90 0 - - (()
pa JC
·cos ~ = cos [900 -(0. - cp)] = sin ({ -rp) . S1. 94 .
Uvrst cllj e u (a) claj e

d
r = sin (Cl _ cp)
o dnosno (88f)
d
r - - - · ---
- sin (cp - a)
T 0 je j e d n adz b apr a v c a u pol a r n i m k0 0 r din a tam a.
119
Prema tome jednadzba asimptote na hiperbolnu spiralu r = a gJasi:
cp
a
r = sin cp
jer je a = O.
Odredi jednadzbu asimptote krivulje r = ~I
cp
[r = Sin(cpa I)].
120
§ to.
DERIVACIJA FUNKCIJE
1. POJAM DERIVACIJE
Traii se smjer krivulje y = t (x) u tacki M apscise x.
Dademo Ii toj apscisi x neki prirast po volji .1x, tj. predemo Ii od·
zadane tacke M na tacku po volji M 1 , dobit ee funkcija y prirast
.1y = t (x + .1x) - t (x) (vidi sl. 95.)
.. t.1y t (x
KvoclJen uX =
-A -
+ .1x) - t (x)
_. zove se k · . d.f
V 0 C I J e n t i e r e n
.1x
c i j a, jer je u brojniku razlika (diferencija) ordinata, a u nazivniku razlika
apscisa tacaka M1 i M .
1z slike 95 vidimo, da je
~~ = tga1 = gradijent sekante MM1 = s red n j i tangens smjera luka MMi
krivulje, jer vrijednost toga kvocijenta ovisi ne samo 0 zadanoj tacki M,
vee i po volji uzetoj tacki M i , tj. 0 .1x.
y
tangenta
sekanfa
y'1'(X)
] oY'f(x+ox)-f(x)
{(X+LlX)=YMY
x
51. 95.
Da dobijemo pravi smjer krivulje u tacki M, pustimo da .1x teti nuli
i predimo na limes. U tom ee se slucaju sekanta MMi okretati oko tacke
M pa se mote dogoditi, da ee tetiti nekom granicnom polotaju. Taj gra
nicni polotaj sekante zove se tan g e n t a na krivulju y = t (x) u tacki M
apscise X i za smjer krivulje u tacki M uzima se smjer te tangente.
121
Prema tome
tangens smjera krivulje y = .f (x) 11 tacki M apscis~ x = lim ~Y =
~x
t.x-;.O
= lim I (x + -6x) - I_(x) = limes gradjjenta sekante tg (XI = tg ex = gradijent

t. x-;'O -6x -,
tangente povucene na krivulju, u tacki M.. apscise x.
1zraz :
· -6v
I 1m -6-x = 1m'f(x +Lh)-t(x)
I'
-6x' -- zove se e r I v a c I J a f un k"
d'"
CIJC Y I (x)
t.x--+O t.x-;.O
u tacki apscise x i biljezi se simbolicki sa Y' (x) iIi y' iIi D" y (x).
[y' (x) citaj: derivaciJa y po x iIi y cdano od x, a
Dx y (x) citaj: derivacija y od x po xl.
-6y I (x I L'lx) - I (x)
v' (x) = lim - - = lim -,-- - . (89)
~ L'lx L'lx
t.x-;.O t.x-;.()
12 navedenog slijede dvije definicij e derivacije:
A 11 a lit i c k a de fin i c i j a: ocrivacija funkcije je granicna vrijednost
(limes) kvocijenta difercncija ~y,

DX
kad 6x tezi nuli bilo na koji nacin, tj. s
lijcva i s dcsna, neprckinuto iIi u skokovima:
I . L'ly
v = 11m -6x
~
.~ .
t.x ~ .>-()
GeolJle!rijska iJefinicija: derivacijil je gradij e nt tang ente pov ucene

na krivulju u zaoalloj Llcki:
y = tg lL
Primj edb e.
1. Do sada jc bilo govora 0 deriv:.1ciji funkcije u Jed n 0 j t a c k i
Ako zad an<.l funkcija ima derivaciju u sv:: koj tacki n e kog interv a la,
lada je to nov;1 funkcija, koja se zove de rivtl cijdZ<.ldanc funkcije, npr. cos x
jt' derivacija oel sin x (vidi daljt'), a ope r:lc ija kojoll1 s e odreduje der iva
cij<l zildane fll llkcijc, lOve se deriviranj e iti dif ere nc innje.
2. Derivacij<l moze teziti prern :! + (Xl iIi pre ma - (Xl, ako se
pribli1 a villllo !1 ekoj tacki krivuljc. Krivuija tad", ima 11 toj tacki langentu
okomitu net os X, jer LI tom slubtju y' = tg U - .>- oc , chIde ex -;. 900. Npr.
deriv;icija funkcije y = ]l r 2 - x 2, ciji je g raf kruznica poIumj era r, tezi pre
rn a + cx:, odnosno - oc, kad x -r + T, odn osno x ~,.. - r. U tim Sll tackama
kruznic(' tnng ente ok nIllite na os X.
U takvilIl lackama kvocij cnt dife rencij a nema konacnog lim es;], pa
stoga II strogom smislu funkc ija lZIrn o ne nw deriv acijc. Ipak cesto kalemo,
d a jc u tim tackarna d erivacija neizmj erno velika.
122
2. GRAFICI<O DERIVIRANJE
Sada kad a znal110, d(l j e derivacij a funkcijc gradij en1 tangent e po
vuc ene n:: krivulju u zadanoj tacki tj. u ta cki D.pscis·c x = XJ:
y'(Xl) = tg ({,
rnoiel11o lako provcsti d erivir(lnjc funkcije gr(lfickirn' putcm, ako narn JC

sarno poznat grilf 1c funkcij e. "
y '
I
I
I
I
I
1
:t- ,
-------i
I
] ~~l
-r -to :' 1 Xl
D#
- X
51. 96.
Postupak: U tacki T J kriv.ulj2 ; U k-oj oj trazi mo vrij edno st d c rivacij~,

ri serno 1angentu na kr ivulju (vidi 51. 96). Na' os X na lij cv o od ishodista
nan os imo jedin icu pa iz tako dobiv ene ta ck c .f vLlc ern o paml el ll s kon
strlliran olll tang entom Od sj ecak OA, sio ga ta fiaral el a .fA ret e na osi Y,
j est traze na vrij edn os t derivacije, j er j e prcma slici :
OA = OJ· tg u' l = 1 . tg «(1 = Y' (xd ,
(d erivacij a j e gra cj ij en1 t<lll gent c, a pravac A.f Je llsp ored: ln s tangentOI1l !) . .
Taj odsj ecak OA nanosimo na ordill at u 1(1c1\ e T I , pa dob ij emo prvLl

tacku Dl traicn e dcriv acijc. Postupak se n astavlja za sve k arakt eristicn e
tacke krivulj e. Spoj imo Ii 1ako dobivene taCk c:' devirac ije Ll krivulju, do
bit ceInn traze ni gr'af dcrivac ij e z;l dane fUl1kcij e.
Ak a fu nkcij a u nekoj tacki pad a, ods j ecak nil osi Y l ei i na nega

tivll om dij elu os i Y, pa dl'riv aci j a ima J1(~ gativlluvrij e dn os t.
123
Slike 97 98 prikazu}u graficko deriviranje funkcija Y = sin x
Y = In x.
Iz tih slika vidirno, da je Dx sin x = cos x Dx In x = x
y
____ , (
....... ---.I
/1 :
-1 .0 _
II "1. '-"
'"
Jf../
.'
. 1
I 7 :21T -x
51. 97 .
t" y~x
t:~--
-f +4 )(
S1. 98.
3. JEDNADZBE TANGENTE I NORMALE
Iz geornetrijske definicije derivacije neposredno slijedi jednadzba

tangente na krivulju Y (x) u tacki Tl (xbYl), (vidi sl. 99).
Tangenta je pravac, koji prolazi zadanom tackom Tl (xt.Yl) , dakle
jednadzba toga pravca glasi (vidi Repet. element. maternatike, IV, § 7, 1, f),
• Y-Yl = a(x-xd· (a)
124
Za tangentu je gradijent y
a = tg ((1 = Y' (xtJ· nr
Uvrstenje u (a) daje
Y - Yl = Y' (Xl)' (X - Xl)' (90)
To je jednadzba tangente
na krivuljlu
Y = Y (x) uta Ck i Tl (xt,Yl)' x, x
Normala prolazi istom tackom SI.99.
TI (xl. yd
krivulje i stoji okomito na tangenti, dakle njen je gradijent reciprocan
protivno oznacen:
a = - Y' (xtJ'
Uvrstenje u (a) daje:
1
Y-YI = - , -(x-xl)' (91 )
Y (Xl)
To j e jed n adz ban 0 r mal e n a k r i v u 1 j u y = Y (x) u is t 0 j
tacki Tdxl,Yl)'
Primjeri.
L Napi~i jednadtbu tangente i normale na parabolu Y = x~ 11 tacki apscise x = 3.
Prema (90) racunamo:
YI =Y(XI) = xI 2 = 32 = 9.
Derivacija y' = 2x [vidi dalje formulu (92)1. a u tacki x = XI = 3 :
y' (XI) = 2xI = 2 . 3 = 6.
Uvrslenje YI = 9, y' (xd = 6 i XI = 3 u (90) daje:
Y -9 = 6 (x- 3) jednadtba tangente .
Odatle prema (91)
1
Y - 9 = - 6' (x - 3) jednadtba norma Ie.
Iii ako gornje jednadtbe uredimo:
Y = 6x-9
I
Y = - 6- X + 9,5.
(Prikazi sve graficki i).
2
2. Islo za Y = sin X 1I la.cki apscise X = '3 IT.
YI = Y (Xl) = sin ~ IT = sin 1200 = cos 300 =~~
y' = cos X (vidi dalje formulu (95».
y' (XI) = cos XI = cos ~ IT = cos 120 0 = - sin 300 = - ~-.
125
Uvrstenje u (90) daje. V3 ~ __ I (x- _2_ ,,) .
y- 2-- . jednadtba tangente.
2 3
Pretn~ (91).
y- V3
2
2)
( x--~
=23 " . . jednadtba normale.
,Iii y=- -
1 "V-a
x+- + 2.
2 3
y = 2x - --
4
7t.L
yJ
.. _ .
~-l I :2
IIi UZ 7t = 3,14 YJ = 1,73
y = -0,5-" + 1,92
y = 2x - 3,33.
(prikati sve graficki !).
3. Isto za y = 3 sin (2x- I) u nultackama.
Odredimo nuHacke .
St avimo y = 0, odatle
:3 si n (2x - I) = 0
iIi
si n (2x-l) = O.
Sinus je jednak nuli, kad je njegov argument jedn ak 0 iIi ", dakl e
t
2x - 1 = 0, odatle Xl = "2 Y1 = 0
rr+1
2x-l = 7: , odatle Xz = -2- ' Y2 = O.
Kak o cerna kasn ij e vidjeti (vidi primjer 1. na sir. 146) derivacij a y' = :3 cos (2x-I)· 2
= 6 cos (2x - I) , a u lacki X = Xl = +: y' (Xl) = 6 cos ( 2 . !- 1) = 6 cos 0 = 6, a za
X = X2 = -rr + 1 Y ' (X2)

2-: = 6 cos (T: + I-
2 2""" 1). = 6 cos ()
7t = - 6 . U vrstenJe
' . Izracuna
. • 1'I1 J.
vrijedn osti u (90) i (91) daje :
Tangenta u tacki (-} , 0 )
Y-0=6(x- { )
Normala u isloj tacki.
y-O = - {(x~+)
iii ako uredim o:
Y 6x- (\
---- = tangenta L
I 1
Y=--6- x +T2 norm ala I .
Tangenta u lacki (" ;-.-! ,0)

)'-0=-6 (x_rr ; !).
126
Normala u isloj lacki :
Y-O=~(
6 , x- :: +1)
-2--
i-li ako uredimo :

y =- 6x + 12,42 langenta If.
1
Y"" 6 x-O,35 normala II.
(Prikazi sve gra!icki I
4. DERIVACljE POjEDINIH FUNI<CljA. ,PRAVILA ZA

DERIVIRANjE
a) y = x D
, gdje je II prirodan broj: y' = ?

Lly = t (x + Llx) - t (x) = (x + LlX)D - x D.
Razvijanj e po binomnom poucku (vidi Rep el. element. matematikel
daje:
Lly = xn + (~) x D- I . Llx + (~) xD- 2 . Llx2 + (~) xn - 3 • Llx3 + ... +
+ G) x . Llx D- 1 + LlxD_ x D.
OdatIe , ako gornju -jednakost podijelimo s ll.x, prethodno ukinuvsi

xD _ xD :
Lly
Llx=n xD - 1
+ 2 XD - . .Llx+ (II)
(n) 3 x2 n
-
3
.Llx2 + . .. + (11I ) X.LlX D- 2
+LlxD- 1 •
Prijelaz na lim es daje:

y' = lim Lly = I1XD - I ,
~x-o Llx
jer svi ostali clanovi razvoja sadrzavaju Llx, pa teze nuli, kad Llx __ O.
Dakle :
Dx x" = nxn - I. (92)
Npr.
y = x6 y' = 6x 5
Y = x3 y' = 3x 2
Y = x2 y' = 2x.
o bratimo osobitu paznj u na:

y x, y' = I . x1- 1 = I . xO = I . I = I
iIi Dx x = 1. (92a)
127
Derivacija promjenljive po toj promjenljivoj jednaka
j e J.
Prema tome je npr. Dy y = I, Dz z = 1 itd .
Do istog rezuitata dolazimo geometrijski:
Kako se tangenta na pravac podudara sa samim .pravcem, bit ce
prema slici 100 i obzirom na geometrijsko znacenje derivacije y' = tg a;
Dx x = tg 45 0 = J.
I
y"C
I
I I
C :rrX)=C : r(x+tlx)= C
-x /'
0
I
I
I
X ClX
I
I
I
X+ClX -
X
SI ]00. SI 101.
b) y = C (konstanta): y' =?
Prema (89): L1y = t (x + L1x) - f (x) = C- C = 0 (vidi sl. 101)
L1y = 0_. = 0
L1x L1x
DxC = O. (93)
Isto geometrijski: y' = tg a = tg 0 = O.
De r i va c i j a k 0 n s tan t e jed n a k a j, e nul i.
c) Derivacija zbroja (razlike) funkcija

Prema (89) i (23) dobijemo:
Dx [u (x) ± 11 (x)] = Dx u (x) + Dx v (x) = /1 ' (x) ± v' (x). (94)
Derivacija zbroja (razlike) funkcija jednaka je zbroju
,(razlici) derivacija tih funkcija.
Primjer:
y = x5 - x 2 + x - 7
y' = 5x 4 - 2x + 1.
Konstanta - 7 otpada, jer je derivacija konstante jednaka null.
d) y = sin x; y' = ?
L1y = f (x + L1x) - f (x) = sin (x + L1x) - sin x =
= 2 cos -
x +- L1x + x . x + L1x - x
2 - - . Stu - - 2 -
128
prema poznatoj trigonomctrijskoj formuli [Repel element. matematike
formula (31)] iii (lko uredimo:
.0.y = 2 cos ( x 6.X) . sin

+2 6.x I : 6.x
. -2
. 6.x
6.)1 6.x SIn 2
fi~ = 2 cos (x + -2-) . ---sx
iii akn brnjnik nazivnik des ne strane podijelimo s 2:
l:lx
l:lv 6.x sin 2
-~
.0. x
= cos (x + -2- ). -6.x-.
2
Prelazimo na limes pustivsi d:l 6.x-+O:
. l:lx
SIn
o
lim / __ = y' = prema (24)
.e,,-iJ .0. x
= lim cos
"', - ,0
(x + -~2) . 1. ......o -XX- .
,1m
A•
2
2
lim cos ( x--!- !~:: ) = cos x, jer je kosinus neprekinuta funkcija pa
cos ( x + .0.2X) tezi cos x, posto argument ( x + T
6.X) tez i x kad x-~O
(vidi§8).
Drugi lil1J es je 1 prema (86).
D ob ij emo dnkl e:
y' = cos x iii
[), sin x = cos x. (95)
e) y = cos x; y' = ?
Postupajuci na isti naCin uz pflmj Cn U trigonometrijske formule (33)
IZ Repel elemenl matematil{c dobijemo:
Dx cos x = - sin x. (96)
(Izv edi to !).
f) Derivacija umnoska dviju funkcija II (x) V (x).

Prema (89) dnbijemn za y = Ii (x) . y (x):
[), (Ii . v) = liV' -+ liU'. (97)
Pamti derivif<lnj e ul1lnoska ovako:
Prva se funkcija prcpis e pa se pomnozi s derivacijom druge lunkcije,
Iza toga se ri se -+ pa se prepi se druga funkcija i poml1ozi s derivacijom
prve funkcijc , iIi krac e: prvi mnozit elj se prepise, drugi derivira + drugi
prepise, prvi derivira.
9 6. Apsen: Repetitorij ,-iSe maternalike 129

Primjeri: 1) y = ,,3 sin x
y' x 3 cos X
= +
sin .Y . :3 x"
y' = x 3 cos x -l ~~ x" sin x.
2) y = si n x . cos x
y' = sin x . (- sin x) cos x . cos x +
y' == - sin x· si n x -+ cos x . cos X
y' = Ci) S ~ x - sint.x
iIi
)" = cos 2 x
Poseban sIucaj: U = C (konstanla), Ij. jcdan l11110 zitelj je kOflStnnt an :

y = C-v
Prcma (97) i (93) : = C . v'
)I ' V.0 +
.1" = C· v' iI i
!J~ (C- ~, ) = C- v'. (98)
To znaCi: Konstanta, ko jZl 111noii fUllkciju , pre plse se pri d cri V iranj u,
dok konstanta, ka}a se pribrcija iii od uzim a od funkcije pri dcriviranju
otpada.
Npr. y = :h 5 y = x" ± 3
y' = 3 . 5x4 = 15x·1 y' = 5x d ± 0 = 5x l
y = 7 sin x y = si ll x ±7
y' = 7 cos x y' = cos x.
Sada znama derivirati polin ol11:
Primjer: P s (x) = 3x 8 - 2x 6 -+ x3 - 2x + ~ ;)
Ps'(x) = 3 . 8;0:7 - 2 · +
6x 5 3x 3 - 2
PH'(x) = 24x 7 - 12.\" + ax 3
- 2.
Odredimo sada de r i va c i j u u milo S k a 0 d 3 vis C 111 11 () tit e I j ;;.

y = U (x) . V (x). IV (x)
Y , -- ( /l·P·IV )' -- [I'U'lI ) 'W ]'
Prema (97) dobij emo :

y' = (uv). W' + IV (/l v)' = UV IV ' + IV (uv' + vu')
y' = UVIV' + UIVV' + VIV U' . (97 a)
Na sIiean naCin dobijemo:

(u· v· IV · z)' = uvwz' + UVZIV ' + UIVZ V' + VI,I/Z/l ' (97b}
itd. (Izvedi to I)
130
P rilllje r :
y :: ::' .Y ~ sin :(, CPS x
y' = J Ix" sin x (- sin x) + .\ ~ ells x ells x -j- sin x cos x 2x )
y' = ,)x 1- x sin:l x + x C()S~ x + L sin:.; cos xl

y' = .')x Ix (c os ~ x - si !1~ x) sill 2xl +
y' = .')x ( x cos 2x +- sill 2x).
g) Deriv<'Icija kv ocijenta dvi ju funkci ja II (x) V (x )
P r '~I11;j ( S :;)
n ' ."
Of)t)ljel11() za y = l!- (xl
.- ':
V (x)
II' \I . u' - II . v'

VX ( v) - - -v2 - " ,99)
Pamti der:v(lnj e ovak o : [;\ zl:~ lJJk a
r~{l2I olil k r) v ~1 nazivil ik na kvadrat; gore - n:lzi vll ii< puta

crlu; dolj e -
d crivi1c ija bmjn ik a min u s brojn ik pula deri v<'l cij a nnivnika.
h) I<ao p d mjer iZ'i e di m o dcri vadje fu nkcija tg x i cgt x;

sin x
.v = tgx CD S.\'
P rt'ma (99) i s nbzirulll na (95 ) (96) ilmm o :
, C'l S X . cos x - sin,\; . (- sin x) cos 2x + sin 2x
.v -- -- cos:! .X - - - C() S2 x = co~/~

1
Dx tg x = c os2~\: (100)
Dokazi na isti nacin , da j :
Dx ctgx = - sin 2 x' (101 )
Prillljeri.
1.
X 'l
y = -
+ 1
x+1
' _ (x + 1) 0.\': - (.\:3 + 1)·
y - (x + 1j2
Deriviranje je dO\'f SC:IO . Sa du lreb:.! jos rezllIt<Jl uredili:

, (:>.:+1) 3x2_(:\'+1)( x ~-x + 1) (x + 1)(3.1: 2 - : . :2 + x -1) 2x~ , .\-1
y = - ._ . _- - -- - = ._ . --- -
(x ;- I ? (x -'- 1)2 x .i
x~ , x 2 + x - 1 :.:(:c + 1) + (,-:2 _1 ) x (x + 1) + (x + 1)(x-1 )

x + 1 --~-
; ~--- = x+1
= (x + 1) (x + x - 1) = 2 x - 1.
x + l -
' l'
P o k liS l\a \0 Je y = .\'3- -j-
1
1
= --
ex + 1) (.\'2 - , + 1=)XC, -
X
X + l. y' = 2
x-
1
.
X+ 1 x ',
131
a2 _ X2
2. Y= U "+""X ~ .
(O~ + X 2) (- 2x) - (a~-x2). 2x 2x (- 0 2 - X 2 _ 0 2 X' ) + 40 2 x
Y = - - - - -(-0 2+ X 2)Z- - - (0 2 + X2)2- - - = - (02 + X2 )2 '
i) Posebni slucajevi derivacije kvocijenta.
1. U razlomku ~ nazivnik V = c (konsta nta), tj. y = ~) a to mozemo

v c
pisati OVUKO:
y.=~.u
c
i prema (98) imamo:
, 1 , /1'
y= _ ·u
c c
Dakle:
D, (3:.....) =~ u, = y '. (102)

. C C C
Aka jc nazi vnik konstanta , deriviraj po pr<!villl za umnozak konstante

funKcije, a nikako po pravilu za kvocijr.:nt funkcija .
Prirnjeri.
sin x
1. Y = - 3
, C05 X
Y = :, cos x = ;l
2,
7x:J - 5x 2+ 2x - :3
Y=
0" - al;-:;:-/72
2Jx 2 - l(h ..L 2
y' = - - '- '
a'.' - nh [1'-'+
2. U razlomku U brojnik lL = c (konstanta), Ij. y = c_.
V V
PrellJ{l (99) (93) dobijelllo :
V . 0 -- c . V' C . V'
y ' = - - v 2 - - -- -- 7 .
Dakl e
c
D , -~ =
V
-- c·tiLJ!' .0 (103)
Vidimo , ako je brojnik konstanta, tada otpada u d,~rivaciji kvocij enta

prvi clan brojnika, pa nema smisla da ga pis emo pa mnozimo
s nul OlJl ,
Primjeri .
1.
;1 , - 3cosx
y = sin x y'= sin 2 x .
182
2.
(J ~ + ab + 0 2
Y = x~- Jx +5
• - (a 2 + ab + b1 ) (2x - el)
y = - -(x 2 - 3x + ,3)2- -
Sada mozemo lako pokazati, da formula (92) za derivaciju potcncije
s pozitivnim cijelim eksponcntom D, x" = nxn - -1 vrij>edi i za potencije s
negativnim cij'elim cksponentillla , tj. za
y= X- n- 1
xn
Prema (l03)
1 . nxn -..
y' = - x2n = -n·x " 1·x - 2n= _nxn - 1- 2 n = _ IIX- II --- 1
Dx x-- n= - nx n- 1 (104)
Npr.
1
y= _ = x- 1
x
y' = - I . x- 2 = - x2 .
I
D,. -x = - -x 2 · (105)
I
y=~ =x-· 2
y'=-2x- 3 -- - x23 '
j) Oerivacija togaritamske funkcije y = log a X

Dy = { (x+ ~x) - {(x) = loga (x+ .1x) -log.x
iIi
.1y = log a =-t: .1x = log . (I + ~~) I: ~x.
-~y = - I ·loga (1+
. 1 -x ) .
~x .1x x
Desnu stranu jednakosti mnozimo i dij elimo s x:
~y_ --;- . ~x
~x -
X
ogo
I I
(I + ~
~x)
iIi
x
6.\
-~y
~x
= - X1 100-"
to>
( 1+ ~x)
X
133
Pr,'l azimo 11 ;) lim es, pu st ivsi da ~x -;- O.
L\x
. .3y
1.lm\.. = Y = - Iim log" 1 +- -~
6.\ ..• !1~ X X t;,: ~.11
J
I.
.3x )
x
1. (
,
iii pr,'ma (S7b) , jcr je log " x neprckinuta funkc ija:
)" = J.x log. lim 1 \ '] .

[ ( +- L,:.::'Jt;\
t; .\ ~ 'U X
,.
,llx 1 .
Stavimo E ; = u, bit ce - = - ·, a kad .3x -~ O , u -"' = . OSlm toga
L\.Y . x u
Je prel11 ::l (22).
(I ..lim (1 +-~ 'J (I =

0: \. U
e.
Dob ijc mo konacIlO
1
)" = x
~ lOR, e,
odnos no
Dx log, x = x
log" e. (10 6)
Neka j c :
1. Baza a = e, tj. im a lllo pr irodn c logaritm E'.
Do bij 2 1T10 iz (106) :
1
Dxln x =~ , (107)
Jcr j e loge e = In e = 1.
2. Bazn a = 10, tj. illl alllo d ekr.! dske logariim c
PrE' lT1:1 ( 106) ima l;'O:
D" log x = M ( l OS)

x'
j ee r je prcma (74) loge =M.
5. DE RI VACIJ E IN VE RZ NIH FUNl{CIJA

a) 0 pee n it 0
Nel<a j e y = )' (x) za dana fll nkc ija s d o: riv 3cijolll y , = l'1111 "\.3y.' la da
t;-, - II~'X
jc x = x (y) nj cna invc rzna iunkc ija , koj ojjc derivaci ja x , = I'1m t.x
, .
hoy .0 L.y
j\t\02 CITI() pisati:
.3x
.3)' - .::'ly'
~;
Pre l,lzirno na lirnes pu stiv si da L~ y-)- O. J;lsno je, da ce tada .0.x
teiiti n uli.
134
Dobijemo pre rna (26):
,~x I
1[111 - = - -
6Y -'o~Y I'[m ~y
6 , _ , {) :.J.x
iii
1 I ' 1
XI(Y) = y l(X) ' a oda! e j C takodcr y l(X) =XI (y) '
Dobili SOlQ dakll':

1
D,- X ( y) = D x y (x)
iii (l09)
I
D, y (x) = Dy x (y) I
iIi Dy x (y) , D, y (x) = 1.

D er iv~lcija invcrznc funkcij e jcdnaka je reciprocnoj
v r i j e d nos tid c r i v a c i j e z a d a 11 e fun k c i j e,
Do is!og rczllltata 111 0ielllO doti i gcol11etrijskim putem,
l!!!!l ,.,.
x
x
/ / -- 11 0 x x
•~ y=y(x)
iJ
SI 102,
Prerna sl ici 102 uz evsi II obz ir da je )" 0= tg If. imamo
I 1
x'(y) = tgC(1 = tg(90 0 - C!. )=ctg«( = tgu =yl(X)'
b) D e rivacije ciklo m etr i j sk i h funkcija

1) y = arc sin x; y = ?
:udire ktnorn obliku x = sIn y (a)
Prema (109):
1
, I
D" arc sin x = -D '-
) S1l1),
= -- =
I
cos Y
1,f ==~~=
l - l s[n~
-, ,) y = prama (a) = VI -xii '
135
Dakle
2) y _ D, arc sin x ~- 1 (l10}
~?
2
_ arc cos x' , lrr--= '
Prema (70), ' y V' - x
7t . .
arc cos x = -'2 - arc S1l1 x,
a od atle:
Dx arc cos x = 0 - D" arc sin x.
Prema (110) imamo kon acno : t
Dx arccosx= - n-
11- x 2
. (111 )
3) y = arc tg x; y' = ?
U direktnom obJiku: x = tg y. (b }
Prema (109) i (100):
1 1. b
Dx arc.tgx = Dy
tgy - l - = 1 + tg2y = prema ( ) = 1 + x2'
cos 2 y
Dakle:
Dx arc tg x = 1 + x 2 ' (112)
4) y = arc ctg x
Prema (71):
7t
arc ctg x = 2" - arc tg x,
a odatle
D" arc ctg x = 0 - D" arc tg x .
Prema (112) im amo:
1
D" arcctgx = -1- + x2' ( i13)
c) De r i v a c j j e e k s p
n e n c j j a I n j h fun k c j j a
0
Trazi se derivacija funkcije y = aX. Po definiciji loga ritm a (vidi § 6,_

2,b) dobijemo inverznu funkciju:
x = log, y,
a sada prema (l09) (106) imamo:
Dx w 1 = prema (78) = y . Jog e a = a" ·In a.
y log. e
Dx aX = aX . In a. (l14 )
136
Pamti o'lako: prepisi puta In baze.
y y=exl Uvrstimo u (114) a = e :
Ox eX = e' . ~n e = e' . J 2=. eX
Ox eX = e' . (115)
= eX je jedina funkeijn, kojoj j.e deriva
y
eija jednaka samoj funkeiji.
Geometrijski to znaei, da jc ordinata
funkeije e' u bilo kojoj litcki jednaka gra
dijentu tangcnte povueene na krivulju 11
_I £?O=i "x toj tacki, je r je y = eX = y' = tg u. Odatl t
slijedi jednostavna Iwnstrukeija tangente
51. J03.
na krivulju y = eX u nekoj tacki apseise x ,
koja .ie prikazana na sliei 103.
Nane'sc!TIo Ii lijevo od (lpseise x zadane taeke A krivuJjc jedinieu na
os X, pa spojimo Ii prave em tako dobivenu taeku B s taekom A, bit ce
pravile AR tangenta na krivulju y = eX, jer je prema sliei : '(115):
,
e' , I
tg((= ' 1- = e =y.
6. DERIVACIJE HIPERBOLNIH FUN}{CIJA

e'-e -"
(l) y = sh x = - 2- =: 21 (eX. - e- X) .
Prem(l (115) i uzcvsi u obzir, da je Dx e - X

= - e x sto cemo malo
kasnije pokazati (vidi 8, e) primjcr 4). imamo:
I eX ...!.- e- X
y' = 2 (eX + ex) = '_ = eh x
Dx sh x = eh x. ( 116)
b) y = eh x =
eX
-
+-2 e-
.- -
X
= Y
1
(eX
.
+e - x ) .
Na isti nacin dobijemo:

1 eX -e- X
y' = (eX - e x) = = sh x
2 2
Ox eh x = sh x. ( 117)
Pazi n;) predznak rezultata!
e) y = th x = sh x
ehx "
Prema (99), (116) (117) imamo:
137
, eh x· ell x - sh x· sh x ell 2 x - sh~ x I
Y = e hQ
- x e h'x
o' = prema (61) = eh ~ x
1
U, tlIx =h'-) (118 )
e -x
eh x
d) y = dhx = o_o- .
shx
N(l isti n(lcin dobijemo:
1
D, dh x = - - ho - . (j 19)
s -x
(Dok<lzi to!)
7. DERIVACIJE AREA - FUNI\CIJA

a) y = Ar sh x,
it u direktnom obliku x = shy. (d)
Prcma (l09):
1
DxArshx = D
- h c_ - prema (62) prema (a)
.\' S -II e h.v jf l+sh 2 y
1
II ( + ~"
D, Arshx = Vl + x2 ' (120)
b) y = Ar ell x.
i\I(l isti natin dobijemo:
D, Ar eh x = ± i/;\.:2 _ 1. (121 )
(Dokazi to!)
Isprcd drugog korijcll a PIS CI11 0 oba predznaka, jer je Ar eh x dvo
znilcna funkeija pa ima za svaki x> 1 dvij e tnn gente .
1
e) D ., Art h x = ~
1 --'~ o -x~
( 122)
za I x 1< 1 (Vidi dalj e sir. 147).
d) D, AI' dhx = 1 1 x2 (123)
za x > 1. (Vidi dalje sir. 147) .
8. SLOZENE FUNI{CIJE
a) P 0 j a III S 10 zen e fun k c i j e
Slozena funkeij a je fllnkeija od funkeij e, npr. y = sin x 2 je sloze na
iunkeij(l, jer stavimo Ii x 2 = u. d ob ijemo y = sin II, gdje je u = x 2
138
An;i l ogno : y = sin 2 x jc takod er slo zc na funkcija. j er l110Z eIJ1O pisati
y = 112, g dje j e u ,= Sill X .
Na isti nacin
y = In COS x
y = In u
u = COS x.
Opcenito: Ako jc y funkcija od u, [y = f (u)] , a u funkcija c d x,
fu = '? (x)], fada j e i y fUllkcija od x. U tom slueaju se ka ze, da je y s I 0
zen;i f LI n k c i j a 0 d x.
Uvrstenj c u = Cf' (x) LI Y = t (u), daje y = f [ep (x )], tj . y j e funkcija t
od funkcij e ?
Sloz enn fUflkcija moze biti sastavlj en(l i od visc funkcija, npr.
y =
<i rc sin VI - x2
y = arc sin u
r-
II = I, v
F = 1- x2.
b) i{ ol1stru l{cija gr afa slozene funkcije

Graf slo zc/1c funkcij e I11() Z2 se naraVllO kO fl struirati obicnim putem,
tj. [(lcunajuci i llanas ~ juci koordinat e poj cdinih tacaka krivulj e, ali mnogo
je jelinostavniji dru g i nilcill, koji se sastoji u tome, da se posebno !lacrtaju
grafovi pojcdinih fUllkcij a iz kojih sc s<lstoji zadana sloz ena funkcij8, pa
y -f+
Af'f/
__--
,
I
I I
I :
I I
,1
:
51 104 .
X2
Xf 1 x=y, X
se iz tih gm fov a k Ollstruira g raf sl oze ne funkcijc. Pokazil11o taj naCin lla
pril11jerLl uzevsi u o bzir da porn ocu pravca y = x l11()zemo ordinatu y bdo
koj e tack e A prenijeti lla os X , kak o se to vidi iz slike 104.
Pril11j er. y e \:05;.;
Slij edi : y e \I
u COS x.
139
Oznacivsi os X koordinatnog sustav a XO Y s V, crtamo u t011l ko
ordinatnom sustavLl VO Y graf funkcije y = e iza toga ozn ac ivsi os Y s
U
,
U, crtamo u tom koordinatnom sustavu XOU graf funkcije u = cos x. Sada

na naci n prikazan na sl. 105 konstruiramo pojedin e tacke zad ane slozene
funkcije y = e cos x , koja je taka, pa je graf sim etrican na os Y.
Y ~U
.:,
i
-1 ~
~~~
,XJ U
c, za laCku apsCise 0 (A) , za laCku ap::,crse X (D )

j X1 (8) 3
tJ " X" (E)
.... X2 (e)
SI. 105.
Na slican nacin konstruiraju se !grafovi onih slozenih funkcija, koje
se sastoje od vise dijelova. ~r~
Orafovi pojedinih dij eJovn crtaju se opet u listom koordinatnom sus
L vu XO Y, mij en jaju se samo nazi vi osiju.
Primijetimo jos, da mo zemo uzetl r a z J i cit e jedinice na osima X
i Y. U tom sJucaju pravac y = x nije vise raspolovnica I i III kvadranta.
Konstruiraj npr. graf funkcij e y = sin 2 (2x - 1).
SJijedi: y = u2
u = sin v
v=2x-J.
SIozen a funkcija moze biti zadana i u poJarnim koord inatama.
Primjer.
r =
r =
3
V
V-u
cp cp2
T+ 2--T
3 cp cp2
U =T + -2---,r ·
Oraf te sIozene funkcije nacrtamo najprije u pravokutnom koordinatnom
sustavu, a zatim ga prenesemo u polarni sustav.
140
Nacrtav si obj e para bo le, kon struira mo u istom koorclin atnom sustavu na
nacin prika za n u predasnj e m primjeru graf zadan e sl oz en e funkcije. Graf
kvadratn e funkci) e crtamo na nacin naved en na stranica ma 45 i 46, dok
graf drug e parabole lak o dobij emo racun ajuci pojedin e tacke.
rlU
'I
~u
SI. lOti .
Kak o sc vidi iz slike, za graf zad ane slo ze ne fllnkcij e dobili smo u
pravokutnom koordinatnom sustavu clipSll sa sredi ste m S (1 ,0) i s po luos i
ma a = 2 i 17 = I. Da se 1I to uvjerimo , transformirajmo z8clanu funkciju
na nuci n koji sl ijcdi .
r-
- 1( _3 -1- _
4 1
~
2
_ ~:!
_
4 ,
/'2
~ _- 3- , ~- - 'fl2
r
rli 4 2 4
:i
_'fl- _ _rt -;-
'J
r2 _ "
4 2 ' - If
odatk
1
-4- ('fl2- 2mT) , ' r:2 -- --
3
ill 4
;> .
, .} 3 I
iIi 4 (rp -l)- , r- =4 + 4
(co - 1)2 r'2
" -4 - + T =I ,
a to je elipsa, koju smo dobili grafickim putem.
Primij etirno , da bi g raf zadane funkcijc bila hip e rbola, ako bi ko efi
cijent od <p2 bi o pozitivan. P oka zi to! (vidi sl. 89 i primjer uz tu sliku).
Sacla prencs im o grid zadanc funkcij c iz pravokutnog u pola rni koor
dinalni sllsta v uzimajuci iz g rafa za po volji oda branc vrij ednosti cp prip8dne
vrij ednosti r. Buduci da cemo vrij ednosfi <p dobivati u lucnoj mj cri, pre
141
!vma! cern o ih prcma h rllluli (37) u kutove pomocu logaritamskog racunala ,
dok lucnu mj eru mn og ih kutov;) znamo nap Jmct: arc 300 = -~-, arc 57,30 = 1,
arc 60 0 = ; itd .
Pri nanasa nju vrij ednosti r uzi mamo u obzir, da se negativne r na
n,l saju u suprotnom smislu, tj . za negativ ne r kut se pov eca va za 1800.
Gwf u polarnim koordin;.ta ma crtamo u dva put vecem rnj erilu, dl slika
fll likcije bud e prcglednij a. Vidi sl. 107.
I
/13
21T \
3 ,
\
ff![
1T
6' ', ///6"
", ..- / '
tg (zrrf:-1)
SI. ]0 7.
c) De r j v a c i j e s I 0 zen i h fun k c i j a
Neka je zadana sloz ena funkcij a y =y (II) , gdj e je IL = U(x) i nc b
postoj c deriv;:cij e y' (u) = lim
6u - ,0
~YU u' (x) = lim ~u. Traz i se
6 ,-.0 / X
y' (x) =
. ny
= I Im - .
6\_ II 6.x
Mozemo pisati: L\)' 6.u ny
6.u tlx . D.x
Prclazimo na limes pllstivsi da tlx --+ O. Uzevsi u obzir, da k.::d ~x -,;- O.
tid;; i 6u--+0, imarno prcma (24):
. ~y . 6)1 . L111
11m -- = 11m - . Iun -_ .
6 \ - . 0 tlx 6U - '0 6.11 6 \ -.0 ~x '
iii y' (x) = y' (11) . 11' (x)
iIi DxY (x) = DuY (11) . Dx 11 (x). (124)
142
Primjeri.
1. y = si n x 2
y = sin 11
tt = x 2 ,
Prerna (124): y' = cos {[. 2x.
UvrstellJe II = x 2
daje:
y' = 2;.; cos ,,2.
2. y = si n' x
y = t1 ~
1/ = Si!l x.
Prema (124) : y· = 211,coSx = 2 sinx· cosx sin 2x.

3. y = III cos .\:
y = In t1
II = CO S x.
Pr e l11 ;1 (124) : y . = ( ) 1 sin x .

1/
- sin x =- - - sill X = - cos.\:
cos X
- - = - 19 x .
- "_ .
4. y = t-- '
y = ell
II = - x.
Prerna (124) : y' = elJ(- l ) = ;- c:.::.:: .
Na slican nacin dobij emo za

y = y (u), gdje je u = U (11), (l \! = V (x) :
D,y(x) = DuY(u)· D,u(v) · D, v(x). (124a)
Prirnjer 5.
y = arc sin3~
1
y = u3 , U = arc sin P, v= - .
x
Prerna (124a) :
y , = "'l U"0 ., / -1= . (-1-;; ) .

v 1- /)2 X"
1
Uvrs{enje 11 = 3rc sin vi/.' = - daje.
x
1 'J , 1. _
.. ._ _ _
y' = -·3 arc sin~ v· 1/ l' ? = - ,1 all S111- ~~. x Y )'_I
V 1- x~
3
X If x'-'=""1 arc sin' x
Iz posljednjeg pflITIJera vidirno, koliko rnjesta i vremena oduzima

oznacivanje poj edinih dij elova slozene funkcij e sa ll, 11 itd. Praklicki se
izostavlja to oznacivanj e, pa se slozena funkcija derivira prem (l slijedecem
jednostavnom pravilu:
143
Deriviraj pojedine funkcije onim redom kako
dol a z e, p ric e mu i z a s v a k 0 g d e r i vir a n j a s v e 0 s t a I 0
pre pis i do k raj a, a s v a k 0 m s I i j e d e (; 0 m d e r i v a c i j 0 m
pomnozi predasnju.
(Deriviranje je dovrseno kad se dode do Dx x = 1).
Rijesimo na laj na cin nase predasnje primjere :
1. y = sin x 2
y' = cos x 2 • 2.-.: = 2x cos x?
2 . y = sin? x
y' = 2 sin x . cos x O~ sin 2x.
3. y = In cos x
,1 . sin x
y= - .(-Slnx)=----=-tax.
cos X cos X - -'" '!
4. y = e- X
y' ~= e - ". (- J).::...~
J. Y = arc Sil1~x
1
Y ' = 3ar csin 2 ~" (_ ~; )=_ arc sin 2-
x V1- 1.,
/ 1 .
x-
,r 1 _ .
x v x' - 1 x
.
x
9. DERIVACIJA OPCE POTENCIjE

Tni zi se derivacija opee potencije y = x' , gdjc je s bilo koji realni
. 1 2 r .
bro], npr -2- ' - -3,]1 2 ltd.
Logaritmiranjc y =
daje Xs
In y = s . in x.
S2da deriviramo Iijevu i desnu stranu Ie jednakosti Na Iijevoj ' strani
imamo derivaciju s I 0 zen e funkcije, jer Iny deriviramo po x, a ne po y 1
Dcriviramo dakle Iny isprva po y, dobijemo -.!...
y'
, pa to mnozimo sa de
rivacijorn y po x, tj. sa y'. Dobijemo:
D,. Iny = _y1 . y'. (125)
Kako se vidi, In y smo derivirali po x po istom poznatom nam pra

vilu za deriviranje slozenih funkcija: Npr na isti nacin bi derivirali
po x funkciju y = In sin x:
1
. cos x = ctg x.
y' = - .-
x
Sin
DC! smo Iny derivirali po y, imali bismo:
1 1
D Iny = - - . I
Y Y Y
144
Slicno bi bilo:
D, y2 = 2y . y', dok je Dx x'2 = 2x . 1 = 2x.
Derivirajuei In y = s ·In x po x dobijemo dakle:
2-
y
.y' = S . 2-1
x
.y
y' = y . -S , a ka k
0 'Je y = XS .
Imamo:
x
S
Y = XS • - = s . x s - 1.
x
Dx Xs = S . x s- 1 ( 126)
DobiE smo za derivaciju opee potencije x ' istu formulu (92), koju
smo prije izveli za derivaciju x" , gdje je f/ bio prirodan broj. Dakle for
mula (92) D,X"=I1 ' X n - 1 vrijedi za sve realne eksponente.
Primjeri.
1) y =]lx = x 'h
1 '/ _1 1 - '/2 1 1 _ _1_

y' = 2 X
2 = 2 x = 2 - -;';2-
2 Vx'
1
Dx!lx =2V x' (127)
Pamti ovako: jedan kroz 2 ista korijena.

3
2) y = j/x = X' i3
y'~ +x'1' ~ 1 ~ +x-" ' ~:3 x 'h ~ VX'

1 1
3_ 1
(128)
D,]I X = - 3_ '
3]1 x 2
Opcenita:
n
Dx j! x =
( 129)
fl ll xn - I
Prepisimo sada redam sve formule za deriviranje pocnimo da vje

zbamo deriviranje slozenih funkcija.
(Na kraju knjige nalazi se popis tih formula).
lOB. Aps.n: Repelilorij vis e malernali ke I 145
1. y= 3 sin (2x - 1)
y'= 3 cos (2x- 1)·2 = 6 cos (2x -1) .
x
2. Y= R _X2
,f--~ 1
f a 2 - x2·1 - x · ,(-2 . (- 2x)
2 V a _ x2 a2 _x 2 + x 2
y' = --~- -:--:-----====~--
(ya 2 _ x Z Y (a 2 - x 2 ) • -Va 2 - x2
a 2 a 2
-(a-2 -- - -x 2)- -o
y(l2 _ x2 = y=(a~2=_:::::::;x2::::;O)3 '
3. y = arc sin -V x
3
3x 2
,
y=
1
. 3x2 = ~ = -"- c e.-. ,. . 3x
.:. :.-=
= J
VI - 2 Yx3 - y1- -V 2 Y x . Y1 -
3V-X-
(y;:-3)2 x 3 • 2x x x
3Y);'y; 3y;
= 2 Y X· Yl - x3 = 2 Yl - x3 =2 1- x3'
3
x2
4. y = 7t
, _ S
3
2
2-V x2 ln
X 1t 2 yx1t 1t
y'= 7tVX2'1 n -.. . · -
, 2x = - - - - - - = - - In 7t. -~- .
:3.1 :3 ,
;3 y (x )2 2
x y -;: -V--:
5. y = arc sin (sin x)
1 1
y' = ,( . cos x = - - . cos x = 1.
v 1 - sin 2x cos x -
Mnogo brle doJazirno do islog rez ul1.ata, ako se sjetirno, da je arc sin (sin x) = y (733),
pa je za y = x, y' = 1.
6. y = I n cos'' 2x
1 - . 2 cos -x-· (
y ,= - - . -
-Slfl X) 1
· ~~ =-tg- ·-·
x
2 2 2 2
n
o X
cos' 2 .
7. y = In arccos
,
y=
arc cos
1 j'
V~ VI - ~ V~ . (_ 1 _
2
1--= ( _ ~)
x
= +
2 arc cos VI· V
V-X
x2 1- ~
_1 1
(p azl: I = 1 = VX-)
vX'"
V x VX'"
2 arc cos V!. x Vx y7 Vl-! 2x yX=T. arc cos V!-

146
8. y = e In (ax + b)
y'= eln (ax + b). _ _I _ . a
ax + b '
ali kako je opcenilo e In x = x, jer ako obje slrane 'te jednakosll logaritmiramo . ' ;dobijemo
In x . In e = In x iii In x = In x (iii po definiciji logaritma je Ini x eksponent. ~kojim (reba
polencirah bazu e da se dobije x), pa je
y' = (ax + b) . (f'i f

ax+ b""~
Mnogo jednostavnije dolazimo do islog rezullala, ako prije deriviranja ' napiSemo .
y = e In (ax + b) = ax + b, pa je y' = a.
9. Izvedimo derivacije funkcija Ar til x i Ar cth x .

Prema (81)
1 1+x
y = Ar til x = -In -
2 I-x
. 1 1 (l - x).I-(I+x)(-I)
y = 2' 1 + x . (1 - x)2 .
I-x
1- x + I -t.! = _ '_ za I x I <I

=21 +x--l-x I-xl
Prema (82):
y = Ar cth x = ~ In x +
1
2 x-I
y' = ~ x - I (x - 1) 1 - (x 1).
+
2 x I + (x - 1)2
x-l-x-l I
= -2 x + 1. x-I = - x 2 - 1 = 1 _x 2 za I xi > L
Izvedi na ish nacin derivacije funkcija y = Ar sh x i y = Ar ch x.
10. y = log2 Iloga (logs x)]

Prema (l06) :
y' . IOg2 c · IOg3 e .~. log5 e = prema (78) =
loga (logo x) logs x x
X log5 x· log3 (logs x) . In 2 . In 3 . In 5
II Y = arc 19 VI -+
I
cos x
cos x
y'
(I + cos x) sin x + (I - cos x) sin x
1+ I-cosx I - cos x (I + cos xj2
1 +cos x 2 V+ I cos x
I 1 sin x (i + cos x + I - cos x)
+ cos x +""!=COS;: '
1 + cos x
21/. 1 + cos
I -cos x
x
(l+cosxf
147
2 sin x sin x
= - -2- - , '
- - -- - 2
VI -
-- --
cos x . (I -I- cosxj2 =
2
VI - -C-OS- =x===:""::'
- - -- . (1 !. cos x)
I + cos x ' J +
cos x 1 -I- cos x
sin x sin x
= 2 VI- COS2 x = 2 sin x = 2
Prob~. Prema poznatoj formuli
tg -C( =
2
V+ 1 - cos
I cos
C(
C(
imarno
.
V arc 19 ( tg -2X) 2
:\:
= .:...... [vidi (78~)l
, I
Y = -'],-.
10. POSEBNA VRSTA DERIVACljE

Pocnimo primjerom:
Traii se dcrivacija funkcije y = xx.
Poznata nam formula D, x n =1I·X n - 1 ne vrijedi za taj slucaj,
jer je u potenciji xn eksponent n konstantan , dok je u nasem slucaju
eksponent promjenljiva x.
Isto tako n e v r i jed i zan ass I u c a j formula D, aX = a' ·In a,
jer je II XX i baza x promjenljiva.
Prema tome nema forlllule za dcriviranje funkcije, koja
i m a x u b a z i i u e k s p 0 n e n t u.
S toga razloga treba u svilll tim slucajevima , kad je pro
mj e nljiva u bazi i u eksponentu, prijc dcriviranja zadanu
fun k c i j u log a r i t m ira tip 0 b a z i e , a t c k i z a tog a de r i vir a t i,
pamteci, d a ce na lijcvoj strani prema (125) uvijek biti
J... ,y', a na desnoj - derivacija produkta.
Y
Nastavimo nas primjer:

Y = xX
Iny =x·lnx
Prema (125) i (97):

_ .y =x .J...-+ lnx . 1 1,y
y x
In x), y' = Y (1 -+
a kako je y = x" dobijemo y'=x' (1 + In x).
148
Primje ri.
1. y = X si n x
In y = sin x . In x
~- . y' = si n x · J.... + In x· cosx , . .V
= X 5 111 "
Y x
y' = X SI n x
. 7
(Sin x
+ In x · cos x).
, I
2. y = Vx= xx
I
I n y = - ·Inx
x
y
.y' =
x
J....
x
-j- In x (-..'-,.) I· =
x- .v x~
y, X
x
· xI2 ( I - n
I x)
., 1_ 2
Y = x' ·(I-In x).
3. y = ( arc tgy~ ) x
In y . In arc tg l! ~
_
y .y
'
x arc [lJ
'";
V x . I +I x . . V-:
1
,
- J
_ X
111 arc tg ~!;; . ~X l I y
y' = (arc tg-V~y~' ( _ I _ _- = _In ~c .t g yx )

,2xYx ( I + x) arctg Yx .\ 2 .
4. y = x
xx
!ny = XX . In x
Y
1 . y, = XX . -
I
.t
+ In x . (x' ) '
a kaku je (x x)' = XX ( I -r In x )
(vidi preua; IIJLI 5(r<l 11ll)
Y
. y' = XX , J...x + In x · XX (1 + In x) , . Y
y , = XX x . XX ( X1 + In x + In - x 0 )
-'
149
§ 11.
DERIVAC(JE VISEG REDA
Druga derivacija y" je derivacija od prve derivacije y', freta deriva
cija y'" je prva derivacija od druge derivacije y", iIi druga derivacija od
prve derivacije, itd.
Navedimo nekoliko primjera.
1. P 3 (x) = 7x 3 - 8x2 + 7x - 5
P g' (x) = 7· 3x2 -16x + 7
P 3" (x) = 7 . 3 . 2x - 16
P 3 '" (x) = 7 . 3 . 2 . 1 = 7 . 1 . 2 . 3 = 7 . 31
P3(4J(X) = o.
Opcenito:
P n (nJ (x) = an' n!
(130)
P n (11 + JJ(x) = O.
Npr.
P 5 (x) = 11 x 5 -- 13x4 + 8x3 - 7
P5(5 (x)J = 11 . 5! = 1320;
P5(6)(x) = O.
2. Trazi se /1-ta derivacija od sin x.

y = sin x
y' = cos x = sin (x + . : ;-)
Y " = - . x = sin. ( x + " 2''l)

sin Yo •
y'" = - cos x= sin (x + 3 . ;)
y(4) = sin x = sin (x + 4 . ~- )
y(S) = cos x,= sin (x+ 5 . ; ) ita.
151
Slijedi:
D, (n) sin x = sin (x +. rz . ;) (131 )
Npr.
D X (7)sinx=sin(x + 7. ; ) =sin (x + 3 rr + 2rr)

2
=sln. (:-3;r
-2- + x ) =-cosx.
3. Dokazi na slican nacin, da je
D,(Jl) cosx = cos ( x + rz· -2.rr) . (132)
Npr. D,(IO) cosx=D ,(2) cosx=cos (x + 2 . ; ) = -cosx.
Jzra clInaj:
1. y" za
a)
Y = 'Il l - x 2
[ 3x
(l=·.~i}'
]
b) y cJ -- x :!
[2 /~- X ' (2x 2 - I) J
c) y = x r sin (In x) + cos (In x) J

[- ~ sin (In x) :I
d) y (0), y' (0) y" (0) za y = e Sill x cos (sin x)

[ 1; 1 ; () J
2. Dokazi da funkcija y = C1 cos X -I- C~ si n x, gdje su C1 i C2 konstante po

volji, zadovoljava jedn adzbu y" -)- y = 0
152
§ 12.
ROLLEOV TEOREM
Ako je funkcija [(x)
1) jcdnoznacna i neprekinuta u zatvoreno1l1 intervalu [a,bj,
2) il11a u svakoj tacki tog intervala odredenu konacnu derivaciju .I' (x),
3) ponistava sc na pocetku i na kraju intervala [a,b], tj.
/(a)=O .I(h) = O,
tada postoji u nutrini inkrvala bar jedna tacka apscise c, Il kojoj se po
nistava prva dcriv acija fUllkcije , Ij
t'(e) = 0, gdje jc a < c < b,
dok tacnij e tacka apscise e nijc odredena .
Slika 108 prikazujc funkciju, kojn odgovara svim uvjetil11a Roll eo va
teo rema.
lz te slike slijedi gcometrijsko zl1<lcenj e Rolleov<l teorema: uz gore
navedena tri uvjeta uvijek postoji na krivulji [(x) izmec!u a i b bar jedna
tacka C apscise c, u Iwjoj je tangenta paralclna s osi X, pa je u tacki C:
/' (c) = tg-Ct = tg 0 = 0.
y
. .:
YI?\
!N
Y={(X)
1'1:, .1'1 :I I
,,{(O) : ,m I :{(b)
x oa c, C, CJ x
SI. 109, SI. 109
10~ pokazuje, da izmedu a i b moze biti i vise tacaka apscisa

Slika
kojim a se ponistava prva dcrivacija funkcij e (stoga teorcl1l kaze:
Cl , c2, c3 II
"bar jcdna tacka") i da teorcm vrijedi i u tom ~}ucaju, kad Sf' fLlnkcija
ne ponistava n(l poc etkLl i na kraju interv'lla , vee imil u tim tackama
jednake vrij ednosti , tj kad je [(a) = [(b).
/' (Cl) = /' (C2) = [' (C3 ) = tg 0 = O.
U tac kama ekstrcma funkcije tj. u tack am<t maksimuma M i minimum;)
T71 funkcijc prva dcr ivacija fUIlkcije je jednaki1 nuli, jer je u tim tackal1la
krivulje tang enta p;\rn}elna S osi X (vidi sl. 108 i 109).
153
§ 13.
TEOREM SREDNJE VRUEDNOSTI
Ako je funkcija / (x)
1) jednoznacna i neprekinuta u zatvorenom intervalu [a , h),
2) ima u svakoj tacki tog intervala odredenu kon acnu deriv aciju,
tada vrijedi za tu funkciju bar u jednoj tacki apscise c, koj a lezi u nutrini
intervala [a, b], slijedeca jednakost:
/(b~ ~(a) = /'( c),
gdje je a < c < b, dok tacnije tacka apscise c nijl' odredena.

Slika 110 prikazuj e funkciju, koja odgovara uvjetima teo rema srednje
v rijcdnosti .
I Y fan<;.ento
sekanto
'~y: {(X)
b-a~h
Q= AO c=xof8h b= x. + h x
Sl. J In
Iz te slik e slijedi geom etrijsko znilcenj e tl'orl'ma:

Prav 6, ADB: ((b ) - /(a) = tg c( = gradij l' nt sekantl' AB.
b-a
Znam o da je derivacija l' (c) gradij ent tan gl' nte povucene na krivulju
f (x) u tacki C ap scise c, gdj e je a < c < b.
Jednakost f (bl ~ (a) = f' (c) znaci dakl e geom etrijski, da uz gornja
dva uvj eta teo rem a uvij ek postoji bar jedna tacka C krivulj e l (x) , u kojoj
je tangenta pmaleln a sa sekantom A B, koja prolazi krajnjim tack ama luka
krivulj e.
155
Prikazimo teorem srednje vrijednosti u drugom obliku. U tu svrhu
uvedimo novu oznaku (v idi s1. 110 i 111 ).
Neka je
a = xo, tada je I (a ) = I (xo),
b-a = h, tada je b = a -I- h = :1:0 -+- h, pa je f (b) = I(xo + h)
Tacka C Jezi negdj e izrnedu a i b, tako da je a < c, ali b c. Prema >
tome da dobijemo apscisu c u nasoJ novoj oznaci, moramo (lpscisi a do
dati neki nama n e p 0 z n 3 lid i 0 0 d h, pa pise mo
.c =xo + 0h, gdje je 0<0 < 1,
tj. (:) jc neki pravi pozilivni razJornak, inace neod r'Cd en ( IlPr. -}, ~ ild.).
U v rslenj e te oznakc LI
f (b) - f (a) .
4y
'- h - a -- = /' (c) daje: I
f (xo + h) -
h
f (xo) = I' (xo
.
t- 0 h) 'I . h
:r(xoth)
f(xo + /z) = f (xo) + f1 . /'(xo + 0 1z,) I
,I
gdje jc 0 < (~< I. (133) I
:h I ~
Iz slike III jasno slij edi novo 0 Xo xo+fJh xo+h x

znacenje teor cma srednj e vrij etinosti SI. III
napisanog II obJiku (1 33) iIi (1333):
l(x , Iz) = /(x) + h· /'(x + 01z). 0 <0<1 : (J.3:3a)
vrij ednosl funkcije u tacki x + h, Ij . I (x + h) , jedn3ka je vrijednosli fllllkcije
u tacki x, tj . fix)' + duljina interva l" 17 pomno zena s d erivacijorn funkcij e
u nekoj srednjoj lacki, tj. s I' (x + 0 Ii) .
Tacka (x + 0/7) , a dakle i derivacija funkcije u toj iacki , tj. I' (x + 0 h) ,

ostaje neodred ena, a ipak na temelju teo rcm a s rednj e vrij ednosti mo zemo
izv esti nek e zakljuckc 0 funkciji t (x)
Prirnjcr vidi d<tlje.

Uzmil1lo poseban slucaj:
Neka je x = 0, tj. tacka A neka Jez i na osi Y, tad a rnj es/o h 1110Z elllO
pisati x, pa le orcm s rednje vrij ed nosti (133a) prima ob lik :
;'(x) =/(0) + x ·1'( 0 x), O< E) < 1 (1 33b)
156
Kasnije cerna vidjeti (§ 20, 8) da je teorern srednje vrijednosti u
oblikll (133) poseban slucaj Taylorove forrnule, a U obliku (133b) - Mac
Laurinove.
Prim)er.
Primijeni za funkciju f (x) = sin x teorem srednje vrijednosti u obliku
(133b) :
°
Kako je t (0) = sin = 0, at' (0 x) = cos (<-) x) , dobijerno:
sin x = x . cos (0 x)
iii u apsolutnil1l vrijednostirna
Isinx J = lx J· l cos(8x) l, a kako je uvijek Icos(0 x) I <I,
I sin x l < ;x I,
tj. I sin x I nikad nije veci od svog argurnenta I x (naravno u lucnoj rnjeri) '
Za ' x 1 dovoljno malen, mozemo uzeti, da je I cos ((0 x) 1== 1, pa je
Isin x J == Ix I
za dovoljno rnalene 1 x , .
Racunske vrijednosti potvrduju taj zakljucak: za klltove od 00 do 20
sin x = x na 5 d ecirnala tacno. Npr.:
sin 10 = 0,01745, a x = arc 10 = 0,01745.
Iz teorema srednje vrijednosti slijedi :
1) Funkcija, cija je derivacija u svim tackarna intervala [a. b] jed
f' (x) = °
naka nllli, konstantna je u tom intervalu.
u svim tackama intervala {a, bj
funkcije usporedna s osi X, a to je sarno
Graficki je to posve jasn o:
znaci, da je tangenta na graf
tako moguce do. je funkcija
posvc lIsporedna s osi Y, do.kle funkcijo. jc konstantno. (vidi sl. 112).
AY
. I
Y={(X)
----r ~
I
I
I I I
I
I
I
I
(rx o) :rrXofh)
10
I
Q Xo xo+h
SI. J 12.
---
b x
Pokazimo isto analiticki : neka su Xo i Xo + 11 bilo koje dvije tacke u

llutrini intervala [a , bj Kako je t' (x) = °
u svim tackama intervala [a, b],
bit ce i t' (xo + (-jll) = 0, jer je Xo + <=-)h neka tacka izmedu Xo i Xo + h.
Uvrstenje t' (x + HIz) = °
II (l33a) daje:
t (x) = t (x + h) = konstanto..
157
2) Dvije funkcije /1 (X) i /2 (X) , koje imaju u svim fackama infervala
[a, b] idenficne, odfedene i konacne derivacije, razlikuju se za konsfanfu.
Graficki: /1' (X) = h' (X) u infervalu [a, b] znaci, da su fangenfe na
fe krivulje medusobno usporedne u fackama isfih apscisa, krivulje su
dakle medusobno fakoder usporedne, pa je raz~ika njibovib ordinafa kon
5fanfa C (vidi s1. 113).
Y~~(X)
:c
Yi; (><)
~(X)
I
I
I
I
&(x)
! I
TI oi \V
x
I
h '>x
51. [[ 3 .
AnaJificki: Neka je
f1 (x) - f2 (x) = cp (x).
Deriviranje daje:
ft' (x) -/2' (X) = rp' (x),
kako je
Ii' (x) -/2' (x) = 0, bif ce i rp' (x) = 0,
fe iz posJjedice 1) slijedi :
rp (x) = C, odnosno f1 (x) - 12 (x) = C (konstanta).
158
§ 14.
NEPREKINUTOST I DERIVACIJA
Ako je funkcija f (x) jednoznacna i ima u nekoj tacki konacnu de
rivaciju, ona je u toj tacki neprekinuta.
Prema tome postojanje konacne derivacije povlaci sa sobom nepre
kinutost funkcije.
Dokazali smo, npr., da je cos x derivacija funkcije sin x, a kako je
uvijek I cos x I < 1, sin x je neprekinuta funkcija za sve x.
Obrat ne vrijedi. To znaci: ako je funkcija u nekoj tacki nepreki
nuta, ona u toj tacki moze, ali ne mora imati derivaciju.
Npr., dokazali smo da je funkcija y = I x I neprekinuta u tacki x = 0
(vidi str. 102), ali derivaciju u toj tacki ta funkcija nerna, jer limes kvoci
jenta diferencija il11H jednu vrijednosl kad fix-7- +
0, a drugu vrijednost,
kad ilx-7--0, tj. kad ilx-7-0 s desna, odnosno s lijcva:
~y
Ii 111 fix = tg 45 0 = 1
~'-7- + O
ily
Ii 111 ~x = tg 135 0 = - I (vidi sl. 81).
"',-7-- -0
Kako je za postojanje limesa potrebno, da lirnesi s desna i s lijeva
il11aju is t e vrijcdnosti, zakljucujemo, da funkcija y = Ix I nema derivacije
u ishodistu , iako je u toj tacki neprekinuta; u svim drugirn tackama deri
vacija postoji i jednaka je + 1 za x> 0, odnosno - 1 za x < 0
Kako .ie derivacija gradijent tangente, a derivacija za x = 0 ne postoji ,
graf funkcije y = Ix I nema ni tangente u ishodistu, jer prolazom kroz isho
diste graf funkcije naglo mijenja svoj sllljer od tg tl = tg 45 0 = +] na
tg c( = tg 135 0 = - I.
159
§ 15.
NEODREDENI OBLICI. L' HOSPITALOVO PRAVILO
1. OBLICIg~ 00
o 00
T raZl se npr. vrlJe d nos t f un k"

V. ., sin -x za
cIJe y = ._ x = 0.
x
Uvrstenje daje:
y (0) = sin 0 = _0_
o 0
sto nema smisla, jer s nulom ne smijemo dijeliti.
In x d .
Isto til k 0 y = - - za x = 0 ;lJe
ctgx
o In 0 - 00
y ( ) = ctg 0 = ---;:;:;- ,
sto takoder nema odredenog smisla.
Funkcija u takvim tackama dakle nema odredene vrijednosti, ona
tamo nije definirana. Zelimo Ii funkciji u toj tacki dati takvu vrijednost,
da bude u toj tacki neprekinuta, mora vrijednost funkcije biti jednaka limesu
te funkcije, kad x tezi doticnoj vrijednosti. Za odredivanje te vrijednosti,
koja se n(lziva "prava vrijednost neodredenog oblika ~, odnosno :",
vrijedi :
L'Hospitalovo pravilo (citaj Lopital):
Neka zadana funkcija y ima oblik kvocijcnta y =~~;) i neka je za
x=a y(a)=f(a) = .Q. iIi 00

g (a) 0 co
tada je prava vrijednost funkcije y za x = a, tj .
. !(x) . !'(x) . !"(x) . !"'(x) .

y (a) = X-
bm - (- ) = .hm ' (- ) = ( .) = Illn ---..-.-( ~-) = ltd.,
11111 -;;;-- (134)
"llg X x-I'-ag X X--~6 x x __ ~g x
dok ne dodemo do odredene vrijednosti kon(lcne iIi beskonacne. Derivira

se dakle ne po pravilu kvocijenta, vee posebno brojnik i posebno naziv
nik, pri cemu se iza svakog deriviranja dobiveni iuaz uredi i uvrsti za
dani x. Zadatak je rijeSen, cim dobijemo u brojniku iIi u nazivniku konac
nu iii beskonacnu vrijednost.
11 B. Apsen: Repetitorlj \' i~e IlIBternatike I 161
Primjeri :
sin x
J. y = -- za x = 0
x
y (0) = lim Sill x = lim cosx I. (vidi (86» .
X~.. O x x--I)
2. In x za x = O.
y = ctg x
· -In!-x= J'1m x . sin2 x:

I1m I1m - -' =
y «J) =
, -.0 cgx x _. ° ,~o ."(
sin 2 x
. . 0 . . . . 2 sin x cos x U
(IIvr~tenJe x = 0 d~Je 0 ' derlVlramO dalJ e) = - 1I!1l = - - = O.
, - .0 I I
3.
3x 5 - jx~ + 7x" za x = o.
y = 2x 5 + x" - 8x a
. 3x° "':'" 5x'l -1- 7x" . 15x~ - 20x" + 21x2
Y (0) = lIm -5-- - - - = 11111 - . 4- - =
, _.0:2x x4-8x~ + ,-.0 IOx +-4xa
-.-
_ 2 ~x2
(llvr~tenje x =0 daje ~ , derivir~mo dalje) =

U
= lim 60xJ - 60X2 + 42x =
ope! -
o =
.
lIm -
18Ux'- 120x+
.
~2
.
Q
= -- = -
7
_ .. .
• _040x:' + 12x2- 4 Sx () • _. 0 120x" + 2-4x - ~8 - ~8 8
a ln , -;\; aO-1 I-I 0

4. y = -Inx Z~ X = I. y( I ) = - - = - - =
() 0 O'
Y(I )= limoln,-x . alax.lnll' ~ -l Ina- J = Jnu-I.

, . >\ Inx lIm
x- . . t
x I
x
19 x ()
5. y = - - za x = U.
x
yeO) = 0 .
. !g x . cos 2 x . L I
Y (0) = Jim - = IIIll - - - = lIm - - - = - = 1.
x ~o x . - .0 I x- .u ens? x I
I - cos x
6. y = ---:0'- za x ()
. I - cos x 0 . sin x U . cos x I
yeO) = hm - - - = .... 11m -_. = - lIm - - = - 00 .
x-.O XCi U , - .0 3x 2 0 , - .0 6x 0
III (x - ~ za x = a.
7. y = In (e X _ e a )
In 0 - 00
y (u) = In 0 = _ 00 .
In(x - a) x-a eX - e"

y (a) = lim - (- - ' = lim - - - - = lim ( ) = uvrst en je x = a daje
x-.. a in eZ~ea) x- ... a _ _1_ . eX x- .. a eX x-a .
eX_ e a
o
- = lim - - - - - -
eX
= lim
eX
Jim _ _ 1-_. = _1_ = I.
o x-.eX + (x-a) eX x~a ex(I + x-a) Hal + (x-a) I -I- 0
162
2. NEODREDENI OBLICI o· ao I oc> - ao
Prava vrij ednost tih oblika odreduj e se tako , da se zadan a fllnkcija
najprij e prik(l ze u obliku kvocij enta , tj. svodi se na oblik ~ , odn os no : '
a zatim se primj cnjllje L' Hospitalovo pravilo.
Pri mj eri .
1. y = In(l - sin x) · ctg x za x = u.
y (0) = In I . ctg () = () . 00.
y = In ( I -s in x)· clg x.
posta j e ctg x = -I
' _1_. moze l1lo pi sali 11 ob liku k voc ijenla:
.g X
In (I - sin >.:)
y =
tgx
i primijeniti L ' H osp ilal ovo pra vilo. j er j e sa tla y (0) = ~ .

COsx
· In (I- ~in x) I' - I - - sin x lim ~sJ x _ I
y (0) I 1111
=
x- o Ig x
= 1m
,- u ,-0 1 - sin x - - T = - ~
co s"X
'2 lim [( x ..L. n ) . In (J + -1/ ») = 00 . 0=

X- ~ Xl X
pi se mo funk cijn n. obliku kvocijenta

{L
- - - a-· . ~Z?
= ~ = lim
In ( 1+*) 1+ x . () (x + a)2 I' a (x + a)
lim
= x_ I --- () x- .", = I lin = 1m - --
oo -1 '-:0 (x + a ) x X- ' x> x
x + lI (X + Cl}Z
00 lim !!..- = a.
00 X- O) I
1 _ _
.3 Y =-X - /,x_ I za x = O.
I I
y (0) = - - ~- = 00 - 00 .
D I- I
lim
x- . O
(..!. '_ _ _1_J )
X /:'" - -
= sv odim o na zaj etlni cki nazivnik = lim e ._ I :=:: =
x_o x (e" - I)
x
()
()
lill1 _ _ _('x_.- - 1 = liln (/ X - 1 = ~ = lim ___"_'
x_o x · ex +(e"-I) · l , _ ox {''' + ('''-I 0 . x_ox e" -1-/,x -I- e"
= lim _ _ _L_'x_ _ = 2.. .

x- .O e X (x -:- 2) .!
I I
4. y = -x-Z
- - - -- -
In (x - I )
za x= Z.
I
J
= _I - _1
Y (<J) = - -
- 0
-
In I
- -
° D
= 00 - 00 .
163
lim[ _ l _ _ 1 ] ,= lim ln (x - I ) - (x - 2) = °
'-+2 X - 2 In (x - I) x- >9 (x - 2) ·In (x - I) 0
1
- - -1
°°
. x-I 1-
= IJm . = lim x +1
x_:2 (x-2). _ 1_ -;- In (x-I) x->2(x- 2) + (x-I) In (x-I)
x-I
-I -I -J
= lim I = x-2
lim 1 -'-I 1 + ln(x-J) 2 2 .
x~ 2 I -;- (x - I) . - - + In (x - I)
x-I
3. NEODREDENI OBLICI 00, 1'" I 00°
Prava vrijednost tih obTika odreduje se tako, da se zadana funkcija

logaritmira po bazi e, zatim se desna strana, koja dobije oblik pradukta ,
prikaze u obliku kvocij~nta , pa se primijeni L' Haspitalovo pravilo. Na
lijevoj strani imat cemo izraz lim (lny) , koji pi semo kasnije u obliku
In (limy) , ako je y neprekinuta funkcija ad x [vidi (87b)].
Primjeri.
I. y = XX za x = 0
y (0) = 0°, slo nije od redena vrijednosl.
LogaritmiraJmo zadanu funk ciju :

Iny·=x·lnx; a za x=O In)' = O·lnO=O.(-oo). Piselllil xlllx 1I ob liku razlomka'
In y = -In1-x pa 0 b" k ' . In 0 oc . . .

Z~ x = do IJem o 'on3cno oblik In y = 1- = - ';; ' kOjl dopusta pnnljenu
x 0
L ' I-Iospilalova pravila :
. I ny = I 1m
I Im, ' -In i-x = I'1m _I
x = - I imx= ().
, -> 0 X -. 0 x-, u x ~0
X x:!
lim Iny = 0 iii In (limy) = 0, Jer j e Illy = In XX nellrekinill u funkcija

x.--+U x- ·~U
Odalle slijedi, da je
limy = lim XX = I, j er j e samo In 1= O.
x-- 0 ','\ --,. U
2. y = x x, kad. x -+ O CJ .
limy = lim x' = 00 0·0 = =0, ~Io nij e odrede ll3 vrijednost.
X-+ CI:l x _=:o
Logaritmir ajmo:
I In x
Iny = - Inx =
x x
· I11 v
Ilin = I'1m In
-- x = _. = = I'lin -"'x = I'1m - 1 = O Iii
·. III (limy) = 0
X -looCO· ;( ...... 00 X (X) x-.:. 1 ;t .,-.. 'Y.'. X x --+~
164
Kako je samo In 1 = 0 slijedi: lim y = lim XX = 1.
X ·-.~ ce x - ~:o
3. y =
( 1 + xI ) ' . kad x - > 00 .
limy = lim ( 1 +- '-1.-) ' = 1= , sto nije odreden3 vrijednosl.

X -)o O:l
. ' ( - ::0 x
Logaritmirajmo:
In y = x In (1 + +).
In (1 + ~)
lim (Iny) = lim
X - loCO x- x
[x. In (1 + ~) ] X
C/J . () = lim
x-. ""
x _ 0
- 0 =
x
(- ;})
- '1 x = ...:... = 1.
= lim 1 + -; = lim x +1
s- . . oo x-oo
- xi
lim (Iny) = iii In ( lim y) = 1.
x- . . ·~ x-.. ~
Odaile po definiciji l ogaritm a

limy = e 1 = e (In e = J).
s - . . CQ
Dakle : lim ( 1 + -1 )X = 1'.

x - . . CQ X
4. y= (1 + ir+' kad x --> 00.
limy lim (1 + . :!. )x +.

= J 00 , stu nije odredena vrijednosf.
x-" 00 ~ -"'CCI X
L ogarilmirajmo:
In (1 + ~)
Iny = (x + a) In (1 + ~ )
x+a
. (- !!.x . )
.
Illn (In y ) =
In
lim ___
(1 + a)
x 0 1+
a 2
x -oo x_ex> _ 1_ - -· = -0-=x_

limoo x- -1
x+ a (x+ ar
lim -
X (l
+ a)2 ]
a 11m - -
. x+a = a 11m
. -1
=
x - > ex> [ X +- a . -:;
x-
. (x =
x_. ::0 X X_ ex> 1
= a.
lim (In y ) = (/ iii In (limy) = o.
Po defilliciji logarilma : Iimy=lim

x - ... oo X -:D
( 1+ a) x+' X
e'
1
5. Dokazi na slibn narin, oa je lim (1 + mx;X = em .
X - I> ::;0
165
§ 16.
DULJINA T ANGENTE I NORM ALE, SUPTANGENTE I
SUBNORMALE
y
\"
nr
.~
~ St Sn
'A o x B C" X
51 114 ,
o u I j ina tan g e n t e T je odrezak tangente DA od diralista D do

presjeka A s osi X.
AD = T
o u I j ina nor m a leN je odrezak normal e DC od diralista D do
presj eka C s osi X.
DC =N
Projekcij e T N na os X cine sup tan g e n t u ST ) odnosno sub·
11 0 r m a I u SN.
ST = AB
SN= BC
1z !1ABD slijedi:
ST = Y . ctg u. = tg(( = y'Y
T = j(y2+ST 2 = y~ = Ly' Vi + y'2

1/~ y2 + y'2
167
Iz Ll DBC slijedi:
SN = Y . tg (( = Y .Y ,
N =Vy2 + S[\j2 = Vy2 + y2 y '2 =y Vi + y,2.

Prema tom e
ST= 1:,1 S N = IY'y' l (134a)
T = 1:,1 VI + y ' 2 N = Iy I VI + ·v'2.
Obicno se uzima apsolutna vrijednost tih odrezaka .
Primjer.
Izracunaj ST' S N' TiN za paraboJu y2 = 2 px u tacki T (x, y) para bole.
Racunamo prema (134a):

,r -- , 2p p
y = v 2 pX Y = . = -
2 Y2p x y
ST =L = y2 = ?y!:. = I 2x I
E p p -' -'
y
p
S;-.J = y' - = p .
y -
Vidimo da je supiangenia jelinaka dvoslrukoj apsc isi diralista, a subnormal a je kon

slanina za sve lacke paraboJe i jednaka po lovici parametra. Odalle sJijedi poznata konsiruk
cija langente, odnosno normaJe na pa raboJu y2 = 2px .
'r = z...P2V·-- p-2

1 _,__ =
Iy l -
_ , r v2 + p2
, y2 P V•
...!-...--
N =y 1,/1+ y2p2 = y)'2

_ __+ p2
Izracunaj :
l. Isie velicine za y2 = 9x u tack i Tl (Xl = 4) parabole.
[8 ; ; , 10 ; 15]
2
2. Duljinu N normale za Jan ca ni cll y = a ch 3_ u nekoj tacki (Xl, Yl) Jancanice..

a
[y~2 ]
168
§ 17.
EKSTREMNE VRIJEDNOSTI I TACKE INFLEKSIJE
fUNKCIJE y = y(x)
1. ZNACENjE PREDZNAKA PRVE DERIVACIjE FUNKCIjE
a) Funkcija raste:
Iz s]ike 115 vidimo, d(1 kild fUl1kcija rilstc, njezinil je derivacija po
zitivna: y' (x) = tg (( > 0, jer je Ct -< 900, a tg a je pozitivClI1 u I kvadrilntu .
Dakle:
A k 0 fun k c i jar a s 1<:: , nj e n Cl j e p r v a d e r i v a c i j Cl P 0 z it i v n iI.
Vrijedi i ob rat:
Ako je prvit derivacija funkcij e u n e koj tacki po z itivna,
funkcij<l prol dzi tOIT1 tackol11 rastuci.
y
./
y=frx)
.·x x
SI. lIS. SI. 116.
b) Funkcija p<lda:
Iz slike 116 vidimo, da kad funkcija pada, y' (x) = tg c( -< 0, jer:,' je
(.( > 90°, a tg u. je negativan II II kvadrantu. (Vidi Repet. element. mate
matike).
Dakle:
Ako funkcija pada, njena j e pr va derivClcija n e gativlla .
Vrijedi i obrat:
A k 0 j e p r va d e r i v il C i j a f II n k c i jell n e k 0 j t a c kin e g a
t i v n a, f 11 n k c i j apr 0 I a zit 0 m t a c k 0 III p a d a j u c i.
Iz navedenog slijedi p r a k tic k 0 z n il cell j e p r v e de r i va c i j e
fun k c i j e u nekoj tacki: predznak deriv(]cij e pokazllje da Ii funkcijil u
169
dotienoj taeki fRs it' iIi opada, a vrijcdnost dcrivacijc daj e intenzitet iIi
hrzinu to ga rilsta ili pada.
Tnko npr. , ako prva dcrivacija ncke funkcije u nekoj taeki ima vri
jednos t +
4, mozerno zak ljuCiti da dotiena funkcija u toj taek i raste i to
strmo raste , j er i z y ' = tg If.. = 4 slijedi da tangenta na graf funkcije u toj
taeki zatvara s osi +
X kut (f. == 760.
Funkcija , kojoj je prva derivacija u nek oj taeki --- 0,07, opada u toj
ttleki , pri ee mu j c p<l d vrlo blag, jer iz y' = tg «( = - 0,07 slijedi da je
( ~ ='= 1800 -4 0 = 1760.
. Pritllj er.
~k _
Kak(, proi az i fllllk cija si ll x tackallla Xl = ; xZ= T '
Y = sin x
y' = cos x
.Y , (x ,) = C()S 4
'"
cos4S 0 = + -)/2
2- ) 0.
Fllllk cija sin x prola?i tacl<um x, = -~ r a s t t1 C I .

4
y' (X2) = cos :~"t = cos 13S" = - sill 4S" = _ ~2 <o.
Funkcija sin x prnlazi tacl<oll1 .\'2 = 3; pad a j tl C i. (Vidi sl 46).
2. NUZDAN UVJET ZA EI{STREM FUNI<CIJE y = y(x)

l z naved enog slijcdi, da jc prva derivacija funkcije y = y(x)
u tackama maksimuma i rninilllum a, Ij . u t ack:l ll1a e kstrema
jednakil nuli , jer u tim tackam :l' funkcija ne raste i ne pada,
i l geo metrijski to znacL da su tiln gen te u tacktlma ekstrema
funkcije u s por ed nc S os i X , jer j e u tac kamH eks tremay'=tgu.. =

°
= tg = O. (Vidi sl. J J 7 i Rollcov teore m § 12).
!Y
:J y=y(X)
'
o x(
~
!y'<o4'>O
><t
' ci.z
X3 x
SI. 111.
170
Iz pojnta llIaksimllllla i ITllnlntllma, a i iz slik e 117 siijedi , da ona
fllnkcija inta maksiflJul11, koja nakon rasta pocn e pad ati, odnosno illla mi
nimum , ako nakon pada pocne rasti. Prema tome funkcija, koja uvijck
rast e iii uvijek padil , ne mo ze imati ni nt aksimllmil ni minilllllllJa . Kilo
prillljer nav edimo funkciju y = x 3 (vidi s!. 3 1), koj a uvij ek rast e, dakl e
nem,a ekstreflJnih vrij ednosti , ka o i funkcija y = ctg x , koja lIvijek opada
(s!. 49).
Pokaza li smo, ako funkcija y iflJa u nekoj tacki x ekstrem, da je
fada prva derivacija funkcij c u toj tacki jednakil nllii tj . y' (x) = O.
Obr a i n c vrij r di. To znaci : ako funkcija ima ekstrem u nekoj
tacki , tada je prva deriv acija funi<cije u toj tacki sig mno jednak a nuli ,
ali ako je prva derivacija funkcij e u nek oj tacki jednaka nuli, funkcija u
toj taci<i III 0 z e it I i 1\ e 111 0 r a imati ekstrem, jer bi u toj ta cki mogla
biti tack a infleksije s lJ 0 r i z 0 1\ t a I n 0 III tan ge ntom .
S!. 118 prikazlljl~ funkciju , kojoj je prva derivacij a jcdnaka nuli u
tack ama apscisa Xl, x 2 i x 3, jer su u tim tackallla tangente usporedn e s
osi X, ali ekstrell1n e vrijedn osti im a ta fllnkcija salllo za X l i X3 , dok za
X2 fllnkcij a nem a ckstrem<l, vec im a tackll infleks ije s horizontalnol1l tan
gentom [vidi § 4, I, b), 4)].
--~-------~----------~---------~--------I'-
o x Xz XJ X
SI 11 8.
Primij etilllo , da obicno tang enta u tacki infleksije nij e usporcdna s

OS1 X, pa je opcenit o y' * 0 u tacki infi eksije . Vidi npr. fllnkciju prikaz <1nll
fla slici 117. T<1 funkcija illl<l za x = X2 tacku infleksije , jer u toj tc:fcki
krivulja prelazi iz kOllv eksnog dijela 1I konkavni , a tangent a dira i sij ece
krivulju , ali u toj tacki y' = tga2 * O. U nasem sluc<1ju je dakle g ovor 0
osobitoj tack i infieksij e, tj. tacki infl eksij e u koj oj )c t a n g e 11 tall s p 0
r e dna s o si X, pa je u toj tacki y' = tgO=O.
Kat e se da je y' = 0 samo nuidan uvj e t za c k s tr e m, jer je u
tack ama ekstrema deriv acija funkcij e jedn aka nllli , ali t a j 1I V j e t n i j e
171
do V 0 I j (l n, jer je y' = 0 nc sarno Ll taekama ekstrem(l, vee u ollim
tackama infleks ijc u kojim su tangerlte usporedne s osi X.
Prema tome, ako izracunamo derivaciju y' n eke funkcije y, tu d eri
vaciju izjednacirno s nulolll pi1 rijdimo taka dobivenu jednadzbu y' = 0,
korijeni te jednadtbe bit ee one vrijednosti x, samo za koje je tangenta
na graf funkcije usporedna s osi X, a u tim tackama kiiko znamo imil
funkcija iii ekstremne vrijedn () sti, iii tacke infleksij~ s horizontalnim tan
gentama . Kate se da rjescnj::t jednadzbe y'=O daju samo tzv. stacio
narne tacke funkcij e tj. t"eke LI kojim j e y' = O.
Tako npr. , ako izraclJnamo derivaciju funkcije y = y (x) , prikazanu n3
sl. 118, pa rijdimojednadzbu y' (x) = 0 dobit eemo tri korijena te jedna
d zbe i to Xl, X2 i x3, kako se to vidi na slici 118. U svim tim taekama
tangcnte na krivulje usporedne su s osi X, ali ckstremne vrijednosti irna
funkcija samo za xl i x3, dok za x2 ima tacku infleksije s horizontalnom
tangentom.
Ukratko reeeno: Korijcni jednadzbe y' = 0 daju one vrijednosti x za
koje je tangenta na krivulju Llsporedn a s osi X.
Pokazimo to na primjcru kubn e funkcije y = x 3 , prik azane na s1. 31.
Racllnamo d crivilciju funkcij e:
y' = 3x2.
Stavil1lo y ' = 0 i rjesavamo j cdnadzbu 3x 2 =0
Dobijemu;
x2 =0
X1,2 = 0
iii Xo ~~. O.
1z grah funkcije (vidi sl. 31) vidimu, dn funkcija y = x 3 uopee nem:J.
ekstrema, jer uvijek raste, nem<1 dakle ekstrema ni Zit Xo = O. U toj tClcki
(ishodistu) ima funkcija taeku infleks ije s horizontalnom tangentom, a stngCl
je u toj tacki y'= 0 (tangenta je os X, Y = 0). N<1staje pitanje, kako eemo
an alitiekim putem odrediti za koje vrijednosti korijena jednildZbe y' (x) = 0
ima fllIlkcijil y (x) ekstrem i to kakav ekstrem, da Ii maksimum ili m1l11
mum, i za koje vrijcdnosti korijena iIna funkcija tacku inflei<sije s hori
zontalnom tangentom. Da na to pitanjc odgovorimo, predimo na:
3. I<ONVEI<SNOST I NONI<AVNOST I<RIVULJE.
DOVOLJAN UVJET ZA EI<STREM.
NUZDAN UVJET ZA TACI{E INFLEI<SIJE
U matcmatici se sudi 0 konveksnosti , odnosno konkavnosti luka kri

vulje, tako, da se krivulja promatra odozgo prema do!je, tj. u smislu osi
- Y. Vidi strelice na slici 119.
172
J. Konveksni dio krivuljc (vidi sl. 119)
Do maksimuma y' >- 0, jer funkcija rasle .
U maksil1lulllu y' = 0, jer funkcij a ne ras k i nl' pada.

1za maksimuma y ' < 0, jer funkcij a pada.
1z logn slij edi , da derivacij a y ' funkcij e y o pada u s vim lackama
u kojim je krivulja konvek snn, jer y ' prelazi od pozilivnih vrij edll f) sti preko
nu le na nega livn e. Znamo vee da je deriv acij a funKcij e negativna , kad
funkcija opada, a buduci da je .1''' deriv acij a za y ', zaklj uc uj e11l o :
U s vim la c k a ma, U kojima jc k rivuljil k o n.v e k s n <l , druga
d e rivacij a funkcije y" je negntivnil.
Vrijedi i obr;:tI : Ako j e clruga derivacija funkcije ncgalivna,
.k r i v u I j a j e k 0 n v e k 5 n a, d a k I e fun k c i j a u I a c k i L1 k 0 j 0 j j c
njena prY ;] d c rivacija y' jednaka lluli , l1l o r a jmali n1nk
s i m UllI (vidi 51. 11 9).
konveksa
y +
I
I y = y ( X)
1M
I
I
I
I
I
I
,0
, X, x
51 119.
II Konk a vni di o krivulje

Do minimull1n y ' < 0, jer funkc ija pad a.
U minimull1u y ' = 0, jer fun kcija ne pada ne ra sle.
1za minimum a y ' > 0, jer funkcij a mste.
Vidim o, da LI konkav nom dij elu krivulje prva deriva cij a funkcije y '
f<l 5te, jcr prelazi ad nega livnih vrij edn osti prcko null' na poz itivne, pa je
nj l' na derivac ija , Ij. y " , poz ilivn a. Dakle :
U svim tackama u kojim a j e krivulja konkavn a dru g a
d e riv a cija funkcij e y" j e po z itivna.
Vrijedi i obrat: Ako j l' dru g a derivacija funkc i) c p o ziti v n a,
krivulja je konkavna , pH fun k cija u tacki u kojoj j e nj e n a
173
p r v a de r i v a c i jay' Jed 11 ak it 11 U Ii, nI 0 ra i 111 at i m i 11 i rn U In (vi
di sl. 119).
Dakle, pre d z n a k druge dcrivacije dajc kriterij, imil Ii fllnkcija u
tacki u kojaj je y' = 0 maksimum iii minimum.
Vratimo se jos do nase krivulje prikazanc na slici 119. Iduci po toj
krivulji opaiamo, da druga derivacija funkcije y", kop Je negativn.1 u kOIl
v (~ksnom dijclll krivulje , postaje pozitivl1;[ cim prederno na konkavni din.
Postoji dakle jedna iacka u kojoj je y" = 0, <l to jc tackil inflcksije f ,
j er znamo da je tacka infleksije Olla tack" u kojoj krivulja prclilzi iz
knnveksnog dijela u konkavni iii abriltno. U toj t<lcki krivulja niii je
kOllvcksn:l, a niti konkavna, stoga uta c k i in fie k s i jed rug il de r i
vacija funkcije jednaka j e nuli.
Obr.1i nc vrijedi, iI to znaci: ilko je drugil deriv(lcija fllnkcijc 1I ne
koj i,ICki j ednaka Tlllii. fllnkcij.1 L1 toj tacki moze ali ne mora iIlliiti tilckll
infleksije , j er bi mogla biti tacl(a ekstrelllil (naravno liZ uvjd da je IJ toj
t,lcki i prva d erivacija funkcijc y' = 0, tj. uz uvj et, da je tangenta LI toj
tacki horizontalnn). Drugilll rij ecirna: y" = 0 j e S:1 III () n u ida n 11 v jet
2<1 t a Ck II in fie k s i j c.
Poka i il1lo to na primjerll fllnkcij.e y = x4 prikaz<lllc IW sl. 32

Racllnamo prvll derivacijll fllllkcij G: )I' = 4x;'l i njenll drugu derivaciju:
)1" = 12x2 . Stavimo y" = 0 i rijesimo jednadibu 12x2 = 0. Dobijelllo Xo = O.
Vidimo, da je drllga derivacija funkcije u tacki Xo = 0, tj . u isiJodistu ,
jednaka nuli, ali iz slike vidimo da je nasa funkcija lIvijek konkavna, pa
n cmLl nigdj e ta('ke infleksije, a za XoC~ 0 ima ekstrerll i to minimum.
Nase prollcavanje znacenja prcdznaka druge derivacije dovelo n<lS
j e do vainih zakljucaka:
I) liocell10 Ii da odredimo, d,] Ii je graf zadan c fllnkcije y = y (x)
II zadanoj facki x = Xo konv eksan ili konkavan. dovoljllu je izracLlnati pred
zl1ak drllge derivacije funkcije' u toj tacki x = XO , pi! ako jc
y" (xo) < 0, krivulja je konvcksna , a ako je
y" (xo) >, 0, krivulja je koni<nvll3 u toj tacki x = xo.
.1
Primjer: .Ie Ii sinusoida kOllveksna iIi konkavllil II tackama XI
4
5it ;l
x2=4 ·
y = sin x
y' =--= cos x
y" = - sin x
'V" (x) = -
it
s I..J.
n ..:-. -- - _. 4.0. . 0 --- -
1v' 2
• J sIn -~r ·
174
y" (Xl) < 0, dakle u iacki Xl = -}- sinusoida j e konvcksna.
y"(x2) =- . -5:r
sln
4
.- = - . 225 0
SII1 = -
(
-
.
S IO '
45)
0
= .
SII1 45 0 = + -·I(22 .
y" (x2) > 0, dakle 1I tacki .\"2 = ~lT sinusoida j e konk av nCl .
(Vidi sliku 46).
y'>O y'<O Sjetimo Ii sc jos, <..I a

y funkcija rast e, ako j e nj ena
-
prva deriv acija po zitivna , od
nosn o pada, ako j e ta deriv ii
y"<O ( '\ cij a nega tivn n, tada moze mo
C - X
prika zati cetiri lll og ucnosti ,
ko)e su predoc ene na sl. 120.
2) PostaviIi smo d ()
y!l) 0
~ ~ I
vnljni uvj e t za
Ako j e drllga cleri
e kstr e lll:
vnclJn funkcije 1I t,,

cki u kojoj j e nj e n[t
prva derivacija jedlla
SI. 120. ka nuli ncgntivna, funk
cija im n u toj tacki lllil -
ksimum. a ako j e pozitivn a fUI1Kcija iln a minimum.
Budllci da anaIiticki izraz funkcij e daj e ZCI svaku vrijednost argu
menta x, koja lez i u intervalu definicij e funkcij e, pripadnu vrij ednost funk
cije y, vrijednost maksimuma odnosno rninilllUll1il odredirno tako, da vrijed
nost x za koju je y' = 0, uvrstill10 u Zit d it Jl 1I fun k c j j u cij e SIl1() ek
stremne vrijednosti traWi.
3) Postavili smo nu z dan lIvj e t Z,\ tacku inflcksij e:
u tacki infI e ksij e druga d e rivilcija funkcijey"=O.
Nav edimo vise prirnj era za odredivanje eks trernnib vrijednosti fUllkcija.
1) Odred i ekstremne vrijednosti polin oma:
1. y = -} x 3 - x 2 - 3x + 5.
a) Racunill1lo y ': y' = -}3x2 - 2x - 3
iIi y ' = x2 - 2x - 3.
b) Stavimo y' =0 rij esi mo tako dobiv enll j ednadibu:
x2 - 2x - - 3 = 0,
Xl,2 = 1 ± \1 1 + 3 = 1± 2.
175
x1 :: 3 1 } Samo za te vrijednosti x funkeija moze imati ekstrem.
X2 -
c) Racunamo y" i uvrstavamo vrijednosti dobivene za x1 i X2:

y" = 2x-2
y"(x1 ) =y"(3) =2·3-2 = 4 > O.
Druga derivaeija funkeije u tacki X1 = 3 je pGzitivna (konkava!),
dakle za X1 = 3 ima funkeija minimum.
y" (x2) = y '~( - 1) = 2 . (- 1) - 2 = - 4 < O.
y" je u tacki X2 = - 1 negativna (konveksal), dak!e za X2 = - 1 ima
funkeija maksimum.
d) Uvrstavamo vrijednosti dobivene za x 1 i x2 U z a dan u funkeiju,
da odredimo ekstremne vrijednosti funkeije:
1
Y = - x 3 - x 2 - 3x
3
+ 5'
1
Ymln = Y (x1) = Y (3) = . ., ·27 -
o
9- 9 +5= - 4
'
Ym!n = - 4.
Ylllaks = Y (x2) = Y (-- 1) = - +- + 1 3 +5 = 6 ~. = 6,67

Ymaks = 6,67.
Znaju.ci ekstremne vrijed
nosti funkeije i uzcvsi u obzir y ~
da jc y = 5 za x = 0 (uvrsti u
zadanu funkeij u x = O!), mo
zemo lako narisati pribliznu sli
ku funkeije
Y = ~
3 x - x - 3x + 5 .
3 2
U sliei 121 prikazana j e

zadana funkeija Y = ~ x3 - x 2 - x
+
- 3x 5, njena prva deriva y
eija Y' = x 2 _ 2x - 3 (parilbola) i
njcna druga derivaeija y= 2x-2
(pravae). Sve sto smo rekli 0
znacenju predznaka I i II deri
vileije ,i 0 njihovim nultackama
zreali se u toj slie!.
Tako se, iz slike vidi, da
je prva derivaeija funkeije Y' od SL 121.
176
- = do - 1 pozitivna , od - 1 do + 3 negativna, a od + 3 do -i-- 00 ope!
pozitivna. Tome odgovara rast funkcije y u prvom inte rvalu, pad u dru
gom i ponovni rast u treeem intervalu . Vidimo dalje, da je druga deriva
cija funkcije y" = 0 za x = 1, i da je y " od - 00 d:) + 1 negativna, a
od + I do + =
poziiivna. Tome odgov aril tatka infl eksije I funkcije y
za x = 1 i konvcksni dio krivulj e u prvom intcrv alu, c dnosno konkavni
d io u drugom inte rvalu . Vidim o ta koder, da minimumu od y', tj. vrhu para
bole odgovara nultacka druge deriv acijc y" , jer je 11 dcrivacija y" prva
d erivacij a od I deriv acije y'.
2. y = x l! - 3x 2 + 6x -+ 10 ,
y' = 3x2 - 6x + 6 ,
stavimo y' = 0; 3x2 - 6x ..L 6 = 0 , : 3,
x 2
-- 2x + 2 = 0 .
X1>.2 = 1 ± VI - 2 = 1± i .
Zadana funkcija n c m ae k s t r e in a , jer se prva de rivacija funkcije
ni gdje nc ponistav a u realnosti (korij eni Xl i x2 su konjugirano kompleksni).
Drug im rij ecim a tange nta na krivuljll ni gdj e nij e horizontalna .
3. Neka sm o neku veliCinll, npr. neku du zinu , izmj erili 11 puta s istom
taeno sti i neka sm o dobili 11 jednak o pouz danih rezu ltata mjerenja:
11 , 12 , 13 , . . . . .. , !n .
Nil staje pitanj e : koju eemo vrij edn ost uzeti Z; l izmjerenu velicinu,
koj a vrij edn ost nnjvi se odgov(]fa stva rn oj vrij ednosli izmj erene veliCine ?
Po stupat ecmo u smislu Ga uss ove teo rij e na jmanjih kv adrata koj a kate,
da je naj bolj il vrij edn :Jst on <1 , za koju jc zbr o) kv u lr a ta odstupanja
p o d at (l k a III j e re n j il m i n i nl u 1Tl.
Ozm: ei mo Ii sa I tu traze nu najbolju vrij ed l10st lz mjerene velicine,
glas it ce odstupanj a :
1- /1
I - I'}.
1 - - /3
/ - 1"
it zor oj S nji ho v::i kV; iUr[l ta bi t l'e:
s= (/ - /1 )'2 + (I -/:!.?- -I- (! - IY . -- (! - In )2,
Im a mo sad a od rcditi onu vrijc dn n::;t v clici:1 ;; I, Z. : k oju je zbroj kva
drata ,)' mini mum. Postup amo k<1o obic'l l) pri odr\: d iv;mju ekstremn ih vri
j edn os ti funkcij c:
Dc riv irLlm D S po I:
S' = 2 (! - ! 1) + 2 (! - i2 ) ., 2 (i - i;,) ... . ... + 2 (/-/ n ).
12 B A pse!!: I ~ (! ~ efdo ri j yisE' ma ! e n~ a tike !

177
Stavi'11O S' = 0:
2 (l-ll) + 2 (l-- l2) + 2 (l-lR) + '" ...... + 2 (l - ln ) = 0
iIi, ako uzmemo u obzir da lijeva strana jednadzbe s<ldrzi Il cIano va (1/
odstup,l nja), dobijemo:
2 [1'11 - (ll + l2 + ls + -.. ..... + III )] = O.
Odatle:
+ l2_
l= l 1 _ +~lB_ _+ _... -I- In aritmeticka sredina iz podataka mJercnJ3.
Il
Racunamo S", tj. S' deriviramo pO l:

S" = 2 -+ 2 + 2 + +2=2'11 > 0
Sinn min i m Li m Z(l dobiv eni l .
Prema tome- U slllislu teurije najmanjih kvadrata naj
bolja vrijednost izrnjcrcne velicine je (lritm e ticka sredina
iz rezultata rnjercnj <1 , a~ ko su ta rnjerenja izvrScna s islorn
t a c nos t i.
2) Odredi eksiremnc vrijedtl osti razlumljcnih racionalnih funkcija:
x
1. y = -2 - ---
x + 2x -+ 4
, ~ (x 2 + 2x -+ 4) . 1 - x . (2x + 2)
y ~ (x 2 + 2 x + 4)2 '
, _ x 2 + 2x + 4 - 2x2 - 2x
odatle y - - -(-x 2 + 2x + 4yr
- x2 -j- 4
iii y' = _ ._
(x2 + 2x + 4)2
- x2 + 4
Stavimo y' = 0:
(x 2 +
2x + 4)2 = 0
Razlomak je jcdnak nuli, kad je brojnik jednak 'nuli iIi kad jc na
zivnik j ednak eYe. Bud LIci da j e nazi vnik iZr~IZ<l za y' pOJiI1011i , ko j i je
uvijek konacan za bilu koju konilcl1u vrijednost x, zakljucuj e mo da brojnik
mora biti nula, tj.
- x2 + 4 = 0,
x2 = 4,
Xl,2 = ± 2.
Sarno za Xl = 2 i X2 ~--= - 2 moze funkcija imati ekstrellle
Sada treba rncunati y", a to bl nas dovelo do veoma sloze nog lzraza .
Pokazirno opcenii(), kako se moze pojednostaviti racunanj c )' '' 2;[ razlom
ljene funkcijc u slueaju traz enj <l e ks trenn
178
Pretpostavirno da tril zi1l1o ekslrernne vrijednosti fun kcije y = ~ ~? .
VU' - vv'
Deriviram o: y' = - -2 .
v
Stavi1l1o y' = 0, pa dobijemo uz pr etpostnvku dC! j e v" *' VJ .
vu' - UV' = O. (a)

, v2 (VU' - uv')' - (VU' -Ull') (v 2 )'
Racunam o y": y" =_ . .
v
vrstenj e jednakosti (a) daj e:
(vu' -uv')' deriv ac ija brojnika od y'
y"= - - v2 - - = nn zivnik-od y' -
(vrijedi samo za y' = OJ) .
Buduci da j e p2 za sve x po zitivan bit ce
y " < 0, kad je (vu' - uP')' < 0, odnosno

y" > 0, kad je (vu' - uP')' > 0, a odatle slij ed i :
A k 0 j e d e r i v a c i j (l b r 0 j n i k;1 p r v e d e r i v a c i j e f 1I n i< c i j e
u nultackarna te prv e d c rivacij e negativnC! , fu nkc ija irna
m a k s i m Ll Ill , a k () j e p () zit i v n a - i 111 a III i 11 i In Ll m.
Nastavimo nZls prirnj er:
_ .x 2 + 4
Imali smo y '= - -- -- - .. .

(x2 -+ 2x + 4)2
OZ11acimo brojnik sa tp (x) :
? (x) = - x2 +4 racLlnarno
tp'(x) = - 2x.
Ova1l1o Llvrstimo vrij edno sti dobiv ene za nultackc p rv e derivacij e
funkcije, tj. Xl ~ 2 X2 = - 2:
cp ' (2) = - 4 < 0: Zft x, = 2 irna funkcija rn aksi1l1 Lll11 ,

cp'(- 2) = 4 > 0 : za X2 = - 2 im<1 funkcija mi ni mu IT!.
Uvrstenj e Xl = 2 i X2 = - 2 Ll Z a dan Ll fUllkcijll d;lj e tra zc ne
ekst remn e v rij edno sti f llnkc ij e:
')
Y mnhs =Y (2) = 4+-4-+ 4= "6 .
- ') 1
)' ,"ill = y (- 2) =4_ 4~+-4 = - 2 -·
x 2 -I- x - 1
2. V = .2 ,
- x - x -+ 1
y ' --

(x2 - x + 1) (2x + 1) - (x2 -I- x - 1) (2x - 1)
- . - (x 2 - x f- 1F -
179
Nakon uredenja dobijemo:
- 2x~ + 4x
y' = (x~ - x + 1)2'
Stavimo y' = 0: - 2x~ +- 4x = 0,
-- 2x (x - 2) = °
Slijedi: - 2x = ° x- 2 = 0, a odatle
Xl = 0, I Samo 2a te x moze funkcija imati ekstreme.

X2 = 2.
Brojnik od y': If (x) = - 2x2 + 4x,
1f'(x)= - 4x 4.
If' (xl) = If' (0) = 4> 0- funkcija ima mInimum 23 Xl = 0,

If' (x2) = If' (2) = - 4 < °- - 1
maksimum za X2 " = 2.
Y lIIin = Y (0) = - - = - 1.
T 1
4 ..2... 2 - 1 5
y m.ks =Y (2) = 4-=- 2 n = :3
3. Odredi ekstremne vrijednosti funkcije
x 3 -I- x
y = --~-~
x4 - x:! + l'
Rjesenje: Y m.ks =Y (1) = 2.
Y Inin = Y ( - 1) =- 2
4. Isla za y = _ + 4x ...LI 4
3x2__
x2 + x + l '
Rj e s e nj ·~: Ymaks = Y (0) = 4,
Y min = Y (- 2) = ~
.)
.
3) Sada uzmimo nekoliko prin :jcril Zil odredivanje e kstr emnih vrijed
nosti tr<lllsce ndentnih funkcija
1. Y e sin .y ,
Y' e' '" x,cosx; y' 0:

e sinx . cos x = O.
rn no zilk od dva iIi vise mnozite1ja jednak jc nuli, kad je svaki
mllozite lj za s e be jednak nuli, n a raVilO LIZ LlvJet da moze biti mIla.
(Ako je npr. ).·y· z = O tad a je x = O, jer je O·y·z = O i
y = 0, jer jc x· 0· z = i konacno °
:: = 0. je r jc y ·y·O = O).
180
U nascrn sIucaju jc prvi mnozitelj
e sillx =1= 0,
jer je funkcija eX (vidi sl. 57), a dakle i esillx uvijek2pozitivna, :pa ne)noze
imati nultacaka.
Prerna tome je sarno: cos x = O.
Odatle sIijedi: XJ = 2'· , jer J' e cos ~ = cos 900 = 0

2 '
3rr .. 3rr
X2 = 2 ' Jer Je cos 2 = cos 270 0 = O.
Sarno Zit te vrijednosti x-a m n ze zadana funkcija imati ekstrem.

y" =- e sinx • sin x ..L cos x· e sill ., . cos x iIi
y" = eSinx(cos2x - sinx).
•
y"(XI) = C'
sill ~ ( :-r .
'2 :COS 2 2" -S1Il
fl )
= e1 (0-1)=-e < 0.
2
Za xl =; irna zadana funkcija rna k s i TIl urn.
y
II
(X2) = C
sin ~':'2 ( cos" 2 3rr,.
-2- - ~1Il 2 = 3flJ C
- 1
(0 + 1) = 1 > O.
e-
Za 3 'T irna funkcija i n 1 m U 111.

X2 =
2 III
sin ...:::..
Ymaks =y (Xl) = e t = e == 2 ,72 (M).
sin :!..r: 1 1 ,
Ymin = Y (X2) = e 2 =. e- = - == 0,37 (111).
e
Sl. 122 prikazuje nasu funkciju y = e"nx
Funkcija y = eSi ll
' je peri
odska najrnanjeg perioda 2!T, jer y
eksponent sin x ima taj period.
2. y = e-cos 2 ,
~
y I = + e- co s' , . 2cos x . sin x
ili jednostavnij e
y' = e- cosz , • sin 2x (a) .m
(pre rna trigonorn etrijsko j for111uLi
o 11 ¥" m x
sin 2x = 2 sin x . cos x). SI. 122.
181
y' = 0: e-- l' OS " . sin 2x 0, 'c. C od~lt1e
c-I"O S' x *, 0; sin 2x = O.
Slijedi : 2x = 0, jer je sin 0 = 0,

2x =:r j er j e sin:r = 0 .
Ima rno da kle:
xl = 0,
IT Sarno za ov e vrijednosli x-a moze funkcija imati ekslreme.
X2 = 2
y" = e - ("os" . cos 2x . 2 + sin 2x· e-(OS' -' . sin 2x [vidi (a)J
yl! = e- cos' s (2 cos 2x + sin 2 2x).
y"(xl) = y" (0) = e- 1

(2·1 + 0) =--~e > 0,
min i Ir1 U m za Xl = 0.
y"(X2) = .y " (rr

\~ 1= eO [2· (- 1) + OJ = 1· (- 2) = - 2 < 0,
" ,
:r
maksill1Lltn za :\"2 = "2 .
1
Y Jllln =Y (xl) = y (0) = e- 1 = -
e
== -0,37.
Y moks = Y (x2) =y ( .; ) = cO = J.-~

y
Slik;! 123 prikazujc III funk
ciju y = e - l"OS' X
Funkcija y = e- l 05" jc pe

riod ska najrnanjcg perioda ]f,
jer njen eksp onent - - cos 2 x ima
a IT x
taj period.
SI. 123.
4. NAPOMENE ZA ODREDIVANjE EKSTREMNIH VRIJEDNOSTI

FUNI{CljE y = y (x)
1. Ncmoj nikad zaboravili da poj ednostavis izraz dobivcn za y'.
Time ces zn31no pojednoslaviti cltav daljnji racnn.
2. Iz leorije ekstrcll1(l , 3 i iz gornjih primj era jasno se vidi , da je za
ckslrem od va i nosli samo pre d z n a k drug e derivacijc funkcije , a nikako
nj ena vrijcdnost. Za ekstrcl11 c s u prcllla tome najvaznijc nultack e prve
182
derivacije Xl , X2 , . .. . j vrij ednost ekstremil , sve oslalo je samo analiza 0
fome im a Ii funkcij il ckstrem e Zil xl , X2, .. , a ako ima jesu Ii to maksi
li'iU'in i iI i min i111 U111 i.
Ak o npr. unaprij ed znamo, da nas a funkcija illlil maksimum iIi mini

mum , a to je ces t slucnj u khnickim racunim a, tnda uopee ne racunamo
dfllg c deriv acij e funkcije, vee s e ogmnicavamo rj ese nj ern jednild t be =0, Y'
d il odredim o mjesto ':ekstrema, i Llvrstenjem dobiv ene vrijednosti X u zada
nu fun kciju, da odredilll o rnaksimum , odnosn o minimum funkcije.
Nel<il se, npr., Ira t i ekstr emna vrijednos t kvadratn e funkcij e y = 3x2
- 2x - 1. Znam o, da je graf kvndratn e funkcij e parabola, kojoj je os
sim etrije okornita na os X, i da je zad ana parabola otv orena prema go
re, jer je koeficij ent od x 2 (3) poz itivan. Dakl e zad ana funkcija ima mi
nimurn , all gdj e i k:) liki je?
Rac unarn o: y' = 6x- 2,
Y' = 0: 6x - 2 = 0,
I
Xl = "3 '
Yll in= Y(+)=3. }- ~-I = - -:4r '

(Vid i 51. 30 a ).
3. Znam o da ek5trernne vrij edn osti funkcij e Y = f (x) odr edujemo tako,
d a trat im o tackc u kojim su tang ente na g raf funkcij e pa ral elne s osi X,
tj. oclreduj erno s t i1 c i 011 a r n e lacke funkcije, u kojim je Y' = 0, pa na
temelju prcdznaka druge derivnc ije zakljucuj emo , da Ii je u dotic nim tac
kama rn :lksimul11 iii minirnum zadan e fU11kcij e.
Nije rijed ak slucaj da postupajue i na taj nacin dobij elll o za za danu
fu nkciju nekoliko maksimUlll i1 i nekolik o minimurna, od koji h s u nck i veci
; 1 dru gi Illanji , dru g im rij ecirna dobij emJ rei a t i v n e mak5i1l1ume i mi
nirnul11 c, Mo t e se cak dogoditi cia za maksimul11 funkcij e dobijel11o 111 a
nj u vrij edn ost nego za minimum. To je cest s luc aj kod razlom !jenih ra
c ionaln lh fu nkc ija.
Nav odimo primj er.
-x x+
2
.) 1 = - 1
v' =
x .2X -
-
+-
-
I)
(x 2
=
x2 - 1
-
.' ;:2 x2
y ' = 0; ). 2 - 1 = 0, xl,2 =- ± I
2x 2
y "= 2
x x
183
Y" (1) = 2 > 0: za Xl = 1 ima y minimum
y"(-I) = -2 < 0: za X2 =- 1 ima y maksimum
Ymin = 2; Yn,.ks - 2,
Vidimo da je Ymaks < Ym," .
Narisi graf zadane funkcije Y = ~±J.

x
, odredivsi i asimptote x = 0 i Y = x.
4. Pokazimo jos na konkretnim primjerima, kako se rjesavaju pro

blemi za odredivanje ekstrema,
I) Izmedu svih pravokutnika zadana opsega 2 S odredi onaj, koga je
povrsina sto veta.
a) Pisimo izraz za velicinu, cija se ekstremna vrijednost trati, ozna
civsi s x i Y elemente te velicine.
Povrsina pravokutnik a (vidi sl. 124) :
P=x,y,
b) Da moze mo dobiv eni izraz derivirati , izrazimo
y s x (iIi x s y) pomo(:u uvjeta koji je sadrzan u zadat
ku , pa tu vrijednost uvrstimo u izraz napisan za velicinu
y cij i se ekstrem trati:
Opseg pravokutnika: 2x + 2y = 2s I : 2
x + Y = s,
odatle Y = s-x. (a)
X Uvrstenje u P daje: P = x (s -x),
SI 124. iIi P =sx - x2 .
c) Dalje postup amo kao obicno pri odredivanju ekstrema:

pI s - 2x,
pI = 0: S- 2x = 0,
S
Xl ="2
p" =-2,
p" (xl) = - 2 < O. Povrsina P je maksimalna za Xl = ~
S s
Prema (a): Yl = S- 2 2
S
Xl = Yl = 2
184
N a jvectl povrsinu im " k v adrat ta povr s ina iznosi:
s S S2 .
P illa" = 2"" . 2"" T
2) Na kraju navedimo jos jedan pnmJ er iz cvrstoce.
Ne ulazeci u tumacenj e pojmova cvrstoc e, rij esimo cisto matematicki
slij edeCi problem:
Za koj u vri jed nost kuta n prima moment trom osti l u ra vna lika
obzirom na neku os U maksim alnu, odnosno rninimalnu vrij ednost, ako je
l u = I x cos 2 cc + Iy sin 2 (( -/xy sin 2 (e,
gdje su Ix. I y i Ix y mom enti tromosti toga lika s obzirom na koordinatni

SU S !;IV X Y, a (( jc kut sto ga os U zatvam S (l si X.
Derivimmo Iii po CC
I ,,' = - 1" · 2cos(( · sin u + / y ' 2 sin c{ · cos«-/xy · 2cos 2 (1.,

iIi
I,,' = ·- / x sin 2 ( I. + I)" sin 2 C( - 2 /x y cos 2 (1.,
iIi
lu'= (/y -Ix) sin 2c( - 2/, )" cos 2(( . (a)
Stavim o l u' = 0:
(/y - I , ) sin 2 C( - 2 Ix y cos 2 a = 0 I : cos 2 (T..
(l Y - I , ) tg 2 (/. - 2 Ix y = O.
Od atlc:
Ig 2 ( f. = 2/xy
(b)
I y - Ix
Kak o zad anoj vrijednosti lange ns a uvij ek odgovaraju d va kula, koji

sc raz likuju za 180 0 (vidi Repel. elemenl. matematik c III, § 12), dobij elJl o
prema (b):
(2 0·)1 = [3, od all e (Ll = tB '

(2 rl.h = ~ + 180 0 , odatl e Cf.2 = ; + 90 0 = «(1 -j-- 90 0 ,
tj. obj c vrij ednosti kula lX ra zlilwju se za 900, a to znaci da postoj e dvij e
rn edu so bn o okomite osi pri cemu s obzirom na jednu os (oznacimo je sa
U) ima moment tromosti I maksimalnu vrij ednost, a s obzirorn n<l drugu
os (O z ll ~l cim o je sa V) im a mom ent trom osti minim alnu vrijedn osl.
185
R(lcunamo Ill" da odredimo za koju vrijcdnost kuta (f irna I" maksi
malnu , odnosno minim(llnu vrijednost.
Prema (a):
I" Ii = 2 (J y - I x ) cos 2 C( .L 4 I , y sin 2 u,
iIi, ako izlucimo 2 cos 2 a dobijem :) :
I,," = 2 cos 2 u [(1 y - I~ ) + 2 Ixy tg 2 a] (c)
Znamo, da ee Iu imati maksimum za onE' C£, za koje je I ,, " < 0, od
nosno minimum za one (( za koje je .l u " > 0. Iz (c) vidimo d;1 predznak
I u" za visi ne samo od veliCine kuta ((, vee i od pred znaka koeficijenata
(ly - I x) i Ixy Prema tome moramo promotriti vise slucajeva:
1) Ne ka jc Iy - Ix> 0 , tj. Il'; > Ix.
I xy > 0.
U tom siucajll prcllli1 (b)
tg 2 u > 0, pa je
(2 ct)l = ~ II I kV(ldran tu , d(JkJe 1(1 = ~ je takoQcr u I kvadrantu.
(2 Ct.h= ~+ 180 0 u III kv adrantu , dakle (1.2 = )32 + 900=0:1 + 900 ull
kvadrantu.
Pre ma (c) jC:' I ,," > °
za ('" odnosno I ll " < 0 za [(2' D(Jkl e Zit ((1 ima
I II minimum , a ZiJ (1.2 maks imulTl.
To zna ci: os U obzirom na koju ima lik maksimalni moment tro1llosti,
lez i u drugom kvadrantu, a os V obzirorn na koju ima lik minirnalni mo
ment tromosti, u prvom kv ;;:dr(Jntu.
2) Neka je Iy- I, < 0, tj. 1'1 < Ix ,
('Y < O.
Op et je prcma (b) tg 2 t( >
kvadrantu.
pa JE' ° ((1, U kva dran tu, a [(2 u II
Ali je u tom slucaju pre ma (c)

I" If < 0 za Ul
za ((2. I ,, " > °

pa lu ima maksimum za cr'l, odn os no minimum za (1.;<.
To znaci: os U le ti u I kvrtdrantu, a os V u II kV(ldrantu.
3) I) - I x > 0, tj. I) > I"
(xy < 0.
Pre ma (b): tg ~u <.: n, pit je
(2(1.)1 Ll 1I kV(ldr<1 ntu , d;lkl e u l j:.> u I kV<1drantu i
(2 (( )z II IV kvadrantu , dakli: 1~2 je u II kv adrantu.
186
Prcma (c) je u tOIll slucajll:
Ill " <
Ill" > °°
za Ct.1
za (1·2,
pa I II ima dakl e maksilTlllrn za (~1 odnosno minimum za (~2 '
To znaCi: os U leZi II I kvadrantu , a os V u II kvadrantu.
4) I) -Ix < 0, tj. I) < I~,

Ixy > 0,
Opet je prema (b) tg 2« < 0, pa JC ((j U kvadr<111tu, a <X2 u II
kvadrantu .
Ali je u torn sluC:lju prema (c):
I II /I > °
za VJ
I" /I < °
za C(2"
pa I II illla mlDlmUlll za (Cl. odnosno rnaksimum za ({2.
To znaci os U lezi u II kvadrantu, a os V u I kvadrantu,
Nav cdcn<l diskusij a ima veliko prnkticko znacenje, jer na temelju

dobivenih zakljucaka odredujemo taean polozaj osiju U i V, obzirorn na
koj e ima mom ent tromosti I ravn<l lika najveeu vrijednost Ill, odnosno
najmanju vrijednost Iv
5. NAJOPCENITIJI DOVOLJNI UVJET ZA EI{STREM

Do sada smo uzeli salTlO one slueajeve, kad je pri oclredivanju eks
tremnih vrijednosti fUllkcije druga derivacij a funkcij e y" bila razlicita od
nule u nultackama prv e derivacije funkcije . Pretpostavimo sad a rj edi
51 ucaj da smo trazili ekstremne vrij ednosti neke zadane funkcij e y = y (x)
i da smo dobili y" = 0 II lacki x = Xl gdje je Xl korijen jednacl zbe y' = O.
Znamo vce da je y" = 0 nllzdan llvj et za tacku infleksije, pa mozem o
samo zakljllciti, da funkcija y ima za x = xl: iIi ekstrem , jer jt y' (Xl) = 0,
iIi tacku infleksij e s horizon!;:llnolll tangentom, jer sc II toj tacki XI poni
stava osim prve i druga clerivacija funkcij e. Da rij es imo pitanj e ima Ii
fllllkcija' za x = Xl ekstrem iIi tackll infleksije , racllnamo treeu derivacijll
funkcij e y'" i uvrstavamo x = Xl' Ako jc y'" (Xj) 9= 0, fllnkcija II tacki x = Xl
ekstrerna nema, vee ima tacku infleksij e, a ako je y'" (xd = 0, racullamo
cetvrtll derivaciju fllnkcije y(lV) i uvrstavamo !las x = Xl . Ako je y(lV)(xl) 9=
9= 0, fllnkcija za x = Xl ima ekstrelT1 i to za y(lV)(xl) <
y(IV)(xl) >- ° °
minimum, Dobijemo Ii i y(lV) (xl) = 0, racunajrno y(V) itd ,
maksirnurn , a za
Ope enito rno ze mo clakl e dovolj an llvj et za ckstrem izraz iti ovako:
A k 0 j e Q d d e r i v a c i j a f Ll n k c i j e p r v a k 0 j a , sen i j e po n i s
tila Ll tacki X =Xl Ll kojoj jc y' = 0, p a r!l oga red';'!, tj. rccla clru
gog, c c tvrtog itcl., fUllkcija irn a u toj tacki ekstrem ito:
187
rna k s i mum, a k 0 jet a par n a de r i v a c i j aut a c k i x _=c Xl neg a
t i v n a, 0 d nos nom i n i mum, a k 0 j e po ziti v 11 <l. N e po 11 i s t i l i s e
u tacki X=Xl derivacija n e parno g r e da, tj. reda tr eeeg,
petog itd., fUl1kcija za x =- x1 nema ekstrema, vee ima tacku
infleksije s horizont a Il1om tangentom.
Poka zimo to na primjerima.
Odredi ekstrcm ne vrijednosti funkcije:
1. y = 2 x 6 -L. 3
y y'=12x5
y ' = 0, 12 x 5 = 0
x5 = 0, x l,2,3,4 ,5 = 0
ili Xo ~ ~ I sarno za Xo = 0 moze funkcija
imati ekstrem
y" = 60x4
y"(O) = 0
m y '" = 240x 8
y=2x 6rJ y"'(O) = 0
y (l V)= 720x2
y(lV)(O) =0
o x y( V ) = 1440x
y(V)(O) = 0
y (V )= 1440
SI 125. y(VI)(O) = 1440
Prvil se nije ponistila sesta derivacij a, tj. derivacija parnog reda,

dakle za Xo = 0 ima funkciji1 ekstrem i to minimum, j er j e y(V"l) (xo) =
= y(Vi) (0) = 1440 > O.
Yrnlll = Y (0) = 3. Vidi s1. 125 kOjil predocu je funkcij 11 y = 2x 6 + 3.
2. y = 3x 5 - 2 (vidi s1. 126)
y' = 15;\;4
y' = 0: 15x 4 = 0
Xl,2,3,4 = 0 iI i Xo = O.
Sarno za Xo = 0 moze funkcija imi1ti ckstrcm.
y" = 60x3
y " (0) = 0
y '" = 180x2
y'" (0) = 0
y( IV) = 360x
y( IV I(O) = 0
y:vJ = 360
ytV) (0) = 360.
188
Prva se nije ponistila peta derivacija, tj. derivacija neparnog reda,
dakle zadana fllnkcija ekstrernil nerna, vee irna za Xo = 0 tackll infleksije
s horizontalnom tangentom.
~
Yo = Y (0) = - 2.
T ack<l infleksijre f (0, - 2).
Iz gornjih prirnjera jasno razabiremo, da

ee se y' i y" ponistavati u istoj tacki sarno u 1° 1.1 ..x
tOI11 sIucaju kad je nuItacka prve derivacije
fllnkcije visestruka.
3. Odredi ekstrernne vrijednosti fllnkcije
y = sin 3 x
y' = 3 sin 2 x· cos x y=3x j -2
y' = O: 3sin 2 x·cosx=0
sin 2 x = 0
sin x = 0 cos x = 0
SI. 126.
Jf
Xl = 0 X3 =2
Sarno za te vrijednosti od x moze
=
3Jf y imati ekstrem.
X2 Jf X4 = 2
y" = 3 (- Si112 X· sin x + cos x . 2 sin x· cos x)
y" = 3 (- sins x-+- 2 sin x . cos 2 x)
y " (xl) = 3 (- sin3 0 + 2 sin 0 . C05 2 0) = 3 (0 + 2·0· 1) = 0
y"(x2) = 3 ( - sin 3 Jf + 2 sin Jf . cos 2 IT) = 3 (0 + 2·0·1) = 0
Za Xl = 0 i X2 = IT trebil racllnati y"' .
.1''' (xa) = 3(- si n3 ~ + 2sin ; ·cos 2 ; ) = 3 (- 1 + 2·1 ·0) = -3 < 0
za X:1 = ; i 11l a f t1 nkcija 111 a k S i 111 11 m.
Ym .k s = y ( X3)' = . 3 :'T
Sill 2 = 1.
. 3 ;3 ,rr (). 3.rr 2 3:1 ) 3(

Y"(X4) = 3 (-S Il1; - 2-+ L:S ln 2 ·cos 2 = 1- 2 . 1 ·0) = 3 > 0
q
ox .. fl' . ..
za .\'4 = - 21m a U II 1\ C 1 Jam I n I !11 U Ill.
Yelill = .1' (.'c·'l) = SiA3 3; = - 1.
Y'" = ;) [ - 3 si n2 x cos.\' . .l 2 (- s in x· 2 cos x sin x - C05 2 x· cos x )]
189
y'" = . 3[- 3sin2 x cosx + 2COSx(Cos 2 x--2sin2x)]
y'" (Xl) = y'" (0) = 3 [0 + 2 (1 - 0)] = 6:
tacka inflcksijc za Xl = 0 kojoj je ordil1aia
Y1 = Y (0) = sin 3 0 = O. 11 (0 , 0) .
y'"(X2) = y'" (:r) = 3 [0-2 (1- 0)]' = -6.
Za X2=Jr ima funkcija tacku infleksije, kojoj je ordinata Y2 = Y(:T) = sin 3 :T = O.

12 (Jr, 0).
'1£",.........
'K..... ....
I
~-<
............
-=--2T1
--
X
--- y:= sin x
'\ _ y=sm 3x
SL 127.
SI. 127 prikazuje graf funkcije y = sins X , koji je dobiv en iz grafa

funkcij c sin x tako, da su se pojedine ordin ate ie funkcijc kubir;ile.
6. ODREDIVANjE TACAl{A INFLEl{SIjE FUN I{CljE Y = f (x)
Vet smo prije nav eli nu z ni uvjet za tacku infleksij e fun

k c i j c Y = f (x): u til C k i in f1 e k s i jed r LI gad e r i v a c i j a hi n k c i j e
Y" = O. To znaci: korijeni j ednadzbe y" = 0 daju one vrijednosti ;ugum enta
X, sal110 Zit koje Illnkcija m 0 Z e imati tacke infkksije, ali ne mOr<! da ill
ima, jer bi moglc biti tacke ekstr ema.

Iz onoga, sto smo naveli za odrec1ival1je ekstr emnih vrijcdnosti fun
kcije, jasl10 slijedi dovoljni uvjet za tacku infleksij e : a ko j e
deriv:lcijit funkcijc koja se prva nije ponistila u t a cki x = x1
u k 0 j 0 j j e y " = 0 11 epa r n 0 g red <I, fun k c i j ;J z a x = Xl i III a t a c k u
infleksij e
Prema tome se tack e infleksijc funkcije y = I (x) odreduju na isti
nacin , k<lo i f:l cke ,ekstrem il, r;lZIika j e Sarno U tOl11e, da se sa l1ulom
izj ednaci l1 e prva, vee d rug a dcriv<lcij a fUllkcijc.
NilV cdil1l() l1ekoliko primj era
190
Odredi lackc infle/(sij e funkcija:
1. y = x3 .
a) Racunamo y' i odmah iZil toga y":
y' = 3x2
y"=6x.
b) Stavimo y" = 0 i rijesimo tako dobiv enll jednadzbll:
y" = 0, 6x = 0
Xl = 0 Samo za xl = 0 moze biti tacka infleksije.
c) Racllnamo y"':
y'" = 6.
d) Uvrslavamo u y'" Xl = 0:
y'''(xl) =y'''(O) = 6.
Nije se ponislila d eriv ll cij a trec eg, tj. n e p it r n o g reda, dakle za

Xl = 0 ima funkcija lacku infleksije
Imali smo
y'" (0) = 6 > O.
Pozitivni predzn ak III deriv acij e kazuj e, da funkcija u tacki infl ek
sije prela zi iz konveksn og dijela u konkavni.
e) Ra clInamo ordinatu )'1 lacke infleks ij c :
Y1 = Y (xd = Y (0) = O.
Tacka infl e ksije /(0,0). (Vidi sl. 31).
2. Na sIr. 175 naveli smo kao primjer odredivHnje ekstremnih vri
jednosli funkcije
y = ~ x3 - x2 - 3x + 5.
Odredimo sada lac ku infi eksij e te funkcij e.
I(ilCllnamo:
y' = x2 - 2x -- 3
y" = 2x- 2.
Slavimo :
Y" = 0 ili 2x-2 =0 .
Odatle: X l = 1. Samo za Xl = 1 mo ze biti tacka infI'eksi je zadane
funkcij e.
R2 Clll1amo:
y'" = 2, y'" (xi) = y'" (1) = 2.
Za Xj = 1 nij e se panisli!;l derivacij a trcccg, tj. 11 epa r no g rf cia ,
dakle za Xl = 1 ima funkcij a tnc ku inficks ije. Dn odredim o ordinatu lack e
infieksije, lIvrstimo Xl = 1 LI zadan u fUl1kciju
191
Dobijemo:
1 1
Yl = 3 - 1 - 3 + 5 = 1 3 == 1,0.
Dakle tacka infieksije 1(1; 1,3). (Vidi sl. 121).
3. y = sin x
y' = cosx
y"=- sin x
y"=O: -sinx =0
sin x = 0 Xl = 0 Samo za ove x moze funkcija imati
X2 = rr tacke infleksije u toku jednog perioda.
y'" = -cosx
y '" (xl) = Y'" (0) = - cos 0 = - [
y'"(X2)=y''' (rr)= - cosrr = 1.
Za x = Xl i x = x2 nisu se ponistile derivacije UI tj. neparnog reda,
dakle u Xl = 0 i U x2 = rr ima funkcija tacke infleksije, pri cemu u prvoj
tacki infJeksije krivulja prelazi iz konkav e u konveksu , a u drugoj imamo
obratni slucaj , jer je y'" (xl) = - 1 < 0, a y'" (x2) = 1 > O.
Ordinate tacke infleksije:
Yl = = sin 0 = 0
Y (0)
Y2 =y(rr) = sin rr = O.
Prva tacka infleksije lJ (0,0)
. ---
Druga tacka inflcksije 12(rr,O). (Vidi sl. 46).
4. y = (x + 1)4 + e'
y' = 4(x+ 1)3 + eX
y" = 12 (x + 1)2 + eX .
Ali y" =1= 0 za sve X, Jcr su ob <l cl(Jn a (x + 1)2 i e' uvij ek poz itivna .
Zadana funkc ij:l ncma tacaka infleksij e (g mf funkcijc je konkavan) .
7. ODREDIVANJE E1{STREM NIH VR!JEDNOSTI lMPLICITNIH

FUNI{Clj A
U III lli'jclu Rcpctitorija vis e m;llcmatikc pokazali sm a, krlko sc
odredc prv a i druga derivacij a impJici tne funkcUe f (x, y) = 0, pa smo
dobili za te deriv acije formul e :
at
"=, dy
-= -
ax
- dx of
ay
192
ofl' 02f , 02f
(}y a;.;2 axay' dX
dY )
- l
Of / 0''1 o2f
ax a~ + a:Y2 . (]X
dY ),
y" =
d2y
dx 2 =-- - -.
T
r;;f
Vidi Dio III § 4, 11 Formul e (90) i (91) .
Drug u formulu mozemo poj ednostaviti tako, da II nju uvrstimo prvu formulu .
Nakon uredanja dobij emo:
02f ( df)2 d2f df df d2f r0 f)2
d2y dX 2 oy - 2 ox oy' OX ' 0; + ay2 0x
y" = 2
dx = - '- (ti)3 (a)
oy
Da od redi 010 cksiremn e v rij ednos ti implici tn e fl1nkcij e f (x, y) = 0, sta vimo
kao obieno
of
y' = - -d~
of = O
dy
pa je (b)
j1 =0
ox
n u z n i u v jet z a e k s t rem.
Rij esimo Ii susta v jednad zbi of = 0 f (x , y) = 0,
(jx
dobit cemo vrijednosti x = Xo i y = Yo . Da odredimo da Ii je dobivena
vrijcdnost Yo maksimum iIi minimum zadan c funkcij e f (x, y) = 0, prelazimo
na dovoljni uvjet.
Dovoljni uvj e t za ekstr e m daje y" , koja u tom slucaju
prima vrlo jcdnostavan oblik.
Uvrstimo Ii ~uxf = 0 11 (<I), dobijerno :
02/
ax2
y (c)
aT
oy
Iz te jednakosti slij cdi , da je
y" < 0 ako su ~~ i ~f, za x = Xo iy = Yo i s tog predznaka, pa je
Yo trazeni m a k s i mum zadane funkcijc .
Y "> ° a ax2f.I o
k0 su a
2
0 :,y za xf
= . t
Xo I Y = Yo r a z I 1. C log pre d zna ka, Y •
pa je Yo min i m u 111 zad ane funkc ij e.

13 B . Ap sen : Repr titorij vi ~ p. Ili Bt ema li ke t 193
D ··
' 0 b IJemO I 1' za 'i)x I' i)i)yf u tac' k'I ( XO, Yo ) nu 1u, ne mozemo
i)2j.11
2
' za da ta k.
analiticki rijesiti, jer bi daljnji izvodi bili prekomplicirani.
· Primjer.
Odredi ekstremnu vrijednost funkcije
16x2 - - 24xy + 9y2 + 72x + 96y-144 = o.
Prema (b) racunam u :
aofx = ~2x - 24y + 72 = 0 .
Odatle
Xo= 3y - 9
4'- '
lJvr~k nje vrije :ln os ti dobivene za Xo u zadanu funkeiju daje nakon uredenja:
150y = 225
pa je
3 . 9
~= T l~=- T'
RaCl111amo:
iJ2f = 32
iJx~
. - - ~ i Yo = T3 u
a uvrstenJe Xo - 8 !.1 = _ 24x + lKy + 96
iJy
oaje
(~
oy ) 0 = 150 .
Dobili smo za :~{ i :; iste predzn ake, dakle Yo = ; je trazeni maksimurn fLlnke ije
Odredi ekstrem ne vrijedn os ti funk cija :
1. 4x 2 -12xy + 9y2 + 6x + 9y + 2 = O.
[Yrna kS = f2 za x(1 = - ~~ J
2. 4x 2 -5xy + 2y' + 2x-5y + 3 = 0 .
[yrn aks = 7,75 za XI = 4,58 ; ym in = O,K1 3 za x 2 = 0,258J
Grafove zad anlh funkcija vidi Repetitorij elementarne rn atematike SIr. 225 (51. 124) i
222 (51. 122).
194
§ 18.
KINEMATICKO ZNACENJE PRVE I DRUGE DERIVACIJE
FUNKCIJE
Znamo vec, da predznak derivacije pokazuje, da Ii funkcija u do
ticnoj tacki raste iIi opada, a vrijednost derivacije daje intenzitet iii brzinu
toga rasta iIi pada.
Prema tome, ako nam je zadana jednadzba gibanja materijalne tacke,
tj. put s kao funkcija vremena t: s = s (t), derivacija puta s po vremenu t,
tj. s' (t) dat ce brzinu promjene puta u doticnom momentu t, tj. brzinu
gibanja v tacke u tom ll10mentu t:
brzina v (t) = s' (f) . (135)
Idemo Ii dalje i deriviramo Ii po vremenu t brzinu v (t) iIi drugi
put put s (t), dobit cemo brzinu promjene brzine u doticnom momentu tj .
ubrzanje (akceleraciju) a gibanja tacke u tom momentu t:
ubrzanje a (tt = v' (t) = s" (t) . (136)
Brzina gibanja u ll10mentu t je prva derivacija po vremenu izraza,
kojim je put zadan ka o funkcija vremen3, a ubrzanje je prva derivacija
po vremenu izraza, kojim je brzina zadana kao funkcija vremena, ili druga
derivacija po vremenu izraza za put.
Ukratko se kaze:
Btzina je prva derivacija puta po vremenu, a ubrzanje
je prva derivacija brzine po vremenu iIi druga derivacija
put a po v rem e n 11.
Primjeri .
1. Odredi brzinu i ubrzanje jednolikog gibanja u momentu t.
Jednoliko gibanje zadano je jednadzbom:
put s (t) = So + ct, gdje je So put u momentu t = 0, a c je konstanta;
brzina II momentu t: v (t) = s' (t) = c = konstanta,
ubrzanje a (t) = v' (t) = s" (t) = 0,
tj. brzina je konstantna, a ubrzanja nema.
2. Odredi brzinu i ubrzanje slobodnog pada II momentu t.
1
2
s = .-
2 b
at
195
1
brzina: v (I) = s' = 2· g . 2t= gt,
ubrzanje: a (t) = v' (t) = s" = g = 9,81 m/s:6 = konstanta.
3. Odredi brzinu i ubrzanje harmonickog gibanja. (Vidi str. 70).
put: s = A sin (mt + /7)
brzina: v = s' = Am cos (mf + /l)
ubrzanje : a = v' = s" = - Am 2 sin (mf + n),
tj . brzina je zadana kosinusom, a put i ubrzanje sinusom.

1z gornjih izraza za put s, brzinu v i ubrzanje a harmonickog giba
nja sIijedi , da kad je argument (mf + /l) sinusa, odnosno kosin usa jednak
nuli tj . mf + 17=0, a odatle je t = - !!!·-, put s i ubrzanje a jednaki su
17
nuli, a brzina virna maksimalnu vrijednost Am. Kad je
IT ' IT - 21l
mt + 17 = - , odnosno t = - -
2 2m
put s i ubrzanj e a postizavaju ekstremne vrijednosti A, odnosno - Am 2
dok je brzina v = O. Kao primjer navedimo njihalo, kojc kako je poznato
vrsi priblizno harmonicko gibanje U najnizoj tacki put s = 0 i ubrzanje
a = 0 dok je brzina v maksimalna , u na jvisoj tacki su put i ubrzanje
ekstremni dok je brzina v = O.
Uvrstimo Ii A sin (mf + Il) = S u izraz za Ilbrzanje a, dobit cemo
a = s" = -m 2 s,
tj. ubrz anje je razmJerno s putom kod h8fmonickog gibanja
OdatJc :
s " + m2 s = O.
To je diferencijalna jednadzba harmonickog gibanja
4. Odredi put, brzinu i ubrz anje, na pocetku 4. sekunde za mate

ri ja lnu tacku , cija jednadtba gibanja glasi:
4
s == 3 t3 - t + 5
(put s je izraten u metrima, a vrijeme t u sekundama).
v (f) = s' = 4 f2 - I.
a(t) =v'=s" = 8f.
Na pocetku 4. sekunde znaci na kraju 3. sekunde. dakle uvrstimo
t = 3:
put s (3) = -4 . 27 - 3
,
T 5 = 38 m
3 -
brzina v(3)=4·9-1 = 35m/ s
ubrz:lnjc a(3) ~~ 8·;1 = 24m /s2
---
196
§ 19.
PRIBLIlNO RJESA VANJE ALGEBARSKIH I TRANSCEN
DENTNIH JEDNADlBI
1. OPCENITO 0 RJESAVANJU JEDNADZBI
Svaka j edn<ldzhil koja se d<1de sv es ti 11 ,1 ob lik

(I" X" 1- Gil _ 1 X" - I + + a2x'J. -1 - Cl I.\" -+- GU = 0
zove se <l l g c bar s k il_ SvakLl druga jed nadzbn zov e se t r (l n s c e nd e n t 11 a
ZnarIlo rij esiti li ncarnu j edna dzbll al x -+- Go = 0 i opeL! kvadrainu
j edn adzbll u'2. x'2. --:- aj.\" -+ ao = 0, ali n e znamo rij es iti ope c j cdnad zbc visih
step ena. Po stoj c vrlo slo ze ne fo rmlll e za korijene ope ih aIg ebarskih jecl
nadi bi tree eg i cetv rhg stcpcna, duk za j edn aclzb e jo s visih stcpena
llij e moguc L' iz vesti takvc formlll c Prakticki se opec j e dn ~l d z bc stepena
viseg od drll goga rj es avaju priblizno i to gra fickim iIi riiClll1sk im 11<1cino l11 .
2. GRAFICI{I NACIN
Zaclana j edn;:clz ba rast avi sc II dvij e iUl1kcij c, ciji sa g ril fuvi narisLl
u istol11 koordinatnoIll StlstaVll . Aps cisc sj cci sta tih g rnfova ll zete iz slike
paju pribli zn e v rijednosti frazenih korijena j edn aclzbe
Primj cri.
Rij eS i g raiickim p utem j edrw dzb c :
1. x3 2x'2. - ox T 6 = O.
Stavimo Ii x 3 = y, lildll JC
)' - 2x 2 - ox + 6 = 0,
pa sc cl obi j u cl v ij c f llnkcij c :
I. y = xJ
II. y = 2x'2. + .Sx - G,
koj e opeeniio prim aju raz lici te vr ije dnosti y za isle v rijednosti x _
I z nacin Ci kako Sll n;ist:"il e te clvije fUl1kc ij e sli j edi, da ce o ne v ri j ecl
nosti x biti trazen i ku ri jc lli z,t dan e kubn e jednadzbe za kuje obje fllnkcij e
il11a j l.1 i s t II vr ijcdnost. G raficki ce to b ili apsci se sjecista grdova obiju
fUllkcija. Na riselJl() l i dakl e n<! ll1i1illletmskol11 p;lpiru U istom koorcli naillom
sus tavll g raiov e lih funkcij a [vidi § 11, 1, b)] ocital ee111 0 iz tal\O do bivcnc
-like 128 irdzene kori j..:ne zadnne j edl1 adzbe :
Xl = - 2. x:! = 1, Xa = 3 .
197
Uvrstenje tib vrijednosti korijena u zadanu jednadZbu daje nulu, sto
pokazuje da SLl korijeni tacno odrecieni.
Fj
!Y
I y
Fj
I
+6
-2,651 -2 22,32 x
3 h
j5
l/
SI 12K. SI 129.
2. x3 - 6,33x +2 = O.
Stavimo Ii : y = x:3, dob ijClllO .Y ~ 6,3:3x + 2 =~ 0, :l odatl c
y = 6,33x-2
lz slik e 129 citamo
Xl = -2,65, X2 = 0,32, X3 = 2,32.
Vidim o da graficko rjesavanje postaje jednostavIl o, ako je jedna

funkcija lin ea rna (pravac).
3. x4 - 2x2 -- 0,4x - 0,8 = O.
Zaclanu jeclnadzbu rasiavimo u clvije funkcijc:
y = x4 - 2x2
Y = 0,4x + 0,8
198
Najprije narisemo graf linearn e funkcije (pravac), a da nansemo
graf polinoma 4. stepena odredimo njegove nultacke, ekstremne vrijednosti
i vrijednosti za
Xs = 1,5 = !-
2 i Xg = 1' 75 = ~
4
uzevsi naravno u obzir da je funkcij a parna y (-- x) = y (x), pa je njen

graf sim etrican n:-t os Y.
Stavimo dalde y = 0:
X4- 2x2=0
x2 (x2 - 2) = 0
x2=0 Xl,2 = 0 Nultacke
x2 -2=0 xS,4=± V2= ± 1,41 funkcije
y
Racunarno y' stavimo y' = 0
4x3 - 4x=0
4x(x2-1) = 0 X5 =0
x 2 -1 = 0
x2 = 1 X6,7 = ± 1.
Racun amo y"= 12x2- 4
y"(O) =- 4< 0
maksimum za x5 = 0
x y"(±I)=8>0
minimum za xS,7 = ± 1.
Ym". = y (0) = 0
Sl 130. Ymin = y ( ± 1) = - 1.
( xs)
.V .
= Y (-~-)
2
=~
16
_l~
4
= 81 - 72 = ~-
16 16
= 0 56
'
7) 2401 98 833
y (x9) = Y ("4 = 256 - 16 = 256 = 3,25.
Sada ris cmo sliku funkcije (vidi s1. 130) citamo:
Xl = - 1,45, x2=1,60, Xs X4 su kompleksni .
Narav no trans cend entn c jed nadz be mo zc mo rjdavati grafickim na

cinom .
199
Primj er.
Odredi onaj sredisnji kut u krugu polumjera r,
elJa tetiva raspolavJja plostinu pripadnog isjecka (sek
tora) kruga (vidi sl. 131).
Buduci da tetiva AB raspolavlja' plostinu S
isjeck a kruga, tj. plostina ~ AO B = plostin<l odsj ecka
(segmenta) kruga, im<lmo S
SI. 131.
s= 2 pI. ~ AGB (a)
Takoder s= ~·~!.., gdje je s = AS (v. Repel. element. maternatike)
iIi s= ~ r2x, jer jc prema (40) s = r·x, gdje je x luena mjera kuta AGB
Osim toga znamo da je pI. ~ AOB = ~ r2 sin x (v . Repel elemellt.

matcmatike III, § 15) . .
Uvrstenjc vrij cdnosti za S i za pI A O B u (a) dajc:
:21.,
r"'x =
2'
r SIn x
1
ili 2x - sinx = 0 ,
a to je transeendcntna jednadzba.
Rastavimo je u dvije funkeije
1
Y ="2 x
Y = Sl ll x,
koje prikazemo grafieki u istom koordinatno11l sustavu.
/
/' -- t y
I
/
JI. Xl' ~90 IT' X

2
SI. 132.
200
Dobijcmo sliku 132, iz kojc cit;;)mo:
Xl = 1,90 (x;! = -1 ,90)
iIi II Klltnoj fllJCfI x = 108,60.
3. RACUNSKI NACIN
Rj esavanje j ednad zbi grafickim nacinol11 jc tezak posao, knji tra zi

mnogo vremen<l, dok se t<lcnost dobivenill rezllltata tesko dad e poveeati.
Stoga se cese e primjclljuje racl1nski nacin, koji daje mogllenost odrediti
korijene jednad2b e n ;l potrebni broj d ecimala tacno, pri cemu se kadsto
grafickim n<lcinom odredllj e prva polnzn a iJprokslmacija (pribli zna vri
j ednost) trazenog korijena .
Nav edimo nek oliko met oda racunskog nacina rjcs avanja jednad zbi .
a) Metoda sei<ante iii regula falsi (pravilo krivih poda'tak<l)

Osn()vno n(lcelo Ie met od e: luk krivulj e n<ldnmj esti se sekantoI1l ,
tj. vrsi se lineMn:t int erpolacija funkcij e (potanKO 0 interpo];lciji vidi da
Ij e § 22).
Prema toj m etodi tra zeni korij cn z(ldan c j edn adzb e I (x) = 0 priblizno
se odredi tako , da se grafickim iIi racullskirn putem odrede dvij e mcdu
s:>bn o sto bli Le viijednosti Xl i X2, za k oje iunkcija I (x) ima vrijednosti
razlicitih pr edznakil, npr. Y1 = I (xl) <
0, a Y2 = I (X2) O. ( U praldickiJ11 >
zadacima obicno se zn ,! pribIizni po lozaj trazenog korij ena) . Ako jc funk
cija f (x) , neprekinuta , iZlll edll Xl i X2 l ezi bar j edna nultacka fllnkcij e tj.
bar jedan korij en j ednad zbe f (x) = 0 (Vidi sv ojstvo 2) nepr ekill ute funk
cij e u § 8, 6).
I zrliedu Xl i X 2 bit ce S3 lTlO j edun k o rijen jednad zhc , ak o j e I' (x)
istog predznClk a u intervalu od Xl d o X2, tj. ako f (x) U t01l1 in tervalu s/(dn o
rast e [I' (x) "> 0] iii stalno pada [f'(x) < 0] (vidi § 17, 1). T o ITl OZC lll O llvij ek
p ostiei. st egnuvsi jac e interv (l l od Xl do X 2 '
Luk krivu!je I (x) izm edu Xl i X ;2 , koji sijcce os X u Ira ze noj llllltac ki
.\"0 , llud o mj estimo sekuntol1l AB, Iwj a sij ece os X u tacki .\":1, pa %3 prvLl
aproKsirndcijll tra ze nog korij ena Xo llzim amo tll vrijecin ost x:, (vidi sl. I J ~) ).
Jeclnud zba sek;lilt e A S kau p ravc a kroz dvij e zadan e tnc k e g l as i :
- .\12 - \1 (x - .\ 1)'
Y - .vl - X2 - .\"1
201
Sekanta sijece os X u tack,i (Xa, 0). Uvrstenje tih koordinata sjecista
u jednadzbu pravca daje:
- Yl -- ~2 - Y!(X3- Xl)'
X2- X l
Odatle racunamo X3'

Mnozeci gornju jednadzbu sa :'2 - Xl dobijemo:
Y2 - Yl
X2- X l
Y2 _ Y1 Yl = Xs - X 1,
a odatle je
X2- X l
Xs = Xl - . ~ .. ~ - ,._ .' <0 Yil (137)
Y2- Yl
Ii Xs = Xl + 01,
gdje je 01 = - X2 - Xl Yl = korekcija vrijednosti Xl' (Vidi sl. 133).
Y2- Yl
I Y y=f'(X)
Yz
o
XI
1'/
i )I,
d; X,
><2
I
A
c
51 1:3:1
Alw nas tRenost prve aproksimacij e X3 ne z"dovo l java, racunamo

Y3 = f (xs), tj. ordinatu tack e C (xo, Y:3), pa luk CB krivulje nadomjestil1lo
novorn sekilntom CB, ciju apscisu sjecista X4 S osi X uobijemo iz (137),
ako mjesto Xl i Yl llvrstirno X3 i Ys , jcr ulogu fackc A (xl, yt> igra sada
tacka C (xs, Jis).
202
Dobijemo
X2- X 3
X4 = Xs - -- - Ys (1373)
Y2- )'3
iIi X4 = X3 + 62 ,
gdje je 62 = - X2--x3 ..
- )'s korekclJa za x c) ,
Y2- Ys
Postupak nastavljamo:
X2 -X4)'4 (137b)
X;;=X4- _
Y2 Y4
i.1i X5 = x4 + 83 ,
gdje je 83 korekcija za x4 itd.,
dok ne dobijemo trazcni korijen Xo na potreban broj dccimala tacno.
Kako se vidi iz slike 133, sek;ll1ta AB okrece sc kod toga postupka
oko tacke B, a njeno sjeciste s osi X pribliiava se sve vise i vise tra
ienom korijenu Xo jcdnadzb e, pavrijednost korij ena moielllo izracunati
po volji tacno.
Napolllene .
I) Forlllule (137) vrijedc za svaki oblik i poloia j krivulje t(x) 1I
okolisu traie ne nultacke naravno uz llvjet da se vrij ed nosti Xl i Yl, X2 i
Y2 itd. lIvrstavaju u formllie (137) s njihovim prectznacima.
c) ,~~
I~
b)
I ,
xl ~,~
r
X, 0,
di
x Xf
A
B
A 8
c) dJ
"
/
~''-x,
./
)j
,./
./ el, J,
x, x X2
?
, x
:~
I
B
'A
Sf. J:.J.J.
203
2) Kako se vidi iz slike 134, za polaznu tacku A s koordinatarna xl, Yt'
uzet cerna u slucaju a) i b) 1 i j e v u tacku A, pa ce se sekante okretati
oko desne tacke 8 (xz, Yz), a u sJucaju c) i d) - des n u tacku A (xl , Yl) ,
a sekante ce se sad a okretati oko lijeve tacke 8(xz, yz). U slucaju a) i d)
krivulja je konkavna, pa je Y" 0 izrnedu Xl i X2, dok je Yt > 0, a u slu <
(ajll b) i c) krivulja j e konveksna, pa j e Y" 0, do k je Yt 0 (vidi § 17,3) < >
Odatlc slijedi jednostavno pravdo:
Z() polaznu tacku A (xl,Yl) uzrni onu tack.Ll, cija ordi
nata irna protlvnt predznak od druge dcrivacije funkcije
i z r a c una t c zan e k uta c k u u 0 k 0 1i s u t r a zen 0 g k 0 r i j e n a Xo·
Ako je npr. Y" < 0, uzct cerno za polilznu bcku onu t"cku A, kojoj
Je ordinnta p:JZitivnil.
Primjeri.
1. Odr eui na 2 decimale tacna jedan kor ij en kllbn e j ed n adi. IJe
x3 +x- I; = o.
Pripadna f unk c: ija glasi: y = x3 + X - ti
za Xl = 1, J', = - 6 < D. J
za x, = 2, y ? ~~ ,- 2 > o.
Dakle izmectll Xl = 1 l '\ 2 = 2 l ezi b ar jedan k o rij en zadan e jedn ad zbe

y' = 3x 2
+1 ) ° za sve x od x , = 1 do Xz = 2
Dakle izrneuu Xl = 1 i X2 = 2 runkcija r aste Ie imJ sa rn o jedn ll nllitack u 11 to m in te r
vall!.
y " = 6x >°
za sve x ad 1 do 2 (kri vll ija je konbvno), te ce mo prema gore n:l vc:dl:
nome praviill Zil poJaZlJII tackll uzeti tacku s neg Jli vnom ord inatarn, Ij . Ii j e v u latkll
A (x , = 1, y , - 6) dok Cl: se sekanta OkrelJti llKO des n e ta eke B (X2 = 2, Y2 = 2).,
(s l ];34,a).
Prela zimn nil raCIII1 ,mj e, k oje v rsirno pomo cu logaritamskog racllnal J.
Prema (' 37)
2-1
x ·, = 1 _. - (- 0)
" 2-(-6) '
3
\'" ~ 1 -I- - - = 1 75
" .:I "
Yo = Y (x,,) = 1,7,) ' + 1,7:) - c~ - 0, 892 ~ - 0,9.
Prve vrijedn osti r aClln<lmO silmo 11;1 jed n u u ec im alll tacno, ,] da lj e lilcnos( raclI11 3nja
sukcesivno rov ecava m o,
Prtl1l 8 (1 37a ) 17- 2-1.7S ( 09

x, = .0 -
2 _(_0 .9) - . )
. 1 7C 0,2;) 0.9
x , = , ,1 + - 2 9
x, = 1,7[' + n,Og = 1.1-\:1
204
x, = 1.83
----
y, ~; y(x,) = 1.83" + l,ilJ-8 = -O.04
y, =- 0.04.
2-1.83
Prema (137b): X5 = 1.8::\ - 2 _ (_ 0.(4) (- 0.04)
0.17. 0.04 I v3 0.0068 1 83

x" = I .0Ll
V·)
+ --2:04 = .0 ,.. 2.04- = . c + 0003
. ' = 1 83· 3
. .
X5 = 1.833
Y5= 1.833'1 + 1.833 - 8 = - 0.008.

Iz Llsporedenja vrijednosfi dohivenih za .\ 4 i .\5 (X'I = 1.83. X5 = 1.(33) vidimo. da Sll
prve dvije de cimale zajamcene. pa t r a ze n i k 0 r i j e n jed n adz b e xJ + x - 8 = 0
jest Xo = 1.83 na 2 decimale tacn ~l.
Podijelimo II zadanll jednadlbll s x - Xo = x - I .S3 dnbit cemo k vadratnu jednadzbu
koju rije si mo. Opazit celllO da Sll ostala dva ko rijena zadane kllbne jednadzbe konjugirano
kompleksna.
2. Odredi koriien jeJ nad zbe x·, - 6x + 2 = o. ti. nllltacke fllnkcii e Y = X3 - ox + 2
na 2 decilllale tacno.
Rast av imo Ii fllnkciil1 II dvije y = x :i i y = Cix- 2 i nar isemo Ii priblizne skice tih
fllnkcija, vidjet temo da prvi korijen lezi izmedll- 3 i - 2. drugi - izmedll 0 i I . a treci
- izmedu 2 i 3. OdrediIllo prvi korijen, koji lezi izmedll Xl = - 3, X 2 = - 2.
y = x"-6x + 2; Yl = -27 + 18 + 2 = -7; Y2 = - 8 + 12 + 2 = + 6
y' =:hz_ 6 >0 za sve x od - :3 do - 2. fllnkcija rast e II tOIll intervalll,
y"= 6x <0 za sve x od - :3 do - 2 (konveksa).
Prema naselll pravilu polazna je tatka des n a. kojoj je Yl = + 6 (51. 134.c)
Oznacimo ill tackll s A (Xl = - 2, YI = + 6) , ,1 drngu s B (X2 = - :3. Y2 = - 7)
X~-XI
Prema (1 37 ) X;) = Xl - -- Y1
Y2-Yl
-3 + 2 , -6 6 _
dohijelllo X;1 = - 2- -~----;C . 6 = - 2- -1 3 = -2 13 = - 2.0 ltd.
RaclInanje se vrsi ohicno II oblikll taoliee, koja slijedi i u kojoj je izracllnai nas
primjer, dok se vrijednosfi fllnk cije y racunajll po Horn erovoj shemi. (Vidi sir. 52).
I !! )'2 x" I, yx": I + l.'n I .

X2 Xn X2 - X2 -
11 Y2 Y II - YI1 i On - - Y2 _ J.'II ! Xn +l = Xu Yn T L :':) I Primjedbe
-;1 XI = -2 1 -1
-0,5 -2,5 + 1.3'
8 I")vrijednosli
RaCllllske
-7 Yl = + 6 -I J
- 3 -2.5 -O.S fllllkcije y
3
-7 + 1. 38 - 8,38
-0.08 -2.58 + 0.:32 vidi d al je
(J-lnrnerova
4 -3 - 2.S8 - 0.42
- 0,02 -2.60 J.. 0.02 shema).
-7
-:3
T 0,32
- 2.60
- 7.12
+ 0.40
I
{)
-7 + 0,02 - 7 .02 - 0.001 -2.601
--- . I -O,OO~ __ --_._ - -
205
Iz podvuccnih vrijednosli za x i Y jas no sliJcdi, cia trazeni korijen Xo lezi izmedu
- 2,60 i - 2,601 dakle
Xo = - 2,60 na d v i jed e c i m a I e I a c n 11.
Racunanje y po H orne rovoj shemi (v idi sIr. .')2).
a3 a2 al ao
x I I
+ 1
-° --6 -+2 y y
Xa -2,5 -2,5 + 6,25 -0,62

- -
-2,5 + 0,25 + 1,38 + 1,38 Ya
X4 -2,58 - 2,58 + 6,66 -1 ,68
--
-2,58 + 0,66 + 0,32 + 0,32 1---;:
X5 -2,60 - 2,60 + 6,76 -1 ,98
-- --
-2,60 + 0,76 + 0,02 + 0,02 )'5
XG - 2,601 - 2,601 + 6,77 - 2,003

-- --
-2,601 + 0,77 - 0,003 - 0,003 Y6
~ - I
Odredi na isti naci n I1slal a dV8 korijena zadane jednadzbe .
Metodom sekante mogu sc rjesavati transccndcntne jGdnad zbc.
b) Metoda tangente (Newtonova metoda)

Osnovno naee lo: luk krivulje nadomjesti se tangentom, Opet se
odrede dvij e medusobno sto b ~ ize vrijednosti X1 i X2 za koje funkcija
y = t (x), kojoj je desna strana zadana jednad zba f (x) = 0, ima vrijednosti
protivnog predznaka, tako da je sigurno da se izm edu njih nalazi nultacka
pa se iz jedne taeke povuee tangenta na krivulju (vidi sl. 135), Apscisa
sjccista te tangente s osi X daje prvu aproksimaciju Xs tra ze nog korij ena .
Postupak se nastavlja , dok se ne dobije vrijednost tra zenog korijena Xo na
potreban broj decimala taeno.
206
4y
B
~ y=f(x)
iJj
o 'j" "1 ;r~4 ~ ~t ~x
SI. 135.
J ed nadzba tangente u tacki A (xl, Yl) na krivulju Y = t (X) glasi

prema (90):
Y - Yl = Yl'(X -xl) , gdje je Yl' = Y' (Xl)'
Da odredimo apscisu xa sjecista te tangente s osi X, uvrstimo Y =a

pa dobijemo - Yl = Yl'(Xg - xl), a odatle j e
- Yl = Yl' Xa - Yl' Xl iIi Yl' Xs = Yl' xl - Yl / :Yl'
Yl
Xa = Xl - Yl' iIi Xs = Xl + 01 , (138)
gdje je 01 = - ~, = korekcija vrijednosti Xl (vidi sl. 135).

Yl
Analogno:
Ya
X4 = Xs - Ya' iIi X ,I = Xg + 03, (138a)
gdje je 03 = - Y3, = korekcija prv e aproksimacije xa trazenog korijena.

Ya
Y4
x5 = X4-
y4
' iIi X5 = X4 + 04, (138b)
gdje je 04 = _ ~4i = korekcij"a druge aproksimacije X4 itd .

Y4
207
Iz slike 136 slijedi:
0) yll<O; Yt<O L \
Uj
"0 ; Y{>:.,
Y> i
"'" '\
.--- , -x
"
~X3\
X
I
,
y;
c) \/<0; Yt<O d) Y"'l 0 ; Yt '7 0

A
B
Xl
i
-I/-a15 4
/XO )(J______
~
l
X
:Yz
B
SI. 130.
Za polaznu taCkll /\ (Xl, Y1) uzima se ona tacka u kojoj se y" i Yl

pod u dar a j u LI pre d z 11 a k ll.
(Rjesavajtlci jednadzbe mctodom sckante postupamo bas obratno:
za polaznu tacku A (xl, Yl) uzil1lamo onu t<lcku, cija jc ordinata Yl p ro
tivnog predznaka od Y")·
1z slike 136 vi dimo d a j e 11 prva dva slucaja pocetna tacka A (xl, Yl)
1 i j e v a tacka, a 11 posljednja dva slubja pocetna tacka A (xl,Yl) desna
tacka.
Primjeri.
1. Rijesi metod om tangente primjer 1, prije rijesen metodom sekante (vidi str. 204),
pri cemu korijen jednadzbe x" + -' -
8 = 0, koji lezi izmedu 1 1 2, odredi na ;) decimale
tacno.
x' + x - 8=O
y = x3 -I- x-8 x, = 1; y, = - fi
-'2 = 2; yO' = - 2
y' = 3x 2 +1 ) 0 za sve x oct x, = 1 do X2 = 2, funkcija raste.
y" = 6x ) 0 za sve x od Xi ~.C 1 do >.'2 = 2 (konkava).
208
Prema gore navedeno:n pravilu polazna tatka ie des n a tatka A (XI = 2, Yl = 2)
jer ie YI = 2 ) 0 i Y" = 6x ) 0, dok ie B h = I , Y2 = 6) lijeva tatka [vidi d) u sliei 136):
Racunamo pomocu loga ritamskog raclinala :
Y/ = 3 . 22 -+- 1 = 13.
')
Prema (138) Xa = 2- -=-
13 = 2 - 0 ' 15 = I ,85.

Uvrste nje X~ = 1,85 1I Y i y' daie:
Ya = 1, 8Y + 1. 85 - 8 = 6.33- 6,15 = -+- 0,18
ya'=3·1,85 2 + 1 =3·3 , 12 + 1=11,26.
0. 18 .
Prema (138a) : x .. = 1,85 - --c) 6 = 1,85·- 0,016 = I,R34
11,- -
Y. 1, 834:; + 1,834 - 8 = 5,170 - 6,166 = + 0 ,004
Y/ = 3. 1, 834 2 + I = 3 ·3,%36 + I = 11,091.
Prerna (1.,)8 h ) : X. =
, I ,89,4
. - 0,00i. = I ' 834 -
11,091 00004
, = I , 83.'36
Y o = 1,833 6° + 1.8386- 8 = 6,1647 - 6, 1664 = - 0,0017 .

Buduci da s mo Zd Y .. d ob ili pozitivrlll vrijednost, a za Y ') negativnu zakljucujemo da
i razeni korijen zarJan e jednadibe leii izrnedll x, = 1,834 i X;, = 1,8336.
Dakle, t r a z e II i je k 0 r i i e n Xo = 1,834 nat rid e c i m a l e t a en Q.
2. ]zracuna j mei udom tangente n3 uviie decimale ta c no jedan korijen jednadibe xa _

_ .3x2 _ 10 = 0
Pripadna funk cija glasi: y = X:l_ .3x2 - 10, a y' = 8x 2 - Gx, y" = 6x - 6.
Sastavimo tabli c u vrijednos~i funk c ije y:
x 2 3 4 5
Y - 12 I - 14 .- 10 +6 + 40
Iz te tablice viuimo, da iZlIleuu XI = 3 i X2 = -I m ora bili bar jcdan korijen zadane

jednadzhe, a kako ie y ' >°
za sve x ()ct 3 do 4 lezi u t6m interl'alll samo jedan korijen,
p ri ce rnu funkcija II tom intervaitl raste.
Post a je y ") 0 za sl'e x ad 3 do 4 (k o nbva) treha uzeti z~ polaznu tacku A (Xl = 4,
Yl = ti) des II 1I tacil ll, je r ie za ttl tacku YI = + ti [vidi d) na sli ci 136J.
I\acunanje p; oved i11lo 1I obliku labli ce J. pri cemu nijednosti y ! y' raclInamo po
Hornerovoj shel11i (b bli ce 2 i :l).
Tablica 1.
i.~,
I
I i n =0 - I + "n I
n
I
Xn
I
Jl n
I J'n xn + 1 = X" )' 11 +1
I 4
I c 2~ - 0,25 X3 = 3,75 I Ya = + 0,43
B .3 ,7 5
I O,{ ,' 20,:20 I - 0,02 1 x,=3,73
- Y4 = + 0,20
4 S, i.'1
I 0,': 0 j 9, ·10 I - 0.0 10
I
X ;, = 3,72 I Yo = 0,03
Obzirol11 na vrij ·.: dr~ osli dohi ycne ZJ x, i X;,,, a taknder za Y4 i Yo, zakljucujemo da je
k 0 rij en z a d ail e je d n a d 1. b '" Xo ~" 3,72 11 a 2 dec i 111 3 J e t a c n o.
14 B . .Apsen : Repe lilo riJ Ylse rnatematik c I
209
Racunanje y po Hornerovoj shemi
Tablica 2.
I
aa a2 al ao
%
-3 -10
Y I Y
-1 - -0 -- II
%a 3,75 3,75 2,81 I 10,4.3 I
+0'43 1 ~
--
0,75 2,81 0,43
--
X4 3,73 3,73 2,72 10,20
-- ---
0,73 2,72 0,20 II + 0,20 Y4
Xa 3,72 3,72 2,68 9,97 ,/

I
0,72 2,68 - 0,03 I- 0,03 I .1'5
Racl1nanje y' pO Hornerovoj shemi

Tabiica 3.
,
x
a2 al
I ao
I y y i
I
3
- -6
- I -° I
1
I
X3 3,75 11,25 20,20
5,25 20,20 20,20 Y3
X4 3,73 11 ,19 19,40
5,19 19,40 19,4 0 Y4

I
Vidimo, da je metoda tange nte mnogo podes nija za racl1n anje od
me/ode sekante: brze vodi cilju. Metodom tang ente mozemo rj d3 vati i
transcendentne jednadzbe. Navedimo primjcr.
3. U lezeci kola o valjkastog oblika c~ja zapremina iznosi 1500 I, 111ito .ie 900 I vode .
Odredi visinu h vode 1I kotlu.
Prema slici 137: "-

x \
h= [+ [ cos "2
iii
h = r (I + cos ; )
(a)
x= ?
Zapremina citava kotJa izn osi:
7t [2 L = 1500 I, gdje je L - duljin 3 kotIa. SI. 137.
210
Zapremina dij e la kolla slobodnog od vode :
I
- r' ~
., L - . -x ·rcos -x· L
-1 'Jrsln =I- ? ,
r-x/..- - I r2 L slnx=
. - I r 2 L (X-SIl1X.
. )
'2 ' 2- 2 2 2 2 2
Irn Ol mo razrnjer:
r:,- 2 L 1500
600
~ r2 L (x - sin x)
2
2IT .5
iii x-sin~ = 2'
Odalle : . 4
x- SIl1 X =
. -
.5 IT
iii x - sin x - ~ IT = 0, a to je trans ce ndentna jednadzba.

.J
. 4
Pripadna flll1k cija : Y = x - Sill X - .--:;- IT
.J
Ra~lIna11lo : y' = I - cos x

y" = sinx,
r: ~ . 7: ,1
Za XI = -? y, = 2 - SIl1 2 - ~j- IT = 1,5 7 - 1- 2,;; 1 = - 1,94 <0.
. 4 4
Za X2 = ;: yz = IT - sin IT - ~ IT
J
= ;r - -;- r:
~
-;-
IT
J
>0.
lzmeli u ~ i rr lezi Ira ie ni korijen jed nadZbe i to sarno jedan , jer je y' = 1
- cos x ) () za sve .x od ~ do '"
«al{() je y " = si n x >° za sve x od ; do IT (II kv adrant), lIzimamo prema n<lse m
pravi lll za po lazrlll tack ll desrlll ta ckLI A (x,= r:, y, = ~-) [vidi d) na si. 1.36 ] .
Racu n3mo :
I x" -y n
,
I an = - ; '1'0 I xn + = xn + on +1
n
I Yn
I n' J
I Yo
rr ;r
1 IT 2 - 16 Xa = 0,9 rr = 2,82743 Y 3 = 0,0051 ·\
.5
(162 0)
3 2,82743 0,00514 1,95 106 - 0,00263 x, = 2,82480 y , = 0,00004
(J 62°) (16[1151 ' )
4 2,82480 0,00004 I
(161 0 S I ' ) I I
Kak o smo za y, dobili malll vrij ed nos t (0,00004), mozern o lIzeti da je
x = 2,82480 ="'arc 161 05 1',
a prema (a):
vi sin a vode h = T (I + COS S0 055,5 ') = 1,1577 T.
h=I ,15i7 r.
211
c) I{ombinirana metoda
Iz sIike 138 vidimo da je Xs < Xo <: Xl, gdje su Xs - apscisa sjecista
sekante AS s osi X, a Xl - apscisa sjecista tangente u A s osi X. Odatle
slijedi mogucnost, da primjenjujuci istodobno i opetovano obje metode
sve VIse i vise stezcmo interval [xs, Xt 1 u koj em lezi traz eni korijen xo
jednadzbe, pa ga mozemo odrediti po volji t<'le no.
y A
--'0 )(
B
Sl. 138
Rljesi mo primjer 2. tom komiJiniranom metodo m, lj. odredimo korijen jednadzbe X3
- 3x 2 - 10 = 0, koji leii izmedu 3 i 4, i to na 4 decimale tacno.
Y ~, .yo _ .1X2 - 10
Y' ~- 3.\'2 - 6x.
Prema gore postavljenim pravilirna tacka A (Xl = -I, Y l = 6) je polazna ta cka za metodu
tangente, za polaznu lacku metode sekanle uzet ce se isla lack a A . U daJjnjem racunanju
uzimat ce se za polaznu tacku mel.ode sek<:nte Uvijek lacka od rede na melodom tange nte.
lako da pri racunanju bilo koje ap roksill1 acije korijena polazne su I a eke is t e za obie
metode. Racunanje se vrsi taka, da se odreJuje samo toliko znamenaka svake aproksimaciie
korijena koliko je to potrebno za odred ivanje z a jed !1 I C k i h z 11 am e n a k a, pri cemu
se donia granica uvij ek zaokruzlIje na manje , a gorllja na vise.
J. ap roksi macij 2:
Metod a langenle Xl = 4, Yl = 6, Yl' = 24.
Prema ( 138): X3 = 4- 0,25 = 3,75 == 3,8 .

Metoda sekanle : Xl = 4, Yl = 6, X2 = 3, )'2 = - 10.
Pr~ma (137): X4 = 4- 0,375 = 3,625 = 3,6.
2. aproksi ma cija:
Metodo iange nie ' X3 = 3,8 ; Ya = 1,552 ; Y3' = + 20, 52
X5 = 3,8 - 0,0,6 = 3,724 == 3,73
Meli)d ~ sekante: X3 = 3,8; Y 3 = 1. 55 2 ; X4 = 3, 6; )'1 = - 2,224
Xs = 3,8 - 0,082 = 1,71 8 == 3,7 1.
212
3 . aproksimacija
Metoda tan gen te: X5 = 3 .7 .~ ; )'s = + 0 , J~ fj -! ; Y5' = 10,26
X7 = 3 ,73 - 0. 00;:; 13 = ~l,i2J87.
MetoJa sekante: X5 = 3,73; Y5 = O,i.) () ·I; X ii = 3,7 1; YG = - 0,227 5

-'8 = 3.78 - O,OOSI S = :; ,72 185 .
Iz lIsporedenja vrijednosti dobivenih za X7 i '"H s)ije di da j e t r 3 zen i k () r i j e n

xo =3.72 19 na 4 d ecimale l~CI1 0.
d) Metoda iteraci je (opetovanog uvrstavanja)

D a se ta m etod a pribl il,nog rj davan j a j ednadzbi mole primij eniti ,
treba zadanu j ednadzbu j (x) = 0 prik<1z ati u ubliku x = q:>(x), sto j e cesto
mog uce (vidi s1. 139). Dalj e mora rUIl kcij a cp (x) ima ti u ok olisu traiene
nultaCk e deri ncijtl :p'(x) I = I tg a 1< 1, drugim rij eci m a tangenta na kri
v u1j Ll y = cp (x) mora zatv nr;di S os i X lw t man ji o d 45°. +
Ako j e I ;/) ' (x) > 1, Llzima mo invt'rzn u funk ciju x = y (x ), za kOjll j e
deriVdci ja I ~ ' ( x) < 1, j : r j e pr em<l (109): :1' (x).q:>'(x) = 1. Ako j e '\ '1 pri
bliina vrij ednost k orij ena .1'0 znd;1I1 e j edni1d2 be x = cp (x), tada SL1, Cl kD j e
gornjim uvj et im a zadovolj eno,
"'"2 = cP (Xl )
'\3 = ~I) (x2 )
:'4 = q; (X3 ) itd.
L1vij ek bol je apro ksl macije trazenog korij en a xo , kn ko sc to v idi iz sl. 139.
RaClln am o dakle aproksimac iju tra
~y zenog kor ij co a Xu prema form uli
Xo = Xn+ l = q:>(Xn ) (1 3CJ )
UZ iIn:'lj llci Zit n redom v ri j <; dnosti 1, 2,
3,
PI imj er. Izr ac illliJj na 4 decim al e taellO
prvi p(lZI U\'n: kmi)en j ednadzbe x - tg x = 0 iii
x = tg x .
Pre ma gnre Il ave ueno m je y (x) = tg x , d
~ Xs X4 Xo x
SI 1:39. k a ko je <,0 '" (x ) = _ 10___ > 1. me tod\! Itcrlllij<'. Ile r..f)
c()s" x
zemo [lrim ijenHi .
Prelaz i;no 113 in verzn u fUllkci ju:
x = ."'.rc 19 x
Soda je 'P (x) = Arc tg x, a
?' (x) = 1 -+1 X l ( 1

' za sve x'*' n.
2 13
Vidimo da metoda iteracije Yrijedi za taj drugi oblik zadane jednadt.b e. GrafoYI
funkcija y = x i y = Arc tg x, sijeku se izmedu x = 4,·1 i x = 4,5 . U lom interyalu leli tacka
u kojoj prayac y = x sij ece granu funkcije y = Arc 19 x, koja se nalazi izmedu prayac.a
y = "2
7t.
I Y 3rr ( YI·d·IS I .
= 2 68) .
Uzeysi Xl = 4,4 za polazllu lacku, prelazimo na rjeSayanje zadane jednadtbe.

Racunamo prema (139):
XO ==Xn+ I = <;l(X n )
Xn
• (". ) ~ Acd, x 1 Xu :i= XII -t I
u kulnoj mjeri u lucn ~j mjeri
Xl = 4,4 257°11 '44" 4,48890 4,48890

x, = 4,48890 257°26'28" 4,49319 4,49319
Xa = 4,49319 257°27' 11" 4,49339 4,49339
x, = 4,49339 257 0 27'13" 4,49:J40 4,49340
X5 = 4,49340 257°27'1 3" 4,49340 4,49340
U Yrijednostima dobiyenim za X5 i X6 prye 4 decimale su zajednicke i sigurne dakle
~ =~,493 4
jet fat e n i k 0 r i j e n jed n adz b e x = (g x i z ra e una t n a 4 dec i m a let a c n o.
214
§ 20.
BESKONACNI REDOVI
1. POJAM I{ONVERGENCIJE I . DIVERGENCIJE REDA

u § 2. govoreci 0 sljedovima rekli smo, da je beskonacan
slijed niz brojeva koji nisu medusobno vezani nikakvim racunskim ope
racijama, jer je veza izmedu clanova slijeda nutarnja, a sadriana je un-tom
iii opeem clanu slijeda. Napisemo Ii opet po nekom zakonu beskonacni
niz brojeva, ali spojimo Ii ih sada predznacima plus ili minus, dobit cemo
be s k 0 n a c n ire d. To je dakle suma koja sadrii beskonaeno mnogo
pozitivnih iii negativnih clanova napisanih po nekom zakonu; to nije obi
ena kon acna suma, vee suma u kojoj iza svakog elana dolazi jos jedan
clan dakle dolazi ih beskonacno mnogo.
Navedimo primjer: } = 0,333 · ,·· = 0,3 = 0,3 + 0,03 + 0,003 +

+ 0,0003 + ...
} prikazali smo u obliku beskonacnog reda , za koji se kaze da je
konvergentan i da mu je "suma" i'

Nastaj e pitanje , koji red zov emo konvergentnim redom i sto se
opeenito razumije pod "surnom" beskonacnog konvergentnog reda.
Na to pitanje odgovorimo na primjerima jednostavnih beskonacnih
redova.
N eka je zadan beskonacan rl\'d:
111111 ,
1+ -2 + --+ .- + -- + -- + - T ..•
4 8 16 32 64
Da f1Jeslmo pitanje predocuj e Ii taj beskonacni red neki odredeni
'konacni broj, a ako predocuj e koliki je taj broj, iei eerno najjednostavni
jim i naravnim putem: pocnimo zbrajati pojedine cI<lnov e reda.
Suma od prvog clana reda: Sl = 1.
Sum a od prva dva clana reda S2 = 1 + ~ = 1~.

1 1 1 1 3
:Suma od prva tri clan a reda sa = 1 + 2' + 4 = 1 '2 + 4' = 1 4"
215
111 3 , 1 7
Suma od prva cetiri cl<lna reda: S4 = 1 + '2 -L 4+8 = 14 T 8= 18
1 1 1 1
Sum a od prvih pet ciano va reda: S5 = 1 + '2 + 4 + "8 -"- 16 =
7 1 15
=. 18 + 16 = 1 Ti) ·
.v v ' . 1 , 1,1 , 1 , 1 _
Suma od prvlh sest c1anova reda: S6 = 1 + '2 T 4 T 8 ---,- 16 ,--- 32
15 1 31
= 1 16 + 32 = 1 32 .
Takvih suma ima beskonacno mnogo, njih motemo uv ijek izracunati

jer sadrze sarno k 0 n a (n i
broj (lanova, i\ zovu se pa r c i j a In e tj.
djelomicne sum eel a nova Z;i d ;) i1 0 g red a. Prepi s 2mo Ii te parcijal
ne sume onim redom kojim smo ih izracun ali
1 3 7 15 31
11·,1-,1-,1 - ,1 - ,··
, 2 4 8 16 32
dobit cemo beskonacni slijed i (J s Ii jed par c i j a In i h sum a Z a d a

no g red a.
Vee na prvi pogled vidimo, da slij ed parcijalnih suma ladan ng reda
konvergira i ima za limes i\rlTIacni i odredcni broj 2, a mozemo to lako
dokazati, ako taj slijed l1(lpisemo U ob1iku:
1 3 7 2" - 1
1, 1 + '2,1 + 22 ' 1 +~1 ' ..... ... . ... , 1 -+ - 2 n- " "
izracunamo limes toga slij eda, tj .

2n
liman=lim (1 +
D~(X) n ..... oo 2o 1)=lim
n coo
(1+1-;n )= 2 - - lim -2 \-=2-0=2.
-+ n- .. CYJ
Na temelju toga sto sJijed parcijalnih Sl1ma konv crgi ra i sto mu je

limes konacni i odredeni broj 2, zaklju(uje mo, da zadani red k 0 n v e r
g ira i ima za sumu broj 2, tj.
I + 2.2 _L' 2.4 + 2.8 ..L' ~ ...- .. • = 2

16 ' .
(Vidi dalje primjer na str. 221.)
216
Sad je jasno, koji red zovema kanv ergentnim i sto razumijemo pod
sumom konvergentna red a :
Beskonacni red kOl1vergira, ako nj e gav slijed parcijal
nih sum a konv e rgira i ima za lim es konacan i adreden broj.
Suma konvcrgentna red a jc limes slijeda parcijalnih
sum a tog are d a.
Vidimo da se konvergencija beskonacllil reda svodi na konverg en
ciju slijeda parcijalnih suma njegovih clanava.
Uzmimo sad a drugi red:
1 + 2 -1- 3 + 4 + 5 + 6 + 7 -1- .. ·
ope! pocnemo racunati parcijallie sume clitiJova toga reda.
"1 = 1
S2 = 1 +2= :3
S8 = 1 -1- 2 + 3 =3 + :3 = 6
S", = 1+ 2 +3+ 4= G J.. <1 = 10
.)G = 1 -L 2 + 3 + 4 -L ;) = 10 + 5 = 15
"6 = 1 + 2 - :3 + 4 ...- 5 + G = 15 -+- 6 = 21
"7 = 1 -+- 2 -i- .3 + 4+5+6+7= 21 +7 = 28
Tc parcijal ne sume clanova zil dallog rc da cine beskonacni slijed

parcij alnih s uma :
1,3,6, 10, 15,2 1,28, .
Vid imo da tnj slij ed parcij alnih 511111<'1 div erg ira , jer nj ego vi clanovi
teze u bcs l(() nacnost Na temc lju toga za ld jucujcmo, da zadani r e d d i
v e r gi r a u u t em s mis l u.
Dak le :
B e s k 0 n <I C n i r e d d i vcr g ira u u ze III s m i s I u, a k 0 11 j ega v
s 1 i j e cl p ar c i j a I nih s U 111 it t e z i 1I b e s k a n a c n () st.
Uzmimo kon3cl1 o jos jeddo red:
1- 1 + 1 - 1 + 1-- 1 -L ·
ope! izrrlcu najmo !lckuliko parcijalnih SlIm;) toga reda :
S1 = 1
S2 = 1- 1= 0
S3 = 1- 1 +1= 0 + 1= 1
217
~=1-1+.1-1 = 1-1 = 0
~=1-1+1-1+1 = 0 + 1=1
Te sume Cine beskonacni slijed parcijalnih suma:

1, 0, 1, 0, 1, 0, . .
Vidimo da Clanovi slijeda osciliraju (izmedu 0) 'pa zakljucujemo
da zadani red d i v erg ira u sir ems m is I u.
Dakle:
B e s k 0 n a c n ire d d i v erg ira u sir ems m i s I u, a k 0 c I a nov i
·s I i jed a n j ego v i h par c i j a I nih sum a 0 sci I ira j u i z m e d u k o
n a c nih iIi be s k 0 n a c nih m e d a.
Vidimo opet da se i divergencija beskonacna reda svodi na diver
genciju slijeda parcijalllih suma njegovih clanova.
Opeenito moze se gore navedeno prikazati ovako:
Nel<a je zadan beskonacan red:
U1 + U2 + U3 + U4 + ...... + Un + Un + 1 + .. .
Izracunajmo parcijalne sume clanova toga reda:
Sl = Ul
S2 = Ul -1- U2
s3 = Ul + U2 + llJ
Sn = Ul -+- U2 + U3 + ...... + Un
Te parcijalne sum e cine besk onac ni slijed parcijalnih Sllma:

$1, S2, SB, , S '1, ...
Potrazimo limes slijeda parcij alllih suma, tj. lim Sn.

n --+ 00
Znamo vee da mogu biti 3 slucaj a:

1) Ako je lim s" = S = kon acan i odreden braj, zadani red k 0 n
I I - e>o
vergira suma mu je s, tj .
UI + U2 + U3 + ... .. + Un + ... = s.
2) Ako je lims n = = , zadani red divergira u uzem smislu.
n _ oo
218
3) Ako clanovi siijeda parcijainih suma osciiirajll , z(ldani red diver
g ira 1I sir ems m i s i u.
Navedimo primjer.
Konvergira Ii red L""

11=2
_ l_ _ ~ )?
( n -1 n
Kako vidimo, red je zadan simbolicki: veliko grcko slovo si.-; ma (~) zn1 ci "sllllliraj",
a S owakom n = 2 i 00 znaci "sumiraj mijenjajllci n od 2 do beskonacn o", Ij . uvrslavaj u
( _ 1_ _ ~) redom n = 2, n = 3, n = 4, . .. . , n = n, n = n + I, itd.
n- 1 n
Dobijemo:
n
L"" 2 (I
~
I)
n-L-n ( ~1 _ ~)
2
+ (~_~) + (~ _~)
2 3 3 4
+ ..... + (_1
- n-I
_
- ~) + (~ _ _
n n 11 +
I_.)+
1
...
Prelazimo na racun anje parcijalnih suma zadallog reda. Kako se operacije nad slje
dovima svode na opera cije Ilad opcim iii n-tim clanom slijeda , racunamo sarno n-ti clan
slijeda parcijalnih suma, Ij.
Sn = ( ~ _ ~)
1 2
+ (-.!
2
_ 3I) + (~_~)
3 4
+ ...... + (_1
_ _ ~_n ) + (2- _ n_+1_l).
n-I II
.. . . _ . I. 1 1. 1 I ., 1
Vldlmo da se ukldaJu clanovl - '2 1 + '2 ' - 3 1 +:3 ' - "4 1 T I[ ,
, - _ _ i _ 1-
n-I n-1
i konacno
n
1
n
pa ostaje sarno prvi clan + = 1 i posljednji
Imamo dakle '
n+ 1
SII = 1-
11+) ,
Prelazimo na limes pllstivsi da II -+ 00.
Prema poznatim pravilima 0 operacijama s limesima (vidi § 2,5) imarn o :
lim
n_ oo
Sn = lim (I - __
0 __ 00
I- )
n+ I
1- = lim
0 - ). 00
- - =
n+ 1
1- 0 1 = = konaca n odreden brOj.
Zakljllcujemo: zadani red k o nvergira i suma mu je 1, lj .
'5-': (1
-
11-1 1
- - -11) = 1
.
1l = 2
Kao drugi primjer navedimo beskon ai"ni geometrijski red.
219
~ BESKONACNI GEOMETRijSKIREDOVI
To je pos ebna najjednostavnija vrsta redova, u kojim je omjel
sv akog clan a red a i clana pred njim stalan; taj omjer zove se k v 0 c i
j e n t r e d a. Drugim rijecima, svaki slijedeei clan reda dobij e se iz pre
dasnj eg tako, da se taj predasnji clan pomnoii s tim stalnim kv ocijentom
reda. ;'~ a primjer vee poznati nam red
~ ~ = ~ .L }_ .1_ ~ + !.8 _~_' .... + 2/11 .-1-. _ _ .-'.. •. .
L- 2" 1 I 2 I 4 . 2" ~I
n ~O
jest geo metrij ski red, kojemu je kvocijent ~ , Jer Je
1 ( 1 1 ) 11 1 11 1
2" . T - 2" t ::!v = T= 1 , 4 : 2 = 2" 8" : 4 = "2 ' .
iIi takod cr
1 1 1 1 1 1
I ' ::; =2"; 2' 2 = 4" ' 42- = 8"
Opeeni to pisem:1 ge ometrijski red u obliku :
+
/.
")-
"
X" = 1 + x + x 3 + x 3 . ... ... . XC - 1 + x" . .; - . . .
n= O
gdje je x kvocijent re d<l .
Pri mij etimo, da sVdki g eomet rijski red 111 0z emo sv esti n(l bj ti bli[c
Na primj er
I
5-
:5
:3 + 9 -
5 5
27 -- 111-
+ ... -.5 1 1 1 .
3 + 9 - 27 +- ...)
Kv oclJ.. ent rc d" 'Je x = - 31 '

Napisemo SII, tj. ii -Ii cla n slijcda p:; rci jalni h suma geometrijskog red a:
:"" = 1 + X .L x2 -, x J -I- .. .. + XC - 1.
(Pazi: posl jednji clan U Sn jt' x" - 1, je:- je SII parci j;tina su m" od il c!c1!1() va
red a!). To je k 0 n (I Cn i g '.;! ometrijs ki reel, kojem u je prvi Clan a t = 1,
kvocij ent q = x, (] broj cL nova jc n. D r ld~ premn poznn{oj fornlU li za
s um u c!anova kDm~ c nog gco mctr ij skog reda s" = 0] q/l
(j
- 1- ( vid i Rc pet.
elem ent. Inn tunal ike ) d:lbij e Il-ti cla n s" sl ij eda na rcij aln i; j sum a besko
nacnog geome!rij skog red a oblik:
xn -1
S" = x -I
220
iIi
1- XU xn
Sn = I-x =I - -- -
- x I-x
iIi konacno:
S = _I_ _ _1_ ,xn
n I-x I-x '
Sada odf'.::dimo limes slijeda parcijalnih s uma, pustivsi da Il.-r 00 :
I,lmS n = I'1m - -
1 - - I'1m - - 1 - ' I'Imx" ,
lI----+C:> 1-- x n --~ oo 1 - X
J1 - .. <X! [1 - .. 00
lim
11 - .. 00
~ x = , I-x '
jer trazeci limes mij enjal110 s a III 0 II , dok je x neki cvrsti zadani broj,
, '-1-1 - konstanta s 0 b ZII':J
pa JC ' m nC! II, Il11amo d ilkle:
-x
'
J1m Sn
1 -
= -1--- -1-1- ' I'1m x ll , (a)
n-~ oo - X - X 11 _ 0:>
Vrij ed nost lim XU zaVISl od velicine predznaka zadanog broja x

n - .. 00
Prema tome uzmemo posebno:

1) Ixl < 1, tj, x neka lez i izmedu - 1 + 1, npr, x=2 iIi
"31 It'd '
Kako j e za xI< 1 lim XU = 0, imamo prellla (a):
n-oo
, S"
I1m = -- =
1 1,{o nacan
odreden broj,
0 - . 00 1 -x
Vidimo, da za Ix I < 1 slijed pilfcijalnih suma geometrijskog reda

ima konstantan odreden limes 1 1 x' dakle
za Ix I < 1 g e 0 111 e t r i j ski red k 0 n v e rg ira Ima za sumu
S =I _x (140)
Primjeri.
J. Pri postavljanjll pojma konvergentnog reda uzeli smo beskon ac ni red:
] • J J
1+ 2 '4+8' +'.'
pa smo zakljucili , da taj red konvergira i da mu je Sllma 2, Sada mozemo mnogo
221
jednostavnije dokazali konvergenciju toga reda. Zadani red konvergira, jer je to geo-
I I I I
metrij ski red kvocijenta x = "2 < 1, Ie mu je SUnla s = I _ x = - - 1 = T = 2, Ij.
l-~ ~
2 2
I I 1
1+ "2 +"4 + 8" + .. . = 2.
2. Konvergira Ii red
~
0= 0
( - ~)" = 1- + -~- + - 2'7 + ?
Odgovor Oa, jer to geometrijski red kvocijenta x = - ~ , pri cemu je i x I = -+ < I,

Ie mu je suma
I , I 3
s= l-x= - -l = -:r=l[·
1+ -3
3"
2) Neka je sada x > 1, npr. x = 2; 3; 4,5 itd.
Za x > 1 lim x" = 00, pa je sada prema (a)

n-.. oo
lim Sn OQ •
n -~ 00
SJijed parcijalnih sum a geometrijskog reda te zi u beskonacnost, da

kle za x > 1 g e 0 met r i j ski red d i v e rg ira u u z emS m i s lu.
Npr. geometrijski red
1 +2 + 4 + 8
divergira u uzem smislu , jer je x = 2 > 1.
3) N e ~a je x < -1, npr. x = ~2 , -4, -7 ,3 itd.
. I·
Sa d a JC 1m x
n f+
=1. 00
za Il tak (pawn )
n - " 00
00 za 11 lih (n cpa ran) .
Npr. za Jr= - 2 dobij ClllO :
(-2)1 = - 2, (_2)2 = + 4; (-2)3 = -8; (-2)4 = +16, (-2)5 = -32
itd .
Uz cvsi jos u obzir da je x <. -1 , dobijemo prema (3):
- 00 za 11 tnk
lim Sn = ., .
n -oo {
+ co Zd Il lib,
jer j e faktor -1 1 x < 0, za x < -1.
VidilllO da clanovi slijeda parcijalnih SUllla g eomeirijskog red a

osciliraju dakle
za x < - 1 g e 0 met r i j ski red d i v erg ira u sir e III S III i S ILl.
Npr. geollletrijski red 1 - 3 +9- 27 + ... divergira u sirem smislu ,
jer je x = - 3 < - 1.
222
4) Neka je x = 1. Uvrstenje x = 1 u geometrijski red
1+x + x 2 + x 3 + .. .
daje: 1 + 1 + 1 + 1 + ...
Racunajmo parcijalne sume:
Sl = 1
S2 = 2
"3 = 3
S4 = 4
Sn Il
lim Sn lim II = DO>.
n - ,. co n--+oo
Vidimo da slij ed parcijalnih sum a tezi u beskonacnost, dakle z a

x = 1 go rn e t r i j ski
r e d d i ve r g ira . u u z ems m i s I u.
5) Neka je k011aC110 x = - 1. Uvrstenje x = - 1 u geom etrijski
red daj e:
1-1+1-1+1-1+- · · ·
-"\ = 1
s2 = 0
"3 = 1
S4 = 0
Parci jaln e sume toga reda , koji smo L1osta1om vee prij e irn ali, osci
liraju , dakl e za x = -1 g e 0 rn e t r i j ski r e d d i v erg ira u sir e m
s m is I u.
Z;ddjucak: geometrijski r ed kOl1v e rgira sarno za Ixl < 1,
Ij. z a s v e x i Z III e d u - 1 i + 1 is k I j L1 Ci v s i g ran ice, t e mu j e
sum a s= ] 1 x' d ok z.a sv e os tal e pozitivne x geometrijski

re d d i v e r g ira u ute m s m i 5 I u, a z a os t a I e 11 ega t i v n e x d i
v e r g ira u sir ems m i s I u.
Geametri/slri . red
diverglro U Sirem smlSiu ko.~ ver(pra di'./eryim u uiem Slnisill
y~
-x- -1 0 f
...
+X
SI. 140.
SI. 140 zorno prikaz uj e za koje vrijednosti x geometrijski red kon

vergira, a za koje divergira u uze m, odnosno u si rem smislu .
223
3. NUZOAN UVjET ZA I<ONVERGENCIjU REDOVA UOPCE
Da bilo koji beskonacni red konv ergi ra nuzno je ali nije dovoljno,
da clanovi reda po [( psolutnoj vrijednosti padaju teze nuli , kad idemo
u redu sve dalje.
To znaci: ako clanovi reda po apsolutnoj vrij ednosti r as t u, ne
moze biti govora 0 konvergenciji reda , a ako pad a jured m 0 Z e ali
n e m 0 r a da konvergira.
Kao primjer navedimo harmon icki red:
00 1 1111 11
~1 n= 1+ "2 -l... 3" + 4" + -5 + .... + 71 + n + 1 +
Vidimo da clanovi harmonickog reda padaju i teze nuli, jer je
lim ~
= 0, ali, kako cerna k[(snije vidjeti, h arm 0 n i C k ire dip a k
n
i l -"' CC
divergira.
4. DOVOLJAN UVJET ZA I<ONVERGENCIJU REDOVA

Da red konv ergira, dovoljno je (i nuzno), da svaki dovol)no daleki
isjec[(k reda, Iwji sadrii kolikogod clanov a, moie mo naciniti po apso
lutnoj vrijednosti po volji malenim.
To znaci, da red
00
L Un = U1 + U2 + U3 + .... + Un -+ Un+l + U n +·; -+ .... -l-. U n + , + ...

n= 1
sigurno konvergira, ako dovoljno daleki isj ecilk reda npr.

l' Un+l + Un ' , 2 ..l-- · .. . + ull+, 1
gdjc je n dovoljno velik, a broj clanova r bilo koji, moterno po npso
lutnoj vrijednosti naciniti po volji malenim tj. ako apsolutn a vrij ednos t
toga isjecka red a te zi nuli, kad broj njegovih clanova r tezi u besko
nacnost dakle, ako je
lim
,~ oo
I Un+l + Un +2 + .... + U n+, I = O.
Uzmemo Ii, da je r = 1 tj. uzmemo Ii dovoljno daleki isjecak reda

sam 0 0 d jed no g c I a n a, dobit cemo:
lim
11 - ,.. OQ
IUn + l , = O.
To je nama vee poznah nuzni uvjet za konvergenciju reda, da cla
novi reda teie po apsoJutnoj vrijednosti nuli . T8.j uvj et nije dovoljan
224
jer dovoljno daleki isjecak reda mora sadrzava!i k 0 I i k 0 god clanova
a ne samo jedan clan, kako sma uzeli.
Sada rnozerno Iako dakazati da harmonicki red
1 1 1 1 1 1
n = 1 + 2 + 3" + .... + n + n + f + .. .. + 2n + ...
00
n~ 1
divergira , jer nije ispunjen dovoljni uvjet konvergencije reda.

U tu svrhu uzmemo rna kako daleki isjecak reda, koji pocinje s
clan om Il ~ 1 i uzmemo da ima n ciano va :
1 1 1
- -- +--
n + 1 1/ + 2
+ ...... +
2n'
I
Ako uzmemo da je svaki clan toga isjecka jednak 2n' dobit cerno
zbroj koji je rnanji od vrijednosti isjecka reda, jer je svaki clan isjecka
osim posljedn}eg veci od 21 (clanovi isjecka imaju manje nazivnike I).
1/
Imamo dakle uz evsi jos u obzir, da uzeti isjecak harrnonickog reda

ima Il clanova, nejednakost:
1 1 1
11 + ( + 11+2+ + -2
21l > 11 ' 2n
iii
1 1
- -+-
fl + 1
- + .. ... + 211--1 > 21 .
11 + 2
Vidimo da je takav isj eca k ha rmonickog reda uvijek veci od 2"

m;1 kako dalek bio tj. rna kolik bio 11 , prt ga nc rno zemo naciniti po
volji maJenirn. Dovo ~jni uvjet nij e dakle ispunj en - h arm 0 n i c k ire d
d i vcrgira , i a ko njcgovi clanovi p o apsolutnoj vrijed
no s ti padaju i teie nuli.
~ OSTATAK KONVERGENT NO G REDA
Neka je zrt dan bes konacni konvergentni red, kome je suma s, tj.
Ul + lI2 + Ug + ..... + U + 1l
I1 11 + 1 + U n + 2 + ... = s.
Pretpostavimo Ii da tra zim o sumu s toga knnvergc ntnog reda, koja

nam lIije poznata i da ne znamo na ci na za njeno tacn o odredivanje, sto
je slucaj kot: veCine rcdov a, tada nam ne osta je nisia drugo nego da
15 B . Apsen: Repe !;!orij viS e ma!e matike I
225
sumu s reda aprokstmiramo uz potrebnu tacnost parcijalnom sumol11 Sn
prvih fl clanova reda Ij. moramo Llzeti s == sn. Kod log a zanem(lrujemo'
sve ostaIe clanove reda pocevsi od U n + l ' kojih ima beskonacno mrwgo
i cija sum a cint pogresku uzeie aproksimacije, a zove se 0 s I a I (l k Rf)
reda:
Rn = Un+! -+ U n + 2 -+ U + 3 + ... U
Imamo dakle: Sn + RIO = S,
a odalle je Rn = S -Sn
lim Rn = s -lim Sn'

n - I> 00 n - I> co
Kako je lim Sn= S (vidi definiciju sUme konvergenlnog reda), do

n ,- .. ,~:>
bijemo:
lim Rn = O.
n ~oo
To znaci:
Ako sumu s konv ergentnog reda aproksimiramo pomocu parcijalnc
sume Sn toga reda, pogres ka aproksimacij e iii ostatak reda Rn teli nuli
kad I l - r co, tj. kad sumLl reda aproksirniral11o piHcijalnom SLlmom sto vt
ceg braja prvih clnnova rcda.
Prema tome: S u 1J1 Ll S S v a k 0 g k 0 n v erg en t no g red a 1Tl 0
zemo aproksimirati po volji tacno pomoc':u parcijalne
s Ll m e Sn P r v i h II (: I a !l 0 V are d a, a k 0 b r 0 j c I a !l 0 v a n 1I
to j par c j j a I n 0 j S U 1Il i 1I Z m e m 0 ·d 0 v 0 1) nov eli k.
Kao prillljer prib!i znog oclre:livanja slime konvergentnog reda na vedi r.:o izrac unavanje
vrijednosti broja e na pet decimala tacno.
Kak o cerna kasni je vidjeli (ish §, i. 9), broj e rnoz ellio prikaz al i U obli llll b"s konac
nog reda
1 11111111 + _n! ...L
e = 1 + ]i + 2 1 + ~) I + 4 I + 5 1 + 61 + -71 + iff + 91 + j
Da bude i peta d'ecimala broja L' zajamcena '
1) ractlnat cerna svaki clan red a na 5 +2= 7 decimal a tacno.
2) buduci da u konverge ntno lll redu clanovi recl a po apso lutn oj vrijeclnosti padaju
teze nllti, racllnat cerna toliko clanova recla, dol( ne dnde rno do Cla ml , kojelllll Stl sve zna
rnenke i(()je racunamo nul e. Jasn o je, cia cerna tad a rac unanj e clanov 3 reda prekinllti i pri
jeci na zb r2 janje izrabnati h clanova. Ov aj /l at in je pOllzdan kod astra kO/l vergen tnih redo
va, ali maze zakazati kod slabo !wnverg entni h, Treba 11 tOIll slucajll provesti drllgim n3ci
nom procjenu ostatkd.
226
Racuoanje daje:
I. clan 1.000 0000
II. clan 1.000 0000
III. 2T = "2 0,5000000
IV . ~
:3' = ~
2 '
]
c
0 166 66'67
,
V 4I = 3! : 4 0,0416667
1
VI. -h
o.
= 4, .
.
.s 0,008 :333~~
VII. _(I,
).
= ~
u.
: 6 0,00 1 3889
VIII. 7, = ~! : 7 0,000198.:1
IX . ~ I = ~, .R 0,000 0248
x. iT = ,~i . 9 0,0000028
XI.
XII . *' -k :
l~J ! = ~, :
=
10
11 '
(l,OOO0003
0,000 OO~
2,71 8 281 9
Odh ~ ci\'~i dvije puslj cdnje decim nle , dobi jem o I? = 2,71828 n 8 5 deci mala ta cno.
6. I{AT EGO RIJE REDOVA

Gore nave den i nuzni i dovolj ni uvj et za konv erge nciju redo va pre
Vi se je opcenit, a da bi se dao jednostavno primij eniti za odrcdivanje
konv erge nc ije odnosno div ergencij e pojedi nih redov a. S toga se f8z 10ga
redo vi dijel e n3 tri katego ri je :
1) redov i s pozitivnim clanovimCl,
2) alterniran i (izmj 2nicni) redov i i
3) redov i s pozitivnim i ne gativnim clanovim a poreda nim bi lo kal<o,
pa za sv aku od tih ka tegorij a postavl ja se jednostav ni kriteri.ii za konver

ge nciju odn osno divergenc iju fih redova.
a) Re d 0 vi s P 0 z it i v 11 i mel a n ov i m a
Buduci da su svi Clano vi redov :l ov e katego rije pozitivni, slij ed nji
hovih parcij alnih suma uvij ek .i e mon otono rastuci slij ed koji, kako znamo,
ili konvergif8 prema kon3cnom odredenom broju iIi tezi u beskonac l1ost,
dok jc osci13cija nemogLlca. Prema tome redovi s pozitivnim clanovima
iii kon vergiraju iIi div ergiraju II uzem smislu, a divergen cija II sirem smi
slu je iskljllcena.
227
Za redove s pozitivnim clano'/ima vrijedi:
1) Teore m 0 uspore 6ivanju redova

Ako su clanovi zadan og reda s pozitivnim clanovima ciju konver
genciju ispitujemo poce vsi od nekog clana uvijek man J 1 od pripadnih
clanova nekog drugog reda za koji znamo da k 0 n v erg ira, tada i za
dani red konvergira; ako su clanovi zadanog reda vee i od pripadnih
Clanova nekog dru gog reda za koji znamo da d i v erg ira, tada i zada
ni red divergira.
Prvi dio teorema posve Je Jas 8. n:
ako red s kojim usporectujemo zn dani red konvergira, a to znaCi da
njegov sJijed parcijalnih suma tezi kunacnom odredenom broju, mora kon
vergirati i zadani red jer im a manj t' clanove, dakle i manje parcijalne su
me, pa nj cgov slijed p!1fc ij Cllnih suma ne moze tetiti u beskonacnost, vee
ee takoder teziti nc ko m konacnom odrcde nom broju .
Isto tako jasan j e i drugi d io tco rerna:
ako red s kojim usporedujcmo zadani red div crgira, tj. nj egov slijcd
parcijalnih suma te zi u beskonacnost, pogotovo ec teziti u beskonacnost
slij ed parcijalnih suma zadanog red'a, jcr taj red ima vece clanove, dak le
vecc parcij alne sum e.
Primjeri.
~, I
1.. Konvergira Ii red L. nz1 c= 1 + '2J2 + 312 - + -;;2+ ?
n O" I
Da dokdemo konvergenciju toga reda, uspo redi m ga S redo :n
f
0= 2
(~
n 1
-~)
n = (~1 - ~)
_
+ (, +- ~)
_ .q
+ (-i - ~)
~ 4
+
+ C ~- 1 - -fJ ~ .
za kojl sm o vee prije dok az ali da konvergi;'a (\'id i si r. 219) .
Uspo recjimo n-l e cl anove ('baj l! redon . Za prvi red je Un = n2 ' a za drugi
1 1 n-Il-i-l
Un = n_ I - n= (n - Oil = (n - 1) n = n2 - n.
I I . 2 2
Kako je n2 < n2 _ n Jer Je n - n < fl ,
zakljucujemo na temelJll teorema 0 uS[lOreUiV 8!ljll redova, da zada ni I' e d ,", '
2
n_ 1 n
tak oder k0 n V erg i I' a.
228
2. Kon vergira Ii red
co
-'- _ 1_ + _ 1_ + .. .... + + ... .,.
Jl~l rn2
.3~
' r2 2 f32 v n2
Csporedimo taj red, kojemu je a-ti clan Un = -"7." S harmoni ckim red om .
tr;i W i3
2:
f! ~ 1
II =1+
1
2 +:l .. I, n",
za koji zn:lmo da divergira (vidi str. 225) ko mu je Un - -:: n'
Kako je
n'lo > n
z ~ kljucllj e m() na tem eljll teorema 0 lIsporedivanjll redov a, dazadani red di \ erg j r <l.
2) D' Al e mbe rtov kriterij

Ak o u redu s pozitivnim (la novima omjer jedn og (lana reda i (lana
pred njim posian e i ostnn e manji od braj n Ie koji lezi izmed i! 0 iI, red
konvergi ra, a ako taj omjer pOSi[ln e napokon veci ud 1 iIi jednak I red
div ergira.
To zn aci: ako za zad,mi red pozitivnih clanova
lil + lIe + U + ...... . + lin + Uu +l + ...
3
nacinimo omjere
-li2 , -11" , li4
.-- -, .. , -ll-n--
+ l
,
111 li z 11:) Un
pa ako vrij ednosti tih omjera poce vsi od prvoga iIi bilo koj eg daljnjega
postanu i ostanu manje od pozi tivnog broja k, koji je manji od 1, red
konvergif<l, a ako ti omjeri postanu i ostanu veCi iIi jcdnaki jedini ci,
red d iv l~ rg ifd.
Primjcdba: Bilo hi netn cno da sm o navo dcci d' Alemberto v kriterij
rek li, da vrij ,~ dnosl nav edenih omjc ra mora postati i os tat i manja ud 1,
vee trl:: ba nilv esti "m ;:lI1ja od k, gdjc je 0 < Ii: < 1", jer se pod k
r aium ij~ va neb pozitivni prdvi razlomak, koji je m a nj i 0 d 1 zan e
k 11 k () nile n u v',! 1i c i n u. Tnko npr. zn harmonicki red
-~ -2
1
+ -3 ~
+ 4 + ...... + 1
,~
+
C1JU 51110 diverg en ciju vcc dok aza li (vidi str. 22.5), svi SLl ti ornjeri ka ko
vidim o manji od 1, ali to ne znaCi dCl harmonicki red konv ergira, jer vri
jedn osti tih omjera tete prema 1 pa nema tak vog broj a Ie od kojega bi
svi ti omj cri bil i rnanji, a k 0 j i b i s c ritz 1 i k 0 v a 0 0 d 1 z a
k 0 n a c n u v c j i c in u.
229
Prakticki se d' Alemb ertov kr ite rij pnmJenJLlJ e taKo, da se izracuna
granicna vrij edno st omjera (/1 + 1)-ga clan a U I II-toga un, pustivs; Il
,
da n ~ oc , tj . racuna se
lim Uo,l L (141)
n -oo Un
Ako je L < 1, red kOl1v ergi ra

L > 1, red divergira
L = 1, neodlucno , :: to znaci da u tom slucaju d' Alem
bcrtov kriteri} za taji , pa ispitivanje konv ergencijc reda tr eba provesti na
neki drugi llacill.
PrtrnJeri.
Konv ergira Ii red
~ lOOn 100 100 2 100" 100" + 1
1 ~l --;jI = l' ·i 21 -I- + n' + (n -I- I)' ..;

0 - '-,~
li n U 11+ 1
Racun arno:
l oO n 1
lim Un+ l = l im (1l+I) ! 100 "+ ' . n'1" 100. lim _ n' i
(~
n__ oo U II 11 - - co 100 0 ~ nlim
_c..:J . C{)!~ n +
"! r.--~o~
11 !
J • 2_._3,.--__.. !l
= 100 . lim 1 .2.3 n (it ](l0 .n I-o.•
:" 100 ·0 = O.
n~=
..L ' )
1/ + 1
L = U < 1- , ell 1,onve r6 !r3.
,,' 11 _ 1 2 . II II -r 1
2. ? + + -I.
L 20 - <)2 ') 3 -,- I 2D 2"T1
n= ] - - ~
-.
li n Un + l
11-I- 1
,1In +l , 20 + 1 , ( n -l-l ) 2"
IlIT! ~
Un
= 11 m
n
= lIm '=-c'-,..-;''-
'
2 D-f 17
'J lim TI +1= po dijelimo brojnik
11 _00 ll- oCQ O _C>:J 1 . "'- n- ,. o::.: f1
20
1 + -_.
naz\ vnik s n =
I
- .
. - --11 = - 1
Inn '
JlI T!,
( 1 -i - I )\ = - I . 1 =
1
- _.
2 11 - - 0) 1 2 n- . c<' 11 '2 2
L = ~< 1- red konr ergira
;) . ')' n! l' 2! 3'

+ fon +
n' (11 + I)'
-TQDTf +
"- l(iD = 10 + f02 -i- J()3 -.

n= 1 -.- -..-
Un Un+ 1
~30
(n + I)'
""j()Ii+1
lim U II T ~ = lim -n-' = lim ~'±"Jl~~5)~ = .2. lim (n -+- J )! =
n-+oo Un n_ co n- .= to n + 1 . Til I 0 n-oo II'
ion
1 . I · 2 . 3 . , . II (n + !) , , 1
- lim ' ~-. -- - - - = -
1° 0 _ = 1, 2, 3 n
lIm (n -t- 1) = -- .
10 0 _ 00 10
00 = 00
L = 00 > I- red div ergira.
4, H arm onicki rcd
".
L
,00
n 1+
1
2- + '3 T
,
-+-
1
-1--- -1
o ~~ 1 n n -+- I
""v--~
Un UO +}
, -lln+}
I1m - = I'1m -n +1- 1- = J'nil - II- 1 = pod IJe ' o b rOJIlI
" ! Im " k'I naZIVIll
" k 5 n=
n....--. oo . lln n- co n_ oo n -t
n
iim -- 1 I ,
n-- = 1 -+- ~i -
.L = 1 - neodlu cno, ali znamo, da harm oni cki red di vergira (vidi sir, 225),
5,
~ I1 n 22 33 + /I n , (n +1)" + 1
o';:} n' ]I -+- 2! -:- 3T-+- /I! T (/I -I- I)' +
, lln+l I' (n + l) n+l ./I' I' (/I + 1)"(/I + 1) ' I1!

I lin - - = 1m = 1m
0 .. . 00 u" 0_ 00 (n -+- 1)' nn n~ = nl (n + 1) , nn
lim (n + 0 l)o = lim (/1- +1)0

- = lim ( 1 -+- -1)0 = e prema (22)
n _ oo n n-~ co n n-+ oo n
L =e= 2,71 828 , . , > 1 red div ergir a.
Vidimo, da d' Alemb ertov krit erij ni sta ne kaze 0 sumi reda I
Ispitaj za vj ezbu pO d' Al embertovu kritcriju konv erg enciju redova:
')' 1
1) .:....,
'7i2 (L = J, neodlu cno, ali zn amo da !aj red konvergir a, vidi sir. 228).
0= 1
2)
"
L
n= 2
Til n 1) 2 (L = 1, neo tllucn o),
L 100
/I'
3) n (L = 00, red div ergir a).
0 1
3 n- 5 . ,
4) L - -2- (L = 'iz , red konv erglra) ,
n= 1 n' "
en
0= 1
L fl -I- 1
(L = t? , re d di vergira).
231
3) Cauchyjev kriterij (Cauchy - citaj Kosi)
n
Ako u redu s pozitivnim clanovima VU n pocevsi od prvog c1ana

reda iIi bilo kojeg daljnjeg clana postane i ostane manji od pozitivnog
broja k, koji je manji od 1, red konv ergira, a ako postane i ostane
veci ili jednak jedinici, red divergira.
To znaCi:
Ako za zadani red
Uj + U + U3 -I-
2 . .,. + Un + .
izracunamo
2 3
V U1 U1 VU 2 ;
1![J
V 3, . , VU n ,
pa ako vrijednosti tih korijena postanu i ostanu manje od nekog pravog
pozitivnog razlomka k, hoji se razlikuje od 1 za neku k 0 n a c n u
veliCinu, red konvergira Inac e red divergira,
Prakticki se Cauchyjev !uiterij primj enjuje tako, da se racuna
n
lim
n~ co
VU u = L (142)
Ako je L < 1, red konvergira,
L > 1, red divergira,
L = 1, neodlucno.
PrimJeri.
1, Konvergira Ii red
00 1 < 1 1
L nn = I + 22 + 3) + -I
n
It + ... ?
n=l -.
lin
Racunamo
n
lim Un = lim V~ = li m -~ = 0,
n~ oo n-.... co n n-...cc n
L = 0 < 1 - red konvergira .
2. Konvergira Ii red
L
0=1
_ n
(n+1
)n2 1
2"""
\ (~); +
3
(2)
4
0 + '.... -+-
~) en: 1
n'
+ .
Un
Racunamo:
· ,n~
11m V Un = [.1m
D--+OO D--+OO
1/(- +n )
n - : - _----,---,:-,
n
<
1
ni = I'1m ( ----::;::--<
I1 _C-O
TI
nil
) n
= b rOJm,' " k po d"IJe IImo s n
' k 'I nanvm =
232
=
n~=
lim (~)n
+ 2.
lim [1
=
n- >oo (1 +- )
11 nJ = --~--Y-
( + )nlim 1
= ~
" n n n~oo T!
jer je prema (22) e = lim (1 + .!..) n = 2,71828 ...

n --'=-::1 n _
L = -
1 < 1 - .
red kOllverglra.
e
3. KOllvergira Ii red
~ nn. sin -~n = sin 2 + 22 . sin 1 + 33 . sill ~ +

0
+ nn . 2
. sin - -
n
+ ?
n :-..: i
~
Uo.
Rac unamo:
.
1I1ll
tl - - eo
I!.-
V li n =
.
11m
n- ... oo
1n1 .
f! n . Sin -
. 2'
n
=
.
hill
Il -Z¢
(·1/
n
/1
- .- )
2-
Sill _ ..
rl
=
. . . ."
rachkand mnozlm o I dlJelImo s
2
n
= lim
n-ooo [n 'l/'~' n
_ _n_
. 2]
Sill -
..3...
= lim n
fl - .. cc
lim
n ---+ ::x.;
1/2.
n-
rl
lim
JI-+OO
Vi . 2
II
Sill
_ _f!_
~
=
n f!
d
/ II
sin ~
= lim n . lim
n ,; oo 11.--.,.. 00 V
2
n
1/ 1 _00 lim -2 f!
n
= prema (21) i (86) = 00 • 1. 1= 00 .
L = 00 > I- red divergira .
.j Doka zi da red
I ( 1 +n n2 ) " kOllvergira.
n :.-, 2
b) Alternirani (iz ll1jeni~ni) r e d ovi
To su redovi s naizmj cnce pozitivnim negativn im clanovima .

Opci oblik alierniranog reda:
/, ' (-I)n - 1 un =U 1 -u -2 -+-11.

",
.-..- ' ;j
--lll- -+- .. · .. ··-+-(-l)n - l un -1-(-I)Ilu11 + 1
, .
--1- ..
I
II =- 1
Fnldor (_I)n-1 dajeza 1l=1,2.3, . . + 1 -1 naizmj ence,

tj. daje clanovima reda naizmj cnce predzn ake + 1 Prema tome
faktor (-1) n - 1 ispred Un znaci da jc red altern iran i.
233
Za k011vcrgeneiju alterniranib redova vrijeC!i Leibnizov kriierij (citaj
Laj b11ie):
Alternirani r e d k 0 11 V e rg ira, a k 0 n je g 0 vic I a nov i
po apsolutnoj vrijednosti padaju teie nuli.
To znaci:
Alternirani red
UI-U2 +- Ug-U4 + U5-U6 +.
kOllvergira. ak(J jc
J) U 1 >. "2! > I U3 > I U4 I >
2) lirll
n •
u,, : = O.
Vidim o da je nuidan llvjd za konvcrgeneiju red ova Hopee za alter

niram~ redove i d;)volj an.
Lcibnizov krit erij lako
Sf' dC\ d e dokazati, ako pareijalne slime toga
reda Sl = U S 2 = II] - - U t , Sa = U] - U 2 + U;l itd. prikaze rno na brojnom
j
pravell, lI ze vsi II obzir da je U > I u2 1 > I U .] I ... Iz istog grafickog j
prikaz;1 slijede i dv a osnovna svojstva altcrniranih redova.

J. Sllma alternirana reda leii izm edll pareijalnih suma parnog in
d eksa , od kojih je veea, i neparn og ind eks a, od kojib je manja.
2. Aka SLlI11 11 altcm irana red" <ip roksimiramo pomoell jednc od njego
vih pareij ai nib SlIl1l<1 , Cinim o g re skll koja jc po apsollltnoj vrijednosti
manja od prv()g zanemarellog clana r.cda i ima 5 njirn isti predznak.
Primjer.
.'<>
Konv ergira Ii red )' (- J) 11 - I.]n i kolika je pogresk a, ako sumu recta s aproksi·
~
11 1:":' 1
miramo sa .1' '''00' tj . s parcijalnom su mom od I UOO clanova?
- ,( _ l )n - 1
" = 1_ . + _1 _ __
1 .,. T (_l ) n- i
L..
n -.- j
1/ <: 3 4 1/ •
Vidimo dd tla novi zadanog reda flO apsolutnoj vl'iiednosti padaju i tete nuli, dakle
prema L~ibnizov ,1 k riierijl zadani rd ko nvergira.
Ako uzmemo , da Je sum a tl)g a red2 s ='= .1"000 =

1
1 _ ·X I
T
1
:,l -
_
1 ..1. . . .
4'
+ 999
_1 __
1000 cinim'J .I(re~;u! .I' - .1': " " " ' koja Je po apsolulnoi vrijednosli manj a od prvog za
1
nemarenog c' I anil iI ,o," = + 1001
1 tj. s- -"1000 I< 100-1 i il11a predznak fuga clana, ti,·
S - .1'] 000 > O.
<Xl
Vidimo da nas red )' (- l ) n-l 1 , koji nosi im e Leibniwva recta, konverg ira vrlo
~ 11
fl = l
sporo, jer aproksimacija sume red a parc ijalnom sumolll od hi Ii 3 d II clanova sadr)~ i gre
234
Sku koja Je manja od 10100 ' dakle niii treca decimala aprok ~ imaeije nije zajamceno sigllr
na . Kasnije cemo vidjeti da je In 2 suma Leibnizova reda (vidi dalje !vIae Laurinove
redove).
c) Redovi s pozitivnim negativnim ~lanovima

poredanim biJo kako
To je n<ljopcenitiji slucuj redova. Za redovc te kategorije ne vrijede

svi nav cdeni kriferiji: d' Alc:mbertov, Cauchyjcv, Leibni zov. S toga rilZ
log;]. uvodim o pojam a p s () 1 u t 11 e k 0 n v erg e n c i j ere d a.
1) Apsolutno konvergeatni redovi, i njihova svojstva

Neka nam jc zac1an red
I , 1 1 1
J. 1- -
2 ~' -:[ - "8 + 16 -- -.' .
Taj red konv ergir.1 po Leibnizovu leriteriju, jer joe to alternirani red
kom e clanovi po apsolutnoj vrijednosti pad.1ju i tete nuli , a konvergira
takoder i kao geome trijski rcd kome je x = - -; , dalele je I x I < 1
(vidi str. 220).
Napisimo sada red apsolutnih vrijednosti clanova reda I, tj. red koji,
ima clan ove reda J, ali uzet2 po njihovoj apsolutn oj vrijednosti:
1
II. 1 + 2
+ -41 + -81 + 16
--1 + .. .
1
J taj red konvcrgira , jcr je geometrijski red kome Je x = -2 < 1
Za red I kazemo da konv ergira ne s.1mo kako je zadan, vee I a p
sol u I n 0, jer konvergira red II , tj. red apsoilltnih vrijednosli njegovih
clanova.
Uzmimo jos jedan red
III. 1- + _1___ .l + .l _ +
234 5
Znamo da taj red konvergira po Leibnizu .
Napisimo opel red apsoilltnih vrij ednosti clanova red a 1II.
Dobijemo red
1 1 I
IV. +2-1.. 3 + -4-+ 5 +.

Znamo da je to harmonicki red, koji div ergira (vidi str. 225).
235
Za red II I kazemo da n e k 0 n v erg ira a p sol u t n 0, vec samo
kako je zadan, jer divergira red apsolutnih vrijednosti njegovih clanova.
Sada je pojam apsolutne konvergencije reda posve jasan:
Z a dan ire d k 0 n v erg ira a p sol u t n 0, a k 0 k 0 n v erg ira
red npsolutnih vrijednosti njegovih clanova.
/:1
Teorem. A k 0 red k 0 n v erg ira a p sol u t no , 0 n k 0 n v e r-
g ira k a k 0 j e i1 a pis a n.
To znaci: ako za zadani red u kojem su pozitivni i negativni Clano vi
poredani bilo kako, napisemo red apsolutnih vrijednosti clanov a toga red a
i dok;}zemo, npr. pomocu d' Alembertova kriterija, da taj red apsoluinih
vrijednosti konvergira , tada konv (: rgira i zadani red bez obzira na pred
znake njegovih cIano va.
Taj teorem dajc dakle mogucnost, da se kriteriji koji vrije de ~ amo
za redove s pozitivnim clanovi ma primijene i za r('d ove koji imaju osim
pozitivnih i negativn e climQve , uz evsi naraVI10 apsol utn e vrijed nosti c13
nova ti h redova.
Navedi mo nekoliko primj era.
Do sada sma ispitiv a1i kOl1vergenciju redov ;) br;Jjevd. sadll b~ nl . ) u
zeti rcdov e funi<cij a ad x i to redov e p:>tencij ;i, pa c..'ma odre div;; li %H
koj e vrijed no sti x zadani rcd ka I1v ergirCJ , a za koje div erg ifil .
Primje ri.
23 koj e vrijedn fl sli x kO!l Verglr<J red
X 2n ·~ I x:~
1, 2: (_1) "
(in -\)1
X
iT - ~i l
,,\,Cl
, :;,--+ .... + (_ 1)" -1

X 2n - 1
+
n= ]
+ (-1 ) n .. 2n + I
. ",T"·?
)!ap i ~ imo re d apsC! li ltni li vfJj e .j n l~s l i 1:!J:lov a za '31l0g redJ ; blldllci da bi x rno,,!,a o
bili takouer negat iv an, nwr arno i x uze !i J V Oll1(llo:
I x I I X IJ I x I " I x l' O- 1 1" 12n + 1
IT -I- 3T + 51 -1-' (2 n -
~
lIr\
1) I
------
-+ (' n -I-
UJl "':'"
1)!
i
+ ..
Sada mozemo primije niti d' Alernberlov I\riterij, jer SII sv i clanovi toga reda pOlitivni :
x l zn + ,
L = lim Un ·'· 1 = Jim ~n -I- 1) 1 = Jim j x I 2n+1 (2n-1)1 I x l 2 lim En-1)1
n- .... co Un n_XI LX r 2 n - 1 0 -00 (2n -I- J) ! 1X 1211 - 1
0 -- 00 (2n + 1)1
(2n - 1) I
, . 1· 2 . 3 (2n - 1)
1:c 1- n-Jlfn IX 12 n-+
lime<;o 2 n (2.11 +1) 12 . 0 = 0
.oo -1 . ,'2 ' .3 . .... . (2 n - 1. ) . ?_ 11 '
' 1)
(.:!. n .,... = 1X
za sve kon acne :x l .
236
Dobili smo dakle: L = 0 < 1 za sve :x I. Zakljllcujemo :
Red apsolutnih vrijednosti, a prem3 teoremu i zadani red konvergira za sve konacne
1 xl, tj. za x od - co do + 00 ili za I x : < DO •
Kako cemo kasnije vidjeti (vidi dalje Mac Laurinove redovel, sllma toga reda je sin x.
x2 X' x6 1 ),;':.2n - Z X 2n
2. 1- 2! + 41 - til + + (_1)n - (2' _ 2)1
n.
+ (- 1jD -2"
n .
+
f)okazi na ish nacin. da taj red kOllvergira za sve i x i , tj. za - co < x < + 00.
Suma toga red a je cos x (vidi dalje Mac Laurinove redove).
",' (_ 1) n - xZ x1 x' xD xn+1

+1 ~
!
3. ,f:: 1 n- x -
1 X II _ ,
2- T "3- '- "4 + . -i- (_1)" - 1 ~..;- (- I)I! n
Red apsolutnih vrijednosti:
I X 12 , I x P Ix I'
+ -I xnI" + n'+ f +
1x In "· 1
i ~x 1-+ -2- ""- ~ +-4-+

'--v-'
Un lln + I
Un '>' l 1>: 1,, +l. n n

L = lim - - ' = lim '. ' " = Ixi lim -- - = Ix l lim - - =
11 - ' 00 Un 11 -00 (n .,.. I) . ! x I·· 11 - . 00 n+ 1 1\->00 1 + ~
1/
{podijelili smo brojnik i nazivnik s II)

= l x l ·1= l x , .
L= Ix l .
Prema tome:
za Ix <1, tj. za - l < x < -+- l, fed apsoliltnih vrijednosti, a dakle i zadani red
konvergira ,
za Ix > 1, zadani reu divergira
za I x = 1, tj. za x = +1 i x = -,1 neodlllcno.
I~'a s(' riJ esi mo te oeodlucnosti uvrstimo u zactani red :
1) ., ~ 1.
1- ~+
2
~
:1
-~
4
+ [)
-L
,
Tn je altern ir:. ni red , koji konverg i18 flO Leibn izo vu kriieriju.
L) x = -1 .
-J
1111
f - -3- - 4- '5- -- . . . = -
f
\. I
1111
+ -2" + "3 + T + ;) + ),
Tn je harm un ii' ki red, za knji smo vee dokaz ali da divergira.
P,e ma tome za d all i re d konvergi ra za

--l < x ~+ J.
Kako cemn bsnije vi djeti suma toga reda je In (1 + x) . (Vidi dalj e Mac Laurinove
n:d () ve ~ .
237
4. n~l (~n) Xn = ( ~) x +( ~) X2 + + (2nn) xn +
+ (
2(n +1)) xn +1
+
n+ 1
U redu apsolutniil vrijednosti bit ce
Un = Cnn) x In "c
\
2n (2n -
t· 2
I)
.
(2n - 2) .
:~
[2n - (n - 1)]
n
1 X 1n
(vidi Repel. elem. maternatike I, § 10)
II n ,~ 1 (
2 (n +
n -: - t
0) I x n~I
I =
(2n + 2) (2n, + t) 2n ......[ 2n + 2- (n + l-l)] l x l n + l

1 2 · 3 ...... n + !
L = . lim iJ ll l l = lilll ~ 2) (21l + 1) . 21! ,(n -+- 2)· n I x =

n - oo Un lI --' OO 1/ 1 (Il + I)· 2n 12n - l ) (2 n- :L) _ en + 1) 1 I
'
I .x In-I 1m
,=
(21/ ;- 2) (211 + I )
-
(n ~- 1)2
- - =
2 1 I' '21l + I
x- 1m - - --
.' Il-' ~¢ n + I
= 2 > l lim
11-= [
2+
1+
;11 1= 4 1xl
n
L = 4 jx < I.
I
xI < 4- .
Red konvergira za - .2..<x <+ I
4 4
xj .\.""J x7
0. Dokaii da red X +:f ,- 5- + i + .. kon vergira za xl < 1.
[L = x l' ]
Navedim o sada nek oliko svojs tava apsolutno kOl1v erg;:,utnih redova .
1. U apsolutno konv ergcn tn im redovima beskonacn i red pozitivnih
clanova i besk onuc ni red nagil ti vni h ('I anova cine za scbe dV <1 ko nv ergen
tn a reda.
2. S aps olufno konvcrge nt nim redovilll a moze se post up:l ti k<l o s ko
nacnim sumama. To znaci: moz e se po vo lji mij enj ;:tti por (~ di1 k cl ano va
reda, maze se sab irati clanove reda II sk l1pi ne, a da se stl ma reda ne
promij eni.
3. Ako od dva apsol llt no konve rgentna reda, kojimu su snme S J i
S2, nacinim o nov red t(l ko, da pri pa dn e chnove lib reuovil zbroj imo iIi
odllzmemo, iii iZl1lrlozi mo svaki cian jed noga reda sV3k irn clanom drugo
ga, dobivcni red iakoder kOl1 ve rgi ra apsoIlltno i Sllm3 mu je jednaka zbro
ju s, + S2' odnosno razlici s, - S2 . odnosno umnosku S I ' S2 su rn a
zadanih redova .
238
Buduci da je red s pozitivnim Clanovima id entican s redom apsolut
nih vrij ednosti svojih c1anova, sva svOjstv2 apsolutno konv ergentnih redo
va vrij edc i za konvergentne redov r: s pozitivnim clanovima.
2) Bezuvjetno uvjetno konvergentni redovi

...
B e z u v j e t n 0 k 0 L1 ve r g e 11 t n ire d je onaj red , koj emu suma
ne ovisi 0 poretku clanova.
Nu z dan i dovoljnn l1vj e t da red konvergira b e z
uvjetno jest da tilj red konvergira a p sol u t no .
Prcma tom e se pojmovi bezuvj etn e i a psolutne konverg encij e pokri
vaju .
Uvjetno konvergcntni iii polukonv e rg e ntni red
je onaj red , kojemu surn a ovi si 0 ~G r e tku clanova.
Buduci da bezllvjctno konv erg ira SRmo onaj red koji konvergira
apsolutno, red kQji ne ko nvergi ra ;)p s01utllO konv ergira sarno Llvj etno.
Navedirno dv a svojstva uvjetno kOllverg entnih redova.
1. U uvjetno kunv erge ntnom redu red po zitivnih clanova uzetih za
sebe ired nega tivnih clanovau ze tih za 5e be ci ne dva diverge ntn a reda.
2. Kod Llvj etno konv ergentnog red a promj eno11l por:::tka clanova reda
moz e se dobiti kao suma red a hil o koji unaprijed zada ni hroj .
7. RE DOV I FUNI<CIJA
a) 0 pee nit 0 0 re d 0 vi m a f un k c i j a
Clanovi reda neka Sll sad a neke zadane funkci je od x . Gore smo
vec nav eli nekoliko prirnj era tih redov a, pri CCll JU su cl anovi reda bili po
tencije ad x . Jasno je, da im<J red ova , kojima su clano vi neke d rug e
funkcij e od x, . npr. si nus-funkcij e:
sin x + sin 2x sin 3x sin 4x

+ - 3- + -4- +
in 5x
~- +."" -,
, sin nx
+ ..
2 5 11
Uvrstimo Ii za x neku odred cnu vrijedn ost dobit ccmo red rea lni h
broj eva, svak:1 nov a vrijednost uvrslen a za x daje nov red konsta nat(l.
IT
Npr., ako u gore naved ent red L1vrstirno X 2' dobij erno red konsta-
1 1 I
n(Jta: 1 - '3 + 5 - 7
239
Opcenito ima beskonacni red funkcija oblik:

UI (x) + U2 (x) + U3 (x) + ...... + Un (x) + ... ,
gdje su U neke zadane funkcije od x.
Pretpostavimo 1i
1) da su clanovi reda neprekinute funkcije od x u zatvorenom in
iervalu [a, oj
2) da taj red konvergira za sve x iz tog interval a [a, bJ, tada u
vrstenje bilo koje vrijednosti x iz intervala [a, b] daje konvergentan
red konstanata.
b) Uniformna konvergencija redo va funkcija
Uvedimo vazan pojam un i for m n e iIi jed n 0 lie n e k 0 n v ~ r

g e n c I J ere d 0 va fun k c i j a.
Red funkcija konvergira uniformno iIi jednoliko za sve x iz zatvo
renog intervala [a, bJ, ako apsolutnu vrijednost ostatka reda mozemo
naciniti po volji mal enom, kad idemo u redu dovoljno daleko, i to z a
s vex i z tog i n t e r val a [a, bJ .
1z definicije uniformne korvergencije reda slijedi, da uniformno kon
vcrgirati moze sarno red fun k c i j a i to sarno sob z i rom n a
neki interval [a, bJ da je najbitnije u tom pojmu, da se ostatak
reda moze n a c ! nit i po v 0 I jim ale n i m z a s vex i z tog
i n t e r val a [a, 0].
Kao primjer navedimo red funkcija:

(I- x ) + (I- x) x+ (I-x) x 2 + ...... + (I-x) xn- I
+
+ (1 - x) xn + (I·-x) xu .,. ] + ...
Tvrdimo da taj red konvergira za sve x iz zatvorenog intervala [0, 1],

tj. za 0 ,;;, x .~ 1. Da to pokazemo, predimo na slijed parcijalnih suma
zadanog reda:
Sn= (I-x) + (I-x) x+ .+ (I - x) xU-I.
To je konacan geometrijski red , kojemu je kvocijent x, a prvi clan

a1 = 1 - x , pa prema poznd uj formuli Su = al ~ ~~ (vidi Repct. ele
ment. maternatike) imamo:
I-xn
Sn = (l -- x) 1- - = 1 - XU .
·- x
240
Slijedi:
lim Sn = lim (I - xn) = 1 za 0< x <I. (a)
n - ~oo n-'l> 00
Za x = I svi su elanovi reda llula, jer je faktor (1 - x) koji do

lazi u ~vakom elanu , jednak nuli, tako da je
lim Sn = 0 za x = 1. (b)
n- co
Buduci da je lim Sn = konaean odreden broj za sve x od 0 do

n_ =
ukljueivo 1, zakljueujemo da zadani red konvergira u zatvorenom inter
~valu [0, 1] i da je njegova suma prema (a) i (b):
S=
1 za 0 < x < 1
o za x = 1.
Vidimo da je suma reda s prekinuta funkcija od x i to u tacki

x =1, jer je za x od 0 do iskljucivo 1 suma reda I, a za x = I
·daje skok na O.
Ostatak je reda za O ~. x < I (iskljucivsi dakle x = 1):
.Rn (x) = (l-x) + (I-x) + + (l-x)

xn x n
1
xn+2 + .. .
= (1 - x) xn (1 + X + x + .. -) . 2
(Za x = 1 nc bismo smjeli izlueiti faktor (1 -x), koji bi bio jednak

fluli).
Trcei faktor je beskonaeni geQluetrijski red, kojel11u je prema (140)
suma S = I ~. x' Prema tome izraz za .RIO (x) prima oblik:
I
R" (x) = (l - x) Xn -} -
-x
= Xn .
Zelimo ]i iei u ri..' du fako daleko. UJ ostatak bli.de po valji malen za

'svaki X interv;;la, vidimo da to nij e tnJguce. Nail11c to bi znaeilo da
lliozel11O odabr::ti IZ t:1ko velik , da ostalak xn bllde manji od nekog po
volji malenog odabr;;nDg pozitivnog brojil €, i to za svaki x toga in
tervals. Medutil1l ako x odaberemo dusta blizu jedinici uvijek mozemo
n
p~stici da xn bull e v e c i od toga E . Treba sarno naeiniti 1 > x> Ve
(Ve je tim bliii jedinici, eim je II vi..'ci).

Dakle, zadani red n c konvergira uniformno u zatvorenom intervalu
fO, I], tj. za x od 0 do ukljucivo 1 , jer ne mozemo u redu ici ta
ko dal eko, da ostatak reda bude po volji malen za svc vrijednosti x iz
log zatvorenog illtervala .
.16 B. Apsen : Repetitor ij vise ma ternalike I 241
lz navedenog primjera vee naziremo vazno svojstvo uniformno kon
vergentnih redova:
Suma reda koji konvergira uniformno u intervalu fa, b], neprekil1l1
ta je funkcija od x 11 tom intervalu [a, b].
Navedimo jos:
1) Weierstrassov kriterij za uniformnu konvergenciju

redova funkcija
Red, kojemu su clanovi neprekinute funkcije od x u intervalu [a, bt
konvergira uniformno 11 tom intervalu [a, b}, ako su za sve x iz tog
intervala [a, b] clanovi dobivenilJ redova konstilData manji od pripadnih
clanova jednog drugog red a konstanata, za koji znamo da konvergira .
2) Deriviranje redova funkcija
Zadani red funkcija smijemo derivirati clan po Clan i suma tako do
bivena reda derivacija jednaka je cierivaciji slime zadanog reda,
I) ako clanov! zadanog reda imaju neprekinute derivacije ,
2) ako zadani red konvergir;l uniformno i
3) ako i dobiveni red derivacija konvergira uniformno.
Drugim rijecillla liZ gornje tri pretpostavke red funkcija mozelllO de
rivirati clan po clan kao konacnu sumu.
Kao primjer uzmilllO Mac Laurinov red za sin x (vidi dalje t. 9):
. x3 x 5 7
Sln x = x- -
3!
+ -5! - -x7! +
Kako taj red odgovara gore navedenim pretpostavkarna, deriviranj e
toga reda daje Mac Laurinov red za cos x :
cos X 1 ,) + -5!1 .5 x 4 - _1 . 7 x'(, +

= I - - . 3 x-
31 7!
iii
x2 ...L x4 x6
cos x = 1- 2I I --
4!
-
E)j-T
'
(vidi dalje tacku 9).
242
8. TAYLOROVE I MAC LAURINOVE FORMULE I REDOVI
Neka j e Zadilll[! fllllkcija . / (x) sa svojim deriv 3cijania koje SLl sve
do lIkljllcivo rcd a (n -l)-ga ll ep rekinllte fllllkcij e u interv alll dulj ine II i
to od x = Xo do x = .' 0 + Iz ukljucivsi granice, dok j e !I-tn deriv(lci
ja fUllkcij e SHIl10 oclredelli1 U nutrini tog intervala (xo, Xo + IJ). Tad a za
funkciju / (x) vrij cdi Taylorova formula (citaj Tejlor), Iwja glasi:
1z2 ."
f (xo + Iz) = f(xo) +- Iz . /' (xo) + 21 /"(xo) + ~.; /"'(xo) + ..
I n- J
R
.. . + (IZ _I .
1) ! !
f(n -I) (
Xo
) ,
Tn' (143 )
Rn je 0 S tat <l k red (l koji mozerno napisilti u .vise oblika. N avc dimo:
1) ostatak II LagrallgeoVOI11 oblikll (cit aj Lagran z):
h"
Rn = -111 .fen) (x 0 + (~Iz) ,
gdje j e 0 < 0 < 1, tj . 0 je pozitivni pravi razlomak inace ncodred en

(vidi drugi oblik teorCl11a srednje vrijcdllosti, str. 156).
2) ostatak II Cauchyjevom obliku:
IzO .
R" = (n -1) I (1 - 8 1)"-1 fen) (xo + Eh Iz),
gdje je opet 0 < E)l < 1.
Pretpostnvil1lo Ii, da slika 141 predocuje funkciju /(x) , koj a odgo
vara svim nav edenim llvj etimn T[lylorova teorcma, tada J11oze mo Taylor
OVll formlllu shvatiti ()vako:
Vrij ednost fllnkcij e lex) II tacki l'vl apscise (xo + h) , tj. ordinata
t (xo + h), j ednak:i j e vrij ednosti funkcije u tacki /'110 aps cise xo, tj.
y
y
{(x) '" ~ rr( ....,)~
l I
I
I
i
I
f(xo+n) I
I
reX)
I
:{(XoJ fro) I
I
I h
I x :
o Xo xo-feh Xo+h x o ex x ex
SI 141. S1. 142.
243
ordinati f(xo) , + duljina intervala h pomnoz ena deri va cijom funkcije u
istoj tacki Mo apscise xo , tj. sa f' (xo) , + h2~ puta druga derivacija
3 .
funkcije u istoj tacki Mo , + ~! puta treca d erivacija funkcije u tacki Mo
itd. + , konacno , ostatak Rn koji ne motemo izracunati , jer je n-ta
derivacija funkcije j(n) (xo + 8 h) uz eta u nekoj nepoznatoj nam sred
njoj tacki :lpscise (xo+ 8 h).
Kako vidimo, vrijedllost funkcije u tacki M apscise (xo + h) , tj .
j(xo + h), izrazena je pomocu vrijednosti funkcije i vrijednosti njenih de
rivacija u tacki /110 apscise Xo + ostatak Rn' Sve jc dakl e bazirano
na zadanoj tacki Mo apscise xo·
Uvrstimo Ii u Taylorovu formlllu (143) Xo = 0 , tj . premjestimo Ii
tacku ivlo nil os Y pa mjesto Iz napisemo x, dobit cemo Mac
La uri nov u formulu (citaj Meklorin):
x2 x3
f(x) =f(O) + x·f'(O) + 2i f"(O) + 3! f'''(O) +
I x Jl - 1
T (II _ I)! fro - J) (0) + R" , (144)
a ostatak i?n ce sada glasiti:

Xl'
I) u Lagrangeo votn obliku: R
II
= -n! f(n) ( 8x )
'
gdje je 0 < 8 < 1, tj. (-) je pra vi pozitivni FazJomak inacl? neodreden.
2) u Cauchyj evotn obliku :
R II = f _
xn ')! (I_ "foj 1 ) n- 1 f(o )«(-) J x) , gdJ'e J'e O .'-- (-) 1 ---
-- 1 .
Kako se vidi iz sJike 142, vrij edn os t funkcije j(x) 1I tachi M aps
cise x, tj. f (x), opet je izra zc na pomocu vrijednosti funkcije u tacki
Mo apscise 0 , tj . pomocll f(O), i pomocu duJjine intervaJa x I vrr
jednosti deriv acij :l funkcij e lex) u istoj tacki Mo apscise 0 + ostatak
Rn , koji se opc! ne mo ze izracLlnati, jc r je Il-ta dc rivacij a funkcije
fIn) (Ax) uzeta 11 ~) x , tj . u nekoj srednjoj tacki intervala duljine x .
Sve jc sad a bazira no na tacki Mo apscise O.
Napi s imo Taylorov e i Mac Laurin ove formul c uzevsi ostatak u
Lag ra ngeovom obliku:
h2 h3
f(xo + h} =f (xo) + l7·f'(xo) + 2!1"(xo)+ 3!f"'(xo}+ · ·· · · ·· ·-,
h n- 1 I7n ,
+ --_. _.
(n-l)!
/ (n - J) (xo) -+ -----
n!
f\") (xo + Hh)
'
0 <" (:)

< 1 (143a)
244
x 2 x 3
((x) = 1(0) + x· 1'(0) + 2T 1"(0) + 31 /"'(0) + ........ +
x n- l xn
+ (n-l)!
I(n-l) (0 ) + -I fen)
I!'
(Hx) 0 < (-:J < 1. ( 144a)
UzmemaIi da je u tim formulama IZ = j, Ij. da je najvisa deriva

cUa prvoga reda, dobijemo:
f(xo + h) = {(xo) + h . ['(xo -i- Hx)
((x) = teO) -I- x· {'(Hx),
a to je poznati Dam learem srednje vrijednosti [vidi (13:3) i (133b)].

Pretpostavimo, da sma zadanu funkciju / (x) npr. e', sin x , cos x
itd. prikazali U obliku Mac Laurinove formule (144a):
:.\2 x3 xn-1
((x) = teO) + x· .f'(O) + -2! I" (0) + --
. 3!
('''(O) + .. .. .. + -(n-l)!
' --- l(n - 1)(0)-+
+ -xn
nl .
f(n ) ((~) x)
, 0<8 < 1.
Desna strana Mac Laurinove formule sa stoji se, k(lko vidim o, jz dVil dije
la: polinoml1 u x stepc na (n-l)~ga u kojcm su teO) , f'(O) , /"(0)
itd . koeficij enti, i ostatka Rn , ij.
f(x) = PII - 1 (x) + Rn '
Drugi m flJeclma zildan3 fllnkcija f(x) pri klz anl1 je pnl110cu Mac
Laurinov e formule (takoder i Ta ylorov e) U obliku polinoITlcl -I- osiaiak,
koji, kak o zm:ll1O, ne lllozerno iZf(1cunali, jer.i e Il -ta de r;v;}cija fUl1kcije
t ("\ ) uzeta II nekoj srcdn.i oj tal'ki 0 x intcrval a. Iz, loga jasno sIijedi
za sto N\ac Laurino va p<l i Ta ylorova formula za svak u fun kciju , koja ni
je f,u ji no l11, slldrz i uslalak . J edin o za pol inc)f11 CC hJ ost:, /a k knn acno otpa
sli , je r zn i:J ll1 O prern a (1 30), da je Pn(lI ~ l ) (x) = O.
l\(lko se vrijednosti poli nom<l lak o r;)CLln aju, npr. pomoclI Hnrn erove
sh eme (vidi si r. 52), n:! staje pitan je ne bi Ii se dala vrije dnust zndane
funkcij e f (x) , npr. c"', sin x, cos x itd., izrac un ati 2(1 zada ll e x po
mOCll l'vl:! c Laurinov e hrm u! e. Jasno j e, d.1 smdn ostni;)k R" . Ciju vri
jednost llE' 111 0zemo iZr<lc un:ili. 1'1cdu ti m, (lko pretpos tav imo lliijpovoljniji
slucnj , da ft1ll1(cija l (x) ima d eriv;l cij e sv ih re do va i d"1 ostitak Rn teii
nuli lwd id t' :1W lJ hrruu li svc dnlj e i cl alje, mo ei eemo izraCll nati vrij ed
nos l z a d ;1D'~ fu nk cij:c f (x) po v ol j i 1<1 C n 0 Z!1 one vr ijcdnos fi x ,
Zit lwje os LItnk i?,,' tezi nu li.
245
Prctpostavimo dakle, da nasa funkcija I (x) ima derivacije svih re
dova i da ostatak R" teli po apsolutnoj vrijednosti nuli kad n teli u
heskonacnost, tj. neka je
lim I RII = 0 .
11 - · 00:"
U tom slucaju, tj kad II teli u beskonacnQst 3 ostatak teli nuli, polinom

P"-l (x) dobije iJeskonacno mnogo clanovil i prcli1Zi u bcskonacni Mac
LlUrinov red , koji konvergira za one x za koje ostiltak teli nuli , i ima
za sumu funkciju / (x), za koju smo napisali Mac L;lUrinovll formulu,
pa motemo tll fLlnkcijLl f (x) aproksimirati pomocLl parcijalnih SLllIla Mac
LaLlrinova reda i raCLln3ti po volji tacno njene vrijednosti za sve one vri
jednosti x za koje ostatak I Ru ---+ O.
Dobijemo tilda , kad je lim I R" = 0, Mac Lauril10v red za funk-
CijLl / (x) ~ no, ,,,
x2 x~
I(x) =1(0) +x· /'(0) --r- 2! /"(0) + 3! /'''(0) +. I
T
+ ~l ( ( 0- 1 ) (0) + XU 1(0) (0) -1-. X,, + l t ( n ~ lJ (0) + .. . , (145)
(11 - I)! . n! (n + I)!
koji konvergira i ima za sumLl f (x) i to za one vrijednosti x za kojc

ostatak teli nuli , kad n te t i Ll beskonacnost. Iz naved enog vidimo SVLl
valnost dis k u S i j cos tat k a, tj. dokaz<l da ostatak !eli nuli kad n
teii u beskonacnost, jer za one x za lwj e ostatak nl' teli nLlli Mac LaLl
rinov red div ergira, pa ne moiemo pomocu toga reda aproksimirati za
danLl funkciju pomocu parcijalnih suma tOg3 rcdil, pa ni racLln;;ti njene
vrijednosii .
Sve sto smo rekli za Mac Laurinov red vrijedi i za Taylorov red:
h2 /i3
l(xo + h) = 1 (xo) + h ·l'(xo) + 2! 1" (xo) + 3! 1'" (xo) + T
n h o+ 1
+ -h -'
-
+ -hn
1
/(n-J)(xo) f(n,(xo) + f(n i l,(xo) -L .. (146)
(n-I)! Ill' (n + 1)!'

Pr21dicki sc Taylorov red primjenjLljc obicno Ll dfLlgO l11 o bliku, koji
se dohije iz (146) tako, da se oZIlaci:
Xo + h = x, tada je h= x - Xo
Uvrste nje u (146) daje :
J'()
x =.f (Xo ) + (x - Xo ) f' ( Xo )
< TI (x
-~ - 2-!xo)2
- /" (Xo )..LI
{x - xO)3
+ n. /'''(xo) + ..... + (x. - ..1xo)" /(0' (xo) + ... (146a)
Vidirno, da SLl Mac Laurinovi Taylorovi redovi fLlnkcija to rc

dovi potencija.
2'16
9. RAZVOj U MAC LAURINOV RED POJEDINIH FUNI<CIJA
a) Po stu p a k
Napisimo Mac Laurinovu formuIu pa prema nJoJ' racunamo za zada

nu funkciju I (x) koeficijente, tj. sal110 one faktore, koji sadrzavaju funk
2 x3 xn
ciju I, tj. 1(0),/'(0) , /"(0), ..... , [ (lJ)(0x), dok x'~!'3!'''''''~1
ostaju za sve funkcije bez promjenc. Vrijcdnosti derivacije racunamo naj
prije opcenito za x, a kad je ta derivacija izracunata uvrstavamo x = O.
Uvrstivsi tako izracullatc vrijednosti II (144a), dobijemo Mac Laurinovu
formuIu za zadanu funkciju, pa preIazimo na diskusiju ostatka, tj. racuna
mo lim IRn I, da odredimo, prelazi Ii Mac Laurinova formula koju smo
n~ =
napisali za zad;wu funkciju u beskonacni Mac Laurinov red i za koje

vrijednosti x taj red konvcrgira i il11(l za sumu zadanu funkciju . Na isti
nacin razvij:1 se funkcija u Taylorov red.
b) Funkcija [(x)=e x
Prema Mac Laurinovoj formll!i (144a) IlZ ostatak u Lagrangeovom

·obJiku:
x2 x3 x,
[(x) = [(0) + x· ['(0) + =--- 1"(0)
2!
+ -3! ['''(0) + .... + -rzl [(n)(0x)
saCllnamo:
[(x) =e x , I(O)=eo=..!.
I'(x)=e x , I' (0) = eO = 2.

["(x)= e x , I" (0) = eO = 2.
I'''(x)=e x , 1"'(0) = eO = 2
I( n) (x) = ex, f(lJ)(0x) = eex
Uvrstimo Ii podvllceno u Mac Laurinovll formulll (144a) dobijemo

JV1ac LallrinovlI formulu za funkciju ex:
2
ex = 1+ x
.
+ 21x- T
I x3
__
31
...L
I
x4
41
. elex'
+ .. .... + -xIn l 0<0<1.
PreIazimo na diskusiju ostatk:1.

\\ .i-"
to' ! I
Ostatak je Rn = ~~ e 0x iii po aps olutnoj vrij ednosti:
Ixln
IRn l = - e 0x
n!
(za n I i e 0x nema smisla uzimati apsolutne vrijednosti, )er su to bitno,

poziti vne velicine).
P relazimo na limes:
lim I R I = lim Ixln 0x

n---+ oc n , n---+ oo n! e .
Buduei da trazimo grantcnu vrijednost ostatka pustivsi da sarno n

tezi u beskonacnost, dok je x neka zadana konacna vrijednost, e(:Jx je
neka vrijednost, koj a je sigurno manja iIi jednaka ex (0 se moz e mije
njati, kad se mijenja n) , ako je x > 0 , a sigurno manja iii jednaka eO= 1,
kad je x ·< O. Oznacim o tu gornju medu sa C (koji vis e ne ovisi 0
mijenjanju broja n), pa imamo:
lim I Ril l = C· lim Ix!n,

n_ 00 n -+- ::o n.
a kako je prema (21):
lim Ix I" = 0 za sv e I x I,
n_ oo n!
dobijemo:
lim I Rn i = C . 0
n __ (.'0
= 0 za sv e Ixl ·
BuduCi da ostatak tezi nuli , kad rl-+ 00, i to za sv e Ix I , Mac Lau
finova formula za ex prela zi u beskonacni Mac Laurinov red:
x2 x3 x n x n+1
ex = 1 + x + -2 1. + 3 1. + -1- -11 ,• + (Il _, 1) ,. -+ (147)
koji konvergira za sve xl, tj. za - 00 < x < + 00 .
Pomoeu toga reda moz emo racunati vri je dnost ex Zit sv c x po

volji tacno.
Na primjer za x = 1, dobije mo:
1 , 1 _, ~ ,_ 2. '
e = 1 + 1 + 2! T 31 ' 41 ., 5! T (1 48)
To je red za racunanje vrij ednosti bro ja e. Primj er za izr;]C Un aV3

nj e broja e to na 5 decim;]la tacno naveli srno vee prije (str. 226).
248
c) Funkcija I(x)=sinx
Prema Mac Laurinovoj formuli (144a) racunamo:
I(x)=sinx, UO) = sin 0 = .Q
f' (x) = cos x , 1'(0) = cosO = 1
- -
I"(x)= - sinx, I" (0) = - sin 0 = Q
I'" (x) = ~cosx, I'" (0) cos 0 = ' - 1
-- = -
-
1(4) (x) = sin x , .1(4)(0) = sinO =..£.
Vidimo, da su sv e derivacije neparnog reda naizmj ence cos x i

- cos x, pa za x = 0 primaju vrijednost + 1, odnosno - 1 dok J
su sve derivacije parnog rcda jednake nuli , pa ce u Mac Lallrinovoj for

muli za sin x otpasti svi clanovi parnih potencij<l x. To je razullJljivo
jer je sin x neparn a (liha) funkcija. Prema tom e:
Mac La uri 110V a form ula za ncpmn e fu nkcij e sad ri i ScllW) clallovl'
nep;unih potencij a x a za parne (take) fUl1kcije samo clan ove pilf l1ih
J
potencija x [vidi dalje d)]. Samo funkcij e koje nis u Ili parnc Ili nepa lllc,
sadrzavaju clanov e parnih i neparnih potenciJa x [vidi b) i daljl' e)]
Raclln amo dakle daljc samo dcriv acij e nep arnih redova funkcij e Sill x
i to d eri vac ij e (211 - 1)-ga reda za x = 0 i reda (2,7 -+ 1)-ga Zit osta
tak,tj.za x=0x:
.1 12n - 1) (0) = ± 1 = ~-I)n -1 ,
npr. za 11 = 2 dobij emo, uz evsi u obzir da je 211 - 1 = 2 · 2- 1 = 3 :

(2 n -1) (0) = I'" (0) = ( - 1)3 = - 1,
a za IZ = 3.: 1 (2 n 1) (0) = .1(5)(0) = (-1)4 = +1 itd.
Konacno f (2 11 +1)(0x) = (-1)" . cos (Ox) .
Uvrst enj e podvucenog II (144a) daje Mac Laurin ov u fO!!11 ulu Zel sin x:
. xH x5 x 2U - 1 -1_
SJl1 x = x- 3! -;-" ,5! - T . + (- 1\ 0 - 1J - _ 1)1, .
(211
y 2n + 1
cos (0 x) 0 « 0 < 1. ( IV))
..J.. ( --] ) " ,
, (2 17 + 1)! '
Diskllsija osta tka

, _ Ix 2n + 1
IR :1 _ _ I
(211 + I)! ' , cos0 x l
249
Kako je Icos 0 x I b 1, a IR" I > 0 imamo
Ix i 2,, +1
o < I R" I '~ (211 + I )! .
Prcma (21):
lim Ixl 20 +1 za sve ixl
n-oo (2n+l)! =0
Ostatak I R" I zatvorili smo dakl e izmedu dvije velicine , od kojih

je jedna nnla , a druga tezi nuli.
Slijedi: lim I RIl =
n -- oo
° za sve Ixl.
Prema tom e Mac Laurinova formu la za sin x prelazi u beskonacni
Mac Laurinov red:
x3 x5 20 - 1
sin x = x - 3f T
I
5! --L + (+ I)
0- 1 . x __
(2n -I) .
I +
x 2" ·0' 1
+ (- 1) 0 (2 11 + I)! + (150)
koji konvergira za sve lxi, tj. za - 00 < x< '1- co .
Pomocu tog a reda mote mo racuna!i po volji tacno vrij ednosti sin x
za sv e ,x:.
Npr. treba izracunat i sin 70 na 4 decimale tacn o. x je naravno luena
mj era kuta , dakl c uvrstava mo u (150) x = arc 70 = ~ = 0,12217
p
Dobij emo:
sin 70 = 0,12217 _ 0,1221T> + ~,JJ21 7 5
5 !- -
= 0,12217 _ 0 ,0~18 2 , 000003

'-
T - 120
= 0,12217 - 0,00030 + 0,00000 "", 0.1 2187 .

sin70 = 0,1219 na 4 deci maJe tacn o.
Cesto se u izvodima sin x aprol\simira s prvim iIi s pr va dv a clana

Mac Laurinova reda , tj. uzima SC' da je sin x == x , odnosn o sin x == x
- ;'! ' Geomctrijski
'~
to znaci, da u prvom slueaju sin x aproksimiramo

tangent om na sinusoidu II ishodistu, a L1 drugorn slucaju kUDnom funkci
jOIll, ko ja ima 11 isll odis tu istu tan ge ntu.
250
Nastaje pitanje koliki smije biti X', da pogre'Ska aproksimacije ne
prekoraCi u prvom i drugom slucaju npr. 1% od uzete za sinX' vrijed
nosti.
1. slucaj. sin X' == X'
Prema (149) imamo za 11 = 1:
3
sin x = x - ~! cos (0 x) , gdje je 0 < 0) < 1.
Ostatak I Rl I = I; ~ 3 I cos (0 x) I daje J1logucnost ocijeniti pogresku

aproksimacije .
Buduci da je I cos (0x) I " 1, imamo:
Ix 3
I Rl ~ 3T · 1.
To je granicna vrijednost pogreske uzete aproksimacije .
Diskutiramo: pogrijdimo Ii za x, tj. za citavu vrijednost uzetu za
sin x, pogreska iznosi 100% , a kako nasa maksimalna pogrdka aprok
simacije I ~ 1!3 ima da iznosi 1% , pisemo po trojnom pravilu:
x· 100%
X·"
J
1% ,
3!
pa dobijemo razmjer:
x3
x: 3! = 100 : 1 ,
a odatl e 10Q x 3 =x
-6
iIi 100x 8 - 6 x = 0
iii x(x2-0 ,06) =0.

Slijedi:
Xl = 0 X2 ,3 = + VO,06 = ± 0,245
iIi u kutnoj mjeri X2 , 3 == ± 14°.

Mozemo dakle uzimati, da je sin x = x za sv e Ix I .;. 0,245, tj. za
- 0,245 '" x ,;;, + 0,245 iii u kutnoj mjeri za sve X' ';'' 14 0 , a da pogre
ska aproksim acij c nc prckoraci 1% od uzcte za sin X' vrijednosti.
251
X3
2. slueaj. sin x -'---- x - -3! -
Prema (149) za n = 2 imamo:

. x3 x5
SInX=X- -
3!
+ ---
5!
cos (8 x )
'
gdje je ostatak po apsolutnoj vrijednosti

Ixl5 i x 15
I R 2 ' = 51 . Icos 8 x I, odnosno [ R2 1:0., 51 '
jerje Icos 6x lt", 1.
Diskutirajuei na slieni n3Cin dobijemo prcm a
x3
x- 31 100 0/ 0
x5
51 ' 10/ 0
x3 ' x·j
ra zmjer:
( x- 3! J : 51 = 100: 1
100 _ x3
a odatle -
120
x"=x -
.
-
6
x2 J
100x 5 = 120x
6 ,
iii 1-
(
iii X ( X" + O,2x2 -1 ,2) = O.
Odatle je Xl = ° i x4 ...L 0,2:.:2 - 1,2 = °.

Rijesimo Ii tu bikvadra tn u jednadzbu , dobijemo:
(x2h ,3 = -0,1 ± 1/ 0,01 + 1,2 = -0,1 ± 1,1

ili (x2h = 1 (a )
(X2)g = - I ,2 .
Realn3 rj eSenja dobijemo iz (3) : x2 , 1 = ± 1.
P re mn tome , ako se zil dovo lji mo d:1 pogres ka ap rok simacije ne pre
korae i 1% od uzete za sin x vrijcdno sti, motemo slob odno uzim ati x
- ;! ;j
mjesto si n x i to za sve Ixl ~ 1 iii u kutn oj mj cli za sv e
Ixl £" 57 0 17 ' 45 ".
Kad smo sin x aproksimirali s x , mogli smo uz pogreSku od 1%
uzi ma!i x do 140, a sada vee do 57,3 0 .
252
d) Fun k c i j a / (x) = cos x
Postupajuei na naci n, potanko prikazan kod razvoja funkcije sin x
(vidi prije), dobijemo:
Mac Laurinovu formulu za cosx:
x2 x4 x 6 20 - 2
cos x = 1 - - +. ..4!
- - -6!'
-l- - + x
(_1)0-1 (2n-2)!
+
2!
X2n
+ (-1)0 -21l! cos (0x), 0 <8< 1. (151 )
Na isti nacin provedena diskusija ostatka pokazuje da je
IXI2n
}~~l~I Rn l =}~~ [ -21l! · l cos(Hx) 1 =0
J za sve lx i ,
pa dobijemo Mac La uri nov red za cos x:

x~ x4 x6
cos X = 1- -
2!
-_. +
+ -4! - 6! -l-
I ( _ l)n - 1 x"n
., - 2
(21l-2)! +
X20
+ (-I)n _ + ... , ( 152)
211!
- koji kOnVergira za sve lxi, tj. za ~ 00 < x < + 00 .
Vidimo da red funkcijle cos x sadrzi sarno parn e potencije x, jer

je cos x parna funkcija.
Pomoeu toga reda mozemo racunati po volji tacno vrijednosti cos x
za sve !x I, a takoder aproksimirati cos x s prvim clanovima reda uz
ocjenjivanje pogreske aproksimacije, kako smo to pokazali za funkciju
sin x. Postupajuei na taj nacin mozcmo na primjer dokazati da je za sve
Ix l ~ 0,1412, odnosno za Ix l ~ 80 30', cosx ,== 1 uz pogres ku od 1%.
e) Funkcija t(x)=ln(I -I- x)
Ovu funkciju razvit eemo ncposredno u Mac Laurinov red , jer smo
konvergenciju toga reda vee prije dokazali po d' Alembertovu kriteriju
(vidi str. 237). Prirnijetimo , da In x ne moierno razviti 1I M<lc Laurinov
red, jerjezil j(x)=lnx prviclanreda (O)=lnO=-oo , stogasmo
dali loga ritamskoj krivulji pomak za 1 na lijcvo.
Racunamo dakle prema (145):
x:! x3 x4
t(x) = /(0) + x · /'(0) + ~ ! 1"(0) + 3! 1"'(0) + 4i 1°) (0) +
253
((x) =In(1 + . x), ((0) = In (1 + 0) = In 1 =.2
1
('(x) = -~ ('(0)=1
l+x
-1
("(x) = (1 + x)2' ("(0) = -1
1 . 2 (1 -+- x) 21
('" (x) = +- (1 + x)4 (1 + x)3 '

(''' (0) = 2!
-2! 3(1 + x )2 _ _ ~
(4) (x) = (1 + X)6 (l + X)4' (4)(0)=-3! itd,
Uvrstimo Ii podvueeno u (145) :

x2 :,3 x4
In (1 -l-, x) =
.X - ,'-
21 • 1 -l-'3!
,- - . 2'. - -4! . 3'' .+ .. ,
dobil cemo nakon skracivanja koeficijenata:

Mac La uri nov red za In (1 + x) :
x2 x3 x4 . XU
In(1 +x) = x - +"3 - 4 + - .... +(_I)n- 1 -;Z +.. (153}
2
koji konvergira samo za - 1 < x to + 1, kilko smo to vec prije doka
zali. Pazi, taj red nema faIdorijeIa!
BlldllCi da red za In (1 +
x) konvergiril samo za x od - 1 do
ukIjueivo + 1, najveci Iogaritam koji mozemo P0!110CU toga reda izraellnati
jest In 2, koji dobijemo ako u red tlvrstimo x = 1 :
In2 =1 - .L2-l- 3
__ - __ - + _L __ + --1- ( ~ I)'n-1 ~ -l
, 4 ' 5 . II'
To je poznati nilm Leibnizov red, knji vrlo sporo konvergira (vidi

str. 234).
.) 1+x
f) Funkclja ((x = I 11 I - x
Da dobijemo red, pomocu koj ega bi se mogli ra ellnati prirodni 10

garitmi svih brojev3, dakle i obieni Iogaritllli (log x = M . In x) , llvrstimo
- x mj e sto x u red (153):
'J
x~ ,\;3 x4
In(1+x) = x - "2' + :3" - f +
dobij e mo:
x2 x3 x"
In(1-x)=-x- 2 - 3 4
254
Oduzimanjem dobijemo:
' + :3 + "5 + 7 + .. .
xi> X7
l
X3 )
In (1 +- x) -In (I-x) = 2 x
iii
In -1 +- x = 2 ( x
3 5
I-x
+ -x3 + X
--;=-
[)
+ --xl7 + . . .) '"
(104)
T aj red konvergira za - 1 < x < --'- 1 .

Npr., da izracunamo In 7 stavimo prema (154):
1+x = 7 iIi 1 + x = 7-7x iIi 8x = 6,
I-x
a odatle je x -- -43 < 1 , red cc konv c rgi rati .
Uvrstenjc u (154) daj 2 red:
In 7 =
,2 lLf
r3 +31(3)3
.4
, 51 (3).5
"4 + ... ] T
pomo(:u koj ega motemo izracunati In 7 po volji tac!1o, na nacin prikazan

pri racunanju broja e (vidi str. 226)
Na 5 decimala tacna dobijemo
In 7 = 1,94591
Primij etimo , da se prakticki loga ritmi racunaju pom oc u drugih redo
va , koji znatno brie konvcrgiraju
g) Bin 0 m n ire d
To je red za [(x) = (1 + x)m .
Pretpostavljamo da je m bilo koji realan broj, ali razlicit od pri
rodnog , jer bismo za m = prirodan broj dobiJi poznati binomni poucak
(vidi Repel. element. matematike), npr. za 171 = 3 :
(1 + x)3 = 1 + 3x + 3x2 + x 3 .
Racunamo prema (1 45):
t(x) = (1 + x)rn , 1(0)=(1 +0)"' =1
!' (x) = m (1 + x) 111 - 1 , ('(0) = m
f"(x) =1l1(17I-1) (l + x)m-2, t" (0) = m (m - 1)

!," (x)=m( m --l) (m-2) (l -I- x)m- 3 , t", (0) = 117 (1/1 - 1) (m - 2)
255
Uvrstimo Ii podvuceno u (145) dobijemo bin 0 m n ire d :
(1 -+- x) r.1 = } + m x + '!.!J!n - ~2 x2 + m (m - 1) (m - 2) x3 +

1·2 1·2·3
m(m-l) (m-2) .... [m-(11-1)] x n + ... , (155)

+ ... .. -+.- 1 · 2· 3 ..... 11
'koji konv ergira za I x I < 1, tj . za - 1 < x < + 1 , dok za m > 0

konv ergira i na granicama tog intervala, tj. za x = 1 1 za X = - 1 .
(Dok at i pomocu d' Alemb ertova kriterija da binomni red konvergira za
Ixl < 1) .
Navedimo nekoliko primj era za razvoj u binomni red .
Prim jeri.
Razvij u red:
1. VI + x = (1 + X)' /2
Uvrslim o u (155) m = 2 Dobijemo :
VI + x = 1 +- ~ x + 2
( _ ~)
2 x2 -l-
1 (- --:r1) . ( -
2- '
a
2- )
1. 2 . I .2 .J x" + . .. iii
~- -
VI + x -- I +
1.
2- x
_ _1_
2 .4x
2
+
_ I ._
3 x 3_
2 . 4 . 6-
1 . 3 .. 5 x "
2 .4 . 6 . Ii
+ _ :.
.konvergira za Ix ~ 1.
1
2. .3( 1 - = (I_X)-l ,'., .
V -,;
1
Uvrslimo u (1 55) m = -:f i -x mj eslo x. Dobijemo :
_"
I
, ~,_ ; (- . i +
1
"3 1 (- ~)
.2 - - (- xr +
- '3 '
1 ( - '34) '
(_ ~ )
3 (_ x )3 + ..
+ 1·2·3
= I ,2 2 14
0/- -
l 1 ___ x
1 + --;r x T-
9
x + 81
- x3 + .
kOllve rgi ra za :x I< 1.
256
I
J (I + X~)2 = (1 !_ X"} -z .
Lvrstimo u (I SS) m =- 2 i x2 mjesto x. Dobijemo :
-,---__ = 1- 2 2 + - 2 . (- 3) . • ' - 2 . (- 3) . (- 4)
(l + x ~J2 x l· :2 x -r 1 . 2 .3 x
6
+
1
(l + X2)' = 1-2x2 +3x4_4x' +
konvergira za Ix ! < 1.
Za male Ix I mogu se s dovoljnom tacnosti uzeti sarno prva dva

(lana binomnog reda , tj. moze se uzeti, da je
(l +x)m == 1 +mx (156)
za Ix , mal cn.
1\3 pnmjer :
I} Vm m23 = (1 + 0,0(023) ;
kako je x. = 0.00023 malen, imamo prema (156)
7
Yl1iQ023 == 1 + -} ·0,00023 == 1 + 0,00003 == 1,00003.
,) 5
:2) YO,998fi = V~ ,0014 = (J - O,OOI4}'J,
kako je 'x1= 1- 0,0014 . = 0,0014 opet malen, imamo:
5 _ _ I
yO,9986 == 1- ,,- '0,0014
o
== 1- 0,0003 == ----
0,9997 .
Pomocu binomnog reda mozemo racunati vrijednosti bilo kojih kori

jena, ali kod toga moramo paziti da bude Ix I < 1, jer ce inace red di
vergirati.
Primjeri.
1. JIr_.
Y 30 = .l\> -
Y 27 +3= 3
V+ 3,_
I
---:;,-
3 . (
27 =:3 1 + 9
1 )'"
=
= 3 [ 1 + 2. .
3
2.9 + J (-
I .2
~ >. (2.)
9
I + .. . ] = 3 [I + ~ _ 729.!.... +_ .. . ] .
27
Iz toga reda motemo 1f 30

- izracunati po volji tacno.
17 B . Ap,e" ; Rep e llt orij \ ise "" Iemalike I 257

2. ~19
1<1lsaJmo kao priJe :
fr19 = rs-+ 11 = 2 VI- -+--:-l~q:-

= :2 (1 + 1; )'1
1
Ne valja, jer je X = ~ > 1 . p3 ce red divergirati.
i\1 orarno postupati ovako:
8 '-
V 19 = 8 :-
V27 -:- 8 = 3
V"'- S (
3
1- 27 = 3 1-
8)'/.
27
8
saJ je x = - 27' a kako Je iaj Ix . < I. ree! ce konvergirati
=;~ [J + ~cl (_ ~)
27 . . .~)
+ -'1- (-
1 . "2
,l (-~y ~ .J =
8 64
=:) [ I - gj - 6561 - .. . ] .
Iz toga re lla moiemo f19 izracunati po volji tacno.
h) Fun k c i j a I(x) = tg x
PostupajuCi na gore nav cdelli nacin dobijemo Mac La uri n \) v '
fed z a tg x:
tg x = x
.
+ -31 x3
2,
+.15 17
XU + ___
315
x7 + (157)
~2 <. x < T 2·
JT
koji kOl1vergira za -
Opci zakon koeficijenata ovdje nije jednostavan.
i) Hip e r b 0 Ine fun k c i j e

Slicno kao sin x i cos x razviju se po Mac l.aurinovoj formuli
funkcij e sh x ch x. Nacini to! Slicna je diskusija astatka pa i sami
fEd ovi.
Dobijemo: Mac Laurinov red za shx:
__ x3 x5 X2n-1 x2n+t
shx = x + -:3! + 5!
- + .... + (2n-2)i + (211 +1)1 + ( 158)
I
Konvergira za sv e Ix l . tj. za -- "0 < x <: + oc) .
258.
Mac La uri nov red za ch x :
- x2 x4 x2n - -2 x2n
ch X = 1 ..L
' 2!
- + --
4!
_1_ . "
'
. + (2n-2)! + -2n! + -.. (159)
Konvergira za sve Ix I, tj. za - 00 < x <:_ + 00 .
Znamo da je lancan ica y = ch x slicna paraboli u svorne najdonj ern

dijelu (vidi sl. 76) . To se najbolj e vidi, ako ch x aproksirniramo s prva
dv a clana red a (159) :
x2
ch x == 1 + "2
a to je kvadratna funkcija, kojoj je graf parabola s vrhorn (0, 1).
j) Arcus-funkcije
Te funkcije se najjednostil vnije razvijll II red integralnirn putern, pa
cerno to II integralnom racunu pokazati. Zasada navedirno sarno rezuitate:
Mac Laurinov red za arcsinx:
. 1 x 1.3 x
3 5 1·3 .5 7
arc SID x = x + _.-
2
. -_
3
. + - .- +
2·4 5 2·4·6
. -x7 +. . . (160)
Konv ergira za Ix ! < 1 , tj . za - 1< x< + 1_

Mac L a uri nov red za arc tg x
1 x3 x5 x7 x9
arc tg x = x - - ..L _ - ~ ..L - - . (161 )
3 ' 5 7 9
Kon vergira za - 1< x ~ + 1.

Uvrstirno Ii u taj red x = 1, dobit ccmo red pomocu koj ega mo
. . n
ze rno izracLln at i po volji tacn o broj IT, JerJ e arctg 1= T :
__1'f . = 1 - --1 + -1 - -1 + -1 - .. . ( 162)

435 79
Taj fcd kOl1v ergi ra vrlo sporo (vidi alternirane redov e str. 234)
10. PRI MJER ZA RAZ VOJ FU NI<CIJE U TAYLOROV RED
Trcba razv iti funkciju sin x u Tayl orov red i to iz tack e Mo ap
sc is e Xo = 1 _
RacLlnarno prerna (146a):
f (x) = f (xo) + (x - xu) (' (xo) + (x ~,xO)2 f" (xo ) + (x --:-,xO)3 f '" (xo) + .. .
250
I (x) = sin x, t (xo) = sin I
I' (x) = cos x, /' (xo) = cos 1
I" (x) = - sinx, til (xo) = - sin 1
/,,' (x) = - cosx, I"' (xo) = - cos~ 1
1(4) (x) = sin X , 1(4) (XO) = sin 1 .
Uvrstimo Ii podvuceno Xo = 1 u (146a) dobij emo:

(x-l)2 (x-l)3
sinx=sinl+(x-l)cosl- 0, sinl- 01 cosl+
(X -1)4
+ 4! sin 1 +
Sada mozemo jos uvrstiti sin 1 = sin 57 0 17' 45" ='= 0,841, cos 1 ='= 0,540, .
pa uredivsi dobijemo:
sinx = 0,841 + 0,540 (x -1) - 0,421 (x _1)2 - 0,090 (x -1)3 +
+ 0,053 (x -1)4 +...
11. REDOVI POTENCIJA I NJIHOVA SVOJSTVA
Vidjeli smo da su Mac Laurinovi i T3ylorovi redovi redovi potenci

ja. Moze sc cak pokazati , da s e realna funkcija f(x) moz e razviti u red
pote ncija sarno na jedan nacin i d a jc dobiveni red Mac Laurinov red.
lz toga vee slijedi v elik a vaznost redova potencija, koji opeenito imaju
oblik:
aO+alx+a2x2+a3x3+ . . . +anXn+an-r lXU+l + ... (163)
Tu su ao, a1, a2, realni koeiicij e nti, dok je x realna promj enlji
va pozitivna iIi negativna.
Navedimo nekoliko svojstav a redova potencija
I. Ako red pot encija konvergira za neki x = Xl, tada on konvergi
ra apsolutno za svaku vrijednost od x , koja je po apsolutnoj vrijedl1O
sti manja od Xl, tj. konvergira za sve vrij edno s ti x, koje lez l: izmedu
- Xl + Xl iskljucivsi gr:mice.
C:im znamo dakle jednu vrijednost xl , za koju rc d pot C' ncija ]wn
vergira, imamo odmah interval (-xl , +XJ) , u kojem konvergira
taj red
260
II. Radij konvergencije reda potencija.
Ispitajmo po d' Alembertovu kriteriju konvergenciju reda potencija
(163), tj. izracunajmo:
lim l un + 1 i = lim . an+ 1 I .· I x In

0
+1
= Ix I . lim I-.::±2
a II = L
n-· oo luo l IHoo lan l · lxl n-+oo an I
iIi ako slavimo lim I aan+
j] __ 00
O 1
!= D (a)
dobijemo:
L = Ixi ·D.
Znamo da po d' Alembertu za
L = Ix I . D < 1 red konvergira, a za
L = xl . D > 1 red divcrgira
iIi, ako gomjc nejcdnakosti podijelimo s D, dobit cemo da
red kOllvcrgira za Ix I < ~ i da
1
rcd divergira za Ix! > D
Kilko jc prema (a)
-1 = 11m
D
. - an-
n-.oo aO + 1
I I,
.
lmamo uz ozna k u: 75
1 = R
da zaI x I < R red kOI1vergira,
a za I x I > R red divcrgira.
R=lim l a~+
'
11 - ' 00 ! O 1
(164 )
zove se radij konvergcncij c reda potencije , pa kako Ixl < R

znaci da je - R < x < +
R imamo, s obzirom na svojstvo I, drugo
svojstvo redova potencija:
1"
Red potencije konv ergira apsolutno u in!erVillu duljine 2R poloze- (l
• nom simetricno s obzirom na ishodiste .
Navedimo nckoliko primjera.
Odredi radij kOllv crgencijc reda
2 XO
+ x + .x2! + .
X C " '1
1) e' = 1 + I?! + (/I + l)! + ..
261
Kak o je an a a Jl +l ( 11 1)1' dobij elTlo ~rema (164):

n.I '
R =
· j -an1
I1m l' (n+l)!
- = 1m .1
I' 1·2· ;\ · · ··/z(rz + l)
= 11TI -:<'i ..j . . =
I'1m (11+ ' 1) =00.
n-~ oo
On + J Il --;c It. 11 _. ... 1 ~ v n 1: ...... C>~'
Radij konverg cncije If = = , d;lk le red Z.1 eX konvcrgira za Ix < co,
Ij. za x od - 00 do + .-'0 . :t h smo prije dokazali.

Funkcije, kojim je radij k () ;W ~' rgel lcij e R = = 1 zovu se c i j e 1 e
t ran s c e nd en t 11 e fun k c i j e. c,X je d:lklc ci jela transcendentna funk
cija, a takod 2r sin x, cos x , sh}: i ch x, jer njihovi redovi potencije
imaju R = IX> , kako smo to prije pokazali.
2) In(1+x)=x- - + -- - + . ..
x2
2
x3
3
+ (-1)"-1 -xnII +. (-1)" -
Xli :' 1
11 + 1
+
Prema (164):
R = ·
11m I-an- I = l'1m -
11
--,------
.
= lIm 11 I 1
---. . ( 1 ...L 1 )
- = 11m =~ 1.
n-__ oo an + 1 . n-\o. 00 1I _ ~! IZ It - x n
iZ-0
Radij konvergencije R = 1, po red za In (1 + x) konv ergira za
sve 'xl < 1 [takoder i za x= + 1 (vidi sir. 253)]
Kako je N konacna v2!icina In (1 + x) nij t:- cijeJa vec 0 b i c n a
transcendE'ntna funkcijn Isto vrijecli Zi! sve funkcije, kojc SlTlO
razvijilli u binolTIni red, a takoder i za beskO!1i1cni g e() m~trijski red, jcr
redovi till fu nk cija , kako smo to gore pok2zali, konverg mju za x I <: 1 ,
pa je oj ihov R = 1 konacn a velicina.
III svoJstvo .
Red pote ncij a konvergira L1 n i fn rm n 0 u svakom zatvor enom inter
valu, koji lezi u nutrini intcrvaJa konvcrg encije
Poslj edice.
1. Suma f(x ) reda potencija je nep re kinuta fun ke ij n za svaki x,
koji leli u nutrini intervala konvergencij e 2R toga reda, jer znam o da
je suma re da funkcija n2prekinuta funkcija u ini t:: rvalu u koj cm dotlcni
red konvergira uniformno [vidi tacku 7, b) ovog §l
2 BuduCi da red derivacija reda potencija konvergira u istom inkr
valLI kao j zad:1l1i red, dakle takoder konv ergi ra uniform no u bm in t2rv:;
lu , red poten cij Cl smijem o derivirati c\;"m po C]dD i dobiveni reli d ~' r :v;. cij :)
Ima ZH Sum ll c1e rivaciju sume onog reda, koji SInO der ivira ji, jcr Zil d nlO
262
da red funkcija smijemo derivirati clan pa clan, aka zil dani red i dobiv c: ni
rcd derivacija konvergin:ju ufliformno (vidi tacku 7. ov og §) .
Npr. aka dcriviramo red za cos x:
x2 x4 xl)
cos x = 1 - 2! + 4! - 61 +
dabijemo red za sin x:
-
.
SlOx = - -
1
2!
2x
.
+ 1. . 4x3 -
4!
~
6!
6'x 5
.
+.
. x3 5 x7
iii SIn x = x - 3! + 51x - 7! +.
S istog razlog a dat ce deriviranje reda za e X opet red za eX .
Pokazi to!
263
· § 21.
EULEROVE fORMULE. TREe} OBLIK
KOMPLEKSNOG BROJA
Da dobijemo vrlo vaZI1C Eul erove formule uvrstimo u Mac Laurinov

red za e X (147):
x2 x3 x4 x5
eX = 1 + x + 2! + 3! + 4! + 5! +
ix mjesto x, gdje je i = V- 1 = imaginarna jcdinica, pri cemu uzme
rno u obzir, da je
i 2 =-1
i3 = i2 . i = - 1 . i = - i
i4 = i 3 . i 2 = - 1 . (- 1) = 1
i 5 = i4 . j = 1 . i = i
if) = j4 • i2 = 1 . ( - 1) = - 1 itd.
Kako vidimo, dalje se vrijednosti potencija i ponavljaju, pa mozerna
Jako napisati bilo koju potenciju broja j . Npr. i 2:3 = i 20 . j3 = 1 . (-i) =
-i.
Dobij emo:
x2 x3 x4 x5
e i( = 1 + ix ~ 2! - i 31 + 4! + i 51 +.
ili ako skupimo posebno realne i posebno imaginarne clanove:
~ ~
e ix = (1 - 2! + 0([1 - .) + i (x - 31 + 05! +... ).
U prvoj je zagradi red za cos x (152), a u drugoj red za sin x (150).
Dobijc se konacno:
I Eulerova formula:
e ix = cosx+isinx. (165)
Uvrsti Ii se ovamo - x mjesto x i uzme Ii se U obzir da je
.c os (-x) = cosx, a sin(-x) = -sinx, dobi}e se
II Eu!crova brmula:
e-i"=cosx-isinx . (165a)
265
Zbrojimo Ii te dvije formule, odnosno oduzmemo Ii od prve drugu ,.
dobijemo
e ix+ e- ix 2 cos x
eix_ e - i x 2isinx,
a odatle je
cos x
e ix +
e- i x
2
(166)
eix - e- ix
sin x =
2i
sin x i cos x prikazali smo u oblicima slicnim izrazima za sh x ch x ,

ali argument je sada imaginaran
Iz prve Eulerove formule lako dobij cmo nov 0 b Ii k komplek-
snog broja.
Znamo vee dva oblika (vidi § 1):
obicni: = x+ iy,
.Z
trigonometrijski: z = r(cos 'P + i sin cp). (a)

Uzevsi u obzir, da je prema (165) cos cp + i sin cp = e i
:;, dobijemo
lZ (a) treCi oblik kompleksnog broja :
z r e i:;> . (167)
Taj oblik je osobito vazan u el ektrotehnici. U mnogim publikacijama
lZ podrucja elektrotehnik e e i ((! tiska se u obliku e i tj . imaginarna je
((!,
din ica i ozn acava se s j . To je ucinjeno zbog toga, sto se u elektro

tehnici momentana vrijednost izmjenicne elektricne struje oznacava s i ,
pa se na taj nacin izbjegava zabuna do koje bi oznacivanje imagin arne
jedinice s i moglo dov esti.
266
§ 22.
INTERPOLACiJA. LAGRANGEOVA FORMULA
Pretpostavimo da sm o na neki nacin , npr. mjerenj em, dobili n ta

caka u ravnini
T1 (X1 ,Yl); T 2 (x2 , Y2), T 3 (xS,.YS), . . , Til (x n , YIl) ,
koje smo nanijeli u koo rdin atnom sustavu (X, Y) (vidi sl. 143).
U medutac kama x, tj. u tackama izm edu x l i X2, X2 i Xs itd.

ne znamo vrij edn ost i funkcij e, jer u tim tack arn a nismo vrsili mjlerenj (l.
Nastaje pitanj e, koje ce mo vrij cdnost i uz eti u tim med utac kama? Kro z Il
tacaka mozemo povuci ;bezbroj krivulja, ali znamo, da je s n tac aka
jednoznacno odreden ~'p o linom (n -1 )-ga stepena (vid i teorem identi cno
sti polinom a, § 4). Da nas problem rijd imo jednoznacno, zamislimo, da
kroz 11 zadanih tac aka prolazi grnf polinoma (Il - 1)-ga stepena pa ce
rna Ll medutackama rnjesto vrijednosti funkcije koje nam u tim tackam a
nisu poznate, Llzim ati ordinate, tj. vrijednosti toga polinoma Pn - 1· Ta se
operllcija zove in t e r pol a c i j d.
,y
I
~ ~---r(X)
:I n (x )
"'" 1r1-l
I
I I
I
I
l)i :Y3 IYn
I
I I I
I I I
I I
j
10 X, X2 X Xj Xn x
51. 143.
Uzm emo Ii vrij ednosti toga polinom a za tacke koje leze i z v a n

podrucja mjerenj a tj. za tacke na Iij evo od Xl i na desno od X il tada
vrsifno e kstr a p o l a c ijl u, koja daje vrlo nesigurne rezultate.
Pretp ostavimo da smo uzel i sa rno dvije tacke funkcije Tl (Xl , Yl) i
T2 (X2, y~ ) . Sa dvije tacke jednoz nacno je odreden polinorn prv og ste
pena ['1 (x) , tj. pravac. Znamo jednadzbu pravca kroz dvije tacke :
.Y2 - Yl
)' -)'1 = (x - Xl) .
x2 - Xl
267
Tu jednadzbu mozemo lako prikazati u obliku koji slijedi u kojem
je Y zamijenjen s PI (X):
,
Y = P l (X) = Yl
X - x2
X1- X 2
+ Y2 X -Xl
X2- x1
.
Uzimajuci za X od Xl do X2 mjesto vrijednosti funkcij-e vrijedno
sti toga polinoma P1 (x), tj . vrijcdnosti linearne funkcije odnosno ordi
nate pravca, vrsimo lin ea rnu interpo l acij.u, koja nam je dobro
poznata iz rrlcunanja s logaritamskim tablicama.
Ako su nam poznate tri hcke funkcije T1 (xl, Yl) T2 (X2, )'2) i
TJ (X3, Y;3) , uzimamo II medutackama ordinate parabole, tj . vrijednosti
polifJoma drugog stepena, koji glasi :
(x -x2) (x -x3)
Y = P 2 (x) = Y1 (Xl -X2) (Xl -Xs)
I
-4-
I
Y2.
(x -xl) (x - xs)
I.. -- \ I.. .. \
+
(x -Xl) (x -x2)
+ Y3 (x3 - -
Xl) (X3 - X2) .
Taj polinom ustvari prolazi kroz tri zadane tacke, jer uvrst enje
X = Xl , X = X2 X = X3 daj e Yl, )12 i Y3'
To je . parabol.icka l nterpolacija bja se prakticki primjenju
je uvijek tada, kadn drug e lablicne razlik c. nisu jcdnak C', npr. pri racuna
nju s logaritamskim tablicama od 10 dcc illlala.
Uzm cmo napokon opeenito da poznam o 11 tacak a zadane funkcije
Td x l,Yl) T2 (x2,Y2)," ., T,,(xn,Y,,) U bm slucaju vrsimo
interpolaciju pomoeu pr)linoma Pn ~ 1 (x), koji glasi:
(x -X2) (x - x3) (X - ,\n) +
Pn~l (x) = Yl (Xl -X2) (Xl -X3) (Xl - X n )
(X -Xl) (x - X3 ) (x -- XII)
+ )'2 (X2 -Xl) (X2 X3) (X2- Xn ) +. (168)
(X -Xl) (X -X2) (X -XIl ~ l)

+ Yn (Xn - Xd (Xn X2) (Xn -Xn~l )
To je Langrangeova int e rpolaciona formula. \1

(Pazi: II brojnik svakog clana formule ne smije do,j X s indcksom,
koji ima Y toga clana, vee svi ostali x, dok je prvi clan svakog fak
tora u nazivniku uvijek onaj x koji nismo smjeli pisati II brojniku, a 0
stali se X jcdnostavno prepisujll prema brojniku).
AproksilIlirajuei zadan u funkciju I(x ) II intervalu od Xi do Xn po
moeu Lagrangeova inkrpolaci onog pDlin J ll1Cl (168), vrs im o pogresku R (x)
268
(vidi sl. 143), koju naravno ne mozemo izraeunati vee samo ocij eniti
prema form uli:
f(n) (~)
R (x) = - - ,- (x - Xl) (x - x2) ...... (X - xn),
II.
gdje je Xl < s; < X Il , inaee je ~ neodredc:n, a Xl , X 2," .. , Xn apsci

se su poznatih taeaka funkcije f(x ) ,
Pomocu te formule moze se pokazati , da je pogrdka koju vrsimo
kad' lincarn o interpoliramo pri raeun anju logaritama brojeva pomocu loga
ritamskih tablica od 5 decimal a manja od 1~7- ' tj. manj a od jedinice sed
mog decimaln og mjesta, tako da jc nakon interpolacij c i peta zn amenk a
mantis e svakog logaritm a broja potpuno sigurna
Primijetimo jos, da se linearna intc:rpolacija vrs i i kod upotreb e 10
ga ritamskih ta blica od 6, 7 i 8 d ecimala. P ogreska interpolacije umanjuje
se time, sto se pov ecava broj znam enaka brojeva , eiji su logaritmi nav e
de ni u tim tablicama, a stoga je obujam tih tab lica znatno veci , Postoj e
jos i druge formule za interpolaciju , npr. Newtonova,
Primjeri.
I. Aproksimiraj sin x pomoc lI Lagrangeova interpolaci onog polinoma, ako SII po'
.. d nost·,
zn ale Vrlje k"
1 tUIl clj e za
11: x, = " , x~ = '2"
x, = 0 ,X2 = '2' 311: ' x;, = 2 ::.
Buduci do je zad dno 5 lacaka, poli no m ce prema (168) glasiti :
(x - X 2) (x - X3 ) (x - x, ) (x - x;,)
P ~X=
( ) Y1 +
(x, - X2) (XI - x,,) (
x, -)x (-
~ Xl - -Xr,)
(x - Xl ) (x - '"<;J ) (x - -'4) (x - Xf, )

+Yz -
(X2 - Xl ) (Xl - XJ) (X2 - x~ ) ('-"2 - Xr,)
+
(x - x ,) (x - Xl ) (X - X~ ) (x - Xn)
+y,,. -
(X:J - X l) (Xa- xc) (x" - X, ) (x" - Xr,)
+
(X - Xl) (x - X2) (x - .Yo) (x - x b)

+~ +
(x, - Xl ) ( x~ - X2) (x, - Xo) (x, - xJ
(X - XI ) (x - .\"2) (x - Xo) (X - x.)

+Y j - -- ,
( Xli - X l) (X ., - X2) (X5 - .Y,,) (XC) - X, )
Racundm o:
za XI = 0 Yi = sin 0 = 0
1t 11:
za x2 = 2 y .,. = sin
_ -2 = 1
za x :\ = 'it Y 3 = Sin 11: = 0
3" . 311:
za x, = '2- Y., = -5111 2 = - 1
za X ;, = '2r:: Y c, = sin 2:: = 0.
269
UVFslenje tih vrijedn osti uP., ( XI daje:
(X - (x - T3 ~ ) (x - 2;:)
0) (x - ~)
y=0 + 1 +0
) ( '2
( "i - 0') (n2 - 7. )" (,,2" - 2:3~ - " - -2IT )
(x - 0) (x- ~) (x - IT) (x - 2IT) ,
-1 -.----~-- -- -- ..L O
3;: ) ( 3" IT' (3IT ) ( 3IT ) '.
( 2 - 0 "2 - '2) .2 - IT 2 - 2IT "
Odatle :
X (x. - IT) ( X - T:lIT) (x - 2IT) x (x- T) (X-IT) (x -2IT)

Y=
2IT ' (
- 2IT )\ '(-IT) '
( ' 3IT)
-2" 3;, , IT ' ; , ( _ ;, )
iii y
8
= 3r;4 X (x - ,,) (x ,- 2IT) [- (x - ~
~~~) + ( \ - ;) , 1
,0,
iii y = 3 70 3 X (x - IT) (x -- LIT) .
Dobili 0: 1110 , da!( Ie , pJlinom trece 6 stepena :
P 3 (y) = 3~1 X (.t - IT) (.,,- - ::IT), :: Ujl k onacno pri ma oblik
"
Y = 3! 1X (x 2 - 3IT X -;- 2IT'l ) (a)
iii ako Llzmem o da je IT == 3.14 ( ~ a (' u na m o s log aritamskim racunalom) :
Y = P 3 (x) = O,09x (x 2 - 9 ,4 2 x + }9,72) ,
Konlrola racuna:
Prema (a) y = 3!:J x (:\2 - :CITX + ~ 1t') dobijemo :
za X1 = 0 Y1 = 0
IT
za X2 ='2- y, = 1
za X ;i = 7t' )'s = 0
27t
za x, ="2 y, = - l
za x. C~ :1t y ,; = 0,
SI. l44 prikazuje zadanu funkciju sin x i njenu aproksima ciju pomor u izracunatog
Lagrangeova interpolacionog polinoma P., (x) •
2. Oa se odredi dopusteno opterecenje zeljeznih iana ca, kojima su karike kru7.nog
presjeka promjera d, bilo je pokllsnim plllem odredeno dopusteno opterecenje P. Za
270
lance rromjera d, = 8 mm , d~ = 16 mm i d~ = 20 mr.J dobiv en o j '~ P , = 400 kg, P z =
= 1600 kg i P 3 = 2500 kg. Ire ba sasiavili lab lie u dop ll stenilJ oplcrece nja 7.a lance, kojl
rn a je promj er d karika 6 mm , J I ml1l , 1.3 mm, 11\ mm, 25 mm i ;,0 mm.
--- y =P r-~}
_____ y =s/f) (
~
o II
I
~
"" £.
: j2n- x F- .
~"'" ~
SI IH .
Problem rjesavam o pomocu L:J"i ran:::eove inl erp olacione fo rlJ1 ui (? Kako su po[, us ima
odrcdene sarno tri vrije dno sti, dobit cemo prema (1 6.) ) ozllaci v.;i d sa x a P sa y po
linom drugog slepc na (parabolick a inlel po/;; (" ij a).
(x - X2) (x - xa) (x - ;,cd (x- x ,) ( x - x, ) (x - x., )

y = y,
(x J - x~ ) (x, - X3 )
+ Y2 (X2 - x,) (x, - );:1)
+Y:\
(Xl - X,) ( Xo - X 2)
Uv rste njl' .Y , = dJ = R, YI = PJ = -!OO

X2 = d2 = 16, ."2 = Pz = I fi (JO
.\:1 = da = 20, Y~ = P J = 2500
da jl' .
(" - '6) (,, - 90) . , ( x -- 8) (.\: - ;2U) _ l \ - 1';) ( x - 16)
Y = ·100 (~ _ ;G) (~ _ 2-0) T le O( , . - - .--
( 1 6 - ~)
--
(l 6 - ~U)
-- '" -, 00
- (:: 0 - '1) (l 0 -

1O)
N ako n ur l'd enj a dobijemo.
y = :2~ x2
·1
iii , k ako je y = P, a x = d .
P = 3l'd 2
4
ivriiiav aju c.i red om 11 1lI ftJrllll1lu d = 6 mm, d = I I m m, d = 13 mm , d = 18 rum,

d = 25 TIlm d = 30 mm dobij elJJo pripadnl' vrij edlJosli P dOjll1sll'nih oplerece nja . Ie
vrijednosti llvrslen e Sll II tab liell, koja slijedi i II Iwj oj Sll vrijeonosti, dobivl' ne pokllsnim
pllt em, podv uce ne:
d mm I G I 8 II I 13 16 I t; 20 I :>5 I 30
P kg I '22:; TWo 7 ';6 I lIi.5 G 16nn I ':'025 ::30 0 , 3iJC6 I 562;;
Iz t3hlice vidimo da :;mn Z~ d = 611!i'J , d· ,,- 20 ll1m d = 30 Jill1J v,si ii ekstra

,nolac ij ll, ipak se i ti rewl tali nt Zll :Ji no ra zli'.('Jjll od sl\'arnii:
27 1
POP IS NAJVAZNIJIH FORMULA
I{ompleksni brojevi
z = x -!- iy; z=r(cosq>+isinry); z=rc i9
[r =
. .
Iz i = + jf,x •- + y-,• tg <p y]
=--;
Z1 . Z2 = r1 . 1'2 [COS (<pj + S'l2) + i sin (<P1 + 92)]
Z1 r1 [
::- = -r' (
COS 91 -- <pz) -;-. 1. sin
.
(<(1 - ?2)]
-C2 2
Z n = I' n (cos n <p + i sin II cp)
Nloivrec:ve fnrmule: (cos cp ± i sin cp)" = cos Il cP ± i sin IZ rp
11 _ " _ ( + 3600 . k . . 9 + 360 0 . k)
Vz=!'r ' cosCP IZ + I·sln IZ k=0,1,2 , .... (IZ-l) .
Funkcije i konstante
C( I
Cf. = P . arc ((; arc u = - = - ; I = I' • arc u..
p r
1" 00
p = 0 = 57 0 1] ' 45" = 57,2960 = 3438' = 206265"
:n:
(
e =lim II
11-> 00 i.
+- -J 1
II
\Il
= 2,71828 .
e' - e-''; X
shx = - -2--- chx = ~~ e -- ch 2 x-sh 2 x = I
X
th x = sh x e' - e-' dh x = ___ eX +-
e-
chx eX + e- X
thx eX- e - X
-'
k ruznlca x = r cos
. t O~t < ')_:t elJpsa
. x = a cos t
b' t
I 0 ~ t < 2:r
Y = r S1r1 t - y = sin
h'iperbola x = a ch t za a = b = I: x = Cft t
y = h sh t y = sh t
log x = M . Inx In x = log-

' 1x - 1 . Ioo-x
-jvf
I~ b
M = log e = 0,4:34 29 .
1
iV! = In 1 ° = 2, 302585 - .
Ar sh x = In (x + VI + x2) Arch x = In (x ± 11x 2 - 1)

I I -+- x
Ar th x = -- In - - za I x I < I Ar dh x =
1
2 In
x +1
x - I za I x I> 1.
2 I-x
1813. Apsen: Repe titorij vi se mat ern.like I 273
Asimptote
I Asimptota krivulje y = [( x) , odnosno x = q:>(y)
1) U,sporedna s osi X:
y = a; a =--' lim f (x)
x -r.:
2) Usporedna s osi Y:
x = b; b = lim q:> (y)
y -~ .AJ
3) Kosa:
y=kx + !; k = lim y ! = lim [f(x) - kx]

X---()..~ x ' X" - ..~ 00
II. Asimptota krivulj e r = r (q:», odnosno q:> = q:> (r )
r = . u. = lim cP (Tl ; d=lim[r-sin(q:>-a)]

sin(u.-rp) , r-> 00 <;J - a
Derivacije
1
Za y = [(x): t = Y-Yl =y '(Xl)(x-xl); n :::= Y -Yl = - - , - ( x - x J l
Y (xl)
n
DxC = 0
D,x ll = nx n- 1
D x
x
x2 Dx = 11
II x
IZ l!xn

1
-- 1
D ]!x = - _ = ---.
I
x 2 x V
dva isla korij ten:! D, i1x = 3 {7'x2
D,(u ± v) = u' ± v' DJu - v) = u v' -+- vu '
D, (C· v) = Cv' D (!!...) = v u' - u V I
, V v2
D , sin x = cos x Dx sh x = ch x
D,cosx - sin x Dx ch x = sh x
Dx tg x = cos:!x Dx th x = ch 2 x
D, ctg x = - STn 2 x Dx dh x = - sh~ x
D x aX = aX - In a (prepisi putil In osnovke)

Dx eX e" (prC'pisi)
~7 ~,
M
D, log. x
x log " e = X- Ina iJ , lnx x D, lngx = x
I
D, arc sin x = VI _ x 2 /), Ar shx =
If I + x 2
I I
D , arc cos.\" = - Il l-x;o /),Ar ch x = .
± If x 2 - I
1
D, ,HC tg x = 1 + x2 D, .A r th x= -I 1 x 2 Zi1 Ix I < 1
D, arc ctg x = - T+ x 2 D,Arcihx ~~ 1 -x

1 _9 za x l > .I.
Beskona~ni redovi
Geometr jski red: 1+ x + x 2 + x 3 + x~ + ... = -1-

-x
za Ix I <: 1
fz2 fz 3
Taylorov red: I(xo + fz) = I (·\oJ + Iz . I' (xoJ -!- Ti I" (xo) + 3! f'"(X O) + .. .
, (x - xO)2" CX - xo)'J I II' .
iIi r
I,x) - f(xo)
_
+ (x - . xo ) j:r (xo)
. '
T - ~i' - I (xo) T -;)! _.-
I
('>:0) + ..
Mac Laurinovi redovi:
x2
ICx) = ICO) + x('(O) + 21 (" (0) + i! ("' (0) + ...
x:J
x2 x8 x4 x5
e' = 1 +x + -2 '. + 31 . + 4'. + "'I

o. + ... Z<t - 00 < x < + CXl
x3 x5 x7
sin x x - 31 + 51 - 7! + - ... za -- 00 <. x <_ + co
x2 6
cos x = r - -
2!
+ x4
-- - .-x6! + - .,,
5'
Z<I - oc < X < + 00
x2 x'J x4
In (1 + x) ;;=0 x - 2 + :3 - 4 + - ... za 1 <x £" -!- I
m (m - 1) 2 m (m -- I) (m - 2) 3
(l+x)llI=l+m x + 1.2 x + 1.2.3 - x + ... Z;1 x < 1
Eulerove formule: e± ix = cos x ± i . sin x .
sin x e ix -
C).
e-·ix cnsx ,e
iX
+2e- ix
~l
275
Zm,k; 320 Sv
l zdan je:
Prof. dr ing. B ORIS APSEN
REPETITORIJ VISE MATEl\'IATIKE

I d iD
I zdava·c:
TEHNICKA K NJIGA
Izdav3cko poduzee6
Z AGREB, JuriSiCeva 10
Za izdav a ca odgovara:
Ing. K UZMAN RAZNJEVIC
Uredn iStvo sveu cilisn.ih L1dzbenika
G b vrOl ur ednik:
ZVON JMIR VISTRICKA
Ured a iik edicije.
IVAN UREMOVIC
T ehnlcki urednik:
ZARKO PAVUNIC
Korigi.rao:
AUTOR
Tisak:
TEHNICKA KNJIGA
Zagreb
Tisak domen:
OL;UJAK 1963.
~
I:
III
~ 90891 I
o
z
w
Cl:
o
>
f
a:
N
EKONO"SKI FAKULTET
SPLIT - KNJIINICA
IIII~I
550024398

Apsen, Boris. Repetirotij Više Matematike I

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Apsen, Boris. Repetirotij Više Matematike I

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

PRO F. D R I N G.

DRO~. DR ING. BORIS APSEN

Dru~o dopunjeno izdanje

TEH N ICKA KNJIGA

1. Cijele racionatne funkcije iii polinomi 39

b) Pojed i ni slucajevi polinoma (linearna, kva­

c) Pol i nom n - tog s t e pen a 48

1) Rastavljanje polinoma u mnoziielje 48

2) Teorem identicnosti polinoma . 51

3) Racunanje vrijednosti polinoma (Hornerova sh ema) 52

4) Graficke konstrukcije polinoma 53

1. Konstrukcija grafova funkcije x" (po-

2. K 0 n s t r u k c i jag r a f a pol i nom a 54

3. Graficko odredivanje nultacaka polinoma 54

4. Kvalitativna slika polinoma 56

2. Razlomljene racionalne funkcije 56

b) Najjednostavnije razlomljene racionalne

c) Nultacke polo VI R(x) = Qm(X-f 58

d) K val ita t i v n a s 1i k a r a z 10m 1j en era c ion a I n e

4. Goniometrijske, trigonometrijske Hi cirkularne funkcije 60

a) A n ali tic k a, 1u c n ail i ark u s - m j era k uta 60

c) Fun k c i jay = ctg x 65

f) 0 pee nit i j i 0 b 1i c i fun k c i j a s i 11 usa k 0 sin usa 66

4) y = A cos (mx + 11) . 68

g) Prj m j e r i z a 0 pee nit i j i 0 b I i k fun k c i j e sin usa 70

1) Harmonicko gibanje iii titranje iii oscilacija 70

2) Zbrajanje izmjenicnih struja 71

6. J<ategorije redova 227

a) Red () vis P 0 zit i v n ,i m cIa nov i m a . 227

1) Teorem 0 llsporedivanju redova 228

2) D' Alemberiov kriterij 229

3) Callchyjev krit erij 232

b) Alternirani (izmjenicni) redovi 233

c) Redovi s pozitivnim i negativnirn clanovima

p 0 red ani m b i 10k a k 0 235

]) Apsollltno konvergentni rcdovi i njihova svojstva 236

2) Bezuvjctno i llvjetno konvergentni redovi 239

7. Redovi funkcija . 239

a) Opccnito 0 rcdovima fllnkcija 239

b Uniformna konvergencija redova funkcija. 240

1) Weierstrassov kriterij za llniformnu konvergencijll

rcdova funkcija 242

2) Deriviranje redova funkcija 242

8. Taylorove i Mac Laurinove formule i redovi 243

9. Razvoj u Mac Laurinov red pojedinih funkcija 247

b) Funkcija f(x) = eX 247

c) Funkcija f(x)=sinx 249

d) Fllnkcija f(x)=cosx 253

c) Fllnkcija f(x)=ln(l+x) 253

f) Funkcija f(x) = In -11 .+ x 254

h) Fun k c i j a f (x) = tg x 258

i) Hip e r b 0 III e fun k c i j e 258

10. Primjer za razvoj funkcije u Taylorov red 259

II. Redovi potencija i njihova svojstva 260

§ 21. EULEROVE FORMULE. TREeI OBLIK KOMPLEKSNOG

§22. INTERPOLACIJA. LAGRANGEOVA FORMULA 267

POPIS NAJVAZNIJIH FORMULA 273

To su brojevi , koji se mogu pisati u obliku nz, gdje su m 11 cijeli

1) Prirodni broj evi iii cijeli pozitivni broj evi: 1, 2, 3, . . , II , . . .

Prirodan broj oznacuje se opcenito slovom ,,11" (naturalis).

Npr.: Broju 3 odgovara tacka A s apseisom (+ 3), broju (- 3)

Znak < znaCi "manji od"

ApsoJutna vrijednost broja a, tj, lal, je vrijednost toga bro­

1+3 1=OA = 3; 1-3 1= TfiJ = 3; 13-2 1=AC = 1, [2-3[ =-CA = 1.

b) Pojed i ni slucajevi polinoma (linearna, kva

ApsoJutna vrijednost broja a, tj, lal, je vrijednost toga bro

Apsotutna vrijednost kvocijenta jednaka je kvocijentu ap

Izvrsimo Ii mno ze nje lij e

doc u j U 11 v r i j e d n () st i jf z Ie z e u v rho v i 111 <I P r a v i I n 0 g 11 - te r0

1, {, ~, .. ' , 71' n -+- l' .. - slijed reciprocnih vrijednosti prirodnih bro

To je tzv. d i v erg e n t n i slijed, jer clanovi sJijeda ne teze ko