Vous êtes sur la page 1sur 320

Αλγεβρικες ∆οµες Ι

Εκπαιδευτικο Υλικο Μαθηµατος

Ακαδηµαϊκο Ετος

2012 - 2013

∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης

Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

22 Ιανουαριου 2013
2

Περιεχόµενα

Μέρος 1. Ασκήσεις Προς Λύση 4

Μέρος 2. Προτεινόµενες Ασκήσεις Προς Λύση 33

Μέρος 3. Επίλυση Επιλεγµένων Ασκήσεων 59

Μέρος 4. Θεωρητικά Θέµατα 202

Ι. Θεωρία Οµάδων 202


1. Σχέσεις Ισοδυναµίας, ∆ιαµερίσεις, και Πράξεις 202
1.1. Σχέσεις ισοδυναµίας 202
1.2. ∆ιαµερίσεις 203
1.3. ∆ιαµερίσεις και Σχέσεις Ισοδυναµίας 204
1.4. Απεικονίσεις και Σχέσεις Ισοδυναµίας 205
1.5. Πράξεις 207
1.6. Πράξεις συµβιβαστές µε σχέσεις ισοδυναµίας 207
2. Υποοµάδες και το Θεώρηµα του Lagrange 210
2.1. Βασικές ιδιότητες υποοµάδων 211
2.2. Οµάδες προερχόµενες από την οµάδα Z των ακεραίων 212
2.3. Υποοµάδες και Σχέσεις Ισοδυναµίας 213
2.4. Το Θεώρηµα του Lagrange 216
2.5. Οι Υποοµάδες της S3 217
2.6. Το αντίστροφο του Θεωρήµατος του Lagrange και η Εναλλάσσουσα Οµάδα A4 217
2.7. Εφαρµογές του Θεωρήµατος Lagrange (I) 219
3. Τάξη στοιχείων και Οµάδων - Κυκλικές (Υπο-)Οµάδες 222
3.1. ∆ύναµη Στοιχείου 222
3.2. Κυκλικές Οµάδες 224
3.3. Τάξη στοιχείου 225
3.4. Τάξη Γινοµένου Στοιχείων µιας Οµάδας 228
3.5. Εφαρµογές του Θεωρήµατος Lagrange (II) 230
4. Χαρακτηρισµοί Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων 233
5. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων και των Υποοµάδων τους 236
5.1. Υποοµάδες και Γεννήτορες ΄Απειρων Κυκλικών Οµάδων 236
5.2. Υποοµάδες και Γεννήτορες Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων 239
5.3. Η Οµάδα των n-οστών ϱιζών της µονάδας 242
5.4. Κυκλικές Οµάδες - Ευθέα Γινόµενα 243
5.5. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων 244
6. Οι Οµάδες τάξης pq , p, q : πρώτοι αριθµοί 246
6.1. Οµάδες τάξης 2p 246
6.2. Οµάδες τάξης pq 248
7. Οµάδες µεταθέσεων (µετατάξεων) 250
7.1. Οι πρώτες έννοιες 250
7.2. Τροχιές και ανάλυση σε κύκλους 253
7.3. Εκτιµώντας τις τάξεις των µεταθέσεων (µετατάξεων) της (Sn , ◦). ∆ιαµερίσεις του n 263
7.4. ΄Αρτιες και περιττές µεταθέσεις (µετατάξεις) 265
8. ∆ιεδρικές Οµάδες και Οµάδες Συµµετρίας* 270
3

9. Οµάδες Παραγόµενες από Υποσύνολα και ∆ιαγράµµατα Hasse* 271


10. Κανονικές (Ορθόθετες) Υποοµάδες 272
10.1. Κανονικές Υποοµάδες 272
10.2. Κανονικές Υποοµάδες και Σχέσεις Ισοδυναµίας 275
10.3. Παραδείγµατα Κανονικών Υποοµάδων 276
11. Τρία Χαρακτηριστικά (Αντι-)Παραδείγµατα 281
11.1. Οµάδες Hamilton 281
11.2. Μεταβατική ιδιότητα κανονικότητας υποοµάδων 282
12. Οµάδες-πηλίκα 284
13. Οµοµορφισµοί Οµάδων 287
13.1. Βασικές ιδιότητες και Παραδείγµατα 287
13.2. Οµοµορφισµοί και Υποοµάδες 290
13.3. ∆οµικές Ιδιότητες Οµάδων - Κριτήρια (Μη)-Ισοµορφίας 294
13.4. Οµοµορφισµοί και Κανονικές Υποοµάδες 296
13.5. Το Θεώρηµα του Cayley 297
14. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων και Οµάδες Αυτοµορφισµών 302
14.1. Ταξινόµηση ΄Απειρων Κυκλικών Οµάδων 302
14.2. Ταξινόµηση Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων 303
14.3. Κριτήριο Ισοµορφίας Κυκλικών Οµάδων 304
14.4. Οµάδες Οµοµορφισµών Κυκλικών Οµάδων 304
14.5. Οµάδες Αυτοµορφισµών Κυκλικών Οµάδων 312
15. Τα Θεωρήµατα Ισοµορφισµών και οι Εφαρµογές τους 315
16. Ευθέα Γινόµενα και Πεπερασµένες Αβελιανές Οµάδες 316
17. Απλές Οµάδες 317
18. Οµάδες Μικρής Τάξης 318

ΙΙ. Θεωρία ∆ακτυλίων 319


19. Βιβλιογραφία 320
4

Μέρος 1. Ασκήσεις Προς Λύση

Ασκησεις - Φυλλαδιο 1
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2012

΄Ασκηση 1. Στο σύνολο των πραγµατικών αριθµών R ορίζουµε µια σχέση R ⊆ R × R ως εξής :
x ∼R y ⇐⇒ x−y ∈Q
Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο R, και να περιγράψετε το σύνολο πηλίκο R/R.

΄Ασκηση 2. Στο σύνολο των ϱητών αριθµών Q ορίζουµε µια σχέση R ⊆ Q × Q ως εξής :
x ∼R y ⇐⇒ x−y ∈Z
Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Q, και υπάρχει µια 1-1 και επί επεικόνιση
f : Q/R −→ Q ∩ [0, 1)

΄Ασκηση 3. Θεωρούµε το υποσύνολο S = z ∈ C | |z| = 1 του συνόλου C∗ των µη-µηδενικών µιγαδικών



αριθµών. Στο C∗ ορίζουµε µια σχέση R ως εξής :
z ∼R w ⇐⇒ zw−1 ∈ S
1. Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο C∗ , και ακολούθως να περιγραφεί το σύνολο-
πηλίκο C∗ /R.
2. Είναι το υποσύνολο S κλειστό ως προς την πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ ;
3. Είναι η πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ συµβιβαστή µε την σχέση ισοδυναµίας R;

΄Ασκηση 4. Να εξεταστεί, ποια από τα ακόλουθα υποσύνολα τού καρτεσιανού γινοµένου Z × Z ορίζουν
µια σχέση ισοδυναµίας φ επί του συνόλου των ακεραίων αριθµών Z και για κάθε φ να προσδιοριστούν οι
αντίστοιχες κλάσεις ισοδυναµίας καθώς και η προκύπτουσα διαµέριση του συνόλου Z:
(1) g1 = {(z, z) | z ∈ Z},
(2) g2 = {(z, z + 1) | z ∈ Z},
(3) g3 = {(z + 1, z) | z ∈ Z},
(4) g4 = g1 ∪ g2 ,
(5) g5 = g1 ∪ g2 ∪ g3
(6) g6 = {(1, 2), (2, 3), (1, 3)},
(7) g7 = {(1, 2), (2, 3), (1, 3), (2, 1), (3, 2), (3, 1)},
(8) g8 = g1 ∪ g7 ,
(9) g9 = g1 ∪ g7 ∪ {(7, 8), (8, 7)},
(10) g10 = g1 ∪ g7 ∪ {(3, 4), (4, 3)}.
5

΄Ασκηση 5. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο και {Ri }i∈I µια οικογένεια σχέσεων ισοδυναµίας επί του X .
1. Να δείξετε ότι η τοµή R = Ri
T
i∈I S είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του X .
0
2. Να εξετάσετε αν η ένωση R = i∈I Ri είναι σχέση ισοδυναµίας επί του X .

΄Ασκηση 6. Θεωρούµε το σύνολο X = 1, 2, 3, 4}.
1. ΄Εστω η σχέση
R = (1, 1), (2, 1), (3, 1), (2, 4), (4, 2), (3, 3), (4, 1), (2, 3) ⊆ X × X


Να ϐρεθεί η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R.


2. ΄Εστω η σχέση
R = (1, 1), (2, 3), (4, 1)

⊆ X ×X
Να ϐρεθεί η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R.

΄Ασκηση 7. Να περιγραφούν όλες οι πιθανές σχέσεις ισοδυναµίας επί ενός συνόλου X µε 1, 2, 3, και 4
στοιχεία.

1. Στο σύνολο N × N, όπου N = 0, 1, 2, 3, · · · , ορίζουµε την ακόλουθη σχέση R:



΄Ασκηση 8.
∀(a, b), (c, d) ∈ N × N : (a, b) ∼R (c, d) ⇐⇒ a+d=b+c
∆είξτε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο N × N και περιγράψτε το σύνολο πηλίκο (N × N)/R.
2. Στο σύνολο Z × Z∗ ορίζουµε την ακόλουθη σχέση S:
∀(x, y), (a, b) ∈ Z × Z∗ : (x, y) ∼R (a, b) ⇐⇒ xb = ya
∆είξτε ότι η S είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Z × Z∗ και περιγράψτε το σύνολο πηλίκο (Z × Z∗ )/S.

΄Ασκηση 9. Εξετάστε στις παρακάτω περιπτώσεις αν η διµελής πράξη ? επί του συνόλου G είναι προσεται-
ϱιστική, µεταθετική, υπάρχει ουδέτερο στοιχείο, και αν κάθε στοιχείο έχει αντίστροφο.
(1) G = Z και a ? b = ab.
(2) G = Z και a ? b = a − b.
(3) G = R+ και a ? b = ab.
(4) G = Q και a ? b = ab.
(5) G = R∗ και a ? b = ab.
(6) G = Z+ και a ? b = 2ab .
(7) G = Z+ και a ? b = ab .
(8) G = C και a ? b = a + b.

΄Ασκηση 10. ΄Εστω G = R \ {−1} (δηλαδή G είναι το σύνολο όλων των πραγµατικών αριθµών εκτός από
το −1), και ορίζουµε
∀x, y ∈ G : x ? y = x + y + xy
Να δείξετε ότι η παραπάνω απεικόνιση είναι µια πράξη επί του G. Να εξετασθεί αν η πράξη ? είναι
προσεταιριστική ή µεταθετική. Να εξετασθεί αν υπάρχει στοιχείο e ∈ G έτσι ώστε : x ? e = x = e ? x,
∀x ∈ G. Αν ένα τέτοιο στοιχείο υπάρχει, είναι µοναδικό ; Σ΄ αυτή την περίπτωση να εξετασθεί αν για κάθε
x ∈ G, υπάρχει y ∈ G έτσι ώστε : x ? y = e = y ? x. Τέλος να εξετασθεί αν η εξίσωση :
a?x=b
έχει (µοναδική) λύση στο σύνολο G.
6

΄Ασκηση 11. ΄Εστω ότι K συµβολίζει ένα από τα ακόλουθα σώµατα Q, R, C, και έστω Mm×n (K) το σύνολο
των m × n πινάκων µε στοιχεία από το K. Υπενθυµίζουµε ότι δύο πίνακες A, B ∈ Mm×n (K) καλούνται
ισοδύναµοι αν υπάρχει αντιστρέψιµος n × n πίνακας P και αντιστρέψιµος m × m πίνακας Q έτσι ώστε :
Q·A·P =B
∆είξτε ότι ορίζοντας :
A∼B ⇐⇒ ο πίνακας A είναι ισοδύναµος µε τον B
αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας στο σύνολο Mm×n (K). Είναι η πρόσθεση, και ο πολλαπλασιασµός
πινάκων (όταν m = n), συµβιβαστή πράξη µε την σχέση ισοδυναµίας πινάκων ;
7

Ασκησεις - Φυλλαδιο 2
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 17 Οκτωβρίου 2012

΄Ασκηση 12. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και υποθέτουµε ότι : a ? b ? c = e για κάποια a, b, c ∈ G, όπου e
είναι το ουδέτερο στοιχείο της οµάδας. Να δείξετε ότι :
b?c?a=e

΄Ασκηση 13. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν το σύνολο G έχει άρτιο πλήθος στοιχείων,
να δείξετε ότι υπάρχει ένα στοιχείο a 6= e στην G τέτοιο ώστε a ? a = e.

΄Ασκηση 14. ΄Εστω R∗ το σύνολο των µη-µηδενικών πραγµατικών αριθµών. Ορίζουµε διµελή πράξη ? στο
R∗ , ως εξής :
a ? b = |a|b
(1) ∆είξτε ότι η ? είναι µια προσεταιριστική διµελής πράξη.
(2) ∆είξτε ότι υπάρχει ένα αριστερό ταυτοτικό στοιχείο και ένα δεξιό αντίστροφο στοιχείο για την πράξη
?.
(3) Είναι το Ϲεύγος (R∗ , ?) οµάδα ;
(4) Ποιά είναι η σηµασία της άσκησης ;

΄Ασκηση 15. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν ισχύει


x ? x = e, ∀x ∈ G
δείξτε ότι η G είναι αβελιανή.


΄Ασκηση 16. Να δείξετε ότι το ανοιχτό διάστηµα (−1, 1) := x ∈ R | − 1 < x < 1 αποτελεί οµάδα µε
πράξη :
x+y
x?y =
1 + xy

΄Ασκηση 17. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν το σύνολο G έχει πεπερασµένο πλήθος
στοιχείων, να δείξετε ότι για κάθε a ∈ G, υπάρχει ακέραιος n ∈ Z+ , ο οποίος γενικά εξαρτάται από το a,
έτσι ώστε : an := a ? a ? · · · ? a = e (το a εµφανίζεται σαν παράγοντας n ϕορές).
Επιπλέον να δείξετε ότι υπάρχει N ∈ Z+ : aN = e, ∀a ∈ G.

΄Ασκηση 18. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και a, b ∈ G. Να δείξετε ότι (a ? b)0 = a0 ? b0 αν και µόνον αν
a ? b = b ? a. Να συµπεράνετε ότι η G είναι αβελιανή αν και µόνον αν (a ? b)0 = a0 ? b0 , ∀a, b ∈ G.
8

΄Ασκηση 19. ∆είξτε µε ένα παράδειγµα, ότι είναι δυνατόν η εξίσωση x ? x = e να έχει περισσότερες από
δυο λύσεις, σε κάποια οµάδα (G, ?) µε ταυτοτικό στοιχείο e.

΄Ασκηση 20. Θεωρούµε τους ακόλουθους αντιστρέψιµους πίνακες πραγµατικών αριθµών :


   
0 0 1 0 0 0 0 1
 0 0 0 1   0 0 1 0 
A= , B=  ∈ GLn (R)
 1 0 0 0   1 0 0 0 
0 1 0 0 0 1 0 0
και έστω
G = An ∈ GLn (R) | n ∈ Z G0 = B n ∈ GLn (R) | n ∈ Z
 
και
Να δείξετε ότι τα Ϲεύγη (G, ·) και (G0 , ·), όπου · είναι ο πολλαπλασιασµός πινάκων, είναι αβελιανές οµάδες.
Πόσα στοιχεία έχουν οι οµάδες G και G0 ;

΄Ασκηση 21. Μελετήστε τη δοµή της οµάδας (Z6 , +), και συµπληρώστε το παρακάτω πίνακα
+ [0] [1] [2] [3] [4] [5]
[0]
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]

΄Ασκηση 22. Θεωρούµε το σύνολο απεικονίσεων



G = α0 , α1 , α2 , β1 , β2 , β3 : Q \ {0, 1} −→ Q \ {0, 1}
όπου :
1 x−1
α0 (x) = x, α1 (x) = , α2 (x) =
1−x x
1 x
β1 (x) = , β2 (x) = 1 − x, β3 (x) =
x x−1
Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ◦), όπου ◦ είναι πράξη της σύνθεσης απεικονίσεων, αποτελεί µια µη-αβελιανή
οµάδα. Να συµπληρώσετε τον αντίστοιχο πίνακα της οµάδας G.

΄Ασκηση 23. ΄Εστω ? µια προσεταιριστική πράξη επί του µη-κενού συνόλου G. Υποθέτουµε ότι :
(1) Υπάρχει ένα στοιχείο e ∈ G: e ? x = x, ∀x ∈ G.
(2) Για κάθε x ∈ G, υπάρχει ένα στοιχείο x0 ∈ G: x0 ? x = e.
Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ?) είνα οµάδα.

΄Ασκηση 24. Γνωρίζουµε ότι αν (G, ?) είναι µια οµάδα, τότε οι εξισώσεις
a?x=b και x?a=b
έχουν (µοναδική) λύση για κάθε a, b ∈ G.
Αντίστροφα: να δείξετε ότι αν ? είναι µια προσεταιριστική πράξη επί του µη-κενού συνόλου G και οι
παραπάνω εξισώσεις έχουν λύση για κάθε a, b ∈ G, τότε υπάρχει ταυτοτικό στοιχείο e ∈ G για την πράξη
? και το Ϲεύγος (G, ?) είναι µια οµάδα.
9

΄Ασκηση 25. 1. Στο σύνολο G = R∗ × R ορίζουµε µια πράξη ? ως εξής :


? : G × G −→ G, (a, b) ? (c, d) = (ac, ad + b)
Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ?) είναι οµάδα.
2. Να δείξετε ότι το σύνολο
G0 = f : R −→ R | f (x) = ax + b, a, b ∈ R, a 6= 0


εφοδιασµένο µε την πράξη της σύνθεσης απεικονίσεων είναι οµάδα.


3. Παρατηρείτε κάποια σχέση µεταξύ των οµάδων, G και G0 ;
10

Ασκησεις - Φυλλαδιο 3
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 26 Οκτωβρίου 2012

΄Ασκηση 26. (1) Ας είναι E το σύνολο των µιγαδικών αριθµών µε µέτρο ίσο µε 1, δηλαδή E = {z ∈
C | |z| = 1}. Να δειχθεί ότι το E αποτελεί υποοµάδα τής οµάδας (C? , ·).
(2) Ας είναι EN το σύνολο των µιγαδικών αριθµών z µε z n = 1, για κάποιο n ∈ N, δηλαδή EN = {z ∈
C | ∃n ∈ N, τέτοιο ώστε z n = 1}. Να δειχθεί ότι το EN αποτελεί υποοµάδα τής (E, ·).
(3) Ας είναι En το σύνολο των µιγαδικών αριθµών z µε z n = 1, για κάποιο πάγιο ϕυσικό αριθµό n ∈ N,
δηλαδή En = {z ∈ C | όπου n ∈ N, είναι ένας πάγιος αριθµός µε z n = 1}. Να δειχθεί ότι το En
αποτελεί υποοµάδα τής (EN , ·).

΄Ασκηση 27. (1) ∆είξτε ότι αν H και K είναι δύο υποοµάδες µιας αβελιανής οµάδας (G, ?), τότε το
σύνολο
HK = {hk ∈ G | h ∈ H, k ∈ K}
είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Να αποδείξετε µε τη ϐοήθεια ενός αντιπαραδείγµατος ότι αυτό δεν αληθεύει όταν η οµάδα (G, ?)
δεν είναι αβελιανή.

΄Ασκηση 28. ΄Εστω (G, ?) µια αβελιανή οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Ας είναι n ∈ N ένας πάγιος1
ϕυσικός αριθµός. Να δειχθεί ότι το υποσύνολο H της G που αποτελείται από τα στοιχεία g ∈ G µε g n = e
είναι µια υποοµάδα της G.

΄Ασκηση 29. Σηµειώστε αν είναι σωστό ή λάθος.


(1) Ο προσεταιριστικός νόµος ισχύει σε κάθε οµάδα.
(2) Είναι δυνατόν να υπάρξει οµάδα στην οποία να µην ισχύει ο νόµος της διαγραφής.
(3) Κάθε οµάδα είναι υποοµάδα του εαυτού της.
(4) Κάθε οµάδα έχει ακριβώς δυο µη γνήσιες υποοµάδες.
(5) Στο µάθηµα, δεν έχουµε δώσει ακόµα παράδειγµα οµάδας που να µην είναι αβελιανή.
(6) Κάθε σύνολο αριθµών που είναι οµάδα µε πράξη την πρόσθεση είναι και οµάδα µε πράξη τον
πολλαπλασιασµό.
(7) Μπορούµε να ορίσουµε την υποοµάδα ως «υποσύνολο µιας οµάδας».
(8) Κάθε υποσύνολο οποιασδήποτε οµάδας είναι υποοµάδα µε την επαγόµενη πράξη.

΄Ασκηση 30. Θεωρούµε τα ακόλουθα στοιχεία της (S6 , ◦):


     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ= , τ= , µ= .
3 1 4 5 6 2 2 4 1 3 6 5 5 2 4 3 1 6
1σταθερά δοσµένος
11

(1) Να υπολογιστούν τα :
(α΄) τ ◦ σ
(ϐ΄) τ 2 ◦ σ
(γ΄) µ ◦ σ 2
(δ΄) σ −2 ◦ τ
(ε΄) σ −1 ◦ τ ◦ σ
(2) Επίσης να υπολογιστούν :
(α΄) η τάξη της hσi.
(ϐ΄) η τάξη της hτ 2 i.
(γ΄) η δύναµη σ 100
(δ΄) η δύναµη µ100
(3) Να επιλυθούν ως προς x οι εξισώσεις :
(α΄) τ 2 ◦ x ◦ µ = σ 100
(ϐ΄) µ ◦ x ◦ τ 2 = µ100
(γ΄) τ 2 ◦ x = µ ◦ x

΄Ασκηση 31. ΄Εστω ότι (G1 , ?1 ) και (G2 , ?2 ) είναι δύο οµάδες. Να δειχθεί ότι το καρτεσιανό γινόµενο
G1 × G2 εφοδιασµένο µε την πράξη
? : (G1 × G2 ) × (G1 × G2 ) → G1 × G2 , ((a1 , a2 ), (b1 , b2 )) 7→ (a1 ?1 b1 , a2 ?2 b2 )
αποτελεί µια οµάδα.
(Η συγκεκριµένη οµάδα ονοµάζεται το ευθύ γινόµενο των οµάδων G1 και G2 .)

΄Ασκηση 32. Θεωρούµε την οµάδα (Z2 , +) και το ευθύ γινόµενο Z2 × Z2 της Z2 µε τον εαυτό της. Να
σχηµατιστεί ο πίνακας πράξης της Z2 × Z2 και να αποδειχτεί ότι δεν πρόκειται για κυκλική οµάδα.

΄Ασκηση 33. Θεωρούµε τις οµάδες (Z2 , +), (Z3 , +) και το ευθύ γινόµενό τους Z2 × Z3 . Να σχηµατιστεί ο
πίνακας πράξης της Z2 × Z3 και να αποδειχτεί ότι πρόκειται για κυκλική οµάδα.
Ακολούθως να εξετάσετε, αν ο ισχυρισµός
«Σε κάθε κυκλική οµάδα, κάθε στοιχείο είναι γεννήτορας»
είναι αληθής ή όχι.

΄Ασκηση 34. Να προσδιοριστεί η τάξη κάθε στοιχείου της κυκλικής οµάδας (Z10 , +) και ακολούθως να
προσδιοριστούν όλοι οι γεννήτορες.

΄Ασκηση 35. Αποδείξτε ότι κάθε κυκλική οµάδα είναι αβελιανή.

΄Ασκηση 36. ∆είξτε ότι µια οµάδα που δεν έχει γνήσιες µη τετριµµένες υποοµάδες είναι κυκλική.

΄Ασκηση 37. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H, K είναι δύο υποοµάδες της. Να δειχθεί ότι η
ένωση H ∪ K είναι µια υποοµάδα τής (G, ?), αν και µόνο αν, είτε H ⊆ K είτε K ⊆ H .
12

Ασκησεις - Φυλλαδιο 4
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 6 Νοεµβρίου 2012

΄Ασκηση 38. Θεωρούµε τα ακόλουθα στοιχεία της (S6 , ◦):


     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ= , τ= , µ= .
3 1 4 5 6 2 2 4 1 3 6 5 5 2 4 3 1 6
(1) Να προσδιοριστούν οι χ–τροχιές στις οποίες διαµερίζεται το σύνολο {1, 2, 3, 4, 5, 6}, όταν χ = σ, τ, µ.
(2) Να προσδιοριστούν οι τάξεις ◦(σ), ◦(τ ), ◦(µ).
(3) Να προσδιοριστεί η ανάλυση σε αποσυνδετούς (ξένους) κύκλους των σ, σ 2 , σ 3 , σ 4 , σ 5 , σ 6 (Τι παρα-
τηρείτε;).
(4) Να υπολογιστούν τα :
σ ◦ τ ◦ σ −1 , σ −1 ◦ τ ◦ σ, τ ◦ σ ◦ τ −1 , µ ◦ τ ◦ µ−1 , µ3 ◦ τ 7 ◦ µ3 .
(5) Να επιλυθεί ως προς x η εξίσωση : x ◦ σ ◦ x−1 = (1 2 3 4 5 6).
(6) Να δειχθεί ότι η ως προς x εξίσωση : x ◦ σ ◦ x−1 = τ δεν διαθέτει λύση.

΄Ασκηση 39. (1) Να υπολογιστεί ο πίνακας πράξης της εναλλάσσουσας υποοµάδας A4 της (S4 , ◦).
(2) Να δειχθεί ότι ∀n, n ≥ 4, η εναλλάσσουσα υποοµάδα An της (Sn , ◦) δεν είναι αβελιανή (µεταθετι-
κή).

΄Ασκηση 40. Ποια µπορεί να είναι η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της εναλλάσσουσας υποοµάδας An της
(Sn , ◦), όταν n = 2, 3, 4, 5, 6, 7;

΄Ασκηση 41. Να δειχθεί ότι το πλήθος των άρτιων µεταθέσεων (µετατάξεων) µιας υποοµάδας H της (Sn , ◦)
ισούται ή µε ◦(H) ή µε ◦(H)/2.
΄Ασκηση 42. Να δειχθεί ότι το πρόσηµο (σ) µιας µετάθεσης (µετάταξης ) σ της (Sn , ◦) ισούται πάντοτε µε
το πρόσηµο της (σ −1 ) της σ −1 .

΄Ασκηση 43. ΄Εστω ότι σ και τ είναι δύο στοιχεία της (Sn , ◦), n ≥ 2. Να δειχθεί ότι
(1) το στοιχείο στ σ −1 τ −1 είναι πάντοτε στοιχείο της εναλλάσσουσας υποοµάδας An ,
(2) το στοιχείο στ σ −1 ανήκει στην An , αν και µόνο αν, το στοιχείο τ ανήκει στην An .

΄Ασκηση 44. (1) Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της (Sn , ◦), n ≥ 2 είναι γινόµενο αντιµεταθέσεων της
µορφής (1i).
(2) Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της εναλλάσσουσας υποοµάδας An , n ≥ 3 είναι γινόµενο κύκλων
µήκους 3.
13

΄Ασκηση 45. Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της (Sn , ◦) µε τάξη 2 είναι γινόµενο αντιµεταθέσεων ανά δύο
αποσυνδετών (ξένων).

΄Ασκηση 46. Να υπολογιστεί η οµάδα συµµετριών του ϱόµβου:

4 2

3
14

Ασκησεις - Φυλλαδιο 4 12
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 14 Νοεµβρίου 2012

΄Ασκηση 47. (1) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h5i στην οµάδα
(Z, +).
(2) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h9i στην οµάδα (Z, +) και της
h9i στην (υπο)οµάδα h3i της (Z, +).
(3) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h[6]i στην οµάδα (Z12 , +) και
της h[6]i στην (υπο)οµάδα h[2]i της (Z12 , +).

΄Ασκηση 48. Θεωρούµε τη διεδρική οµάδα (D4 , ◦) και ας είναι τ οποιαδήποτε στερεά κίνηση που προκύπτει
από ανάκλαση ως προς άξονα συµµετρίας που κείται επί του επιπέδου του τετραγώνου. Να υπολογιστούν
οι αριστερές πλευρικές κλάσεις (τα αριστερά σύµπλοκα) της hτ i στην D4 .

΄Ασκηση 49. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G είναι µια υποοµάδα της. Για κάθε a ∈ G
ϑεωρούµε το σύνολο Ha = {h ? a | h ∈ H}. Κάθε σύνολο της µορφής Ha ονοµάζεται δεξιό σύµπλοκο
( δεξιά πλευρική κλάση) της H στην G.
(1) Να δειχθεί ότι το πλήθος των αριστερών συµπλόκων της H στην G ισούται µε το πλήθος των δεξιών
συµπλόκων της H στην G.
(2) Να δοθεί παράδειγµα οµάδας (G, ?) και υποοµάδας της H , όπου υπάρχει a ∈ G µε aH 6= Ha.
(3) Να δειχθεί ότι αν µια οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή, τότε για κάθε a ∈ G ισχύει : aH = Ha.

΄Ασκηση 50. Να σχηµατιστεί το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της διεδρικής οµάδας (D5 , ◦).

΄Ασκηση 51. Θεωρούµε την οµάδα (U20 , ·)2 των αντιστρέψιµων κλάσεων ισοδυναµίας των ακεραίων Z
κατά µόδιο ( mod) 20 µε πράξη τον πολλαπλασιασµό των κλάσεων κατά µόδιο ( mod) 20.
(1) Να δειχθεί ότι 
U20 = [1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19]
(2) Να δειχθεί ότι για κάθε στοιχείο u ∈ U20 ισχύει u8 = [1].
(3) Να λυθεί ως προς x εξίσωση [17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) .

΄Ασκηση 52. Αν (G, ?) είναι µια οµάδα µε τάξη ◦(G) < 300, η οποία έχει δύο υποοµάδες H, K µε τάξεις
αντιστοίχως ◦(H) = 24 και ◦(K) = 54, τότε ποια είναι η ◦(G);.

2Η οµάδα U20 συµβολίζεται και ως U(Zn )


15

΄Ασκηση 53. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι a, b είναι δύο στοιχεία της µε a ? b = b ? a. Αν οι
τάξεις ◦(a), ◦(b) είναι πεπερασµένες και Μ.Κ.∆.(◦(a), ◦(b)) = 1, τότε η τάξη του στοιχείου a ? b ισούται µε
◦(a) · ◦(b).

΄Ασκηση 54. (1) ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα µε τάξη pq , όπου οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί. Να
δειχθεί ότι κάθε γνήσια υποοµάδα H της G είναι κυκλική.
(2) ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια αβελιανή οµάδα µε τάξη pq και ότι οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p 6= q .
Να δειχθεί ότι η G είναι µια κυκλική οµάδα.
(3) Να δειχθεί ότι υπάρχουν αβελιανές οµάδες τάξης p2 , όπου ο p είναι πρώτος αριθµός, οι οποίες δεν
είναι κυκλικές.

΄Ασκηση 55. Να δειχθεί ότι µια οµάδα που δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες παρά µόνο τις τετριµµένες είναι
κυκλική τάξης 1 ή p, όπου ο p είναι πρώτος αριθµός.

΄Ασκηση 56. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G, K ≤ G είναι δύο υποοµάδες της. Θεωρούµε
το υποσύνολο R ⊆ G × G που ορίζεται ως
(a, b) ∈ R ⇐⇒ a = h ? b ? k, h ∈ H, k ∈ K.
Να δειχθεί ότι το υποσύνολο R ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας επί της G και ακολούθως να περιγραφούν οι
κλάσεις ισοδυναµίας.
16

Ασκησεις - Φυλλαδιο 5
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 16 Νοεµβρίου 2012

΄Ασκηση 57. ΄Εστω G µια οµάδα.


(1) ∀x, a ∈ G: o(x−1 ax) = o(a) = o(xax−1 ).
(2) ∀a, b ∈ G: o(ab) = o(ba).
(3) Αν H είναι µια υποοµάδα της G, τότε ∀x ∈ G, το σύνολο x−1 Hx είναι µια υποοµάδα της G µε
τάξη o(x−1 Hx) = o(H).

΄Ασκηση 58. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων µιας κυκλικής οµάδας µε τάξη :
(α΄) 5, (ϐ΄) 8, (γ΄) 12, (δ΄) 60

΄Ασκηση 59. Οι γεννήτορες της κυκλικής πολλαπλασιαστικής οµάδας Un όλων των n-στών ϱιζών της
µονάδας στο C καλούνται πρωταρχικές n-οστές ϱίζες της µονάδας. Βρείτε τις πρωταρχικές n-οστές
ϱίζες της µονάδας για n = 4.

΄Ασκηση 60. (1) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h[25]30 i της οµάδας (Z30 , +).
(2) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h[30]42 i της οµάδας (Z42 , +).
(3) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας hii της οµάδας C∗ των µη µηδενικών
µιγαδικών αριθµών µε πράξη τον πολλαπλασιασµό.
(4) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h1 + ii της οµάδας C∗ των µη µηδενικών
µιγαδικών αριθµών µε πράξη τον πολλαπλασιασµό.

΄Ασκηση 61. Ποιες είναι οι δυνατές τάξεις για τις υποοµάδες των επόµενων κυκλικών οµάδων;
(α΄) (Z6 , +), (ϐ΄) (Z8 , +), (γ΄) (Z12 , +), (δ΄) (Z60 , +), (ε΄) (Z17 , +)

΄Ασκηση 62. Βρείτε όλες τις υποοµάδες των παρακάτω οµάδων και σχεδιάστε το διάγραµµα Hasse από
τις υποοµάδες τους.
(α΄) (Z12 , +), (ϐ΄) (Z36 , +), (γ΄) (Z8 , +)

΄Ασκηση 63. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη οµάδα η οποία ικανοποιεί τη συνθήκη :3
Αν H, K είναι οποιεσδήποτε υποοµάδες της G, τότε : είτε H ⊆ K ή K ⊆ H
Να δειχθεί ότι η G είναι κυκλική οµάδα που η τάξη της ισούται µε τη δύναµη ενός πρώτου αριθµού.

3µια τέτοια οµάδα καλείται µονοσειριακή (uniserial)


17

΄Ασκηση 64. Θεωρούµε την οµάδα (U(Z20 ), ·) των αντιστρέψιµων κλάσεων ισοδυναµίας των ακεραίων Z
κατά µόδιο ( mod) 20 µε πράξη τον πολλαπλασιασµό των κλάσεων κατά µόδιο ( mod) 20.
(1) Να δειχθεί ότι 
U(Z20 ) = [1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19]
(2) Να δειχθεί ότι για κάθε στοιχείο u ∈ U(Z20 ) ισχύει u8 = [1].
(3) Να λυθεί ως προς x εξίσωση [17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) .

΄Ασκηση 65. (1) Να δειχθεί ότι µια οµάδα που δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες παρά µόνο τις τετριµ-
µένες είναι κυκλική µε τάξη 1 ή p, όπου ο p είναι πρώτος αριθµός.
(2) Να δειχθεί ότι κάθε οµάδα µε τάξη έναν πρώτο αριθµό είναι κυκλική.

΄Ασκηση 66. ΄Εστω ότι G είναι µια οµάδα και ότι a, b είναι δύο στοιχεία της µε ab = ba. Αν οι τάξεις
o(a), o(b) είναι πεπερασµένες και (o(a), o(b)) = 1, τότε η τάξη του στοιχείου ab ισούται µε o(a) · o(b).


΄Ασκηση 67. ΄Εστω G = g1 = e, g2 , · · · , gn µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα.
(1) (g1 g2 · · · gn )2 = e.
(2) Τι συµβαίνει αν η τάξη της G είναι περιττός αριθµός ;

΄Ασκηση 68. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα τάξης n. Για κάθε διαιρέτη m | n, να προσδιορισθεί το πλήθος
των στοιχείων της G µε τάξη m.

΄Ασκηση 69. (1) ΄Εστω ότι G είναι µια οµάδα µε τάξη pq , όπου οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί. Να δειχθεί
ότι κάθε γνήσια υποοµάδα H της G είναι κυκλική.
(2) ΄Εστω ότι G είναι µια αβελιανή οµάδα µε τάξη pq και ότι οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p 6= q . Να
δειχθεί ότι η G είναι µια κυκλική οµάδα.
(3) Να δειχθεί ότι υπάρχουν αβελιανές οµάδες τάξης p2 , όπου ο p είναι πρώτος αριθµός, οι οποίες δεν
είναι κυκλικές.

΄Ασκηση 70. (1) ΄Εστω p και q πρώτοι αριθµοί. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων της κυκλικής οµάδας
Zpq καθώς και το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της.
(2) ΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων της κυκλικής οµάδας Zpr , όπου
r ≥ 1, καθώς και το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της.

΄Ασκηση 71. (1) Να δειχθεί ότι ότι η οµάδα (Q, +) των ϱητών αριθµών µε πράξη την συνήθη πρόσθεση
δεν είναι κυκλική οµάδα.
(2) Να δειχθεί ότι η οµάδα των πραγµατικών αριθµών (R, +) µε πράξη την συνήθη πρόσθεση δεν είναι
κυκλική οµάδα.

΄Ασκηση 72. Σηµειώστε αν είναι σωστό ή λάθος.


(1) Κάθε κυκλική οµάδα είναι αβελιανή.
(2) Κάθε αβελιανή οµάδα είναι κυκλική
(3) Κάθε στοιχείο µιας κυκλικής οµάδας παράγει την οµάδα.
18

(4) Για κάθε n ∈ N, υπάρχει τουλάχιστον µια αβελιανή οµάδα µε τάξη n.


(5) Κάθε οµάδα τάξης ≤ 4 είναι κυκλική.
(6) Για κάθε στοιχείο [a]20 της Z20 που είναι γεννήτορας, υπάρχει ένα στοιχείο b ∈ [a]20 , το οποίο είναι
πρώτος αριθµός.
(7) Η S3 είναι κυκλική οµάδα.
(8) Η A3 είναι κυκλική οµάδα.
(9) Κάθε κυκλική οµάδα τάξης > 2 έχει τουλάχιστον δυο διαφορετικούς γεννήτορες.

΄Ασκηση 73. Στις παρακάτω προτάσεις, δώστε παράδειγµα οµάδας µε την ιδιότητα που περιγράφεται ή
εξηγήστε γιατί δεν υπάρχει τέτοιο παράδειγµα.
(1) Μια πεπερασµένη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(2) Μια άπειρη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(3) Μια κυκλική οµάδα που έχει µόνο έναν γεννήτορα.
(4) Μια άπειρη κυκλική οµάδα που έχει τέσσερις γεννήτορες.
(5) Μια πεπερασµένη κυκλική οµάδα που έχει τέσσερις γεννήτορες.

΄Ασκηση 74. (1) ∆είξτε ότι µια οµάδα που έχει πεπερασµένο µόνο πλήθος υποοµάδων πρέπει να είναι
πεπερασµένη οµάδα.
(2) ∆είξτε ότι δεν µπορεί µια οµάδα να γραφεί ως ένωση δύο γνήσιων υποοµάδων της.
(3) Μπορεί µια οµάδα να γραφεί ως ένωση τριών γνησίων υποοµάδων της ;

΄Ασκηση 75. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G, K ≤ G είναι δύο υποοµάδες της. Θεωρούµε
το υποσύνολο R ⊆ G × G που ορίζεται ως
(a, b) ∈ R ⇐⇒ a = h ? b ? k, h ∈ H, k ∈ K.
Να δειχθεί ότι το υποσύνολο R ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας επί της G και ακολούθως να περιγραφούν οι
κλάσεις ισοδυναµίας.
19

Ασκησεις - Φυλλαδιο 6
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 4 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 76. Βρείτε όλα τα σύµπλοκα ( πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H ≤ G της οµάδας G και
περιγράψτε την οµάδα πηλίκο στις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) H = 4Z ≤ Z.
(2) H = 4Z ≤ 2Z.
(3) H = h[18]36 i ≤ Z36 .

΄Ασκηση 77. ΄Εστω η διεδρική οµάδα D4 τάξης 8, την οποία ϑεωρούµε ως υποοµάδα της S4 :

D4 = Id4 , ρ, ρ2 , ρ3 , σ, σρ, σρ2 , σρ3 , }, όπου ρ = 1 2 3 4 και σ = 2 4


  

και έστω η υποοµάδα H = Id4 , σρ της D4 .
(1) Βρείτε όλα τα αριστερά σύµπλοκα (αριστερές πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H στην D4 .
(2) Βρείτε όλα τα δεξιά σύµπλοκα (δεξιές πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H στην D4 .
(3) Είναι H κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της D4 ;

΄Ασκηση 78. Να ϐρεθεί ο δείκτης της υποοµάδας H στην οµάδα G στις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) H = h[3]24 i ≤ Z24 .
(2) H = h(23)i ≤ S3 .
(3) H = h(13)i ≤ D4 .
Σε ποιές από τις παραπάνω περιπτώσεις η υποοµάδα H είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G;

΄Ασκηση 79. Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα GL2 (R) των αντιστρέψιµων πινάκων µε στοιχεία
πραγµατικούς αριθµούς.
(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο
 ab

G= 0d ∈ M2×2 (R) | ad 6= 0
είναι υποοµάδα της GL2 (R).
(2) Να δείξετε ότι το υποσύνολο
 
H= 1b ∈ M2×2 (R) | b ∈ R
01

είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G.


(3) Να δειχθεί ότι η οµάδα–πηλίκο G/H είναι αβελιανή.
20

΄Ασκηση 80. Θεωρούµε το σύνολο απεικονίσεων



G = τa,b : R −→ R | τa,b (x) = ax + b, a, b ∈ R, a 6= 0
το οποίο είναι οµάδα µε πράξη την σύνθεση απεικονίσεων.
(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο 
H = τ1,b ∈ G | b ∈ R
είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G.
(2) Να προσδιορίσετε την οµάδα–πηλίκο G/H .

΄Ασκηση 81. ΄Εστω η πολλαπλασιαστική οµάδα C∗ των µη-µηδενικών µιγαδικών αριθµών.


(1) Αν U = {z ∈ C | |z| = 1} ≤ C∗ , να δειχθεί ότι η οµάδα-πηλίκο C∗ /U είναι ισόµορφη µε την
πολλαπλασιαστική οµάδα R+ των ϑετικών πραγµατικών αριθµών.
(2) Να δείξετε ότι το σύνολο
a b
 
G= −b a ∈ M2×2 (R) | (a, b) 6= (0, 0)
εφοδιασµένο µε την πράξη πολλαπλασιασµού πινάκων είναι οµάδα και υπάρχει ισοµορφισµός :

=
G −→ C∗

΄Ασκηση 82. (1) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;


(2) Πόσοι µονοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;
(3) Πόσοι επιµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;
(4) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z2 υπάρχουν ;
(5) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z2 −→ Z υπάρχουν ;

΄Ασκηση 83. ∆ώστε παράδειγµα µη-τετριµµένου οµοµορφισµού, η δικαιολογήστε γιατί δεν υπάρχει µη-
τετριµµένος οµοµορφισµός, f : G −→ H , όπου :

(1) f: Z12 −→ Z5 .
(7) f: Z × Z −→ 2Z.
(2) f: Z12 −→ Z4 .
(8) f: 2Z −→ Z × Z.
(3) f: Z2 × Z4 −→ Z2 × Z5 .
(9) f: D4 −→ S3 .
(4) f: Z3 −→ Z.
(10) f: S3 −→ S4 .
(5) f: Z3 −→ S3 .
(11) f: S4 −→ S3 .
(6) f: Z −→ S3 .

΄Ασκηση 84. Να δείξετε ότι :


(1) Υπάρχουν µονοµορφισµοί οµάδων f : G −→ G οι οποίοι δεν είναι ισοµορφισµοί.
(2) Υπάρχουν επιµορφισµοί οµάδων f : G −→ G οι οποίοι δεν είναι ισοµορφισµοί.

΄Ασκηση 85. Θεωρούµε την κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα Z της προσθετικής οµάδας R. Να ϐρεθούν
όλα τα στοιχεία πεπερασµένης τάξης της οµάδας–πηλίκο R/Z.

΄Ασκηση 86. ΄Εστω η προσθετική οµάδα Z των ακεραίωντην οποία ϑεωρούµε


ως υποοµάδα της προσθε-
τικής οµάδας R των πραγµατικών αριθµών, και έστω U = z ∈ C | |z| = 1 η (πολλαπλασιαστική) οµάδα
του κύκλου.
21

(1) Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός



=
R/Z −→ U
(2) ∆είξτε ότι οι οµάδες U = {z ∈ C | |z| = 1} και R δεν είναι ισόµορφες.

΄Ασκηση 87. ΄Εστω G µια άπειρη οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Η G είναι κυκλική.
(2) Κάθε υποοµάδα H 6= {e} της G είναι ισόµορφη µε την G.

΄Ασκηση 88. ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :


(1) Η G είναι αβελιανή.
(2) Η απεικόνιση f : G −→ G, f (x) = x−1 είναι οµοµορφισµός.
(3) Η απεικόνιση g : G −→ G, f (x) = x2 είναι οµοµορφισµός.
(4) Η απεικόνιση h : G × G −→ G, h(x, y) = xy είναι οµοµορφισµός.

΄Ασκηση 89. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και H µια υποοµάδα της G µε την ιδιότητα ότι η H είναι η
µοναδική υποοµάδα της G µε τάξη o(H). Να δείξετε ότι η G είναι κανονική (ορθόθετη).

΄Ασκηση 90. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και H µια κανονική υποοµάδα της G. Αν

[G : H], o(H) = 1
τότε να δείξετε ότι :
∀x ∈ G : xo(H) = e =⇒ x∈H
22

Ασκησεις - Φυλλαδιο 7
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 12 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 91. Βρείτε την τάξη της δοθείσας οµάδας πηλίκου :



(1) Z6 h[3]6 i 
(2) (Z4 × Z12 ) (h[2]4 i × h[2]12 i)
(3) (Z4 × Z2 )h([2]4 , [1]2 )i
(4) (Z3 × Z5 ) ({0} × Z5 )
(5) (Z2 × S3 ) h([1]2 , (123))i

΄Ασκηση 92. Βρείτε την τάξη του στοιχείου :



(1) [5]12 + h[4]12 i στην οµάδα πηλίκο Z12 h[4]  12 i
(2) [26]60 + h[12]60 i στην οµάδα πηλίκο Z60 h[12]60 i 
(3) ([2]3 , [1]6 ) + h([1]3 , [1]6 )i στην οµάδα πηλίκο (Z3 × Z6 )h([1]3 , [1]6 )i
(4) ([2]6 , [0]8 ) + h([4]6 , [4]8 )i στην οµάδα πηλίκο (Z6 × Z8 ) h(4, 4)i

΄Ασκηση 93. Αποδείξτε τους παρακάτω ισοµορφισµούς :


(1) (Z2 × Z4 )/h([0]2 , [1]4 )i ∼
= Z2
(2) (Z2 × Z4 )/h([0]2 , [2]4 )i ∼
= Z2 × Z2
(3) (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i ∼
= Z4
(4) (Z × Z × Z8 )/h(0, 4, [0]8 )i ∼
= Z × Z4 × Z8
(5) (Z × Z)/h(2, 2)i ∼ = Z × Z2

΄Ασκηση 94. Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα GL2 (R) των αντιστρέψιµων 2 × 2 πινάκων µε
στοιχεία πραγµατικούς αριθµούς, και την υποοµάδα της
 ab

G= 0d ∈ M2×2 (R) | ad 6= 0
(1) Να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό
G H ∼
= R∗ × R∗


όπου  
H= 1b ∈ M2×2 (R) | b ∈ R
01
(2) Να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό
H ∼
= R

΄Ασκηση 95. Να εξετασθεί αν η οµάδα ευθύ γινόµενο G1 × G2 δύο κυκλικών οµάδων G1 και G2 είναι
επίσης κυκλική.
23

΄Ασκηση 96. (1) ∆είξτε ότι το σύνολο Aut(G) όλων των αυτοµορφισµών µιας οµάδας G είναι οµάδα
µε πράξη τη σύνθεση απεικονίσεων.
(2) Να προσδιορισθεί η οµάδα αυτοµορφισµών Aut(G), όταν :
(α΄) G είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα.
(ϐ΄) G είναι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα.

΄Ασκηση 97. Να ϐρεθεί η αριστερή κανονική αναπαράσταση της οµάδας του Klein.

 ΄Εστω GLn (R) η οµάδα


΄Ασκηση 98. των αντιστρεψίµων n × n πινάκων πραγµατικών αριθµών. Αν
SLn (R) = A ∈ GLn (R) | det(A) = 1 , να δείξετε ότι το σύνολο SLn (R) είναι µια κανονική υποοµάδα της
GLn (R), και ακολούθως να περιγράψετε την οµάδα πηλίκο :

GLn (R) SLn (R)

΄Ασκηση 99. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Αν H είναι µια κανονική υποοµάδα της G, να δείξετε ότι η f (H) είναι µια κανονική υποοµάδα της
Im(f ) = f (G).
(2) Αν K είναι µια κανονική υποοµάδα της G0 , να δείξετε ότι η f −1 (K) είναι κανονική υποοµάδα της
G.

΄Ασκηση 100. ( ∆ευτερο Θεωρηµα Ισοµορφισµων) ΄Εστω G µια οµάδα, H ≤ G µια υποοµάδα της G, και
N E G µια κανονική υποοµάδα της G. Να δείξετε ότι :
(1) Το υποσύνολο HN = {hn ∈ G | h ∈ H & n ∈ N } είναι µια υποοµάδα της G και N E HN .
(2) H ∩ N E H .
(3) Υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων :
N ∼
 
HN = H (H ∩ N )
Αν η οµάδα G είναι προσθετική, τότε ο παραπάνω ισοµορφισµός έχει την ακόλουθη µορφή :
N ∼
 
H +N = H (H ∩ N )
Ως εφαρµογή να δείξετε ότι, αν G = Z, H = 3Z, N = 4Z, τότε υπάρχει ισοµορφσιµός :
3Z 12Z ∼

= Z4

΄Ασκηση 101. (1) ΄Εστω G µια οµάδα και g ∈ G. Να δείξετε ότι η απεικόνιση

ig : G −→ G, x 7−→ ig (x) = gxg −1


είναι αυτοµορφισµός, ο οποίος καλείται ο εσωτερικός αυτοµορφισµός της G µέσω του g .
(2) Υπολογίστε τις υποοµάδες i(123) (H) και i(23) (K) για τις υποοµάδες H = h(12)i και K = h(132)i
της οµάδας S3 .

΄Ασκηση 102. ΄Εστω G µια πολλαπλασιαστική οµάδα και ∅ =


6 S ⊆ G ένα µη-κενό υποσύνολο της G.
24

(1) Το υποσύνολο \
hSi = H ≤G|S⊆H
είναι η µικρότερη υποοµάδα της G η οποία περιέχει το S .
Η υποοµάδα hSi καλείται η υποοµάδα της G η οποία παράγεται από το S .
(2) Να δείξετε ότι :
hSi = sa11 sa22 · · · sann ∈ G | n ≥ 0, ai ∈ Z, si ∈ S


Αν η οµάδα G είναι προσθετική, τότε η παραπάνω ισότητα έχει την ακόλουθη µορφή :

hSi = a1 s1 + a2 s2 + · · · + an sn ∈ G | n ≥ 0, ai ∈ Z, si ∈ S

΄Ασκηση 103. (1) ΄Εστω S ένα πεπερασµένο σύνολο στοιχείων της προσθετικής αβελιανής οµάδας
Q. Να δείξετε ότι η υποοµάδα hSi η οποία παράγεται από το S είναι άπειρη κυκλική.
(2) ΄Εστω S ένα πεπερασµένο σύνολο στοιχείων της προσθετικής αβελιανής οµάδας Q/Z. Να δείξετε
ότι η υποοµάδα hSi η οποία παράγεται από το S είναι πεπερασµένη κυκλική.

΄Ασκηση 104. Να δοθούν παραδείγµατα :


(1) ΄Απειρης οµάδας G, όλα τα στοιχεία της οποίας έχουν πεπερασµένη τάξη.
(2) Οµάδας G η οποία να µην έχει στοιχεία πεπερασµένης τάξης > 1 αλλά να έχει µια οµάδα-πηλίκο
G/H , της οποίας όλα τα στοιχεία να έχουν πεπερασµένη τάξη.
(3) ΄Απειρης οµάδας G η οποία να έχει µια κανονική υποοµάδα H όλα τα στοιχεία της οποίας έχουν
πεπερασµένη τάξη, και η οµάδα πηλίκο G/H να µην έχει στοιχεία πεπερασµένης τάξης.
25

Ασκησεις - Φυλλαδιο 8
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 21 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 105. ΄Εστω (R, +, ·) µια τριάδα η οποία ικανοποιεί όλα τα αξιώµατα του ορισµού δακτυλίου
µε µονάδα, εκτός από την µεταθετικότητα της πρόσθεσης. Να δείξετε οτι ισχύει η µεταθετικότητα της
πρόσθεσης και η τριάδα (R, +, ·) είναι ένας δακτύλιος.

΄Ασκηση 106. Ποια από τα επόµενα σύνολα µαζί µε τις αναφερόµενες πράξεις αποτελούν δακτύλιους;

(1) R = {a + b 3 | a, b ∈ Z} µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πραγµα-
τικών αριθµών
(2) R = {a + bi | a, b ∈ Q}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασια-
σµού 
µιγαδικών
 αριθµών 
a b
(3) R = | a, b ∈ R µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων
0 a
  
a b
(4) R = | a, b ∈ R µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πι-
−b a
νάκων
(5) R = {A ∈ M2×2 (R) | det A = 0} µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
πινάκων
(6) R = {m/n ∈ Q | n περιττός } µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
ϱητών αριθµών
(7) R = {ri | r ∈ R}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
µιγαδικών αριθµών

  
u v
΄Ασκηση 107. Να δειχθεί ότι το σύνολο H = | u, v ∈ C ⊂ M2×2 (C) µαζί µε τις συνήθεις
−v u
πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων αποτελεί έναν δακτύλιο διαίρεσης.
Ο δακτύλιος H καλείται δακτύλιος διαίρεσης των τετρανίων του Hamilton.

΄Ασκηση 108. ΄Εστω ότι (R, +, ·) είναι ένας δακτύλιος και ότι Z(R) είναι το υποσύνολο {r ∈ R | r · x =
x · r, ∀x ∈ R}. Να δειχθεί ότι το Z(R) αποτελεί έναν υποδακτύλιο του R.
Ο υποδακτύλιος Z(R) καλείται κέντρο του δακτυλίου R.

΄Ασκηση 109. Να υπολογιστεί το κέντρο Z(H) του δακτυλίου των τετρανίων του Hamilton.

΄Ασκηση 110. Να προσδιοριστούν όλοι οι διαιρέτες του µηδενός των επόµενων δακτυλίων :
(1). Z4 , (2). Z8 , (3). Z11 , (4). Z2 × Z2 .
26

΄Ασκηση 111. (1) Αν R είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και για κάθε r ∈ R ισχύει r 2 = r , να δείξετε
ότι ο R είναι µεταθετικός. (΄Ενας δακτύλιος για τον οποίο ισχύει r 2 = r για κάθε r ∈ R, καλείται
δακτύλιος του Boole)
(2) Αν R είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και για κάθε r ∈ R ισχύει r 3 = r , να δείξετε ότι ο R είναι
µεταθετικός.

΄Ασκηση 112. ΄Εστω (R, +, ·) ένας δακτύλιος µε τουλάχιστον δύο στοιχεία και ο οποίος ικανοποιεί την
επιπλέον ιδιότητα ότι για κάθε a ∈ R, a 6= 0, υπάρχει ένα µοναδικό στοιχείο b ∈ R έτσι ώστε aba = a. Να
δειχθεί ότι :
(1) ο R δεν διαθέτει διαιρέτες του µηδενός.
(2) bab = b.
(3) ο R διαθέτει µοναδιαίο στοιχείο.
(4) ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης.

΄Ασκηση 113. Να προσδιοριστούν τα αντιστρέψιµα στοιχεία των επόµενων δακτυλίων:


(1). Z10 , (2). Z2 × Z4 , (3). Z[i], όπου i2 = −1, (4). Z × Z, (5). H.

΄Ασκηση 114. Ποιοι από τους επόµενους δακτύλιους είναι σώµατα;


(1). Z[i], (2). Q × Q, (3.) Z13 .

΄Ασκηση 115. Ποια είναι η χαρακτηριστική των επόµενων δακτυλίων;


(1). Z10 × Z8 , (2). C, (3.) Z × Z, (4). H, (5). Z2 × Z × Z3 .

΄Ασκηση 116. Να προσδιοριστούν όλοι οι οµοµορφισµοί δακτυλίων φ : R1 −→ R2 , όπου:


(1). R1 = Z, R2 = Z3 , (2). R1 = 3Z, R2 = Z, (3). R1 = Z4 , R2 = Z6 , (4.) R1 = Z6 , R2 = Z10 ,
(5.) R1 = Z12 , R2 = Z6 , (6.) R1 = Q, R2 = Q.

΄Ασκηση 117. ΄Εστω R ένας δακτύλιος, όχι απαραίτητα µε µονάδα. Να δείξετε ότι το σύνολο

Z × R = (n, r) | n ∈ Z & r ∈ R
εφοδιασµένο µε τις πράξεις :
(n, r) + (m, s) = (n + m, r + s) και (n, r) · (m, s) = (nm, ns + rm + rs)
είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και η απεικόνιση
f : R −→ Z × R, f (r) = (0, r)
είναι ένας µονοµορφισµός δακτυλίων.

΄Ασκηση 118. Θεωρούµε τον δακτύλιο πινάκων M2 (Z2 ).


(1) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z2 ).
(2) Βρείτε όλα τα αντιστρέψιµα στοιχεία του δακτυλίου M2 (Z2 ).
(3) Να ϐρεθεί η χαρακτηριστική του δακτυλίου M2 (Z2 ).
27

΄Ασκηση 119. ΄Εστω R ένας πεπερασµένος δακτύλιος µε µονάδα. Να δείξετε ότι ο R είναι δακτύλιος
διαίρεσης αν και µόνον ο R δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.

΄Ασκηση 120. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα. Αν ένα στοιχείο a ∈ R έχει περισσότερα από ένα δεξιά
αντίστροφα στοιχεία (δηλαδή στοιχεία a0 ∈ R έτσι ώστε aa0 = 1R ) τότε να δείξετε ότι το a έχει άπειρα δεξιά
αντίστροφα στοιχεία.

΄Ασκηση 121. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή και υποθέτουµε ότι : nr = 0, για κάποιο r ∈ R, r 6= 0 και
κάποιο n ∈ Z+ , n 6= 0. Να δείξετε ότι : char(R) = p για κάποιον πρώτο διαιρέτη p του n.

΄Ασκηση 122. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε περισσότερα από ένα στοιχεία. Υποθέτουµε ότι η εξίσωση
ax = b έχει λύση για κάθε 0 6= a ∈ R και για κάθε b ∈ R. Να δείξετε ότι ο δακτύλιος R είναι δακτύλιος
διαίρεσης.
28

Ασκησεις - Φυλλαδιο 9
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 11 Ιανουαρίου 2013

΄Ασκηση 123. Να δώσετε παράδειγµα οµοµορφισµού δακτυλίων f : R −→ S , όπου R και S είναι δακτύλιοι
µε µονάδα, έτσι ώστε :
(1) f (1R ) 6= 1S .
(2) ο δακτύλιος R να περιέχει αντιστρέψιµο στοιχείο x και το στοιχείο f (x) ∈ S να µην είναι αντι-
στρέψιµο.

΄Ασκηση 124. ΄Εστω R και S δακτύλιοι µε µονάδα και έστω f : R −→ S ένας µη-µηδενικός οµοµορφισµός
δακτυλίων. Να δείξετε ότι f (1R ) = 1S , σε κάθε µια από τις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) Ο οµοµορφισµός f είναι επιµορφισµός.
(2) Ο δακτύλιος S είναι δακτύλιος διαίρεσης.
(3) Ο δακτύλιος S δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.
Αν ισχύει f (1R ) = 1S , τότε να δείξετε ότι : (α) για κάθε αντιστρέψιµο στοιχείο x ∈ R, το στοιχείο f (x) ∈ S
είναι αντιστρέψιµο και f (x)−1 = f (x−1 ), και (β) ο οµοµορφισµός δακτυλίων f : R −→ S επάγει έναν
οµοµορφισµό οµάδων f : U(R) −→ U(S) µεταξύ των (πολλαπλασιαστικών) οµάδων των δακτυλίων R και
S αντίστοιχα.

΄Ασκηση 125. (1) Να δοθεί παράδειγµα µη-µεταθετικού δακτυλίου R, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες
I έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να είναι µεταθετικός.
(2) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R χωρίς µονάδα, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I έτσι ώστε ο
δακτύλιος πηλίκο R/I να έχει µονάδα.
(3) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R µε διαιρέτες του µηδενός, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I έτσι
ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να µη έχει διαιρέτες του µηδενός.
(4) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R χωρίς διαιρέτες του µηδενός, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I
έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να έχει διαιρέτες του µηδενός.
(5) Βρείτε έναν υποδακτύλιο του του δακτυλίου Z × Z, ο οποίος να µην είναι ιδεώδες του Z × Z.

΄Ασκηση 126. ΄Εστω ο δακτύλιος πολυωνύµων R[t] υπεράνω του R. ΄Εστω τα κύρια ιδεώδη του R[t]

I = (t2 + 1) και J = (t2 − 4)


τα οποία παράγονται από τα πολυώνυµα t2 + 1 και t2 − 4. Να περιγραφούν οι δακτύλιοι πηλίκα R[t]/I
και R[t]/J . Τι παρατηρείτε ;
29

΄Ασκηση 127. (1) ∆είξτε ότι η απεικόνιση


 
a b
f : C −→ M2 (R), f (a + bi) =
−b a
είναι µονοµορφισµός δακτυλίων.
(2) Θεωρούµε τον υποδακτύλιο
√  √
Q[ 5] = a + b 5 ∈ R | a, b ∈ Q

του σώµατος R. Να δείξετε ότι το υποσύνολο Q[ 5] είναι σώµα και η απεικόνιση
√ √ √ √
f : Q[ 5] −→ Q[ 5], f (a + b 5) = a − b 5
είναι ισοµορφισµός δακτυλίων.

΄Ασκηση 128. Να ϐρεθούν όλα τα ιδεώδη του υποδακτυλίου


n 
a b
o
R= ∈ M2 (R) | a, b, c ∈ R ⊆ M2 (R)
0 c

΄Ασκηση 129. ΄Εστω K ένα σώµα. Να δείξετε ότι τα µόνα ιδεώδη του δακτυλίου πινάκων M2 (K) είναι το
µηδενικό ιδεώδες και ο ίδιος ο δακτύλιος. Εξετάστε αν αυτός ο ισχυρισµός ισχύει όταν n > 2.

΄Ασκηση 130. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα. Να δείξετε ότι ένα υποσύνολο A του δακτυλίου
πινάκων Mn (R) είναι ιδεώδες του Mn (R) αν και µόνον αν υπάρχει ιδεώδες I του R έτσι ώστε :
n o
A = In := A = (aij ) ∈ Mn (R) | aij ∈ I, 1 ≤ i, j ≤ n
και η απεικόνιση
ιδεώδη A του Mn (R) ,
 
Φ: ιδεώδη I του R −→ Φ(I) = In
είναι 1-1 και επί.

΄Ασκηση 131. ΄Εστω f : R −→ S ένας επιµορφισµός δακτυλίων και έστω N = Ker(f ). Να δειχθεί ότι η
απεικόνιση
 
Φ: ιδεώδη I του R έτσι ώστε : N ⊆ I −→ ιδεώδη K του S , Φ(I) = f (I)
είναι 1-1 και επί, και επιπλέον : I1 ⊆ I2 αν και µόνον αν Φ(I1 ) ⊆ Φ(I2 ).

΄Ασκηση 132. ΄Εστω N ένα ιδεώδες του δακτυλίου R. Τότε τα ιδεώδη του δακτυλίου πηλίκο R/N είναι
της µορφής : 
I/N = x + N ∈ R/N | x ∈ I
όπου I είναι ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε N ⊆ I .

΄Ασκηση 133. (1) Βρείτε όλα τα ιδεώδη N του δακτυλίου Z12 . Σε κάθε περίπτωση να περιγράψετε
τον δακτύλιο πηλίκο Z12 /N , δηλαδή ϐρείτε γνωστό δακτύλιο µε τον οποίο είναι ισόµορφος ο
δακτύλιος-πηλίκο Z12 /N .
(2) Να δείξετε ότι το υποσύνολο 8Z είναι ιδεώδες του δακτυλίου 2Z, και να συµπληρώσετε τους πίνακες
πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού του δακτύλιου πηλίκο 2Z/8Z. Είναι οι δακτύλιοι 2Z/8Z και Z4
ισόµορφοι ;
30

΄Ασκηση 134. ( ∆εύτερο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων) ΄Εστω I και J δύο ιδεώδη του δακτυλίου R.

(1) Να δειχθεί ότι το σύνολο I + J = x + y ∈ R | x ∈ I & y ∈ J είναι ιδεώδες του R, και το υποσύλο
J είναι ένα ιδεώδες του υποδακτυλίου
 I + J.
(2) Να δειχθεί οτι το συνολο I ∩J = z ∈ R | z ∈ I & z ∈ J είναι ιδεώδες του R και του υποδακτυλίου
I.
(3) Να δειχθεί ότι οι δακτύλιοι πηλίκα (I + J)/J και I/I ∩ J είναι ισόµορφοι :
(I + J)/J ∼
= I/I ∩ J

΄Ασκηση 135. ΄Εστω I1 , I2 , · · · , In ιδεώδη ενός δακτυλίου R, και υποθέτουµε ότι :


Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n
Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός δακτυλίων
n
.\ ∼
=
R Ik −→ R/I1 × R/I2 × · · · × R/In
k=1

΄Ασκηση 136. ( Κινέζικο Θεώρηµα Υπολοίπων για ∆ακτυλίους) ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα και
I1 , I2 , · · · , In ιδεώδη του R, έτσι ώστε :
Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n
Να δείξετε ότι αν x1 , x2 , · · · , xn ∈ R, τότε υπάρχει ένα στοιχείο x ∈ R έτσι ώστε :
x − xk ∈ Ik , 1≤k≤n
Να συνάγετε το Κινέζικο Θεώρηµα Υπολοίπων της Θεωρίας Αριθµών : ΄Εστω m1 , m2 , · · · , mn ϑετικοί
ακέραιοι έτσι ώστε (mi , mj ) = 1, 1 ≤ i 6= j ≤ n. ΄Εστω a1 , a2 , · · · , an τυχόντες ακέραιοι. Τότε το
σύστηµα ισοτιµιών
x ≡ ai mod(mi ) 1≤i≤n
έχει λύση, και δύο τυχούσες λύσεις του συστήµατος είναι ισότιµες modulo m1 m2 · · · mn .

a
΄Ασκηση 137. ΄Εστω n = pa11 pa22 · · · pkk η πρωτογενής ανάλυση του ϕυσικού αριθµού n ≥ 1 σε γινόµενο
δυνάµεων διακεκριµµένων πρώτων αριθµών p1 , p2 , · · · , pk .
Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός δακτυλίων

=
Zn −→ Zpa1 × Zpa2 × · · · × Zpak
1 2 k
31

Ασκησεις - Φυλλαδιο 10
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 16 Ιανουαρίου 2013

΄Ασκηση 138. (1) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου Z12 .
(2) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου Z2 × Z2 .
(3) Βρείτε ένα µέγιστο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z.
(4) Βρείτε ένα πρώτο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z το οποίο να µην είναι µέγιστο.
(5) Βρείτε ένα πρώτο ιδεώδες του δακτυλίου Z[t] το οποίο να µην είναι µέγιστο.
(6) Βρείτε ένα µη τετριµµένο γνήσιο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z το οποίο να µην είναι πρώτο.

΄Ασκηση 139. Να ϐρεθούν όλα τα πρώτα (µέγιστα) ιδεώδη του δακτυλίου Zn .

΄Ασκηση 140. Να δείξετε ότι κάθε ακέραια περιοχή µε πεπερασµένο πλήθος (κύριων) ιδεωδών είναι σώµα.

΄Ασκηση 141. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα. ∆είξτε ότι κάθε πρώτο ιδεώδες του R είναι
µέγιστο ιδεώδες, αν ισχύει µια από τις ακόλουθες συνθήκες :
(1) Ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος στοιχείων.
(2) Ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος ιδεωδών.

΄Ασκηση 142. ∆είξτε ότι το N είναι µέγιστο ιδεώδες ενός δακτυλίου R αν και µόνο αν ο R/N είναι απλός
δακτύλιος, δηλαδή δεν έχει γνήσια µη τετριµµένα ιδεώδη.

΄Ασκηση 143. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, και υποθέτουµε ότι κάθε ιδεώδες του R
είναι πρώτο ιδέωδες. Να δείξετε ότι ο R είναι σώµα.

΄Ασκηση 144. Να ϐρεθούν όλα τα πρώτα και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου
n 
a b
o
R= ∈ M2 (R) | a, b, c ∈ R
0 c

΄Ασκηση 145. ΄Εστω R ένας δακτύλιος του Boole, και έστω P ένα γνήσιο ιδεώδες του R. Αποδείξτε ότι τα
ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Το ιδεώδες P είναι πρώτο.
(2) ∀x, y ∈ R: είτε x ∈ P ή y ∈ P ή x + y ∈ P .
(3) Το ιδεώδες P είναι µέγιστο.
32

(4) Ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι ισόµορφος µε το σώµα Z2 .

΄Ασκηση 146. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, και P ένα πρώτο ιδεώδες του R. Υπο-
ϑέτουµε ότι το P δεν περιέχει διαιρέτες του µηδενός. Να δείξετε οτι ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή.

΄Ασκηση 147. ΄Εστω f : R −→ S ένας οµοµορφισµός µεταξύ µεταθετικών δακτυλίων µε µονάδα.


(1) Να δείξετε ότι για κάθε πρώτο ιδεώδες J του S , το ιδεώδες f −1 (J) είναι ένα πρώτο ιδεώδες του R.
(2) Να δείξετε ότι αν η f είναι επιµορφισµός, τότε για κάθε µέγιστο ιδεώδες J του S , το ιδεώδες f −1 (J)
είναι ένα µέγιστο ιδεώδες του R.
(3) Να δείξετε µε ένα παράδειγµα ότι αν η f δεν είναι επιµορφισµός, τότε ο ισχυρισµός στο (2) δεν είναι
αληθής.

΄Ασκηση 148. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα. Υποθέτουµε ότι :


∀x ∈ R, ∃ n ≥ 2 : xn = x
Να δείξετε ότι κάθε πρώτο ιδεώδες του R είναι µέγιστο.

΄Ασκηση 149. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή, και υποθέτουµε ότι κάθε ιδεώδες του R είναι κύριο. Να
δείξετε οτι κάθε µη-µηδενικό πρώτο ιδεώδες του R είναι µέγιστο.

΄Ασκηση 150. (1) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t) το οποίο παράγεται από το πολυώνυµο t του
δακτυλίου πολυωνύµων F[t], F είναι σώµα, είναι µέγιστο.
(2) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t) το οποίο παράγεται από το πολυώνυµο t του δακτυλίου πολυω-
νύµων Z[t], είναι πρώτο αλλά όχι µέγιστο.
(3) Να δείξετε ότι το ιδεώδες

(2, t) := 2P (t) + tQ(t) ∈ Z[t] | P (t), Q(t) ∈ Z[t]
του δακτυλίου Z[t] είναι µέγιστο.

΄Ασκηση 151. 4 ΄Εστω C([0, 1]) ο δακτύλιος των συνεχών συναρτήσεων f : [0, 1] −→ R. Για ένα υποσύνο-
λο M ⊆ C([0, 1]), να δείξετε ότι τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Το M είναι µέγιστο ιδεώδες του δακτυλίου C([0, 1]).
(2) Υπάρχει r ∈ [0, 1]: M = Mr := f ∈ C([0, 1]) | f (r) = 0 .


Επιπλέον να δείξετε ότι η απεικόνιση


µέγιστα ιδεώδη του C([0, 1]) ,

[0, 1] −→ r 7−→ Mr
είναι 1-1 και επί.

4΄Ασκηση αυξηµένης δυσκολίας


33

Μέρος 2. Προτεινόµενες Ασκήσεις Προς Λύση

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 1


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2012

΄Ασκηση 152. Να εξεταστεί ποια από τα επόµενα σύνολα ορίζουν σχέση ισοδυναµίας και στην περίπτωση
που η απάντηση είναι καταφατική να προσδιοριστούν οι κλάσεις ισοδυναµίας :
(1) f1 = {(n, m) ∈ Z × Z | nm > 0} ⊆ Z × Z,
(2) f2 = {(x, y) ∈ R × Rk x ≥ y} ⊆ R × R,
(3) f3 = {(x, y) ∈ R × R | x = y} ⊆ R × R,
(4) f4 = {(n, m) ∈ N × N | 2/n − m} ⊆ N × N.

΄Ασκηση 153. Στο σύνολο των µιγαδικών αριθµών C ορίζουµε δύο σχέσεις R και S ως εξής :
z ∼R w ⇐⇒ z−w ∈R
z ∼S w ⇐⇒ z−w ∈C\R
Να εξετάσετε αν οι σχέσεις R και S είναι σχέσεις ισοδυναµίας στο C, και, στην περίπτωση κατά την οποία
είναι σχέσεις ισοδυναµίας, να περιγράψετε τα σύνολα πηλίκα C/R και C/S.


΄Ασκηση 154. ΄Εστω X = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} και έστω η σχέση

R = (1, 1), (1, 2), (5, 8), (7, 4),



⊆ X ×X
Να ϐρεθεί η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R.

΄Ασκηση 155. ΄Εστω ότι K συµβολίζει ένα από τα ακόλυθα σώµατα Q, R, C, και έστω Mn (K) το σύνολο
των n × n πινάκων µε στοιχεία από το K. Υπενθυµίζουµε ότι δύο πίνακες A, B ∈ Mn (K) καλούνται όµοιοι
αν υπάρχει αντιστρέψιµος πίνακας P έτσι ώστε :
P −1 · A · P = B
∆είξτε ότι ορίζοντας :
A∼B ⇐⇒ ο πίνακας A είναι όµοιος µε τον B
αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας στο σύνολο Mn (K). Είναι η πρόσθεση και ο πολλαπλασιασµός πινάκων
συµβατή πράξη µε την σχέση οµοιότητας ;
34

΄Ασκηση 156. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο και R µια σχέση επί του X , δηλαδή ένα υποσύνολο του
X × X . Να δείξετε ότι η σχέση
\
R= S ⊆ X × X S είναι σχέση ισοδυναµίας επί του X και R ⊆ S

είναι η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R. Επιπλέον να δείξετε
ότι :
∀a, b ∈ X : a ∼R b ⇐⇒ ∃n ≥ 0 και x1 , x2 , · · · , xn+1 ∈ X : a = x1 & b = xn+1 , και :
 (xi , xi+1 ) ∈ R, 1 ≤ i ≤ n

ή
(xi+1 , xi ) ∈ R, 1 ≤ i ≤ n

΄Ασκηση 157. Πόσες σχέσεις ισοδυναµίας ορίζονται επί ενός συνόλου X µε 5 στοιχεία ;

΄Ασκηση 158. ΄Εστω το σύνολο A = {0, 1} ⊆ Z. Να εξεταστεί, αν η αντιστοιχία


+ : A × A −→ A, (a, b) 7−→ a + b (η πρόσθεση των ακεραίων)
ορίζει πράξη επί του A.

΄Ασκηση 159. ΄Εστω το σύνολο Q∗ = Q \ {0}. Να εξεταστεί, αν η αντιστοιχία


a
? : Q∗ × Q∗ −→ Q∗ , (a, b) 7−→ a ? b =
b
ορίζει πράξη επί του Q∗ , και να εξεταστεί, αν πρόκειται για προσεταιριστική ή µεταθετική πράξη.

΄Ασκηση 160. ΄Εστω X ένα συνόλο και P(X) το σύνολο όλων των υποσυνόλων του. Υπενθυµίζουµε ότι,
αν A, B είναι δύο υποσύνολα του X , δηλαδή A, B ∈ P(X), τότε η συµµετρική διαφορά τους A∆B
ορίζεται να είναι το ακόλουθο υποσύνολο
[
A ∆ B := (A \ B) (B \ A)
του X . Να εξετάσετε αν το σύνολο P(X) εφοδιασµένο µε την πράξη της συµµετρικής διαφοράς
∆ : P(X) × P(X) −→ P(X), (A, B) 7−→ A ∆ B
ικανοποιέι τις παρακάτω ιδιότητες :
(1) Προσεταιριστικότητα.
(2) Μεταθετικότητα.
(3) Υπάρχει στοιχείο E ∈ P(X) έτσι ώστε : E∆A = A = A∆E ; Αν υπάρχει τέτοιο στοιχείο E είναι
µοναδικό ;
(4) Υπάρχει, για κάθε στοιχείο A ∈ P(X), ένα στοιχείο A0 ∈ P(X) έτσι ώστε : A∆A0 = E = A0 ∆A;
Αν υπάρχει τέτοιο στοιχείο A0 , είναι µοναδικό ;
(5) Ορίζουµε στο P(X) µια σχέση ισοδυναµίας R ως εξής :
∀A, B ∈ (X) : A ∼R B ⇐⇒ |A| = |B|
δηλαδή τα υποσύνολα A, B έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων. Είναι η πράξη ∆ συµβιβαστή µε την
σχέση ισοδυναµίας R;
(6) Να εξετασθεί αν η εξίσωση
A∆X = B
έχει µοναδική λύση στο P(X).
35

΄Ασκηση 161. ΄Εστω A = f : N −→ C | f τυχούσα απεικόνιση . Να δείξετε ότι ορίζοντας



X
∀f, g ∈ A : (f ? g)(n) = f (a)g(b)
ab=n
(δηλαδή αθροίζουµε όλα τα δυνατά γινόµενα f (a)g(b), όπου οι ϕυσικοί αριθµοί a, b ικανοποιούν τη σχέση :
ab = n), αποκτούµε µια διµελή πράξη ? : A × A −→ A.
(1) Να δείξετε ότι η πράξη ? είναι προσεταιριστική.
(2) Να δείξετε ότι η πράξη ? είναι µεταθετική.
(3) Να δείξετε ότι υπάρχει µοναδική απεικόνιση ε ∈ A έτσι ώστε :
ε?f =f =f ?ε
36

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 2


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 17 Οκτωβρίου 2012

΄Ασκηση 162. Να εξετάσετε αν το σύνολο


a
G= ∈ Q | το b είναι περιττός
b
εφοδιασµένο µε την συνήθη πρόσθεση ϱητών αριθµών αποτελεί οµάδα.

΄Ασκηση 163. Να δείξετε ότι αν σε µια οµάδα (G, ?) ισχύει x = x0 , ∀x ∈ G, τότε η G είναι αβελιανή.

΄Ασκηση 164. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και έστω a ∈ G. Να δείξετε ότι οι απεικονίσεις
fa : G −→ G, fa (x) = a ? x
ga : G −→ G, ga (x) = x ? a
είναι 1-1 και επί.


΄Ασκηση 165. Να ϐρεθεί µια διµελής πράξη ? στο ανοιχτο διάστηµα (0, 1) = x ∈ R | 0 < x < 1 µε την
οποία το σύνολο (0, 1) να αποτελεί οµάδα έτσι ώστε το αντίστροφο του x να είναι το 1 − x.

΄Ασκηση 166. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο και έστω P(X) το σύνολο όλων των υποσυνόλων του X (δυνα-
µοσύνολο του X ). Να δείξετε ότι το P(X) αποτελεί οµάδα µε πράξη την συµµετρική διαφορά υποσυνόλων
του X :
A∆B := (A − B) ∪ (B − A), ∀A, B ∈ P(X)
όπου A − B := {x ∈ A | x ∈/ B}. Πότε η οµάδα (P(X), ∆) είναι πεπερασµένη ; Πόσα στοιχεία έχει ; Είναι
η οµάδα (P(X), ∆) αβελιανή ;
Σχηµατίστε τον πίνακα της οµάδας (P(X), ∆) όταν το σύνολο X έχει τρία στοιχεία.

΄Ασκηση 167. ΄Εστω S το σύνολο των σηµείων στο µιγαδικό επίπεδο τα οποία απέχουν απόσταση ίση µε 1
από την αρχή των αξόνων. Με άλλα λόγια :

S = z ∈ C | |z| = 1
Να δείξετε ότι το S αποτελεί αβελιανή οµάδα µε πράξη τον πολλαπλασιασµό µιγαδικών αριθµών.

΄Ασκηση 168. ΄Εστω S ένα σύνολο και


◦ : S × S −→ S, (a, b) 7−→ a ◦ b
µια διµελής πράξη επί του S . Υποθέτουµε ότι :
37

(1) Υπάρχει ένα στοιχείο ε ∈ S τέτοιο ώστε : a ◦ b = ε αν και µόνον αν a = b.


(2) (a ◦ c) ◦ (b ◦ c) = a ◦ b, ∀a, b, c ∈ S .
Να δείξετε ότι το σύνολο S αποτελεί οµάδα µε πράξη :
a ? b := a ◦ (ε ◦ b), ∀a, b ∈ S

΄Ασκηση 169. ΄Εστω n ≥ 1 και ϑεωρούµε την ακόλουθη σχέση ισοδυναµίας ‘‘ ∼n ’’ στο Z:
a ∼n b ⇐⇒ n|a − b
Να δείξετε ότι η σχέση ∼n είναι συµβιβαστή µε την πράξη του πολλαπλασιασµού ακεραίων αριθµών, και
άρα ορίζεται µια πράξη πολλαπλασιασµού
· : Zn × Zn −→ Zn , [a]n · [b]n = [ab]n
Να εξετάσετε αν το Ϲεύγος (Zn , ·) αποτελεί οµάδα.
Ειδικότερα να συµπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα πολλαπλασιασµού, για την περίπτωση n = 6:
· [0] [1] [2] [3] [4] [5]
[0]
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]

΄Ασκηση 170. Για n ≥ 1 ϑεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα


Un = z ∈ C | z n = 1


Να γραφούν οι πίνακες της οµάδας Un , όταν 1 ≤ n ≤ 6.

΄Ασκηση 171. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και g1 , · · · , gn ∈ G. Να δείξετ ότι :


(g1 ? g2 ? · · · ? gn )0 = gn0 ? · · · ? g20 ? g10

΄Ασκηση 172. Γνωρίζουµε ότι αν (G, ?) είναι µια οµάδα, τότε ισχύουν οι Νόµοι ∆ιαγραφής :
a?x=b?x =⇒ a=b και x?a=x?b =⇒ a=b
για κάθε a, b, x ∈ G.
Αντίστροφα: να δείξετε ότι αν ? είναι µια προσεταιριστική πράξη επί ενός µη-κενού πεπερασµένου
συνόλου G και ισχύουν οι παραπάνω Νόµοι ∆ιαγραφής για την πράξη ?, τότε υπάρχει ταυτοτικό στοιχείο
e ∈ G για την πράξη ? και το Ϲεύγος (G, ?) είναι µια οµάδα.

΄Ασκηση 173. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα. Υποθέτουµε ότι υπάρχει i ∈ Z έτσι ώστε, ∀a, b ∈ G:
(a ? b)i = ai ? bi , (a ? b)i+1 = ai+1 ? bi+1 , (a ? b)i+2 = ai+2 ? bi+2
Να δείξετε ότι η (G, ?) είναι αβελιανή.
38

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 3


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

΄Ασκηση 174. Υπενθυµίζουµε ότι για κάθε ϕυσικό αριθµό n ∈ N, ορίζεται η οµάδα (Un , ·), όπου
Un = {[a] ∈ Zn | Μ.Κ.∆. (a, n) = 1},
5
δηλαδή η Un έχει ως στοιχεία τα στοιχεία της Zn των οποίων οι αντιπρόσωποι a είναι σχετικώς πρώτοι µε
το n και όπου η πράξη της Un ορίζεται ως
· : Un × Un → Un , ([a], [b]) 7→ [a] · [b] := [a · b],
6
δηλαδή εκτελούµε τον πολαπλασιασµό στις κλάσεις, εκελώντας πρώτα τον πολλαπλασιασµό a · b των
αντιπροσώπων a, b και κατόπιν υπολογίζουµε την κλάση [a · b].
Θεωρούµε τις οµάδες (U8 , ·) και (U9 , ·).
(1) Να υπολογιστεί το πλήθος των στοιχείων τους.
(2) Να προσδιοριστούν όλες οι υποοµάδες τους.
(3) Να εξεταστεί, αν κάποια από αυτές είναι κυκλική.

΄Ασκηση 175. Να ϐρείτε όλες τις υποοµάδες της οµαδας (Z, +).

΄Ασκηση 176. ΄Εστω η οµάδα των ακεραίων (Z, +) και P το σύνολο των πρώτων αριθµών. Για κάθε
p ∈ P, ϑεωρούµε την κυκλική υποοµάδα hpi της Z. Να δειχθεί ότι ∩ hpi = {0}.
p∈P

΄Ασκηση 177. ΄Εστω ότι (G1 , ?1 ) και (G2 , ?2 ) είναι δύο οµάδες και (G1 × G2 , ?) το ευθύ γινόµενό τους.
Αν H1 είναι υποοµάδα της G1 και H2 είναι υποοµάδα της G2 , να δειχθεί ότι το καρτεσιανό γινόµενο
H1 × H2 είναι υποοµάδα της G.
Ιδιαιτέρως, να συµπεράνετε ότι τα σύνολα {e1 } × G2 και G1 × {e2 } είναι υποοµάδες της G, όπου e1
(αντιστοίχως e2 ) είναι το ουδέτερο στοιχείο της G1 (αντιστοίχως της G2 ).

΄Ασκηση 178. ΄Εστω (G, ·) µια οµάδα και X ένα υποσύνολο της G. Ας είναι F το σύνολο των υποοµάδων
H της G µε X ⊆ H .
(1) Να δειχθεί ότι η τοµή \
H
H∈F
είναι µια υποοµάδα της G. T
(2) Να δειχθεί ότι η υποοµάδα
T H∈F H είναι η µικρότερη υποοµάδα της G που περιέχει το σύνολο X .
Η υποοµάδα H∈F H ονοµάζεται η υποοµάδα της G που παράγεται από το σύνολο X και
συµβολίζεται µε hXi.
5Στο µάθηµα αποδείξαµε, ότι όταν Μ.Κ.∆.(a, n) = 1 και b ∈ [a], τότε και Μ.Κ.∆.(b, n) = 1
6Προσέξτε ότι η πράξη είναι καλά ορισµένη.
39

(3) Να δειχθεί ότι αν a είναι ένα στοιχείο της G, τότε η κυκλική υποοµάδα της G µε γεννήτορα το a,
δηλαδή η
hai = {az | z ∈ Z}
ισούται µε την υποοµάδα της G που παράγεται από το υποσύνολο X = {a} της G.

΄Ασκηση 179. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα. Να δειχθεί ότι η υποοµάδα τής G που παράγεται από το κενό
υποσύνολο ∅ τής G ισούται µε την τετριµµένη υποοµάδα {eG } τής G.

΄Ασκηση 180. ΄Εστω (Z, +) η οµάδα των ακεραίων αριθµών και m, n ∈ N δύο σχετικώς πρώτοι αριθµοί7.
Να δειχθεί ότι η υποοµάδα των ακεραίων που παράγεται από το σύνολο M = {m, n} ισούται µε Z.

΄Ασκηση 181. ΄Εστω (G, ·) µια οµάδα και X ένα υποσύνολο της G.
(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο C(X) := {g ∈ G | x · g = g · x, ∀x ∈ X} είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Με τον συµβολισµό του (1), δείξτε ότι η υποοµάδα C(X) µε X = G, δηλαδή η C(G) είναι αβελιανή.
Η υποοµάδα C(G) καλείται το κέντρο της G και συµβολίζεται µε Z(G).
(3) Αν η G είναι µια αβελιανή οµάδα, ποιό είναι το κέντρο της;

΄Ασκηση 182. Αν p είναι ένας πρώτος αριθµός, ϑεωρούµε το ακόλουθο υποσύνολο των (µη-µηδενικών)
µιγαδικών αριθµών :
n
Z(p∞ ) := {z ∈ C | ∃n ∈ Z+ ∪ {0} : z p = 1}
(1) Να δείξετε ότι µε πράξη τον πολλαπλασιασµό µιγαδικών αριθµών, το σύνολο Z(p∞ ) είναι οµάδα.
(2) Να δείξετε ότι για κάθε n = 0, 1, 2, · · · , τα ακόλουθα υποσύνολα της Z(p∞ )
n
Tn := {z ∈ Z(p∞ ) | z p = 1}
είναι κυκλικές υποοµάδες της Z(p∞ ) και ισχύει :
T0 ⊆ T1 ⊆ · · · ⊆ Tn ⊆ Tn+1 ⊆ · · · ⊆ Z(p∞ )
(3) Να δείξετε ότι : Z(p∞ ) = n≥0 Tn .
S

(4) Να εξετάσετε αν η οµάδα Z(p∞ ) είναι κυκλική.

7∆ύο ϕυσικοί αριθµοί ονοµάζονται σχετικώς πρώτοι, αν ο µέγιστος κοινός διαιρέτης τους ισούται µε 1.
40

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 4


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 6 Νοεµβρίου 2012

΄Ασκηση 183. (1) Να υπολογιστεί ο πίνακας πράξης των συµµετριών το κανονικού πενταγώνου.
(2) Να υπολογιστεί ο πίνακας πράξης των συµµετριών το κανονικού εξαγώνου.

΄Ασκηση 184. ΄Εστω ότι A 6= ∅ είναι ένα σύνολο, ότι a ∈ A ένα στοιχείο του και ότι (SA , ◦) είναι η
συµµετρική οµάδα του A.
Να δειχθεί ότι το υποσύνολο G = {σ ∈ SA | σ(a) = a} αποτελεί µια υποοµάδα της SA .

΄Ασκηση 185. ΄Εστω ότι σ ∈ SA και ότι a ∈ A. Λέµε ότι το σ «µετακινεί» το a, αν σ(a) 6= a. Αν A είναι ένα
σύνολο µε άπειρο το πλήθος στοιχεία και G είναι το υποσύνολο της SA που αποτελείται από τις µεταθέσεις
(µετατάξεις) που «µετακινούν» το πολύ πεπερασµένο πλήθος στοιχείων του A, τότε να δειχθεί ότι το G είναι
µια υποοµάδα της SA .

΄Ασκηση 186. ΄Εστω ότι σ ∈ SA και ότι a ∈ A. Λέµε ότι το σ «µετακινεί» το a, αν σ(a) 6= a. Αν A είναι ένα
σύνολο µε άπειρο το πλήθος στοιχεία και G είναι το υποσύνολο της SA που αποτελείται από τις µεταθέσεις
(µετατάξεις) που «µετακινούν» το πολύ πεπερασµένο πλήθος στοιχείων του A, τότε να δειχθεί ότι το G είναι
µια υποοµάδα της SA .

΄Ασκηση 187. (1) ΄Εστω ότι A είναι ένα πεπερασµένο σύνολο και ότι B είναι ένα υποσύνολό του. Ας
είναι G το υποσύνολο της (SA , ◦) που αποτελείται από τα στοιχεία σ ∈ SA , τα οποία έχουν την
ιδιότητα σ(B) ⊆ B . Να δειχθεί ότι το G είναι µια υποοµάδα της SA .
(2) Να δείξετε µε τη ϐοήθεια ενός αντιπαραδείγµατος ότι αν, το A είναι ένα σύνολο µε άπειρο το πλήθος
στοιχεία, τότε το προηγούµενο συµπέρασµα δεν αληθεύει πάντοτε.

΄Ασκηση 188. ΄Εστω ότι p είναι ένας πρώτος αριθµός και (Sp , ◦) η συµµετρική οµάδα του συνόλου A =
{1, 2, . . . , p}. Να δειχθεί ότι τα µόνα στοιχεία της Sp που έχουν τάξη p είναι οι κύκλοι µήκους p.

΄Ασκηση 189. Να προσδιοριστούν κάποια στοιχεία σ, τ, µ της S5 µε τις ακόλουθες ιδιότητες:


σ 6= Id5 , σ ◦ τ = τ ◦ σ, σ ◦ µ = µ ◦ σ, τ ◦ µ 6= µ ◦ τ.

΄Ασκηση 190. Να υπολογιστεί η οµάδα συµµετριών του ακόλουθου επίπεδου σχήµατος :


41
42

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 5


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 17 Νοεµβρίου 2012

΄Ασκηση 191. Βρείτε όλες τις υποοµάδες της Z15 και για κάθε µια από αυτές ϐρείτε όλους τους γεννήτορες
της.

΄Ασκηση 192. ΄Εστω G = hai µια κυκλική οµάδα και H και K δύο υποοµάδες της G.
(1) Να ϐρεθεί ένας γεννήτορας της οµάδας H ∩ K .
(2) Αφού δείξετε ότι το υποσύνολο HK = {hk ∈ G | h ∈ H, k ∈ K} είναι υποοµάδα της G, να ϐρεθεί
ένας γεννήτορας της HK .

΄Ασκηση 193. ΄Εστω r και s δύο ϑετικοί ακέραιοι.


(1) ∆είξτε ότι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο [r, s] των r και s είναι γεννήτορας κατάλληλης υποο-
µάδας της οµάδας (Z, +).
(2) Αφού δείξετε ότι το υποσύνολο G = {xr + ys ∈ Z | x, y ∈ Z} είν µια υποοµάδα της οµάδας
(Z, +), να ϐρεθεί ένας γεννήτοράς της.

΄Ασκηση 194. Να εξετασθεί αν ο ακόλουθος ισχυρισµός είναι αληθής :


“Αν µια οµάδα G είναι τέτοια, ώστε κάθε γνήσια υποοµάδα της να είναι κυκλική, τότε η G είναι κυκλική”

΄Ασκηση 195. ΄Εστω G µια οµάδα και ας υποθέσουµε ότι το a ∈ G παράγει µια κυκλική υποοµάδα τάξης
2 και είναι το µοναδικό τέτοιο στοιχείο. ∆είξτε ότι ax = xa για κάθε x ∈ G.

΄Ασκηση 196. ∆είξτε ότι σε κάθε πεπερασµένη κυκλική οµάδα G τάξης n, η εξίσωση xm = e έχει ακριβώς
m λύσεις x στην G για κάθε ϑετικό ακέραιο m που διαιρεί τον n.

΄Ασκηση 197. Σε σχέση µε την άσκηση 6, τι συµβαίνει αν 1 < m < n και ο m δεν διαιρεί τον n;

΄Ασκηση 198. Αν G είναι µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα και


|{x ∈ G | xn = e}| ≤ n, ∀n ∈ Z
αποδείξτε ότι η G είναι κυκλική.
43

΄Ασκηση 199. ΄Εστω G µια οµάδα και a, b ∈ G. Αν


a5 = e και aba−1 = b2
τι µπορείτε να πείτε για την τάξη o(b) του b;

΄Ασκηση 200. Οι ακόλουθοι ισχυρισµοί είναι τρια γνωστά αποτελέσµατα της Θεωρίας Αριθµών. Στην
παρούσα άσκηση Ϲητείται η απόδειξή τους µε χρήση Θεωρίας Οµάδων.
(1) Αν n ≥ 1, και ϕ είναι η συνάρτηση του Euler, να δείξετε ότι :
X
n= ϕ(d)
d|n
(2) ΄Εστω a > 1 ένας ακέραιος, να δείξετε ότι :
n | ϕ(an − 1)
(3) p ≥ 2 είναι ένας πρώτος αριθµός τότε και µόνον τότε αν8: p | (p − 1)! + 1. Με άλλα λόγια :
p πρώτος ⇐⇒ (p − 1)! ≡ (−1) mod(p).

΄Ασκηση 201. ΄Εστω G µια αβελιανή οµάδα και έστω H και K πεπερασµένες κυκλικές υποοµάδες της G
µε |H| = r και |K| = s. ∆είξτε ότι αν οι r και s είναι πρώτοι µεταξύ τους, τότε η G περιέχει µια κυκλική
υποοµάδα τάξης rs.

΄Ασκηση 202. ΄Εστω G µια οµάδα και υποθέτουµε ότι η τοµή όλων των µη-τετριµµένων υποοµάδων της G
είναι µια µη-τετριµµένη υοποοµάδα της G. Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της G έχει πεπερασµένη τάξη.

΄Ασκηση 203. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G είναι µια υποοµάδα της. Για κάθε a ∈ G
ϑεωρούµε το σύνολο Ha = {h ? a | h ∈ H}. Κάθε σύνολο της µορφής Ha ονοµάζεται δεξιό σύµπλοκο
( δεξιά πλευρική κλάση) της H στην G.
(1) Να δειχθεί ότι το πλήθος των αριστερών συµπλόκων της H στην G ισούται µε το πλήθος των δεξιών
συµπλόκων της H στην G.
(2) Να δοθεί παράδειγµα οµάδας (G, ?) και υποοµάδας της H , όπου υπάρχει a ∈ G µε aH 6= Ha.
(3) Να δειχθεί ότι αν µια οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή, τότε για κάθε a ∈ G ισχύει : aH = Ha.

8Η ισοδυναµία αυτή είναι γνωστή στην Θεωρία Αριθµών, ως Θεώρηµα του Wilson.
44

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 6


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 4 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 204. ΄Εστω H µια υποοµάδα µιας οµάδας G. Τότε :


H E G ⇐⇒ ∀a, b ∈ G : ab ∈ H =⇒ a−1 b−1 ∈ H

΄Ασκηση 205. ΄Εστω G1 και G2 οµάδες και έστω


H1 E G1 και H2 E G2
κανονικές (ορθόθετες) υποοµάδες των G1 και G2 αντίστοιχα.
(1) Να δείξετε ότι η οµάδα του ευθέος γινοµένου H1 × H2 είναι µια κανονική υποοµάδα της οµάδας
του ευθέος γινοµένου G1 × G2 .
(2) Να δείξετε ότι υπάρχει ένα ισοµορφισµός µεταξύ των οµάδων πηλίκο
 ∼
=
(G1 × G2 ) (H1 × H2 ) −→ G1 /H1 × G2 /H2

΄Ασκηση 206. ΄Εστω H και K κανονικές (ορθόθετες) υποοµάδες µιας οµάδας G.


(1) Να δείξετε ότι ισχύει HK = KH και το σύνολο HK είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Αν H ∩ K = {e}, τότε να δείξετε ότι και υπάρχει ένας ισοµορφισµός

=
HK −→ H × K
(3) Αντίστροφα να δείξετε ότι η οµάδα H × K περιέχει κανονικές (ορθόθετες) υποοµάδες H ∗ και K ∗
έτσι ώστε :

= ∼
=
H ∗ −→ H και K ∗ −→ K και H ∗ ∩ K ∗ = {e} και H × K = H ∗K ∗ = K ∗H ∗

΄Ασκηση 207. Για µια οµάδα G, τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :


(1) Η οµάδα G είναι ισόµορφη µε το ευθύ γινόµενο δύο υποοµάδων της H και K .
(2) Η οµάδα G περιέχει δύο υποοµάδες H και K έτσι ώστε :
H E G, K E G, H ∩ K = {e}, G = HK

΄Ασκηση 208. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα. ΄Εστω f : G −→ G ένας αυτοµορφισµός της G, έτσι ώστε,
∀x ∈ G:
f (x) = x ⇐⇒ x=e
(1) Να δείξετε ότι :
G = x−1 f (x) ∈ G | x ∈ G


(2) Αν f 2 = IdG , τότε να δείξετε ότι η G είναι αβελιανή.


45

΄Ασκηση 209. ΄Ενας ισοµορφισµός µιας οµάδας µε τον εαυτό της λέγεται αυτοµορφισµός της οµάδας.
Βρείτε το πλήθος των αυτοµορφισµών των παρακάτω οµάδων : (α) Z2 , και (β) Z6 .

΄Ασκηση 210. Να δείξετε ότι κάθε οµάδα G µε παραπάνω από δύο στοιχεία έχει τουλάχιστον έναν αυτο-
µορφισµό διαφορετικό του ταυτοτικού.

΄Ασκηση 211. ΄Εστω G µια οµάδα. Για κάθε g ∈ G ορίζουµε µια απεικόνιση
ig : G −→ G, ig (x) = g −1 xg
(1) Να δείξετε η απεικονίση ig είναι ένας αυτοµορφισµός της G.
(2) Να δείξετε ότι το σύνολο Aut(G) όλων των αυτοµορφισµών της G αποτελεί οµάδα µε πράξη την
σύνθεση απεικονίσεων.
(3) Να δείξετε ότι το σύνολο

Inn(G) = ig ∈ Aut(G) | g ∈ G
είναι µια κανονοκή υποοµάδα της Aut(G).
(4) Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός

=
G/Z(G) −→ Inn(G)

όπου Z(G) = x ∈ G | xg = gx, ∀g ∈ G είναι το κέντρο της G.
(5) Να δείξετε ότι η οµάδα G/Z(G) είναι κυκλική αν και µόνον αν η G είναι αβελιανή.

΄Ασκηση 212. (1) Περιγράψτε όλους τους ισοµορφισµούς µε τους οποίους απεικονίζεται η οµάδα V4
του Klein επί της οµάδας Z2 × Z2 .
(2) Περιγράψτε όλους τους ισοµορφισµούς µε τους οποίους απεικονίζεται η οµάδα Z2 × Z3 επί της Z6 .

΄Ασκηση 213. ΄Εστω G µια οµάδα και a ένα στοιχείο της G. Ορίζουµε την απεικόνιση
φ : Z −→ G, φ(n) = an
∆είξτε ότι η φ είναι οµοµορφισµός. Περιγράψτε την εικόνα και όλες τις δυνατότητες για τον πυρήνα της φ.

΄Ασκηση 214. Σηµειώστε αν είναι σωστό ή λάθος :


(1) Η An είναι κανονική υποοµάδα της Sn .
(2) Για οποιεσδήποτε δυο οµάδες G και G0 , υπάρχει ένας οµοµορφισµός της G στην G0 .
(3) Κάθε οµοµορφισµός είναι 1-1 απεικόνιση.
(4) ΄Ενας οµοµορφισµός είναι 1-1 αν και µόνο αν ο πυρήνας του είναι η οµάδα που περιέχει µόνο το
ταυτοτικό στοιχείο.
(5) Η εικόνα µιας οµάδας 6 στοιχείων µέσω ενός οµοµορφισµού µπορεί να έχει 4 στοιχεία.
(6) Η εικόνα µιας οµάδας 6 στοιχείων µέσω ενός οµοµορφισµού µπορεί να έχει 12 στοιχεία.
(7) Υπάρχει ένας οµοµορφισµός από µια οµάδα 6 στοιχείων σε µια οµάδα 12 στοιχείων.
(8) Υπάρχει ένας οµοµορφισµός από µια οµάδα 6 στοιχείων σε µια οµάδα 10 στοιχείων.
(9) ΄Ενας οµοµορφισµός µπορεί να έχει κενό πυρήνα.
(10) ∆εν είναι δυνατόν να έχουµε έναν οµοµορφισµό από µια άπειρη οµάδα σε µια πεπερασµένη οµάδα.
(11) Οποιεσδήποτε δύο οµάδες τάξης 3 είναι ισόµορφες.
(12) Υπάρχει, ως προς ισοµορφισµό, µόνο µια κυκλική οµάδα δεδοµένης πεπερασµένης τάξης.
46

(13) Οποιεσδήποτε δύο πεπερασµένες οµάδες που έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων είναι ισόµορφες.
(14) Κάθε ισοµορφισµός είναι 1-1 συνάρτηση.
(15) Κάθε 1-1 συνάρτηση ανάµεσα σε οµάδες είναι ισοµορφισµός.
(16) Η ιδιότητα του να είναι κυκλική µια οµάδα ( ή να µην είναι κυκλική, ανάλογα µε την περίπτωση)
είναι µια δοµική ιδιότητα.
(17) Κάθε δοµική ιδιότητα µιας οµάδας πρέπει να ισχύει και για κάθε ισόµορφη οµάδα.
(18) Μια αβελιανή οµάδα δεν µπορεί να είναι ισόµορφη µε µια µη αβελιανή οµάδα.
(19) Μια προσθετική οµάδα δεν µπορεί να είναι ισόµορφη µε µια πολλαπλασιαστική οµάδα.
(20) Το R µε πράξη την πρόσθεση είναι οµάδα ισόµορφη µε µια πολλαπλασιαστική οµάδα.
47

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 7


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 12 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 215. (1) Βρείτε την τάξη της οµάδας πηλίκο (Z11 × Z15 )/h([1]11 , [1]15 )i.
(2) Βρείτε την τάξη του στοιχείου ([2]6 , [0]8 )+h([4]6 , [4]8 )i στην οµάδα πηλίκο (Z6 ×Z8 )/h([4]6 , [4]8 )i.

΄Ασκηση 216. ΄Εστω G µια οµάδα. Μια υποοµάδα H της G καλείται συζυγής προς µια υποοµάδα K
της G αν υπάρχει ένας εσωτερικός αυτοµορφισµός ig της G, τέτοιος ώστε ig (H) = K .
(1) ∆είξτε ότι η συζυγία είναι µια σχέση ισοδυναµίας στη συλλογή των υποοµάδων της G.
(2) Βρείτε όλες τις υποοµάδες της S3 που είναι συζυγείς προς την υποοµάδα h(13)i.

΄Ασκηση 217. ∆είξτε ότι µια τοµή κανονικών υποοµάδων µιας οµάδας G είναι πάλι κανονική υποοµάδα
της G. Στη συνέχεια δείξτε ότι αν H είναι µια υποοµάδα µια οµάδας G, τότε το σύνολο
\
N (H) = N EG|H ≤N
είναι η µικρότερη κανονική υποοµάδα της G η οποία περιέχει την H .

΄Ασκηση 218. Βρείτε µε ποιες γνωστές σας οµάδες είναι ισόµορφες οι παρακάτω οµάδες πηλίκα.
(1) (Z4 × Z8 )/h([1]4 , [2]8 )i
(2) (Z × Z)/h(0, 1)i
(3) (Z × Z)/h(1, 2)i
(4) (Z × Z × Z)/h(1, 1, 1)i
(5) (Z × Z × Z4 )/h(3, 0, [0]4 )i
(6) (Z × Z × Z)/h(3, 3, 3)i

΄Ασκηση 219. Περιγράψτε όλες τις υποοµάδες H τάξης ≤ 4 της Z4 × Z4 , και σε κάθε περίπτω-
ση ταξινοµήστε την οµάδα-πηλίκο (Z4 × Z4 )/H (δηλαδή προσδιορίστε µε ποιά γνωστή σας οµάδα είναι
ισόµορφη).

΄Ασκηση 220. (1) Να ϐρεθούν όλες οι υποοµάδες της οµάδας Z2 × Z2 × Z2 .


(2) Να ϐρεθούν όλες οι υποοµάδες της οµάδας Z2 × Z2 × Z4 .
(3) Να ϐρεθούν όλες οι υποοµάδες της οµάδας Z2 × Z2 × Z4 οι οποίες είναι ισόµορφες µε την οµάδα
του Klein.
48

΄Ασκηση 221. ΄Εστω F η προσθετική οµάδα όλων των συναρτήσεων µέσω των οποίων απεικονίζεται το R
στο R:
F = f : R −→ R ,

όπου (f + g)(x) = f (x) + g(x)
και έστω F ∗ η πολλαπλασιαστική οµάδα όλων των στοιχείων του F που δεν παίρνουν την τιµή 0 σε κανένα
σηµείο του R:
F∗ = f : R −→ R | f (x) 6= 0, ∀x ∈ R ,

όπου (f · g)(x) = f (x) · g(x)
(1) ΄Εστω C η υποοµάδα της F που αποτελείται από τις σταθερές συναρτήσεις. Βρείτε µια υποοµάδα
της F µε την οποία η F/C να είναι ισόµορφη.
(2) ΄Εστω C∗ η υποοµάδα της F ∗ που αποτελείται από τις µη µηδενικές σταθερές συναρτήσεις. Βρείτε
µια υποοµάδα της F ∗ µε την οποία η F∗ /C∗ να είναι ισόµορφη.
(3) ΄Εστω C η υποοµάδα των συνεχών συναρτήσεων στην F . Μπορείτε να ϐρείτε ένα στοιχείο της F/C
που να έχει τάξη 2; Γιατί ;
(4) ΄Εστω C∗ η υποοµάδα των συνεχών συναρτήσεων στην F ∗ . Μπορείτε να ϐρείτε ένα στοιχείο της
F∗ /C∗ που να έχει τάξη 2; Γιατί ;
(5) Θεωρούµε την C∗ όπως στο προηγούµενο ερώτηµα. Περιγράψτε όλα τα n ∈ Z+ για τα οποία η
F∗ /C∗ έχει ένα στοιχείο τάξης n.

΄Ασκηση 222. Να δοθεί παράδειγµα οµάδας G η οποία περιέχει κανονικές υποοµάδες H και K , έτσι ώστε :
H ∼
= K και G/H  G/K

΄Ασκηση 223. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων. Να δείξετε ότι η απεικόνιση


Υποοµάδες K της G0 έτσι ώστε : K ≤ Im(f )
 
Φ: Υποοµάδες H της G έτσι ώστε : Ker(f ) ≤ H −→
όπου : Φ(H) = f (H) είναι 1-1 και επί.
Να περιγραφεί η παραπάνω 1-1 και επί αντιστοιχία, στην περίπτωση G = S3 , G0 = Z2 , και f : S3 −→ Z2
είναι ο οµοµορφισµός ο οποίος στέλνει κάθε µετάθεση στο πρόσηµό της.

΄Ασκηση 224. ΄Εστω H µια κανονική υποοµάδα µιας οµάδας G, και υποθέτουµε ότι [G : H] = m. ∆είξτε
ότι am ∈ H για κάθε a ∈ G.

΄Ασκηση 225. ΄Εστω n, m ≥ 1. Αφού δείξετε ότι


nZ + mZ = (n, m)Z και nZ ∩ mZ = [n, m]Z
να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό
(n, m)Z mZ ∼
 
= nZ [n, m]Z

΄Ασκηση 226. ΄Εστω G µια οµάδα. Θέτουµε [a, b] = aba−1 b−1 , ∀a, b ∈ G, και έστω


[G, G] = {[x, y] ∈ G | x, y ∈ G}
η υποοµάδα της G η οποία παράγεται από το σύνολο όλων των στοιχείων της µορφής [x, y], x, y ∈ G.
(1) Να δείξετε ότι η [G, G] είναι κανονική υποοµάδα της G και η οµάδα πηλίκο G/[G, G] είναι αβε-
λιανή.
(2) Αν H είναι µια κανονική υποοµάδα της G, τότε η οµάδα πηλίκο G/H είναι αβελιανή αν και µόνον
αν [G, G] ⊆ H .
49

(3) Κάθε οµοµορφισµός οµάδων f : G −→ G0 , όπου η G0 είναι αβελιανή, ορίζει έναν µοναδικό οµοµορ-
ϕισµό οµάδων fe: G/[G, G] −→ G0 έτσι ώστε : fe(x[G, G]) = f (x).

΄Ασκηση 227. ΄Εστω H ≤ G µια, όχι απαραίτητα κανονική, υποοµάδα της οµάδας G και έστω G/H το
σύνολο των αριστερών συµπλόκων της H στην G:

G/H = xH ⊆ G | x ∈ G
(το σύνολο G/H δεν είναι οµάδα αν η υποοµάδα H δεν είναι κανονική).
(1) Να δείξετε ότι υπάρχει ένας οµοµορφισµός οµάδων

L : G −→ S(G/H), e
e L(g) = elg
όπου :
elg : G/H −→ G/H, elg (xH) = gxH
του οποίου ο πυρήνας είναι η µεγαλύτερη κανονική υποοµάδα της G η οποία περιέχεται στην H .
(2) Αν [G : H] = n, να συµπεράνετε ότι η οµάδα πηλίκο G/Ker(f ) είναι ισόµορφη µε µια υποοµάδα
της συµµετρικής οµάδας Sn .
(3) Αν η οµάδα G είναι πεπερασµένη και o(G) - [G : H]!, τότε να δείξετε ότι η H περιέχει µια
µη-τετριµµένη κανονική υποοµάδα της G.
(4) Αν o(G) = 36, να δείξετε ότι κάθε υποοµάδα H της G µε τάξη 9 περιέχει µια µη-τετριµµένη
κανονική υποοµάδα της G.
(5) Αν o(G) = 99, να δείξετε ότι κάθε υποοµάδα H της G µε τάξη 11 περιέχει µια µη-τετριµµένη
κανονική υποοµάδα της G.
50

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 8


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 21 ∆εκεµβρίου 2012

΄Ασκηση 228. Στο σύνολο Z των ακεραίων, ορίζουµε δύο νέες πράξεις ⊕ και ⊗ ως εξής :
∀x, y ∈ Z : x ⊕ y = x + y + 1 και x ⊗ y = x + y + xy
Να δείξετε ότι η τριάδα (Z, ⊕, ⊗) είναι µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα.
Γενικότερα αν (R, +, ·) είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα, να δείξετε ότι ορίζοντας
∀x, y ∈ R : x ⊕ y = x + y + 1 και x ⊗ y = x + y + xy
ϑα έχουµε ότι η τριάδα (R, ⊕, ⊗) είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα.

΄Ασκηση 229. Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R ο οποίος να διαθέτει στοιχεία a, b, c ∈ R έτσι ώστε :
a 6= 0 και ab = ac, αλλά : b 6= c.

΄Ασκηση 230. ΄Εστω (R, +, ·) ένας δακτύλιος. Να δειχθεί ότι τα επόµενα είναι ισοδύναµα :
(1) Ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός.
(2) ∀a, b ∈ R ισχύει (a + b)(a − b) = a2 − b2 .
(3) ∀a, b ∈ R ισχύει (a + b)2 = a2 + 2ab + b2 .

΄Ασκηση 231. Να προσδιοριστούν όλοι οι διαιρέτες του µηδενός των επόµενων δακτυλίων :
(1). Z4 × Z6 , (2). Z × Q, (3). M2 (Z2 ).

΄Ασκηση 232. Να δοθεί παράδειγµα ενός µεταθετικού δακτυλίου που δεν διαθέτει διαιρέτες του µηδενός
χωρίς να είναι ακέραια περιοχή.

΄Ασκηση 233. Να δειχθεί ότι οι επόµενοι δακτύλιοι αποτελούν ακέραιες περιοχές:


(1) Z[i] = {a + bi | a, b ∈ Z}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλα-
σιασµού µιγαδικών αριθµών
(2) Q(i) = {a + bi | a, b ∈ Q}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλα-
σιασµού
√ µιγαδικών√ αριθµών
(3) Z( 5) = {a + b 5 | a, b ∈ Z}, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
πραγµατικών
√ √ αριθµών √ √ √ √
(4) Q( 2, 3) = {a + b 2 + c 3 + d 2 3 | a, b, c, d ∈ Q}, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης
και πολλαπλασιασµού πραγµατικών αριθµών

΄Ασκηση 234. Να δειχθεί ότι η τριάδα (Z7 , +, ·) αποτελεί παράδειγµα δακτυλίου, ο οποίος ικανοποιεί τις
υποθέσεις της ΄Ασκησης 8 του Φυλλαδίου 8. Για κάθε a 6= 0, a ∈ Z7 να ευρεθεί το αντίστοιχο b ∈ Z7 µε
aba = a.

΄Ασκηση 235. Να√ προσδιοριστούν τα αντιστρέψιµα στοιχεία των επόµενων δακτυλίων:


(1). C, (2). Q( 3), (3). M2 (Z), (4). M2 (R).
51

΄Ασκηση 236. ΄Εστω ότι οι R1 , R2 είναι µεταθετικοί δακτύλιοι µε µοναδιαίο στοιχείο. Να δειχθεί ότι η
οµάδα U(R1 × R2 ) είναι ισόµορφη µε την οµάδα U(R1 ) × U(R2 ), όπου µε U(R) συµβολίζεται η οµάδα των
αντιστρέψιµων στοιχείων ενός δακτυλίου R.

΄Ασκηση√ 237. Ποιοι από τους επόµενους δακτύλιους είναι σώµατα;


(1). Q( 3), (2). Q(i) = {a + bi | a, b ∈ Q}, όπου i2 = −1, (3). Z2 (i) = {a + bi | a, b ∈ Z2 }, όπου
i2 = −1.

΄Ασκηση√ 238. Ποια είναι η χαρακτηριστική των επόµενων δακτυλίων;


(1). Q( 2), (2). Z3 [i] (3). Z2 × Q × Z3 .

΄Ασκηση 239. Να δειχθεί ότι σε ένα σώµα F χαρακτηριστικής p > 0 ισχύει ∀a, b ∈ F, (a + b)p = ap + bp .

΄Ασκηση 240. Να δειχθεί ότι το κέντρο ενός δακτυλίου διαίρεσης είναι σώµα.

΄Ασκηση 241.√ Να προσδιοριστούν


√ όλοι οι οµοµορφισµοί
√ √ φ : R1 −→ R2 , όπου:
δακτυλίων
(1.) R1 = Q( 2), R2 = Q( 2), (2.) R1 = Q( 2), R2 = Q( 3), (3.) R1 = Z[i], R2 = C.

΄Ασκηση 242. Να δειχθεί ότι οι δακτύλιοι R και C δεν είναι ισόµορφοι.

΄Ασκηση 243. Να δειχθεί ότι ισόµορφοι δακτύλιοι έχουν την ίδια χαρακτηριστική.
√ √
΄Ασκηση 244. Να δειχθεί ότι οι δακτύλιοι Q( 3) και Q( 5) δεν είναι ισόµορφοι.

΄Ασκηση 245. ΄Εστω ότι R1 και R2 είναι δύο δακτύλιοι. Να δειχθεί ότι οι δακτύλιοι R1 × R2 και R2 × R1
είναι ισόµορφοι.

΄Ασκηση 246. Θεωρούµε τον δακτύλιο πινάκων M2 (Z3 ).


(1) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z3 ).
(2) Βρείτε το πλήθος των αντιστρεψίµων στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z3 ).
(3) Να ϐρεθεί η χαρακτηριστική του δακτυλίου M2 (Z3 ).

΄Ασκηση 247. ΄Εστω S ένα µη κενό σύνολο και P(S) το σύνολο όλων των υποσυνόλων του S . Ορίζουµε
διµελείς πράξεις + και · στο P(S) ως εξής :
A + B = (A ∪ B) \ (A ∩ B) και A·B =A∩B
Να δείξετε ότι η τριάδα (P(S), +, ·) είναι ένας δακτύλιος του Boole.

΄Ασκηση 248. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο και R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα. Θεωρούµε το
σύνολο 
Hom(X, R) = f : X −→ R | f απεικόνιση
στο οποίο ορίζουµε πράξεις :
f + g : X −→ R, (f + g)(x) = f (x) + g(x), και f · g : X −→ R, (f · g)(x) = f (x) · g(x)
(1) Να δείξετε ότι η τριάδα (Hom(R), +, ·) είναι µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα.
(2) Να δείξετε ότι αν το σύνολο X έχει ακριβώς ένα στοιχείο τότε ο δακτύλιος Hom(R) είναι ισόµορφος
µε τον δακτύλιο R.
(3) Να δείξετε ότι αν R = R και X ⊆ R, τότε ο δακτύλιος Hom(X, R) έχει διαιρέτες του µηδενός αν
και µόνον αν |X| > 1, δηλαδή το σύνολο X έχει παραπάνω από δύο στοιχεία.

΄Ασκηση 249. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή και έστω a, b ∈ R. Αν n, m ∈ Z+ , και (n, m) = 1, τότε να
δείξετε ότι : an = bn και am = bm =⇒ a = b.
52

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 9


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 11 Ιανουαρίου 2013


΄Ασκηση 250. Να δείξετε ότι στην αβελιανή προσθετική οµάδα του Klein V = e, a, b, c µπορούµε να
ορίσουµε µια πράξη πολλαπλασιασµού · έτσι ώστε η τριάδα (V, +, ·) να είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος
µε µονάδα. Να δείξετε ότι ο δακτύλιος (V, +, ·) είναι ισόµορφος µε τον δακτύλιο ευθύ γινόµενο Z2 × Z2 .

΄Ασκηση 251. ΄Ενα µη-κενό υποσύνολο F ενός σώµατος K καλείται υπόσωµα, αν : (α) a − b ∈ K,
∀a, b ∈ K, και (β) ab−1 ∈ K, ∀a, b ∈ K, b =
6 0.
(1) Να δείξετε ότι µε τις επαγόµενες πράξεις του σώµατος, ένα υπόσωµα είναι σώµα.
(2) Να δείξετε ότι η τοµή υποσωµάτων ενός σώµατος είναι υπόσωµα.
(3) Να δείξετε ότι υπάρχει µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα R ο οποίος περιέχει δύο υποδακτυλίους
S και T οι οποίοι είναι σώµατα, αλλά ο υποδακτύλιος S ∩ T δεν είναι σώµα.

΄Ασκηση 252. ΄Εστω ο δακτύλιος πολυωνύµων R[t] υπεράνω του R. Να δείξετε ότι τα υποσύνολα
I = P (t)(t2 − 1) ∈ R[t] | P (t) ∈ R[t] I = P (t)(t2 − 5t + 6) ∈ R[t] | P (t) ∈ R[t]
 
και
είναι ιδεώδη του R[t] και να περιγραφούν οι δακτύλιοι πηλίκα R[t]/I και R[t]/J .

΄Ασκηση 253. (1) ∆είξτε ότι η απεικόνιση


 
z 0
f : C −→ H, f (z) =
0 z
είναι µονοµορφισµός δακτυλίων, όπου
n 
z w
o
H= ∈ M2 (C) | z, w ∈ C
−w z
είναι ο δακτύλιος διαίρεσης των τετρανίων του Hamilton (΄Ασκηση 3 Φυλλαδίου 8).
(2) ΄Εστω F ένα σώµα χαρακτηριστικής p > 0. Να δείξετε ότι η απεικόνιση Frobenius
F : F −→ F, F (a) = ap
είναι οµοµορφισµός δακτυλίων.

΄Ασκηση 254. Να δείξετε ότι ένας οµοµορφισµός δακτυλίων f : R −→ S , όπου R είναι σώµα, είναι είτε ο
µηδενικός ή είναι µονοµορφισµός. Επίσης να δείξετε ότι ο f δεν είναι απαραίτητα επιµορφισµός.
Να δείξετε ότι ο δακτύλιος-πηλίκο R/I ενός σώµατος R ως προς ένα ιδεώδες I είναι είτε ο τετριµµένος
δακτύλιος µε ένα στοιχείο ή είναι ισόµορφος µε το σώµα R.
53

΄Ασκηση 255. Να δοθεί παράδειγµα υποδακτυλίου S ⊆ R ενός δακτυλίου R και ενός ιδεώδους I ⊆ S
του S έτσι ώστε το I να µην είναι ιδεώδες του R.

΄Ασκηση 256. ΄Εστω R ένας δακτύλιος. ΄Ενα στοιχείο r ∈ R καλείται µηδενοδύναµο αν υπάρχει n ≥
1 έτσι ώστε rn = 0. Αν ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός, να δείξετε ότι το σύνολο N (R) όλων των
µηδενοδύναµων στοιχείων του R είναι ένα ιδεώδες του R. Επιπλέον ο δακτύλιος πηλίκο R/N (R) δεν έχει
µη-µηδενικά µηδενοδύναµα στοιχεία.
Τέλος να υπολογίσετε το ιδεώδες N (R), στις ακόλουθες περιπτώσεις : R = Z, R = Z12 , R = Z32 , και
R = K[t], όπου K είναι ένα σώµα.

΄Ασκηση 257. ΄Εστω R ένας δακτύλιος και {Ik | 1 ≤ k ≤ n} µια οικογένεια ιδεωδών του R.
(1) Να δείξετε ότι το σύνολο
n
X 
Ik = I1 + I2 + · · · + In = x1 + x2 + · · · + xn ∈ R | xk ∈ Ik , 1 ≤ k ≤ n
k=1

είναι ένα ιδεώδες του R.


(2) Να δείξετε ότι, γενικά, η ένωση ιδεωδών ενός δακτυλίου δεν είναι ιδεώδες.
(3) Να δείξετε ότι το σύνολο
m
X
I1 I2 · · · In = xi1 xi2 · · · xin ∈ R | xij ∈ Ij , 1 ≤ j ≤ n, m ≥ 1
i=1

είναι ένα ιδεώδες του R, το οποίο καλείται γινόµενο των ιδεωδών I1 , I2 , · · · , In . Αν I1 = I2 =


· · · = In := I , τότε ϑα γράφουµε I1 I2 · · · In = I n , και το ιδεώδες I n καλείται η n-οστή δύναµη του
I.

΄Ασκηση 258. ΄Εστω R ένας δακτύλιος και {Ik | 1 ≤ k ≤ n} µια οικογένεια ιδεωδών του R, και X ⊆ R
ένα τυχόν µη-κενό υποσύνολο του R.
(1) Να δείξετε ότι η τοµή
n
\ 
Ik = x ∈ R | x ∈ Ik , ∀k = 1, 2, · · · , n
i=1

είναι ένα ιδεώδες του R.


(2) Να δείξετε ότι το σύνολο
\
(X) = I ⊆ R | X ⊆ I & I είναι ιδεώδες του R

είναι το µικρότερο ιδεώδες του R το οποίο περιέχει το υποσύνολο X . Το ιδεώδες (X) καλείται το
ιδεώδες το οποίο παράγεται από το σύνολο X .

΄Ασκηση 259. ΄Εστω R ένας δακτύλιος και a ∈ R.


(1) Να δείξετε ότι το ιδεώδες του R το οποίο παράγεται από το a είναι :
n
X
(a) = ri asi + ra + as + ma ∈ R | n, m ∈ N & r, s, ri , si ∈ R
i=1
54

(2) Αν ο δακτύλιος R έχει µονάδα, τότε :


n
X
(a) = ri asi ∈ R | n ∈ N & ri , si ∈ R
i=1
(3) Αν ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός µε µονάδα, τότε :

(a) = ra ∈ R | r ∈ R
Το ιδεώδες a καλείται το κύριο ιδεώδες το οποίο παράγεται από το στοιχείο a ∈ R. ΄Ενα ιδεώδες I του R
καλείται κύριο αν I = (a), για κάποιο a ∈ R.

΄Ασκηση 260. ΄Εστω R1 και R2 δύο δακτύλιοι. Στον δακτύλιο ευθύ γινόµενο R = R1 × R2 να δείξετε ότι
τα υποσύνολα
R1∗ = (x, 0) ∈ R | x ∈ R1 R1∗ = (0, y) ∈ R | y ∈ R2
 
και
είναι ιδεώδη και υπάρχουν ισοµορφισµοί δακτυλίων, i = 1, 2:

= ∼
= ∼
=
Ri∗ −→ Ri και R/R1∗ −→ R2 και R/R2∗ −→ R1
Να γενικευθούν οι παραπάνω ισχυρισµοί για ευθύ γινόµενο δακτυλίων R = R1 × R2 × · · · × Rn , n > 2.

΄Ασκηση 261. ΄Εστω F = f : [0, 1] −→ R | f είναι συνάρτηση ο (µεταθετικός µε µονάδα) δακτύλιος των


συναρτήσεων από το κλειστό διάστηµα [0, 1] ⊆ R στο R.


΄Εστω
C([0, 1]) = f : [0, 1] −→ R | f είναι συνεχής συνάρτηση ⊆ F


(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο C([0, 1]) είναι υποδακτύλιος του F .


(2) Για κάθε r ∈ R, να δείξετε ότι το σύνολο
Mr = f ∈ C([0, 1]) | f (r) = 0


είναι ένα ιδεώδες του C([0, 1]) και υπάρχει ένας ισοµορφισµός δακτυλίων
.
C([0, 1]) Mr ∼
= R

΄Ασκηση 262. (1) Να δείξετε ότι το ιδεώδες I = (2, t) του δακτυλίου Z[t] το οποίο παράγεται από το
σύνολο {2, t} ⊆ Z[t] δεν είναι κύριο.
(2) Να δείξετε ότι το ιδεώδες (t1 , t2 ) του δακτυλίου K[t1 , t2 ], όπου K είναι ένα σώµα, το οποίο παράγεται
από το σύνολο {t1 , t2 } ⊆ K[t1 , t2 ] δεν είναι κύριο.

΄Ασκηση 263. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα 1R . Τότε η απεικόνιση


f : Z −→ R, f (n) = n · 1R

είναι οµοµορφισµός δακτυλίων και Ker(f ) = kp ∈ Z|k ∈ Z = (p), όπου p = char(R).
Ο f είναι ο µοναδικός οµοµορφισµός δακτυλίων Z −→ R µε την ιδιότητα f (1) = 1R .
Επιπλέον :
(1) Αν p > 0, τότε ο δακτύλιος R περιέχει έναν υποδακτύλιο ισόµορφο µε τον δακτύλιο Zp .
(2) Αν p = 0, τότε ο δακτύλιος R περιέχει έναν υποδακτύλιο ισόµορφο µε τον δακτύλιο Z.

΄Ασκηση 264. ΄Εστω F ένα σώµα χαρακτηριστικής char(F ) = p. Να δείξετε ότι :


55

(1) Αν p > 0, τότε το σώµα F περιέχει ένα υπόσωµα F0 το οποίο είναι ισόµορφο µε το σώµα Zp .
(2) Αν p = 0, τότε το σώµα F περιέχει ένα υπόσωµα F0 ισόµορφο µε το σώµα Q.

΄Ασκηση 265. ΄Ενα σώµα F καλείται πρωτόσωµα αν δεν έχει γνήσια υποσώµατα. Να δείξετε τα ακόλουθα :
(1) Η τοµή όλων των υποσωµάτων ενός σώµατος είναι ένα πρωτόσωµα.
(2) Κάθε σώµα K περιέχει ένα µοναδικό πρωτοϋπόσωµα F, δηλαδή ένα υπόσωµα το οποίο ως σώµα
είναι πρωτόσωµα, όπου :
\
K0 | K0 είναι υπόσωµα του K

F=
(3) Αν p είναι πρώτος αριθµός, τότε το σώµα Zp είναι ένα πρωτόσωµα χαρακτηριστικής p.
(4) Το σώµα Q είναι ένα πρωτόσωµα χαρακτηριστικής 0.
(5) Αν F είναι ένα πρωτόσωµα, τότε :
(α΄) Αν char(F ) = p > 0, τότε : F ∼
= Zp .
(ϐ΄) Αν char(F ) = 0, τότε : F ∼
= Q.
56

Προτεινοµενες Ασκησεις - Φυλλαδιο 10


∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 16 Ιανουαρίου 2013

΄Ασκηση 266. (1) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του Z6 .
(2) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του Z2 × Z4 .
(3) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του Z6 × Z15 .
Σε κάθε περίπτωση να περιγραφούν οι αντίστοιχοι δακτύλιοι πηλίκα.

΄Ασκηση 267. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος, όχι απαραίτητα µε µονάδα. Να εξετάσετε αν κάθε
µέγιστο ιδεώδες του R είναι πρώτο.

΄Ασκηση 268. Αν R είναι ένα σώµα, να δείξετε ότι ο δακτύλιος ευθύ γινόµενο Rn = R × R × · · · × R (n
παράγοντες) έχει :
(1) 2n ιδεώδη.
(2) n µέγιστα ιδεώδη.

΄Ασκηση 269. (1) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t2 + t + 1) του δακτυλίου πολυωνύµων Z2 [t] είναι
πρώτο.
(2) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t4 + 4) του δακτυλίου πολυωνύµων Q[t] δεν είναι πρώτο.
(3) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t3 − t − 1) του δακτυλίου πολυωνύµων Z3 [t] είναι µέγιστο.

΄Ασκηση 270. Να ϐρεθεί ένα γνήσιο πρώτο ιδεώδες του δακτυλίου πολυωνύµων Q[t1 , t2 ] το οποίο δεν
είναι µέγιστο.

΄Ασκηση 271. ΄Εστω R και S δύο δακτύλιοι µε µονάδα.


(1) Να δειχθεί ότι αν I είναι ιδεώδες του R και J είναι ιδεώδες του S , τότε το I × J είναι ιδεώδες του
R × S.
(2) Αν L είναι ιδεώδες του R × S , τότε υπάρχουν ιδεώδη I του R και J του S µε L = I × J .
(3) Το M είναι ένα µεγιστοτικό ιδεώδες του R × J , αν και µόνο αν, είτε υπάρχει ένα µεγιστοτικό ιδεώδες
M1 του R µε M1 × S = M είτε υπάρχει ένα µεγιστοτικό ιδεώδες M2 του S µε R × M2 = M.

΄Ασκηση 272. (1) Να εξεταστεί, αν το σύνολο I = {(2x, 3x) | x ∈ Z6 } είναι ιδεώδες του δακτυλίου
Z6 × Z6 .
(2) Να δειχθεί ότι το Z × {0} είναι ένα ιδεώδες του Z × Z.
(3) Να δειχθεί ότι το Z × 2Z είναι ένα ιδεώδες του Z × Z.
57

΄Ασκηση 273. Θεωρούµε τον δακτύλιο Z[i] των ακεραίων του Gauss.
(1) Να περιγραφεί το ιδεώδες (i) το οποίο παράγεται από το στοιχείο i.
(2) Να εξεταστεί, αν το σύνολο I = {z + zi | z ∈ Z} είναι ιδεώδες του δακτυλίου του Gauss Z[i].
(3) Θεωρούµε το ιδεώδες J = (1 + i) το οποίο παράγεται από το στοιχείο 1 + i.
(α΄) Να δειχθεί ότι 2 ∈ J .
(ϐ΄) Να υπολογιστούν όλα τα στοιχεία του δακτυλίου Z[i]/J .

΄Ασκηση 274. Θεωρούµε τον δακτύλιο Z[i] των ακεραίων του Gauss. ΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός και
(p) το κύριο ιδεώδες του Z[i]. Να περιγραφεί ο δακτύλιος πηλίκο Z[i]/(p).
Πότε το ιδεώδες (p) είναι πρώτο ή µέγιστο ;

΄Ασκηση 275. Στον δακτύλιο Z[i] των ακεραίων του Gauss:


(1) Να δείξετε ότι κάθε µη-µηδενικό ιδεώδες του Z[i] περιέχει έναν ϑετικό ακέραιο.
(2) Να εξεταστεί αν το ιδεώδες J = (3 + i) το οποίο παράγεται από το στοιχείο 3 + i είναι πρώτο ή
µέγιστο.

΄Ασκηση 276. ΄Εστω R ένας, όχι απαραίτητα µεταθετικός, δακτύλιος. Μια υποοµάδα I της προσθετικής
οµάδας (R, +) καλείται αριστερό, αντίστοιχα δεξιό, ιδεώδες, αν : rx ∈ I , αντίστοιχα xr ∈ I , ∀r ∈ R,
∀x ∈ I .
(1) Αν ο δακτύλιος R έχει µονάδα, τότε ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης αν και µόνον αν τα µόνα
αριστερά (δεξιά) ιδεώδη του R είναι τα {0} και R.
(2) Αν ο δακτύλιος R δεν έχει απαραίτητα µονάδα και τα µόνα αριστερά (δεξιά) ιδεώδη του R είναι
τα {0} και R, τότε είτε ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης ή το πλήθος των στοιχείων του R είναι ένας
πρώτος αριθµός p, και : rs = 0, ∀r, s ∈ R.

΄Ασκηση 277. ΄Εστω n = p1 p2 · · · pk , όπου p1 , p2 , · · · , pk διακεκριµένοι πρώτοι αριθµοί.


(1) Να ϐρεθούν όλα τα πρώτα και µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου Zn .
(2) Να δείξετε ότι υπάρχουν ακριβώς 2k ταυτοδύναµα9 στοιχεία στον δακτύλιο Zn .
(3) Να ϐρεθεί το πλήθος των µηδενοδύναµων 10 στοιχείων του δακτύλιου Zn .
(4) Να δείξετε ότι το σύνολο όλων των µηδενοδύναµων στοιχείων του Zn είναι ένα ιδεώδες το οποίο
είναι ίσο µε την τοµή όλων των πρώτων ιδεωδών του Zn .

΄Ασκηση 278. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο. Θεωρούµε τον µεταθετικό δακτύλιο P(X) του Boole όλων
των υποσυνόλων του Q, ϐλέπε Προτεινόµενη ΄Ασκηση 20, Φυλλαδίου 8.
(1) ΄Ενα µη-κενό υποσύνολο I του P(X) είναι ιδεώδες αν και µόνον αν P(S ∪ T ) ∈ I , ∀S, T ∈ I .
(2) Το σύνολο όλων των πεπερασµένων υποσυνόλων του X είναι ένα ιδεώδες του P(X).
(3) Για κάθε Y ⊆ X , το σύνολο P(Y ) είναι ένα ιδεώδες του P(X).
(4) Για κάθε υποσύνολο Y ⊆ X , η απεικόνιση
f : P(X) −→ P(Y ), f (S) = S ∩ Y
9ένα στοιχείο r σε έναν δακτύλιο R καλείται ταυτοδύναµο αν : r2 = r.
10ένα στοιχείο r σε έναν δακτύλιο R καλείται µηδενοδύναµο αν : rm = 0, για κάποιο m ≥ 1.
58

είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων και Ker(f ) = P(Y c ), όπου Y c = X \ Y . ΄Αρα υπάρχει ένας
ισοµορφισµός δακτυλίων
P(X) P(X \ Y ) ∼
= P(Y )


(5) Αν |X| = 2, 3, 4, να ϐρεθούν τα πρώτα (µέγιστα) ιδεώδη του δακτυλίου P(X).


59

Μέρος 3. Επίλυση Επιλεγµένων Ασκήσεων

Ασκησεις - Φυλλαδιο 1
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 1. Στο σύνολο των πραγµατικών αριθµών R ορίζουµε µια σχέση R ⊆ R × R ως εξής :
x ∼R y ⇐⇒ x−y ∈Q
Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο R, και να περιγράψετε το σύνολο πηλίκο R/R.

Λύση. Χάριν απλότητας γράφουµε : ∼ αντι ∼R , [x] αντί [x]R , κτλ.

Για κάθε x, y, z ∈ R έχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα δηλαδή x ∼ x :


Επειδή x − x = 0 ∈ Q έπεται ότι x ∼ x.

• Συµµετρική ιδιότητα δηλαδή x ∼ y =⇒ y ∼ x :


Αν x ∼ y τότε
x − y ∈ Q =⇒ y − x ∈ Q =⇒ y ∼ x

• Μεταβατική ιδιότητα δηλαδή x ∼ y και y ∼ z =⇒ x ∼ z :


Επειδή x ∼ y και y ∼ z , έχουµε

 x−y ∈Q
=⇒ x − z ∈ Q =⇒ x ∼ z
y−z ∈Q

’ρα η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο R. ΄Εστω x ∈ R. Τότε η κλάση ισοδυναµίας [x] του x ως προς τη
σχέση R είναι το ακόλουθο σύνολο :

[x] = y∈R|x∼y

= y ∈R|x−y ∈Q

= y ∈R|x−y =r ∈Q

= x−r ∈R|r ∈Q

= x+r ∈R|r ∈Q
:= x + Q
και άρα το σύνολο πηλίκο του R ως προς την R είναι
2
 
R/R = [x]R | x ∈ R = x + Q | x ∈ R
60

Λυµένη ΄Ασκηση 2. Στο σύνολο των ϱητών αριθµών Q ορίζουµε µια σχέση R ⊆ Q × Q ως εξής :
x ∼R y ⇐⇒ x−y ∈Z
Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Q, και υπάρχει µια 1-1 και επί επεικόνιση
f : Q/R −→ Q ∩ [0, 1)
Λύση. Χάριν απλότητας γράφουµε : ∼ αντι ∼R , [x] αντί [x]R , κτλ.

Για κάθε x, y, z ∈ Q έχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα δηλαδή x ∼ x :


Επειδή x − x = 0 ∈ Z έπεται ότι x ∼ x.

• Συµµετρική ιδιότητα x ∼ y =⇒ y ∼ x :
Αν x ∼ y τότε
x − y ∈ Z =⇒ y − x ∈ Z =⇒ y ∼ x

• Μεταβατική ιδιότητα δηλαδή x ∼ y και y ∼ z =⇒ x ∼ z :


Επειδή x ∼ y και y ∼ z έχουµε

 x−y ∈Z
=⇒ x − z ∈ Z =⇒ x ∼ z
y−z ∈Z

’ρα η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Q. ΄Εστω x ∈ Q. Τότε η κλάση ισοδυναµίας του x ως προς τη
σχέση R είναι το ακόλουθο σύνολο :

[x] = y∈Q|x∼y

= y ∈Q|x−y ∈Z

= y ∈Q|x−y =m∈Z

= x−m∈Q|m∈Z

= x+m∈Q|m∈Z
:= x + Z
και άρα το σύνολο πηλίκο του Q ως προς την R είναι
 
Q/R = [x]R | x ∈ Q = x + Z | x ∈ Q
p
Για να περιγράψουµε αναλυτικότερα το σύνολο-πηλίκο Q/R, σταθεροποιούµε έναν ϱητό αριθµό x = q ,
όπου µπορούµε να υποθέσουµε ότι q > 0. Από την Ευκλείδια διαίρεση έπεται ότι υπάρχουν α, β ∈ Z έτσι
ώστε p = α · q + β µε 0 ≤ β < q .
β
Εποµένως ϑα έχουµε 0 ≤ q < 1, και τότε
p a·q+β β β β
x= = =a+ =⇒ x − = a ∈ Z =⇒ x ∼R
q q q q q
Εποµένως
β β
[x] = [ ], όπου ∈ Q ∩ [0, 1)
q q
Η παραπάνω ανάλυση µας επιτρέπει να ορίσουµε µια αντιστοιχία
p p β
f : Q/R −→ Q ∩ [0, 1), [ ] 7−→ f ([ ]) =
q q q
β
όπου p = α · q + β και 0 ≤ q < 1. Θα δείξουµε ότι η f είναι µια καλά ορισµένη απεικόνιση :
61

p p0
• Καλά ορισµένη : ΄Εστω [x], [y] ∈ Q/R, όπου x = q και y = q0 , και έστω ότι [x] = [y], δήλαδή
0
[ pq ] = [ pq0 ]. Επειδή όπως παραπάνω µπορούµε να γράψουµε

p β p0 β0
[ ]=[ ] και [ 0] = [ 0 ]
q q q q

όπου p = α · q + β , 0 ≤ β < q και p0 = α0 · q 0 + β 0 , 0 ≤ β 0 < q 0 , έπεται ότι

β β0 β β0 β β0 β0
[ ] = [ 0 ] =⇒ − 0 = k ∈ Z =⇒ = 0 + k =⇒ 0 ≤ 0 + k < 1
q q q q q q q
΄Οµως αφού k ∈ Z από την τελευταία ανισότητα έπεται ότι k = 0 και άρα

β β0 p p0
= 0 =⇒ f ([ ]) = f ([ 0 ]) =⇒ f ([x]) = f ([y])
q q q q
Εποµένως η f είναι µια καλά ορισµένη απεικόνιση. Θα δείξουµε ότι η f είναι 1-1 και επί.
0 p0 β0 β0
• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω f ([ pq ]) = f ([ pq0 ]) όπου p
q = α+ β
q
β
και q0 = α0 + q0 . Τότε q = q0 και άρα
έχουµε :
p p0 p p0
− 0 = α − α0 ∈ Z =⇒ [ ] = [ 0 ]
q q q q
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα.

p
• Επί : Για κάθε ϱητό q ∈ Q ∩ [0, 1) έχουµε ότι f ([ pq ]) = p
q και άρα η f είναι επί.

’ρα δείξαµε ότι υπάρχει µια καλά ορισµένη 1-1 και επί επεικόνιση f : Q/R −→ Q ∩ [0, 1). 2

Λυµένη ΄Ασκηση 3. Θεωρούµε το υποσύνολο S = z ∈ C | |z| = 1 του συνόλου C∗ των µη-µηδενικών



µιγαδικών αριθµών. Στο C∗ ορίζουµε µια σχέση R ως εξής :

z ∼R w ⇐⇒ zw−1 ∈ S

1. Να δείξετε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο C∗ , και ακολούθως να περιγραφεί το σύνολο-
πηλίκο C∗ /R.
2. Είναι το υποσύνολο S κλειστό ως προς την πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ ;
3. Είναι η πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ συµβιβαστή µε την σχέση ισοδυναµίας R;

Λύση. Παρατηρούµε ότι : z ∼R w ⇐⇒ zw−1 ∈ S ⇐⇒ |zw−1 | = 1 ⇐⇒ |z||w−1 | = 1 ⇐⇒ |z||w|−1 = 1


⇐⇒ |z| = |w|.
1. ΄Εστω y, z, w ∈ C∗ . ΄Εχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα : Αφού το µέτρο |yy −1 | = 1, δηλαδή yy −1 ∈ S, έπεται ότι y ∼ y .

• Συµµετρική ιδιότητα : Αν y ∼ z τότε ϑα έχουµε :

yz −1 ∈ S =⇒ (yz −1 )−1 ∈ S =⇒ zy −1 ∈ S =⇒ z ∼ y
62

• Μεταβατική ιδιότητα : ΄Εστω y ∼ z και z ∼ w. Τότε έχουµε


 yz ∈ S
 −1

=⇒ |yz −1 zw−1 | = |yz −1 | · |zw−1 | = 1 =⇒ |yz −1 zw−1 | = 1


zw−1 ∈ S

=⇒ |yw−1 | = 1
=⇒ yw−1 ∈ S
=⇒ y ∼ w
’ρα η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο C∗ . ΄Εστω z ∈ C∗ . Τότε το σύνολο πηλίκο του C∗ ως προς
την R είναι
∗ ∗

C /R = [z]R | z ∈ C
όπου η κλάση ισοδυναµίας του z ως προς τη σχέση R είναι το ακόλουθο σύνολο :
[z] = w ∈ C∗ | z ∼ w


= w ∈ C∗ | zw−1 ∈ S


= w ∈ C∗ | |zw−1 | = 1


1
= w ∈ C∗ | |z| ·

=1
|w|


= w ∈ C | |z| = |w|
∆ηλαδή γεωµετρικά, η κλάση του z είναι ο κύκλος µε κέντρο το µηδέν στο µιγαδικό επίπεδο και
ακτίνα το µέτρο του z . ’ρα το σύνολο-πηλίκο C∗ /R µπορεί να περιγραφεί γεωµετρικά ως το σύνολο
όλων αυτών των οµόκεντρων κύκλών όπου κάθε ϕορά η ακτίνα του κύκλου ϑα είναι όσο και το
µέτρο του αντίστοιχου µιγαδικού αριθµού.
2. Το υποσύνολο S είναι κλειστό ως προς την πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ αφού αν
z, w ∈ S τότε |zw| = |z| · |w| = 1, δηλαδή zw ∈ S.
3. Για να είναι η πράξη πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ συµβιβαστή µε την σχέση ισοδυναµίας R
ϑα πρέπει για κάθε x, y, z, w ∈ C∗ να ισχύει
x ∼R z και y ∼R w =⇒ x · y ∼R z · w
Εύκολα δείχνουµε ότι αν |xz −1 |
= 1 και |yw−1 | = 1 τότε το µέτρο |xy(zw)−1 | = 1 και άρα η πράξη
πολλαπλασιασµού · στο σύνολο C∗ είναι συµβιβαστή µε την σχέση ισοδυναµίας R. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 4. Να εξεταστεί, ποια από τα ακόλουθα υποσύνολα τού καρτεσιανού γινοµένου Z × Z
ορίζουν µια σχέση ισοδυναµίας φ επί του συνόλου των ακεραίων αριθµών Z και για κάθε φ να προσδιορι-
στούν οι αντίστοιχες κλάσεις ισοδυναµίας καθώς και η προκύπτουσα διαµέριση του συνόλου Z:
(1) g1 = {(z, z) | z ∈ Z},
(2) g2 = {(z, z + 1) | z ∈ Z},
(3) g3 = {(z + 1, z) | z ∈ Z},
(4) g4 = g1 ∪ g2 ,
(5) g5 = g1 ∪ g2 ∪ g3
(6) g6 = {(1, 2), (2, 3), (1, 3)},
(7) g7 = {(1, 2), (2, 3), (1, 3), (2, 1), (3, 2), (3, 1)},
(8) g8 = g1 ∪ g7 ,
(9) g9 = g1 ∪ g7 ∪ {(7, 8), (8, 7)},
(10) g10 = g1 ∪ g7 ∪ {(3, 4), (4, 3)}.
Λύση. (1) Το σύνολο g1 = {(z, z) | z ∈ Z} είναι σχέση ισοδυναµίας. Για κάθε z ∈ Z οι κλάσεις
ισοδυναµίας είναι [z] = {z} και άρα Z = ∪z∈Z [z].
63

(2) Το σύνολο g2 = {(z, z + 1) | z ∈ Z} δεν είναι σχέση ισοδυναµίας αφού για κάθε z ∈ Z το
(z, z) ∈
/ g2 .
(3) ΄Οµοια µε το σύνολο g2 έχουµε ότι το σύνολο g3 = {(z +1, z) | z ∈ Z} δεν είναι σχέση ισοδυναµίας.
(4) Το σύνολο g4 = g1 ∪ g2 δεν είναι σχέση ισοδυναµίας δίοτι για παράδειγµα το στοιχείο (0, 1) ∈ g4
ενώ το (1, 0) ∈/ g4 και άρα δεν ισχύει η συµµετρική ιδιότητα.
(5) Το σύνολο g5 = g1 ∪ g2 ∪ g3 είναι σχέση ισοδυναµίας επί του Z.
(6) Το στοιχείο (1, 2) ∈ g6 αλλά το (2, 1) ∈/ g6 και άρα το σύνολο g6 = {(1, 2), (2, 3), (1, 3)} δεν είναι
σχέση ισοδυναµίας.
(7) Για παράδειγµα τα στοιχεία (1, 2), (2, 1) ∈ g7 αλλά το (1, 1) ∈
/ g7 και άρα το σύνολο g7 δεν είναι
σχέση ισοδυναµίας.
(8) Το σύνολο g8 = g1 ∪ g7 είναι σχέση ισοδυναµίας και οι κλάσεις ισοδυναµίας είναι [1] = [2] = [3] =
{1, 2, 3} και τα µονοσύνολα [z] = {z} για κάθε z ∈ Z\{1, 2, 3}.
(9) Το σύνολο g9 = g1 ∪ g7 ∪ {(7, 8), (8, 7)} είναι σχέση ισοδυναµίας και οι κλάσεις ισοδυναµίας
είναι [1] = [2] = [3] = {1, 2, 3}, [7] = [8] = {7, 8} και τα µονοσύνολα [z] = {z} για κάθε
z ∈ Z\{1, 2, 3, 7, 8}.
(10) Το σύνολο g10 = g1 ∪g7 ∪{(3, 4), (4, 3)} δεν είναι σχέση ισοδυναµίας δίοτι τα στοιχεία (4, 3), (3, 1) ∈
g10 αλλά (4, 1) ∈ / g10 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 5. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο και {Ri }i∈I µια οικογένεια σχέσεων ισοδυναµίας επί
του X .
1. Να δείξετε ότι η τοµή R = Ri
T
i∈I S είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του X .
0
2. Να εξετάσετε αν η ένωση R = Ri είναι σχέση ισοδυναµίας επί του X .
i∈I

1. ΄Εστω x ∈ X . Τότε το (x, x)T∈ Ri , ∀i ∈ I , και άρα (x, x) ∈ i∈I Ri . Συνεπώς η σχέση R
T
Λύση.
είναι ανακλαστική. ΄Εστω (x, y) ∈ i∈I Ri . Τότε έχουµε
\
(x, y) ∈ Ri , ∀i ∈ I =⇒ (y, x) ∈ Ri , ∀i ∈ I =⇒ (y, x) ∈ Ri
i∈I
και άρα η R είναι συµµετρική. ΄Εστω (x, y) ∈ Ri και (y, z) ∈ Ri . Τότε για κάθε i ∈ I
T T
i∈I i∈I
έχουµε
 (x, y) ∈ Ri

\
=⇒ (x, z) ∈ Ri , ∀i ∈ I =⇒ (x, z) ∈ Ri
(y, z) ∈ Ri

i∈I
δηλαδή η R είναι µεταβατική. Εποµένως η τοµή R = i∈I Ri είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του
T
X.
0
2. Θα δείξουµε µε ένα παράδειγµα ότι γενικά η ένωση R = i∈I Ri δεν είναι σχέση ισοδυναµίας επί
S
του συνόλου X .
Αντιπαράδειγµα : ΄Εστω X = {1, 2, 3} και ϑεωρούµε τα παρακάτω υποσύνολα του καρτεσιανού
γινοµένου X × X :
R1 = (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2), (2, 1) R2 = (1, 1), (2, 2), (3, 3), (2, 3), (3, 2)
 
και
Τότε [
R0 = R1 R2 = (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2), (2, 1), (2, 3), (3, 2)


Παρατηρούµε ότι τα (1, 2), (2, 3) ∈ R0 αλλά το (1, 3) ∈


/ R0 και άρα η R0 δεν είναι σχέση ισοδυναµίας
αφού δεν ισχύει η µεταβατική ιδιότητα. ∆ιαπιστώστε όµως ότι στο παράδειγµα αυτό η R0 είναι
ανακλαστική και συµµετρική. Γενικά εύκολα ϐλέπουµε ότι η ένωση σχέσεων ισοδυναµίας επί ενός
µη-κενού συνόλου ικανοποιεί την ανακλαστική και συµµετρική ιδιότητα, αλλά όπως είδαµε στο
παραπάνω αντιπαράδειγµα, δεν ικανοποιεί γενικά την µεταβατική ιδιότητα. 2
64


Λυµένη ΄Ασκηση 6. Θεωρούµε το σύνολο X = 1, 2, 3, 4}.
1. ΄Εστω η σχέση
R = (1, 1), (2, 1), (3, 1), (2, 4), (4, 2), (3, 3), (4, 1), (2, 3) ⊆ X × X


Να ϐρεθεί η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R.


2. ΄Εστω η σχέση
R = (1, 1), (2, 3), (4, 1)

⊆ X ×X
Να ϐρεθεί η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R.

Λύση. 1. Η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R ϑα πρέπει να
περιέχει και τα Ϲεύγη (1, 3), (1, 4), (3, 2), (1, 2). ’ρα ϑα πρέπει να περιέχει και τα ακόλουθα :
 (2, 1) ∈ R ⊆ R

=⇒ (2, 2) ∈ R
(1, 2) ∈ R ⊆ R

 (4, 2) ∈ R ⊆ R

=⇒ (4, 4) ∈ R
(2, 4) ∈ R ⊆ R

 (3, 1) ∈ R ⊆ R

=⇒ (3, 4) ∈ R =⇒ (4, 3) ∈ R
(1, 4) ∈ R ⊆ R

Εποµένως η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει τη σχέση R ϑα πρέπει να
περιέχει όλα τα διατεταγµένα Ϲεύγη στοιχείων του X . ΄Αρα
R=X ×X
2. ΄Οµοια όπως παραπάνω ϐρίσκουµε ότι η µικρότερη σχέση ισοδυναµίας R επί του X η οποία περιέχει
τη σχέση R είναι
R = (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (2, 3), (3, 2), (1, 4), (4, 1) 2


Λυµένη ΄Ασκηση 7. Να περιγραφούν όλες οι πιθανές σχέσεις ισοδυναµίας επί ενός συνόλου X µε 1, 2,
3, και 4 στοιχεία.
Λύση. Υπενθυµιζουµε ότι υπάρχει µια 1-1 και επί αντιστοιχία µεταξύ των σχέσεων ισοδυναµίας R επί ενός
συνόλου X και των διαµερίσεων ∆ επί του X :

R⊆X ×X − 7 → ∆R = X/R = [x]R ⊆ X | x ∈ X




7 → R∆ = {(x, y) ∈ X × X | ∃i ∈ I : x, y ∈ I

∆ = Ai ⊆ X | i ∈ I −

Θα χρησιµοποιήσουµε την παραπάνω αντιστοιχία για να περιγράψουµε τις Ϲητούµενες σχέσεις ισοδυνα-
µίας.

• ΄Εστω X = {a}. Τότε X ×X = {(a, a)} και άρα έχουµε µόνο µια σχέση ισοδυναµίας την R = X ×X .

• ΄Εστω X = {a, b}. Τότε X × X = {(a, a), (a, b), (b, a), (b, b)}. Για να ϐρούµε όλες τις σχέσεις
ισοδυναµίας του X αρκεί να ϐρούµε όλες τις διαµερίσεις του. Στη περίπτωση αυτή έχουµε τη διαµέριση
∆1 = {a, b} = X και άρα την σχέση ισοδυναµίας R1 = X × X , και τη διαµέριση ∆2 = {{a}, {b}} όπου η
σχέση ισοδυναµίας είναι R2 = {(a, a), (b, b)}.
65

• ΄Εστω X = {a, b, c}. Τότε οι διαµερίσεις του συνόλου X και οι αντίστοιχες σχέσεις ισοδυναµίας είναι

∆1 = a, b, c = X × X −→ R1 = X × X


∆2 = {a, b}, {c} −→ R2 = (a, b), (b, a), (a, a), (b, b), (c, c)
 

∆3 = {a, c}, {b} −→ R3 = (a, c), (c, a), (a, a), (c, c), (b, b)
 

∆4 = {b, c}, {a} −→ R4 = (b, c), (c, b), (b, b), (c, c), (a, a)
 

∆5 = {a}, {b}, {c} −→ R5 = (a, a), (b, b), (c, c)


 

• ΄Εστω X = {a, b, c, d}. Τότε οι διαµερίσεις του συνόλου X είναι οι ακόλουθες :


  
∆1 = a, b, c, d = X × X ∆2 = {a, b, c}, d ∆3 = {b, c, d}, {a}
  
∆4 = {a, c, d}, {b} ∆5 = {a, b, d}, {c} ∆6 = {a, b}, {c, d}
  
∆7 = {a, c}, {b, d} ∆8 = {a, d}, {b, c} ∆9 = {a, b}, {c}, {d}
  
∆10 = {a, c}, {b}, {d} ∆11 = {a, d}, {b}, {c} ∆12 = {b, c}, {a}, {d}
2
  
∆13 = {b, d}, {a}, {c} ∆14 = {c, d}, {a}, {b} ∆15 = {a}, {b}, {c}, {d}

Εποµένως προκύπτουν 15 σχέσεις ισοδυναµίας R∆i , 1 ≤ i ≤ 15, επί του συνόλου X , η περιγραφή των
οποίων αφήνεται ως άσκηση.


Λυµένη ΄Ασκηση 8. 1. Στο σύνολο N × N, όπου N = 0, 1, 2, 3, · · · , ορίζουµε την ακόλουθη σχέση
R:
∀(a, b), (c, d) ∈ N × N : (a, b) ∼R (c, d) ⇐⇒ a+d=b+c
∆είξτε ότι η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο N × N και περιγράψτε το σύνολο πηλίκο (N × N)/R.
2. Στο σύνολο Z × Z∗ ορίζουµε την ακόλουθη σχέση S:

∀(x, y), (a, b) ∈ Z × Z∗ : (x, y) ∼S (a, b) ⇐⇒ xb = ya

∆είξτε ότι η S είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Z × Z∗ και περιγράψτε το σύνολο πηλίκο (Z × Z∗ )/S.

Λύση. 1. Για κάθε (a, b), (c, d), (e, f ) ∈ N × N έχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα : Επειδή a + b = b + a έπεται ότι (a, b) ∼ (a, b).

• Συµµετρική ιδιότητα : Αν (a, b) ∼ (c, d) τότε

a + d = b + c =⇒ c + b = d + a =⇒ (c, d) ∼ (a, b)

• Μεταβατική ιδιότητα : Αν (a, b) ∼ (c, d) και (c, d) ∼ (e, f ) τότε έχουµε



 a+d=b+c
=⇒ a + d + f = b + c + f = b + d + e =⇒ a + d + f = b + d + e
c+f =d+e

=⇒ (a, b) ∼ (e, f )
’ρα η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο N × N.
66

΄Εστω (a, b) ∈ N×N. Τότε η κλάση ισοδυναµίας του (a, b) ως προς τη σχέση R είναι το ακόλουθο
σύνολο :

[(a, b)] = (c, d) ∈ N × N | (a, b) ∼ (c, d)

= (c, d) ∈ N × N | a + d = b + c

= (c, d) ∈ N × N | a − b = c − d
Για να περιγράψουµε το σύνολο πηλίκο του N×N ως προς την R ορίζουµε τη παρακάτω αντιστοιχία :
f : (N × N)/R −→ Z, [(a, b)]R 7−→ f ([(a, b)]R ) = a − b
και ϑα δείξουµε ότι η f είναι µια καλά ορισµένη, ένα προς ένα και επί απεικόνιση.

− Καλά ορισµένη : ΄Εστω [(a, b)] = [(c, d)]. Τότε


(a, b) ∼R (c, d) =⇒ a + d = b + c =⇒ a − b = c − d =⇒ f ([(a, b)]) = f ([(c, d)])
και άρα η f είναι καλά ορισµένη.

− ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω f ([(a, b)]) = f ([(c, d)]). Τότε


a − b = c − d =⇒ a + d = b + c =⇒ (a, b) ∼ (c, d) =⇒ [(a, b)] = [(c, d)]
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα.

− Επί : ΄Εστω k ∈ Z. Αν k ≥ 0 τότε f ([(k, 0)]) = k − 0 = k ενώ αν k < 0 τότε f ([(0, −k)]) =
0 − (−k) = k . ’ρα η f είναι επί.

Εποµένως το σύνολο πηλίκο (N × N)/R είναι σε 1-1 και επί αντιστοιχία µε το σύνολο Z των
ακεραίων αριθµών.

2. Για κάθε (x, y), (a, b), (c, d) ∈ Z × Z∗ έχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα : Επειδή x · y = y · x έπεται ότι (x, y) ∼ (x, y).

• Συµµετρική ιδιότητα : Αν (x, y) ∼ (a, b) τότε


x · b = y · a =⇒ a · y = b · x =⇒ (a, b) ∼ (x, y)

• Μεταβατική ιδιότητα : ΄Εστω (x, y) ∼ (a, b) και (a, b) ∼ (c, d). Τότε έχουµε

 x·b=y·a
=⇒ x · b · d = y · a · d = y · b · c =⇒ (x · d) · b = (y · c) · b
a·d=b·c

=⇒ x · d = y · c διότι b 6= 0
=⇒ (x, y) ∼ (c, d)
’ρα η S είναι µια σχέση ισοδυναµίας στο Z × Z∗ . Για να περιγράψουµε το σύνολο πηλίκο του Z × Z∗
ως προς την S ορίζουµε τη παρακάτω αντιστοιχία :
x
f : Z × Z∗ /S −→ Q, [(x, y)]S 7−→ f ([(x, y)]S ) =
y
και ϑα δείξουµε ότι είναι µια καλά ορισµένη, ένα προς ένα και επί απεικόνιση.
67

− Καλά ορισµένη : ΄Εστω [(x, y)] = [(a, b)]. Τότε


x a
(x, y) ∼S (a, b) =⇒ x · b = y · a =⇒ = =⇒ f ([(x, y)]) = f ([(a, b)])
y b
και άρα η f είναι καλά ορισµένη.

− ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω f ([(x, y)]) = f ([(a, b)]). Τότε


x a
= =⇒ x · b = a · y =⇒ (x, y) ∼ (a, b) =⇒ [(x, y)] = [(a, b)]
y b
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα.

p
− Επί : ΄Εστω q ∈ Q. ’ρα p, q ∈ Z µε q 6= 0 και τότε f ([(p, q)]) = pq . ’ρα η f είναι επί.

Εποµένως το σύνολο πηλίκο Z × Z∗ /S είναι σε 1-1 και επί αντιστοιχία µε το σύνολο των ϱητών
αριθµών Q. 2

Παρατήρηση. Η παραπάνω ΄Ασκηση ‘‘κατασκευάζει’’:


(1) το σύνολο Z των ακεραίων αριθµών από το σύνολο N των ϕυσικών αριθµών ως σύνολο-πηλίκο
µιας κατάλληλης σχέσης ισοδυναµίας R επί του N × N.
(2) το σύνολο Q των ϱητών αριθµών από το σύνολο Z των ακεραίων αριθµών ως σύνολο-πηλίκο µιας
κατάλληλης σχέσης ισοδυναµίας S επί του Z × Z∗ .
Αποδεικνύεται εύκολα ότι οι σχέσεις ισοδυναµίας R και S είναι συµβιβαστές µε τις πράξεις της πρόσθεσης
και πολλαπλασιασµού στο N και στο Z.

Λυµένη ΄Ασκηση 9. Εξετάστε στις παρακάτω περιπτώσεις αν η διµελής πράξη ? επί του συνόλου G είναι
προσεταιριστική, µεταθετική, υπάρχει ουδέτερο στοιχείο, και αν κάθε στοιχείο έχει αντίστροφο.
(1) G = Z και a ? b = ab.
(2) G = Z και a ? b = a − b.
(3) G = R+ και a ? b = ab.
(4) G = Q και a ? b = ab.
(5) G = R∗ και a ? b = ab.
(6) G = Z+ και a ? b = 2ab .
(7) G = Z+ και a ? b = ab .
(8) G = C και a ? b = a + b.
Λύση. (1) Ο πολλαπλασιασµός µεταξύ ακεραίων αριθµών είναι προσεταιριστικός. Το στοιχείο e = 1
είναι το ουδέτερο της πράξης αφού 1 · x = x · 1 = x, ∀x ∈ Z. ΄Οµως για κάθε x ∈ Z δεν υπάρχει
αντίστροφο στοιχείο ως προς τον πολλαπλασιαµό που να ανήκει στο Z. Για παράδειγµα το 6 ∈ Z
και από την εξίσωση 6 · x = 1 έπεται ότι x = 61 και 16 ∈
/ Z.
(2) Για κάθε a, b, c ∈ Z έχουµε
(a ? b) ? c = (a − b) ? c = a − b − c
και
a ? (b ? c) = a ? (b − c) = a − b + c
Συνεπώς η πράξη a ? b = a − b δεν είναι προσεταιριστική. ΄Εστω x ∈ G έτσι ώστε a ? x = a = x ? a
για κάθε a ∈ G. Τότε από τη σχέση a?x = a έχουµε ότι x = 0 ενώ από τη σχέση x?a = a έπεται ότι
x = 2a. ’ρα ϑα έπρεπε το a = 0, που είναι άτοπο. Συνεπώς στο σύνολο G = Z η πράξη a ? b = a − b
δεν είναι προφανώς µεταθετική, δεν υπάρχει ουδέτερο στοιχείο και άρα ούτε αντίστροφο.
68

(3) Η προσεταιριστική και µεταθετική ιδιότητα προφανώς ισχύουν, το ουδέτερο στοιχείο είναι το e =
1 ∈ R+ , και για κάθε a ∈ R+ το αντίστροφο στοιχείο είναι το a0 = a1 ∈ R+ .
(4) Η προσεταιριστική και η µεταθετική ιδιότητα ισχύουν, το ουδέτερο στοιχείο είναι το e = 1, αλλά αν
κ 0 λ
λ ∈ Q τότε το αντίστροφο στοιχείο a = κ µπορεί να µην ορίζεται γιατί το κ µπορεί να είναι ίσο µε

µηδέν. Αντίθετα όµως στο σύνολο Q κάθε στοιχείο έχει αντίστροφο µε το πολλαπλασιαµό.
(5) Πολύ εύκολα διαπιστώνουµε ότι το σύνολο G = R∗ µε πράξη τον πολλαπλασιασµό a ? b = ab
ικανοποίει τις Ϲητούµενες ιδιότητες.
(6) Η πράξη είναι µεταθετική δίοτι a ? b = 2ab = 2ba = b ? a αλλά δεν είναι προσεταιριστική. ΄Εστω
x ∈ Z+ έτσι ώστε a ? x = a = x ? a για κάθε a ∈ Z+ . Τότε 2ax = a και άρα
ln a
2ax = a =⇒ (eln 2 )ax = a =⇒ eax ln 2 = a =⇒ ax ln 2 = ln a =⇒ x =
a ln 2
Αντίστροφα έχουµε
ln a ln a ln a
a? = 2a· a ln 2 = (eln 2 )a· a ln 2 = eln a = a
a ln 2
Εποµένως το ουδέτερο στοιχείο είναι το e = alnlna2 . Τέλος για κάθε a ∈ Z+ από τη σχέση a?a0 = ln a
a ln 2
υπολογίζουµε το αντίστροφο στοιχείο a0 του a.
(7) Για κάθε a, b, c ∈ Z+ έχουµε ότι
(a ? b) ? c = ab ? c = (ab )c = abc
και
c
a ? (b ? c) = a ? bc = ab
΄Οµως υπάρχουν b, c ∈ Z+ έτσι ώστε bc 6= bc και άρα η πράξη ? δεν είναι προσεταιριστική. Επίσης
η πράξη δεν είναι ούτε µεταθετική. ΄Εστω x ∈ Z+ έτσι ώστε a ? x = a = x ? a για κάθε a ∈ Z+ .
Τότε από τη σχέση a ? x = a έχουµε ότι ax = a και άρα x = 1, ενώ από τη σχέση x ? a = a έπεται
ότι xa = a. ’ρα για x = 1 έχουµε a = 1, που είναι άτοπο. Συνεπώς στο σύνολο G = Z+ µε πράξη
a ? b = ab δεν υπάρχει ουδέτερο στοιχείο και άρα ούτε αντίστροφο.
(8) Η προσεταιριστική και µεταθετική ιδιότητα ισχύουν. Επίσης υπάρχει µιγαδικός αριθµός e = 0+0i =
0 ∈ C έτσι ώστε a ? e = a + 0 = a = 0 + a = e ? a για κάθε a ∈ C και άρα το e = 0 είναι το ουδέτερο
στοιχείο. Τέλος, για κάθε a = m + ni ∈ C υπάρχει ο µιγαδικός αριθµός a0 = −a = −m − ni ∈ C
έτσι ώστε a + (−a) = 0 και άρα κάθε στοιχείο έχει αντίστροφο. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 10. ΄Εστω G = R \ {−1} (δηλαδή G είναι το σύνολο όλων των πραγµατικών αριθµών
εκτός από το −1), και ορίζουµε
∀x, y ∈ G : x ? y = x + y + xy
Να δείξετε ότι η παραπάνω απεικόνιση είναι µια πράξη επί του G. Να εξετασθεί αν η πράξη ? είναι
προσεταιριστική ή µεταθετική. Να εξετασθεί αν υπάρχει στοιχείο e ∈ G έτσι ώστε : x ? e = x = e ? x,
∀x ∈ G. Αν ένα τέτοιο στοιχείο υπάρχει, είναι µοναδικό ; Σ΄ αυτή την περίπτωση να εξετασθεί αν για κάθε
x ∈ G, υπάρχει y ∈ G έτσι ώστε : x ? y = e = y ? x. Τέλος να εξετασθεί αν η εξίσωση :
a?x=b
έχει (µοναδική) λύση στο σύνολο G.

Λύση. ΄Εστω x, y ∈ G. Θα δείξουµε πρώτα ότι το x ? y ∈ G, δηλαδή ότι η ? είναι διµελής πράξη. Αν λοιπόν
x?y ∈
/ G τότε
x + y + xy = −1 =⇒ x · (1 + y) + y + 1 = 0 =⇒ (x + 1) · (y + 1) = 0 =⇒ x + 1 = 0 ή y + 1 = 0
και άρα x = −1 ή y = −1. Σε κάθε περίπτωση όµως έχουµε άτοπο διότι x, y ∈ G, δηλαδή x 6= 1 και
y 6= 1. Εποµένως δείξαµε ότι η απεικόνιση ? ορίζει µια (διµελή) πράξη ? : G × G −→ G επί του G.
΄Εστω x, y, z ∈ G. ΄Εχουµε :
69

• Η πράξη ? είναι προσεταιριστική :


x ? (y ? z) = x ? (y + z + yz)
= x + y + z + yz + xy + xz + xyz
= (x + y + xy) ? z
= (x ? y) ? z

• Η πράξη ? είναι µεταθετική :


x ? y = x + y + xy
= y + x + yx
= y?x
’ρα η πράξη ? είναι προσεταιριστική και µεταθετική.

• Ουδέτερο στοιχείο : ΄Εστω στοιχείο e ∈ G έτσι ώστε x ? e = x = e ? x, ∀x ∈ G. Τότε



 e · (1 + x) = 0
x + e + ex = x =⇒ e + ex = 0 =⇒ =⇒ e = 0
1 + x 6= 0

Το στοιχείο e = 0 ∈ G και x ? 0 = x + 0 + 0 · x = x. Συνεπώς το e = 0 είναι το ουδέτερο στοιχείο της


πράξης ?.

• Αντίστροφο στοιχείο : ΄Εστω x ∈ G και υποθέτουµε ότι υπάρχει ένα y ∈ G έτσι ώστε x ? y = 0. Τότε
−x
x + y + x · y = 0 =⇒ y · (1 + x) = −x =⇒ y = ∈G
1+x
Τότε έχουµε :

−x −x x · (−x) x + x2 − x − x2 −x
x? =x+ + = =0= ?x
1+x 1+x 1+x 1+x 1+x
−x
Εποµένως για κάθε x ∈ G, υπάρχει y = 1+x ∈ G έτσι ώστε : x ? y = 0 = y ? x, δηλαδή :
−x
x0 =
1+x

• Η Εξίσωση a ? x = b : Για κάθε a, b ∈ G έχουµε :


a ? x = b =⇒ a + x + ax = b
=⇒ x + ax = b − a
=⇒ x · (1 + a) = b − a
b−a
=⇒ x = ∈G
1+a
’ρα η εξίσωση a ? x = b έχει µοναδική λύση την
b−a
x= 2
1+a
70

Λυµένη ΄Ασκηση 11. ΄Εστω ότι K συµβολίζει ένα από τα ακόλουθα σώµατα Q, R, C, και έστω Mm×n (K)
το σύνολο των m × n πινάκων µε στοιχεία από το K. Υπενθυµίζουµε ότι δύο πίνακες A, B ∈ Mm×n (K)
καλούνται ισοδύναµοι αν υπάρχει αντιστρέψιµος n × n πίνακας P και αντιστρέψιµος m × m πίνακας Q
έτσι ώστε :
Q−1 · A · P = B
∆είξτε ότι ορίζοντας :
A∼B ⇐⇒ ο πίνακας A είναι ισοδύναµος µε τον B
αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας στο σύνολο Mm×n (K). Είναι η πρόσθεση, και ο πολλαπλασιασµός
πινάκων (όταν m = n), συµβιβαστή πράξη µε την σχέση ισοδυναµίας πινάκων ;

Λύση. ΄Εστω A, B ∈ Mm×n (K). ΄Εχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα δηλαδή A ∼ A :


Θεωρούµε τους πίνακες
   
1 ··· 0 1 ··· 0
 .. . . .. 
Im = . .  ∈ Mm×m (K) και In =  ... . . . .. 
.  ∈ Mn×n (K)

.
0 ··· 1 0 ··· 1
−1 · A · I = I · A · I = A και άρα A ∼ A, δηλαδή ο πίνακας A είναι ισοδύναµος µε τον εαυτό του.
Τότε Im n m n

• Συµµετρική ιδιότητα δηλαδή A ∼ B ⇒ B ∼ A :


Επειδή A ∼ B υπάρχουν αντιστρέψιµοι πίνακες P ∈ Mn×n (K) και Q ∈ Mm×m (K) έτσι ώστε

Q−1 · A · P = B =⇒ Q · B · P −1 = A =⇒ (Q−1 )−1 · B · P −1 = A =⇒ B ∼ A

• Μεταβατική ιδιότητα δηλαδή A ∼ B και B ∼ C ⇒ A ∼ C :


Επειδή A ∼ B και B ∼ C , υπάρχουν αντιστρέψιµοι πίνακες P1 , P2 ∈ Mn×n (K) και Q1 , Q2 ∈ Mm×m (K)
έτσι ώστε
 −1
 Q1 · A · P1 = B
=⇒ Q−1 −1
2 · Q1 · A · P1 · P2 = C =⇒ (Q1 · Q2 )
−1
· A · (P1 · P2 ) = C
Q−1 · B · P2 = C

2
=⇒ A ∼ C
’ρα η σχέση ‘‘∼’’ είναι σχέση ισοδυναµίας στο Mm×n (K).

Από την Γραµµική ΄Αλγεβρα, γνωρίζουµε ότι :


A ∼ B ⇐⇒ r(A) = r(B)
όπου r(A) είναι η ϐαθµίδα του πίνακα A. Θεωρούµε τους πίνακες :
     
0 1 0 0 0 0
A= = B, Γ = και ∆=
0 0 0 1 1 0
Τότε A ∼ B και Γ ∼ ∆ διότι r(A) = r(B) = 1 και r(Γ) = r(∆) = 1. ΄Οµως r(AΓ) = 0 6= 1 = r(B∆)
αφού
   
0 0 1 0
A·Γ= και B · ∆ =
0 0 0 0
Συνεπώς AΓ  B∆ και άρα ο πολλαπλασιασµός πινάκων (όταν m = n) δεν είναι συµβιβαστή πράξη µε
την σχέση ισοδυναµίας πινάκων.
71

Θεωρούµε τους πίνακες A, Γ και ∆ όπως παραπάνω. Τότε A ∼ A και Γ ∼ ∆ αλλά r(A + Γ) = 1 6=
2 = r(A + ∆), αφού    
0 1 0 1
A+Γ= και A + ∆ =
0 1 1 0
Εποµένως A + Γ  A + ∆ και άρα η πρόσθεση πινάκων (όταν m = n) δεν είναι συµβιβαστή πράξη µε την
σχέση ισοδυναµίας πινάκων. 2
72

Ασκησεις - Φυλλαδιο 2
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 17 Οκτωβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 12. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και υποθέτουµε ότι : a ? b ? c = e για κάποια a, b, c ∈ G,
όπου e είναι το ουδέτερο στοιχείο της οµάδας. Να δείξετε ότι : b ? c ? a = e.

Λύση. ΄Εχουµε :

a ? b ? c = e =⇒ a−1 ? (a ? b ? c) = a−1 ? e
=⇒ (a−1 ? a) ? (b ? c) = a−1
=⇒ e ? (b ? c) = a−1
=⇒ b ? c = a−1
=⇒ b ? c ? a = a−1 ? a
=⇒ b ? c ? a = e
και άρα δείξαµε πράγµατι ότι : b ? c ? a = e. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 13. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν το σύνολο G έχει άρτιο πλήθος
στοιχείων, να δείξετε ότι υπάρχει ένα στοιχείο a 6= e στην G τέτοιο ώστε a ? a = e.

Λύση. Αφού η G έχει άρτιο πλήθος στοιχείων τότε |G| = 2λ, µε λ ≥ 1, και άρα το σύνολο G \ {e} έχει
2λ − 1 στοιχεία. Θεωρούµε το σύνολο
X = x ∈ G \ {e} | x 6= x−1


Το πλήθος των στοιχείων του X είναι άρτιο, διότι αν x ∈ X τότε και x−1 ∈ X . Επίσης, το X είναι γνήσιο
υποσύνολο του G \ {e}, δηλαδή X ⊆ G \ {e} και X 6= G \ {e}, αφού το X έχει άρτιο πλήθος στοιχείων
ενώ το G \ {e} έχει περιττό πλήθος στοιχείων. ΄Αρα υπάρχει στοιχείο a ∈ G \ {e} και a ∈
/ X . Αυτό όµως
σηµαίνει ότι a 6= e και a = a−1 , δηλαδή a ? a = e. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 14. ΄Εστω R∗ το σύνολο των µη-µηδενικών πραγµατικών αριθµών. Ορίζουµε διµελή
πράξη ? στο R∗ , ως εξής :
a ? b = |a|b
(1) ∆είξτε ότι η ? είναι µια προσεταιριστική διµελής πράξη.
(2) ∆είξτε ότι υπάρχει ένα αριστερό ταυτοτικό στοιχείο και ένα δεξιό αντίστροφο στοιχείο για την πράξη
?.
(3) Είναι το Ϲεύγος (R∗ , ?) οµάδα ;
(4) Ποιά είναι η σηµασία της άσκησης ;
73

Λύση. (1) ΄Εστω a, b, c ∈ G. Θα δείξουµε ότι (a ? b) ? c = a ? (b ? c). ΄Εχουµε :


(a ? b) ? c = (|a|b) ? c = ||a|b| c = |ab|c
και
a ? (b ? c) = a ? (|b|c) = |a||b|c = |ab|c
Συνεπώς η ? είναι µια προσεταιριστική διµελής πράξη.
(2) Για κάθε a ∈ R∗ έχουµε :
1 ? a = |1| · a = 1 · a = a
και άρα το e = 1 είναι αριστερό ταυτοτικό στοιχείο για την πράξη ?. ΄Οµως, το e = 1 δεν είναι
ταυτοτικό στοιχείο διότι δεν είναι δεξιό ταυτοτικό στοιχείο. Για παράδειγµα για a = −1 έχουµε :
(−1) ? 1 = | − 1| · 1 = 1 6= −1 = |1| · (−1) = 1 ? (−1)
Επίσης για κάθε a ∈ R∗ υπάρχει το στοιχείο b = |a|
1
∈ R∗ έτσι ώστε
1
a ? b = |a| · b = |a| · =1
|a|
Εποµένως για κάθε a ∈ R∗ το στοιχείο b = |a| 1
∈ R∗ είναι ένα δεξιό αντίστροφο για την πράξη ?.
(3) Το Ϲεύγος (R∗ , ?) δεν είναι οµάδα διότι δεν υπάρχει ουδέτερο στοιχείο.
(4) Η σηµασία αυτής της άσκησης είναι ότι µπορεί ένα Ϲεύγος (G, ?) να µην είναι οµάδα, αλλά αυτό
δεν σηµαίνει όπως είδαµε ότι δεν ϑα έχει αριστερό ή δεξιό ουδέτερο και αριστερό ή δεξιό αντίστροφο
στοιχείο. Εποµένως αν έχουµε µια προσεταιριστική πράξη ?, ένα αριστερό ουδέτερο στοιχείο e και
κάθε στοιχείο έχει δεξιό αντίστροφο τότε δεν συνεπάγεται ότι το (G, ?) ϑα είναι οµάδα. ΄Οµως
στην ΄Ασκηση 12 αυτού του ϕυλλαδίου δείχνουµε ότι αν έχουµε µια προσεταιριστική πράξη ?, ένα
αριστερό ουδέτερο στοιχείο e και κάθε στοιχείο έχει αριστερό αντίστροφο τότε το Ϲεύγος (G, ?) είναι
οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 15. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν ισχύει
x ? x = e, ∀x ∈ G
δείξτε ότι η G είναι αβελιανή.

Λύση. Αφού x ? x = e, ∀x ∈ G, έχουµε :


x ? x ? x−1 = e ? x−1 =⇒ x ? e = x−1 =⇒ x = x−1 (∗)
δηλαδή το αντίστροφο κάθε στοιχείου x ∈ G είναι το ίδιο το στοιχείο. Τότε για x = a ? b έχουµε :
(a ? b)−1 = a ? b ⇐⇒ b−1 ? a−1 = a ? b ⇐⇒ b ? a = a ? b (∗∗)
αφού γνωρίζουµε ότι γενικά ισχύει (a ? b)−1 = b−1 ? a−1 και αφού εδώ, λόγω της υπόθεσης, είναι a = a−1
και b = b−1 . Η (∗∗) ισχύει ∀a, b ∈ G, συνεπώς η οµάδα G είναι αβελιανή. 2


Λυµένη ΄Ασκηση 16. Να δείξετε ότι το ανοιχτό διάστηµα (−1, 1) := x ∈ R | − 1 < x < 1 αποτελεί
οµάδα µε πράξη :
x+y
x?y =
1 + xy
Λύση. Παρατηρούµε ότι x ∈ (−1, 1) ⇐⇒ |x| < 1.
΄Εστω x, y ∈ (−1, 1). Θα δείξουµε πρώτα ότι το x ? y ∈ (−1, 1), δηλαδή ότι η «?» είναι διµελής πράξη.
Καταρχήν, αφού |x| < 1 και |y| < 1, έπεται |xy| < 1 και γι΄ αυτό 1 + xy 6= 0. Συνεπώς, έχει νόηµα το
x+y
κλάσµα x ? y = 1+xy .
74

x+y
Θα δείξουµε ότι 1+xy < 1. Είναι :


x+y 2 2
1 + xy < 1 ⇐⇒ |x + y| < |1 + xy| ⇐⇒ (x + y) < (1 + xy) ⇐⇒

x2 + y 2 < 1 + x2 y 2 ⇐⇒ x2 − 1 < y 2 (x2 − 1)


και επειδή x2 − 1 < 0, αφού | x |< 1 έχουµε :
x2 − 1 < y 2 (x2 − 1) ⇐⇒ 1 > y 2 .
Αλλά η 1 > y 2 είναι αληθής, αφού | y |< 1.
Συνεπώς, η πράξη ? είναι καλά ορισµένη.
΄Εστω x, y, z ∈ (−1, 1). ΄Εχουµε :
• Η πράξη ? είναι προσεταιριστική :
y+z
y+z  x + 1+yz x + y + z + xyz
x ? (y ? z) = x ? = y+z =
1 + yz 1 + x · 1+yz 1 + xy + yz + xz
και
x+y
x+y  1+xy + z x + y + z + xyz
(x ? y) ? z = ?z = x+y =
1 + xy 1 + 1+xy · z 1 + xy + yz + xz
’ρα η πράξη ? είναι προσεταιριστική.

• Ουδέτερο στοιχείο : ΄Εστω στοιχείο e ∈ (−1, 1) έτσι ώστε x ? e = x = e ? x, ∀x ∈ (−1, 1). Τότε
x+e
= x =⇒ x + e = x + x2 e =⇒ e · (1 − x2 ) = 0 =⇒ e = 0 ή x = ±1
1 + xe
και άρα e = 0 δίοτι x ∈ (−1, 1). Το στοιχείο e = 0 ∈ (−1, 1) και
x+0 x x 0+x
x?0= = =x= = =0?x
1+x·0 1 1 1+0·x
για κάθε x ∈ (−1, 1). Συνεπώς το e = 0 είναι το ουδέτερο στοιχείο της πράξης ?.

• Αντίστροφο στοιχείο : ΄Εστω x ∈ (−1, 1) και υποθέτουµε ότι υπάρχει ένα y ∈ (−1, 1) έτσι ώστε x ? y = 0.
Τότε
x+y
= 0 =⇒ x + y = 0 =⇒ y = −x
1 + xy
και άρα έχουµε
x + (−x) 0 0 −x + x
x ? (−x) = = 2
=0= 2
= = (−x) ? x
1 + x(−x) 1−x 1−x 1 + (−x)x
Εποµένως για κάθε x ∈ (−1, 0
 1) το αντίστροφο στοιχείο της πράξης ? είναι x = −x ∈ (−1, 1).
’ρα το Ϲεύγος (−1, 1), ? είναι οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 17. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Αν το σύνολο G έχει πεπερασµένο
πλήθος στοιχείων, να δείξετε ότι για κάθε a ∈ G, υπάρχει ακέραιος n ∈ Z+ , ο οποίος γενικά εξαρτάται
από το a, έτσι ώστε : an := a ? a ? · · · ? a = e (το a εµφανίζεται σαν παράγοντας n ϕορές). Επιπλέον να
δείξετε ότι υπάρχει N ∈ Z+ : aN = e, ∀a ∈ G.

Λύση. ΄Εστω a ∈ G. Θεωρούµε το σύνολο :


H = an | n ∈ Z = · · · , a−2 , a−1 , e, a, a2 , · · · ⊆ G
 
75

το οποίο είναι πεπερασµένο σύνολο αφού είναι υποσύνολο της οµάδας G και |G| < ∞. ’ρα τα στοιχεία του
H δεν είναι όλα διαφορετικά µεταξύ τους, δηλαδή υπάρχουν i, j ∈ Z µε i 6= j έτσι ώστε ai = aj . Τότε
ai = aj =⇒ ai ? (aj )−1 = aj ? (aj )−1 =⇒ ai ? (aj )−1 = e
και
aj ? a−j = aj−j = a0 = e =⇒ (aj )−1 = a−j
Συνδυάζοντας τις δυο παραπάνω σχέσεις έχουµε :
ai ? a−j = e =⇒ ai−j = e (∗)
∆ιακρίνουµε δυο περιπτώσεις :
(1) Αν i ≥ j τότε ϑέτοντας n = i − j ∈ Z+ , από τη σχέση (∗) έπεται ότι an = e.
(2) Αν i < j τότε ϑέτοντας n = j − i ∈ Z+ και χρησιµοποιώντας τη σχέση (∗) έχουµε :
a−n = e =⇒ an ? a−n = an ? e = an =⇒ an = an−n = a0 = e
’ρα πράγµατι για κάθε a ∈ G υπάρχει n ∈ Z+ έτσι ώστε an = e.
Αφού η οµάδα G είναι πεπερασµένη γράφουµε

G = e = a1 , a2 , a3 , · · · , am
n
Αποδείξαµε παραπάνω ότι για κάθε i = 1, · · · , m υπάρχει ni ∈ Z+ έτσι ώστε ai i = e. Θέτουµε
N = n1 n2 · · · nm
Τότε για κάθε ai ∈ G έχουµε :
n1 n2 ···nm n n1 n2 ···ni−1 ni+1 ···nm
aN
i = ai = ai i = (ani i )n1 n2 ···ni−1 ni+1 ···nm = en1 n2 ···ni−1 ni+1 ···nm = e
και άρα έχουµε το Ϲητούµενο. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 18. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και a, b ∈ G. Να δείξετε ότι (a ? b)−1 = a−1 ? b−1 αν και
µόνον αν a ? b = b ? a. Να συµπεράνετε ότι η G είναι αβελιανή αν και µόνον αν (a ? b)−1 = a−1 ? b−1 ,
∀a, b ∈ G.
Λύση. Είναι :
−1 −1
(a ? b)−1 = a−1 ? b−1 ⇐⇒ (a ? b)−1 = a−1 ? b−1 ⇐⇒
a ? b = (b−1 )−1 ? (a−1 )−1 ⇐⇒ a ? b = b ? a.
Αν λοιπόν η οµάδα G είναι αβελιανή, τότε ∀a, b ∈ G είναι a ? b = b ? a, άρα ∀a, b ∈ G είναι (a ? b)−1 =
a−1 ? b−1 .
Αντίστροφα, αν ∀a, b ∈ G είναι (a ? b)−1 = a−1 ? b−1 , τότε ∀a, b ∈ G είναι a ? b = b ? a και η G είναι µια
αβελιανή οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 19. Βρείτε τους πιθανούς πίνακες οµάδων µε 4 στοιχεία.


Λύση. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα µε 4 στοιχεία. Ας πούµε ότι G = {e, a, b, c}, όπου e είναι το ταυτοτικό
στοιχείο της G. Θέλουµε να συµπληρώσουµε το παρακάτω πίνακα :
? e a b c
e e a b c
a a
b b
c c
Παρατηρούµε ότι επειδή η G έχει άρτιο πλήθος στοιχείων οφείλει, λόγω της ΄Ασκησης 2, να έχει ένα
στοιχείο 6= e, το οποίο υψούµενο στο τετράγωνο δίνει το e.
76

Χωρίς περιορισµό της γενικότητας11 µπορούµε να δεχθούµε ότι αυτό το στοιχείο είναι το a, δηλαδή
a ? a = e. ΄Ετσι ο πίνακας πράξης της οµάδας παίρνει τη µορφή :
? e a b c
e e a b c
a a e
b b
c c
Επειδή, γενικώς γνωρίζουµε ότι όταν η G είναι (πεπερασµένη) οµάδα, τότε κάθε στήλη και κάθε γραµµή
του πίνακα πράξης της, οφείλει να περιέχει κάθε στοιχείο της G ακριβώς µια ϕορά, ο πίνακας της G =
{e, a, b, c} παίρνει τη µορφή :
? e a b c
e e a b c
a a e c b
b b c
c c b
Τώρα για το γινόµενο b ∗ b υπάρχουν δύο επιλογές :

 e

b?b= ή

a

? e a b c ? e a b c
e e a b c e e a b c
Η πρώτη περίπτωση δίνει τον πίνακα a a e c b και η δεύτερη τον a a e c b
b b c e b b c a
c c b c c b
Τώρα όµως οι δύο παραπάνω πίνακες συµπληρώνονται κατά µοναδικό τρόπο και παίρνουµε :

? e a b c a ? e b c
e e a b c a e e b c
Πίνακας Α΄ : a a e c
Πίνακας Β΄: b e a a c b
b b c e a c b b a e
c c b a e b c c e a
Η οµάδα που έχει ως πίνακα πράξης τον Πίνακα Α΄ ονοµάζεται η οµάδα V4 των τεσσάρων στοιχείων
του Klein.
Μια οµάδα που είναι «ισόµορφη» µε την οµάδα V4 του Klein είναι το ευθύ γινόµενο της (Z2 , +) µε τον
εαυτό της, δηλαδή η Z2 × Z2 µε την επαγόµενη πράξη.

Z2 × Z2 = ([0], [0]), ([0], [1]), ([1], [0]), ([1], [1])
που έχει πίνακα :
+ ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([0], [0]) ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([1], [0]) ([1], [0]) ([0], [0]) ([1], [1]) ([0], [1])
([0], [1]) ([0], [1]) ([1], [1]) ([0], [0]) ([1], [0])
([1], [1]) ([1], [1]) ([0], [1]) ([1], [0]) ([0], [0])
Προσέξτε ότι η αντιστοιχία e ↔ ([0], [0]), a ↔ ([1], [0]), b ↔ ([0], [1]) και c ↔ ([1], [1]) µεταξύ των στοιχείων
της G και των στοιχείων της Z2 ×Z2 µεταφέρεται και µεταξύ των στοιχείων του Πίνακα Α΄ και των στοιχείων
του πίνακα πράξης της Z2 × Z2 .
11Καταλήγουµε σε παρόµοιους πίνακες, αν επιλέξουµε b ? b = e ή c ? c = e.
77

Μια οµάδα που είναι «ισόµορφη» µε την οµάδα που έχει ως πίνακα πράξης τον Πίνακα Β΄ είναι η (Z4 , +).
Ο πίνακας πράξης της (Z4 , +) είναι ο :
+ [0] [1] [2] [3]
[0] [0] [1] [2] [3]
[1] [1] [2] [3] [0]
[2] [2] [3] [0] [1]
[3] [3] [0] [1] [2]
Προσέξτε ότι η αντιστοιχία e ↔ [0], a ↔ [1], b ↔ [2] και c ↔ [3] µεταξύ των στοιχείων της G και των
στοιχείων της Z4 µεταφέρεται και µεταξύ των στοιχείων του Πίνακα Β΄ και των στοιχείων του πίνακα πράξης
της Z4 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 20. ∆είξτε µε ένα παράδειγµα, ότι είναι δυνατόν η εξίσωση x?x = e να έχει περισσότερες
από δυο λύσεις, σε κάποια οµάδα (G, ?) µε ταυτοτικό στοιχείο e.

Λύση. Η οµάδα των τεσσάρων στοιχείων V = {e, a, b, c} του Klein είναι ένα τέτοιο παράδειγµα, αφού
έχουµε ότι a ? a = e, b ? b = e και c ? c = e. Ιδιαίτερα αν ταυτίσουµε την οµάδα V του Klein µε την Z2 × Z2
τότε : 

 a = ([1], [0]) =⇒ ([1], [0]) + ([1], [0]) = ([0], [0])



b = ([0], [1]) =⇒ ([0], [1]) + ([0], [1]) = ([0], [0])




c = ([1], [1]) =⇒ ([1], [1]) + ([1], [1]) = ([0], [0])

Για άλλο ενδιαφέρον παράδειγµα δείτε την ’σκηση 12. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 21. Θεωρούµε τους ακόλουθους αντιστρέψιµους πίνακες πραγµατικών αριθµών :
   
0 0 1 0 0 0 0 1
0 0 0 1 0 0 1 0
A= , B=  ∈ GLn (R)
1 0 0 0 1 0 0 0
0 1 0 0 0 1 0 0
και έστω
G = An ∈ GLn (R) | n ∈ Z G0 = B n ∈ GLn (R) | n ∈ Z
 
και
Να δείξετε ότι τα Ϲεύγη (G, ·) και (G0 , ·), όπου · είναι ο πολλαπλασιασµός πινάκων, είναι αβελιανές οµάδες.
Πόσα στοιχεία έχουν οι οµάδες G και G0 ;

Λύση. Υπολογίζοντας τις δυνάµεις An και B n ϐρίσκουµε ότι


   
0 1 0 0 0 0 1 0
1 0 0 0
 , B 3 = 0 0 0 1
A2 = I 4 , B 2 =   , B 4 = I4
 
0 0 0 1 0 1 0 0
0 0 1 0 1 0 0 0
΄Αρα τα σύνολα G και G0 είναι τα ακόλουθα :
G0 = I4 , B, B 2 , B 3
 
G = I4 , A και
Είναι ϕανερό ότι τα σύνολα G και G0 είναι οµάδες µε A−1 = A και B −1 = B 3 . Η οµάδα G είναι προφανώς
αβελιανή και αφού
B i · B j = B i+j = B j+i = B j · B i
έπεται ότι η οµάδα G0 είναι αβελιανή. Τέλος έχουµε |G| = 2 και |G0 | = 4. 2
78

Λυµένη ΄Ασκηση 22. Μελετήστε τη δοµή της οµάδας (Z6 , +), και συµπληρώστε το παρακάτω πίνακα

+ [0] [1] [2] [3] [4] [5]


[0]
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]

Λύση. Ο πίνακας της (Z6 , +) είναι ο ακόλουθος :

+ [0] [1] [2] [3] [4] [5]


[0] [0] [1] [2] [3] [4] [5]
[1] [1] [2] [3] [4] [5] [0]
[2] [2] [3] [4] [5] [0] [1]
[3] [3] [4] [5] [0] [1] [2]
[4] [4] [5] [0] [1] [2] [3]
[5] [5] [0] [1] [2] [3] [4]
Στη συνέχεια υπολογίζουµε τις κυκλικές υποοµάδες που παράγονται από τα στοιχεία της Z6 . ΄Εχουµε :
• h[0]i = {[0]}
• h[1]i = {[0], [1], [2], [3], [4], [5]} = h[5]i
• h[2]i = {[0], [2], [4]} = h[4]i
• h[3]i = {[0], [3]}
Το δικτυωτό διάγραµµα των υποοµάδων της Z6 είναι το εξής :

Z6

h[2]i = h[4]i h[3]i

h[0]i

και αφού Z6 = h[1]i = h[5]i έπεται ότι τα στοιχεία [1] και [5] είναι οι γεννήτορες της Z6 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 23. Θεωρούµε το σύνολο απεικονίσεων



G = α0 , α1 , α2 , β1 , β2 , β3 : Q \ {0, 1} −→ Q \ {0, 1}
όπου :
1 x−1
α0 (x) = x, α1 (x) = , α2 (x) =
1−x x
1 x
β1 (x) =
, β2 (x) = 1 − x, β3 (x) =
x x−1
Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ◦), όπου ◦ είναι πράξη της σύνθεσης απεικονίσεων, αποτελεί µια µη-αβελιανή
οµάδα. Να συµπληρώσετε τον αντίστοιχο πίνακα της οµάδας G.
79

Λύση. Ο πίνακας της G είναι ο ακόλουθος :

◦ α0 α1 α2 β1 β2 β3
α0 α0 α1 α2 β1 β2 β3
α1 α1 α2 α0 β3 β1 β2
α2 α2 α0 α1 β2 β3 β1
β1 β1 β2 β3 α0 α1 α2
β2 β2 β3 β1 α2 α0 α1
β3 β3 β1 β2 α1 α2 α0

Οι υπολογισµοί στο πίνακα δείχνουν ότι το σύνολο G είναι κλειστό στη πράξη της σύνθεσης και γνωρίζουµε
ότι η σύνθεση απεικονίσεων είναι προσεταιριστική. Επίσης η απεικόνιση α0 = IdQ\{0,1} είναι το ουδέτερο
στοιχείο και τα αντίστροφα στοιχεία των απεικονίσεων α0 , α1 , α2 , β1 , β2 , β3 είναι τα εξής :

α1−1 = α2 , α2−1 = α1 , β1−1 = β1 , β2−1 = β2 , β3−1 = β3

’ρα το Ϲεύγος (G, ◦) είναι οµάδα. Να σηµειώσουµε ότι τα στοιχεία β1 , β2 , β3 έχουν την ιδιότητα :

β12 = IdQ\{0,1} , β22 = IdQ\{0,1} , β32 = IdQ\{0,1}

δηλαδή τα στοιχεία β1 , β2 , β3 είναι λύσεις της εξίσωσης x2 = IdQ\{0,1} στη G ( ϐλέπε ’σκηση 9 ). ΄Οµως η
οµάδα (G, ◦) δεν είναι αβελιανή, διότι για παράδειγµα :

x − 1 1 x
(β1 ◦ α2 )(x) = β1 (α2 (x)) = β1 = x−1 = = β3 (x)
x x
x − 1

1 1−x
1 x −1 x
(α2 ◦ β1 )(x) = α2 (β1 (x)) = α2 = 1 = 1 = 1 − x = β2 (x)
x x x

και άρα β1 ◦ α2 = β3 6= β2 = α2 ◦ β1 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 24. ΄Εστω ? µια προσεταιριστική πράξη επί του µη-κενού συνόλου G. Υποθέτουµε ότι :

(1) Υπάρχει ένα στοιχείο e ∈ G: e ? x = x, ∀x ∈ G.


(2) Για κάθε x ∈ G, υπάρχει ένα στοιχείο x0 ∈ G: x0 ? x = e.

Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ?) είνα οµάδα.

Λύση. Αφού e ? x = x, ∀x ∈ G, τότε για x = e έχουµε

e?e=e (3)

Επίσης αφού για κάθε x ∈ G υπάρχει ένα στοιχείο x0 ∈ G έτσι ώστε x0 ? x = e, τότε έπεται ότι

(x0 )0 ? x0 = e (4)
80

΄Εστω x ∈ G. Τότε από την υπόθεση (2) και τη σχέση (3) έχουµε :
(x0 ? x) ? e = e ? e = e = x0 ? x =⇒ (x0 ? x) ? e = x0 ? x

=⇒ (x0 )0 ? (x0 ? x) ? e = (x0 )0 ? (x0 ? x)


 

 0 0
(x ) ? (x0 ? x) ? e = (x0 )0 ? x0 ? x
  
=⇒

(4)
[(x0 )0 ? x0 ] ? x ? e = e ? x

=⇒

(4)
=⇒ (e ? x) ? e = e ? x

(1)
=⇒ x ? e = e ? x
Εποµένως δείξαµε ότι
e ? x = x = x ? e, ∀x ∈ G (5)
΄Εστω x ∈ G. Από την υπόθεση (2) έχουµε :
x0 ? x = e =⇒ (x0 ? x) ? x0 = e ? x0 = x0

=⇒ (x0 )0 ? (x0 ? x) ? x0 = (x0 )0 ? x0


 

(4)
(x0 )0 ? x0 ? (x ? x0 ) = e
 
=⇒

(4)
=⇒ e ? (x ? x0 ) = e

(1)
=⇒ x ? x0 = e
’ρα έχουµε ότι
∀x ∈ G, ∃ x0 ∈ G : x0 ? x = e = x ? x0 (6)

Συνεπώς από τις σχέσεις (5) και (6) συµπεραίνουµε ότι το Ϲεύγος (G, ?) είναι οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 25. Γνωρίζουµε ότι αν (G, ?) είναι µια οµάδα, τότε οι εξισώσεις
a?x=b και x?a=b
έχουν (µοναδική) λύση για κάθε a, b ∈ G.
Αντίστροφα: να δείξετε ότι αν ? είναι µια προσεταιριστική πράξη επί του µη-κενού συνόλου G και οι
παραπάνω εξισώσεις έχουν λύση για κάθε a, b ∈ G, τότε υπάρχει ταυτοτικό στοιχείο e ∈ G για την πράξη
? και το Ϲεύγος (G, ?) είναι µια οµάδα.
Λύση. Υποθέτουµε ότι οι εξισώσεις a ? x = b και x ? a = b έχουν λύση για κάθε a, b ∈ G. ΄Εστω e λύση
της εξίσωσης x ? a = a, δηλαδή e ? a = a µε a ∈ G. Θα δείξουµε ότι e ? b = b για κάθε b ∈ G. ΄Εστω c
λύση της εξίσωσης a ? x = b, δηλαδή a ? c = b. Τότε για κάθε b ∈ G έχουµε :

e ? b = e ? (a ? c) = (e ? a) ? c = a ? c = b =⇒ e ? b = e, ∀b ∈ G (1)
81

΄Εστω a ∈ G και ϑεωρούµε την εξίσωση x ? a = e. Τότε έχουµε ότι υπάρχει a0 ∈ G έτσι ώστε a0 ? a = e.
Εποµένως δείξαµε ότι
∀a ∈ G, ∃ a0 ∈ G έτσι ώστε a0 ? a = e (2)

Από την ’σκηση 12 και τις σχέσεις (1) και (2) έπεται ότι το Ϲεύγος (G, ?) είναι µια οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 26. 1. Στο σύνολο G = R∗ × R ορίζουµε µια πράξη ? ως εξής :


? : G × G −→ G, (a, b) ? (c, d) = (ac, ad + b)
Να δείξετε ότι το Ϲεύγος (G, ?) είναι οµάδα.
2. Να δείξετε ότι το σύνολο
G0 = f : R −→ R | f (x) = ax + b, a, b ∈ R, a 6= 0


εφοδιασµένο µε την πράξη της σύνθεσης απεικονίσεων είναι οµάδα.


3. Παρατηρείτε κάποια σχέση µεταξύ των οµάδων, G και G0 ;

Λύση. 1. ΄Εστω (a1 , b1 ), (a2 , b2 ), (a3 , b3 ) ∈ G = R∗ × R. ΄Εχουµε :


• Η πράξη ? είναι προσεταιριστική :
 
(a1 , b1 ) ? (a2 , b2 ) ? (a3 , b3 ) = (a1 , b1 ) ? (a2 a3 , a2 b3 + b2 ) = (a1 a2 a3 , a1 a2 b3 + a1 b2 + b1 )
και
 
(a1 , b1 ) ? (a2 , b2 ) ? (a3 , b3 ) = (a1 a2 , a1 b2 + b1 ) ? (a3 , b3 ) = (a1 a2 a3 , a1 a2 b3 + a1 b2 + b1 )
’ρα η πράξη ? είναι προσεταιριστική.

• Ουδέτερο στοιχείο : ΄Εστω στοιχείο (e1 , e2 ) ∈ G έτσι ώστε (a, b) ? (e1 , e2 ) = (a, b) = (e1 , e2 ) ?
(a, b) για κάθε (a, b) ∈ G. Τότε
 
 ae1 = a  e1 = 1
a6=0
(ae1 , ae2 + b) = (a, b) =⇒ =⇒
ae2 + b = b e2 = 0
 

Το στοιχείο e = (e1 , e2 ) = (1, 0) ∈ G = R∗ × R και


(a, b) ? (1, 0) = (a · 1, a · 0 + b) = (a, b) = (1 · a, 1 · b + 0) = (1, 0) ? (a, b)
για κάθε (a, b) ∈ G. Συνεπώς το e = (1, 0) είναι το ουδέτερο στοιχείο της πράξης ?.

• Αντίστροφο στοιχείο : ΄Εστω (a, b) ∈ G και υποθέτουµε ότι υπάρχει ένα (x, y) ∈ G έτσι ώστε
(a, b) ? (x, y) = (1, 0). Τότε
1
 
 ax = 1  x= a
a6=0
(ax, ay + b) = (1, 0) =⇒ =⇒
ay + b = 0 y = − ab
 

και άρα έχουµε


1 b 1 ba 1 b b 1 b
(a, b) ? ( , − ) = (a , − + b) = (1, 0) = ( a, − ) = ( , − ) ? (a, b)
a a a a a a a a a
Εποµένως για κάθε (a, b) ∈ G το αντίστροφο στοιχείο της πράξης ? είναι (a, b)0 = ( a1 , − ab ) ∈ G.
’ρα το Ϲεύγος (G, ?) είναι οµάδα. Παρατηρούµε ότι η οµάδα G δεν είναι αβελιανή διότι για
παράδειγµα (1, 2) ? (2, 3) = (2, 5) 6= (2, 7) = (2, 3) ? (1, 2).
82

2. Για κάθε f ∈ G0 ϑα γράφουµε f := fa,b : R −→ R, όπου fa,b (x) = ax + b µε a 6= 0. ΄Εχουµε :


• Η πράξη είναι προσεταιριστική : Είναι γνωστό ότι η σύνθεση απεικονίσεων είναι προσεταιριστική.

• Ουδέτερο στοιχείο : Η ταυτοτική απεικόνιση f1,0 = IdR : R −→ R, IdR (x) = x = 1 · x + 0 ∈ G0 ,


είναι το ουδέτερο στοιχείο της G0 .

• Αντίστροφο στοιχείο : ΄Εστω fa,b ∈ G0 και υποθέτουµε ότι υπάρχει µια συνάρτηση fc,d ∈ G0 έτσι
ώστε fa,b ◦ fc,d = f1,0 . Τότε για κάθε x ∈ R έχουµε :

fa,b fc,d (x) = x =⇒ fa,b (cx + d) = x =⇒ a · (cx + d) + b = x =⇒ acx + ad + b = x
 
 ad + b = 0  d = − ab
a6=0
=⇒ =⇒
ac = 1 1
c=
 
a
’ρα έχουµε
 1 b 1 b
fa,b f 1 ,− b (x) = fa,b ( x − ) = a x − a + b = x =⇒ fa,b ◦ f 1 ,− b = f1,0
a a a a a a a a

και όµοια δείχνουµε ότι


f 1 ,− b ◦ fa,b = f1,0
a a
Εποµένως για κάθε fa,b ∈ G0 το αντίστροφο στοιχείο είναι η συνάρτηση (fa,b )0 = f 1 ,− b ∈ G0 .
a a
’ρα το σύνολο (G0 , ◦) είναι οµάδα, η οποία δεν είναι αβελιανή διότι γενικά η σύνθεση συναρ-
τήσεων δεν είναι µεταθετική.
3. Παρατηρούµε ότι υπάρχει µια αντιστοιχία µεταξύ των στοιχείων, των πράξεων, των ουδέτερων
στοιχείων και των αντίστροφων στοιχείων της G και G0 αντίστοιχα :
G ←→ G0

(a, b) ←→ fa,b (x) = ax + b

(a, b) ? (c, d) = (ac, ad + b) ←→ fa,b ◦ fc,d = fac,ad+b

(1, 0) ←→ f1,0 = IdR

1 b
(a, b)0 = ( , − ) ←→ (fa,b )0 = f 1 ,− b
a a a a

Αργότερα ϑα δείξουµε ότι αυτές οι οµάδες είναι ισόµορφες µεταξύ τους, δηλαδή ότι υπάρχει µια
απεικόνιση από τη G στη G0 που σέβεται τη πράξη των οµάδων και είναι ένας προς ένα και επί. 2
83

Ασκησεις - Φυλλαδιο 3
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 26 Οκτωβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 27. (1) Ας είναι E το σύνολο των µιγαδικών αριθµών µε µέτρο ίσο µε 1, δηλαδή
E = {z ∈ C | |z| = 1}. Να δειχθεί ότι το E αποτελεί υποοµάδα τής οµάδας (C? , ·).
(2) Ας είναι EN το σύνολο των µιγαδικών αριθµών z µε z n = 1, για κάποιο n ∈ N, δηλαδή EN = {z ∈
C | ∃n ∈ N, τέτοιο ώστε z n = 1}. Να δειχθεί ότι το EN αποτελεί υποοµάδα τής (E, ·).
(3) Ας είναι En το σύνολο των µιγαδικών αριθµών z µε z n = 1, για κάποιο πάγιο ϕυσικό αριθµό n ∈ N,
δηλαδή En = {z ∈ C | όπου n ∈ N, είναι ένας πάγιος αριθµός µε z n = 1}. Να δειχθεί ότι το En
αποτελεί υποοµάδα τής (EN , ·).

Λύση. Το E 6= ∅ διότι 1 ∈ E και έστω z1 , z2 ∈ E. Τότε


1 1
|z1 · z2−1 | = |z1 | · |z2−1 | = |z1 | · = |z1 | · = 1 · 1 = 1 =⇒ z1 · z2−1 ∈ E
z2 |z2 |
’ρα το σύνολο E είναι υποοµάδα τής οµάδας (C? , ·).
΄Εστω z1 , z2 ∈ EN , άρα υπάρχουν n1 ∈ N και n2 ∈ N έτσι ώστε z1n1 = 1 και z2n2 = 1. Το σύνολο EN 6= ∅
και έχουµε :
1 n1 ·n2 n 1 n
(z1 · ) = (z1 )n1 2 · ( )n2 1 = 1n2 · 1n1 = 1 · 1 = 1 =⇒ z1 · z2−1 ∈ EN
z2 z2
Συνεπώς το σύνολο EN αποτελεί υποοµάδα τής (E, ·). ΄Οµοια έπεται εύκολα το τρίτο ερώτηµα, δείτε επίσης
την ’σκηση 3 παρακάτω. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 28. (1) ∆είξτε ότι αν H και K είναι δύο υποοµάδες µιας αβελιανής οµάδας (G, ?),
τότε το σύνολο
HK = {hk ∈ G | h ∈ H, k ∈ K}
είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Να αποδείξετε µε τη ϐοήθεια ενός αντιπαραδείγµατος ότι αυτό δεν αληθεύει όταν η οµάδα (G, ?)
δεν είναι αβελιανή.

Λύση. (1) ΄Εστω a, b ∈ HK , δηλαδή a = h1 k1 , b = h2 k2 όπου h1 , h2 ∈ H και k1 , k2 ∈ K . Θα


δείξουµε ότι ab−1 ∈ HK . ΄Εχουµε :
ab−1 = (h1 k1 )(h2 k2 )−1
= (h1 k1 )(k2−1 h−1
2 )
= (h1 k1 )(h−1 −1
2 k2 )
= h1 (k1 h−1 −1
2 )k2
= h1 (h−1 −1
2 k1 )k2
= (h1 h−1 −1
2 )(k1 k2 )

Αφού H ≤ G έχουµε ότι h1 h−1 −1


2 ∈ H και αφού K ≤ G έπεται ότι k1 k2 ∈ K . ’ρα το στοιχείο ab
−1

ανήκει στο σύνολο HK και εποµένως HK ≤ G.


84

(2) Θεωρούµε την συµµετρική οµάδα S3 και έστω οι µεταθέσεις


   
1 2 3 1 2 3
µ1 = και µ2 =
1 3 2 3 2 1
Τότε έχουµε τις υποοµάδες H = hµ1 i = {Id, µ1 } ≤ S3 και K = hµ2 i = {Id, µ2 } ≤ S3 . Το σύνολο
HK σε αυτή τη περίπτωση είναι το ακόλουθο :

HK = Id, µ2 , µ1 , µ1 µ2
και  
1 2 3
µ1 ◦ µ2 = = ρ1
2 3 1
Το HK δεν είναι υποοµάδα της S3 , διότι για παράδειγµα
     
1 2 3 1 2 3 1 2 3
ρ1 ◦ ρ1 = ◦ = = ρ2 ∈
/ HK
2 3 1 2 3 1 3 1 2
∆ιαφορετικά : Από το Θεώρηµα του Langrange ( µε το οποίο ϑα ασχοληθούµε σε επόµενο ϕυλλάδιο)
γνωρίζουµε ότι η τάξη µιας υποοµάδας µιας πεπερασµένης οµάδας διαιρεί τη τάξη της οµάδας. ’ρα
το σύνολο HK δεν είναι υποοµάδα της S3 διότι |HK| = 4. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 29. ΄Εστω (G, ?) µια αβελιανή οµάδα µε ταυτοτικό στοιχείο e. Ας είναι n ∈ N ένας
πάγιος12 ϕυσικός αριθµός. Να δειχθεί ότι το υποσύνολο H της G που αποτελείται από τα στοιχεία g ∈ G
µε g n = e είναι µια υποοµάδα της G.
Λύση. Θεωρούµε το σύνολο
H = {x ∈ G | xn = e}
΄Εστω a, b ∈ H . Θα δείξουµε ότι το στοιχείο ab−1 ∈ H , δηλαδή ϑα δείξουµε ότι (ab−1 )n = e. ΄Εχουµε :
(ab−1 )n = an (b−1 )n = an (bn )−1 = ee−1 = e
και άρα πράγµατι ab−1 ∈ H . Συνεπώς H ≤ G.

Σηµείωση : Η παραπάνω άσκηση ισχύει µόνο για αβελιανές οµάδες διότι (ab)n = an bn . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 30. Σηµειώστε αν είναι σωστό ή λάθος.


(1) Ο προσεταιριστικός νόµος ισχύει σε κάθε οµάδα.
(2) Είναι δυνατόν να υπάρξει οµάδα στην οποία να µην ισχύει ο νόµος της διαγραφής.
(3) Κάθε οµάδα είναι υποοµάδα του εαυτού της.
(4) Κάθε οµάδα έχει ακριβώς δυο µη γνήσιες υποοµάδες.
(5) Στο µάθηµα, δεν έχουµε δώσει ακόµα παράδειγµα οµάδας που να µην είναι αβελιανή.
(6) Κάθε σύνολο αριθµών που είναι οµάδα µε πράξη την πρόσθεση είναι και οµάδα µε πράξη τον
πολλαπλασιασµό.
(7) Μπορούµε να ορίσουµε την υποοµάδα ως «υποσύνολο µιας οµάδας».
(8) Κάθε υποσύνολο οποιασδήποτε οµάδας είναι υποοµάδα µε την επαγόµενη πράξη.
Λύση. (1) Σωστό, από τον ορισµό της οµάδας.
(2) Λάθος, δείτε το αντίστοιχο Θεώρηµα στο ϐιβλίο σας.
(3) Σωστό, από τον ορισµό πάλι της οµάδας.
(4) Κάθε οµάδα έχει ακριβώς δυο µη γνήσιες υποοµάδες.
(5) Λάθος, η συµµετρική οµάδα S3 δεν είναι αβελιανή.
(6) Λάθος, για παράδειγµα το Ϲεύγος (Z, +) είναι οµάδα ενώ αντίθετα το (Z, ·) δεν είναι οµάδα.
12σταθερά δοσµένος
85

(7) Λάθος, αρκεί να ϑηµηθούµε τον ορισµό της υποοµάδας.


(8) Λαθος, σκεφτείτε πάλι τον ορισµό της υποοµάδας καθώς και διάφορα υποσύνολα γνωστών σας
οµάδων που δεν είναι υποοµάδες µε την επαγόµενη πράξη. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 31. Θεωρούµε τα ακόλουθα στοιχεία της (S6 , ◦):


     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ= , τ= , µ= .
3 1 4 5 6 2 2 4 1 3 6 5 5 2 4 3 1 6
(1) Να υπολογιστούν τα :
(α΄) τ ◦ σ
(ϐ΄) τ 2 ◦ σ
(γ΄) µ ◦ σ 2
(δ΄) σ −2 ◦ τ
(ε΄) σ −1 ◦ τ ◦ σ
(2) Επίσης να υπολογιστούν :
(α΄) η τάξη της hσi.
(ϐ΄) η τάξη της hτ 2 i.
(γ΄) η δύναµη σ 100
(δ΄) η δύναµη µ100
(3) Να επιλυθούν ως προς x οι εξισώσεις :
(α΄) τ 2 ◦ x ◦ µ = σ 100
(ϐ΄) µ ◦ x ◦ τ 2 = µ100
(γ΄) τ 2 ◦ x = µ ◦ x

Λύση. (1) ΄Εχουµε :


(α΄)
     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
τ ◦σ = ◦ =
2 4 1 3 6 5 3 1 4 5 6 2 1 2 3 6 5 4
(ϐ΄)
     
2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
τ ◦σ = ◦ =
4 3 2 1 5 6 3 1 4 5 6 2 2 4 1 5 6 3
(γ΄)
     
1 2 3 4 5 6
2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
µ◦σ = ◦ =
5 2 4 3 1 6 4 3 5 6 2 1 3 4 1 6 2 5
(δ΄)
     
−2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ ◦τ = ◦ =
6 5 2 1 3 4 2 4 1 3 6 5 5 1 6 2 4 3
(ε΄)
     
−1 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ ◦τ ◦σ = ◦ =
2 6 1 3 4 5 1 2 3 6 5 4 2 6 1 5 4 3
(2) (α΄) ΄Εχουµε :
     
2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ =σ◦σ = ◦ =
3 1 4 5 6 2 3 1 4 5 6 2 4 3 5 6 2 1
   
3 2 1 2 3 4 5 6 4 3 1 2 3 4 5 6
σ =σ◦σ = , σ =σ◦σ =
5 4 6 2 1 3 6 5 2 1 3 4
86

   
5 4 1 2 3 4 5 6 6 5 1 2 3 4 5 6
σ =σ◦σ = , σ =σ◦σ = =⇒ ◦(hσi) = 6
2 6 1 3 4 5 1 2 3 4 5 6
’ρα η τάξη της hσi είναι 6.
(ϐ΄) Η τάξη της hτ 2 i είναι δύο, αφού
 
2 21 2 3 4 5 6
τ ◦τ = =⇒ ◦(hτ 2 i) = 2
1 2 3 4 5 6
(γ΄) Αφού σ 6 = Id έχουµε :
σ 100 = σ 16·6+4 = (σ 6 )16 · σ 4 = Id · σ 4 = σ 4 =⇒ σ 100 = σ 4
(δ΄) Επειδή ◦(hµi) = 2 έπεται ότι µ100 = (µ2 )50 = Id.
(3) Να επιλυθούν ως προς x οι εξισώσεις :
(α΄) Αφού σ 100 = σ 4 έχουµε :
    
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
τ 2 ◦ x ◦ µ = σ 100 =⇒ ◦x◦ =
4 3 2 1 5 6 5 2 4 3 1 6 6 5 2 1 3 4
     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
=⇒ x = ◦ ◦
4 3 2 1 5 6 6 5 2 1 3 4 5 2 4 3 1 6
 
1 2 3 4 5 6
=⇒ x =
2 5 4 3 6 1
(ϐ΄) Αφού µ100 = Id έχουµε :
     
2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
µ ◦ x ◦ τ = Id =⇒ ◦x◦ =
5 2 4 3 1 6 4 3 2 1 5 6 1 2 3 4 5 6
   
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
=⇒ x = ◦
5 2 4 3 1 6 4 3 2 1 5 6
 
1 2 3 4 5 6
=⇒ x =
3 4 2 5 1 6
(γ΄) ΄Εχουµε :
 
2 −1 2 1 2 3 4 5 6
τ ◦ x = µ ◦ x =⇒ µ ◦ τ ◦ x = x =⇒ ◦x=x
3 4 2 5 1 6
και άρα ϑα έπρεπε η µετάθεση µ−1 ◦ τ 2 να είναι η ταυτοτική που είναι άτοπο. Συνεπώς η
εξίσωση τ 2 ◦ x = µ ◦ x είναι αδύνατη. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 32. ΄Εστω ότι (G1 , ?1 ) και (G2 , ?2 ) είναι δύο οµάδες. Να δειχθεί ότι το καρτεσιανό
γινόµενο G1 × G2 εφοδιασµένο µε την πράξη
? : (G1 × G2 ) × (G1 × G2 ) → G1 × G2 , ((a1 , a2 ), (b1 , b2 )) 7→ (a1 ?1 b1 , a2 ?2 b2 )
αποτελεί µια οµάδα.
(Η συγκεκριµένη οµάδα ονοµάζεται το ευθύ γινόµενο των οµάδων G1 και G2 .)

Λύση. ΄Εστω (a1 , a2 ), (b1 , b2 ), (c1 , c2 ) ∈ G1 × G2 . ΄Εχουµε :


• Η πράξη ? είναι προσεταιριστική :
  
(a1 , a2 ) ? (b1 , b2 ) ? (c1 , c2 ) = (a1 , a2 ) ? (b1 ?1 c1 , b2 ?2 c2 ) = a1 ?1 (b1 ?1 c1 ), a2 ?2 (b2 ?2 c2 )
87

και
  
(a1 , a2 ) ? (b1 , b2 ) ? (c1 , c2 ) = (a1 ?1 b1 , a2 ?2 b2 ) ? (c1 , c2 ) = (a1 ?1 b1 ) ?1 c1 , (a2 ?2 b2 ) ?2 c2
΄Οµως αφού οι πράξεις ?1 και ?2 είναι προσεταιριστικές έπεται ότι a1 ?1 (b1 ?1 c1 ) = (a1 ?1 b1 ) ?1 c1 και
a2 ?2 (b2 ?2 c2 ) = (a2 ?2 b2 ) ?2 c2 . ’ρα η πράξη ? είναι προσεταιριστική.

• Ουδέτερο στοιχείο : ΄Εστω e1 το ουδέτερο στοιχείο της G1 και e2 το ουδέτερο στοιχείο της G2 . Τότε για
κάθε (g1 , g2 ) ∈ G1 × G2 έχουµε :

(g1 , g2 ) ? (e1 , e2 ) = (g1 ?1 e1 , g2 ?2 e2 ) = (g1 , g2 ) = (e1 ?1 g1 , e2 ?2 g2 ) = (e1 , e2 ) ? (g1 , g2 )


Συνεπώς το στοιχείο (e1 , e2 ) ∈ G1 × G2 είναι το ουδέτερο στοιχείο της G1 × G2 ως προς τη πράξη ?.

• Αντίστροφο στοιχείο : ΄Εστω (g1 , g2 ) ∈ G1 × G2 . Τότε υπάρχουν αντίστροφα στοιχεία g1−1 ∈ G1 και
g2−1 ∈ G2 έτσι ώστε
g1−1 ?1 g1 = e1 = g1 ?1 g1−1 και g2−1 ?2 g2 = e2 = g2 ?2 g2−1
Τότε έχουµε :

(g1 , g2 ) ? (g1−1 , g2−1 ) = (g1 ?1 g1−1 , g2 ?2 g2−1 ) = (e1 , e2 ) = (g1−1 ?1 g1 , g2−1 ?2 g2 ) = (g1−1 , g2−1 ) ? (g1 , g2 )
και άρα το στοιχείο (g1 , g2 )−1 = (g1−1 , g2−1 ) ∈ G1 × G2 αποτελεί το αντίστροφο στοιχείο του (g1 , g2 ).

Εποµένως το καρτεσιανό γινόµενο G1 × G2 είναι οµάδα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 33. Θεωρούµε την οµάδα (Z2 , +) και το ευθύ γινόµενο Z2 × Z2 της Z2 µε τον εαυτό της.
Να σχηµατιστεί ο πίνακας πράξης της Z2 × Z2 και να αποδειχτεί ότι δεν πρόκειται για κυκλική οµάδα.

Λύση. Η οµάδα (Z2 × Z2 , +) έχει τέσσερα στοιχεία :



Z2 × Z2 = ([0], [0]), ([0], [1]), ([1], [0]), ([1], [1])
και ο πίνακας πράξης της είναι ο ακόλουθος :
+ ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([0], [0]) ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([1], [0]) ([1], [0]) ([0], [0]) ([1], [1]) ([0], [1])
([0], [1]) ([0], [1]) ([1], [1]) ([0], [0]) ([1], [0])
([1], [1]) ([1], [1]) ([0], [1]) ([1], [0]) ([0], [0])
Αν η οµάδα Z2 × Z2 ήταν κυκλική ϑα έπρεπε κάποιο από τα µη-τετριµµένα στοιχεία της να παράγει
ολόκληρη την οµάδα. ∆ηλαδή ισοδύναµα ϑα ϑέλαµε κάποιο από τα στοιχεία ([1], [0]), ([1], [0]), ([1], [1]) ∈
Z2 × Z2 να έχει τάξη τέσσερα. ΄Οµως από τον παραπάνω πίνακα διαπιστώνουµε ότι κανένα από τα µη-
τετριµµένα στοιχεία δεν είναι γεννήτορας της Z2 × Z2 , αφού καθένα από αυτά έχει τάξη δύο. ’ρα η οµάδα
Z2 × Z2 δεν είναι κυκλική. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 34. Θεωρούµε τις οµάδες (Z2 , +), (Z3 , +) και το ευθύ γινόµενό τους Z2 × Z3 . Να
σχηµατιστεί ο πίνακας πράξης της Z2 × Z3 και να αποδειχτεί ότι πρόκειται για κυκλική οµάδα.
Ακολούθως να εξετάσετε, αν ο ισχυρισµός
«Σε κάθε κυκλική οµάδα, κάθε στοιχείο είναι γεννήτορας»
είναι αληθής ή όχι.
88

Λύση. Η οµάδα (Z2 × Z3 , +) έχει τα ακόλουθα έξι στοιχεία :



Z2 × Z3 = ([0], [0]), ([0], [1]), ([0], [2]), ([1], [0]), ([1], [1]), ([1], [2])
και ο πίνακας πράξης της είναι ο εξής :

+ ([0], [0]) ([0], [1]) ([0], [2]) ([1], [0]) ([1], [1]) ([1], [2])
([0], [0]) ([0], [0]) ([0], [1]) ([0], [2]) ([1], [0]) ([1], [1]) ([1], [2])
([0], [1]) ([0], [1]) ([0], [2]) ([0], [0]) ([1], [1]) ([1], [2]) ([1], [0])
([0], [2]) ([0], [2]) ([0], [0]) ([0], [1]) ([1], [2]) ([1], [0]) ([1], [1])
([1], [0]) ([1], [0]) ([1], [1]) ([1], [2]) ([0], [0]) ([0], [1]) ([0], [2])
([1], [1]) ([1], [1]) ([1], [2]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([0], [2]) ([0], [0])
([1], [2]) ([1], [2]) ([1], [0]) ([1], [1]) ([0], [2]) ([0], [0]) ([0], [1])
Στη συνέχεια υπολογίζουµε τις τάξεις των στοιχείων της Z2 × Z3 . ΄Εχουµε :

([0], [1]) + ([0], [1]) = ([0], [2]) =⇒ ([0], [1]) + ([0], [2]) = ([0], [0]) =⇒ ◦ ([0], [1]) = 3


([0], [2]) + ([0], [2]) = ([0], [1]) =⇒ ([0], [2]) + ([0], [1]) = ([0], [0]) =⇒ ◦ ([0], [2]) = 3


([1], [0]) + ([1], [0]) = ([0], [0]) =⇒ ◦ ([1], [0]) = 2

([1], [1]) + ([1], [1]) = ([0], [2]) =⇒ ([1], [1]) + ([0], [2]) = ([1], [0])
=⇒ ([1], [1]) + ([1], [0]) = ([0], [1])
=⇒ ([1], [1]) + ([0], [1]) = ([1], [2])
=⇒ ([1], [1]) + ([1], [2]) = ([0], [0])

=⇒ ◦ ([1], [1]) = 6

([1], [2]) + ([1], [2]) = ([0], [1]) =⇒ ([1], [2]) + ([0], [1]) = ([1], [0])
=⇒ ([1], [2]) + ([1], [0]) = ([0], [2])
=⇒ ([1], [2]) + ([0], [2]) = ([1], [1])
=⇒ ([1], [2]) + ([1], [1]) = ([0], [0])

=⇒ ◦ ([1], [2]) = 6
Συνεπώς η οµάδα Z2 × Z3 είναι κυκλική αφού



Z2 × Z3 = ([1], [1]) = ([1], [2])
και τα στοιχεία ([1], [1]), ([1], [2]) αποτελούν γεννήτορες της Z2 × Z3 .
Ο ισχυρισµός
«Σε κάθε κυκλική οµάδα, κάθε στοιχείο είναι γεννήτορας»
δεν είναι αληθής, διότι για παράδειγµα στην οµάδα (Z10 , +) το στοιχείο [2] δεν είναι γεννήτορας. ∆είτε την
επόµενη άσκηση για περαιτέρω εξήγηση. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 35. Να προσδιοριστεί η τάξη κάθε στοιχείου της κυκλικής οµάδας (Z10 , +) και ακολο-
ύθως να προσδιοριστούν όλοι οι γεννήτορες.
89

Λύση. Υπολογίζουµε τις κυκλικές υποοµάδες που παράγονται από τα στοιχεία της Z10 :

Z10 = [0], [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9]
΄Εχουµε :

h[1]i = [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [0] =⇒ ◦([1]) = ◦(h[1]i) = 10


h[2]i = [2], [4], [6], [8], [0] =⇒ ◦([2]) = ◦(h[2]i) = 5


h[3]i = [3], [6], [9], [2], [5], [8], [1], [4], [7], [0] =⇒ ◦([3]) = ◦(h[3]i) = 10


h[4]i = [4], [8], [2], [6], [0] =⇒ ◦([4]) = ◦(h[4]i) = 5


h[5]i = [5], [0] =⇒ ◦([5]) = ◦(h[5]i) = 2


h[6]i = [6], [2], [8], [4], [0] =⇒ ◦([6]) = ◦(h[6]i) = 5


h[7]i = [7], [4], [1], [8], [5], [2], [9], [6], [3], [0] =⇒ ◦([7]) = ◦(h[7]i) = 10


h[8]i = [8], [6], [4], [2], [0] =⇒ ◦([8]) = ◦(h[8]i) = 5


h[9]i = [9], [8], [7], [6], [5], [4], [3], [2], [1], [0] =⇒ ◦([9]) = ◦(h[9]i) = 10
’ρα οι γεννήτορες της Z10 είναι τα στοιχεία [1], [3], [7], [9] αφού

Z10 = h[1]i = h[3]i = h[7]i = h[9]i


Παρατηρήστε ότι οι γεννήτορες της Z10 είναι ακριβώς εκείνοι οι αριθµοί που είναι πρώτοι προς το δέκα
καθώς επίσης και ότι οι τάξεις των υπόλοιπων υποοµάδων είναι διαιρέτες του δέκα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 36. Αποδείξτε ότι κάθε κυκλική οµάδα είναι αβελιανή.

Λύση. ΄Εστω G κυκλική οµάδα, δηλαδή υπάρχει στοιχείο α ∈ G έτσι ώστε

G = hαi = {αn | n ∈ Z}
΄Εστω g1 , g2 ∈ G. Τότε g1 = αr , g2 = αs ∈ G και άρα έχουµε

g1 g2 = ar as = ar+s = as+r = as ar = g2 g1
Εποµένως η G είναι αβελιανή. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 37. ∆είξτε ότι µια οµάδα που δεν έχει γνήσιες µη τετριµµένες υποοµάδες είναι κυκλική.

Λύση. ΄Εστω G µια οµάδα που δεν έχει γνήσιες µη τετριµµένες υποοµάδες, δηλαδή οι µόνες υποοµάδες
της G είναι : {e }, G. ∆ιακρίνουµε τις παρακάτω περιπτώσεις :
• Αν G = {e } τότε G = hei και άρα η G είναι κυκλική.
90

• ΄Εστω ότι G 6= {e }. Τότε υπάρχει ένα στοιχείο a ∈ G µε a 6= e. Στη συνέχεια ϑεωρούµε τη κυκλική
υποοµάδα της G που παράγεται από το a, δηλαδή hai ≤ G, η οποία είναι γνήσια υποοµάδα της G.
Από υπόθεση όµως οι µόνες υποοµάδες της G είναι η υποοµάδα που παράγεται από το {e } και η
ίδια η οµάδα. Εποµένως αφού a 6= e έπεται ότι
G = hai
και άρα η οµάδα G είναι κυκλική. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 38. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H, K είναι δύο υποοµάδες της. Να δειχθεί
ότι η ένωση H ∪ K είναι µια υποοµάδα τής (G, ?), αν και µόνο αν, είτε H ⊆ K είτε K ⊆ H .
Λύση. Υποθέτουµε ότι είτε H ⊆ K είτε K ⊆ H . Τότε :


 H ⊆ K =⇒ H ∪ K = K =⇒ H ∪ K ≤ G



ή




K ⊆ H =⇒ H ∪ K = H =⇒ H ∪ K ≤ G

Εποµένως σε κάθε περίπτωση έχουµε ότι η η ένωση H ∪ K είναι υποοµάδα τής G.


΄Εστω ότι H ∪ K ≤ G και υποθέτουµε αντίθετα ότι H * K και K * H . Τότε αφού H * K έχουµε ότι
υπάρχει x ∈ H µε x ∈
/ K και όµοια αφού K * H έπεται ότι υπάρχει y ∈ K µε y ∈/ H . ΄Οµως το στοιχείο
xy ∈ H ∪ K και τότε έχουµε :
x−1 xy ∈ H
  

 xy ∈ H 
 
 y∈H

 
 

  
xy ∈ H ∪ K =⇒ ή =⇒ ή =⇒ ή

 
 

  
xyy −1 ∈ K
  
xy ∈ K x∈K
  

και άρα σε κάθε περίπτωση έχουµε καταλήξει σε άτοπο. Εποµένως είτε H ⊆ K είτε K ⊆ H . 2
91

Ασκησεις - Φυλλαδιο 4
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 6 Νοεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 39. Θεωρούµε τα ακόλουθα στοιχεία της (S6 , ◦):


     
1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
σ= , τ= , µ= .
3 1 4 5 6 2 2 4 1 3 6 5 5 2 4 3 1 6
(1) Να προσδιοριστούν οι χ–τροχιές στις οποίες διαµερίζεται το σύνολο {1, 2, 3, 4, 5, 6}, όταν χ = σ, τ, µ.
(2) Να προσδιοριστούν οι τάξεις ◦(σ), ◦(τ ), ◦(µ).
(3) Να προσδιοριστεί η ανάλυση σε αποσυνδετούς (ξένους) κύκλους των σ, σ 2 , σ 3 , σ 4 , σ 5 , σ 6 (Τι παρα-
τηρείτε;).
(4) Να υπολογιστούν τα :
σ ◦ τ ◦ σ −1 , σ −1 ◦ τ ◦ σ, τ ◦ σ ◦ τ −1 , µ ◦ τ ◦ µ−1 , µ3 ◦ τ 7 ◦ µ3 .
(5) Να επιλυθεί ως προς x η εξίσωση : x ◦ σ ◦ x−1 = (1 2 3 4 5 6).
(6) Να δειχθεί ότι η ως προς x εξίσωση : x ◦ σ ◦ x−1 = τ δεν διαθέτει λύση.

Λύση. (1) Για τη µετάθεση σ έχουµε :


[1] = {1, 3, 4, 5, 6, 2}
΄Αρα η σ έχει µόνο µια τροχιά αφού είναι ο κύκλος σ = (1 3 4 5 6 2).
Για τη µετάθεση τ έχουµε :
[1] = {1, 2, 4, 3} και [5] = {5, 6}
΄Αρα η τ έχει δυο τροχιές και τ = (1 2 4 3)(5 6).
Για τη µετάθεση µ έχουµε :
[1] = {1, 5}, [2] = {2}, [3] = {3, 4} και [6] = {6}
΄Αρα η µ έχει τέσσερις τροχιές και µ = (1 5)(3 4).
(2) Υπενθυµίζουµε από τη Θεωρία ότι ένας κύκλος µήκους n έχει τάξη n και η τάξη µιας µετάθεσης
που είναι γινόµενο ξένων κύκλων είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των µηκών των κύκλων.
΄Αρα αφού σ = (1 3 4 5 6 2), τ = (1 2 4 3)(5 6) και µ = (1 5)(3 4) έχουµε :
◦(σ) = 6, ◦(τ ) = ΕΚΠ(4, 2) = 4 και ◦ (µ) = ΕΚΠ(2, 2) = 2
(3) ΄Εχουµε :
σ = (1 3 4 5 6 2)
σ 2 = σ ◦ σ = (1 3 4 5 6 2) ◦ (1 3 4 5 6 2) = (1 4 6)(3 5 2)
σ 3 = σ ◦ σ 2 = (1 3 4 5 6 2) ◦ (1 4 6)(3 5 2) = (3 6)(5 1)(2 4)
σ 4 = σ 2 ◦ σ 2 = (1 4 6)(3 5 2) ◦ (1 4 6)(3 5 2) = (3 2 5)(1 6 4)
σ 5 = σ 4 ◦ σ = (3 2 5)(1 6 4) ◦ (1 3 4 5 6 2) = (1 2 6 5 3)
σ 6 = (1)
92

Παρατηρούµε λοιπόν ότι η δύναµη κάποιου κύκλου δεν είναι γενικά ξανά κύκλος.
(4) ΄Εχουµε :
σ ◦ τ ◦ σ −1 = (1 3 4 5 6 2) ◦ (1 2 4 3)(5 6) ◦ (2 6 5 4 3 1) = (2 6)(3 1 5 4)

σ −1 ◦ τ ◦ σ = (2 6 5 4 3 1) ◦ (1 2 4 3)(5 6) ◦ (1 3 4 5 6 2) = (1 2 6 3)(4 5)

τ ◦ σ ◦ τ −1 = (1 2 4 3)(5 6) ◦ (1 3 4 5 6 2) ◦ (5 6)(3 4 2 1) = (3 6 5 4 2 1)

µ ◦ τ ◦ µ−1 = (1 5)(3 4) ◦ (1 2 4 3)(5 6) ◦ (3 4)(5 6) = (1 6)(2 3 4 5)

Αφού µ2 = (1) έχουµε ότι µ3 = µ και επειδή τ 4 = (1) έπεται ότι τ 7 = τ 3 = τ −1 . ΄Αρα έχουµε :
µ3 ◦ τ 7 ◦ µ3 = µ ◦ τ −1 ◦ µ = (1 5)(3 4) ◦ (5 6)(3 4 2 1) ◦ (1 5)(3 4) = (3 2 5 4)(1 6)
(5) ΄Εχουµε :
x ◦ σ ◦ x−1 = (1 2 3 4 5 6) =⇒ (x(1) x(3) x(4) x(5) x(6) x(2)) = (1 2 3 4 5 6)

=⇒ x(1) = 1, x(3) = 2, x(4) = 3, x(5) = 4, x(6) = 5, x(2) = 6


΄Αρα λύση της εξίσωσης x ◦ σ ◦ x−1 = (1 2 3 4 5 6) είναι η µετάθεση x = (2 6 5 4 3).
(6) Από το προηγούµενο ερώτηµα έχουµε ότι η µετάθεση x ◦ σ ◦ x−1 είναι πάντοτε κύκλος. ΄Οµως η
µετάθεση τ δεν είναι κύκλος και άρα η εξίσωση : x ◦ σ ◦ x−1 = τ δεν διαθέτει λύση. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 40. (1) Να υπολογιστεί ο πίνακας πράξης της εναλλάσσουσας υποοµάδας A4 της
(S4 , ◦).
(2) Να δειχθεί ότι ∀n, n ≥ 4, η εναλλάσσουσα υποοµάδα An της (Sn , ◦) δεν είναι αβελιανή (µεταθετι-
κή).
Λύση. Η εναλλάσσουσα οµάδα A4 είναι υποοµάδα της συµµετρικής οµάδας S4 η οποία αποτελείται από
τις άρτιες µεταθέσεις :

A4 = (1), (123), (124), (134), (234), (132), (142), (143), (243), (12)(34), (13)(24), (14)(23)
Ο πίνακας πολλαπλασιασµού της οµάδας A4 δίνεται παρακάτω :

◦ (1) (123) (124) (134) (234) (132) (142) (143) (243) (12)(34) (13)(24) (14)(23)
(1) (1) (123) (124) (134) (234) (132) (142) (143) (243) (12)(34) (13)(24) (14)(23)
(123) (123) (132) (13)(24) (234) (12)(34) (1) (143) (14)(23) (124) (134) (243) (142)
(124) (124) (14)(23) (142) (13)(24) (123) (134) (1) (243) (12)(34) (143) (132) (234)
(134) (134) (124) (12)(34) (143) (13)(24) (14)(23) (234) (1) (132) (123) (142) (243)
(234) (234) (13)(24) (134) (14)(23) (243) (142) (12)(34) (123) (1) (132) (143) (124)
(132) (132) (1) (243) (12)(34) (134) (123) (14)(23) (142) (13)(24) (234) (124) (143)
(142) (142) (234) (1) (132) (14)(23) (13)(24) (124) (12)(34) (143) (243) (134) (123)
(143) (143) (12)(34) (123) (1) (142) (243) (13)(24) (134) (14)(23) (124) (234) (132)
(243) (243) (143) (14)(23) (124) (1) (12)(34) (132) (13)(24) (234) (142) (123) (134)
(12)(34) (12)(34) (243) (234) (142) (124) (143) (134) (132) (123) (1) (14)(23) (13)(24)
(13)(24) (13)(24) (142) (143) (243) (132) (234) (123) (124) (134) (14)(23) (1) (12)(34)
(14)(23) (14)(23) (134) (132) (123) (143) (124) (243) (234) (142) (13)(24) (12)(34) (1)

Για n ≥ 4 ϑεωρούµε τις ακόλουθες µεταθέσεις :


   
1 2 3 4 5 ··· n 1 2 3 4 5 ··· n
σ = (1 2 3) = ∈ An και τ = (1 4 3) = ∈ An
2 3 1 4 5 ··· n 4 2 1 3 5 ··· n
Τότε
σ ◦ τ = (1 2 3) ◦ (1 4 3) = (1 4) ◦ (3 2) 6= (1 2) ◦ (3 4) = (1 4 3) ◦ (1 2 3) = τ ◦ σ
93

και άρα η εναλλάσσουσα υποοµάδα An , n ≥ 4, της Sn δεν είναι αβελιανή. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 41. Ποια µπορεί να είναι η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της εναλλάσσουσας υποοµάδας
An της (Sn , ◦), όταν n = 2, 3, 4, 5, 6, 7;
Λύση. Για n = 2 έχουµε τη διαµέριση :

1 1
2
και άρα η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της A2 είναι 1 διότι οι αντιµεταθέσεις είναι περιττές.
Για n = 3 έχουµε τη διαµέριση :

1 1 1
1 2
3
και άρα η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της A3 είναι 3. Προσέξτε ότι το 1, 1, 1 στη πρώτη γραµµή δηλώνει
απλά τη ταυτοτική µετάθεση, το 1, 2 δηλώνει για παράδειγµα µετάθεση της µορφής (1)(2 3) = (2 3) που
είναι περιττή µετάθεση και στη τρίτη γραµµή έχουµε ένα κύκλο µήκους 3 και άρα µια άρτια µετάθεση.
Για n = 4 έχουµε τη διαµέριση :

1 1 1 1
1 1 2
1 3
2 2
4
Το 1, 1, 1, 1 στη πρώτη γραµµή δηλώνει απλά τη ταυτοτική µετάθεση, το 1, 1, 2 δηλώνει για παράδειγµα
µετάθεση της µορφής (1)(2)(3 4) = (3 4) που είναι περιττή µετάθεση, στη τρίτη γραµµή έχουµε ένα κύκλο
µήκους 3 και άρα µια άρτια µετάθεση τάξης 3, στη τέταρτη γραµµή το 2, 2 δηλώνει µετάθεση της µορφής
(1 3)(2 4) και άρα έχουµε άρτια µετάθεση τάξης 2, και τέλος το 4 στη τελευταία γραµµή δηλώνει ότι έχουµε
κύκλο µήκους 4, δηλαδή µια περιττή µετάθεση τάξης 4. Εποµένως για n = 4 η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου
της A4 είναι 3.
Για n = 5 έχουµε τις παρακάτω 7 διαµέρισεις :

1 1 1 1 1
1 1 1 2
1 2 2
1 1 3
1 4
2 3
5

΄Αρα στη περίπτωση αυτή έχουµε


1 1 1 1 1 −→ άρτια µετάθεση τάξης 1
94

1 1 1 2 −→ περιττή µετάθεση τάξης 2

1 2 2 −→ άρτια µετάθεση τάξης 2

1 1 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 3

1 4 −→ περιττή µετάθεση τάξης 4

2 3 −→ περιττή µετάθεση τάξης 6

5 −→ άρτια µετάθεση τάξης 5

Συνεπώς η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της A5 είναι 5.


Για n = 6 έχουµε τη διαµέριση :

1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 2
1 1 2 2
1 1 1 3
1 2 3
1 1 4
1 5
2 2 2
2 4
3 3
6

και άρα οι άρτιες µεταθέσεις που λαµβάνουµε σε αυτή τη περίπτωση είναι οι εξής :

1 1 1 1 1 1 −→ άρτια µετάθεση τάξης 1

1 1 2 2 −→ άρτια µετάθεση τάξης 2

1 1 1 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 3

1 5 −→ άρτια µετάθεση τάξης 5

2 4 −→ άρτια µετάθεση τάξης 4

3 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 3

∆ιαπιστώστε ότι οι υπόλοιπες µεταθέσεις είναι περιττές και άρα η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της A6 είναι
5.
95

Τέλος για n = 7 έχουµε τη διαµέριση :

1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 2
1 1 1 2 2
1 2 2 2
1 1 1 1 3
1 1 2 3
1 3 3
1 1 1 4
1 1 5
1 6
1 2 4
2 2 3
3 4
2 5
7

Οι άρτιες µεταθέσεις που λαµβάνουµε σε αυτή τη περίπτωση είναι οι εξής :


1 1 1 1 1 1 1 −→ άρτια µετάθεση τάξης 1

1 1 1 2 2 −→ άρτια µετάθεση τάξης 2

1 1 1 1 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 3

1 3 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 3

1 1 5 −→ άρτια µετάθεση τάξης 5

1 2 4 −→ άρτια µετάθεση τάξης 4

2 2 3 −→ άρτια µετάθεση τάξης 6

7 −→ άρτια µετάθεση τάξης 7


Εποµένως η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της A7 είναι 7. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 42. Να δειχθεί ότι το πλήθος των άρτιων µεταθέσεων (µετατάξεων) µιας υποοµάδας H
της (Sn , ◦) ισούται ή µε ◦(H) ή µε ◦(H)/2.
96

Λύση. ΄Εστω H ≤ Sn . Τότε η υποοµάδα H γράφεται ως εξής :

H = H ∩ Sn = H ∩ (An ∪ Bn ) = (H ∩ An ) ∪ (H ∩ Bn )
Επειδή η ταυτοτική µετάθεση ανήκει στην H και στην An έχουµε ότι H ∩ An 6= ∅. ∆ιακρίνουµε τις
ακόλουθες δυο περιπτώσεις :
(1) ΄Εστω H ∩ Bn = ∅. Τότε έχουµε H ⊂ An και άρα όλες οι µεταθέσεις της H είναι άρτιες.
(2) ΄Εστω H ∩ Bn 6= ∅. Τότε υπάρχει µετάθεση σ ∈ H και σ ∈ Bn . Θεωρούµε την απεικόνιση :

f : H ∩ An −→ H ∩ Bn , τ 7→ f (τ ) = σ ◦ τ
όπου σ ∈ Bn και η f είναι καλά ορισµένη διότι η µετάθεση σ ◦ τ ∈ H ∩ Bn . Αν δείξουµε ότι η
απεικόνιση f είναι ένα προς ένα και επί τότε ϑα έχουµε ότι ακριβώς οι µισές µεταθέσεις της H είναι
άρτιες. ΄Εχουµε :
• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω f (τ1 ) = f (τ2 ) για τ1 , τ2 ∈ H ∩ An . Τότε έχουµε :

σ ◦ τ1 = σ ◦ τ2 =⇒ σ −1 ◦ σ ◦ τ1 = σ −1 ◦ σ ◦ τ2 =⇒ Id ◦ τ1 = Id ◦ τ2 =⇒ τ1 = τ2
και άρα η απεικόνιση f είναι ένα προς ένα.

• Επί : ΄Εστω µ ∈ H ∩ Bn . Πρέπει να ϐρούµε µια µετάθεση της H ∩ An ώστε η f να µας τη


στέλνει στη µ που διαλέξαµε. Επειδή σ ∈ Bn έπεται ότι και η σ −1 ∈ Bn . ’ρα η µετάθεση
σ −1 µ ∈ H ∩ An . Εύκολα ϐλέπουµε ότι
f (σ −1 ◦ µ) = σ ◦ (σ −1 ◦ µ) = (σ ◦ σ −1 ) ◦ µ = Id ◦ µ = µ
και άρα η απεικόνιση f είναι επί.
Εποµένως αποδείξαµε ότι
|H ∩ An | = |H ∩ Bn |
και άρα ακριβώς οι µισές από τις µεταθέσεις της H είναι άρτιες.
Συνεπώς από τις περιπτώσεις (1) και (2) που διακρίναµε έπεται ότι το πλήθος των άρτιων µεταθέσεων µιας
υποοµάδας H της Sn ισούται ή µε ◦(H), δηλαδή όλες οι µεταθέσεις στην H είναι άρτιες, ή µε ◦(H)/2,
δηλαδή ακριβώς οι µισές απ΄ αυτές είναι άρτιες. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 43. Να δειχθεί ότι το πρόσηµο (σ) µιας µετάθεσης (µετάταξης ) σ της (Sn , ◦) ισούται
πάντοτε µε το πρόσηµο της (σ −1 ) της σ −1 .

Λύση. ΄Εστω σ = τ1 ◦ τ2 ◦ · · · ◦ τm όπου τi είναι αντιµεταθέσεις. Θυµίζουµε ότι κάθε µετάθεση γράφεται
ως γινόµενο αντιµεταθέσεων, δείτε ΄Ασκηση 7 παρακάτω. Τότε η αντίστροφη µετάθεση σ −1 έχει τόσες
αντιµεταθέσεις όσες έχει και η σ αφού

σ −1 = τm ◦ τm−1 ◦ · · · ◦ τ1
Εποµένως αν η σ είναι άρτια τότε και η σ −1 είναι άρτια και αν η σ είναι περιττή τότε και η σ −1 είναι περιτή.
Συνεπώς (σ) = 1 = (σ −1 ) ή (σ) = −1 = (σ −1 ) και άρα το πρόσηµο (σ) µιας µετάθεσης σ ∈ Sn
ισούται πάντοτε µε το πρόσηµο (σ −1 ) της σ −1 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 44. ΄Εστω ότι σ και τ είναι δύο στοιχεία της (Sn , ◦), n ≥ 2. Να δειχθεί ότι
(1) το στοιχείο στ σ −1 τ −1 είναι πάντοτε στοιχείο της εναλλάσσουσας υποοµάδας An ,
(2) το στοιχείο στ σ −1 ανήκει στην An , αν και µόνο αν, το στοιχείο τ ανήκει στην An .
97

Λύση. (1) ΄Εστω


σ = ρ1 ◦ ρ2 ◦ · · · ◦ ρm και τ = µ1 ◦ µ2 ◦ · · · ◦ µ k
όπου ρi , µj είναι αντιµεταθέσεις για κάθε 1 ≤ i ≤ m και 1 ≤ j ≤ k . Τότε έχουµε :
σ ◦ τ ◦ σ −1 ◦ τ −1 = ρ1 ◦ · · · ◦ ρm ◦ µ1 ◦ · · · ◦ µk ◦ ρm ◦ · · · ◦ ρ1 ◦ µk ◦ · · · ◦ µ1
όπου σ −1 = ρm ◦· · ·◦ρ1 και τ −1 = µk ◦· · ·◦µ1 . ΄Αρα το πλήθος των αντιµεταθέσεων της µετάθεσης
σ ◦ τ ◦ σ −1 ◦ τ −1 είναι m + k + m + k = 2(m + k). Εποµένως στ σ −1 τ −1 ∈ An .
(2) Χρησιµοποιώντας τη παραπάνω ανάλυση σε αντιµεταθέσεις για τις σ και τ έχουµε :
σ ◦ τ ◦ σ −1 = ρ1 ◦ · · · ◦ ρm ◦ µ1 ◦ · · · ◦ µk ◦ ρm ◦ · · · ◦ ρ1
και άρα το πλήθος των αντιµεταθέσεων της µετάθεσης σ ◦ τ ◦ σ −1 είναι m + k + m = 2m + k . ΄Αρα
η µετάθεση σ ◦ τ ◦ σ −1 είναι άρτια αν και µόνο αν το k είναι άρτιος αριθµός, δηλαδή η µετάθεση τ
είναι άρτια. Συνεπώς έχουµε ότι στ σ −1 ∈ An αν και µόνο αν τ ∈ An . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 45. (1) Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της (Sn , ◦), n ≥ 2, είναι γινόµενο αντιµετα-
ϑέσεων της µορφής (1 i).
(2) Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της εναλλάσσουσας υποοµάδας An , n ≥ 3, είναι γινόµενο κύκλων
µήκους 3.

Λύση. (1) Γνωρίζουµε ότι κάθε στοιχείο της Sn είναι γινόµενο αντιµεταθέσεων αφού κάθε µετάθεση
σ ∈ Sn αναλύεται κατά µοναδικό τρόπο σε γινόµενο κύκλων ξένων µεταξύ τους ανα δύο και κάθε
κύκλος (a1 a2 · · · am−1 am ) γράφεται ως εξής :
(a1 a2 · · · am−1 am ) = (a1 am ) ◦ (a1 am−1 ) ◦ · · · ◦ (a1 a3 ) ◦ (a1 a2 )
΄Οµως για µια αντιµετάθεση (i j) µε i 6= j έχουµε
(i j) = (1 i) ◦ (1 j) ◦ (1 i)
και άρα
(a1 a2 · · · am−1 am ) = (1 a1 ) ◦ (1 am ) ◦ (1 a1 ) ◦ · · · ◦ (1 a1 ) ◦ (1 a2 ) ◦ (1 a1 )
Εποµένως κάθε στοιχείο της (Sn , ◦), n ≥ 2, είναι γινόµενο αντιµεταθέσεων της µορφής (1 i).
(2) Για παράδειγµα στην εναλλάσσουσα οµάδα A3 όλα τα στοιχεία της είναι κύκλοι µήκους 3 :

A3 = (1) = (1 2 3)(1 2 3)(1 2 3), (1 2 3), (1 3 2)
Αφού κάθε στοιχείο της An γράφεται σαν γινόµενο άρτιου πλήθους αντιµεταθέσεων, αρκεί να δε-
ίξουµε ότι το γινόµενο δυο αντιµεταθέσεων (a b), (c d) είναι γινόµενο κύκλων µήκους 3. ∆ιακρίνουµε
δύο περιπτώσεις :
(α΄) Αν οι αντιµεταθέσεις (a b) και (c d) είναι ξένες µεταξύ τους, τότε
(a b) ◦ (c d) = (a c b) ◦ (a c d)
(ϐ΄) ΄Εστω ότι οι αντιµεταθέσεις (a b) και (c d) έχουν ένα κοινό στοιχείο. Αν λοιπόν a = c τότε
(a b) ◦ (a d) = (a c b)
Σηµειώνουµε ότι αν έχουν δυο κοινά στοιχεία τότε το γινόµενο τους είναι η ταυτοτική µετάθεση.
Συνεπώς το γινόµενο δύο αντιµεταθέσεων είναι γινόµενο κύκλων µήκους 3 και άρα κάθε στοιχείο
της εναλλάσσουσας οµάδας An , n ≥ 3, είναι γινόµενο κύκλων µήκους 3. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 46. Να δειχθεί ότι κάθε στοιχείο της (Sn , ◦) µε τάξη 2 είναι γινόµενο αντιµεταθέσεων
ανά δύο αποσυνδετών (ξένων).
98

Λύση. ΄Εστω σ ∈ Sn µε ◦(σ) = 2. Τότε σ = τ1 ◦ τ2 ◦ · · · τm , όπου τi είναι κύκλοι, δίοτι κάθε µετάθεση
σ ∈ Sn αναλύεται κατα µοναδικό τρόπο σε γινόµενο κύκλων ξένων µεταξύ τους ανα δύο. Αφού λοιπόν η
τάξη της σ είναι 2 έχουµε :

◦(σ) = Ε.Κ.Π ◦ (τ1 ), ◦(τ2 ), · · · , ◦(τm ) = 2 =⇒ ◦(τ1 ) = ◦(τ2 ) = · · · = ◦(τm ) = 2
΄Αρα όλοι οι κύκλοι τi έχουν µήκος 2, δηλαδή είναι αντιµεταθέσεις και έτσι έχουµε το Ϲητούµενο. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 47. Να υπολογιστεί η οµάδα συµµετριών του ϱόµβου:

4 2

Λύση. ΄Ενας ϱόµβος έχει δύο άξονες ανάκλασεις και µια στροφή 180◦ γύρω από το κέντρο του ϱόµβου.
Παρακάτω παραθέτουµε τις συµµετρίες του ϱόµβου :

Στροφή 180◦ :

1 3 1

4 2 2 4 4 2

3 1 3
−→ −→

Τη παραπάνω διαδικασία περιγράφει η µετάθεση σ = (1 3)(2 4) ∈ S4 όπου η τάξη της είναι ◦(σ) = 2.

Ανάκλαση ως προς τον άξονα που διέρχεται από το 4 και το 2 :

1 3 1

4 2 4 2 4 2

3 3 3
−→ −→
99

Την ανάκλαση ως προς τον άξονα 4-2 περιγράφει η µετάθεση τ = (1 3) ∈ S4 και ◦(τ ) = 2.

Ανάκλαση ως προς τον άξονα που διέρχεται από το 1 και το 3 :

1 1 1

4 2 2 4 4 2

3 3 3
−→ −→
Την ανάκλαση ως προς τον άξονα 1-3 περιγράφει η µετάθεση ρ = (2 4) ∈ S4 και ◦(ρ) = 2.
Ο πίνακας πολλαπλασιασµού της οµάδας συµµετριών του ϱόµβου είναι ο ακόλουθος :
◦ (1) (1 3)(2 4) (1 3) (2 4)
(1) (1) (1 3)(2 4) (1 3) (2 4)
(1 3)(2 4) (1 3)(2 4) (1) (2 4) (1 3)
(1 3) (1 3) (2 4) (1) (1 3)(2 4)
(2 4) (2 4) (1 3) (2 4)(1 3) (1)
Μια οµάδα που είναι «ισόµορφη» µε την οµάδα συµµετριών του ϱόµβου είναι η οµάδα V4 του Klein, δηλαδή
το ευθύ γινόµενο Z2 × Z2 :

Z2 × Z2 = ([0], [0]), ([0], [1]), ([1], [0]), ([1], [1])
που έχει πίνακα :
+ ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([0], [0]) ([0], [0]) ([1], [0]) ([0], [1]) ([1], [1])
([1], [0]) ([1], [0]) ([0], [0]) ([1], [1]) ([0], [1])
([0], [1]) ([0], [1]) ([1], [1]) ([0], [0]) ([1], [0])
([1], [1]) ([1], [1]) ([0], [1]) ([1], [0]) ([0], [0])
Η αντιστοιχία (1) ↔ ([0], [0]), (1 3)(2 4) ↔ ([1], [0]), (1 3) ↔ ([0], [1]) και (2 4) ↔ ([1], [1]) µεταξύ των
στοιχείων της οµάδας των συµµετριών του ϱόµβου και των στοιχείων της Z2 × Z2 δείχνει πράγµατι ότι η
οµάδα συµµετριών του ϱόµβου είναι η Z2 × Z2 . 2
100

Ασκησεις - Φυλλαδιο 4 12
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 14 Νοεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 48. (1) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h5i στην
οµάδα (Z, +).
(2) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h9i στην οµάδα (Z, +) και της
h9i στην (υπο)οµάδα h3i της (Z, +).
(3) Να ευρεθούν οι πλευρικές κλάσεις (τα σύµπλοκα) της υποοµάδας h[6]i στην οµάδα (Z12 , +) και
της h[6]i στην (υπο)οµάδα h[2]i της (Z12 , +).

Λύση. Υπενθυµίζουµε ότι, αν G είναι µια οµάδα και H είναι µια υποοµάδα της, τότε η οικογένεια (aH)a∈G
των αριστερών συµπλόκων aH της H στη G αποτελεί µια διαµέριση της G, δηλαδή
[
( i). ∀a ∈ H, aH 6= ∅, ( ii). G = aH, ( iii). Αν aH ∩ bH 6= ∅ τότε aH = bH.
a∈G
Γι΄ αυτό η µέθοδος που ϑα ακολουθήσουµε για τον προσδιορισµό όλων των αριστερών συµπλόκων έχει ως
εξής :
Πρώτα προσδιορίζουµε ένα (οποιοδήποτε) σύµπλοκο aH , κατόπιν ϐρίσκουµε (αν υπάρχει ) κάποιο b ∈
G \ aH . Το aH 6= bH , αφού b ∈ / aH , γι΄ αυτό µια νέα πλευρική κλάση είναι η bH . Σχηµατίζουµε την
ένωση aH ∪ bH , κατόπιν ϐρίσκουµε κάποιο (αν υπάρχει) c ∈ G \ (aH ∪ bH), γι΄ αυτό µια νέα πλευρική
κλάση είναι η cH . Σχηµατίζουµε την ένωση aH ∪ bH ∪ cH κατόπιν ϐρίσκουµε (αν υπάρχει ) κάποιο
d ∈ G \ (aH ∪ bH ∪ cH) και συνεχίζουµε µε τον τρόπο αυτό, ώστε τελικά η ένωση aH ∪ bH ∪ cH ∪ . . .
να ισούται µε G. Συνήθως επιλέγουµε ως πρώτη πλευρική κλάση την eH = H .
(1) Η πρώτη πλευρική κλάση (σύµπλοκο) είναι η 0 + h5i = h5i = {5z | z ∈ Z}. Παρατηρούµε ότι
1 ∈ Z \ h5i, γι΄ αυτό η πλευρική κλάση (σύµπλοκο) 1 + h5i = 6 h5i. Τώρα, το 2 ∈ Z \ (h5i ∪ (1 + h5i))
και η πλευρική κλάση 2 + h5i είναι µια πλευρική κλάση διαφορετική από τις προηγούµενες. Τώρα, το
3 ∈ Z \ (h5i ∪ (1 + h5i) ∪ (2 + h5i)) και η πλευρική κλάση 3 + h5i είναι µια πλευρική κλάση διαφορετική
από τις προηγούµενες. Τέλος, το 4 ∈ Z \ (h5i ∪ (1 + h5i) ∪ (2 + h5i) ∪ (3 + h5i)) και η πλευρική κλάση
4 + h5i είναι µια πλευρική κλάση διαφορετική από τις προηγούµενες.
Ισχυριζόµαστε ότι
Z = (h5i ∪ (1 + h5i) ∪ (2 + h5i) ∪ (3 + h5i) ∪ (4 + h5i).
Πράγµατι, αν z ∈ Z, τότε εκτελώντας Ευκλείδεια διαίρεση µε υπόλοιπο του z δια 5, παίρνουµε :
z = λq + υ, όπου υ = 0, 1, 2, 3, 4.
Επειδή λοιπόν z − λq = υ , το z ανήκει σε ακριβώς σε µια από τις κλάσεις (h5i, (1 + h5i), (2 + h5i), (3 +
h5i), (4 + h5i).
(2) (α΄) Ο προσδιορισµός είναι εντελώς ίδιος. Εδώ τα σύµπλοκα είναι τα :
h9i, (1 + h9i), (2 + h9i), (3 + h9i), (4 + h9i), (5 + h9i), (6 + h9i), (7 + h9i), (8 + h9i).
(ϐ΄) Ο προσδιορισµός είναι και πάλι ο ίδιος, µόνο που τώρα εργαζόµαστε µε την οµάδα h3i εντός της οποίας
ϑεωρούµε την υποοµάδα h9i. Τα στοιχεία της h3i είναι της µορφής 3ρ, ρ ∈ Z. Τώρα τα αριστερά σύµπλοκα
(3 · 0 + h9i), (3 · 1 + h9i), (3 · 2 + h9i),
101

είναι ανά δύο διαφορετικά. Επιπλέον, εκτελώντας Ευκλείδεια διαίρεση µε υπόλοιπο του 3ρ δια 9, παίρ-
νουµε :
3ρ = 9q + υ, όπου υ = 0, 1, 2, . . . , 8.
Επειδή το 3 διαιρεί τη διαφορά 3ρ − 9q , διαιρεί και το υ . Γι΄ αυτό υ = 0 = 3 · 0, 3 = 3 · 1, 6 = 3 · 2. ΄Ετσι
το 3ρ ανήκει σε ακριβώς µία από τις κλάσεις (3 · 0 + h9i), (3 · 1 + h9i), (3 · 2 + h9i).
(3) (α΄) Εδώ γνωρίζουµε εκ των προτέρων το πλήθος των αριστερών πλευρικών κλάσεων, αφού από το
◦(Z12 )
Θεώρηµα Lagange το πλήθος τους ισούται µε τον δείκτη ◦(h[6]i) = 12
2 = 6. Παρατηρούµε ότι h[6]i =
{[0], [6]}.
Εδώ οι κλάσεις είναι οι :

([0] + h[6]i) = {[0], [6]}, ([1] + h[6]i) = {[1] + [0], [1] + [6]} = {[1], [7]},
([2] + h[6]i) = {[2] + [0], [2] + [6]} = {[2], [8]}, ([3] + h[6]i) = {[3] + [0], [3] + [6]} = {[3], [9]},
([4] + h[6]i) = {[4] + [0], [4] + [6]} = {[4], [10]}, ([5] + h[6]i) = {[5] + [0], [5] + [6]} = {[5], [11]}.

(ϐ΄) Εδώ ϑεωρούµε την υποοµάδα h[2]i της Z12 και την h[6]i ως υποοµάδα της h[2]i. Γι΄ αυτό το πλήθος
◦(h[2]i)
των κλάσεων είναι ◦(h[6]i) = 26 = 3 και οι κλάσεις είναι οι

([0]+h[6]i) = {[0], [6]}, ([2]+h[6]i) = {[2]+[0], [2]+[6]} = {[2], [8]}, ([4]+h[6]i) = {[4]+[0], [4]+[6]} = {[4], [10]}.

Λυµένη ΄Ασκηση 49. Θεωρούµε τη διεδρική οµάδα (D4 , ◦) και ας είναι τ οποιαδήποτε στερεά κίνηση
που προκύπτει από ανάκλαση ως προς άξονα συµµετρίας που κείται επί του επιπέδου του τετραγώνου. Να
υπολογιστούν οι αριστερές πλευρικές κλάσεις (τα αριστερά σύµπλοκα) της hτ i στην D4 .

Λύση. ΄Εστω ότι τ είναι η στερεά κίνηση (ανάκλαση) που αντιστοιχεί στον άξονα συµµετρίας, ο οποίος
διέρχεται από τα µέσα των πλευρών 1–2 και 3–4 και ότι ρ είναι η στροφή κατά π/4 (µε ϕορά αυτήν που
ακολουθούν οι δείκτες του ϱολογιού) γύρω από τον άξονα που είναι κάθετος στο επίπεδο του τετραγώνου
και διέρχεται από το κέντρο συµµετρίας του O.

E
4 1

τ
O

3 2

Σχήµα 1. Το τετράγωνο µε τον άξονα συµµετρίας τ

Η οµάδα D4 περιγράφεται ως

D4 = {Id4 , ρ, ρ2 , ρ3 , τ, τ ρ, τ ρ2 , τ ρ3 }, όπου τ 2 = Id4 , ρ4 = Id4 , και ρτ = τ ρ3 .


102

◦(D )
Η υποοµάδα hτ i = {Id4 , τ } και ο δείκτης ισούται µε ◦(hτ4i) = 28 = 4. Συνεπώς, υπάρχουν ακριβως τέσσερεις
αριστερές πλευρικές κλάσεις της hτ i στην D4 . Αυτές είναι οι :
Id4 hτ i = {Id4 Id4 , Id4 τ } = {Id4 , τ }
ρhτ i = {ρId4 , ρτ } = {ρ, τ ρ3 }
ρ2 hτ i = {ρ2 Id4 , ρ2 τ } = {ρ2 , τ ρ2 }
ρ3 hτ i = {ρ3 Id4 , ρ3 τ } = {ρ3 , τ ρ}.

Λυµένη ΄Ασκηση 50. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G είναι µια υποοµάδα της. Για κάθε
a ∈ G ϑεωρούµε το σύνολο Ha = {h ? a | h ∈ H}. Κάθε σύνολο της µορφής Ha ονοµάζεται δεξιό
σύµπλοκο ( δεξιά πλευρική κλάση) της H στην G.
(1) Να δειχθεί ότι το πλήθος των αριστερών συµπλόκων της H στην G ισούται µε το πλήθος των δεξιών
συµπλόκων της H στην G.
(2) Να δοθεί παράδειγµα οµάδας (G, ?) και υποοµάδας της H , όπου υπάρχει a ∈ G µε aH 6= Ha.
(3) Να δειχθεί ότι αν µια οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή, τότε για κάθε a ∈ G ισχύει : aH = Ha.

Λύση. (1) Ας είναι A = {aH | a ∈ G} το σύνολο των αριστερών πλευρικών κλάσεων και D = {Ha | a ∈
G} το αντίστοιχο των δεξιών. Θεωρούµε την αντιστοιχία
φ : A −→ B, aH 7→ φ(aH) := Ha−1
Επειδή η αντιστοιχία ορίστηκε µέσω του αντιπροσώπου a της κλάσης aH , για να αποτελεί απεικόνιση ϑα
πρέπει η εικόνα να µην εξαρτάται από τον ανττιπρόσωπο, αλλά µόνο από την κλάση. Γι΄ αυτό ϑα δείξουµε
ότι, αν aH = bH , τότε Ha−1 = Hb−1 . Πράγµατι,
aH = bH ⇔ b−1 a ∈ H ⇔ (b−1 a)−1 = a−1 b ∈ H ⇔ Ha−1 = Hb−1 . (*)
΄Ωστε, η φ είναι µια καλά ορισµένη απεικόνιση. Επιπλέον, η φ είναι µια «1–1» απεικόνιση, αφού αν
φ(aH) = φ(bH), δηλαδή αν Ha−1 = Hb−1 τότε οι αµέσως προηγούµενες ισοδύναµες σχέσεις (*) δίνουν
aH = bH .
Τέλος η φ είναι µια «επί» απεικόνιση, αφού αν Ha είναι ένα στοιχείο του B, τότε Ha = φ(a−1 H).
Αφού λοιπόν η φ είναι µια «1–1» και «επί» αντιστοιχία, ταA και B είναι
 ισοπληθή
 σύνολα.
1 2 3
(2) Θεωρούµε την οµάδα (S3 , ◦), την υποοµάδα H = Id3 , σ1 = και το στοιχείο σ2 =
1 3 2
 
1 2 3
.
3 2 1
Τώρα έχουµε σ2 ◦ H 6= H ◦ σ2 , αφού
   
1 2 3 1 2 3
σ2 ◦ H = {σ2 ◦ Id3 , σ2 ◦ σ1 } = ,
3 2 1 3 1 2
ενώ    
1 2 3 1 2 3
H ◦ σ2 = {Id3 ◦ σ2 , σ1 ◦ σ2 } = , .
3 2 1 2 3 1
(3) ΄Οταν η οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή, τότε
∀a ∈ G, aH = {ah | h ∈ G} = {ha | h ∈ H} = Ha,
αφού ∀a, h ∈ G είναι ah = ha.

Λυµένη ΄Ασκηση 51. Να σχηµατιστεί το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της διεδρικής οµάδας (D5 , ◦).
103

E
2
τ2
3
τ3
τ1
O 1

τ4
4 τ5
5

Σχήµα 2. Το κανονικό πεντάγωνο µε τους άξονες συµµετρίας του

Λύση. Η D5 = {Id5 , ρ, ρ2 , ρ3 , ρ4 , τ1 , τ2 , τ3 , τ4 , τ5 } είναι η οµάδα στερεών κινήσεων (συµµετριών) του κα-


νονικού πενταγώνου. Η περιγραφή των στοιχείων της D5 δίνεται αναλυτικά παρακάτω.
Η τάξη της D5 είναι 2 · 5 = 10. Συνεπώς, από το Θεώρηµα Lagrange, αν H υποοµάδα της D5 , τότε η
τάξη ◦(H) οφείλει, ως διαιρέτης της τάξης ◦(D5 ) = 10, να ισούται µε 1, 2, 5, 10. Σηµειώστε ότι κάθε οµάδα
µε τάξη πρώτο αριθµό είναι κυκλική. Γι΄ αυτό όλες οι µη τετριµµένες υποοµάδες της D5 είναι κυκλικές.
Η D5 διαθέτει µόνο µια υποοµάδα τάξης 10, τον εαυτό της.
Η D5 διαθέτει µόνο µια υποοµάδα τάξης 1, την τετριµµένη υποοµάδα hId5 i = {Id5 }.
Η D5 διαθέτει πέντε υποοµάδες τάξης 2, τις κυκλικές υποοµάδες hτ1 i, hτ2 i, hτ3 i, hτ4 i, hτ5 i. Αυτές αντι-
στοιχούν ακριβώς στα πέντε στοιχεία τ1 , τ2 , τ3 , τ4 , τ5 τάξης 2 της D5 , τα οποία µε τη σειρά τους προκύπτουν
από τους πέντε άξονες συµµετρίας του κανονικού πενταγώνου, οι οποίοι διέρχονται από µία των κορυφών
1, 2, 3, 4, 5 και το µέσον της πλευράς που είναι απέναντι από την κορυφή (ϐλ. Σχήµα).
Η D5 διαθέτει µία κυκλική υποοµάδα τάξης 5. Πρόκειται για την υποοµάδα hρi = {Id5 , ρ, ρ2 , ρ3 , ρ4 },
όπου το στοιχείο ρ αντιστοιχεί στη στροφή κατά γωνία 2π/5 (µε ϕορά αυτήν που ακολουθούν κατά τη
κίνησή τους οι δείκτες του ϱολογιού), γύρω από το άξονα που είναι κάθετος στο επίπεδο του πενταγώνου και
διέρχεται από το κέντρο O συµµετρίας του. Η D5 δεν διαθέτει κάποια άλλη υποοµάδα τάξης 5, αφού όλα
τα στοιχεία τάξης 5 της D5 , δηλαδή τα ρ2 , ρ3 , ρ4 περιέχονται ήδη στην υποοµάδα hρi. Τέλος καµιά από τις
γνήσιες υποοµάδες της D5 δεν περιέχεται σε κάποια άλλη, αφού αν µια υποοµάδα τάξης 2 περιέχεται σε
µια άλλη επίσης τάξης 2, τότε οι υποοµάδες συµπίπτουν. Επιπλέον, καµιά υποοµάδα τάξης 2 δεν περιέχεται
στην υποοµάδα hρi τάξης 5, αφού το 2 δεν είναι διαιρέτης του 5.
Γι΄ αυτό το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της D5 έχει την απλή µορφή :

Λυµένη ΄Ασκηση 52. Θεωρούµε την οµάδα (U20 , ·)13 των αντιστρέψιµων κλάσεων ισοδυναµίας των ακε-
ϱαίων Z κατά µόδιο ( mod) 20 µε πράξη τον πολλαπλασιασµό των κλάσεων κατά µόδιο ( mod) 20.
(1) Να δειχθεί ότι 
U20 = [1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19]
(2) Να δειχθεί ότι για κάθε στοιχείο u ∈ U20 ισχύει u8 = [1].
(3) Να λυθεί ως προς x εξίσωση [17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) .
Λύση. (1) Υπενθυµίζουµε ότι ένα στοιχείο [a] της Zn , n ≥ 2 είναι αντιστρέψιµο, αν και µόνο αν ο µέγιστος
κοινός διαιρέτης (Μ.Κ.∆.) των a και n ισούται µε 1. Επιπλέον, επειδή ο αντιπρόσωπος a της κλάσης [a] µπο-
ϱεί να ϑεωρηθεί µεταξύ των αριθµών 1 και n, το πλήθος των αντιστρέψιµων στοιχείων της Zn συµπίπτει µε
13Η οµάδα U20 συµβολίζεται και ως U(Z20 )
104

D5

hρi

hτ1 i hτ2 i hτ3 i hτ4 i hτ5 i

{Id5 }

Σχήµα 3. Το διάγραµµα των υποοµάδων τής D5

την τιµή φ(n) της συνάρτησης φ του Euler που µετρά το πλήθος των a, 1 ≤ a ≤ n µε Μ.Κ.∆.(a, n) = 1. Εδώ
έχουµε φ(20) = φ(22 ·5) = (22 −21 )·(5−1) = 2·4 = 8. Οι οκτώ αριθµοί a, 1 ≤ a ≤ n µε Μ.Κ.∆.(a, n) = 1 ε-
ίναι οι 1, 3, 7, 9, 11, 13, 17, 19. Γι΄ αυτό η U20 αποτελείται από τις κλάσεις [1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19].

(2) Συνέπεια του Θεωρήµατος Lagrange είναι ότι αν µια οµάδα G έχει πεπερασµένη τάξη, τότε για κάθε
στοιχείο a ∈ G είναι a◦G = eG . Η τάξη της U20 είναι 8, γι΄ αυτό για κάθε u ∈ U20 έχουµε u8 = [1].

(3) ΄Εχουµε :

[17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) ⇔ [17](108) · ([17](−108) · x · [7]333 ) · [7](−333) = [17](108) · [3](−1) · [7](−333) ⇔
x = [17](108) · [3](−1) · [7](−333)
Επιπλέον, [17]108 = [17](13·8+4) = [17]4 = [1], [3]−1 = [3]3 , αφού [3]4 = [1]. Τέλος [7](−333) =
([7](−1) )(333) = ([7]3 )(333) = [7](999) = [7](124·8+7) = [7]7 = [3], επειδή [7]4 = [1] και [7]3 = [3].
΄Ετσι έχουµε :
x = [17](108) · [3](−1) · [7](−333) = [1] · [3]3 · [3] = [3]4 = [1].

Λυµένη ΄Ασκηση 53. Αν (G, ?) είναι µια οµάδα µε τάξη ◦(G) < 300, η οποία έχει δύο υποοµάδες H, K
µε τάξεις αντιστοίχως ◦(H) = 24 και ◦(K) = 54, τότε ποια είναι η ◦(G);.

Λύση. Σύµφωνα µε το Θεώρηµα Lagrange οι τάξεις ◦(H) = 24 = 23 · 3 και ◦(K) = 54 = 2 · 33 διαιρούν


την τάξη ◦(G), και γι΄ αυτό το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο 23 · 33 = 216 αυτών των τάξεων διαιρεί επίσης
την τάξη της G. Γι΄ αυτό η τάξη της G είναι πολλαπλάσιο του 216 και επειδή από την υπόθεση είναι
◦(G) < 300, έπεται ◦(G) = 216.

Λυµένη ΄Ασκηση 54. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι a, b είναι δύο στοιχεία της µε a ? b = b ? a.
Αν οι τάξεις ◦(a), ◦(b) είναι πεπερασµένες και Μ.Κ.∆.(◦(a), ◦(b)) = 1, τότε η τάξη του στοιχείου a?b ισούται
µε ◦(a) · ◦(b).

Λύση. Υπενθυµίζουµε ότι όταν η τάξη n ενός στοιχείου a µιας οµάδας G είναι πεπερασµένη, τότε είναι ο
πιο µικρός από τους ϕυσικούς κ µε aκ = eG .
105

Επειδή για τα συγκεκριµένα δύο στοιχεία a, b ∈ G είναι a?b = b?a, έπεται (µε µια πολύ απλή επαγωγική
απόδειξη) ότι ∀κ ∈ N ∪ {0}, (a ? b)κ = aκ ? bκ . Γι΄ αυτό έχουµε :
◦(b) ◦(a) ◦(b) ◦(a)
(a ? b)◦(a)·◦(b) = (a◦(a) ) ? (b◦(b) ) = eG ? e G = eG .
Θα δείξουµε ότι ο αριθµός ◦(a) · ◦(b) είναι ο µικρότερος ϕυσικός µε την ιδιότητα (a ? b)◦(a)·◦(b) = eG .
Πράγµατι, αν κ ∈ N µε (a ? b)κ = eG , τότε aκ = b(−κ) και γι΄ αυτό το στοιχείο aκ = b(−κ) ανήκει
στην τοµή των υποοµάδων H = hai ∩ hbi. Η τάξη ◦(H) διαιρεί, λόγω του Θεωρήµατος Lagrange και την
τάξη της hai, η οποία ισούται µε ◦(a) και την τάξη της hbi, η οποία ισούται µε ◦(b), δηλαδή είναι κοινός
διαιρέτης των ◦(a) και ◦(b). Αφού όµως ο Μ.Κ.∆.(◦(a), ◦(b)) = 1, έχουµε ότι ◦(H) = 1 και έτσι H = {eG }.
Εποµένως, το στοιχείο aκ = b(−κ) ∈ H ισούται µε eG . Γι΄ αυτό aκ = eG και συνεπώς ◦(a)/κ. Παροµοίως,
b(−κ) = eG και συνεπώς ◦(b)/κ. ∆ηλαδή, το κ είναι ένα κοινό πολλαπλάσιο των αριθµών ◦(a), ◦(b). ΄Αρα
το κ, ως κοινό πολλαπλάσιο των ◦(a), ◦(b) είναι µεγαλύτερο ή ίσο από το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο
των ◦(a), ◦(b), το οποίο ισούται µε ◦(a) · ◦(b), διότι ο Μ.Κ.∆.(◦(a), ◦(b)) = 1. ΄Ωστε κ ≥ ◦(a) · ◦(b) και γι΄
αυτό ◦(a ? b) = ◦(a) · ◦(b).

Λυµένη ΄Ασκηση 55. (1) ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα µε τάξη p · q , όπου οι p, q είναι πρώτοι
αριθµοί. Να δειχθεί ότι κάθε γνήσια υποοµάδα H της G είναι κυκλική.
(2) ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια αβελιανή οµάδα µε τάξη p · q και ότι οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p 6= q .
Να δειχθεί ότι η G είναι µια κυκλική οµάδα.
(3) Να δειχθεί ότι υπάρχουν αβελιανές οµάδες τάξης p2 , όπου ο p είναι πρώτος αριθµός, οι οποίες δεν
είναι κυκλικές.
Λύση. (1) Η τάξη ◦(H) κάθε γνήσιας υποοµάδας H της G είναι ένας γνήσιος διαιρέτης της τάξης p · q της
G. Οι γνήσιες διαιρέτες του p · q είναι 1, p και q , όταν p 6= q ή 1 και p, όταν p = q . Σε κάθε περίπτωση η
τάξη ◦(H) κάθε γνήσιας υποοµάδας H είναι ή 1 ή ένας πρώτος αριθµός. Αλλά µια οµάδα τάξης 1 είναι
κυκλική και το ίδιο συµβαίνει και µε µια οµάδα µε τάξη πρώτο αριθµό. ΄Ωστε κάθε γνήσια υποοµάδα της
G είναι κυκλική.

(2) Θα αποδείξουµε τη συγκεκριµένη άσκηση χρησιµοποιώντας µόνο όσα γνωρίζουµε µέχρι τώρα, δηλαδή
µόνο το Θεώρηµα Lagrange και το ποια είναι η τάξη του ai , i ∈ N, όταν η τάξη του a είναι πεπερασµένη.
Υπάρχουν πολύ απλούστερες αποδείξεις, αν γνωρίζει κανείς περισσότερη ϑεωρία.
Αρχίζουµε µε τα εξής προκαταρκτικά :
Z (Α΄) Αν (G, ?) είναι µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα και a, b ∈ G, τότε το σύνολο
H = hai ? hbi = {ai ? bj | ai ∈ hai, bj ∈ hbi}
είναι µια υποοµάδα της G.
Απόδειξη Το σύνολο H = hai ? hbi είναι διάφορο του κενού συνόλου, αφού eG = eG ? eG ∈ H . Για να
δείξουµε ότι το H είναι υποοµάδα, αρκεί να δείξουµε ότι είναι κλειστό ως προς την πράξη της G, αφού το
H ⊆ G είναι πεπερασµένο σύνολο ως υποσύνολο της G. Αν x = ai1 ? bj1 και y = ai2 ? bj2 είναι στοιχεία
του H , τότε
x ? y = ai1 ? bj1 ? ai2 ? bj2 = ai1 ? ai2 ? bj1 ? bj2 = ai1 +i2 ? bj1 +j2 ,
το οποίο είναι στοιχείο του H . Συνεπώς, το H είναι µια υποοµάδα της G

Z (Β΄) Αν επιπλέον, hai ∩ hbi = {eG }, τότε η τάξη της οµάδας H = hai ? hbi ισούται µε ◦(a) · ◦(b).
Απόδειξη Θεωρούµε την απεικόνιση
Φ : hai × hbi → H = hai ? hbi, (ai , bj ) 7→ ai ? bj .
Η Φ είναι «επί» απεικόνιση, αφού αν x = ai ? bj ∈ H , τότε Φ((ai , bj )) = x. Επιπλέον, η Φ είναι µια
«1–1» απεικόνιση, αφού αν, για κάποια στοιχεία (ai1 , bj1 ), (ai2 , bj2 ) ∈ H είναι Φ((ai1 , bj1 )) = Φ((ai2 , bj2 )),
τότε ai1 ? bj1 = ai2 ? bj2 ⇔ a(i1 −i2 ) = b(j2 −j1 ) . ΄Οµως τώρα το στοιχείο a(i1 −i2 ) = b(j2 −j1 ) ανήκει στην
106

τοµή hai ∩ hbi που από την υπόθεση ισούται µε {eG }. Εποµένως, a(i1 −i2 ) = eG και b(j2 −j1 ) = eG , δηλαδή
ai1 = ai2 και bj1 = bj2 . Συνεπώς, (ai1 , bj1 ) = (ai2 , bj2 ). Αφού λοιπόν η Φ είναι µια «1–1» και «επί» απεικόνι-
ση, το πλήθος των στοιχείων της οµάδας H = hai ? hbi ισούται µε το πλήθος των στοιχείων του καρτεσιανού
γινοµένου hai × hbi, δηλαδή µε ◦(a) · ◦(b).

Z (Γ΄) Αν hai είναι µια κυκλική οµάδα µε τάξη έναν πρώτο αριθµό r, τότε κάθε στοιχείο x ∈ hai µε
x 6= eG έχει τάξη επίσης r.
Απόδειξη Γνωρίζουµε ότι το x ισούται µε ai , 1 ≤ i ≤ r − 1.
r r
◦(x) = ◦(ai ) = = = r,
Μ.Κ.∆(i, r) 1
αφού ο r είναι ένας πρώτος αριθµός και ο i είναι ένας ϕυσικός αριθµός µε i < r .

Τώρα είµαστε έτοιµοι για την απόδειξη της άσκησης.


Θεωρούµε ένα οποιοδήποτε στοιχείο a ∈ G µε a 6= eG . Προφανώς η τάξη του a είναι > 1.
Αν το a έχει τάξη p · q , τότε η κυκλική υποοµάδα hai είναι τάξης p · q και συνεπώς η G είναι κυκλική,
αφού ισούται µε την υποοµάδα της hai, επειδή και η οµάδα και η υποοµάδα έχουν τάξη p · q .
Αν το a δεν έχει τάξη p · q , τότε έχει τάξη, ας πούµε p. (Η απόδειξη είναι εντελώς ίδια όταν η τάξη του a
είναι q .)
Το σύνολο G \ hai είναι διάφορο του κενού, αφού έχει p · q − p = p · (q − 1) το πλήθος στοιχεία και το
q ως πρώτος αριθµός είναι ≥ 2. ΄Εστω b ∈ G \ hai. Προφανώς b 6= eG , αφού eG ∈ hai. Αν η τάξη του b
είναι p · q , τότε συµπεραίνουµε όπως και προηγουµένως ότι G = hbi και γι΄ αυτό η G είναι κυκλική. Αν η
τάξη του b δεν είναι p · q , τότε η ◦(b) είναι (λόγω του Θεωρήµατος Lagrange), ως διαιρέτης του p · q , είτε p
είτε q και σίγουρα ◦(b) 6= 1, αφού b 6= eG . Σε κάθε περίπτωση η ◦(b)είναι ένας πρώτος αριθµός.
Ισχυριζόµαστε ότι hai ∩ hbi = {eG }, αφού αν hai ∩ hbi = 6 {eG }, τότε υπάρχει στην τοµή hai ∩ hbi κάποιο
στοιχείο bi 6= eG και γι΄ αυτό η κυκλική υποοµάδα hbi i περιέχεται στην hai. Λόγω του (Γ΄), η τάξη του bi
ισούται µε την τάξη του b και έτσι hbi i = hbi. Συνεπώς, hbi ⊆ hai και έτσι b ∈ hai. Πράγµα άτοπο, αφού το
b το πήραµε από το σύνολο G \ hai. ΄Ωστε, hai ∩ hbi = {eG }.
Θεωρούµε τώρα την υποοµάδα H = hai?hbi. Η τάξη της H , λόγω του (Β΄), ισούται µε ◦(a)·◦(b) = p·◦(b),
αφού ◦(a) = p. Σύµφωνα µε το Θέωρηµα Lagrange, η τάξη ◦(H) = p · ◦(b) είναι διαιρέτης της τάξης
◦(G) = p · q και γι΄ αυτό η τάξη ◦(b) 6= 1 είναι διαιρέτης του q . ΄Αρα ◦(b) = q , αφού ο q είναι πρώτος
αριθµός. ΄Ετσι όµως έχουµε ότι το a είναι ένα στοιχείο τάξης p, το b είναι ένα στοιχείο τάξης q και ο
Μ.Κ.∆.(p, q) = 1, αφού οι p, q είναι διαφορετικοί πρώτοι. Επειδή η G είναι αβελιανή έχουµε a ? b = b ? a
και από την ΄Ασκηση 7 γνωρίζουµε ότι ◦(a ? b) = ◦(a) ? ◦(b) = p · q . Εποµένως, η G διαθέτει ένα στοιχείο
τάξης p · q , το a ? b, και γι΄ αυτό είναι κυκλική.

(3) Η οµάδα V4 των τεσσάρων στοιχείων του Klein (ή η ισόµορφή της Z2 × Z2 ) έχει τάξη 4 = 22 που είναι
δύναµη πρώτου αριθµού. Ωστόσο, δεν είναι κυκλική. Κάθε στοιχείο της 6= του ουδετέρου έχει τάξη 2.

Λυµένη ΄Ασκηση 56. Να δειχθεί ότι µια οµάδα που δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες παρά µόνο τις τετριµ-
µένες είναι κυκλική τάξης 1 ή p, όπου ο p είναι πρώτος αριθµός.
Λύση. Μια οµάδα G τάξης 1 αποτελείται µόνο από το ουδέτερο στοιχείο eG , δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες
εκτός του εαυτού της, δηλαδή δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες εκτός από τις τετριµµένες, και προφανώς είναι
κυκλική, αφού heG i = {eG } = G.
Ας είναι G µια οµάδα που ικανοποιεί τις υποθέσεις της άσκησης µε ◦(G) > 1. Τότε υπάρχει a ∈ G µε
a 6= eG και η κυκλική υποοµάδα hai 6= {eG }, λόγω της υπόθεσης της άσκησης, οφείλει να ισούται µε την
G, δηλαδή hai = G.
Θα αποδείξουµε ότι η τάξη του a οφείλει να είναι κάποιος n ∈ N. Αν ◦(a) = ∞, τότε και η ◦(a2 ) = ∞,
αφού, αν για κάποιο m ∈ N είναι (a2 )m = eG , τότε a2m = eG , πράγµα άτοπο. ΄Ωστε, ha2 i = 6 {eG }.
2 2 2 2 z
Επιπλέον, η υποοµάδα ha i ( hai, αφού αν ha i = hai, τότε a ∈ ha i, δηλαδή a = (a ) για κάποιο
107

z ∈ Z. Τότε όµως a(2z−1) = eG και συνεπώς 2z − 1 = 0, αφού ◦(a) = ∞. Αλλά αυτό είναι άτοπο, αφού
η ισότητα 2z − 1 = 0 δεν είναι αληθής για κανένα z ∈ Z. ΄Ωστε, {eG } ( ha2 i ( hai. Το τελευταίο
συµπέρασµα αντίκειται στην υπόθεση της άσκησης. Εποµένως, ◦(a) = n ∈ N.
Τώρα ϑα δείξουµε ότι ο n = ◦(a) είναι πρώτος αριθµός. ΄Εστω ότι είναι σύνθετος, ας πούµε n =
n1 · n2 , 1 < n1 , n2 < n. Τότε όµως η τάξη του στοιχείου an1 ισουται µε Μ.Κ.∆.n(n1 ,n) = nn1 = n2 < n και
συνεπώς για την υποοµάδα han1 i ισχύει {eG } ( han1 i ( hai. Αυτό αντίκειται στην υπόθεση της άσκησης,
γι΄ αυτό η τάξη του a είναι πρώτος αριθµός. ΄Ωστε, G = hai µε ◦(G) = ◦(a) κάποιον πρώτο αριθµό.

Λυµένη ΄Ασκηση 57. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G, K ≤ G είναι δύο υποοµάδες της.
Θεωρούµε το υποσύνολο R ⊆ G × G που ορίζεται ως
(a, b) ∈ R ⇐⇒ a = h ? b ? k, h ∈ H, k ∈ K.
Να δειχθεί ότι το υποσύνολο R ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας επί της G και ακολούθως να περιγραφούν οι
κλάσεις ισοδυναµίας.
Λύση. Αν a ∈ G, τότε (a, a) ∈ R, αφού a = eG ? a ? eG , eG ∈ H, eG ∈ K .
Αν (a, b) ∈ R, τότε a = h ? b ? k, h ∈ H, k ∈ K ⇒ b = h−1 ? a ? k −1 , h−1 ∈ H, k −1 ∈ K ⇒ (b, a) ∈ R
Αν (a, b) ∈ R και (b, c) ∈ R, τότε
a = h1 ? b ? k1 , b = h2 ? c ? k2 , h1 , h2 ∈ H, k1 , k2 ∈ K ⇒ a = h1 ? (h2 ? c ? k2 ) ? k1 = (h1 ? h2 ) ? c(?k2 ? k1 )
και h1 ? h2 ∈ H , ?k2 ? k1 ∈ K , αφού οι H και K είναι υποοµάδες. Συνεπώς, το (a, c) ∈ R.
΄Ετσι, η R είναι σχέση ισοδυναµίας επί της G.
Θα δείξουµε ότι η κλάση ισοδυναµίας του στοιχείου a ∈ G είναι η [a] = H ? a ? K .
Πράγµατι, κάθε στοιχείο x ∈ H ? a ? K είναι της µορφής x = h ? a ? k, h ∈ H, k ∈ K . Τότε,
a = h−1 ? x ? k −1 . ΄Αρα, (a, x) ∈ R. Εποµένως, H ? a ? K ⊆ [a]. Αλλά και αντίστροφα, αν x ∈ [a], τότε
a = h ? x ? k, h ∈ H, k ∈ K . Συνεπώς, x = h−1 ? a ? k−1, h−1 ∈ H, k −1 ∈ K . Εποµένως, x ∈ H ? a ? K
και γι΄ αυτό [a] ⊆ H ? a ? K . ΄Ωστε, [a] = H ? a ? K .
108

Ασκησεις - Φυλλαδιο 5
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 16 & Τετάρτη 21 Νοεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 58. ΄Εστω G µια οµάδα.


(1) ∀x, a ∈ G:
o(x−1 ax) = o(a) = o(xax−1 )
(2) ∀a, b ∈ G:
o(ab) = o(ba)
(3) Αν H είναι µια υποοµάδα της G, τότε ∀x ∈ G, το σύνολο x−1 Hx είναι µια υποοµάδα της G µε
τάξη
o(x−1 Hx) = o(H)
Λύση. (1) Για κάθε x, a ∈ G έχουµε :
(x−1 ax)n = (x−1 ax) · (x−1 ax) · · · (x−1 ax) = x−1 an x
και άρα
(x−1 ax)n = e ⇐⇒ x−1 an x = e ⇐⇒ an = xex−1 ⇐⇒ an = e (∗)
Εποµένως έπεται ότι
o(x−1 ax) < ∞ ⇐⇒ o(a) < ∞
΄Εστω o(x−1 ax) = n. Τότε (x−1 ax)n = e και από τη σχέση (∗) έχουµε an = e. Συνεπώς

o(a) / n = o(x−1 ax) (1)


Αν o(a) = m, δηλαδή am = e, τότε από τη σχέση (∗) έχουµε (x−1 ax)m = e και άρα
o(x−1 ax) / m = o(a) (2)
Από τις σχέσεις (1) και (2) συνεπάγεται ότι o(x−1 ax) = n = m = o(a). ΄Οµοια δείχνουµε ότι
o(a) = o(xax−1 ) και αν o(a) = ∞ τότε o(x−1 ax) = ∞ = o(a).
(2) ΄Εστω a, b ∈ G. Επειδή
a−1 · ab · a = eba = ba
από το ερώτηµα (1) έχουµε το Ϲητούµενο : o(ab) = o(a−1 aba) = o(ba).
(3) ΄Εστω a, b ∈ x−1 Hx. Τότε υπάρχουν στοιχεία h1 , h2 ∈ H έτσι ώστε :
a = x−1 h1 x και b = x−1 h2 x, όπου h1 , h2 ∈ H
Επειδή το σύνολο H είναι υποοµάδα της G ϑα έχουµε :
• e = x−1 ex ∈ x−1 Hx.

• ab = x−1 h1 x · x−1 h2 x = x−1 h1 h2 x ∈ x−1 Hx.

• a−1 = (x−1 h1 x)−1 = x−1 h−1 −1 −1 = x−1 h−1 x ∈ x−1 Hx.


1 (x ) 1
109

΄Αρα για κάθε x ∈ G το σύνολο x−1 Hx είναι υποοµάδα της G.


Στη συνέχεια υπολογίζουµε τη τάξη της υποοµάδας x−1 Hx. Θεωρούµε την απεικόνιση :

f : H −→ x−1 Hx, h 7→ f (h) = x−1 hx


Ισχυριζόµαστε ότι η συνάρτηση f είναι 1-1 και επί. ΄Εχουµε :
• 1-1 : ΄Εστω f (h1 ) = f (h2 ) για h1 , h2 ∈ H . Τότε
x−1 h1 x = x−1 h2 x =⇒ h1 x = h2 x =⇒ h1 = h2 =⇒ f : 1 − 1

• Επί : ΄Εστω x−1 hx ∈ x−1 Hx. Τότε υπάρχει το h ∈ H έτσι ώστε f (h) = x−1 hx. ΄Αρα η
απεικόνιση f είναι επί εξόρισµού.
Εποµένως : o(x−1 Hx) = o(H). 2

Λυµένη ΄Ασκηση 59. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων µιας κυκλικής οµάδας µε τάξη :
(α΄) 5, (ϐ΄) 8, (γ΄) 12, (δ΄) 60

Λύση. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα τάξης n. Τότε γνωρίζουµε από τη Θεωρία ότι το πλήθος των γεννητόρων
a
της G ισούται µε φ(n) όπου φ η συνάρτηση του Euler. Υπενθυµίζουµε ότι αν n = pa11 · pa22 · · · pkk η
πρωτογενής ανάλυση του αριθµού n ∈ N τότε
1 1 1
φ(n) = (pa11 − pa11 −1 ) · (pa22 − pa22 −1 ) · · · (pann − pann −1 ) = n(1 − )(1 − ) · · · (1 − )
p1 p2 pk
΄Εχουµε :
(α΄) φ(5) = 51 − 50 = 4.

(ϐ΄) φ(8) = φ(23 ) = (23 − 22 ) = 4.

(γ΄) φ(12) = φ(3 · 22 ) = φ(3) · φ(22 ) = (31 − 30 ) · (22 − 21 ) = 2 · 2 = 4.

(δ΄) φ(60) = φ(22 · 3 · 5) = φ(22 ) · φ(3) · φ(5) = (22 − 21 ) · (31 − 30 ) · (51 − 50 ) = 2 · 2 · 4 = 16. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 60. Οι γεννήτορες της κυκλικής πολλαπλασιαστικής οµάδας Un όλων των n-στών
ϱιζών της µονάδας στο C καλούνται πρωταρχικές n-οστές ϱίζες της µονάδας. Βρείτε τις πρωταρχικές
n-οστές ϱίζες της µονάδας για n = 4.

Λύση. Οι πρωταρχικές ϱίζες της U4 είναι 2 διότι φ(4) = φ(22 ) = 2. ΄Εχουµε :

U4 = {z ∈ C | z 4 = 1} = {i, −1, 1, −i} = hii = h−ii


και άρα οι πρωταρχικές ϱίζες της U4 είναι : i, −i. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 61. (1) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h[25]30 i της ο-
µάδας (Z30 , +).
(2) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h[30]42 i της οµάδας (Z42 , +).
(3) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας hii της οµάδας C∗ των µη µηδενικών
µιγαδικών αριθµών µε πράξη τον πολλαπλασιασµό.
(4) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων της κυκλικής υποοµάδας h1 + ii της οµάδας C∗ των µη µηδενικών
µιγαδικών αριθµών µε πράξη τον πολλαπλασιασµό.
110

Λύση. (1) ΄Εχουµε :


h[25]30 i = {[25], [20], [15], [10], [5], [0]}
o(a)
και άρα o([25]30 ) = 6. ∆ιαφορετικά χρησιµοποιώντας το γνωστό τύπο : o(ak ) = (o(a),k) έχουµε :

o([1]) 30 30
o([25]30 ) = o(25 · [1]30 ) = = = =6
(o([1]), 25) (30, 25) 5
(2) Υπολογίζοντας τη κυκλική υποοµάδα h[30]42 i της οµάδας (Z42 , +) έχουµε :
h[30]42 i = {[30], [18], [6], [36], [24], [12], [0]} =⇒ o([30]42 ) = 7
ή χρησιµοποιώντας το τύπο ϐρίσκουµε
o([1]) 42 42
o([30]42 ) = o(30 · [1]42 ) = = = =7
(o([1]), 30) (42, 30) 6
(3) ΄Εχουµε :
hii = {i, i2 , i3 , i4 , · · · } = {i, −1, −i, 1} =⇒ o(hii) = 4
(4) ΄Εστω ότι o(1 + i) < ∞. Τότε υπάρχει n ≥ 1 έτσι ώστε (1 + i)n = 1 και άρα
1 + i ∈ Un = {z ∈ C | z n = 1} ⊆ {z ∈ C | |z| = 1}

∆ηλαδή το µέτρο του 1 + i είναι ένα. Αυτό όµως είναι άτοπο αφού |1 + i| = 2 6= 1. Εποµένως η
τάξη του 1 + i ∈ C∗ είναι o(1 + i) = ∞. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 62. Ποιες είναι οι δυνατές τάξεις για τις υποοµάδες των επόµενων κυκλικών οµάδων;
(α΄) (Z6 , +), (ϐ΄) (Z8 , +), (γ΄) (Z12 , +), (δ΄) (Z60 , +), (ε΄) (Z17 , +)
Λύση. Υπενθυµίζουµε από τη Θεωρία ότι σε µια κυκλική οµάδα τάξης n υπάρχει µοναδική υποοµάδα της
για κάθε διαιρέτη του n µε τάξη αυτόν τον διαιρέτη. ΄Αρα έχουµε :
(α΄) ∆ιαιρέτες του 6 : 1, 2, 3, 6. ΄Αρα η (Z6 , +) έχει 4 υποοµάδες µε δυνατές τάξεις : 1, 2, 3, 6.

(ϐ΄) ∆ιαιρέτες του 8 : 1, 2, 4, 8. ΄Αρα η (Z8 , +) έχει 4 υποοµάδες µε δυνατές τάξεις : 1, 2, 4, 6.

(γ΄) ∆ιαιρέτες του 12 : 1, 2, 3, 4, 6, 12. ΄Αρα η (Z12 , +) έχει 6 υποοµάδες µε δυνατές τάξεις : 1, 2, 3, 4, 6, 12.

(δ΄) ∆ιαιρέτες του 60 : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30, 60. ΄Αρα η (Z60 , +) έχει 12 υποοµάδες µε δυνατές
τάξεις : 1, 2, 3, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30, 60.

(ε΄) ∆ιαιρέτες του 17 : 1, 17. ΄Αρα η (Z17 , +) έχει 2 υποοµάδες µε δυνατές τάξεις : 1, 17. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 63. Βρείτε όλες τις υποοµάδες των παρακάτω οµάδων και σχεδιάστε το διάγραµµα
Hasse από τις υποοµάδες τους.
(α΄) (Z12 , +), (ϐ΄) (Z36 , +), (γ΄) (Z8 , +)
Λύση. ΄Εστω G = hai µε |G| = m. Τότε για κάθε διαιρέτη d | m υπάρχει µοναδική υποοµάδα Hd ≤ G µε
τάξη |Hd | = d και
m
Hd = ha (d,m) i
΄Αρα για να ϐρούµε όλες τις υποοµάδες το µόνο που έχουµε να κάνουµε κάθε ϕορά είναι να ϐρίσκουµε
όλους τους διαιρέτες της τάξης της οµάδας µας και να υπολογίζουµε όπως παραπάνω τις υποοµάδες που
λαµβάνουµε από αυτούς.
(α΄) Η τάξη της Z12 είναι 12 και οι διαιρέτες του 12 είναι οι αριθµοί : 1, 2, 3, 4, 6, 12. Συνεπώς ϑα ϐρούµε
στο σύνολο έξι υποοµάδες. ΄Εχουµε :
111

12 12
• H1 = h[1] (1,12) i = h[1] 1 i = h12 · [1]i = h[12]i = {[0]}
12 12
• H2 = h[1] (2,12) i = h[1] 2 =6 i = h6 · [1]i = h[6]i = {[0], [6]}
12 12
• H3 = h[1] (3,12) i = h[1] 3 =4 i = h4 · [1]i = h[4]i = {[0], [4], [8]}
12 12
• H4 = h[1] (4,12) i = h[1] 4 =3 i = h3 · [1]i = h[3]i = {[0], [3], [6], [9]}
12 12
• H6 = h[1] (6,12) i = h[1] 6 =2 i = h2 · [1]i = h[2]i = {[0], [2], [4], [6], [8], [10]}
12 12
• H12 = h[1] (12,12) i = h[1] 12 =1 i = h[1]i = {[0], [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [10], [11]} = Z12

Συνεπώς το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Z12 είναι το εξής :

Z12 = h[1]i

h[2]i h[3]i

h[4]i h[6]i

{[0]}

(ϐ΄) Η τάξη της Z36 είναι 36 και οι διαιρέτες του 36 είναι οι αριθµοί : 1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18. Συνεπώς ϑα
ϐρούµε στο σύνολο 8 υποοµάδες. ΄Εχουµε :

36 36
• H1 = h[1] (1,36) i = h[1] 1 i = h36 · [1]i = h[36]i = {[0]}
36 36
• H2 = h[1] (2,36) i = h[1] 2 =18 i = h18 · [1]i = h[18]i = {[0], [18]}
36 36
• H3 = h[1] (3,36) i = h[1] 3 =12 i = h12 · [1]i = h[12]i = {[0], [12], [24]}
36 36
• H4 = h[1] (4,36) i = h[1] 4 =9 i = h9 · [1]i = h[9]i = {[0], [9], [18], [27]}
36 36
• H6 = h[1] (6,36) i = h[1] 6 =6 i = h6 · [1]i = h[6]i = {[0], [6], [12], [18], [24], [30]}
36 36
• H9 = h[1] (9,36) i = h[1] 9 =4 i = h4 · [1]i = h[4]i = {[0], [4], [8], [12], [16], [20], [24], [28], [32]}
36 36
• H12 = h[1] (12,36) i = h[1] 12 =3 i = h3·[1]i = h[3]i = {[0], [3], [6], [9], [12], [15], [18], [21], [24], [27], [30], [33]}
36 36
• H18 = h[1] (18,36) i = h[1] 18 =2 i = h2 · [1]i = h[2]i = {[0], [2], [4], [6], [8], [10], [12], [14], [16], [18],
[20], [22], [24], [26], [28], [30] ,[32], [34]}
112

Συνεπώς το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Z36 είναι το εξής :

Z36 = h[1]i

h[2]i h[3]i

h[4]i h[6]i h[9]i

h[12]i h[18]i

{[0]}

(γ΄) Η τάξη της Z8 είναι 8 και οι διαιρέτες του 8 είναι οι αριθµοί : 1, 2, 4, 8. Συνεπώς ϑα ϐρούµε στο σύνολο
4 υποοµάδες. ΄Εχουµε :
8 8
• H1 = h[1] (1,8) i = h[1] 1 =8 i = h8 · [1]i = h[8]i = {[0]}
8 8
• H2 = h[1] (2,8) i = h[1] 2 =4 i = h4 · [1]i = h[4]i = {[0], [4]}
8 8
• H4 = h[1] (4,8) i = h[1] 4 =2 i = h2 · [1]i = h[2]i = {[0], [2], [4], [6]}
8 8
• H8 = h[1] (8,8) i = h[1] 8 =1 i = h1 · [1]i = h[1]i = {[0], [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7]} = Z8
΄Αρα το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Z8 είναι το ακόλουθο :

h[1]i = Z8

h[2]i

h[4]i

{0}
και έτσι έχουµε το Ϲητούµενο. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 64. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη οµάδα η οποία ικανοποιεί τη συνθήκη :14
Αν H, K είναι οποιεσδήποτε υποοµάδες της G, τότε : είτε H ⊆ K ή K ⊆ H
Να δειχθεί ότι η G είναι κυκλική οµάδα που η τάξη της ισούται µε τη δύναµη ενός πρώτου αριθµού.

Λύση. Αν G = {e}, τότε η G ικανοποιεί την δοσµένη συνθήκη και η G είναι προφανώς κυκλική τάξης
20 = 1.
14µια τέτοια οµάδα καλείται µονοσειριακή (uniserial)
113

΄Εστω o(G) > 1, δηλαδή G 6= {e}, και υποθέτουµε ότι η οµάδα G δεν είναι κυκλική. ΄Εστω a1 ∈ G µε
a1 6= e. Τότε αφού η G δεν είναι κυκλική έπεται ότι
ha1 i $ G
όπου ha1 i είναι η κυκλική υποοµάδα της G που παράγεται από το a1 . ΄Αρα υπάρχει στοιχείο a2 ∈ G\ha1 i
και ϑεωρούµε την κυκλική υποοµάδα ha2 i της G. Από την υπόθεση έχουµε

ha1 i ⊆ ha2 i ή ha2 i ⊆ ha1 i


΄Οµως αφού a2 ∈
/ ha1 i έπεται ότι
ha2 i " ha1 i =⇒ ha1 i ⊆ ha2 i
Επειδή η G δεν είναι κυκλική έχουµε ότι G 6= ha2 i και άρα υπάρχει στοιχείο a3 ∈ G\ha2 i. Τότε όπως
παραπάνω έχουµε
ha2 i ⊆ ha3 i και ha3 i =
6 G
Συνεχίζοντας αυτή τη διαδικασία ϑα έχουµε µια αλυσίδα υποοµάδων της G η οποία δεν σταµατά :

{e} $ ha1 i $ ha2 i $ ha3 i $ · · · $ G


και άρα ϑα έχουµε άπειρο πλήθος διακεκριµµένων στοιχείων e, a1 , a2 , a3 , · · · στην G. ΄Ετσι όµως έχουµε
καταλήξει σε άτοπο δίοτι η οµάδα G είναι πεπερασµένη. ΄Αρα η οµάδα G είναι κυκλική.
΄Εστω o(G) = n = pk11 pk22 · · · pkr r , όπου p1 , p2 , · · · , pr πρώτοι αριθµοί µε pi 6= pj για i 6= j . ΄Εστω r ≥ 2.
Τότε υπάρχουν i, j µε i 6= j έτσι ώστε pi | n και pj | n. Επειδή η οµάδα G είναι κυκλική έπεται ότι υπάρχει
υποοµάδα H της G µε τάξη |H| = pi και υποοµάδα K της G µε τάξη |K| = pj . Από την υπόθεση όµως
έχουµε
H ⊆ K ή K ⊆ H =⇒ pi | pj ή pj | pi
το οποίο είναι άτοπο διότι pi 6= pj . Εποµένως r = 1 και άρα

o(G) = n = pk
όπου k ≥ 0 και p πρώτος. Συνεπώς δείξαµε ότι µια πεπερασµένη µονοσειριακή οµάδα είναι κυκλική που η
τάξη της ισούται µε τη δύναµη ενός πρώτου αριθµού. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 65. Θεωρούµε την οµάδα (U(Z20 ), ·) των αντιστρέψιµων κλάσεων ισοδυναµίας των
ακεραίων Z κατά µόδιο ( mod) 20 µε πράξη τον πολλαπλασιασµό των κλάσεων κατά µόδιο ( mod) 20.
(1) Να δειχθεί ότι

U(Z20 ) = [1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19]
(2) Να δειχθεί ότι για κάθε στοιχείο u ∈ U(Z20 ) ισχύει u8 = [1].
(3) Να λυθεί ως προς x εξίσωση [17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) .

Λύση. (1) ΄Εχουµε :

o U(Z20 ) = φ(20) = φ(22 · 5) = φ(22 ) · φ(5) = (22 − 21 ) · (51 − 50 ) = 2 · 4 = 8




και

U(Z20 ) = {1 ≤ k ≤ 20 | (k, 20) = 1} = {[1], [3], [7], [9], [11], [13], [17], [19]}
(2) Αφού o U(Z20 ) = 8 έπεται ότι u8 = [1] για κάθε στοιχείο u ∈ U(Z20 ).

114

(3) Επειδή u8 = [1] για κάθε στοιχείο u ∈ U(Z20 ) έχουµε ότι u−1 = u7 . Τότε έχουµε

[17](−108) · x · [7]333 = [3](−1) =⇒ x = [17]108 · [3]−1 · [7]−333

=⇒ x = [17]108 · [3]7 · ([7]−1 )333

=⇒ x = [17]108 · [3]7 · ([7]7 )333

=⇒ x = [17]108 · [3]7 · ([7])2331

=⇒ x = [17]13·8+4 · [3]7 · ([7])291·8+3

=⇒ x = [17]4 · [3]7 · ([7])3

=⇒ x = [17]2 · [17]2 · [3]2 · [3]2 · [3]3 · [7]3

=⇒ x = [9] · [9] · [9] · [9] · [27] · [49] · [7]

=⇒ x = [81] · [81] · [27] · [49] · [7]

mod 20
=⇒ x = [1] · [1] · [7] · [9] · [7] = [63] · [7] = [3] · [7] = [1] 2

Λυµένη ΄Ασκηση 66. (1) Να δειχθεί ότι µια οµάδα που δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες παρά µόνο τις
τετριµµένες είναι κυκλική µε τάξη 1 ή p, όπου ο p είναι πρώτος αριθµός.
(2) Να δειχθεί ότι κάθε οµάδα µε τάξη έναν πρώτο αριθµό είναι κυκλική.

Λύση. (1) Αν G = e τότε G = hei και άρα η G είναι κυκλική τάξης 1. ΄Εστω G 6= e µια οµάδα που
δεν διαθέτει άλλες υποοµάδες παρά µόνο τις τετριµµένες. Τότε υπάρχει στοιχείο a ∈ G\{e} και
ϑεωρούµε την κυκλική υποοµάδα hai ≤ G. Επειδή a 6= e έπεται ότι hai 6= hei και άρα G = hai,
δηλαδή η οµάδα G είναι κυκλική. Επιπλέον η τάξη της G είναι πεπερασµένη διότι αν o(G) = ∞
τότε η G ϑα έχει άπειρες υποοµάδες :
hai, ha2 i, · · · , han i, · · ·
το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα o(G) = o(a) = p < ∞. Τέλος αν p = κ·λ µε κ 6= 1 τότε γνωρίζουµε από
τη Θεωρία ότι η G ϑα έχει γνήσια υποοµάδα τάξης κ, το οποίο είναι άτοπο από υπόθεση. Συνεπώς
η οµάδα G είναι κυκλική µε τάξη p, όπου ο p είναι πρώτος αριθµός.
(2) ΄Εστω G οµάδα µε τάξη o(G) = p, όπου p ≥ 2 ένας πρώτος αριθµός. Τότε υπάρχει στοιχείο
a ∈ G\{e} και από το Θεώρηµα του Langrange έπεται ότι
o(a) = o(hai) | p = o(G)
και άρα o(a) = 1 ή o(a) = p. ΄Οµως αφού a 6= e έχουµε ότι o(a) = p και άρα G = hai, δηλαδή η
G είναι κυκλική. Συνεπώς κάθε οµάδα µε τάξη έναν πρώτο αριθµό είναι κυκλική. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 67. ΄Εστω ότι G είναι µια οµάδα και ότι a, b είναι δύο στοιχεία της µε ab = ba. Αν οι
τάξεις o(a), o(b) είναι πεπερασµένες και (o(a), o(b)) = 1, τότε η τάξη του στοιχείου ab ισούται µε o(a) · o(b).
115

Λύση. ΄Εστω o(a) = n, o(b) = m και o(ab) = k . ΄Αρα an = e, bm = e και επειδή ab = ba έπεται ότι

(ab)nm = ab · ab · · · ab = anm bnm = (an )m (bm )n = em en = e =⇒ o(ab) = k | nm = o(a)o(b) (1)


Αφού o(ab) = k και ab = ba έχουµε

(ab)k = e =⇒ ak bk = e =⇒ ak = b−k =⇒ o(ak ) = o(b−k ) = o(bk ) (∗)


Τότε από τη σχέση (∗) έχουµε
 o(a)
k n
 o(a ) =
 o(a),k = (n,k) n m
=⇒ = =⇒ n · (m, k) = m · (n, k)
 o(bk ) =
 o(b) m (n, k) (m, k)
o(b),k = (m,k)

 
 n | m · (n, k) (n,m)=1
 n | (n, k)
=⇒ =⇒
m | n · (m, k) m | (m, k)
 

 
 n = (n, k)  n|k
=⇒ =⇒
m = (m, k) m|k
 

και άρα επειδή (n, m) = 1 έπεται ότι

o(a)o(b) = nm | k = o(ab) (2)


Από τις σχέσεις (1) και (2) συµπεραίνουµε ότι o(a)o(b) = o(ab). 2


Λυµένη ΄Ασκηση 68. ΄Εστω G = g1 = e, g2 , · · · , gn µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα.
(1) (g1 g2 · · · gn )2 = e.
(2) Τι συµβαίνει αν η τάξη της G είναι περιττός αριθµός ;

Λύση. (1) Γνωρίζουµε ότι για κάθε g ∈ G υπάρχει το αντίστροφο στοιχείο g −1 ∈ G. Επειδή η G
είναι αβελιανή και g1 , g2 , · · · , gn είναι όλα τα στοιχεία της G έπεται ότι στο γινόµενο g1 g2 · · · gn
ϑα µείνουν µόνα εκείνα τα στοιχεία g ∈ G έτσι ώστε g = g −1 , καθώς τα υπόλοιπα εµφανίζονται
ως γινόµενα Ϲευγών gg −1 = e τα οποία δεν συνεισφέρουν τίποτα στο γινόµεςνο g1 g2 · · · gn . ΄Αρα
g1 g2 · · · gn = h1 h2 · · · hk όπου hi ∈ G και hi = h−1 2
i , δηλαδή ισοδύναµα hi = e. Τότε όµως αφού
η G είναι αβελιανή έχουµε

(g1 g2 · · · gn )2 = (h1 h2 · · · hk )2 = h21 h22 · · · h2k = ee · · · e = e


και άρα δείξαµε πράγµατι ότι (g1 g2 · · · gn )2 = e.
(2) ΄Εστω ότι η τάξη της G είναι περιττός αριθµός. Αν το στοιχείο g1 g2 · · · gn δεν είναι το ουδέτερο,
δηλαδή g1 g2 · · · gn 6= e, τότε από το ερώτηµα (1) έπεται ότι o(g1 g2 · · · gn ) = 2. Επειδή όµως 2 | o(G)
έχουµε καταλήξει σε άτοπο. Συνεπώς αν η τάξη o(G) είναι περιττός αριθµός τότε g1 g2 · · · gn = e:

o(G) : περιττός =⇒ g1 g2 · · · gn = e 2

Λυµένη ΄Ασκηση 69. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα τάξης n. Για κάθε διαιρέτη m | n, να προσδιορισθεί
το πλήθος των στοιχείων της G µε τάξη m.
116

Λύση. ΄Εστω m | n. Τότε επειδή η οµάδα G είναι κυκλική έπεται ότι υπάρχει µοναδική υποοµάδα H ≤ G
µε o(H) = m. Τα στοιχεία της H τα οποία την παράγουν έχουν τάξη m, δηλαδή αν H = hxi και o(x) = m
τότε για κάθε y ∈ H έχουµε :
hyi = hxi = H ⇐⇒ o(y) = m
Γνωρίζουµε όµως από τη Θεωρία ότι τέτοια στοιχεία είναι ακριβώς φ(m) σε πλήθος. Επίσης αν z ∈ G είναι
ένα άλλο στοιχείο µε o(z) = m τότε λόγω µοναδικότητας έχουµε ότι hzi = H . Εποµένως για κάθε διαιρέτη
m | n το πλήθος των στοιχείων της G τάξης m ισούται µε φ(m).
Αν m - n τότε από το Θεώρηµα του Langrange έχουµε ότι δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στην G µε τάξη
ίση µε m. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 70. (1) ΄Εστω ότι G είναι µια οµάδα µε τάξη pq , όπου οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί.
Να δειχθεί ότι κάθε γνήσια υποοµάδα H της G είναι κυκλική.
(2) ΄Εστω ότι G είναι µια αβελιανή οµάδα µε τάξη pq και ότι οι p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p 6= q . Να
δειχθεί ότι η G είναι µια κυκλική οµάδα.
(3) Να δειχθεί ότι υπάρχουν αβελιανές οµάδες τάξης p2 , όπου ο p είναι πρώτος αριθµός, οι οποίες δεν
είναι κυκλικές.

Λύση. (1) ΄Εστω H ≤ G και H 6= G. Από το Θεώρηµα του Langrange έχουµε


o(H) | o(G) =⇒ o(H) | pq
΄Οµως οι διαιρέτες του pq είναι : 1, p, q, pq . Επειδή η H είναι γνήσια υποοµάδα της G έπεται ότι
o(H) 6= pq και άρα o(H) = 1, p ή q . Αν o(H) = 1 τότε H = {e} = hei και άρα η H είναι κυκλική.
∆ιαφορετικά αν o(H) = p ή o(H) = q τότε από την ΄Ασκηση 9 έπεται ότι η υποοµάδα H είναι
κυκλική. Εποµένως δείξαµε ότι κάθε γνήσια υποοµάδα H της G είναι κυκλική.
(2) ΄Εστω G µια αβελιανή οµάδα µε τάξη o(G) = pq όπου p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p 6= q . Θα
δείξουµε ότι η οµάδα G είναι κυκλική. Χρειαζόµαστε πρώτα τα παρακάτω :
(α΄) ΄Εστω H, K ≤ G δυο υποοµάδες της G. Τότε από την ΄Ασκηση 2 του Φυλλαδίου 3 έχουµε ότι
το σύνολο
HK = {hk ∈ G | h ∈ H, k ∈ K} = {kh ∈ G | h ∈ H, k ∈ K} = KH
είναι υποοµάδα της G διότι η οµάδα G είναι αβελιανή.
(ϐ΄) ΄Εστω H, K ≤ G δυο υποοµάδες της G έτσι ώστε H ∩ K = {e}. Τότε ισχυριζόµαστε ότι
o(HK) = o(H) · o(K). Ορίζουµε την απεικόνιση
f : H × K −→ HK, (h, k) 7→ f (h, k) = hk
΄Εστω (h, k), (h0 , k 0 ) ∈ H × K έτσι ώστε f (h, k) = f (h0 , k 0 ). Τότε
 0 −1
 kk =e =⇒ k 0 = k
0 0 0 −1 0 −1
hk = h k =⇒ (h ) h=kk ∈ H ∩ K = {e} =⇒
(h0 )−1 h = e =⇒ h0 = h

και άρα (h, k) = (h0 , k 0 ). Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα και επειδή είναι προφανώς και επί
έχουµε πράγµατι ότι
o(H × K) = o(HK) = o(H) · o(K)
Χρησιµοποιώντας τα παραπάνω ϑα δείξουµε ότι η G είναι κυκλική. Καταρχήν αν υπάρχει
στοιχείο e 6= a ∈ G έτσι ώστε o(a) = pq τότε G = hai και άρα η G είναι κυκλική.
΄Εστω ότι δεν υπάρχει στοιχείο a ∈ G µε τάξη o(a) = pq . Τότε για κάθε στοιχείο a ∈ G\{e} ϑα
έχουµε ότι
o(a) = p ή o(a) = q
117

΄Εστω λοιπόν a ∈ G µε o(a) = p. Θεωρούµε την κυκλική υποοµάδα hai ≤ G, που είναι προφανώς
γνήσια. Τότε υπάρχει µη-τετριµµένο στοιχείο b ∈ G\{hai} και από την υπόθεση µας έχουµε ότι
o(b) 6= pq . ΄Αρα
o(b) = p ή o(b) = q
Ισχυριζόµαστε ότι hai∩hbi = {e}. Υποθέτουµε αντίθετα ότι hai∩hbi =
6 {e} και έστω o(hai∩hbi) = m.
Επειδή hai ∩ hbi ≤ hai και hai ∩ hbi ≤ hbi έχουµε
 
 m | o(a) = p  m=1 ή m=p
=⇒
m | o(b) m | o(b)
 

Αν m = 1 τότε hai ∩ hbi = {e} που είναι άτοπο. Για m = p τότε hai ∩ hbi = hai και άρα a ∈ hbi.
Εποµένως έχουµε

 hai ≤ hbi
=⇒ hai = hbi =⇒ b ∈ hai
o(b) = p

ή 
 hai ≤ hbi
=⇒ p | q =⇒ p = 1 ή p=q
o(b) = q

΄Οµως και στις δυο περιπτώσεις έχουµε καταλήξει σε άτοπο διότι b ∈ G\{hai} και p, q είναι πρώτοι
αριθµοί µε p 6= q . Συνεπώς
hai ∩ hbi = {e}
Από τα (α΄), (ϐ΄) και το Θεώρηµα του Langrange έχουµε
o(hai · hbi) = o(a) · o(b) | |G| = pq =⇒ p · o(b) | pq
και άρα o(b) 6= p. Εποµένως o(b) = q . Τότε από την ΄Ασκηση 10 έπεται ότι o(ab) = pq διότι
(p, q) = 1 και έτσι έχουµε καταλήξει σε άτοπο.
Συνεπώς δείξαµε ότι αν G είναι µια αβελιανή οµάδα µε τάξη pq και p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε
p 6= q , τότε η G είναι µια κυκλική οµάδα.
(3) Η οµάδα V4 του Klein, δηλαδή η Z2 × Z2 , έχει τάξη 4 = 22 αλλά δεν είναι κυκλική.
Γενικότερα για κάθε πρώτο αριθµό p η οµάδα ευθύ γινόµενο (Zp × Zp , +) δεν είναι κυκλική.
΄Εστω ότι υπάρχει στοιχείο ([a], [b]) ∈ Zp × Zp έτσι ώστε Zp × Zp = h([a], [b])i, δηλαδή η Zp × Zp
είναι κυκλική. Τότε
o([a], [b]) = p2 = o(Zp × Zp )
΄Οµως
p · ([a], [b]) = (p[a], p[b]) = ([0], [0]) =⇒ o([a], [b]) | p
που είναι προφανώς άτοπο. ΄Αρα οι οµάδες (Zp × Zp , +), όπου ο p είναι πρώτος αριθµός, είναι
αβελιανές οµάδες τάξης p2 οι οποίες δεν είναι κυκλικές. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 71. (1) ΄Εστω p και q πρώτοι αριθµοί. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων της κυκλι-
κής οµάδας Zpq καθώς και το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της.
(2) ΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός. Βρείτε το πλήθος των γεννητόρων της κυκλικής οµάδας Zpr , όπου
r ≥ 1, καθώς και το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της.
Λύση. (1) Το πλήθος των γεννητόρων της Zpq είναι
φ(pq) = φ(p) · φ(q) = (p1 − p0 ) · (q 1 − q 0 ) = (p − 1) · (q − 1)
Η τάξη της Zpq είναι pq και οι διαιρέτες του pq είναι οι αριθµοί : 1, p, q , pq . Συνεπώς ϑα ϐρούµε στο
σύνολο 4 υποοµάδες. ΄Εχουµε :
118

pq pq
• H1 = h[1] (1,pq) i = h[1] 1 i = hpq · [1]i = h[pq]i = h[0]i
pq pq
=q
• Hp = h[1] (p,pq) i = h[1] p i = hq · [1]i = h[q]i = {[0], [q]}
pq pq
=p
• Hq = h[1] (q,pq) i = h[1] q i = hp · [1]i = h[p]i = {[0], [p]}
pq pq
=1
• Hpq = h[1] (pq,pq) i = h[1] pq
i = h[1]i = {[0], [1], [2], · · · , [pq − 1]} = Zpq
Συνεπώς το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Zpq είναι το εξής :

Zpq

h[p]i h[q]i

h[0]i

Αν p = q τότε το πλήθος των γεννητόρων της Zp2 είναι

φ(p2 ) = (p2 − p1 ) = p · (p − 1)
Η τάξη της Zp2 είναι p2 και οι διαιρέτες του p2 είναι οι αριθµοί : 1, p, p2 . Συνεπώς ϑα ϐρούµε στο
σύνολο 3 υποοµάδες. ΄Εχουµε :
p2 p2
• H1 = h[1] (1,p2 ) i = h[1] 1 i = hp2 · [1]i = h[p2 ]i = h[0]i
p2 p2
=p
• Hp = h[1] (p,p2 ) i = h[1] p i = hp · [1]i = h[p]i = {[0], [p]}
p2 p2
=1
• Hp2 = h[1] (p2 ,p2 ) i = h[1]i = {[0], [1], [2], · · · , [p2 − 1]} = Zp2
i = h[1] p2

Συνεπώς το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Zp2 είναι το εξής :

Zp2

h[p]i

h[0]i

(2) Το πλήθος των γεννητόρων της Zpr είναι

φ(pr ) = (pr − pr−1 ) = pr−1 · (p − 1)


Η τάξη της Zpr είναι pr και οι διαιρέτες του pr είναι οι αριθµοί : 1, p, p2 , · · · , pr . Συνεπώς ϑα ϐρούµε
στο σύνολο r + 1 υποοµάδες. ΄Εχουµε :
pr pr
• H1 = h[1] (1,pr ) i = h[1] 1 i = hpr · [1]i = h[pr ]i = h[0]i
pr pr
=pr−1
• Hp = h[1] (p,pr ) i = h[1] p i = hpr−1 · [1]i = h[pr−1 ]i
pr pr
=pr−2
• Hp2 = h[1] (p2 ,pr ) i = h[1] p2 i = hpr−2 · [1]i = h[pr−2 ]i
119

• ······
pr pr
(pr−1 ,pr )
=p
• Hpr−1 = h[1] i = h[1] pr−1 i = hp · [1]i = h[p]i
pr pr
=1
• Hpr = h[1] (pr ,pr ) i = h[1] pr i = h[1]i = Zpr
Τότε το διάγραµµα Hasse των υποοµάδων της Zpq είναι το εξής :
Zpr

h[p]i

h[p2 ]i

..
.

h[pr−2 ]i

h[pr−1 ]i

h[0]i
και έτσι έχουµε το Ϲητούµενο. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 72. (1) Να δειχθεί ότι ότι η οµάδα (Q, +) των ϱητών αριθµών µε πράξη την συνήθη
πρόσθεση δεν είναι κυκλική οµάδα.
(2) Να δειχθεί ότι η οµάδα των πραγµατικών αριθµών (R, +) µε πράξη την συνήθη πρόσθεση δεν είναι
κυκλική οµάδα.
p
Λύση. (1) ΄Εστω ότι η οµάδα (Q, +) είναι κυκλική. Τότε υπάρχει ϱητός q ∈ Q έτσι ώστε

p
Q=
q
΄Οµως τότε
p
p
∈Q=
2q q
και άρα υπάρχει n ∈ Z έτσι ώστε
p p p 1 1
=n· =⇒ = np =⇒ p( − n) = 0 =⇒ p = 0 ή n =
2q q 2 2 2
Σε κάθε περίπτωση όµως έχουµε καταλήξει σε άτοπο διότι n ∈ Z και αν p = 0 τότε προφανώς
Q = {0}. Εποµένως η οµάδα (Q, +) δεν είναι κυκλική.
(2) Από τη Θεωρία γνωρίζουµε ότι κάθε υποοµάδα κυκλικής οµάδας είναι κυκλική. Επειδή (Q, +) ≤
(R, +), αν η οµάδα (R, +) είναι κυκλική τότε ϑα είχαµε ότι και η οµάδα (Q, +) είναι κυκλική, που
είναι άτοπο από το (1). Εποµένως η οµάδα (R, +) δεν είναι κυκλική. 2
120

Λυµένη ΄Ασκηση 73. Σηµειώστε αν είναι σωστό ή λάθος.


(1) Κάθε κυκλική οµάδα είναι αβελιανή.
(2) Κάθε αβελιανή οµάδα είναι κυκλική
(3) Κάθε στοιχείο µιας κυκλικής οµάδας παράγει την οµάδα.
(4) Για κάθε n ∈ N, υπάρχει τουλάχιστον µια αβελιανή οµάδα µε τάξη n.
(5) Κάθε οµάδα τάξης ≤ 4 είναι κυκλική.
(6) Για κάθε στοιχείο [a]20 της Z20 που είναι γεννήτορας, υπάρχει ένα στοιχείο b ∈ [a]20 , το οποίο είναι
πρώτος αριθµός.
(7) Η S3 είναι κυκλική οµάδα.
(8) Η A3 είναι κυκλική οµάδα.
(9) Κάθε κυκλική οµάδα τάξης > 2 έχει τουλάχιστον δυο διαφορετικούς γεννήτορες.
Λύση. (1) Σ, ϐλέπε ΄Ασκηση 10 στο Φυλλάδιο 3.
(2) Λ, για παράδειγµα η οµάδα V4 του Klein είναι αβελιανή αλλά όχι κυκλική.
(3) Λ, για παράδειγµα στην Z4 έχουµε ότι Z4 = h[1]i = h[3]i.
(4) Σ, διότι η Zn µε n > 0 είναι πεπερασµένη αβελιανή τάξης n.
(5) Λ, η οµάδα V4 του Klein έχει τάξη 4 και δεν είναι κυκλική.
(6) Σ. Οι γεννήτορες της Z20 είναι σε πλήθος φ(20) = 8 και είναι οι εξής :
Z20 = h[1]i = h[3]i = h[7]i = h[9]i = h[11]i = h[13]i = h[17]i = h[19]i
΄Ολοι οι αντιπρόσωποι είναι πρώτοι αριθµοί εκτός από τους [1], [9]. Τότε έχουµε ότι 29 ∈ [9]20 και
41 ∈ [1]20 , όπου οι αριθµοί 29 και 41 είναι πρώτοι αριθµοί.
(7) Λ, διότι κανένα από τα στοιχεία της S3 δεν παράγει ολόκληρη την οµάδα.
(8) Σ, διότι A3 = hρ1 i = hρ2 i.
(9) Σ. ΄Εστω G = hai κυκλική τάξης n > 2 και ας υποθέσουµε ότι η G έχει µόνο έναν γεννήτορα, το
στοιχείο a. Τότε και το a−1 είναι γεννήτορας και G = hai = ha−1 i. ΄Αρα από την υπόθεση που
κάναµε έχουµε :
a = a−1 =⇒ a2 = e
και άρα G = {e, a}, δηλαδή η οµάδα G έχει τάξη 2. Αυτό όµως είναι άτοπο από την υπόθεση µας.
΄Αρα κάθε κυκλική οµάδα τάξης > 2 έχει τουλάχιστον δυο διαφορετικούς γεννήτορες. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 74. Στις παρακάτω προτάσεις, δώστε παράδειγµα οµάδας µε την ιδιότητα που περι-
γράφεται ή εξηγήστε γιατί δεν υπάρχει τέτοιο παράδειγµα.
(1) Μια πεπερασµένη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(2) Μια άπειρη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(3) Μια κυκλική οµάδα που έχει µόνο έναν γεννήτορα.
(4) Μια άπειρη κυκλική οµάδα που έχει τέσσερις γεννήτορες.
(5) Μια πεπερασµένη κυκλική οµάδα που έχει τέσσερις γεννήτορες.
Λύση. (1) Η οµάδα V4 του Klein (' Z2 × Z2 ) είναι µια πεπερασµένη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(2) Από την ΄Ασκηση 15 έχουµε ότι οι ϱητοί (Q, +) είναι µια άπειρη οµάδα που δεν είναι κυκλική.
(3) Η οµάδα Z2 = {[0], [1]} = h[1]i είναι µια κυκλική οµάδα που έχει µόνο έναν γεννήτορα.
(4) ∆εν υπάρχει παράδειγµα άπειρης κυκλικής οµάδας µε τέσσερις γεννήτορες διότι κάθε άπειρη
κυκλική έχει ακριβώς 2 γεννήτορες.
(5) Ψάχνουµε παραδείγµατα πεπερασµένων κυκλικών οµάδων που έχουν τέσσερις γεννήτορες. ∆ηλα-
δή ϑέλουµε οµάδες της µορφής Zn µε φ(n) = 4. Για παράδειγµα :
(α΄) Η οµάδα Z5 έχει τέσσερις γεννήτορες αφού φ(5) = 4.
(ϐ΄) Η οµάδα Z8 έχει τέσσερις γεννήτορες αφού φ(8) = 4.
(γ΄) Η οµάδα Z90 έχει τέσσερις γεννήτορες αφού φ(90) = 4.
121

΄Οµοια µπορείτε να ϐρείτε και άλλα παραδείγµατα. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 75. (1) ∆είξτε ότι µια οµάδα που έχει πεπερασµένο µόνο πλήθος υποοµάδων πρέπει
να είναι πεπερασµένη οµάδα.
(2) ∆είξτε ότι δεν µπορεί µια οµάδα να γραφεί ως ένωση δύο γνήσιων υποοµάδων της.
(3) Μπορεί µια οµάδα να γραφεί ως ένωση τριών γνησίων υποοµάδων της ;

Λύση. (1) ΄Εστω G µια οµάδα που έχει πεπερασµένο µόνο πλήθος υποοµάδων. Τότε για κάθε a ∈ G
ϑεωρούµε τη κυκλική υποοµάδα hai που παράγεται από το a. Ισχυριζόµαστε ότι η υποοµάδα hai
είναι πεπερασµένη. Πράγµατι αν η hai είναι άπειρη τότε η hai άρα και η G έχουν άπειρο πλήθος
υποοµάδων, τις hai i, ∀i ≥ 0. Αυτό όµως είναι άτοπο από την υπόθεση µας και άρα o(hai) < ∞.
΄Οµως
[ [
G= {a} = hai
a∈G a∈G
Από την υπόθεση µας γνωρίζουµε ότι η G έχει πεπερασµένες πολλές (κυκλικές) υποοµάδες και
επειδή κάθε κυκλική υποοµάδα hai είναι πεπερασµένη έπεται από τη παραπάνω σχέση ότι η οµάδα
G είναι πεπερασµένη.
(2) ΄Εστω
G=H ∪K
όπου H, K ≤ G δυο γνήσιες υποοµάδες της G. Αν H ⊆ K ή K ⊆ H τότε έχουµε

H ∪K =K =G ή H ∪K =H =G
που είναι άτοπο διότι οι υποοµάδες H και K είναι γνήσιες. ΄Αρα έπεται ότι

H " K και K " H


΄Εστω στοιχείο g ∈ K\H και h ∈ H\K . Τότε

h∈H


 gh ∈ H =⇒ g ∈ H



gh ∈ G = H ∪ K =⇒ ή




 g∈K
gh ∈ K =⇒ h ∈ K

και έτσι έχουµε καταλήξει σε άτοπο. Εποµένως µια οµάδα δε µπορεί να γραφεί ως ένωση δύο
γνήσιων υποοµάδων της.
(3) Θεωρούµε την οµάδα V4 = {e, a, b, ab} του Klein. Τότε η V4 έχει τρεις γνήσιες υποοµάδες :

H1 = {e, a}, H2 = {e, b}, H3 = {e, ab}


και προφανώς V4 = H1 ∪ H2 ∪ H3
Γενικά στην ερώτηση αν µπορεί µια οµάδα να γραφεί ως ένωση τριών γνησίων υποοµάδων της
απάντηση δίνει το παρακάτω αποτέλεσµα το οποίο ϑα αποδειχθεί στις Σηεµιώσεις Θεωρητικών
Θεµάτων του Μαθήµατος :

ΘΕΩΡΗΜΑ : Μια οµάδα G γράφεται ως ένωση τριών γνήσιων υποοµάδων της αν και µόνο αν
υπάρχει κανονική υποοµάδα H ≤ G έτσι ώστε η επαγόµενη οµάδα-πηλίκο G/H να είναι ισόµορφη
µε την οµάδα του Klein V4 :
G/H ' V4 2
122

Λυµένη ΄Ασκηση 76. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H ≤ G, K ≤ G είναι δύο υποοµάδες της.
Θεωρούµε το υποσύνολο R ⊆ G × G που ορίζεται ως
(a, b) ∈ R ⇐⇒ a = h ? b ? k, h ∈ H, k ∈ K.
Να δειχθεί ότι το υποσύνολο R ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας επί της G και ακολούθως να περιγραφούν οι
κλάσεις ισοδυναµίας.
Λύση. Για κάθε (x, x), (x, y), (y, z)z ∈ R έχουµε :

• Ανακλαστική ιδιότητα δηλαδή (x, x) ∈ R :


Για h = k = e έχουµε ότι x = e ? x ? e και άρα (x, x) ∈ R για κάθε x ∈ G.

• Συµµετρική ιδιότητα δηλαδή (x, y) ∈ R =⇒ (y, x) ∈ R :


Αν (x, y) ∈ R τότε υπάρχουν h ∈ H , k ∈ K έτσι ώστε
x = h ? y ? k =⇒ y = h−1 ? x ? k −1 =⇒ (y, x) ∈ R
διότι h−1 ∈ H και k −1 ∈ K .

• Μεταβατική ιδιότητα δηλαδή (x, y) ∈ R και (y, z) ∈ R =⇒ (x, z) ∈ R :


Επειδή (x, y) ∈ R και (y, z) ∈ R έχουµε

 x = h1 ? y ? k1
=⇒ x = h1 ? (h2 ? z ? k2 ) ? k1 =⇒ x = (h1 ? h2 ) ? z ? (k2 ? k1 ) =⇒ (x, z) ∈ R
y = h2 ? z ? k2

διότι h1 ? h2 ∈ H και k1 ? k2 ∈ K . ΄Αρα η R είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί της G.


΄Εστω x ∈ G. Τότε η κλάση ισοδυναµίας [x] του x ως προς τη σχέση R είναι το ακόλουθο σύνολο :
y ∈ G | (x, y) ∈ R

[x] =

= y ∈ G | x = h ? y ? k, h ∈ H, k ∈ K
y ∈ G | y = h−1 ? x ? k −1 , h ∈ H, k ∈ K

=
= h ? x ? k −1 | h ∈ H, k ∈ K
 −1

= HxK 2
123

Ασκησεις - Φυλλαδιο 6
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τρίτη 4 ∆εκεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 77. Βρείτε όλα τα σύµπλοκα (πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H ≤ G της οµάδας
G και περιγράψτε την οµάδα πηλίκο στις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) H = 4Z ≤ Z.
(2) H = 4Z ≤ 2Z.
(3) H = h[18]36 i ≤ Z36 .
Λύση. ΄Ολες οι εµπλεκόµενες οµάδες είναι προσθετικές, και άρα ο συµβολισµός µας εδώ είναι προσθετι-
κός.
(1) Το αριστερό σύµπλοκο της 4Z που περιέχει το m ∈ Z είναι της µορφής
m + 4Z
• Για m = 0 έχουµε το παρακάτω σύµπλοκο που περιέχει το 0 :
4Z = {· · · , −12, −8, −4, 0, 4, 8, 12, · · · }
• Για να ϐρούµε ένα άλλο αριστερό σύµπλοκο, επιλέγουµε ένα στοιχείο του Z που δεν ανήκει
στο 4Z, για παράδειγµα το 1 ∈ Z αλλά 1 ∈
/ 4Z . Συνεπώς για m = 1 έχουµε το αριστερό
σύµπλοκο
1 + 4Z = {· · · , −11, −7, −3, 1, 5, 9, 13, · · · }
• Για m = 2 έχουµε το αριστερό σύµπλοκο
2 + 4Z = {· · · , −10, −6, −2, 2, 6, 10, 14, · · · }
• Για m = 3 έχουµε το αριστερό σύµπλοκο
3 + 4Z = {· · · , −9, −5, −1, 3, 7, 11, 15, · · · }
Είναι ϕανερό ότι αυτά τα τέσσερα σύµπλοκα εξαντλούν το Z και άρα αποτελούν τη διαµέριση του
Z στα αριστερά σύµπλοκα της 4Z, δηλαδή
Z = (4Z) ∪ (1 + 4Z) ∪ (2 + 4Z) ∪ (3 + 4Z)
΄Οµως αφού η Z είναι αβελιανή οµάδα έχουµε ότι το αριστερό σύµπλοκο m + 4Z ταυτίζεται µε το
δεξιό σύµπλοκο 4Z + m. ΄Αρα η διαµέριση του Z σε δεξιά σύµπλοκα είναι η ίδια.

Σχόλιο: ΄Εστω G µια αβελιανή οµάδα και H ≤ G. Τότε τα αριστερά σύµπλοκα της H στην G
συµπίπτουν µε τα δεξιά σύµπλοκα της H στην G. Από εδώ και στο εξής, όταν έχουµε µια αβελιανή
οµάδα G ϑα υπολογίζουµε τα αριστερά σύµπλοκα της H , γνωρίζοντας ότι αυτά συµπίπτουν µε τα
δεξιά. Επίσης υπενθυµίζουµε ότι η συλλογή όλων των διακεκριµµένων (αριστερών) συµπλόκων
µιας υποοµάδας αποτελεί µια διαµέριση της οµάδας, και άρα εκ΄ κατασκευής η ένωση όλων των
διακεκριµµένων (αριστερών) συµπλόκων της H στην G, είναι µια ξένη ένωση η οποία συµπίπτει µε
την οµάδα G.

(2) Τα σύµπλοκα της 4Z στην 2Z είναι της µορφής m + 4Z µε m ∈ 2Z. ΄Εχουµε :


124

• Για m = 0 έχουµε το σύµπλοκο


4Z = {· · · , −12, −8, −4, 0, 4, 8, 12, · · · }
• Για m = 2 έχουµε το σύµπλοκο
2 + 4Z = {· · · , −10, −6, −2, 2, 6, 10, 14, · · · }
Τα παραπάνω δυο σύµπλοκα που ϐρήκαµε εξαντλούν το 2Z και άρα αποτελούν τη διαµέριση του
2Z στα σύµπλοκα της 4Z. ΄Αρα
2Z = (4Z) ∪ (2 + 4Z)

(3) Τα σύµπλοκα της h[18]36 i στην Z36 είναι της µορφής [m] + h[18]36 i όπου [m] ∈ Z36 . ΄Εχουµε :
• Για [m] = [0] έχουµε το σύµπλοκο
h[18]i = {[0], [18]}
• Για [m] = [1] έχουµε το σύµπλοκο
[1] + h[18]i = {[1], [19]}
• Για [m] = [2] έχουµε το σύµπλοκο
[2] + h[18]i = {[2], [20]}
• Για [m] = [3] έχουµε το σύµπλοκο
[3] + h[18]i = {[3], [21]}
• Για [m] = [4] έχουµε το σύµπλοκο
[4] + h[18]i = {[4], [22]}
• Για [m] = [5] έχουµε το σύµπλοκο
[5] + h[18]i = {[5], [23]}
• Για [m] = [6] έχουµε το σύµπλοκο
[6] + h[18]i = {[6], [24]}
• Για [m] = [7] έχουµε το σύµπλοκο
[7] + h[18]i = {[7], [25]}
• Για [m] = [8] έχουµε το σύµπλοκο
[8] + h[18]i = {[8], [26]}
• ···················································

• Για [m] = [16] έχουµε το σύµπλοκο


[16] + h[18]i = {[16], [34]}
• Για [m] = [17] έχουµε το σύµπλοκο
[17] + h[18]i = {[17], [35]}
Είναι ϕανερό ότι τα παραπάνω σύµπλοκα εξαντλούν το Z36 και άρα αποτελούν τη διαµέριση του
Z36 στα σύµπλοκα της h[18]36 i. Συνεπώς :
2
  
Z36 = h[18]i ∪ [1] + h[18]i ∪ · · · ∪ [17] + h[18]i
125

Λυµένη ΄Ασκηση 78. ΄Εστω η διεδρική οµάδα D4 τάξης 8, την οποία ϑεωρούµε ως υποοµάδα της S4 :
D4 = Id4 , ρ, ρ2 , ρ3 , σ, σρ, σρ2 , σρ3 }, όπου ρ = 1 2 3 4 και σ = 2 4
  

και έστω η υποοµάδα H = Id4 , σρ της D4 .
(1) Βρείτε όλα τα αριστερά σύµπλοκα (αριστερές πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H στην D4 .
(2) Βρείτε όλα τα δεξιά σύµπλοκα (δεξιές πλευρικές κλάσεις) της υποοµάδας H στην D4 .
(3) Είναι H κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της D4 ;

Λύση. (1) Τα αριστερά σύµπλοκα της υποοµάδας H = Id4 , σρ της D4 είναι τα εξής :
• Id4 H = H
• ρH = {ρ, ρσρ} = {ρ, σρ3 }
• ρ2 H = {ρ2 , ρ2 σρ} = {ρ2 , σ}
• ρ3 H = {ρ3 , ρ3 σρ} = {ρ3 , σρ2 }
Τα παραπάνω σύµπλοκα που ϐρήκαµε εξαντλούν την οµάδα D4 και άρα αποτελούν τη διαµέριση
της D4 στα αριστερά σύµπλοκα της H = {Id4 , σρ}. ΄Αρα έχουµε
D4 = {Id4 , σρ} ∪ {ρ, σρ3 } ∪ {ρ2 , σ} ∪ {ρ3 , σρ2 }
(2) Τα δεξιά σύµπλοκα της υποοµάδας H = {Id4 , σρ} της D4 είναι τα εξής :
• HId4 = H
• Hρ = {ρ, σρ2 }
• Hρ2 = {ρ2 , σρ3 }
• Hρ3 = {ρ3 , σρ4 } = {ρ3 , σ}
Τα παραπάνω σύµπλοκα αποτελούν τη διαµέριση της D4 στα δεξιά σύµπλοκα της H = {Id4 , σρ}.
΄Αρα
D4 = {Id4 , σρ} ∪ {ρ, σρ2 } ∪ {ρ2 , σρ3 } ∪ {ρ3 , σ}
(3) Τα αριστερά σύµπλοκα της υποοµάδας H = {Id4 , σρ} της D4 είναι διαφορετικά από τα δεξιά
σύµπλοκα, για παράδειγµα ρ3 H 6= Hρ3 , και άρα η H δεν είναι κανονική υποοµάδα της D4 . 2

Λυµένη ΄Ασκηση 79. Να ϐρεθεί ο δείκτης της υποοµάδας H στην οµάδα G στις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) H = h[3]24 i ≤ Z24 .
(2) H = h(2 3)i ≤ S3 .
(3) H = h(1 3)i ≤ D4 .
Σε ποιές από τις παραπάνω περιπτώσεις η υποοµάδα H είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G;
Λύση. Ψπενθυµίζουµε ότι αν H E G είναι µια κανονική υποοµάδα µιας πεπερασµένης οµάδας G, τότε
o(G)
o(G/H) = [G : H] = o(H) . Επίσης υπενθυµίζουµε ότι αν a ∈ G, όπου G είναι µια προσθετική οµάδα, τότε
o(a)
για κάθε k ∈ Z: o(ka) = (k,o(a)) .
Με ϐάση τα παραπάνω, υπολογίζουµε τους Ϲητούµενους δείκτες :
  o(Z24 ) 24 24
Z24 : h[3]24 i = = 24 = =3
o(h[3]24 i) (3,24)
8

  o(S3 ) 6
S3 : h(2 3)i = = =3
o(h(23)i) 2
  o(D4 ) 8
D4 : h(1 3)i = = =4
o(h(13)i) 2
Η οµάδα Z24 είναι αβελιανή και άρα η H = h[3]24 i είναι κανονική. Για τις άλλες δυο περιπτώσεις
υπολογίζοντας τα αριστερά και δεξιά σύµπλοκα της H στην G διαπιστώνουµε ότι δεν είναι κανονικές
υποοµάδες. 2
126

Λυµένη ΄Ασκηση 80. Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα GL2 (R) των αντιστρέψιµων πινάκων µε
στοιχεία πραγµατικούς αριθµούς.
(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο
 ab

G= 0d ∈ M2×2 (R) | ad 6= 0
είναι υποοµάδα της GL2 (R).
(2) Να δείξετε ότι το υποσύνολο
 
H= 1b ∈ M2×2 (R) | b ∈ R
01
είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G.
(3) Να δειχθεί ότι η οµάδα–πηλίκο G/H είναι αβελιανή.
 xy
Λύση. (1) ΄Εστω a0 db , 0 z ∈ G. Τότε
     
a b x y ax ay + bz
· = ∈G
0 d 0 z 0 dz
διότι axdz 6= 0 αφού ad 6= 0 και xz 6= 0. ΄Αρα  το σύνολο G είναι κλειστό ως προς τη πράξη
 της
1 0 a
GL2 (R). Προφανώς το ουδέτερο στοιχείο 0 1 της GL2 (R) ανήκει και στη G. ΄Εστω 0 d ∈ G. b

Τότε    1 −b
       −1 1 −b
a b 1 0 a b
· a da = =⇒ = a da ∈G
0 d 0 d1 0 1 0 d 0 1
d
διότι ad 6= 0. ΄Αρα G ≤ GL2 (R).
xy
(2) ΄Εστω 0 z ∈ G. Τότε
 −1     1 −y
    
x y 1 b x y x xz 1 b x y
· · = · 1 ·
0 z 0 1 0 z 0 z
0 1 0 z
 1 bz−y   
x y
= x xz
1 ·
0 z
0 z

1 bz
 
= x ∈H
0 1
Συνεπώς H  GL2 (R).
(3) Η οµάδα πηλίκο G/H είναι αβελιανή αν και µόνο αν
∀A, B ∈ G : AH · BH = BH · AH ⇐⇒ (AB)H = (BA)H ⇐⇒ AB · (BA)−1 ∈ H
 xy
΄Εστω A = a0 db , B = 0 z ∈ G. ΄Εχουµε :
      
a b x y ax ay + bz

 AB = · =



 0 d 0 z 0 dz



      
 x y a b xa xb + yd
BA = · =

 0 z 0 d 0 zd



  1 −xb−yd 

−1

 (BA) = xa xazd


1
0 zd
και τότε
−xb−yd −ax2 b−axyd+xa2 y+xabz
  1   
ax ay + bz 1
(AB) · (BA)−1 = · xa xazd
1 = xazd ∈H
0 dz 0 zd 0 1
΄Αρα η οµάδα πηλίκο G/H είναι αβελιανή. 2
127

Λυµένη ΄Ασκηση 81. Θεωρούµε το σύνολο απεικονίσεων



G = τa,b : R −→ R | τa,b (x) = ax + b, a, b ∈ R, a 6= 0
το οποίο είναι οµάδα µε πράξη την σύνθεση απεικονίσεων.
(1) Να δείξετε ότι το υποσύνολο

H = τ1,b ∈ G | b ∈ R
είναι κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα της G.
(2) Να προσδιορίσετε την οµάδα–πηλίκο G/H .

Λύση. (1) Για κάθε a, b, c, d, x ∈ R µε a, c 6= 0 έχουµε :


 x b x b
(τa,b ◦ τa−1 ,−a−1 b )(x) = τa,b τa−1 ,−a−1 b (x) = τa,b − = a − +b=x
a a a a
=⇒ τa,b ◦ τa−1 ,−a−1 b = IdR
΄Οµοια δείχνουµε ότι
τa−1 ,−a−1 b ◦ τa,b = IdR
και άρα
(τa,b )−1 = τa−1 ,−a−1 b (1)
Ιδιαίτερα ϐλέπουµε ότι το σύνολο G αποτελείται από 1-1 και επί απεικονίσεις από το R στο R,
και άρα είναι υποσύνολο της συµµετρικής οµάδας S(R) επί του συνόλου R. Παρατηρούµε ότι η
ταυτοτική απεικόνιση IdR : R −→ R ανήκει στο σύνολο G διότι IdR = τ1,0 .
Επίσης έχουµε


(τa,b ◦ τc,d )(x) = τa,b τc,d (x) = τa,b (cx + d)
= a(cx + d) + b = acx + (ad + b)
= τac,ad+b
Συνεπώς έπεται ότι
τa,b ◦ τc,d = τac,ad+b (2)
Να σηµειώσουµε ότι επειδή η ταυτοτική απεικόνιση : R −→ R ανήκει στο υποσύνολο G, οι σχέσεις
(1) και (2) δείχνουν ότι το σύνολο G είναι υποοµάδα της συµµετρικής οµάδας S(R) (της οποίας
η πράξη είναι η σύνθεση απεικονίσεων). Εποµένως το σύνολο G εφοδιασµένο µε τη πράξη της
σύνθεσης είναι οµάδα.
Για κάθε τa,b ∈ G έχουµε :
−1 −1

(τa,b ◦ τ1,r ◦ τa,b )(x) = τa,b τ1,r (ax + b)
−1
= τa,b (ax + b + r)
= τa−1 ,−a−1 b (ax + (b + r))
= a−1 (ax + b + r) − a−1 b
= x + a−1 b + a−1 r − a−1 b
= x + a−1 r
= τ1,a−1 r (x)
΄Αρα δείξαµε ότι
−1 −1
τa,b ◦ τ1,r ◦ τa,b = τ1,a−1 r =⇒ τa,b ◦ τ1,r ◦ τa,b ∈ H, ∀τa,b ∈ G
Εποµένως έχουµε ότι η H είναι κανονική υποοµάδα της G.
128

(2) Ορίζουµε την απεικόνιση


f : G/H −→ R∗ ,

τa,b H 7−→ f τa,b H = a
΄Εχουµε
• Καλά ορισµένη : ΄Εστω τa,b H = τc,d H . Τότε έχουµε
−1
τa,b ◦ τc,d ∈ H =⇒ τa,b ◦ τc−1 ,−c−1 d ∈ H =⇒ τac−1 ,−ac−1 d+b ∈ H =⇒ ac−1 = 1
=⇒ a = c
 
=⇒ f τa,b H = f τc,d H
΄Αρα η απεικόνιση f είναι καλά ορισµένη.

• Οµοµορφισµός Οµάδων : ΄Εστω τa,b H, τc,d H ∈ G/H . Τότε


    
f (τa,b H)(τc,d H) = f τa,b ◦ τc,d H = f τac,ad+b H = ac = f τa,b H f τc,d H
και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.

• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω τa,b H ∈ G/H έτσι ώστε f τa,b H = 1. Τότε
a = 1 =⇒ τa,b H = τ1,b H =⇒ τa,b H = H
και άρα ο πυρήνας της f είναι ο τετριµµένος. Συνεπώς η f είναι 1-1.

• Επί : Για ∗
 κάθε a ∈ R υπάρχει το στοιχείο τa,b H ∈ G/H και από τον ορισµό της f έχουµε ότι
f τa,b H = a. Εποµένως η f είναι επί.
Συνεπώς έχουµε ότι
G/H ' R∗ 2

Λυµένη ΄Ασκηση 82. ΄Εστω η πολλαπλασιαστική οµάδα C∗ των µη-µηδενικών µιγαδικών αριθµών.
(1) Αν U = {z ∈ C | |z| = 1} ≤ C∗ , να δειχθεί ότι η οµάδα-πηλίκο C∗ /U είναι ισόµορφη µε την
πολλαπλασιαστική οµάδα R+ των ϑετικών πραγµατικών αριθµών.
(2) Να δείξετε ότι το σύνολο
a b
 
G= −b a ∈ M2×2 (R) | (a, b) 6= (0, 0)
εφοδιασµένο µε την πράξη πολλαπλασιασµού πινάκων είναι οµάδα και υπάρχει ισοµορφισµός :

=
G −→ C∗
Λύση. (1) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : C∗ /U −→ R+ , zU 7→ f (zU) = |z|
΄Εχουµε
• Καλά ορισµένη : ΄Εστω zU = wU. Τότε έχουµε
z −1 w ∈ U =⇒ |z −1 w| = 1 =⇒ |z −1 | · |w| = 1 =⇒ |z| = |w| =⇒ f (zU) = f (wU)
΄Αρα η απεικόνιση f είναι καλά ορισµένη.

• Οµοµορφισµός Οµάδων : ΄Εστω zU, wU ∈ C∗ /U. Τότε



f (zU)(wU) = f (zwU) = |zw| = |z| · |w| = f (zU)f (wU)
και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.
129

• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω zU ∈ Ker f . Τότε


f (zU) = 1 =⇒ |z| = 1 =⇒ z ∈ U =⇒ zU = U
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα διότι Ker f = 0C∗ /U .

• Επί : Για κάθε r ∈ R+ το στοιχείο rU ∈ C∗ /U και f (rU) = |r| = r. Εποµένως η f είναι επί.
΄Αρα δείξαµε πράγµατι ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός :
C∗ /U ' R+
a b

(2) ΄Εστω −b a ∈ G. Τότε παρατηρούµε ότι

a b 2 2
−b a = a + b 6= 0

και άρα τα στοιχεία της G ανήκουν στην GL2 (R). Θα δείξουµε ότι η G είναι υποοµάδα
 της GL 2 (R).
Είναι ϕανερό ότι το ουδέτερο στοιχείο της GL2 (R) ανήκει και στην G. ΄Εστω −ba b , c d ∈ G.
a −d c
Τότε      
a b c d ac − bd ad + bc
· = ∈G
−b a −d c −bc − ad −bd + ac
διότι ac − bd 6= 0 και ad
 + bc 6= 0. ΄Αρα το σύνολο G είναι κλειστό ως προς τη πράξη της GL2 (R).
Επίσης για κάθε −b a b ∈ G το αντίστροφο στοιχείο
a
−1 !
   a b
a b 1 a b 2 2 − 2 2
= 2 = a +b b
a +b
a ∈G
−b a a + b2 −b a a2 +b2 a2 +b2

ανήκει στην G και άρα G ≤ GL2 (R).


Θα δείξουµε ότι η G είναι ισόµορφη µε την C∗ . Ορίζουµε την απεικόνιση
f : G −→ C∗ , a b a b
 
−b a 7→ f −b a = a + bi
που είναι καλά ορισµένη. ΄Εχουµε

a b
 x y
• Οµοµορφισµός Οµάδων : ΄Εστω −b a , −y x ∈ G. Τότε
a b ·
 x y  ax−by ay+bx 
f −b a −y x = f −bx−ay −by+ax = (ax − by) + (ay + bx)i
= ax + ayi + bxi − by
= (a + bi) · (x + yi)
a b
 x y 
= f −b a · f −y x
και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.

a b ∈ Ker f . Τότε

• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω −b a
a b

f −b a = 1 =⇒ a + bi = 1 + 0i =⇒ a = 1 και b = 0
a b
 10

=⇒ −b a = 0 1
 
=⇒ Ker f = 10 01
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα διότι Ker f = 0G .

x y x y 
• Επί : Για κάθε µιγαδικό αριθµό x + yi ∈ C∗ το στοιχείο −y x ∈ G και f −y x = x + yi.
Εποµένως η f είναι επί.
΄Αρα έχουµε τον ισοµορφισµό :
G ' C∗ 2
130

Λυµένη ΄Ασκηση 83. (1) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;


(2) Πόσοι µονοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;
(3) Πόσοι επιµορφισµοί οµάδων Z −→ Z υπάρχουν ;
(4) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z −→ Z2 υπάρχουν ;
(5) Πόσοι οµοµορφισµοί οµάδων Z2 −→ Z υπάρχουν ;

Λύση. (1) Θα δείξουµε ότι µια απεικόνιση f : Z −→ Z είναι οµοµορφισµός αν και µόνο αν υπάρχει
k ∈ Z έτσι ώστε f = fk : Z −→ Z, fk (n) = nk .
Καταρχήν για κάθε k ∈ Z η fk είναι οµοµορφισµός αφού

fk (n1 + n2 ) = k(n1 + n2 ) = kn1 + kn2 = fk (n1 ) + fk (n2 )


΄Εστω f : Z −→ Z ένας οµοµοφισµός οµάδων και ϑέτουµε f (1) = k ∈ Z. ΄Εστω n ∈ Z. Τότε
έχουµε


 n ≥ 1 : f (n) = f (1 + · · · + 1) = f (1) + · · · + f (1) = n · f (1) = nk = fk (n)



n = 0 : f (0) = 0 = 0 · k = fk (0)




n < 0 : f (n) = f (−(−n)) = −f (−n) = −(−n)k = kn = fk (n)

Συνεπώς για κάθε n ∈ Z έχουµε

f (n) = f (n · 1) = nf (1) = nk =⇒ f = fk
Επειδή fk = fλ αν και µόνο αν k = λ τότε υπάρχουν |Z| το πλήθος οµοµοµορφισµοί από το Z −→ Z
και δίνονται από τους οµοµοριφισµούς fk µε k ∈ Z. ∆ηλαδή η απεικόνιση

Z −→ οµοµορφισµοί : Z −→ Z , k 7−→ fk
είναι 1-1 και επί.
(2) ΄Εστω f : Z −→ Z ένας µονοµορφισµός. ΄Αρα από το (1) έχουµε ότι f = fk , k ∈ Z, δηλαδή
fk (n) = kn για κάθε n ∈ Z. Τότε
fk (n) = 0 =⇒ kn = 0 =⇒ k = 0 ή n = 0
και άρα k 6= 0. Επίσης για k 6= 0 η f είναι µονοµορφισµός. Προφανώς αν k = 0 τότε Ker f = Z
και άρα η f δεν είναι µονοµορφισµός. Συνοψίζοντας έχουµε :

f : µονοµορφισµός ⇐⇒ f = fk , k 6= 0
(3) Για παράδειγµα έστω ο οµοµορφισµός

φ : Z −→ Z, 1 7−→ φ(1) = 5
Τότε για κάθε z ∈ Z έχουµε φ(z) = 5z και άρα η εικόνα της φ είναι

φ(Z) = 5Z
Εποµένως η εικόνα της φ δεν είναι όλο το Z και άρα η φ δεν είναι επί. Γενικά λοιπόν παρατηρούµε
ότι αν ορίσουµε
φ : Z −→ Z, 1 7−→ φ(1) = a
τότε φ(Z) = aZ = hai. Για να είναι η φ επιµορφισµός ϑέλουµε να ισχύει η ισότητα : hai = Z. Αυτό
όµως συµβαίνει αν και µόνο αν το a = ±1. Συνεπώς έχουµε δύο επιµορφισµούς από το Z στο Z :
(α΄) f1 : Z −→ Z, 1 7−→ 1
(ϐ΄) f−1 : Z −→ Z, 1 7−→ −1
Παρατηρείστε από το (2) ότι αυτοί είναι και οι µόνοι ισοµορφισµοί από το Z στο Z.
131

(4) Θεωρούµε τις παρακάτω δυο απεικονίσεις


f1 : Z −→ Z2 , 1 7−→ f1 (1) = [0]
f2 : Z −→ Z2 , 1 7−→ f2 (1) = [1]
Η απεικόνιση f1 είναι ο τετριµµένος οµοµορφισµός και για κάθε n ∈ Z έχουµε :

 [0] αν n άρτιος
f2 (n) = nf2 (1) = n[1] = [n] =
[1] αν n περιτός

Συνεπώς έχουµε 2 οµοµορφισµούς από το Z στο Z2 .


(5) ΄Εστω f : Z2 −→ Z ένας οµοµορφισµός. ΄Αρα f ([0]) = 0 και f ([1]) = x για κάποιο x ∈ Z. Τότε
f ([0]) = f ([2]) = f ([1] + [1]) = f ([1]) + f ([1]) = x + x = 2x =⇒ 2x = 0 =⇒ x = 0
Εποµένως f ([1]) = 0 και άρα ο µοναδικός οµοµορφισµός Z2 −→ Z είναι ο µηδενικός. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 84. ∆ώστε παράδειγµα µη-τετριµµένου οµοµορφισµού, η δικαιολογήστε γιατί δεν υπάρχει
µη-τετριµµένος οµοµορφισµός, f : G −→ H , όπου :

(1) f: Z12 −→ Z5 .
(7) f: Z × Z −→ 2Z.
(2) f: Z12 −→ Z4 .
(8) f: 2Z −→ Z × Z.
(3) f: Z2 × Z4 −→ Z2 × Z5 .
(9) f: D4 −→ S3 .
(4) f: Z3 −→ Z.
(10) f: S3 −→ S4 .
(5) f: Z3 −→ S3 .
(11) f: S4 −→ S3 .
(6) f: Z −→ S3 .
Λύση. (1) ΄Εστω f : Z12 −→ Z5 ένας οµοµορφισµός. Τότε f ([1]12 ) = [x]5 για κάποιο στοιχείο [x]5 ∈
Z5 . Τότε επειδή οι πιθανές τάξεις του [x]5 είναι 1 ή 5, και επειδή προφανώς η τάξη του f ([1]12 )
διαιρεί την τάξη του στοιχείου [x]5 , ϑα έχουµε

o f ([1]12 ) | o([1]12 ) =⇒ 1 ή 5 | 12

΄Αρα η µόνη δυνατή επιλογή είναι o f ([1]12 ) = 1 και άρα f ([1]12 ) = [0]5 . Συνεπώς ο µόνος
οµοµορφισµός από το Z12 στο Z5 είναι ο τετριµµένος οµοµορφισµός.
(2) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : Z12 −→ Z4 , [k]12 7→ f ([k]12 ) = [3k]4
Αν [k]12 = [λ]12 τότε
12 | k − λ =⇒ k − λ = 12r =⇒ k = 12r + λ =⇒ 3k = 3 · 12r + 3λ =⇒ 3k = 4(9r) + 3λ
=⇒ [3k]4 = [3λ]4
΄Αρα η f είναι καλά ορισµένη και εύκολα διαπιστώνουµε ότι είναι και οµοµορφισµός οµάδων.
(3) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : Z2 × Z4 −→ Z2 × Z5 , ([x]2 , [y]4 ) 7→ f ([x]2 , [y]4 ) = ([x]2 , [y]5 )
Τότε η f είναι οµοµορφισµός οµάδων που δεν είναι ο τετριµµένος.
(4) ΄Εστω f : Z3 −→ Z, f ([1]) = x, ένας οµοµορφισµός. Τότε
0 = f ([0]) = f ([3]) = 3f ([1]) = 3x =⇒ 3x = 0 =⇒ x = 0
Εποµένως δεν υπάρχει µη-τετριµµένος οµοµορφισµός από το Z3 στο Z.
(5) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : Z3 −→ S3 , [1]3 7→ f ([1]3 ) = (1 2 3)
και άρα f ([0]3 ) = (1), f ([2]3 ) = (1 3 2). Τότε η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.
132

(6) Θεωρούµε την απεικόνιση


h=f ◦g
Z /8 S 3

g
 f
Z3
όπου η g στέλνει όλους τους ακέραιους n 7→ [n]3 και η f είναι ο οµοµορφισµός που ορίσαµε στο
(5). Τότε η h είναι οµοµορφισµός οµάδων ως σύνθεση οµοµορφισµών και ορίζεται ως εξής :


 (1) αν [n]3 = [0]3



h(n) = (1 2 3) αν [n]3 = [1]3




(1 3 2) αν [n]3 = [2]3

(7) Ορίζουµε την απεικόνιση


f : Z × Z −→ 2Z, (m, n) 7→ f (m, n) = 2m
Τότε η f είναι οµοµορφισµός οµάδων που δεν είναι ο τετριµµένος.
(8) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : 2Z −→ Z × Z, 2k 7→ f (2k) = (2k, 0)
Τότε εύκολα διαπιστώνουµε ότι η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.
(9) Ορίζουµε την απεικόνιση f : D4 −→ S3 ως εξής :
  

 f (1) = (1) 
 f (1 2 3 4) = (1 2)

 


  
 
 f (1 2)(3 4) = (1)  f (1 4 3 2) = (1 2)

 

 και 
f (1 4)(2 3) = (1) f (1 3) = (1 2)

 


 


 


  
 
f (1 3)(2 4) = (1) f (2 4) = (1 2)
 

Τότε η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.


(10) Ορίζουµε την απεικόνιση
f : S3 −→ S4 , σ 7−→ f (σ) = µ
όπου η µετάθεση µ ορίζεται ως εξής :

 σ(i), 1 ≤ i ≤ 3
µ(i) =
4, i=4

Τότε έπεται άµεσα ότι η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.


(11) Ορίζουµε την απεικόνιση

 (1), ∀σ ∈ A4
f : S4 −→ S3 , σ 7−→ f (σ) =
(1 2), ∀σ ∈ S4 \ A4

Τότε έχουµε ότι η f είναι οµοµορφισµός οµάδων. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 85. Να δείξετε ότι :


(1) Υπάρχουν µονοµορφισµοί οµάδων f : G −→ G οι οποίοι δεν είναι ισοµορφισµοί.
(2) Υπάρχουν επιµορφισµοί οµάδων f : G −→ G οι οποίοι δεν είναι ισοµορφισµοί.
133

Λύση. (1) Θεωρούµε την απεικόνιση


fk : Z −→ Z, n 7−→ fk (n) = kn
Τότε για k 6= 0, 1, −1 η f είναι µονοµορφισµός αλλά όχι ισοµορφισµός.
(2) ΄Εστω η απεικόνιση
f : C∗ −→ C∗ , z 7−→ f (z) = z n
Είναι ϕανερό ότι η f είναι οµοµορφισµός οµάδων. ΄Εστω w = a + bi = r cos θ + ir sin θ ∈ C∗ . Τότε
υπάρχει ο µιγαδικός αριθµός
√ θ θ
z= n
r cos + i sin ∈ C∗
n n
έτσι ώστε f (z) = z n = w και άρα η f είναι επιµορφισµός. ΄Οµως
Ker f = {z ∈ C∗ | f (z) = 1} = Un
δηλαδή η f δεν είναι µονοµορφισµός και άρα έχουµε ότι η f δεν είναι ισοµορφισµός. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 86. Θεωρούµε την κανονική (ορθόθετη) υποοµάδα Z της προσθετικής οµάδας R. Να
ϐρεθούν όλα τα στοιχεία πεπερασµένης τάξης της οµάδας–πηλίκο R/Z.

Λύση. ΄Εστω στοιχείο x + Z ∈ R/Z µε x + Z 6= 0 + Z = Z και έστω ότι η τάξη του x + Z είναι πεπερασµένη.
Τότε υπάρχει n ≥ 1 έτσι ώστε
n6=0 m
n · (x + Z) = Z =⇒ nx + Z = Z =⇒ nx = m ∈ Z =⇒ x = ∈Q
n
Εποµένως δείξαµε ότι
o(x + Z) < ∞ =⇒ x ∈ Q (1)
p
Αντίστροφα τώρα, έστω q + Z ∈ R/Z µε p, q ∈ Z και q 6= 0. Τότε
p pq p
q · ( + Z) = + Z = p + Z = Z =⇒ o( + Z) < ∞ (2)
q q q
Από τις σχέσεις (1) και (2) έπεται ότι
 
Q/Z = r + Z ∈ R/Z | r ∈ Q = x + Z ∈ R/Z | o(x + Z) < ∞
δηλαδή τα στοιχεία πεπερασµένης τάξης της R/Z είναι ακριβώς τα στοιχεία της οµάδας πηλίκο Q/Z η
οποία είναι υποοµάδα της οµάδας R/Z. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 87. ΄Εστω η προσθετική οµάδα Z των ακεραίων την οποία ϑεωρούµε
ως υποοµάδα της
προσθετικής οµάδας R των πραγµατικών αριθµών, και έστω U = z ∈ C | |z| = 1 η (πολλαπλασιαστική)
οµάδα του κύκλου.
(1) Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός

=
R/Z −→ U
(2) ∆είξτε ότι οι οµάδες U = {z ∈ C | |z| = 1} και R δεν είναι ισόµορφες.

Λύση. (1) Ορίζουµε την απεικόνιση


f : R/Z −→ U, x + Z 7→ f (x + Z) = e2πix = cos (2πx) + sin (2πx)
΄Εχουµε
134

• Καλά ορισµένη : ΄Εστω x + Z = y + Z. Τότε x − y = m ∈ Z και έχουµε


e2πim = 1 =⇒ e2πi(x−y) = 1 =⇒ e2πix−2πiy = 1 =⇒ e2πix · (e2πiy )−1 = 1
=⇒ e2πix = e2πiy
=⇒ f (x + Z) = f (y + Z)
΄Αρα η απεικόνιση f είναι καλά ορισµένη.

• Οµοµορφισµός Οµάδων : ΄Εστω x + Z, y + Z ∈ R/Z. Τότε


f (x + Z) + (y + Z) = f (x + y + Z) = e2πi(x+y) = e2πix+2πiy


= e2πix e2πiy = f (x + Z)f (y + Z)


και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.

• ΄Ενα προς ένα : ΄Εστω x + Z ∈ Ker f . Τότε


f (x + Z) = 1 =⇒ e2πix = 1 =⇒ 2πx ∈ 2κπ, κ ∈ Z =⇒ x ∈ Z
=⇒ x + Z = Z
=⇒ Ker f = 0 + Z = 0R/Z
Συνεπώς η f είναι ένα προς ένα.

• Επί : ΄Εστω x + iy ∈ U. Γνωρίζουµε ότι υπάρχει µοναδικός αριθµός θ ∈ R έτσι ώστε x + iy =


cos θ + i sin θ. Τότε
θ θ
+ Z = e2πi 2π = eiθ = cos θ + i sin θ = x + iy

f

Εποµένως η f είναι επί.
΄Αρα δείξαµε πράγµατι ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός :
R/Z ' U
(2) Οι οµάδες U = {z ∈ C | |z| = 1} και R δεν είναι ισόµορφες διότι το στοιχείο i ∈ U έχει τάξη 4 ενώ
το µόνο στοιχείο πεπερασµένης τάξης στην R είναι το 0. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 88. ΄Εστω G µια άπειρη οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Η G είναι κυκλική.
(2) Κάθε υποοµάδα H 6= {e} της G είναι ισόµορφη µε την G.
Λύση. (1) ⇒ (2) ΄Εστω ότι η G είναι κυκλική, δηλαδή υπάρχει στοιχείο a ∈ G έτσι ώστε G = hai. Τότε οι
υποοµάδες της G είναι οι ακόλουθες :
{e}, hai, ha2 i, ha3 i, · · · , han i, · · ·
΄Εστω H 6= {e} υποοµάδα της G. Τότε H = hak i για κάποιο k ≥ 1 και άρα η H είναι άπειρη κυκλική.
΄Οµως από τη Θεωρία γνωρίζουµε ότι κάθε δυο άπειρες κυκλικές οµάδες είναι ισοµόρφες. ΄Αρα έχουµε ότι
H ' G.
∆ιαφορετικά ϑα δείξουµε κατευθείαν το Ϲητούµενο ισοµορφισµό. Ορίζουµε την απεικόνιση
f : G = hai −→ H = hak i, am 7→ f (am ) = amk = (ak )m
΄Εχουµε

• Οµοµορφισµός Οµάδων : ΄Εστω am , an ∈ G. Τότε


f (am an ) = f (am+n ) = a(m+n)k = amk+nk = amk ank = f (am )f (an )
135

και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.

• ΄Ενα προς ένα : Αν f (am ) = f (an ) τότε

amk = ank =⇒ amk−nk = e


Επειδή o(a) = ∞ έπέται ότι mk − nk = (m − n)k = 0 και άρα m = n ή k = 0. Αν k = 0 τότε έχουµε
άτοπο διότι H 6= {e}. Συνεπώς έχουµε am = an , δηλαδή η f είναι ένα προς ένα.

• Επί : Τα στοιχεία της H είναι της µορφής akλ µε λ ≥ 1. Τότε έχουµε το στοιχείο aλ ∈ G και f (aλ ) = aλk .
Εποµένως η f είναι επί.

΄Αρα δείξαµε πράγµατι ότι : H ' G.

(2) ⇒ (1) Επειδή η G είναι άπειρη υπάρχει στοιχείο a ∈ G µε a 6= e. Θεωρούµε τη κυκλική υποοµάδα
H = hai της G που παράγεται από το στοιχείο a. Τότε από την υπόθεση µας έπεται ότι H ' G και άρα η
οµάδα G είναι κυκλική. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 89. ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Η G είναι αβελιανή.
(2) Η απεικόνιση f : G −→ G, f (x) = x−1 είναι οµοµορφισµός.
(3) Η απεικόνιση g : G −→ G, f (x) = x2 είναι οµοµορφισµός.
(4) Η απεικόνιση h : G × G −→ G, h(x, y) = xy είναι οµοµορφισµός.

Λύση. • (1) ⇒ (2) Υποθέτουµε ότι η οµάδα G είναι αβελιανή και έστω x, y ∈ G. Τότε :

f (xy) = (xy)−1 = y −1 x−1 = x−1 y −1 = f (x)f (y)


και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων.
(2) ⇒ (1) ΄Εστω ότι η απεικόνιση f είναι οµοµορφισµός οµάδων και έστω x, y ∈ G. Τότε :

 f (xy) = (xy)−1

=⇒ (xy)−1 = x−1 y −1 =⇒ (xy)−1 = (yx)−1 =⇒ xy = yx


f (x)f (y) = x−1 y −1

Συνεπώς η οµάδα G είναι αβελιανή.


• (1) ⇒ (3) Υποθέτουµε ότι η οµάδα G είναι αβελιανή και έστω x, y ∈ G. Τότε :
g(xy) = (xy)2 = xy · xy = xx · yy = x2 y 2 = g(x)g(y)
΄Αρα η g είναι οµοµορφισµός οµάδων.
(3) ⇒ (1) Υποθέτουµε αντίστροφα ότι η απεικόνιση g είναι οµοµορφισµός οµάδων και έστω x, y ∈ G.
Τότε :

 g(xy) = (xy)2 = xyxy
=⇒ xyxy = x2 y 2 =⇒ xyxy = xxyy =⇒ yx = xy
g(x)g(y) = x2 y 2

΄Αρα η οµάδα G είναι αβελιανή.


• (1) ⇒ (4) ΄Εστω ότι η οµάδα G είναι αβελιανή και έστω x, y ∈ G. Τότε :

h (x1 , y1 ) · (x2 , y2 ) = h(x1 x2 , y1 y2 ) = x1 x2 y1 y2 = x1 y1 · x2 y2 = h(x1 , y1 )h(x2 , y2 )
και άρα η h είναι οµοµορφισµός οµάδων
136

(4) ⇒ (1) Υποθέτουµε ότι η απεικόνιση h είναι οµοµορφισµός οµάδων και έστω x, y ∈ G. Τότε έχουµε :
 
 h (x, e) · (e, y) = h(xe, ey) = h(x, y) = xy
q  =⇒ xy = yx
h (e, y) · (x, e) = h(e, y)h(x, e) = ey · ex = yx

Εποµένως η οµάδα G είναι αβελιανή. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 90. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και H µια υποοµάδα της G µε την ιδιότητα ότι η
H είναι η µοναδική υποοµάδα της G µε τάξη o(H). Να δείξετε ότι η H είναι κανονική (ορθόθετη).
Λύση. Από την υπόθεση µας έχουµε ότι αν K ≤ G είναι µια άλλη υποοµάδα της G µε τάξη o(K) = o(H)
τότε K = H . Για κάθε g ∈ G ϑεωρούµε την υποοµάδα g −1 Hg της G. Τότε η απεικόνιση
f : H −→ g −1 Hg, h 7−→ f (h) = g −1 hg
είναι ένα προς ένα και επί και άρα o(H) = o(g −1 Hg). Συνεπώς από την υπόθεση µας έπεται ότι
H = g −1 Hg, ∀g ∈ G
και άρα η H είναι κανονική. 2

Λυµένη ΄Ασκηση 91. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και H µια κανονική υποοµάδα της G. Αν

[G : H], o(H) = 1
τότε να δείξετε ότι :
∀x ∈ G : xo(H) = e =⇒ x∈H
Λύση. ΄Εστω o(H) = m και [G : H] = n. Επειδή η H είναι µια κανονική υποοµάδα της G τότε
o(G/H) = [G : H] = n
΄Εστω x ∈ G έτσι ώστε xo(H) = e, δηλαδή xm = e. Τότε έχουµε :
(xH)m = xm H = eH = H =⇒ o(xH) | m (1)
΄Οµως
o(xH) | n = o(G/H) (2)
Από τις σχέσεις (1) και (2) έπεται ότι
o(xH) | (m, n) = 1 =⇒ o(xH) = 1 =⇒ xH = eH =⇒ x ∈ H
και άρα έχουµε το Ϲητούµενο. Να σηµειώσουµε ότι το αντίστροφο, δηλαδή x ∈ H =⇒ xo(H) = e, έχει
αποδειχθεί για κάθε πεπερασµένη οµάδα G, ϐλέπε Κεφάλαιο 3 στα Θεωρητικά Θέµατα του µαθήµατος.
2
137

Ασκησεις - Φυλλαδιο 7
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 12 ∆εκεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 92. Βρείτε την τάξη της δοθείσας οµάδας πηλίκο :

(1) Z6 h[3]6 i 
(2) (Z4 × Z12 ) (h[2]4 i × h[2]12 i)
(3) (Z4 × Z2 )h([2]4 , [1]2 )i
(4) (Z3 × Z5 ) ({[0]3 } × Z5 )
(5) (Z2 × S3 ) h([1]2 , (123))i

Λύση. (1) Η τάξη της οµάδας πηλίκο Z6 /h[3]6 i είναι :

o(Z6 ) o(Z6 ) 6
o(Z6 /h[3]6 i) = = =
o(h[3]6 i) o([3]6 ) o([3]6 )
Επειδή
o([1]6 ) 6 6
o([3]6 ) = o(3[1]6 ) = = = =2
(3, o([1]6 ) (3, 6) 3
ϑα έχουµε :
oZ6 6
o(Z6 /h[3]6 i) = = =3
o([3]6 ) 2

(2) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z4 × Z12 )/(h[2]4 i × h[2]12 i) είναι :

 o(Z4 × Z12 ) 48
o((Z4 × Z12 ) (h[2]4 i × h[2]12 i)) = =
o(h[2]4 i × h[2]12 i) o(h[2]4 i × h[2]12 i)
Επειδή
 
h[2]4 i = [0]2 , [2]4 και h[2]12 i = [0]12 , [2]2 , [4]12 , [6]12 , [8]12 , [10]12

έπεται ότι
o(h[2]4 i × h[2]12 i) = 2 · 6 = 12
και εποµένως
 48 48
o((Z4 × Z12 ) (h[2]4 i × h[2]12 i)) = = =4
o(h[2]4 i × h[2]12 i) 12
138


(3) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z4 × Z2 ) h([2]4 , [1]2 )i είναι :

 o(Z4 × Z2 )
o (Z4 × Z2 ) h([2]4 , [1]2 )i) = i)
o(h([2]4 , [1]2 )
4·2
=
[(o([2]4 ), o([1]2 )]
8
=
[2, 2]
8
= =4
2

(4) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z3 × Z5 ) ({[0]3 } × Z5 ) είναι :

o(Z3 × Z5 ) 3·5
o((Z3 × Z5 )/({[0]3 } × Z5 )) = = =3
o({[0]3 } × Z5 ) 5
διότι προφανώς o({[0]3 } × Z5 ) = o(Z5 ) = 5.

(5) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z2 × S3 ) h([1]2 , (123))i είναι :

o(Z2 × S3 )
o((Z2 × S3 )/h([1]2 , (123))i) =
o(h([1]2 , (123))i)
2·6
=
[o([1]2 ), o((123))]
12
=
[2, 3]
12
=
6
= 2

Λυµένη ΄Ασκηση 93. Βρείτε την τάξη του στοιχείου :



(1) [5]12 + h[4]12 i στην οµάδα πηλίκο Z12 h[4]  12 i
(2) [26]60 + h[12]60 i στην οµάδα πηλίκο Z60 h[12]60 i 
(3) ([2]3 , [1]6 ) + h([1]3 , [1]6 )i στην οµάδα πηλίκο (Z3 × Z6 )h([1]3 , [1]6 )i
(4) ([2]6 , [0]8 ) + h([4]6 , [4]8 )i στην οµάδα πηλίκο (Z6 × Z8 ) h([4]6 , [4]8 )i
Λύση. Οι τάξεις των στοιχείων µπορούν να υπολογισθούν µε διάφορους τρόπους, συµπεριλαµβανοµένου
του ορισµού. Θα δούµε παρακάτω αρκετούς τέτοιους τρόπους.

(1) Η οµάδα Z12 είναι κυκλική µε γεννήτορα την κλάση [1]12 . Επειδή η οµάδα Z12 h[4]12 i είναι

πηλίκο της κυκλικής οµάδας Z12 , έπεται ότι η οµάδα Z12 h[4]12 i είναι επίσης κυκλική και µάλιστα
µε γεννήτορα το στοιχείο [1]12 + h[4]12 i. ΄Ετσι ϑα έχουµε :

   o [1]12 + h[4]12 i
o [5]12 + h[4]12 i = o 5[1]12 + h[4]12 i = o 5([1]12 + h[4]12 i) = 
(5, o [1]12 + h[4]12 i )
Επειδή το στοιχείο [1]12 + h[4]12 i είναι γεννήτορας της κυκλικής µάδας, ϑα έχουµε
 o(Z12 ) 12 12
o [1]12 + h[4]12 i = o(Z12 /h[4]12 i) = = = =4
o(h[4]12 i) o([4]12 ) 3
139

επειδή προφανώς o([4]12 ) = 3. Εποµένως :



 o [1]12 + h[4]12 i 4 4
o [5]12 + h[4]12 i =  = = =4
(5, o [1]12 + h[4]12 i ) (5, 4) 1
Παρατηρούµε ότι επειδή η τάξη του στοιχείου [5]12 + h[4]12 i στην οµάδα Z12 /h[4]12 i είναι 4, δηλαδή
όσο και η τάξη της οµάδας, το στοιχείο [5]12 + h[4]12 i είναι επίσης γεννήτορας της Z12 /h[4]12 i.

(2) Η οµάδα Z60 είναι κυκλική µε γεννήτορα την κλάση [1]60 . Επειδή η οµάδα Z60 h[12]60 i είναι

πηλίκο της κυκλικής οµάδας Z60 , έπεται ότι η οµάδα Z60 h[12]60 i είναι επίσης κυκλική και µάλιστα
µε γεννήτορα το στοιχείο [1]60 + h[12]60 i. Ιδιαίτερα ϑα έχουµε :
 o(Z60 ) 60 60 60
o([1]60 + h[12]60 i) = o(Z60 h[12]60 i) = = = = = 12
o(h[12]60 i) o(h[12]60 i) o([12]60 ) 5
διότι όπως µπορούµε να δούµε εύκολα o([12]60 ) = 5.
΄Ετσι ϑα έχουµε :
  
o [26]60 + h[12]60 i = o 26[1]60 + h[12]60 i = o 26([1]60 + h[12]60 i) =

o [1]12 + h[4]12 i 12 12
=  = = =6
(26, o [1]12 + h[12]60 i ) (26, 12) 2

(3) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z3 × Z6 ) h([1]3 , [1]6 )i είναι :
 o(Z3 × Z6 ) 3·6 18 18 18
o((Z3 × Z6 ) h([1]3 , [1]6 )i) = = = = = =3
o(h([1]3 , [1]6 )i) o(([1]3 , [1]6 )) [o([1]3 , o([1]6 ]) [3, 6] 6

΄Αρα η τάξη του στοιχείου ([2]3 , [1]6 ) + h([1]3 , [1]6 )i στην οµάδα πηλίκο (Z3 × Z6 ) h([1]3 , [1]6 )i
ϑα είναι διαιρέτης της τάξης 3 της οµάδας και άρα ϑα είναι 1 ή 3. ΄Οµως η τάξη του στοιχείου δεν
µπορεί να είναι 1 διότι αν είναι 1, τότε ([2]3 , [1]6 ) ∈ h([1]3 , [1]6 )i και άρα ([2]3 , [1]6 ) = k([1]3 , [1]6 ),
για κάποιον ακέραιο k . ∆ηλαδή ([2]3 , [1]6 ) = k([k]3 , [k]6 ) και εποµένως [2]3 = [k]3 και [1]6 = [k]6 .
Τότε 3 | k − 2 και 6 | k − 1. Προφανώς οι δύο τελευταίες σχέσεις διαιρετότητας µας οδηγούν σε
άτοπο. Εποµένως :
o(([2]3 , [1]6 ) + h([1]3 , [1]6 )i) = 3

(4) Η τάξη του στοιχείου ([2]6 , [0]8 ) + h([4]6 , [4]8 )i στην οµάδα πηλίκο (Z6 × Z8 ) h(4, 4)i είναι 1,
δηλαδή ([2]6 , [0]8 ) + h([4]6 , [4]8 )i = h(4, 4)i διότι το στοιχείο ([2]6 , [0]8 ) ανήκει στην υποοµάδα
h([4]6 , [4]8 )i. Παραγµατικά : 8([4]6 , [4]8 ) = ([32]6 , [32]8 ) = ([2]6 , [0]8 ). ΄Ετσι
o(([2]6 , [0]8 ) + h([4]6 , [4]8 )i) = 1

Λυµένη ΄Ασκηση 94. Αποδείξτε τους παρακάτω ισοµορφισµούς :


(Z2 × Z4 )h([0]2 , [1]4 )i ∼

(1) = Z2
(2) (Z2 × Z4 )h([0]2 , [2]4 )i ∼
= Z2 × Z2
(Z2 × Z4 ) h([1] ∼
(3)
 2 , [2]4 )i = Z4
(Z × Z × ∼
(4)
 Z8 ) h(0, 4, [0]8 )i = Z × Z4 × Z8
(5) ∼
(Z × Z) h(2, 2)i = Z × Z2
Λύση. (1) Ορίζουµε απεικόνιση
f : Z2 × Z4 −→ Z2 , ([x]2 , [y]4 ) 7−→ f ([x]2 , [y]4 )) = [x]2 .
Πολύ εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός οµάδων. Ο πυρήνας της f είναι :
140


Ker(f ) = ([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | f ([x]2 , [y]4 ) = [0]2

= ([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | [x]2 = [0]2

= ([0]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4

= y([0]2 , [1]4 ) ∈ Z2 × Z4 | y ∈ Z
= h([0]2 , [1]4 )i
Εποµένως από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών έχουµε ότι
(Z2 × Z4 ) Ker(f ) ∼ (Z2 × Z4 ) h([0]2 , [1]4 )i ∼
 
= Z2 =⇒ = Z2 .
Ο παραπάνω ισοµορφισµός ορίζεται ως εξής :

 
f : (Z2 × Z4 ) h([0]2 , [1]4 )i −→ Z2 , f ([x]2 , [y]4 ) + h([0]2 , [1]4 )i = [x]2

(2) Ορίζουµε απεικόνιση


f : Z2 × Z4 −→ Z2 × Z2 , ([x]2 , [y]4 ) 7−→ f ([x]2 , [y]4 ) = ([x]2 , [y]2 )
Η απεικόνιση f είναι καλά ορισµένη διότι αν ([x]2 , [y]4 ) = ([x0 ]2 , [y 0 ]4 ), τότε ([x]2 = [x0 ]2 και
[y]4 = [y 0 ]4 . Η τελευταία ισότητα δίνει ότι 4 | y − y 0 και τότε 2 | y − y 0 , δηλαδή [y]2 = [y 0 ]2 .
Εποµένως ([x]2 , [y]2 ) = ([x0 ]2 , [y 0 ]2 ) δηλαδή : f ([x]2 , [y]4 ) = f ([x0 ]2 , [y 0 ]4 ) και η f είναι καλά
ορισµένη.
Πολύ εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός οµάδων. Ο πυρήνας της f είναι :

Ker(f ) = {([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | f ([x]2 , [y]4 ) = ([0]2 , [0]2 )}


= {([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | ([x]2 , [y]2 ) = ([0]2 , [0]2 )}
= {([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | [x]2 = [0]2 και [y]2 = [0]2 }
= {([x]2 , [y]4 ) ∈ Z2 × Z4 | [x]2 = [0]2 και [y]4 = [0]4 ή [y]4 = [2]4 }

= ([0]2 , [0]4 ), ([0]2 , [2]4
= h([0]2 , [2]4 )i
Εποµένως από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ϑα έχουµε ότι
(Z2 × Z4 ) Ker(f ) ∼ (Z2 × Z4 )/h([0]2 , [2]4 )i ∼

= Z2 × Z2 =⇒ = Z2 × Z2
Ο παραπάνω ισοµορφισµός ορίζεται ως εξής :

 
f : (Z2 × Z4 ) h([0]2 , [2]4 )i −→ Z2 × Z2 , f ([x]2 , [y]4 ) + h([0]2 , [2]4 )i = ([x]2 , [y]2 )

(3) Η τάξη της οµάδας πηλίκο (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i είναι

  o(Z2 × Z4 ) 8
o (Z2 × Z4 ) h(1, 2)i = = =4
o(h([1]2 , [2]4 )i) 2
όπου παραπάνω χρησιµοποιήσαµε ότι :
o(h([1]2 , [2]4 )i) = o([1]2 , [2]4 ) = [o([1])2 ), o([2]4 )] = [2, 2] = 2
Γνωρίζουµε ότι κάθε οµάδα τάξης 4 είναι ισόµορφη είτε µε την κυκλική τάξης 4 ή µε την οµάδα του
Klein. Επειδή η οµάδα (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i έχει τάξη 4, ϑα είναι ισόµορφη µε την Z4 αν έχει
ένα στοιχείο τάξης 4. Παρατηρούµε ότι το στοιχείο
141

x = ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i ∈ (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i


έχει τάξη 4, διότι :

4x = 4 ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i = ([4]2 , [4]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i = ([0]2 , [0]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i = h([1]2 , [2]4 )i
και όπως µπορούµε να δούµε εύκολα ο αριθµός k = 4 είναι ο µικρότερος ϕυσικός µε την ιδιότητα
kx = 0 στην οµάδα πηλίκο. Εποµένως το στοιχείο ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i είναι γεννήτορας της
οµάδας (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i, και άρα :


 
o ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 ) = 4 =⇒ (Z2 × Z4 ) h([1]2 , [2]4 )i = Z4
Ο παραπάνω ισοµορφισµός µεταξύ κυκλικών οµάδων ίδιας τάξης, ϑα στέλνει τον γεννήτορα
([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i της (Z2 × Z4 )/h([1]2 , [2]4 )i στον γεννήτορα [1]4 της Z4 . Εποµένως επειδή
  
(Z2 × Z4 ) h([1]2 , [2]4 )i = k ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i | 0 ≤ k ≤ 3
ϑα έχουµε ότι ο Ϲητούµενος ισοµορφισµός ϑα είναι ο ακόλουθος
 
f : (Z2 × Z4 ) h([1]2 , [2]4 )i −→ Z4 , f k ([1]2 , [1]4 ) + h([1]2 , [2]4 )i = k[1]4 = [k]4

(4) Ορίζουµε απεικόνιση


f : Z × Z × Z8 −→ Z × Z4 × Z8 , f (m, n, [k]8 ) = (m, [n]4 , [k]8 )
Είναι πολύ εύκολο να δούµε ότι η f είναι καλά ορισµένη και επιµορφισµός. Ο πυρήνας της f είναι :

Ker(f ) = (m, n, [k]8 ) ∈ Z × Z × Z8 | f (m, n, [k]8 ) = (0, [0]4 , [0]8 )}
= {(m, n, k 8 ) ∈ Z × Z × Z8 | (m, [n]4 , [k]8 ) = (0, [0]4 , [0]8 )}
= {(0, n, 08 ) ∈ Z × Z × Z8 | 4 | n}
= {(0, n, 08 ) ∈ Z × Z × Z8 | n = 4r, r ∈ Z}
= {(0, 4r, 08 ) ∈ Z × Z × Z8 | r ∈ Z}
= h(0, 4, [0]8 )i
Εποµένως από το Πρώτο ϑεώρηµα Ισοµορφισµών ϑα έχουµε ότι
(Z × Z × Z8 ) Ker(f ) ∼ (Z × Z × Z8 )/h(0, 4, [0]8 )i ∼

= Z × Z4 × Z8 =⇒ = Z × Z4 × Z8
Ο παραπάνω ισοµορφισµός ορίζεται ως εξής :
 
f : (Z × Z × Z8 ) h(0, 4, [0]8 )i −→ Z × Z4 × Z8 , f (m, n, [k]8 ) + h(0, 4, [0]8 )i = (m, [n]4 , [k]8 )

(5) Ορίζουµε απεικόνιση


f : Z × Z −→ Z2 × Z, f (n, m) = ([n]2 , m − n)
Η f είναι προφανώς καλά ορισµένη και για κάθε (n, m), (n0 , m0 ) ∈ Z × Z έχουµε :

f ((n, m) + (n0 , m0 )) = f (n + n0 , m + m0 )
= ([n + n0 ]2 , (m + m0 ) − (n + n0 ))
= ([n]2 + [n0 ]2 , (m − n) + (m0 − n0 ))
= ([n]2 , m − n) + ([n0 ]2 , m0 − n0 )
= f (n, m) + f (n0 , m0 )
Συνεπώς η f είναι οµοµορφισµός οµάδων. Επίσης για κάθε ([n]2 , m) ∈ Z2 × Z υπάρχει το στοιχείο
(n, m + n) ∈ Z × Z έτσι ώστε
f (n, m + n) = ([n]2 , m + n − n) = ([n]2 , m)
142

και άρα η f είναι επιµορφισµός. Τέλος, ο πυρήνας της f είναι :



Ker(f ) = (n, m) ∈ Z × Z | f (n, m) = ([0]2 , 0)

= (n, m) ∈ Z × Z | ([n]2 , m − n) = ([0]2 , 0)

= (n, m) ∈ Z × Z | 2 | n και m = n}

= (2k, 2k) | k ∈ Z
= h(2, 2)i
Εποµένως από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών έχουµε ότι

(Z × Z) Ker(f ) ∼ (Z × Z) h(2, 2)i ∼


 
= Z2 × Z =⇒ = Z2 × Z
Ο παραπάνω ισοµορφισµός ορίζεται ως εξής :
 
f : (Z × Z) h(2, 2)i −→ Z2 × Z, f (n, m) + h(2, 2)i = ([n]2 , m)

Λυµένη ΄Ασκηση 95. Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα GL2 (R) των αντιστρέψιµων 2 × 2 πινάκων
µε στοιχεία πραγµατικούς αριθµούς, και την υποοµάδα της
 ab

G= 0d ∈ M2×2 (R) | ad 6= 0
(1) Να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό
G H ∼
= R∗ × R∗


όπου  
H= 1b ∈ M2×2 (R) | b ∈ R
01
(2) Να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό
H ∼
= R
Λύση. (1) Ορίζουµε απεικόνιση
f : G −→ R∗ × R∗ , ab

f 0d = (a, d)
Η αεπικόνιση f είναι οµοµορφισµός διότι :
a0 b0 aa0 ab0 +bd0 = (aa0 , dd0 ) = (a, d) · (a0 , d0 ) = f a0 b0
ab
   ab
 
f 0d · 0 d0
=f 0 dd0 0d ·f 0 d0
Ο οµοµορφσιµός f είναι επιµορφισµός, διότι :
∀ (x, y) ∈ R∗ × R∗ : x0 x0
 
0y ∈ G και f 0y = (x, y)
Ο πυρήνας του επιµορφισµού f είναι :

 a b
 ab
 
Ker(f ) = 0 d ∈G | f = (1, 1) }
0d
 a b
 
= 0 d ∈ G | (a, d) = (1, 1) }
  
= 1 b ∈G | b∈R }
0 1
= H
Εποµένως από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ϑα έχουµε :
G/Ker(f ) ∼
= R∗ × R∗ =⇒ G/H ∼
= R∗ × R∗
Ο παραπάνω ισοµορφισµός επαγεται από τον επιµορφισµό f και ορίζεται ως :

=
f : G/H −→ R∗ × R∗ , ab
 
f 0d H = (a, d)
143

(2) Ορίζουµε απεικόνιση 


g : H −→ R, g 1b =b
01
Η απεικόνιση g είναι οµοµορφισµός οµάδων, διότι :
1 b0 1 b0 +b = b0 + b = b + b0 = g 1 b0
    
g 1b · =g 1b +g
01 0 1 0 1 01 0 1
και ϕανερά ο οµοµορφσιµός g είναι επιµορφισµός. Τέλος ο οµοµορφισµός g είναι µονοµορφισµός διότι :

  
Ker(g) = 1 b ∈ H | g 1b = 0}
0 1 01
  
= 1 b ∈ H | b=0 }
0 1
 1

0 }
= 0 1

= I2
΄Αρα η απεικόνιση g είναι ισοµορφισµός.

Λυµένη ΄Ασκηση 96. Να εξετασθεί αν η οµάδα ευθύ γινόµενο G1 × G2 δύο κυκλικών οµάδων G1 και G2
είναι επίσης κυκλική.
Λύση. ∆ιακρίνουµε περιπτώσεις :
(1) Οι κυκλικές οµάδες G1 και G2 είναι πεπερασµένες.
Τότε όπως γνωρίζουµε από τη Θεωρία (ϐλέπε Θεώρηµα 5.15 στα Θεωρητικά Θέµατα):

η οµάδα G1 × G2 είναι κυκλική ⇐⇒ o(G1 ), o(G2 ) = 1
(2) Μια εκ των κυκλικών οµάδων G1 και G2 είναι άπειρη.
(α΄) Αν η G1 είναι άπειρη κυκλική, και η G2 = {e} είναι η τετριµµένη υποοµάδα, τότε η οµάδα
ευθύ γινόµενο G1 × G2 είναι προφανώς ισόµορφη µε την G1 , µέσω του ισοµορφισµού
f : G1 × {e} −→ G1 , f (g1 , e) = g1
και άρα είναι κυκλική.
(ϐ΄) Υποθέτουµε ότι η G1 είναι άπειρη κυκλική, και G2 6= {e}
΄Εστω ότι η οµάδα G1 × G2 είναι κυκλική. Επειδή η G1 είναι άπειρη έπεται ότι η G1 × G2
είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα. Επειδή σε µια άπειρη κυκλική οµάδα το µόνο στοιχείο
πεπερασµένης τάξης είναι το ταυτοτικό στοιχείο, έπεται ότι η κυκλική οµάδα είναι άπειρη.
Πράγµατι, αν η G2 είναι πεπερασµένη, τότε υπάρχει γεννήτορας e2 6= g2 ∈ G2 και o(g2 ) =
n < ∞, και τότε καταλήγουµε σε άτοπο
(e1 , g2n ) = (en1 , g2n ) = (e1 , e2 ) =⇒ o(e1 , g2 ) < ∞ =⇒ g2 = e 2
΄Αρα και η G2 είναι άπειρη κυκλική. Υποθέτουµε ότι :
G1 = hai και G2 = hbi
΄Εστω (x, y) ∈ G1 × G2 ένας γεννήτορας της : G1 × G2 = h(x, y)i. Τότε :
(x, y) = (ar , bs ), όπου r ∈ Z και s ∈ Z
Τότε υπάρχει ακέραιος n ∈ Z:
(a, e) = (x, y)n = (xn , y n ) = ((ar )n , (bs )n = (arn , bsn ) =⇒ a = arn και bsn = e2
΄Αρα
arn−1 = e1 και bsn = e2
Επειδή το µόνο στοιχείο της G2 µε πεπερασµένη τάξη είναι το ταυτοτικό στοιχείο της, έπεται ότι
είτε b = e2 ή sn = 0. Αν b = e2 , τότε επειδή G2 = hbi και η G2 είναι άπειρη καταλήγουµε σε
άτοπο. ΄Αρα sn = 0 και εποµένως s = 0 ή n = 0. Από την άλλη πλευρά, επειδή arn−1 = e1
144

για τον ίδιο λόγο ϑα έχουµε ότι είτε a = e1 ή rn = 1. Η εκδοχή a = e1 απορρίπτεται διότι το
στοιχείο G1 = hai και η G1 είναι άπειρη. ΄Αρα ισχύει rn = 1 και εποµένως ϑα έχουµε και
s = 0. Τότε όµως y = e2 και ϑα υπάρχει m ∈ Z έτις ώστε :
(e1 , b) = (x, y)m = (xm , y m ) = (xm , em m
2 ) = (x , e2 ) =⇒ b = e2
το οποίο είναι άτοπο διότι G2 = hbi και η οµάδα G2 είναι άπειρη.
΄Αρα καταλήξαµε σε άτοπο και εποµένως η οµάδα G1 × G2 δεν είναι κυκλική.
Συνοψίζουµε : η οµάδα ευθύ γινόµενο G1 × G2 είναι κυκλική αν και µόνον αν :

(1) Είτε οι οµάδες G1 και G2 είναι πεπερασµένες και o(G1 ), o(G2 ) = 1,
(2) ή µία εκ των οµάδων G1 και G2 είναι η τετριµµένη οµάδα.
Ιδιαίτερα έπεται ότι το ευθύ γινόµενο δύο άπειρων κυκλικών οµάδων δεν είναι ποτέ κυκλική οµάδα.

Λυµένη ΄Ασκηση 97. (1) ∆είξτε ότι το σύνολο Aut(G) όλων των αυτοµορφισµών µιας οµάδας G είναι
οµάδα µε πράξη τη σύνθεση απεικονίσεων.
(2) Να προσδιορισθεί η οµάδα αυτοµορφισµών Aut(G), όταν :
(α΄) G είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα.
(ϐ΄) G είναι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα.
Λύση. (1) Επειδή η σύνθεση αυτοµορφισµών είναι αυτοµορφισµός, και επειδή η σύνθεση απεικονίσεων
ικανοποιεί την προσεταιριστική ιδιότητα, αρκεί να δείξουµε την ύπαρξη ταυτοτικού στοιχείου και
την ύπαρξη αντίστροφου στοιχείου. ΄Οµως προφανώς η ταυτοτική απεικόνιση είναι αυτοµορφισµός,
και επειδή η αντίστροφη απεικόνιση ενός αυτοµορφισµού είναι προφανώς αυτοµορφισµός, έπεται
ότι το σύνολο Aut(G) όλων των αυτοµορφισµών µιας οµάδας G είναι οµάδα µε πράξη τη σύνθεση
απεικονίσεων.
(2) (α΄) Υποθέτουµε ότι η G είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα.
΄Εστω G = hai ένας γεννήτορας της G. Τότε προφανώς για κάθε αυτοµορφισµό f : G −→ G
της G, το στοιχείο f (a) είναι επίσης γεννήτορας της G. Επειδή η G είναι άπειρη κυκλική,
γνωρίζουµε ότι η G έχει ακριβώς δύο γεννήτορες : το στοιχείο a και το στοιχείο a−1 . ΄Ετσι
f (a) = a ή f (a) = a−1 . Επειδή G = hai, αν f (a) = a, έπεται ότι f = IdG , και αν f (a) = a−1 ,
τότε f (x) = x−1 , ∀x ∈ G. Αντίστροφα οι απεικονίσεις IdG και ϕ : G −→ G, ϕ(x) = x−1 είναι
αυτοµορφισµοί της G. ΄Αρα Aut(G) = {IdG , ϕ}, όπου προφανώς ϕ2 = IdG . Εποµένως η
Aut(G) είναι ισόµορφη µε την κυκλική οµάδα Z2 , µέσω του ισοµορφισµού IdG 7−→ [0]2 και
ϕ 7−→ [1]2 .
(ϐ΄) Υποθέτουµε ότι η G είναι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα.
΄Εστω
G = hai = e, a, a2 , · · · , an−1


Αν n = 1, τότε G = {e} και Z1 = [0]1 και τότε προφανώς Aut(G) = {IdG } ∼ = {IdZ1 } ∼
= U(Z1 ).
Υποθέτουµε ότι n > 1. ΄Εστω f : G −→ G ένας αυτοµορφισµός της G. Τότε το στοιχείο
f (a) ∈ G είναι γεννήτορας της G. Γνωρίζουµε από την Θεωρία ότι οι γεννήτορες µιας κυκλικής
οµάδας τάξης n µε γεννήτορα το στοιχείο a, είναι της µορφής ak , όπου 1 ≤ k ≤ n − 1 και
(k, n) = 1. Εποµένως ϑα έχουµε f (a) = ak , για ένα µοναδικό στοιχείο k , όπου 1 ≤ k ≤ n − 1
και (k, n) = 1 (αν k = 0, τότε f (a) = e και άρα a = e διότι η f αυτοµορφισµός, δηλαδή
G = {e} το οποίο είναι άτοπο). ΄Ετσι ϑα έχουµε [k]n ∈ U(Zn ), και εποµένως µπορούµε να
ορίσουµε µια απεικόνιση
Φ : Aut(G) −→ U(Zn ), Φ(f ) = [k]n , όπου f (a) = ak
• ΄Εστω f, g ∈ Aut(G) και έστω ότι Φ(f ) = Φ(g), δηλαδή : [k]n = [l]n , όπου f (a) = ak και
g(a) = al . Τότε n | k − l και επειδή 1 ≤ k, l ≤ n και (k, n) = 1 = (l, n), έπεται ότι k = l.
Εποµένως f (a) = g(a) και τότε προφανώς f = g , διότι επειδή οι f, g είναι οµοµορφισµοί και
145

∀x ∈ G, x = am , ϑα έχουµε : f (x) = f (am ) = f (a)m = g(a)m = g(am ) = g(x). Εποµένως


η απεικόνιση Φ είναι 1-1.
• ΄Εστω [k]n ∈ U(Zn ), δηλαδή 1 ≤ k ≤ n − 1 και (k, n) = 1. Ορίζουµε µια απεικόνιση
fk : G −→ G, f (am ) = akm
Η απεικόνιση fk είναι οµοµορφισµός, διότι :
fk (am1 am2 ) = fk (am1 +m2 ) = a(m1 +m2 )k = am1 k+m2 k = am1 k am2 k = fk (am1 )f (am2 )
Αν fk (am ) = e, τότε amk = e, και άρα n | mk . Επειδή (n, k) = 1, έπεται ότι n | m. Τότε όµως
αναγκαστικά m = 0, διότι 0 ≤ m ≤ n − 1. ΄Αρα am = a0 = e και ο οµοµορφισµός fk είναι
µονοµορφισµός. Τότε όµως ο οµοµορφισµός fk είναι αυτοµορφισµός διότι o(G) = n < ∞.
Τότε εξ΄ ορισµού ϑα έχουµε Φ(fk ) = [k]n , διότι fk (a) = ak . ΄Αρα η απεικόνιση Φ είναι επί.
• Μένει να δείξουµε ότι η Φ είναι οµοµορφισµός οµάδων. ΄Εστω f, g ∈ Aut(G). Τότε ϑα
έχουµε Φ(f ) = ak , g(a) = al , όπου f (a) = ak , g(a) = al , και 1 ≤ k, l ≤ n − 1 και
(k, n) = 1 = (l, n). Υποθέτουµε ότι Φ(f ◦ g) = am , όπου 1 ≤ m ≤ n − 1, (n, m) = 1, και
(f ◦ g)(a) = am . ΄Οµως (f ◦ g)(a) = f (g(a)) = f (al ) = f (a)l = (ak )l = akl . Τότε : akl = am
και εποµένως akl−m = e. Επειδή o(a) = n, ϑα έχουµε n | kl − m και εποµένως [kl]n = [m]n ,
δηλαδή : [k]k [l]n = [m]n . Τότε :
Φ(f ◦ g) = [m]n = [kl]n = [k]n [l]n = Φ(f )Φ(g)
και άρα η απεικόνιση Φ είναι οµοµορφισµός. Εποµένως η Φ είναι ισοµορφισµός.

Λυµένη ΄Ασκηση 98. Να ϐρεθεί η αριστερή κανονική αναπαράσταση της οµάδας του Klein.

Λύση. Θα υπολογίσουµε την αριστερή κανονική αναπαράσταση της οµάδας του Klein τάξης 4:

G = e, a, b, c
όπου a2 = b2 = c2 = e, και c = ab.
Επειδή o(G) = 4, έπεται ότι η G ϑα είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(LG ) της συµµετρικής οµάδας
S({e, a, b, c}) η οποία µε τη σειρά της είναι ισόµορφη µε την S4 . Θα έχουµε :
Im(LG ) = le , la , lb , lc ≤ S({e, a, b, c}) ∼

= S4
Ο πίνακας Cayley του πολλαπλασιασµού της οµάδας G είναι :

· e a b c
 e e a b c
G = e, a, b, c : a a e c b
b b c e a
c c b a e
Θα προσδιορίσουµε τις µεταθέσεις le , la , lb , lc :
(1) Η µετάθεση
le : G −→ G, le (x) = ex
΄Αρα :
le (e) = ee = e2 = e, le (a) = ea = a, le (b) = eb = b, le (c) = ec = c
Εποµένως η απεικόνιση le είναι η ταυτοτική µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b, c}:
 
e a b c
le =
e a b c
146

(2) Η µετάθεση
la : G −→ G, la (x) = ax
΄Αρα :
la (e) = ae = a, la (a) = aa = a2 = e, la (b) = ab = c, la (c) = ac = b
Εποµένως η απεικόνιση la είναι η ακόλουθη µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b, c}:
 
e a b c
la = = (e a)(b c)
a e c b
(3) Η µετάθεση
lb : G −→ G, lb (x) = bx
΄Αρα :
lb (e) = be = b, lb (a) = ba = c, lb (b) = b2 = e, , lb (c) = bc = a
Εποµένως η απεικόνιση lb είναι η ακόλουθη µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b, c}:
 
e a b c
lb = = (e b)(a c)
b c e a
(4) Η µετάθεση
lc : G −→ G, lc (x) = cx
΄Αρα :
lc (e) = ce = c, lc (a) = ca = b, lc (c) = c2 = e
lc (b) = cb = a,
Εποµένως η απεικόνιση lc είναι η ακόλουθη µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b, c}:
 
e a b c
lc = = (e c)(a b)
c b c e
Εποµένως η G είναι ισόµορφη µε τη ακόλουθη οµάδα µεταθέσεων (υποοµάδα της S(G)):

Im(LG ) = (e), (e a)(b c), (e b)(a c), (e c)(a b)
Χρησιµοποιώντας την 1-1 και επί απεικόνιση
G = {e, a, b, c} −→ {1, 2, 3, 4}, όπου e  1, a  2, b  3, c  4
ϑα έχουµε ότι η S(G) είναι ισόµορφη µε την S4 .
Εποµένως η G είναι ισόµορφη µε τη ακόλουθη οµάδα µεταθέσεων (υποοµάδα της S4 ):

Im(LG ) = (e), (12)(34), (13)(24), (14)(23)
΄Αρα :

= /

LG : G (e), (12)(34), (13)(24), (14)(23) ≤ S4
Απο τα παραπάνω µπορούµε να σχηµατίσουµε τον πίνακα Cayley της Im LG :

· le la lb lc
 le le la lb lc
Im LG = le , la , lb , lc : la la le lc lb
lb lb lc le la
lc lc lb la le

Λυµένη ΄Ασκηση 99. ΄Εστω GLn (R) η οµάδα


των αντιστρεψίµων n × n πινάκων πραγµατικών αριθµών.
Αν SLn (R) = A ∈ GLn (R) | det(A) = 1 , να δείξετε ότι το σύνολο SLn (R) είναι µια κανονική υποοµάδα
της GLn (R), και ακολούθως να περιγράψετε την οµάδα πηλίκο :

GLn (R) SLn (R)
147

Λύση. Ορίζουµε απεικόνιση


f : GLn (R) −→ R∗ , f (A) = det(A)
Επειδή η απεικόνιση ορίζουσας ικανοποιεί τη σχέση det(A · B) = det(A) · det(B), έπεται ότι η απεικόνιση
f είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων από την GLn (R) στην πολλαπλασιαστική οµάδα R∗ των µη-µηδενικών
πραγµατικών αριθµών.
Ο οµοµορφισµός f είναι επιµορφισµός, διότι για κάθε µη-µηδενικό πραγµατικό αριθµό x, έχουµε f (A) =
det(A) = x, όπου A είναι ο διαγώνιος πίνακας µε στοιχεία στην διαγώνιο παντού 1, εκτός από την ϑέση
(11), όπου έχουµε το στοιχείο x.
Προφανώς Ker(f ) = SLn (R), και άρα η οµάδα SLn (R) είναι µια κανονική υποοµάδα της GLn (R).
Τέλος από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό :

=
GLn (R) SLn (R) −→ R∗


Λυµένη ΄Ασκηση 100. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Αν H είναι µια κανονική υποοµάδα της G, να δείξετε ότι η f (H) είναι µια κανονική υποοµάδα της
Im(f ) = f (G).
(2) Αν K είναι µια κανονική υποοµάδα της G0 , να δείξετε ότι η f −1 (K) είναι κανονική υποοµάδα της
G.
Λύση. (1) ΄Εστω H µια κανονική υποοµάδα της G και έστω y ∈ Im(f ). Τότε y = f (g) για κάποιο
στοιχείο g ∈ G. Επειδή η f είναι οµοµορφσιµός, για κάθε στοιχείο f (h) ∈ f (H), ϑα έχουµε :
y −1 f (h)y = f (g)−1 f (h)f (g) = f (g −1 )f (h)f (g) = f (g −1 hg) ∈ f (H)
διότι επειδή η H είναι κανονοκή υποοµάδα της G, έπεται ότι ϑα έχουµε : g −1 hg ∈ H , για κάθε
g ∈ G και για κάθε h ∈ H . ΄Αρα δείξαµε ότι ∀y ∈ f (G), ∀f (h) ∈ f (H): y −1 f (h)y ∈ f (H), και
εποµένως η υποοµάδα f (H) είναι κανονική υποοµάδα της f (G).
(2) ΄Εστω K µια κανονική υποοµάδα της G0 , και έστω g ∈ G και h ∈ f −1 (K). Τότε f (h) = k ∈ K ,
και λόγω κανονικότητας της K στην G0 , ϑα έχουµε :
f (g −1 hg) = f (g −1 )f (h)f (g) = f (g)−1 kf (g) ∈ K
Αυτό όµως σηµαίνει ότι : g −1 hg ∈ f −1 (K). Εποµένως η υποοµάδα f −1 (K) είναι µια κανονική
υποοµάδα της G.

Λυµένη ΄Ασκηση 101. ( ∆ευτερο Θεωρηµα Ισοµορφισµων) ΄Εστω G µια οµάδα, H ≤ G µια υποοµάδα της
G, και N E G µια κανονική υποοµάδα της G. Να δείξετε ότι :
(1) Το υποσύνολο HN = {hn ∈ G | h ∈ H & n ∈ N } είναι µια υποοµάδα της G και N E HN .
(2) H ∩ N E H , και υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων :
N ∼
 
HN = H (H ∩ N )
Αν η οµάδα G είναι προσθετική, τότε ο παραπάνω ισοµορφισµός έχει την ακόλουθη µορφή :
N ∼
 
H +N = H (H ∩ N )
Ως εφαρµογή να δείξετε ότι, αν G = Z, H = 3Z, N = 4Z, τότε υπάρχει ισοµορφισµός :
3Z 12Z ∼

= Z4
Λύση. (1) Προφανώς e = ee ∈ HN .
΄Εστω g1 , g2 ∈ HN . Τότε g1 = h1 n1 και g2 = h2 n2 , και εποµένως :
g1 g2−1 = h1 n1 (h2 n2 )−1 = h1 n1 n−1 −1 −1 −1 −1 −1 −1 −1 0
2 h2 = h1 n1 en2 h2 = h1 n1 h2 h2 n2 h2 = h1 n1 h2 n
όπου n0 = h2 n−1 −1 −1 −1 −1 −1
2 h2 = (h2 ) n2 h2 ∈ N διότι N EG
148

Παρόµοια :
h1 n1 h−1 0 −1 0 −1 −1 0 −1 00 0
2 n = h1 en1 h2 n = h1 h2 h2 n1 h2 n = h1 h2 n n ∈ HN

όπου n00 = h2 n1 h−1 −1 −1 −1


2 = (h2 ) n1 h2 ∈ N διότι N EG
Εποµένως ϑα έχουµε :
g1 g2−1 ∈ HN και άρα HN ≤ G
΄Εστω τώρα hn ∈ HN και n0 ∈ N , Τότε ϑα έχουµε :
(hn)−1 n0 (hn) = n−1 h−1 n0 hn = n−1 (h−1 n0 h)n ∈ N
διότι, επειδή N E G, το στοιχείο h−1 n0 h ∈ N και n−1 , n ∈ N . ΄Αρα N E HN .
(2) Ορίζουµε απεικόνιση
f : H −→ HN/N, f (h) = hN
ϑεωρώντας το στοιχείο h ∈ H ⊆ HN .
Η f είναι προφανώς οµοµορφισµός οµάδων. Ο πυρήνας της f είναι :
  
Ker(f ) = h ∈ H | f (h) = N = h ∈ H | hN = N = h ∈ H | h ∈ N = H ∩ N
και εποµένως η υποοµάδα H ∩ N είναι κανονική υποοµάδα της H .
Η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός, διότι :
∀(hn)N ∈ HN/N : (hn)N = hN διότι h−1 (hn) = (h−1 h)n = en = n ∈ N και άρα
f (h) = hN = (hn)N
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ϑα έχουµε ότι ο επιµορφισµός f ορίζει έναν ισοµορφισµό

=
f : H/H ∩ N −→ HN/N, f (h(H ∩ N )) = hN
Εφαρµογή : Τέλος έστω G = Z, H = 3Z, και N = 4Z. Χρησιµοποιώντας προσθετικό συµβολισµό
(επειδή όλες οι εµπλεκόµενες οµάδες είναι προσθετικές), ϑα έχουµε :

3Z + 4Z = 3m + 4n ∈ Z | m, n ∈ Z
και έτσι από ότι αποδείξαµε πριν ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό οµάδων :
3Z (3Z ∩ 4Z) ∼
 
= (3Z + 4Z) 4Z (∗)
Θα ταυτοποιήσουµε πρώτα τις οµάδες 3Z + 4Z και 3Z ∩ 4Z.
Επειδή (3, 4) = 1, έπεται ότι υπάρχουν x, y ∈ Z έτσι ώστε 3x + 4y = 1. Εποµένως αν k ∈ Z, τότε
k = k1 = k(3x + 4y) = 3(kx) + 4(ky) ∈ 3Z + 4Z
και άρα :
3Z + 4Z = Z
Εποµένως
(3Z + 4Z)/4Z = Z/4Z ∼ = Z4 (∗∗)
Από την άλλη πλευρά, 3Z ∩ 4Z = 12Z. Πραγµατικά, έστω x ∈ 3Z ∩ 4Z, και άρα x = 3n = 4m, δηλαδή
3 | x και 4 | x. Επειδή (3, 4) = 1, ϑα έχουµε 12 = 3 · 4 | x και άρα x = 12k για κάποιο k ∈ Z, δηλαδή
x ∈ 12Z και έτσι : 3Z ∩ 4Z ⊆ 12Z. Αντίστροφα, έστω x ∈ 12Z, δηλαδή x = 12k για κάποιο k ∈ Z. Τότε
x = 3(4k) και άρα x ∈ 3Z και x = 4(3k) και άρα x ∈ 4Z. Εποµένως x ∈ 3Z ∩ 4Z και έτσι 12Z ⊆ 3Z ∩ 4Z.
Συνοψίζοντας ϑα έχουµε
3Z ∩ 4Z = 12Z και άρα 3Z/(3Z ∩ 4Z) = 3Z/12Z (∗ ∗ ∗)
Συνδιάζοντας τις σχέσεις (∗), (∗∗), (∗ ∗ ∗) ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό :
3Z 12Z ∼

= Z4
149

Πρόβληµα. Ως γενίκευση της Εφαρµογής της ΄Ασκησης 10, να εξετάσετε αν υπάρχει ισοµορφισµός

mZ ∼
 
[n, m]Z = nZ (n, m)Z
όπου n, m ∈ Z+ .

Λυµένη ΄Ασκηση 102. (1) ΄Εστω G µια οµάδα και g ∈ G. Να δείξετε ότι η απεικόνιση

ig : G −→ G, x 7−→ ig (x) = gxg −1


είναι αυτοµορφισµός, ο οποίος καλείται ο εσωτερικός αυτοµορφισµός της G µέσω του g .
(2) Υπολογίστε τις υποοµάδες i(123) (H) και i(23) (K) για τις υποοµάδες H = h(12)i και K = h(132)i
της οµάδας S3 .

Λύση. (1) • Η απεικόνιση ig είναι οµοµορφισµός, διότι :


ig (xy) = g(xy)g −1 = gxyg −1 = gxeyg −1 = gxg −1 gyg −1 = ig (x)ig (y)
• Η απεικόνιση ig είναι επιµορφισµός, διότι :
∀y ∈ G, ∃ g −1 yg ∈ G : ig (g −1 yg) = g(g −1 yg)g −1 = (gg −1 )y(gg −1 ) = eye = y
• Η απεικόνιση ig είναι µονοµορφισµός, διότι :
Ker(ig ) = x ∈ G | ig (x) = e = x ∈ G | gxg −1 = e = x ∈ G | gx = g = x ∈ G | x = e = {e}
   

Εποµένως η απεικόνιση ig είναι αυτοµορφισµός της G.


(2) Θα υπολογίσουµε τον εσωτερικό αυτοµορφισµό i(123) (H) για την υποοµάδα H = {(1), (12)} της
οµάδας S3 . ΄Εχουµε :
• i(123) ((1)) = (123)(1)(123)−1 = (123)(123)−1 = (1)
• i(123) ((12)) = (123)(12)(123)−1 = (13)(123)−1 = (13)(132) = (23)

΄Αρα i(123) (H) = (1), (23)
Θα υπολογίσουµε τον εσωτερικό αυτοµορφισµό i(23) (K) για την υποοµάδα K = {(1), (132)} της
οµάδας S3 . ΄Εχουµε :
• i(23) ((1)) = (23)(1)(23)−1 = (23)(23)−1 = (1)
• i(23) ((132)) = (23)(132)(23)−1 = (23)(132)(23) = (12)(23) = (123)

΄Αρα i(123) (K) = (1), (123)

Λυµένη ΄Ασκηση 103. ΄Εστω G µια πολλαπλασιαστική οµάδα και ∅ =


6 S ⊆ G ένα µη-κενό υποσύνολο
της G.
(1) Το υποσύνολο
\
hSi = H ≤G|S⊆H
είναι η µικρότερη υποοµάδα της G η οποία περιέχει το S .
Η υποοµάδα hSi καλείται η υποοµάδα της G η οποία παράγεται από το S .
(2) Να δείξετε ότι :

hSi = sa11 sa22 · · · sann ∈ G | n ≥ 0, ai ∈ Z, si ∈ S




Αν η οµάδα G είναι προσθετική, τότε η παραπάνω ισότητα έχει την ακόλουθη µορφή :

hSi = a1 s1 + a2 s2 + · · · + an sn ∈ G | n ≥ 0, ai ∈ Z, si ∈ S
150


Λύση. (1) Η συλλογή υποοµάδων H ≤ G | S ⊆ H της G είναι µη-κενή διότι διότι περιέχει
T
την υποοµάδα G. ΄Ετσι το σύνολο hSi = H ≤ G | S ⊆ H , ως τοµή υποοµάδων της G
είναι
 µια υποοµάδα της G. Αν K ≤ T G και S ⊆ K , τότε
η υποοµάδα K ανήκει στην συλλογή
H ≤ G | S ⊆ H και αρα hSi = H ≤ G | S ⊆ H ⊆ K . Εποµένως πράγµατι η υποοµάδα
hSi είναι η µικρότερη υποοµάδα της G η οποία περιέχει το υποσύνολο S.
(2) Θέτουµε : R = sa11 sa22 · · · sann ∈ G | n ≥ 0, ai ∈ Z, si ∈ S .


Αν H είναι µια υποοµάδα της G η οποία περιέχει το S , τότε προφανώς η H ϑα περιέχει και κάθε
στοιχείο της µορφής sa11 sa22 · · · sann , όπου n ≥ 0, ai ∈ Z, και si ∈ S . Εποµένως κάθε στοιχείο του
συνόλου R ανήκιε σε κάθε υποοµάδα H της G η οποία περιέχει το S , και άρα :
R ⊆ hSi
Αντίστροφα, αν δείξουµε ότι το υποσύνολο R αποτελεί µια υποοµάδα της G, τότε επειδή προφανώς
S ⊆ R, ϑα έχουµε ότι hSi ⊆ R, και εποµένως R = hSi. Το υποσύνολο R είναι υποοµάδα, διότι :
• Είναι R 6= ∅, διότι S ⊆ R.
• ΄Εστω x, y ∈ R. Τότε
x = sa11 sa22 · · · sann και y = tb11 tb22 · · · tbmm , όπου n, m ≥ 0, ai , bj ∈ Z, si , tj ∈ S
Τότε :
) · · · (tb22 )−1 (tb11 )−1 = sa11 sa22 · · · sann t−b
bm −1
xy −1 = sa11 sa22 · · · sann (tm m
m
· · · (t−b2 −b1
2 t1 ∈ R
Εποµένως το υποσύνολο R αποτελεί µια υποοµάδα της G.

Λυµένη ΄Ασκηση 104. (1) ΄Εστω S ένα πεπερασµένο σύνολο στοιχείων της προσθετικής αβελιανής
οµάδας Q. Να δείξετε ότι η υποοµάδα hSi η οποία παράγεται από το S είναι άπειρη κυκλική.
(2) ΄Εστω T ένα πεπερασµένο σύνολο στοιχείων της προσθετικής αβελιανής οµάδας Q/Z. Να δείξετε
ότι η υποοµάδα hT i η οποία παράγεται από το T είναι πεπερασµένη κυκλική.

Λύση. (1) Θεωρούµε ένα πεπερασµένο υποσύνολο


 a1 a2 ak
, S=, ··· , ⊆ Q
b1 b2 bk
Τότε η υποοµάδα της Q η οποία παράγετραι από το S είναι :
n a a2 ak o
1
hSi = n1 + n2 + · · · + nk ∈ Q | ni ∈ Z
b1 b2 bk
΄Εστω
a1 a2 ak
x = n1 + n2 + · · · + nk
b1 b2 bk
ένα τυχόν στοιχείο της hSi. Θέτουµε :
c1 = b2 b3 · · · bk , c2 = b1 b3 · · · bk , ··· , ck = b1 b2 · · · bk−1
Τότε

a1 a2 ak n1 c1 a1 + n2 c2 a2 + · · · + nk ck ak
x = n1 + n2 + · · · + nk = (†)
b1 b2 bk b1 b2 · · · bk
Ο αριθµητής
 του παραπάνω κλάσµατος
ανήκει στην υποµµάδα της Z η οποία παράγεται από τα
στοιχεία c1 a1 , c2 a2 , · · · , ck ak :
n1 c1 a1 + n2 c2 a2 + · · · + nk ck ak ∈ hc1 a1 , c2 a2 , · · · , ck ak i
Επειδή όλες οι υποοµάδες της προσθετικής οµάδας Z είναι κυκλικές, έπεται ότι υπάρχει ξ ∈ Z:
hc1 a1 , c2 a2 , · · · , ck ak i = hξi
151

και άρα ο αριθµητής στο κλάσµα (†) γράφεται :


n1 c1 a1 + n2 c2 a2 + · · · + nk ck ak = ρ ξ για κάποιο ρ∈Z (∗)
και εποµένως η σχέση (†) γράφεται
a1 a2 ak ξ
+ n2 + · · · + nk
x = n1 =ρ
b1 b2 bk b1 b2 · · · bk
Αυτό σηµαίνει ότι το τυχόν στοιχείο x ∈ hSi ανήκει στην κυκλική υποοµάδα της Q η οποία παράγεται
από το στοιχείο
ξ
∈ Q
b1 b2 · · · bk
και άρα :
n a a2 ak o ξ
1

hSi = n1 + n2 + · · · + nk ∈ Q | ni ∈ Z ⊆
b1 b2 bk b1 b2 · · · bk
Αντίστροφα αν

ξ
x ∈
b1 b2 · · · bk
τότε υπάρχει z ∈ Z έτσι ώστε :
ξ zξ
x=z =
b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk
Από την σχέση (∗), ϑα έχουµε ότι ξ ∈ hc1 a1 , c2 a2 , · · · , ck ak i και άρα υπάρχουν ακέραιοι
m1 , m2 , · · · , mk έτσι ώστε :
ξ = m1 c1 a1 + m2 c2 a2 + · · · + mk ck ak
και τότε :

zξ zm1 c1 a1 + zm2 c2 a2 + · · · + zmk ck ak


x= =
b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk
zm1 c1 a1 zm2 c2 a2 zmk ck ak
= + + ··· +
b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk
zm1 b2 b3 · · · bk a1 zm2 b1 b3 · · · bk a2 zmk b1 b2 · · · bk−1 ak
= + + ··· +
b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk b1 b2 · · · bk
zm1 a1 zm2 a2 zmk ak
= + + ··· +
b1 b2 bk
a1 a2 ak
a1 a2 ak
= zm1 + zm2 + · · · + zmk ∈ , , ··· ,
b1 b2 bk b1 b2 bk
΄Αρα :

ξ n a
1 a2 ak o
⊆ hSi = n1 + n2 + · · · + nk ∈ Q | ni ∈ Z
b1 b2 · · · bk b1 b2 bk
και εποµένως καταλήγουµε ότι :
n a a2 ak o ξ
1

hSi = n1 + n2 + · · · + nk ∈ Q | ni ∈ Z =
b1 b2 bk b1 b2 · · · bk
δηλαδή η υποοµάδα της προσθετικής οµάδας Q η οποία παράγεται από το σύνολο S είναι
ξ
κυκλική µε γεννήτορα τον ϱητό αριθµό b1 b2 ···b . Επειδή από την σχέση (∗) ο ακέραιος ξ είναι
k
γεννήτορας µιας κυκλικής υποοµάδας της προσθετικής οµάδας Z και επειδή κάθε µη-τετριµµένη
ξ
(κυκλική) υποοµάδα της Z είναι άπειρη, έπεται ότι το στοιχείο b1 b2 ···b έχει άπειρη τάξη και άρα η
k
υποοµάδα hSi είναι άπειρη.
152

(2) Θεωρούµε ένα πεπερασµένο υποσύνολο


na a2 ak o
1
T = + Z, + Z, · · · , + Z ⊆ Q/Z
b1 b2 bk
Θέτοντας
na a2 ak o
1
S= , , ··· , ⊆ Q
b1 b2 bk
έπεται ότι ϑα έχουµε :
hT i = hSi + Z
και άρα σύµφωνα µε το (1), ϑα έχουµε ότι η υποοµάδα της Q η οποία παράγεται από το S είναι η
κυκλική οµάδα :

ξ
hSi =
b1 b2 · · · bk
για κάποιο ξ ∈ Z.
ξ
Αυτό όµως προφανώς σηµαίνει ότι το στοιχείο b1 b2 ···b + Z είναι γεννήτορας της οµάδας hT i, και
k
εποµένως :

ξ
hT i = +Z
b1 b2 · · · bk
΄Αρα η υποοµάδα hT i της Q/Z η οποία παράγεται από το σύνολο T είναι κυκλική µε γεννήτορα το
ξ
στοιχείο b1 b2 ···b + Z. Επειδή
k

1 
b1 b2 · · · bk · +Z =1+Z=Z
b1 b2 · · · bk
ο γεννήτορας της hT i έχει πεπερασµένη τάξη και εποµένως η κυκλική υποοµάδα hT i είναι πεπε-
ϱασµένη.

Παρατήρηση. Μια (προσθετική) αβελιανή οµάδα G καλείται τοπικά κυκλική αν η υποοµάδα η οποία
παράγεται από κάθε πεπερασµένο υποσύνολο της G είναι κυκλική.
Σύµφωνα µε την ΄Ασκηση 13, οι αβελιανές οµάδες Q και Q/Z είναι τοπικά κυκλικές. Αντίστροφα
αποδεικνύεται ότι κάθε τοπικά κυκλική οµάδα είνα υποοµάδα είτε της Q ή της Q/Z.
Αν G είναι µια τοπικά κυκλική (αβελιανή) οµάδα, τότε :
(1) είτε κάθε στοιχείο της G έχει πεπερασµένη τάξη
(2) ή κάθε µη-ταυτοτικό στοιχείο της G έχει άπειρη τάξη.
Βλέπετε γιατί ;

Λυµένη ΄Ασκηση 105. Να δοθούν παραδείγµατα :


(1) ΄Απειρης οµάδας G, όλα τα στοιχεία της οποίας έχουν πεπερασµένη τάξη.
(2) Οµάδας G η οποία να µην έχει στοιχεία πεπερασµένης τάξης > 1 αλλά να έχει µια οµάδα-πηλίκο
G/H , της οποίας όλα τα στοιχεία να έχουν πεπερασµένη τάξη.
(3) ΄Απειρης οµάδας G η οποία να έχει µια κανονική υποοµάδα H όλα τα στοιχεία της οποίας έχουν
πεπερασµένη τάξη, και η οµάδα πηλίκο G/H να µην έχει στοιχεία πεπερασµένης τάξης.

Λύση. (1) Θεωρούµε την προσθετική αβελιανή οµάδα Q/Z.


Τότε η οµάδα Q/Z είναι άπειρη διότι, όπως µπορούµε να δούµε πολύ εύκολα, το σύνολο
1
+ Z ∈ Q/Z | n ∈ N
n
153

είναι άπειρο. Από την άλλη πλευρά ϑεωρούµε τυχόν µη-µηδενικό στοιχείο x + Z ∈ Q/Z, όπου
x ∈ Q και προφανώς µπορούµε να υποθέσουµε ότι x = pq , όπου q > 0, p ∈ Z. Τότε :
p p p
q( + Z) = q + Z = p + Z = Z =⇒ o( + Z) < ∞
q q q
΄Αρα κάθε στοιχείο της Q/Z έχει πεπερασµένη τάξη.
(2) Η προσθετική οµάδα Q των ϱητών αριθµών, δεν έχει προφανώς κανένα µη-ταυτοτικό στοιχείο
πεπερασµένης τάξης. Η υποοµάδα Z της Q είναι κανονική διότι η Q είναι αβελιανή, και όπως
είδαµε στο (1), κάθε στοιχείο της οµάδας πηλίκο Q/Z έχει πεπερασµένη τάξη.
(3) Θεωρούµε την οµάδα πηλίκο R/Z η οποία είναι προφανώς άπειρη. ΄Εστω r + Z ένα τυχόν στοιχείο
της R/Z. Τότε :
o(r + Z) < ∞ ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : n(r + Z) = Z ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : nr + Z = Z ⇐⇒
s
∃ n ≥ 1 : nr ∈ Z ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : nr = s ∈ Z ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : r = ⇐⇒ r ∈ Q
n
΄Αρα κάθε στοιχείο της υποοµάδας Q/Z της R/Z έχει πεπερασµένη τάξη. Από το Τρίτο Θεώρηµα
Ισοιµορφισµών, για την οµάδα πηλίκο ϑα έχουµε :
R/Z Q/Z ∼

= R/Q
Τότε :
o(r + Q) < ∞ ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : n(r + Q) = Q ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : nr + Q = Q ⇐⇒
p p
∃ n ≥ 1 : nr ∈ Q ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : nr = ∈ Q ⇐⇒ ∃ n ≥ 1 : r = ⇐⇒ r ∈ Q
q nq
και εποµένως το µόνο στοιχείο της οµάδας πηλίκο R/Q µε πεπερασµένη τάξη είναι το µηδενικό.
154

Ασκησεις - Φυλλαδιο 8
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Πέµπτη 27 ∆εκεµβρίου 2012

Λυµένη ΄Ασκηση 106. ΄Εστω (R, +, ·) µια τριάδα η οποία ικανοποιεί όλα τα αξιώµατα του ορισµού
δακτυλίου µε µονάδα, εκτός από την µεταθετικότητα της πρόσθεσης. Να δείξετε οτι ισχύει η µεταθετικότητα
της πρόσθεσης και η τριάδα (R, +, ·) είναι ένας δακτύλιος.

Λύση. ΄Εστω a, b ∈ R. Θα δείξουµε ότι : a + b = b + a.


Χρησιµοποιώντας την επιµεριστική ιδιότητα του πολλαπλασιασµού ως προς την πρόσθεση του R, υπο-
λογίζουµε µε δύο τρόπους το γινόµενο : (a + 1R )(b + 1R ):
(a + 1R )(b + 1R ) = a(b + 1R ) + 1R (b + 1R ) = ab + a1R + 1R b + 1R 1R = ab + a + b + 1R
(a + 1R )(b + 1R ) = (a + 1R )b + (a + 1R )1R = ab + 1R b + a1R + 1R 1R = ab + b + a + 1R
Χρησιµοποιώντας τον νόµο της διαγραφής στην οµάδα (R, +), ϐλέπουµε άµεσα ότι ϑα έχουµε :
∀a, b ∈ R : a+b=b+a

Σχόλιο. Αν στην ΄Ασκηση 1 για την τριάδα (R, +, ·) δεν απαιτήσουµε την ύπαρξη µονάδας, τότε το συµπέρα-
σµα της ΄Ασκησης δεν ισχύει. Πράγµατι, έστω (R, +) µια (προσθετική) µη-αβελιανή οµάδα µε παραπάνω
από ένα στοιχεία, για παράδειγµα η συµµετρική οµάδα S3 τάξης 6. Ορίζουµε πράξη πολλαπλασιασµού ως
εξής : r · s = 0R , ∀r, s ∈ R. Τότε η τριάδα (R, +, ·) ικανοποιεί όλα τα αξιώµατα του ορισµού δακτυλίου
χωρίς µονάδα (αν υπάρχει µονάδα 1R , τότε 1R = 1R 1R = 0R και εποµένως R = {0R } το οποίο είναι άτοπο
διότι |R| > 1), εκτός από την µεταθετικότητα της πρόσθεσης. Η τελευταία ιδιότητα δεν είναι δυνατόν να
ισχύει, διότι η οµάδα R δεν είναι αβελίανή.
Η παραπάνω ανάλυση δείχνει ότι κάθε αβελιανή οµάδα R µπορεί να ϑεωρηθεί ως δακτύλιος (χωρίς
µονάδα αν |R| > 1) µε τετριµµένο πολλαπλασιασµό.

• • •

Υπενθύµιση για υποδακτυλίους : ΄Ενα µη-κενό υποσύνολο S ⊆ R ενός δακτυλίου R, καλείται


υποδακτύλιος του R αν :
(1) ∀x, y ∈ S : x − y ∈ S .
(2) ∀x, y ∈ S : xy ∈ S .
Αν S είναι ένας υποδακτύλιος του R, τότε επειδή το S είναι κλειστό στις πράξεις πρόσθεσης και πολ-
λαπλασιασµού του R, οι πράξεις επάγουν πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού επί του S , και µε
αυτές τις πράξεις το σύνολο S είναι ένας δακτύλιος.
Επισηµαίνουµε κάποιες χρήσιµες πληροφορίες για υποδακτυλίους :
(1) ΄Ενας δακτύλιος µε µονάδα R µπορεί να έχει υποδακτυλίους S µε µονάδα διαφορετική από την
µονάδα του R:
155

Πράγµατι ο δακτύλιος R = M2 (Z) έχει µονάδα τον πίνακα


 
1 0
I2 =
0 1
και το υποσύνολο  
 a 0
∈ M2 (Z) | a ∈ Z

S=
0 0
είναι ένας υποδακτύλιος του R µε µονάδα τον πίνακα
 
1 0
6= I2
0 0
(2) ΄Ενας δακτύλιος µε µονάδα R µπορεί να έχει υποδακτυλίους S χωρίς µονάδα:
Πράγµατι ο δακτύλιος Z έχει µονάδα, και το υποσύνολο 2Z είναι υποδακτύλιος του Z ο οποίος
δεν έχει µονάδα.
(3) ΄Ενας δακτύλιος χωρίς µονάδα R µπορεί να έχει υποδακτυλίους S µε µονάδα:
Πράγµατι ο δακτύλιος
 
 a b
∈ M2 (Z) | a, b ∈ Z

R=
0 0
δεν έχει µονάδα, και το υποσύνολο
 
 a 0
∈ M2 (Z) | a ∈ Z

S=
0 0
 
1 0
είναι ένας υποδακτύλιος του R µε µονάδα τον πίνακα .
0 0

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 107. Ποια από τα επόµενα σύνολα µαζί µε τις αναφερόµενες πράξεις αποτελούν δα-
κτύλιους;

(1) R = {a + b 3 | a, b ∈ Z} µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πραγµα-
τικών αριθµών
(2) R = {a + bi | a, b ∈ Q}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασια-
σµού 
µιγαδικών
 αριθµών 
a b
(3) R = | a, b ∈ R µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων
0 a
  
a b
(4) R = | a, b ∈ R µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πι-
−b a
νάκων
(5) R = {A ∈ M2×2 (R) | det A = 0} µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
πινάκων
(6) R = {m/n ∈ Q | n περιττός } µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
ϱητών αριθµών
(7) R = {ri | r ∈ R}, όπου i2 = −1, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
µιγαδικών αριθµών

Λύση. (1) Το σύνολο R = {a + b 3 | a, b ∈ Z} είναι ένα µη κενό υποσύνολο του σώµατος R
των πραγµατικών αριθµών και εύκολα ϐλέπουµε ότι το R είναι κλειστό στις πράξεις πρόσθεσης
και πολλαπλασιασµού. Εποµένως το σύνολο R είναι υποδακτύλιος του R και εποµένως είναι
δακτύλιος.
156

(2) Το σύνολο R = {a + bi | a, b ∈ Q}, είναι ένα µη-κενό υποσύνολο του σώµατος C των µιγαδικών α-
ϱιθµών και εύκολα ϐλέπουµε ότι το R είναι κλειστό στις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού.
 R είναι
Εποµένως το σύνολο  υποδακτύλιος
 του C και εποµένως είναι δακτύλιος.
a b
(3) Το σύνολο R = | a, b ∈ R είναι ένα µη-κενό υποσύνολο του δακτυλίου M2 (R) των
0 a
2 × 2 πινάκων µε στοιχεία πραγµατικούς αριθµούς και εύκολα ϐλέπουµε ότι το R είναι κλειστό στις
πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων. Εποµένως το σύνολο R είναι υποδακτύλιος
του M2 (R) και εποµένως
 είναι
 δακτύλιος.
a b
(4) Το σύνολο R = | a, b ∈ R είναι ένα µη-κενό υποσύνολο του δακτυλίου M2 (R) των
−b a
2 × 2 πινάκων µε στοιχεία πραγµατικούς αριθµούς και εύκολα ϐλέπουµε ότι το R είναι κλειστό στις
πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων. Εποµένως το σύνολο R είναι υποδακτύλιος
του M2 (R) και εποµένως είναι δακτύλιος.
(5) Το σύνολο R = {A ∈ M2 (R) | det A = 0} µαζί µε τις συνήθεις  πράξεις
 πρόσθεσης
  και πολλα-
1 0 0 0
πλασιασµού πινάκων δεν είναι δακτύλιος, διότι, π.χ., οι πίνακες και ανήκουν στο
0 0 0 1
 
1 0
σύνολο R αλλά το άθροισµά τους είναι ο πίνακας ο οποίος δεν ανήκει στο υποσύνολο R.
0 1
(6) Το σύνολο R = {m/n ∈ Q | n περιττός } είναι ένα µη κενό υποσύνολο του σώµατος Q των ϱητών α-
ϱιθµών και εύκολα ϐλέπουµε ότι το R είναι κλειστό στις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού.
Εποµένως το σύνολο R είναι υποδακτύλιος του Q και εποµένως είναι δακτύλιος.
(7) Το σύνολο R = {ri | r ∈ R}, µαζί µε τις συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού
µιγαδικών αριθµών δεν είναι δακτύλιος διότι, π.χ., ο µιγαδικός αριθµός i ανήκει στο R αλλά
ii = i2 = −1 ∈
/ R (ο µόνος πραγµατικός αριθµός ο οποίος ανήκει στο R είναι το 0).

• • •

  
u v
Λυµένη ΄Ασκηση 108. Να δειχθεί ότι το σύνολο H = | u, v ∈ C ⊆ M2 (C) µαζί µε τις
−v u
συνήθεις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων αποτελεί έναν δακτύλιο διαίρεσης.
Ο δακτύλιος H καλείται δακτύλιος διαίρεσης των τετρανίων του Hamilton.

Λύση. Εύκολα ϐλέπουµε ότι το υποσύνολο H του δακτυλίου M2 (C) των 2×2 πινάκων µιγαδικών αριθµών
είναι κλειστό τσις πράξεις πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού πινάκων. Εποµένως το σύνολο H είναι
υποδακτύλιος του δακτυλίου
 M
 2 (C) και άρα είναι δακτύλιος. Επιπλέον ο δακτύλιος H έχει µονάδα τον
1 0
µοναδιαίο 2 × 2 πίνακα ο οποίος προφανώς ανήκει στο H. Μένει να δείξουµε ότι κάθε µη-µηδενικό
0 1
στοιχείο
 
z w
0 6= A = ∈ Z(H)
−w z
είναι αντιστρέψιµο. Επειδή ο πίνακας A είναι αντιστρέψιµος ως στοιχείο του δακτυλίου M2 (C) αν και
µόνον αν η ορίζουσα det(A) 6= 0, για να δείξουµε ότι ο µη-µηδενικός πίνακας A είναι αντιστρέψιµο στοιχείο
του δακτυλίου H, αρκεί να δείξουµε διαδοχικά ότι :
(1) det A 6= 0, οπότε υπάρχει ο πίνακας A−1 ∈ M2 (C), και
(2) Ο πίνακας A−1 ανήκει στο H.
Υπολογίζοντας την ορίζουσα του πίνακα A ϐλέπουµε
 
z w
det = zz + ww = |z|2 + |w|2
−w z
157

και άρα det A = 0 αν και µόνον αν |z|2 + |w|2 = 0 αν και µόνον αν z = w = 0 αν και µόνον αν A = 0.
Εποµένως, επειδή A 6= 0, ϑα έχουµε ότι πράγµατι det A 6= 0.
Εποµένως υπάρχει ο αντίστροφος πίνακας A−1 , ο οποίος όπως µπορούµε να υπολογίσουµε εύκολα είναι :
 
−1 1 z −w
A = 2
|z| + |w|2 w z
Ο πίνακας A−1 προφανώς ανήκει στον υποδακτύλιο H. Εποµένως δείξαµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο
του H είναι αντιστρέψιµο, και άρα ο δακτύλιος H είναι δακτύλιος διαίρεσης.
Ο δακτύλιος διαίρεσης H δεν είναι σώµα διότι δεν είναι µεταθετικός, πχ. οι πίνακες
   
i 0 0 i
και ανήκουν στο H αλλά
0 −i i 0
         
i 0 0 i 0 −1 0 1 0 i i 0
= 6 = =
0 −i i 0 1 0 −1 0 i 0 0 −i

• • •

Σχόλιο. Στον ορισµό του δακτυλίου H των τετρανίων του Hamilton,


  
u v
H= | u, v ∈ C ⊆ M2 (C)
−v u
µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε 4 × 4 πίνακες πραγµατικών αριθµών, και τότε µπορούµε να ταυτίσουµε :
  

 a b c d 

−b a −d c
 
| a, b, c, d ∈ R ⊆ M4 (C)

H= 
 

 −c d a −b 

−d −c b a
 
 
a b
όπου χρησιµοποιήσαµε την ταύτιση του µιγαδικού αριθµού a + bi µε τον 2 × 2 πίνακα και την
−b a
 
c d
ταύτιση του µιγαδικού αριθµού c + di µε τον 2 × 2 πίνακα . Επιπλέον ϑέτοντας
−d c
       
1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1
0 1 0 0 −1 0 0 0  0 0 0 1  0 0 −1 0
I4 = 
0 0 1 0 , I =  0 0 0 −1 , J = −1 0 0 0 , K =  0
      
1 0 0
0 0 0 1 0 0 1 0 0 −1 0 0 −1 0 0 0
έπεται ότι : n o
H = aI4 + bI + cJ + dK | a, b, c, d ∈ R ⊆ M4 (R)

• • •

Σχόλιο. Αν στον ορισµό του δακτυλίου H των τετρανίων του Hamilton στο παραπάνω σχόλιο όπου χρησι-
µοποιήσαµε 4 × 4 πίνακες πραγµατικών αριθµών, χρησιµοποιήσουµε το πεπερασµένο σώµα Zp , p: πρώτος,
αντί του σώµατος των πραγµατικών αριθµών R, αποκτούµε έναν µη-µεταθετικό δακτύλιο µε µονάδα
n o
H(Zp ) = aI4 + bI + cJ + dK | a, b, c, d ∈ Zp ⊆ M4 (Zp )

ο οποίος έχει p4 στοιχεία, και τα µόνα του ιδεώδη (έννοια την οποία ϑα συναντήσουµε στα επόµενα Κε-
ϕάλαια) είναι τα τετριµµένα : {0} και H(Zp ).
158

΄Οµως σε αντίθεση µε τον δακτύλιο H των τετρανίων του Hamilton, ο δακτύλιος H(Zp ) δεν είναι δα-
κτύλιος διαίρεσης. Αν ο δακτύλιος H(Zp ) ήταν δακτύλιος διαίρεσης, τότε επειδή το σύνολο H(Zp ) είναι
πεπερασµένο, σύµφωνα µε ένα (δύσκολο) Θεώρηµα το οποίο οφείλεται στον Wedderburn (κάθε πεπερα-
σµένος δακτύλιος διαίρεσης είναι µεταθετικός, και άρα σώµα), ο δακτύλιος H(Zp ) ϑα ήταν µεταθετικός το
οποίο είναι άτοπο.
Z Μπορείτε να αποδείξετε, χωρίς τη χρήση του ϑεωρήµατος του Wedderburn, ότι ο δακτύλιος H(Zp )
δεν είναι δακτύλιος διαίρεσης ;
Σύµφωνα µε την ΄Ασκηση 15, αρκεί να δειχθεί ότι ο δακτύλιος H(Zp ) δεν έχει διαιρέτες τηου µηδενός.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 109. ΄Εστω ότι (R, +, ·) είναι ένας δακτύλιος και ότι Z(R) είναι το υποσύνολο {r ∈ R |
r · x = x · r, ∀x ∈ R}. Να δειχθεί ότι το Z(R) αποτελεί έναν υποδακτύλιο του R.
Ο υποδακτύλιος Z(R) καλείται κέντρο του δακτυλίου R.
Λύση. Επειδή x0R = 0R = x0R , ∀x ∈ R, έπεται ότι 0R ∈ Z(R) και ιδιαίτερα Z(R) 6= ∅.
΄Εστω r1 , r2 ∈ Z(R), και x ∈ R. Τότε ϑα έχουµε :
(1)
(r1 − r2 )x = r1 x − r2 x = xr1 − xr2 = x(r1 − r2 ) =⇒ r1 − r2 ∈ Z(R)
(2)
(r1 r2 )x = r1 (r2 x) = r1 (xr2 ) = (r1 x)r2 = (xr1 )r2 = x(r1 r2 ) =⇒ r1 r2 ∈ Z(R)
Εποµένως το υποσύνολο Z(R) είναι ένας υποδακτύλιος του R.
Σηµειώνουµε ότι αν ο δακτύλιος R έχει µονάδα, τότε επειδή 1R x = x = x1R , ∀x ∈ R, ϑα έχουµε ότι
1R ∈ Z(R). ΄Ετσι ο υποδακτύλιος Z(R) έχει µονάδα, την µονάδα του δακτυλίου R: 1Z(R) = 1R .

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 110. Να υπολογιστεί το κέντρο Z(H) του δακτυλίου των τετρανίων του Hamilton.
Λύση. ΄Εστω  
z w
A= ∈ Z(H)
−w z
 
1 −1
Επειδή ∈ H, ϑα έχουµε :
1 1
         
z w 1 −1 1 −1 z w z + w −z + w z+w w−z
= =⇒ =
−w z 1 1 1 1 −w z −w + z w + z z−w w+z
Η παραπάνω ισότητα πινάκων δίνει άµεσα ότι :
w = w και z = z =⇒ z = a ∈ R και w = b ∈ R
Εποµένως : 
  
z w a b
A= = ∈ M2 (R)
−w z −b a
 
i 0
Από την άλλη πλευρά, επειδή ∈ H, ϑα έχουµε :
0 −i
         
a b i 0 i 0 a b ai −bi ia bi
= =⇒ = =⇒ bi = −bi
−b a 0 i 0 i −b a −bi −ai bi −ai
159

=⇒ b = 0
και εποµένως    
z w a 0
A= = , a ∈ R
−w z 0 a
   
z w a 0
΄Αρα αν ο πίνακας A = ανήκει στο κέντρο Z(H), τότε A = , για κάποιο a ∈ R.
−w z 0 a
 
a 0
Αντίστροφα αν A = ∈ H, a ∈ R, τότε εύκολα ϐλέπουµε ότι A ∈ Z(H).
0 a
΄Αρα :       
a 0 1 0
Z(H) = |a∈R = a |a∈R
0 a 0 1

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 111. Να προσδιοριστούν όλοι οι διαιρέτες του µηδενός των επόµενων δακτυλίων :
(1). Z4 , (2). Z8 , (3). Z11 , (4). Z2 × Z2 .

Λύση. (1) Υπενθυµίζουµε ότι ένα στοιχείο [k]n ∈ Zn είναι διαιρέτης του µηδενός αν και µόνον αν
(k, n) > 1. (Το µηδενικό στοιχείο ενός δακτυλίου δεν ϑεωρείται διαρέτης του µηδενός).
΄Ετσι για τους δακτυλίους Z4 , Z8 , και Z11 , ϑα έχουµε :
(α΄) 1 ≤ k ≤ 3 και (k, 4) > 1 =⇒ k = 2. ΄Αρα ο µόνος διαιρέτης του µηδενός στον δακτύλιο Z4
είναι το στοιχείο [2]4 .
(ϐ΄) 1 ≤ k ≤ 8 και (k, 8) > 1 =⇒ k = 2, 4, 6. ΄Αρα οι διαιρέτες το µηδενός στον δακτύλιο Z8
είναι τα στοιχεία [2]8 , [4]8 , [6]8 .
(γ΄) 1 ≤ k ≤ 11 και (k, 11) > 1. Προφανώς κανένα στοιχείο του δακτυλίου Z11 δεν είναι διαιρέτης
του µηδενός.
(2) Για τον δακτύλιο Z2 × Z2 , προφανώς οι διαιρέτες του µηδενός είναι τα στοιχεία : ([1]2 , [0]2 ) και
([0]2 , [1]2 ).

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 112. (1) Αν R είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και για κάθε r ∈ R ισχύει r 2 = r ,
να δείξετε ότι ο R είναι µεταθετικός. (΄Ενας δακτύλιος για τον οποίο ισχύει r 2 = r , για κάθε r ∈ R,
καλείται δακτύλιος του Boole).
(2) Αν R είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και για κάθε r ∈ R ισχύει r 3 = r , να δείξετε ότι ο R είναι
µεταθετικός.

Λύση. (1) ΄Εστω r ∈ R. Θα δείξουµε πρώτα ότι, ∀r ∈ R: r + r = 0R ή ισοδύναµα : r = −r .


(r + r)2 = r + r =⇒ (r + r)(r + r) = r + r =⇒ r2 + r2 + r2 + r2 = r + r =⇒ r + r + r + r = r + r
Εποµένως από την τελευταία σχέση, µε χρήση του Νόµου ∆ιαγραφής στην οµάδα (R, +), ϑα έχουµε :
∀r ∈ R : r + r = 0R ή ισοδύναµα r = −r (∗)
΄Εστω τώρα r, s ∈ R. Θα έχουµε :
(r + s)2 = r + s =⇒ (r + s)(r + s) = r + s =⇒ r2 + rs + sr + s2 = r + s =⇒ r + rs + sr + s = r + s
Εποµένως από την τελευταία σχέση, µε χρήση του Νόµου ∆ιαγραφής στην οµάδα (R, +), ϑα έχουµε :
∀r, s ∈ R : rs + sr = 0R ή ισοδύναµα rs = −sr (∗∗)
160

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (∗) και (∗∗), ϑα έχουµε :


∀r, s ∈ R : rs = sr δηλαδή ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός
Σχόλιο : Παρατηρούµε ότι στην παραπάνω απόδειξη δεν χρησιµοποιήσαµε πουθενά ότι ο
δακτύλιος R έχει µονάδα. ΄Ετσι η συνεπαγωγή
∀r ∈ R : r2 = r =⇒ ∀r, s ∈ R : rs = sr
ισχύει και για δακτυλίους οι οποίοι δεν έχουν απαραίτητα µονάδα. Αυτό το συµπέρασµα ϑα µας
ϕανεί χρήσιµο στο δεύτερο µέρος της ΄Ασκησης.

(2) • Για κάθε x ∈ R έχουµε x3 = x. Συνεπώς :


(x + x)3 = (x + x) =⇒ x3 + 3x2 x + 3xx2 + x3 = x + x =⇒
x3 + 3x3 + 3x3 + x3 = x + x =⇒ 8x3 = 2x =⇒ 8x = 2x
Με χρήση του Νόµου διαγραφής στην αβελιανή οµάδα (R, +) ϑα έχουµε :
∀x ∈ R : 6x = 0R (a)
• Χρησιµοποιώντας την ευκόλως αποδεικνυόµενη ταυτότητα σε τυχόντα δακτύλιο R:
∀a, b ∈ R : (a − b)3 = a3 − a2 b − aba + ab2 − ba2 + bab + b2 a − b3
ϑα έχουµε :
(x2 − x)3 = x6 − x5 − x5 + x4 − x5 + x4 − x3 = x6 − 3x5 + 3x4 − x3 = (x2 )3 − 3x3 x2 + 2x3 x − x3 =
x2 − 3xx2 + 3xx − x = x2 − 3x3 + 2x2 − x = x2 − 3x + 3x2 − x = 4x2 − 4x
΄Οµως από την υπόθεση έχουµε :
(x2 − x)3 = x2 − x =⇒ 4x2 − 4x = x2 − x
και εποµένως από τον Νόµο ∆ιαγραφής στην αβελιανή οµάδα (R, +) ϑα έχουµε :
∀x ∈ R : 3x2 = 3x (b)
• Θεωρούµε το σύνολο

S = 3x | x ∈ R
Τότε ∀x, y ∈ R, ϑα έχουµε :
3x + 3y = 3(x + y) ∈ S (c1 )
και
(3x)(3y) = (x + x + x)(y + y + y) = xy + xy + xy + xy + xy + xy + xy + xy + xy =
9xy = 6xy + 3xy
Επειδή από τη σχέση (α) έχουµε 6x = 0R , ∀x ∈ R, από την παραπάνω σχέση έπεται ότι :
(3x)(3y) = 3xy ∈ S (c2 )
Οι σχέσεις (c1 ) και (c2 ) δίνουν ότι το υποσύνολο S είναι ένας υποδακτύλιος του R. Επιπρόσθετα,
χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (a), (b), και (c2 ), για κάθε z = 3x ∈ S ϑα έχουµε

z 2 = (3x)(3x) = 9x2
= 3x2
= 3x
= z
161

Εποµένως σύµφωνα µε το πρώτο µέρος της ΄Ασκησης, ο υποδακτύλιος S , ο οποίος δεν έχει
απαραίτητα µονάδα, είναι µεταθετικός. Συνεπώς ϑα έχουµε :
∀x, y ∈ R : (3x)(3y) = (3y)(3x) =⇒ 9xy = 9yx =⇒ 6xy + 3xy = 6yx + 3yx
Επειδή από τη σχέση (a) ισχύει : 6x = 0R , ∀x ∈ R, από την παραπάνω σχέση έπεται ότι
3xy = 3yx (d)
• Εργαζόµενοι όπως παραπάνω, αναπτύσσοντας τη σχέση (x + y)3 = x + y , µετά από αναγωγές
οµοίων όρων, ϑα έχουµε ότι
xy 2 + x2 y + xyx + yx2 + yxy + y 2 x = 0 (e)
και παρόµοια από την σχέση (x − y)3 = x − y ϑα έχουµε ότι
xy 2 − x2 y − xyx − yx2 + yxy + y 2 x = 0 (f )
Προσθέτοντας τις σχέσεις (e) και (f ), παίρνουµε την εξής σχέση :
2xy 2 + 2yxy + 2y 2 x = 0 (g)
• Πολλαπλασιάζουµε τη σχέση (g) πρώτα από αριστερά µε y και µετά από δεξιά µε y , και χρησι-
µοποιώντας ότι y 3 = y , ϑα έχουµε τις σχέσεις

2xy + 2yxy 2 + 2y 2 xy = 0 (h1 )

2yxy 2 + 2y 2 xy + 2yx = 0 . (h2 )


Αφαιρώντας από την σχέση (h1 ) την (h2 ), ϑα έχουµε :
2xy = 2yx (i)
• Τέλος αφαιρώντας την τελευταία σχέση από την (d), ϑα έχουµε, ∀x, y ∈ R:
xy = yx
Εποµένως ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 113. ΄Εστω (R, +, ·) ένας δακτύλιος µε τουλάχιστον δύο στοιχεία και ο οποίος ικανοποιεί
την επιπλέον ιδιότητα ότι για κάθε a ∈ R, a 6= 0, υπάρχει ένα µοναδικό στοιχείο b ∈ R έτσι ώστε aba = a.
Να δειχθεί ότι :
(1) ο R δεν διαθέτει διαιρέτες του µηδενός.
(2) bab = b.
(3) ο R διαθέτει µοναδιαίο στοιχείο.
(4) ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης.
Λύση. (1) ΄Εστω a, c ∈ R έτσι ώστε ac = 0R . Θα δείξουµε ότι : a = 0R ή c = 0R . Υποθέτουµε ότι
a 6= 0R . ΄Εστω b ∈ R το µοναδικό στοιχείο του δακτυλίου R έτσι ώστε aba = a. Τότε ϑα έχουµε :
a(b + c)a = aba + aca = aba + 0R =⇒ a(b + c)a = aba =⇒ a(b + c)a = a
Λόγω µοναδικότητας του στοιχείου b έτσι ώστε aba = a, ϑα έχουµε b = b + c και εποµένως από τον
Νόµο ∆ιαγραφής, έπεται ότι c = 0R . Παρόµοια δείχνουµε ότι αν c 6= 0R , τότε a = 0R . ΄Αρα ο R
δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.
(2) Επειδή, από το (1), ο R δεν έχει διαιρέτες του µηδενός, από τη Θεωρία γνωρίζουµε ότι ϑα ισχύουν
οι Νόµοι της ∆ιαγραφής στον R. Εποµένως για κάθε a ∈ R, a 6= 0R , ϑα έχουµε :
aba = a =⇒ baba = ba =⇒ bab = b
162

(3) Θα δείξουµε ότι ο R έχει µοναδιαίο στοιχείο και µάλιστα αυτό είναι το στοιχείο ab, όπου 0R 6= a ∈ R
και b ∈ R το µοναδικό στοιχείο έτσι ώστε : aba = a.
΄Εστω c ∈ R. Επειδή aba = a, έπεται ότι ca = caba και άρα
c = c(ab) (∗)
Επειδή από το (2) έχουµε b = bab, έπεται ότι bc = babc και άρα
c = (ab) (∗∗)
Από τις σχέσεις (∗) και (∗∗) έχουµε ότι

(ab)c = c = c(ab),∀c∈R
και άρα το ab ∈ R είναι το µοναδιαίο στοιχείο του R.
(4) ΄Εστω a 6= 0. Τότε, επειδή aba = a και λόγω του προηγούµενου ερωτήµατος (3) έπεται ότι ab = 1R ,
δηλαδή το στοιχείο b είναι ένα δεξιά αντίστροφο στοιχείο του a. Σηµειώνουµε ότι a, b 6= 0R , διότι
διαφορετικά ϑα έχουµε 1R = 0R και τότε ο R έχει µόνο ένα στοιχείο : R = {0R } το οποίο είναι
άτοπο, διότι |R| > 1. Επίσης χρησιµοποιώντας τον Νόµο ∆ιαγραφής (διότι a, b 6= 0R ), έχουµε :

ab = 1R ab = abab =⇒ 1R b = b = bab =⇒ 1R = ba
και άρα δείξαµε ότι ab = 1R = ba, δηλαδή το στοιχείο a 6= 0R είναι αντιστρέψιµο και a−1 = b
είναι το αντίστροφό του. Συνεπώς κάθε µη-µηδενικό στοιχείο του R είναι αντιστρέψιµο και άρα ο
δακτύλιος R είναι δακτύλιος διαίρεσης.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 114. Να προσδιοριστούν τα αντιστρέψιµα στοιχεία των επόµενων δακτυλίων:


(1). Z10 , (2). Z2 × Z4 , (3). Z[i], όπου i2 = −1, (4). Z × Z, (5). H.
Λύση. Συµβολίζουµε µε U(R) την οµάδα των αντιστρεψίµων στοιχείων ενός δακτυλίου µε µοναδα R.
(1) Ως γνωστόν ένα στοιχείο [k]n ∈ Zn είναι αντιστρέψιµο αν και µόνον αν (k, n) = 1. ΄Αρα για n = 10
ϑα έχουµε : 
U(Z10 ) = [1]10 , [3]10 , [7]10 , [9]10
(2) Εύκολα ϐλέπουµε ότι ϑα έχουµε

U(Z2 × Z4 ) = ([1]2 , [1]4 ), ([1]2 , [3]4 )
Γενικά ισχύει ότι αν R1 × R2 είναι το ευθύ γινόµενο δύο δακτυλίων µε µονάδα, τότε εύκολα
προκύπτει ότι :
U(R1 × R2 ) = U(R1 ) × U(R2 )

Επειδή U(Z2 ) = {[1]2 } και U(Z4 ) = {[1]4 , [3]4 }, έπεται πάλι ότι U(Z2 ×Z4 ) = ([1]2 , [1]4 ), ([1]2 , [3]4 ) .
(3) ΄Εστω a + bi ∈ U(Z[i]). Τότε υπάρχει στοιχείο c + di ∈ Z[i] έτσι ώστε :
(a + bi)(c + di) = 1
Επειδή κάθε στοιχείο a + bi του δακτυλίου
p Z[i] είναι ιδιαίτερα
√ ένας µιγαδικός αριθµός, µπορούµε
να ϑεωρήσουµε το µέτρο του |a + bi| = (a + bi)(a − bi) = a2 + b2 .
Ως γνωστόν ισχύει :
|(a + bi) · (c + di)| = |a + bi| · |c + di|
Εποµένως
(a + bi)(c + di) = 1 =⇒ |(a + bi) · (c + di)| = |a + bi| · |c + di| = 1 =⇒
(a2 + b2 ) · (c2 + d2 ) = 1
163

Επειδή αναζητούµε ακέραιες λύσεις της εξίσωσης (a2 + b2 ) · (c2 + d2 ) = 1, προφανώς ϑα έχουµε
ότι το στοιχείο a + bi είναι της µορφής
1 + 0i = 1, −1 + 0i = −1, 0 + 1i = i, 0 − 1i = −i
Αντίστροφα τα στοιχεία ±1, ±i είναι προφανώς αντιστρέψιµα στοιχεία του δακτυλίου Z[i].
Συνοψίζουµε :
U(Z[i]) = {1, −1, i, −i}
(4) Θα έχουµε :
(n, m) ∈ U(Z×Z) ⇐⇒ ∃ (k, l) ∈ Z×Z : (n, m)(k, l) = (1, 1) ⇐⇒ ∃ (k, l) ∈ Z×Z : (nk, ml) = (1, 1)
⇐⇒ n = ±1 και m = ±1
Εποµένως : 
U(Z × Z) = (1, 1), (1, −1), (−1, 1), (−1, −1)

∆ιαφορετικά : U(Z×Z) = U(Z)×U(Z) = {1, −1}×{1, −1} = (1, 1), (1, −1), (−1, 1), (−1, −1) .
(5) Τέλος ϑα έχουµε
U(H) = H∗
διότι ο δακτύλιος H είναι δακτύλιος διαίρεσης, και άρα τα αντιστρέψιµα στοιχεία του είναι τα
µη-µηδενικά στοιχεία του.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 115. Ποιοι από τους επόµενους δακτύλιους είναι σώµατα;
(1). Z[i], (2). Q × Q, (3.) Z13 .

Λύση. (1) Ο δακτύλιος Z[i] είναι µια ακέραια περιοχή η οποία δεν είναι σώµα διότι διαφορετικά κάθε
µη-µηδενικό στοιχείο του ϑα ήταν αντιστρέψιµο. Σύµφωνα µε την προηγούµενη ΄Ασκηση 9, τα µόνα
αντιστρέψιµα στοιχεία του Z[i] είναι τα ±1, ±i. ΄Αρα ο δακτύλιος Z[i] δεν είναι σώµα.
(2) Ο δακτύλιος Q×Q δεν είναι ακέραια περιοχή διότι έχει διαιρέτες του µηδενός, π.χ. τα µη-µηδενικά
στοιχεία (1, 0) και (0, 1) τα οποία ικανοποιούν τη σχέση (1, 0)(0, 1) = (0, 0). Εποµένως ο δακτύλιος
Q × Q δεν είναι σώµα.
(3) Επειδή ο δακτύλιος Zn είναι σώµα (αν και µόνον αν ο δακτύλιος Zn είναι ακέραια περιοχή) αν και
µόνον αν n είναι πρώτος, έπεται ότι ο δακτύλιος Z13 είναι σώµα.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 116. Ποια είναι η χαρακτηριστική των επόµενων δακτυλίων;


(1). Z10 × Z8 , (2). C, (3.) Z × Z, (4). H, (5). Z2 × Z × Z3 .

Λύση. (1) ΄Εστω ότι υπάρχει k ≥ 1 έτσι ώστε k1Z10 ×Z8 = 0Z10 ×Z8 . Τότε :
([0]10 , [0]8 ) = 0Z10 ×Z8 = k1Z10 ×Z8 = k([1]10 , [1]8 ) = (k[1]10 , k[1]8 ) = ([k]10 , [k]8 )
και εποµένως :
[k]10 = [0]10 και [k]8 = [0]8 =⇒ 10 | k και 8 | k =⇒ 40 = [10, 8] | k =⇒ k = 40 t, t ≥ 1
Αντίστροφα αν k = 40 t = 10(4 t) = 8(5 t), t ≥ 1, τότε προφανώς [k]10 = [0]10 και [k]8 = [0]8 , και
τότε ϑα έχουµε k([1]10 , [1]8 ) = ([0]10 , [0]8 ). Επειδή ο αριθµός k = 40 είναι ο µικρότερος ϕυσικός
µε αυτή την ιδιότητα, ϑα έχουµε :
char(Z10 × Z8 ) = 40
164

(2) Προφανώς
char(C) = 0
διότι δεν υπάρχει ϕυσικός n ≥ 1 έτσι ώστε nz = 0, ∀z ∈ C.
(3) Προφανώς
char(Z × Z) = 0
διότι δεν υπάρχει ϕυσικός n ≥ 1 έτσι ώστε n(k, m) = (0, 0), ∀(k, m) ∈ Z × Z.
(4) Προφανώς
char(H) = 0
διότι δεν υπάρχει ϕυσικός n ≥ 1 έτσι ώστε nA = 0H , ∀A ∈ H.
(5) Προφανώς
char(Z2 × Z × Z3 ) = 0
διότι δεν υπάρχει ϕυσικός n ≥ 1 έτσι ώστε n([k]2 , l, [m]3 ) = ([0]2 , 0, [0]3 ), ∀([k]2 , l, [m]3 ) ∈ Z2 ×
Z × Z3 .

• • •

Υπενθυµίζουµε ότι µια απεικόνιση f : R −→ S µεταξύ δακτυλίων R και S καλείται οµοµορφισµός


δακτυλίων, αν :
∀r, s ∈ R : f (r + s) = f (r) + f (s) και f (rs) = f (r)f (s)
΄Ενας οµοµορφισµός δακτυλίων f : R −→ S καλείται µονοµορφισµός, αντίστοιχα επιµορφισµός, αν η
απεικόνιση f είναι 1-1, αντίστοιχα επί. Ο οµοµορφισµός δακτυλίων f καλείται ισοµορφισµός, αν ο f
είναι µονοµορφισµός και επιµορφισµός.
Ιδιαίτερα κάθε οµοµορφισµός δακτυλίων f : R −→ S είναι οµοµορφισµός αβελιανών οµάδων
f : (R, +) −→ (S, +)

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 117. Να προσδιοριστούν όλοι οι οµοµορφισµοί δακτυλίων φ : R1 −→ R2 , όπου:


(1). R1 = Z, R2 = Z3 , (2). R1 = 3Z, R2 = Z, (3). R1 = Z4 , R2 = Z6 , (4.) R1 = Z6 , R2 = Z10 ,
(5.) R1 = Z12 , R2 = Z6 , (6.) R1 = Q, R2 = Q.

Λύση. (1) ΄Εστω φ : Z −→ Z3 , ένας οµοµορφισµός δακτυλίων. Τότε η φ είναι οµοµορφισµός των
κυκλικών οµάδων Z = h1i και Z3 = h[1]3 i. Επειδή ένας οµοµορφισµός απο µια κυκλική οµάδα
καθορίζεται πλήρως από τις τιµές του στον γεννήτορα της κυκλικής οµάδας, για τον φ ϑα έχουµε
τρείς επιλογές :
φ(1) = [0]3 ή φ(1) = [1]3 ή φ(1) = [2]3
και τότε ϑα έχουµε αντίστοιχα :
∀n ∈ Z : φ(n) = [0]3 ή φ(n) = [n]3 ή φ(n) = [2n]3
Οι δύο πρώτες επιλογές είναι ο µηδενικός οµοµορφισµός και ο ϕυσικός επιµορφισµός αντίστοιχα,
και είναι προφανώς και οι δύο οµοµορφισµοί δακτυλίων. Η τελευταία επιλογή φ(n) = [2n]3 δεν
είναι οµοµορφισµός δακτυλίων διότι διαφορετικά ϑα είχαµε :
φ(4) = φ(2 · 2) = φ(2)φ(2) =⇒ [2 · 4]3 = [2 · 2]3 · [2 · 2]3 =⇒ [8]3 = [4]3 · [4]3 =⇒
[2]3 = [1]3 · [1]3 =⇒ [2]3 = [1]3 =⇒ 3 | 2 − 1 =⇒ 3 | 1
το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα υπάρχουνε δύο οµοµορφισµοί δακτυλίων Z −→ Z3 :
φ(n) = [0]3 και φ(n) = [n]3
165

(2) ΄Εστω φ : 3Z −→ Z, ένας οµοµορφισµός δακτυλίων. Τότε η φ είναι οµοµορφισµός µεταξύ των
κυκλικών οµάδων 3Z = h3i και Z = h1i. Επειδή ένας οµοµορφισµός απο µια κυκλική οµάδα
καθορίζεται πλήρως από τις τιµές του στον γεννήτορα της κυκλικής οµάδας, για τον φ ϑα έχουµε
φ(3) = k, k ∈ Z, και τότε φ(3n) = nφ(3) = nk
Θα πρέπει επίσης να έχουµε :
φ(3 · 3) = φ(3) · φ(3) =⇒ 3k = k · k =⇒ 3k = k 2 =⇒ k(k − 3) = 0 =⇒
k=0 ή k=3
Εποµένως ϑα έχουµε, ∀n ∈ Z: (α) για k = 0: φ(n) = 0 (ο µηδενικός οµοµορφισµός), και (β) για
k = 3: φ(3n) = 3n.

• Από το Θεώρηµα 14.13 των Θεωρητικών Θεµάτων, έπεται ότι η οµάδα Hom(Zn , Zm ) των
οµοµορφισµών οµάδων Zn −→ Zm είναι ισόµορφη µε την κυκλική οµάδα Z(n,m) .

(3) Επειδή (4, 6) = 2, ϑα έχουµε ότι υπάρχουν δύο οµοµορφισµοί οµάδων Z4 −→ Z6 . Ο πρώτος
είναι ο µηδενικός οµοµορφισµός φ([k]4 ) = [0]6 και ο οποίος είναι προφανώς και οµοµορφισµός
δακτυλίων, και δεύτερος είναι ο οµοµορφισµός φ([k]4 ) = [3k]6 ο οποίος εύκολα ϐλέπουµε ότι είναι
οµοµορφισµός δακτυλίων.
Εποµένως ϑα έχουµε δύο οµοµορφισµούς δακτυλίων, ∀[k]4 ∈ Z4 : φ([k]4 ) = [0]6 και φ([k]4 ) =
[3k]6 .
(4) Επειδή (6, 10) = 2, ϑα έχουµε ότι υπάρχουν δύο οµοµορφισµοί οµάδων Z6 −→ Z10 . Ο πρώτος
είναι ο µηδενικός οµοµορφισµός φ([k]6 ) = [0]6 και ο οποίος είναι προφανώς και οµοµορφισµός
δακτυλίων, και δεύτερος είναι ο οµοµορφισµός φ([k]6 ) = [5k]10 ο οποίος εύκολα ϐλέπουµε ότι
είναι οµοµορφισµός δακτυλίων.
Εποµένως ϑα έχουµε δύο οµοµορφισµούς δακτυλίων, ∀[k]6 ∈ Z6 : φ([k]6 ) = [0]10 και φ([k]6 ) =
[5k]10 .
(5) Επειδή (12, 6) = 6, ϑα έχουµε ότι υπάρχουν έξι οµοµορφισµοί οµάδων Z12 −→ Z6 , οι οποίοι
ορίζονται ως εξής : φi ([k]12 ) = [ik]6 , 0 ≤ i ≤ 5.
Εύκολα ϐλέπουµε ότι από αυτούς τους έξι οµοµορφισµούς οµάδων, εκείνοι οι οποίοι είναι οµο-
µορφισµοί δακτυλίων είναι οι φ0 , φ1 , φ3 , και φ4 .
(6) ΄Εστω φ : Q −→ Q, ένας οµοµορφισµός δακτυλίων. Τότε :
n n 1 1 n 1
∀ ∈ Q, m 6= 0 : φ( ) = φ(n · ) = nφ( ) =⇒ mφ( ) = nmφ( ) =⇒
m m m m m m
n 1 n n
mφ( ) = nφ(m ) = nφ(1) =⇒ φ( ) = φ(1)
m m m m
΄Οµως :
φ(1) = φ(1 · 1) = φ(1) · φ(1) =⇒ φ(1)2 = φ(1) =⇒ φ(1) = 0 ή φ(1) = 1
΄Αρα ϑα έχουµε, ∀r ∈ Q: (α) για φ(1) = 0: φ(r) = 0 (ο µηδενικός οµοµορφισµός), και (β) για
φ(1) = 1: φ(r) = r (ο ταυτοτικός οµοµορφισµός).

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 118. ΄Εστω R ένας δακτύλιος, όχι απαραίτητα µε µονάδα. Να δείξετε ότι το σύνολο

Z × R = (n, r) | n ∈ Z & r ∈ R
εφοδιασµένο µε τις πράξεις :
(n, r) + (m, s) = (n + m, r + s) και (n, r) · (m, s) = (nm, ns + rm + rs)
166

είναι ένας δακτύλιος µε µονάδα και η απεικόνιση


f : R −→ Z × R, f (r) = (0, r)
είναι ένας µονοµορφισµός δακτυλίων.

Λύση. Είναι πολύ εύκολο να διαπιστωθεί ότι το σύνολο Z × R εφοδιασµένο µε τις παραπάνω πράξεις
ικανοποιεί τα αξιώµατα δακτυλίου. Σηµειώνουµε ότι rm συµβολίζει το στοιχείο mr , δηλαδή rm = mr =
r + · · · + r (m παράγοντες αν m ≥ 1), r0 = 0r = 0R (αν m = 0), και rm = mr = (−r) + · · · + (−r) (−m
παράγοντες αν m < 0).
Επιπρόσθετα το στοιχείο (1, 0R ) είναι η µονάδα του δακτυλίου Z × R διότι :
∀(n, r) ∈ Z × R : (n, r)(1, 0R ) = (n1, n0R + r1 + r0R ) = (n, r) = (1, 0R )(n, r)
Η απεικόνιση f : R −→ Z × R, f (r) = (0, r) είναι οµοµορφισµός διότι :
f (r1 ) + f (r2 ) = (0, r1 ) + (0, r2 ) = (0, r1 + r2 ) = f (r1 + r2 )
f (r1 )f (r2 ) = (0, r1 )(0, r2 ) = (0, 0r2 + r1 0 + r1 r2 ) = (0, r1 r2 ) = f (r1 r2 )
Τέλος ο οµοµορφισµός f είναι µονοµορφισµός διότι :
f (r1 ) = f (r2 ) =⇒ (0, r1 ) = (0, r2 ) =⇒ r1 = r2

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 119. Θεωρούµε τον δακτύλιο πινάκων M2 (Z2 ).


(1) Βρείτε το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z2 ).
(2) Βρείτε όλα τα αντιστρέψιµα στοιχεία του δακτυλίου M2 (Z2 ).
(3) Να ϐρεθεί η χαρακτηριστική του δακτυλίου M2 (Z2 ).

Λύση. Είναι εύκολο να δεί κανείς ότι αν V είναι ένας διανυσµατικός χώρος διάστασης n υπεράνω ενός
πεπερασµένου σώµατος Zp , p: πρώτος, τότε |V | = pn . Επειδή ο δακτύλιος M2 (Z2 ) είναι διανυσµατικός
χώρος υπεράνω του σώµατος Z2 διάσταση 2 × 2 = 4, µε ϐάση τους πίνακες
       
[1]2 [0]2 [0]2 [1]2 [0]2 [0]2 [0]2 [0]2
E11 = , E12 = , E21 = , E22 =
[0]2 [0]2 [0]2 [0]2 [1]2 [0]2 [0]2 [1]2
έπεται ότι το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z2 ) είναι 24 = 16.
Τα αντιστρέψιµα στοιχεία του M2 (Z2 ) είναι όλοι οι αντιστρέψιµοι 2 × 2 πίνακες µε στοιχεία από το σώµα
Z2 , δηλαδή όλοι οι πίνακες A ∈ M2 (Z2 ) έτσι ώστε det(A) 6= [0]2 .
Εύκολα ϐλέπουµε ότι οι αντιστρέψιµοι πίνακες είναι οι εξής :
           
[1]2 [0]2 [1]2 [1]2 [1]2 [0]2 [0]2 [1]2 [1]2 [1]2 [0]2 [1]2
, , , , ,
[0]2 [1]2 [0]2 [1]2 [1]2 [1]2 [1]2 [0]2 [1]2 [0]2 [1]2 [1]2

Παρατηρώντας ότι
 2    3  
[0]2 [1]2 [1]2 [02 [1]2 [1]2 [1]2 [0]2
= και =
[1]2 [0]2 [0]2 [1]2 [1]2 [0]2 [0]2 [1]2

εύκολα ϐλέπουµε ότι η οµάδα των αντιστρεψίµων στοιχείων του δακτυλίου M2 (Z2 ) είναι ισόµορφη µε
την συµµετρικη οµάδα S3 :
∼ U M2 (Z2 )

= S3
Μπορείτε να κατασκευάσετε έναν ισοµορφισµό f : U M2 (Z2 ) −→ S3 ;
 
167

Τέλος αν  
a11 a12
A= ∈ M2 (Z2 )
a21 a22
τότε επειδή 2aij = 0Z2 , έπεται άµεσα ότι 2A = 0M2 (Z2 ) και εποµένως :
char(M2 (Z2 )) = 2

• • •
Σχόλιο. Γενικότερα το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου M2 (Zp ), p: πρώτος, είναι p4 και η τάξη της
οµάδας των αντιστρεψίµων στοιχείων του δακτυλίου M2 (Zp ) είναι :
o U M2 (Z2 ) = (p2 − 1)(p2 − p)


 Mn (Zp ) υπεράνω του σώµατος Zp και


Μπορείτε να ϐρείτε το πλήθος των στοιχείων του δακτυλίου πινάκων
(κυρίως) της οµάδας των αντιστρεψίµων στοιχέιων του U Mn (Zp ) ;

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 120. ΄Εστω R ένας πεπερασµένος δακτύλιος µε µονάδα. Να δείξετε ότι ο R είναι
δακτύλιος διαίρεσης αν και µόνον ο R δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.

Λύση. ‘‘=⇒’’ ΄Εστω ότι ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης. ΄Εστω r, s ∈ R έτσι ώστε rs = 0. Αν r 6= 0, τότε,
επειδή ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης, υπάρχει το αντίστροφο r −1 ∈ R. Εποµένως
r−1 (rs) = 0 =⇒ (r−1 r)s = 0 =⇒ 1R s = 0 =⇒ s = 0
Παρόµοια αν s 6= 0, τότε δείχνουµε ότι r = 0. Εποµένως ο δακτύλιος R δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.
‘‘⇐=’’ ΄Εστω r0 ∈ R και r0 6= 0. Ορίζουµε απεικόνιση
f : R −→ R, f (r) = rr0
Χρησιµοποιώντας ότι r0 6= 0R και ότι ο R δεν έχει διαιρέτες του µηδέν, ϑα έχουµε :
f (r) = f (s) =⇒ rr0 = sr0 =⇒ (r − s)r0 = 0R =⇒ r = s
και άρα η απεικόνιση f είναι 1-1. Επειδή το σύνολο R είναι πεπερασµένο έπεται ότι η f είναι επί15. Τότε
όµως 1R ∈ f (R) και άρα υπάρχει ακριβώς ένα x ∈ R έτσι ώστε : f (x) = 1R , δηλαδή
xr0 = 1R
Επιπλέον χρησιµοποιώντας ότι η f είναι 1-1, ϑα έχουµε :
f (r0 x) = (r0 x)r0 = r0 (xr0 ) = r0 1R = r0 = 1R r0 = f (1R ) =⇒ r0 x = 1R
Εποµένως το r0 είναι αντιστρέψιµο, και άρα ο R είναι δακτύλιος διαίρεσης.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 121. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα. Αν ένα στοιχείο a ∈ R έχει περισσότερα από
ένα δεξιά αντίστροφα στοιχεία (δηλαδή στοιχεία a0 ∈ R έτσι ώστε aa0 = 1R ) τότε να δείξετε ότι το a έχει
άπειρα δεξιά αντίστροφα στοιχεία.

15Χρησιµοποιούµε ότι : αν ένα σύνολο X είναι πεπερασµένο τότε κάθε 1-1 απεικόνιση f : X −→ X είναι επί. Ισοδύναµα,
αν σε ένα σύνολο X υπάρχει 1-1 απεικόνιση f : X −→ X η οποία δεν είναι επί, τότε το σύνολο X είναι άπειρο.
168

Λύση. Σταθεροποιούµε ένα στοιχείο a ∈ R, και υποθέτουµε ότι το a έχει περισσότερα από ένα δεξιά
αντίστροφα στοιχεία. Συµβολίζουµε µε X(a) το σύνολο των δεξιά αντίστροφων στοιχείων του a:
X(a) = a0 ∈ R | aa0 = 1R


Τότε |X(a)| ≥ 2. Θα δείξουµε ότι το σύνολο X(a) είναι άπειρο. Αρκεί να δείξουµε ότι υπάρχει 1-1
απεικόνιση από το X(a) στο X(a) η οποία δεν είναι επί (ϐλέπε την υποσηµείωση1 ).
Σταθεροποιούµε ένα στοιχείο a0 ∈ X(a), δηλαδή aa0 = 1R , και ορίζουµε απεικόνιση
f : X(a) −→ X(a), f (a0 ) = a0 a − 1R + a0
• Η απεικόνιση f είναι καλά ορισµένη, δηλαδή f (a0 ) ∈ X(a), ∀a0 ∈ X(a). Πράγµατι :
af (a0 ) = a(a0 a − 1R + a0 ) = a(a0 a) − a1R + aa0 = (aa0 )a − a + aa0 = 1R a − a + 1R = a − a + 1R = 1R
• Η απεικόνιση f είναι 1-1 διότι :
f (a0 ) = f (a00 ) =⇒ a0 a − 1R + a0 = a00 a − 1R + a0 =⇒ a0 a = a00 a =⇒ (a0 a)a0 = (a00 a)a0 =⇒
=⇒ a0 (aa0 ) = a00 (aa0 ) =⇒ a0 1R = a00 1R =⇒ a0 = a00
• Η απεικόνιση f δεν είναι επί. Πράγµατικά το στοιχείο a0 ∈
/ X(a), διότι διαφορτετικά :
∃ a0 ∈ X(a) : f (a0 ) = a0 =⇒ a0 a − 1R + a0 = a0 =⇒ a0 a − 1R = 0R =⇒ a0 a = 1R
Τότε όµως ϑα έχουµε a0 a = 1R = aa0 και εποµένως το στοιχείο a είναι αντιστρέψιµο και a0 = a−1 .
Τότε όµως για κάθε δύο δεξιά αντίστροφα a1 , a2 ∈ X(a) του a, ϑα έχουµε :
aa1 = 1R = aa2 =⇒ a−1 (aa1 ) = a−1 (aa2 ) =⇒ (a−1 a)a1 = (a−1 a)a2 =⇒ 1R a1 = 1R a2
=⇒ a1 = a2
Εποµένως υπάρχει ακριβώς ένα δεξιά αντίστροφο στοιχείο του a, δηλαδή |X(a)| = 1. Αυτό όµως
είναι άτοπο διότι από την υπόθεση έχουµε |X(a)| ≥ 2.
Συµπεραίνουµε ότι η απεικόνιση f δεν είναι επί.
Εποµένως επειδή κατασκευάσαµε µια 1-1 απεικόνιση επί του συνόλου X(a) η οποία δεν είναι επί, συ-
νάγουµε ότι το σύνολο X(a) είναι άπειρο.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 122. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή και υποθέτουµε ότι : nr = 0R , για κάποιο r ∈ R,
r 6= 0 και κάποιο n ∈ Z+ , n 6= 0. Να δείξετε ότι : char(R) = p για κάποιον πρώτο διαιρέτη p του n.
Λύση. Χρησιµοποιώντας την υπόθεση, ϑα έχουµε·
nr = 0R =⇒ n(1R r) = 0R =⇒ 1R r + · · · 1R r = 0R (n παράγοντες) =⇒
=⇒ (1R + · · · + 1R )r = 0R (n παράγοντες) =⇒ (n1R )r = 0R
Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή και r 6= 0R , ϑα έχουµε n1R = 0R . Αυτό σηµαίνει ότι
char(R) < ∞. Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή, γνωρίζουµε ότι char(R) = p, όπου p είναι
ένας πρώτος αριθµός. Θα δείξουµε ότι p | n. Θεωρούµε την προσθετική αβελιανή οµάδα (R, +). Επειδή
nr = 0R , έπεται ότι κάθε στοιχείο r ∈ R έχει πεπερασµένη τάξη και µάλιστα o(r) | n. Επειδή char(R) = p,
έπεται ότι o(r) | p, ∀r ∈ R, και άρα o(r) = 1 ή o(r) = p, ∀r ∈ R. Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραι
περιοχή, έπεται ότι ο R έχει τουλάχιστον δύο στοιχεία, και άρα υπάρχει r 6= 0R έτσι ώστε o(r) = p, και
εποµένως p | n.

• • •
169

Λυµένη ΄Ασκηση 123. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε περισσότερα από ένα στοιχεία. Υποθέτουµε ότι η
εξίσωση ax = b έχει λύση για κάθε 0 6= a ∈ R και για κάθε b ∈ R. Να δείξετε ότι ο δακτύλιος R είναι
δακτύλιος διαίρεσης.
Λύση. Θα δείξουµε το Ϲητούµενο σε τρία ϐήµατα :
(1) Ο δακτύλιος R δεν έχει διαιρέτες του µηδενός. ΄Εστω a, b ∈ R έτσι ώστε : ab = 0R . Υποθέτουµε
ότι a, b 6= 0R , και ϑα καταλήξουµε σε άτοπο. Θα έχουµε abx = 0R , ∀x ∈ R. Επειδή b 6= 0R , η
εξίσωση bx = c έχει λύση για κάθε c ∈ R. Εποµένως ϑα έχουµε :
ac = 0R , ∀c ∈ R (∗)
΄Οµως a 6= 0R , και άρα η εξίσωση ax = a έχει λύση, την οποία συµβολίζουµε µε e: ae = a.
Θέτοντας c = e στη σχέση (∗), ϑα έχουµε a = ae = 0R και εποµένως a = 0R το οποίο είναι άτοπο.
Στο άτοπο καταλήξαµε υποθέτοντας ότι a, b 6= 0R . Εποµένως είτε a = 0R ή b = 0R και άρα ο
δακτύλιος R δεν έχει διαρέτες του µηδενός.
(2) Ο δακτύλιος R έχει µονάδα. Επειδή ο δακτύλιος R έχει παραπάνω από ένα στοιχεία, έπεται ότι
υπάρχει ένα στοιχείο a ∈ R, a 6= 0R . Τότε όπως παραπάνω, έστω e ∈ R η λύση της εξίσωσης
ax = a. Θα έχουµε
ae = a =⇒ aee = ae = a =⇒ ae2 = ae =⇒ a(e2 − e) = 0R
Επειδή από το (1) ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή και a 6= 0R , ϑα έχουµε e2 = e. Προφανώς
e 6= 0R , διότι διαφορετικά ϑα έχουµε a = ae = a0R = 0R το οποίο είναι άτοπο διότι a 6= 0R .
Θα δείξουµε ότι το στοιχείο e ∈ R είναι η µονάδα του δακτυλίου R. Επειδή ο δακτύλιος R είναι
ακέραι περιοχή και e2 = e 6= 0, ϑα έχουµε
∀x ∈ R : (xe − x)e = xe2 − xe = xe − xe = 0R =⇒ xe − x = 0R =⇒ xe = x
∀x ∈ R : e(ex − x) = e2 x − ex = ex − ex = 0R =⇒ ex − x = 0R =⇒ ex = x
Εποµένως :
∀x ∈ R : xe = x = ex =⇒ το στοιχείο e ∈ R είναι η µονάδα του δακτυλίου
την οποία από τώρα συµβολίζουµε µε e = 1R .
(3) Ο δακτύλιος R είναι δακτύλιος διαίρεσης. ∆ηλαδή ϑα δείξουµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο a ∈ R
είναι αντιστρέψιµο. Επειδή a 6= 0R , η εξίσωση ax = 1R έχει λύση a0 ∈ R: aa0 = 1R . Επιπρόσθετα
ϑα έχουµε a(a0 a − 1R ) = a(a0 a) − a1R = (aa0 )a − a = 1R a − a = a − a = 0R . Επειδή a 6= 0R
και ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή, έπεται ότι a0 a − 1R = 0R και άρα a0 a = 1R . ΄Ετσι
aa0 = 1R = a0 a και το στοιχείο a είναι αντιστρέψιµο. Εποµένως ο δακτύλιος R είναι δακτύλιος
διαίρεσης.
170

Ασκησεις - Φυλλαδιο 9
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Παρασκευή 11 Ιανουαρίου 2013

Λυµένη ΄Ασκηση 124. Να δώσετε παράδειγµα οµοµορφισµού δακτυλίων f : R −→ S , όπου R και S είναι
δακτύλιοι µε µονάδα, έτσι ώστε :
(1) f (1R ) 6= 1S .
(2) ο δακτύλιος R να περιέχει αντιστρέψιµο στοιχείο x και το στοιχείο f (x) ∈ S να µην είναι αντι-
στρέψιµο.
Λύση. (1) ΄Εστω ότι (R, +, ·) είναι ο δακτύλιος των πραγµατικών αριθµών µαζί µε τις συνήθεις πράξεις
πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού και ότι R × R είναι το ευθύ γινόµενο δακτυλίων του R µε τον εαυτό του.
Το ταυτοτικό στοιχείο του δακτυλίου R είναι το 1R και το ταυτοτικό του R × R είναι το (1R , 1R ).
Θεωρούµε την απεικόνιση
φ : R × R −→ R × R, (α, β) 7→ (α, 0R ).
Είναι άµεση η επιβεβαίωση ότι η φ είναι ένας οµοµορφισµός δακτυλίων µε φ((1R , 1R )) = (1R , 0R ). Επι-
πλέον, (1R , 0R ) 6= (1R , 1R ).
(2) Θεωρούµε τον προηγούµενο οµοµορφισµό
φ : R × R −→ R × R, (α, β) 7→ (α, 0R ).
Το στοιχείο (1R , 1R ) είναι προφανώς αντιστρέψιµο, αλλά η εικόνα του φ((1R , 1R )) = (1R , 0R ) δεν είναι
αντιστρέψιµο στοιχείο του δακτυλίου R × R, αφού αν ήταν, τότε ϑα υπήρχε κάποιο (α, β) ∈ R × R µε
(α, β)(1R , 0R ) = (1R , 1R ), πράγµα άτοπο, αφού (α, β)(1R , 0R ) = (α, 0R ).

Εναλλακτικά: ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα 1R . Τότε εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση
f : R −→ R × R, f (r) = (r, 0)
είναι ένας οµοµορφισµός δακτυλίων, για την ακρίβεια µονοµορφισµός, και επιπλέον έχει την ιδιότητα :
f (1R ) = (1R , 0R ) 6= (1R , 1R ) = 1R×R
΄Οπως και παραπάνω αν r είναι ένα αντιστρέψιµο στοιχείο του R, π.χ. η µονάδα 1R του R, τότε η εικόνα
του f (r) = (r, 0R ) δεν είναι αντιστρέψιµο στοιχείο του δακτυλίου R × R.

Λυµένη ΄Ασκηση 125. ΄Εστω R και S δακτύλιοι µε µονάδα και έστω f : R −→ S ένας µη-µηδενικός
οµοµορφισµός δακτυλίων. Να δείξετε ότι f (1R ) = 1S , σε κάθε µια από τις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) Ο οµοµορφισµός f είναι επιµορφισµός.
(2) Ο δακτύλιος S είναι δακτύλιος διαίρεσης.
(3) Ο δακτύλιος S δεν έχει διαιρέτες του µηδενός.
Αν ισχύει f (1R ) = 1S , τότε να δείξετε ότι : (α) για κάθε αντιστρέψιµο στοιχείο x ∈ R, το στοιχείο f (x) ∈ S
είναι αντιστρέψιµο και f (x)−1 = f (x−1 ), και (β) ο οµοµορφισµός δακτυλίων f : R −→ S επάγει έναν
οµοµορφισµό οµάδων f : U(R) −→ U(S) µεταξύ των (πολλαπλασιαστικών) οµάδων των δακτυλίων R και
S αντίστοιχα.
171

Λύση. (1) Θα δείξουµε ότι16: ∀t ∈ S είναι tf (1R ) = t = f (1R )t που έχει ως συνέπεια ότι f (1R ) = 1S ,
αφού το 1S είναι το µοναδικό στοιχείο του S µε την ιδιότητα ∀t ∈ S : 1S t = t = t1S .
Πράγµατι, αν t ∈ S , τότε (επειδή ο f είναι επιµορφισµός) υπάρχει r ∈ R µε f (r) = t και γι΄ αυτό
tf (1R ) = f (r)f (1R ) = f (r1R ) = f (r) = t
και
f (1R )t = f (1R )f (r) = f (1R r) = f (r) = t
(2) Αν ο S είναι δακτύλιος διαίρεσης, τότε ο S δεν έχει διαιρέτες του µηδενός και γι΄ αυτό αναγόµεθα
στην επόµενη περίπτωση (3).
Πράγµατι, αν σε ένα δακτύλιο διαίρεσης S ισχύει ότι : (∗) ab = 0S , a, b ∈ S µε a 6= 0S , τότε ϑα
έχουµε ότι b = 0S , αφού επειδή a 6= 0, τότε υπάρχει το a−1 ∈ S και γι΄ αυτό από την (*) έπεται ότι :
a−1 (ab) = a−1 0S ⇐⇒ (a−1 a)b = a−1 0S ⇐⇒ 1S b = 0S ⇐⇒ b = 0S
(3) Θα δείξουµε και πάλι ότι ∀t ∈ S είναι tf (1R ) = t = f (1R )t. Παρατηρούµε ότι f (1R ) 6= 0R , αφού
αν f (1R ) = 0R , τότε :
∀r ∈ R : f (r) = f (r1R ) = f (r)f (1R ) = f (r)0S = 0S
κάτι το οποίο αντίκειται στην υπόθεση ότι ο f είναι ένας µη–µηδενικός οµοµορφισµός.
Τώρα
f (1R ) = f (1R 1R ) = f (1R )f (1R ) =⇒ 0S = f (1R )f (1R ) − f (1R ) = f (1R )(f (1R ) − 1S )
και επειδή f (1R ) 6= 0R και ο S δεν έχει διαιρέτες του µηδενός έπεται ότι f (1R ) − 1S = 0S , δηλαδή
f (1R ) = 1S .

(α΄) ΄Εστω ότι το x ∈ R είναι αντιστρέψιµο στοιχείο του R, τότε υπάρχει y ∈ R µε xy = 1R = yx, δηλαδή
y = x−1 . Συνεπώς,
f (x)f (y) = f (1R ) = f (y)f (x)
και αφού f (1R ) = 1S έπεται
f (x)f (y) = 1S = f (y)f (x),
δηλαδή f (x) = f (y) . Εποµένως, το f (x) είναι αντιστρέψιµο στοιχείο του S και f (x)−1 = f (y) =
−1

f (x−1 ).
(ϐ΄) Η απεικόνιση
f : U(R) −→ U(S), x 7−→ f (x)
είναι µια καλά ορισµένη απεικόνιση, αφού, λόγω του (α΄) απεικονίζει αντιστρέψιµα στοιχεία του R σε
αντιστρέψιµα στοιχεία του R. Επιπλέον, επειδή ο f είναι οµοµορφισµός δακτυλίων έχουµε : ∀x, y ∈ U(R) :
f (xy) = f (x)f (y). Γι΄ αυτό ο f είναι οµοµορφισµός των υποκείµενων πολλαπλασιαστικών οµάδων.

Λυµένη ΄Ασκηση 126. (1) Να δοθεί παράδειγµα µη-µεταθετικού δακτυλίου R, ο οποίος περιέχει ένα
ιδεώδες I έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να είναι µεταθετικός.
(2) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R χωρίς µονάδα, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I έτσι ώστε ο
δακτύλιος πηλίκο R/I να έχει µονάδα.
(3) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R µε διαιρέτες του µηδενός, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I έτσι
ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να µη έχει διαιρέτες του µηδενός.
(4) Να δοθεί παράδειγµα δακτυλίου R χωρίς διαιρέτες του µηδενός, ο οποίος περιέχει ένα ιδεώδες I
έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο R/I να έχει διαιρέτες του µηδενός.
(5) Βρείτε έναν υποδακτύλιο του του δακτυλίου Z × Z, ο οποίος να µην είναι ιδεώδες του Z × Z.
16Σχόλιο: Η παραπάνω απόδειξη δείχνει ότι για κάθε οµοµορφισµό δακτυλίων f : R −→ S , όπου ο δακτύλιος R έχει µονάδα
1R , ο υποδακτύλιος f (R) έχει µονάδα και µάλιστα 1f (R) = f (1R ). Εποµένως αν ο οµοµορφισµός f είναι επιµορφισµός, τότε
ο δακτύλιος S = f (R) έχει µονάδα το στοιχείο f (1R ) και ο f στέλνει την µονάδα του R στην µονάδα του S .
172

Λύση. (1) Θεωρούµε έναν µεταθετικό δακτύλιο R1 , ας πούµε τον R1 = Z, και έναν µη-µεταθετικό
δακτύλιο R2 , ας πούµε τον δακτύλιο των 2×2 πινάκων µε συνιστώσες από το σώµα των πραγµατικών
αριθµών R, δηλαδή τον R2 = M2 (R). Σχηµατίζουµε το ευθύ γινόµενο δακτυλίων R1 × R2 . Ο
R1 ×R2 είναι ένας µη-µεταθετικός δακτύλιος, αφού αν A, B είναι δύο πίνακες από τον R2 = M2 (R)
µε A · B 6= B · A, τότε για τα στοιχεία x = (0Z , A) και y = (0Z , B) του R1 × R2 έχουµε xy 6= yx,
επειδή
xy = (0Z , A)(0Z , B) = (0Z , A · B) 6= (0Z , B · A) = (0Z , B)(0Z , A) = yx.
Είναι γνωστό από τη ϑεωρία ότι η απεικόνιση
φ : R1 × R2 −→ R1 , (z, A) 7−→ z
είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων µε Ker(φ) = {0Z } × R2 και επιπλέον ο πηλικοδακτύλιος
R1 × R2 / Ker(φ) είναι ισόµορφος µε τον R1 . Αλλά ο πυρήνας Ker(φ) είναι ένα ιδεώδες του
R1 × R2 . ΄Ετσι ϑέτοντας R = R1 × R2 και I = Ker(φ) παίρνουµε ότι ο R/I είναι µεταθετικός, ενώ
ο R δεν είναι µεταθετικός.
Εναλλακτικά: Ο δακτύλιος της ΄Ασκησης 6.:
n 
a b
o
R= ∈ M2 (R) | a, b, c ∈ R ⊆ M2 (R)
0 c
είναι µη µεταθετικός, διότι π.χ. ( 10 00 ), ( 00 10 ) ∈ R και
         
1 0 0 1 0 1 0 0 0 1 1 0
= 6= =
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Επιπλέον ο δακτύλιος R περιέχει το ιδέωδες
n 
0 b
o
I= ∈ M2 (R) | b ∈ R ⊆ M2 (R)
0 0
και ο δακτύλιος πηλίκο R/I είναι ισόµορφος µε τον δακτύλιο R × R ο οποίος είναι µεταθετικός.
Βλέπε την επίλυση της ΄Ασκησης 6. για περισσότερες λεπτοµέρειες.
(2) Η κατασκευή του παραδείγµατος είναι παραπλήσια µε την προηγούµενη.
Εδώ, ϑεωρούµε τον δακτύλιο R = 2Z × Z, ο οποίος δεν έχει µονάδα, αφού αν είχε, ας πούµε
την (α, β), α ∈ 2Z, β ∈ Z τότε ∀(x, y) ∈ R, ϑα ήταν (α, β)(x, y) = (x, y). Ιδιαιτέρως, ϑα ήταν
(α, β)(2, 0) = (2, 0) ⇔ 2a = 2 ⇔ a = 1. Αυτό είναι άτοπο, αφού το a = 1 δεν είναι στοιχείο του
2Z.
Τώρα ϑεωρούµε τον επιµορφισµό δακτυλίων
φ : 2Z × Z −→ Z, (a, z) 7−→ z
Ο πυρήνας του φ είναι το ιδεώδες I = 2Z × {0Z } και από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού
∆ακτυλίων έχουµε ότι ο πηλικοδακτύλιος (2Z × Z)/I είναι ισόµορφος µε τον Z. Ο Z διαθέτει
µοναδιαίο στοιχείο το 1Z , άρα και ο ισόµορφος δακτύλιος 2Z × Z/I διαθέτει µοναδιαίο στοιχείο.
(Μάλιστα, µέσω του ισοµορφισµού διαπιστώνουµε ότι είναι το σύµπλοκο (0, 1Z ) + I .)
(3) Πάλι, η κατασκευή είναι ανάλογη των προηγουµένων. Εδώ ϑεωρούµε το µεταθετικό δακτύλιο
Z × Z, ο οποίος έχει διαιρέτες του µηδενός. Για παράδειγµα (1Z , 0Z )(0Z , 1Z ) = (0Z , 0Z ). Θεωρούµε
τον επιµορφισµό δακτυλίων
φ : Z × Z −→ Z, (α, β) 7−→ β
Ο πυρήνας του είναι το ιδεώδες I = Z × {0Z }, ο πηλικοδακτύλιος Z × Z/I είναι ισόµορφος µε
τον Z. Ο δακτύλιος Z δεν έχει διαιρέτες του µηδενός, εποµένως ούτε ο Z × Z/I έχει διαιρέτες του
µηδενός.
(4) Ο δακτύλιος Z δεν έχει διαιρέτες του µηδενός, ενώ ο Z/4Z έχει. Για παράδειγµα, [2]4 [2]4 = [0]4 .
173

(5) Θεωρούµε το σύνολο



R = (z, z) | z ∈ Z ⊂ Z × Z
Το R είναι υποδακτύλιος του Z × Z. (Πρόκειται για µια πολύ εύκολη απόδειξη. Για παράδειγµα
η κλειστότητα του R ως προς τον πολλαπλασιασµό του Z × Z προκύπτει ως εξής : Αν x, y ∈ R, τότε
x = (z1 , z1 ), y = (z2 , z2 ), z1 , z2 ∈ Z και έτσι xy = (z1 , z1 )(z2 , z2 ) = (z1 z2 , z1 z2 ) ∈ R.)
Ωστόσο, το R δεν είναι ιδεώδες του Z×Z, επειδή δεν είναι κλειστό ως προς τον πολλαπλασιασµό
µε οποιοδήποτε στοιχείο του Z × Z. Για παράδειγµα, (1, 1) ∈ R, (1, 2) ∈ Z × Z, αλλά (1, 1)(1, 2) =
(1, 2) ∈
/ R.

Λυµένη ΄Ασκηση 127. ΄Εστω ο δακτύλιος πολυωνύµων R[t] υπεράνω του R. ΄Εστω τα κύρια ιδεώδη του
R[t]
I = ht2 + 1i και J = ht2 − 4i
τα οποία παράγονται από τα πολυώνυµα t2 + 1 και t2 − 4. Να περιγραφούν οι δακτύλιοι πηλίκα R[t]/I
και R[t]/J . Τι παρατηρείτε ;

Λύση. • Θα δείξουµε ότι ο πηλικοδακτύλιος R[t]/ht2 + 1i είναι ισόµορφος µε το σώµα των µιγαδικών
αριθµών C.
Θεωρούµε την απεικόνιση (οµοµορφισµός εκτίµησης)
φi : R[t] −→ C, f (t) 7−→ φi (f ) := f (i), όπου i2 = −1.
∆ηλαδή αν f (t) = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn ∈ R[t], τότε φi (f ) = f (i) είναι ο µιγαδικός αριθµός
a0 + a1 i + a2 i2 + · · · + an in .
Εύκολα ϐλέπουµε ότι η φi εείναι οµοµορφισµός δακτυλίων. Προφανώς, ο φi είναι ένας επιµορφισµός,
αφού αν a + bi ∈ C, τότε φi (a + bt) = a + bi, δηλαδή φi (R[t]) = C.
Θα υπολογίσουµε τον πυρήνα Ker(φi ). ΄Εχουµε g(t) ∈ Ker(φi ) ⇔ g(i) = 0. Αλλά επειδή το πολυώνυµο
g(t) είναι ένα πολυώνυµο που έχει µόνο πραγµατικούς συντελεστές έπεται ότι και ο συζυγής του µιγαδικού
αριθµού i, δηλαδή ο −i είναι επίσης ϱίζα (ϑέση µηδενισµού) του g(t). Γι΄ αυτό g(t) ∈ Ker(φi ) ⇔ g(i) =
0 ⇔ g(−i) = 0. Εποµένως, g(t) ∈ Ker(φi ) ⇔ το πολυώνυµο t − i διαιρεί το g(t) ⇔ το πολυώνυµο t + i
διαιρεί το g(t) και γι΄ αυτό g(t) ∈ Ker(φi ) ⇔ g(t) = (t − i)(t + i)h(t) = (t2 + 1)h(t), h(t) ∈ R[t]. ΄Ωστε,
Ker(φi ) = ht2 + 1i. Τώρα από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού ∆ακτυλίων έπεται ότι
R[t]/ Ker(φi ) = R[t]/ht2 + 1i ∼
= φi (R[t]) = C.
• Θα δείξουµε ότι ο πηλικοδακτύλιος R[t]/ht2 − 4i είναι ισόµορφος µε το ευθύ γινόµενο δακτυλίων
R × R.
Θεωρούµε την απεικόνιση
φ : R[t] −→ R × R, f (t) 7−→ φ(f ) := (f (2), f (−2)).
Είναι εύκολη η διαπίστωση ότι πρόκειται για έναν οµοµορφισµό δακτυλίων, ας ασχοληθεί µε αυτό ο
αναγνώστης.
Ο φ είναι ένας επιµορφισµός, αφού αν (a, b) ∈ R × R, τότε για το πολυώνυµο f (t) = a+b a−b
2 + 4 t ∈ R[t]
έχουµε
 
a+b a−b a+b a−b
φ(f (t)) = + · 2, + · (−2) = (a, b)
2 4 2 4
Εποµένως, φ(R[t]) = R × R.
Θα υπολογίσουµε τον πυρήνα Ker(φ). ΄Εχουµε f (t) ∈ Ker(φ) ⇔ f (2) = 0 και f (−2) = 0. Εποµένως,
f (t) ∈ Ker(φ) ⇔ f (t) = (t − 2)(t + 2)h(t) = (t2 − 4)h(t), h(t) ∈ R[t]. ΄Ωστε, Ker(φ) = ht2 − 4i. Τώρα
από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού ∆ακτυλίων έπεται
R[t]/ Ker(φ) = R[t]/ht2 − 4i ∼
= φ(R[t]) = R × R.
174

Παρατηρούµε ότι στην πρώτη περίπτωση ο δακτύλιος R[t]/ht2 + 1i ∼ = C δεν διαθέτει διαιρέτες του
2 ∼
µηδενός, ενώ στη δεύτερη περίπτωση ο δακτύλιος R[t]/ht − 4i = R × R διαθέτει διαιρέτες του µηδενός.
Αυτό οφείλεται στο ότι το t2 + 1 είναι ανάγωγο πολυώνυµο του R[t] ενώ το t2 − 4 δεν είναι.

Λυµένη ΄Ασκηση 128. (1) ∆είξτε ότι η απεικόνιση


 
a b
f : C −→ M2 (R), f (a + bi) =
−b a
είναι µονοµορφισµός δακτυλίων.
(2) Θεωρούµε τον υποδακτύλιο
√  √
Q[ 5] = a + b 5 ∈ R | a, b ∈ Q

του σώµατος R. Να δείξετε ότι το υποσύνολο Q[ 5] είναι σώµα και η απεικόνιση
√ √ √ √
f : Q[ 5] −→ Q[ 5], f (a + b 5) = a − b 5
είναι ισοµορφισµός δακτυλίων.
Λύση. (1) ΄Εστω ότι a + bi, c + di είναι στοιχεία του C. ΄Εχουµε :
     
a b c d a+c b+d
f (a + bi) + f (c + di) = + = = f ((a + bi) + (c + di)),
−b a −d c −(b + d) a + c
    
a b c d ac − bd bc + ad
f (a + bi)f (c + di) = = = f ((a + bi)(c + di)).
−b a −d c −(bc + ad) ac − bd
Συνεπώς, ο f είναι ένας οµοµορφισµός δακτυλίων. Επιπρόσθετα :
     
0 0 a b 0 0
a + bi ∈ Ker f ⇐⇒ f (a + bi) = ⇐⇒ = ⇐⇒ a = 0 & b = 0
0 0 −b a 0 0
΄Ωστε Ker f = {0 + 0i} και συνεπώς ο f είναι µονοµορφισµός.
√ √
(2) Ο Q[ 5] είναι √ υποδακτύλιος του R και εποµένως είναι µεταθετικός.√Το στοιχείο 1 = 1 + 0 5
ανήκει στον Q[ 5] και είναι η√µονάδα του. Αν δείξουµε ότι κάθε a + b √5 6= 0 διαθέτει αντίστροφο
ο δακτύλιος Q[ 5] είναι σώµα. Παρατηρούµε ότι a + b 5 = 0 ⇔ a = b = 0 και
στοιχείο, τότε √
γι΄ αυτό a + b 5 6= 0 ⇔ a2 − 5b2 6= 0, αφού 2 2 2
√ αν aa − 5b = 0, τότε a = 5b που
2
√ δίνει b = 0 και
κατόπιν a = 0. (Αφού αν ήταν b 6= 0, τότε 5 = b ∈ Q, πράγµα άτοπο αφού ο 5 είναι άρρητος

αριθµός.) Συνεπώς, αν a + b 5 6= 0 έχουµε :
√ −b √
 
a
(a + b 5) + 5 =1
a2 − 5b2 a2 − 5b2
και γι΄ αυτό το στοιχείο
−b √ √ √
 
a
+ 5 = (a + b 5)−1 ∈ Q[ 5]
a2 − 5b2 a2 − 5b2

είναι το πολλαπλασιαστικό
√ αντίστροφο του a + b 5.

΄Εστω ότι a + b 5, c + d 5 είναι στοιχεία του C. ΄Εχουµε :
√ √ √ √ √ √
f (a + b 5) + f (c + d 5) = (a − b 5) + (c − d 5) = (a + c) − (b + d) 5 = f ((a + c) + (b + d) 5),
και
√ √ √ √
f (a + b 5)f (c + d 5) = (a − b 5)(c − d 5) =
√ √ √ √
(ac + 5bd) − (bc + ad) 5 = f ((ac + 5bd) + (bc + ad) 5) = f ((a + b 5)(c + d 5)).
175

Συνεπώς, ο f είναι √
ένας οµοµορφισµός
√ δακτυλίων. Προφανώς,
√ ο f είναι επιµορφισµός, αφού το
στοιχείο x√= a + √b 5 = f (a − b 5), δηλαδή το x ∈ Q[ 5] ισούται µε f (y), όπου το στοιχείο
y = a − b 5 ∈ Q[ 5].
Τέλος, ο f είναι µονοµορφισµός, αφού
√ √ √ √
a + b 5 ∈ Ker f ⇐⇒ f (a + b 5) = 0 ⇐⇒ a − b 5 = 0 ⇐⇒ a = 0 & b = 0 ⇐⇒ a + b 5 = 0

• • •

Πριν προχωρήσουµε στις επόµενες ασκήσεις, ϑα κάνουµε ορισµένες γενικές παρατηρήσεις για τον δα-
κτύλιο (Mn (S), +, ·) των n × n πινάκων µε συνιστώσες από έναν δακτύλιο S που έχει µονάδα 1S .
Υπενθυµίζουµε ότι αν, A = (aij ) και B = (bij ) είναι δύο στοιχεία του Mn (S), τότε το άθροισµά τους
A + B = C ορίζεται ως ο πίνακας C = (cij ), όπου cij = P aij + bij , ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n και το γινόµενό τους
A · B = D ορίζεται ως ο πίνακας D = (dij ), όπου dij = nλ=1 aiλ bλj , ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n. Υπενθυµίζουµε
ακόµη ότι αν, r ∈ S και A = (aij ) ∈ Mn (S), τότε το ϐαθµωτό γινόµενο rA = F είναι ο πίνακας F = (fij )
µε fij = raij , ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n.
Συµβολίζουµε µε Eκλ , 1 ≤ κ, λ ≤ n τον πίνακα του Mn (S), του οποίου η (κ, λ) συνιστώσα ισούται µε 1S
και όλες οι υπόλοιπες είναι ίσες µε µηδέν. Υπενθυµίζουµε ότι οι Eij ονοµάζονται στοιχειώδεις πίνακες.
Για το γινόµενο στοιχειωδών πινάκων Eκλ · Eµν ισχύει :
(
Eκν , αν λ = µ
ο µηδενικός n × n πίνακας , αν λ 6= µ

Επιπλέον, για οποιονδήποτε n × n πίνακα A = (aij ) είναι

Eκλ · A · Eµν = aλµ Eκν .

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 129. Να ϐρεθούν όλα τα ιδεώδη του υποδακτυλίου


n 
a b
o
R= ∈ M2 (R) | a, b, c ∈ R ⊆ M2 (R)
0 c
 
0R 0R
Λύση. Ο R διαθέτει τα τετριµµένα ιδεώδη R και . Επίσης τα σύνολα
0R 0R
     
0R b a b
I1 = | b, d ∈ R και | a, b ∈ R
0R d 0R 0R
είναι και αυτά ιδεώδη του R. Πράγµατι, εύκολα διαπιστώνεται ότι είναι τα I1 και I2 είναι υποοµάδες του R
ως προς την πρόσθεση. Για την κλειστότητα ως προς τον πολλαπλασιασµό του R έχουµε :
   
x y 0R b
∀ ∈ R και ∈ I1 είναι
0R z 0R d
           
x y 0R b 0R bx + dy 0R b x y 0R bz
· = ∈ I1 και · = ∈ I1 .
0R z 0R d 0R dz 0R d 0R z 0R dz
176

΄Ωστε, το I1 είναι ένα ιδεώδες του R.


   
x y a b
∀ ∈ R και ∈ I2 είναι
0R z 0R 0R
           
x y a b ax bx a b x y ax ay + bz
· = ∈ I2 και · = ∈ I2 .
0R z 0R 0R 0R 0R 0R 0R 0R z 0R 0R
΄Ωστε, το I2 είναι ένα ιδεώδες του R.
΄Οπως ϑα δούµε και στην ΄Ασκηση 12., η τοµή
 δύο ιδεωδών
 ενός δακτυλίου είναι επίσης ιδεώδες του,
0R b
γι΄ αυτό εδώ η τοµή I3 = I1 ∩ I2 = |b∈R είναι επίσης ένα ιδεώδες του R.
0R 0R
Θα δείξουµε ότι ο R δεν διαθέτει άλλα ιδεώδη πέρα από τα πέντε προηγούµενα. Πιο
 συγκεκριµένα
 ϑα
a b
δείξουµε ότι, αν J είναι ένα ιδεώδες του R που έχει ως στοιχείο κάποιον πίνακα A =
0R d
(1) µε a 6= 0R και d 6= 0R , τότε J = R,
(2) µε b 6= 0R και d 6= 0R και όπου η (1, 2) συνιστώσα οποιουδήποτε πίνακα του J ισούται µε 0R , τότε
J = I1
(3) µε a 6= 0R και b 6= 0R και όπου η (2, 2) συνιστώσα οποιουδήποτε πίνακα του J ισούται µε 0R , τότε
J = I2
(4) µε b 6= 0R και όπου οι (1, 2) και (2, 2) συνιστώσες οποιουδήποτε πίνακα του J ισούνται µε 0R , τότε
J = I3
Για την απόδειξη αυτή ϑα χρησιµοποιήσουµε τους στοιχειώδεις πίνακες E11 , E22 , E12 . Προσέξτε ότι ο
στοιχειώδης πίνακας E21 δεν ανήκει στον R.
   
a 0R 0R 0R
• (1) Στην πρώτη περίπτωση οι πίνακες E11 ·A·E11 = και E22 ·A·E22 = ανήκουν
0R 0R 0R d
στο J , αφού αυτό είναι
 ιδεώδες.   a 6= 0R και d 6= 0R , υπάρχουν
Επίσης επειδή τα a−1 
και d−1 καθώς και
−1 a−1 0R
 
a 0R 0R 0R a 0R
οι πίνακες ∈ R και ∈ R. Αλλά τότε οι πίνακες · = E11
 0R  0R  0R d−1 0R 0R 0R 0R
0R 0R 0 0R
και · R −1 = E22 ανήκουν στο J , επειδή αυτό είναι ιδεώδες. Τώρα όµως και ο πίνακας
0R d 0R d
E11 + E22 = 1R ανήκει στο J και γι΄ αυτό το J = R.    
0R b 0R 0R
• (2) Στην δεύτερη περίπτωση οι πίνακες E11 ·A·E22 = και E22 ·A·E22 = ανήκουν
0R 0R 0R d
στο J , αφού
 −1αυτό είναι ιδεώδες.Επίσης επειδή b 6= 0R και d 6= 0R , υπάρχουν τα b−1 καιd−1 καθώς
 και οι
−1 −1
 
b 0R d 0R b 0R 0R b
πίνακες −1 ∈ R και −1 ∈ R. Αλλά τότε οι πίνακες −1 · 0 = E12
 −1 0 R b
   0 R d 0 R b R 0R
d 0R 0 0
και −1 · R R = E22 ανήκουν στο J , επειδή αυτό είναι ιδεώδες. Τώρα, ∀s, t ∈ R, οι πίνακες
0R d
0R d     
s 0R t 0R 0R s
S= και T = ανήκουν στον R, αλλά τότε ∀s, t ∈ R και οι S·E12 +T ·E22 =
0R s 0R t 0R t
ανήκουν στο J , αφού αυτό είναι ιδεώδες. ΄Ετσι J = I1 .
• Οι αποδείξεις των (3) και (4) είναι παρόµοιες και προτείνουµε να τις λύσει ο αναγνώστης µόνος του.

Λυµένη ΄Ασκηση 130. ΄Εστω K ένα σώµα. Να δείξετε ότι τα µόνα ιδεώδη του δακτυλίου πινάκων M2 (K)
είναι το µηδενικό ιδεώδες και ο ίδιος ο δακτύλιος. Εξετάστε αν αυτός ο ισχυρισµός ισχύει όταν n > 2.
Λύση. Η απόδειξη είναι πολύ απλη, αν δεχθούµε την αλήθεια της ΄Ασκησης 8. που ϑα αποδείξουµε
αµέσως παρακάτω. ΄Οπως γνωρίζουµε, κάθε σώµα K διαθέτει ακριβώς δύο ιδεώδη, τα {0K } και K.
Εποµένως, για κάθε n ∈ N, σύµφωνα µε την ΄Ασκηση 8., ο δακτύλιος Mn (K) διαθέτει µόνο δύο ιδεώδη,
τα Mn ({0K }), το οποίο συµπίπτει µε το µηδενικό ιδεώδες, και ο δακττύλιος Mn (K)
177

Λυµένη ΄Ασκηση 131. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα. Να δείξετε ότι ένα υποσύνολο L του δακτυλίου
πινάκων Mn (R) είναι ιδεώδες του Mn (R) αν και µόνον αν υπάρχει ιδεώδες I του R έτσι ώστε :
n o
L = Mn (I) := A = (aij ) ∈ Mn (R) | aij ∈ I, ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n
και η απεικόνιση
ιδεώδη L του Mn (R) , Φ(I) = Mn (I)
 
Φ: ιδεώδη I του R −→
είναι 1-1 και επί.
Λύση. Το ότι το υποσύνολο Φ(I) = Mn (I) του Mn (R) είναι ιδεώδες του Mn (R), όταν το I είναι ιδεώδες
του R είναι ολοφάνερο, αφού Mn (I) 6= ∅ και αφού
(1) αν A = (aij ) και B = (bij ) είναι στοιχεία του Mn (I), τότε και η διαφορά A−B = (cij ) είναι στοιχείο
του Mn (I), επειδή ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n, cij = aij − bij είναι στοιχείο του I , διότι ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n,
τα aij , bij ∈ I και το I είναι ιδεώδες του R,
(2) αν A = (aij ) ∈ Mn (R) και B = (bij ) ∈ Mn (I), τότε και τα γινόµενα
Pn A·B = (dij ) και P B ·A = (eij )
n
είναι στοιχεία του Mn (I), επειδή ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n, τα dij = κ=1 a iκ bκj και e ij = κ=1 biκ aκj
είναι στοιχεία του I , διότι ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n τα bij είναι στοιχεία του I και τότεP ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n,
n
Pnaiκ bκj , biκ aκj είναι στοιχεία του I , άρα και τα αθροίσµατά τους dij =
τα κ=1 aiκ bκj , eij =
κ=1 biκ aκj , αφού το I είναι ιδεώδες του R.
Θα κατασκευάσουµε τώρα µια απεικόνιση
ιδεώδη L του Mn (R)
 
Ψ: −→ ιδεώδη I του R
Αν L ιδεώδες του Mn (R), ϑεωρούµε το υποσύνολό του Lδ = {A ∈ L | A = rIn , r ∈ R}, δηλαδή το Lδ
αποτελείται από όλους τους διαγώνιους πίνακες του Mn (R) που ανήκουν στον ιδεώδες L. Το Lδ είναι
πάντοτε διάφορο του κενού, αφού ο µηδενικός πίνακας είναι διαγώνιος και ανήκει σε οποιοδήποτε ιδεώδες
L του Mn (R). Τώρα ορίζουµε
Ψ(L) = r ∈ R | rIn ∈ Lδ }


Το Ψ(L) είναι ιδεώδες του R. Πράγµατι, 0 ∈ Ψ(L), άρα Ψ(L) 6= ∅. Αν `1 , `2 ∈ Ψ(L), τότε `1 In και
`2 In ∈ Lδ , τότε ο διαγώνιος πίνακας (`1 In − `2 In ) = (`1 − `2 )In ∈ L, αφού το L είναι ιδεώδες του Mn (R).
Συνεπώς, (`1 − `2 )In ∈ Lδ και `1 − `2 ∈ Ψ(L). Τέλος, αν ` ∈ Ψ(L) και r ∈ R, τότε ο `In ∈ Lδ και αφού
το L είναι ιδεώδες του Mn (R), οι διαγώνιοι πίνακες (rIn )(`In ) = (r`)In και (`In )(rIn ) = (`r)In ανήκουν
στο ιδεώδες L, άρα οι (r`)In και (`r)In ανήκουν στο Lδ και γι΄ αυτό τα `r και r` ανήκουν στο Ψ(L).
Τώρα, για κάθε ιδεώδες I του R είναι Ψ ◦ Φ(I) = I , αφού το Φ(I) περιέχει και κάθε διαγώνιο πίνακα
της µορφής rIn µε r ∈ I . Θα δείξουµε ότι για κάθε ιδεώδες L του Mn (R) είναι Φ ◦ Ψ(L) = L.
Προφανώς, Φ ◦ Ψ(L) ⊆ L. Υπολείπεται να δείξουµε ότι L ⊆ Φ ◦ Ψ(L). Αν A = (aij ) ∈ L, τότε
∀i, j, κ, 1 ≤ i, j, κ ≤ n και ο πίνακας Eκi · A · Ejκ = aij Eκκ P ανήκει στο L, αφού αυτό Pείναι ιδεώδες του
Mn (R). Αλλά τότε ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n και ο διαγώνιος πίνακας nκ=1 Eκi ·A·Ejκ = aij nκ=1 Eκκ = aij In
ανήκει L και γι΄ αυτό ∀i, j, 1 ≤ i, j ≤ n οι συνιστώσες aij του πίνακα A ανήκουν στο Ψ(L). Εποµένως
ϑα έχουµε : A ∈ Φ ◦ Ψ(L).
΄Ετσι διαπιστώνουµε ότι η Φ ◦ Ψ είναι η ταυτοτική απεικόνιση πάνω στο σύνολο των ιδεωδών του Mn (R)
και η Ψ ◦ Φ είναι η ταυτοτική απεικόνιση πάνω στο σύνολο των ιδεωδών του R. Εποµένως, η Φ είναι µια
«1–1» και «επί» απεικόνιση.

Λυµένη ΄Ασκηση 132. ΄Εστω f : R −→ S ένας επιµορφισµός δακτυλίων και έστω N = Ker(f ). Να
δειχθεί ότι η απεικόνιση
Φ : A = ιδεώδη I του R έτσι ώστε : N ⊆ I −→ B = ιδεώδη K του S , Φ(I) = f (I)
 

είναι 1-1 και επί, και επιπλέον : για κάθε I1 , I2 ∈ A είναι I1 ⊆ I2 αν και µόνον αν Φ(I1 ) ⊆ Φ(I2 ).
178

Λύση. Παρατηρούµε ότι το Φ(I) = f (I) είναι ένα ιδεώδες του S , αφού είναι µια υποοµάδα του S ως
προς την πρόσθεση (εύκολο) και επιπλέον αν, s ∈ S και t ∈ Φ(I) = f (I), τότε υπάρχουν r ∈ R µε
f (r) = s (επειδή ο f είναι επιµορφισµός) και i ∈ I µε f (i) = t (αφού t ∈ Φ(I) = f (I)). Συνεπώς,
st = f (r)f (i) = f (ri), ts = f (i)f (r) = f (ir) και έτσι τα st και ts ανήκουν στο Φ(I) = f (I)
Θεωρούµε την αντιστοιχία
B = ιδεώδη K του S −→ A = ιδεώδη I του R έτσι ώστε : N ⊆ I Ψ(K) = f −1 (K)
 
Ψ:
Ισχυριζόµαστε ότι η Ψ είναι µια απεικόνιση, δηλαδή ότι αν, το K είναι ιδεώδες του S , τότε το Ψ(K) =
f −1 (K) είναι ένας ιδεώδες του R µε N ⊆ f −1 (K).
Το Ψ(K) = f −1 (K) 6= ∅ επειδή 0R ∈ N και N = f −1 ({0S }) ⊆ f −1 (K), αφού το {0S } ⊆ K . Τώρα,
αν r1 , r2 ∈ f −1 (K), τότε f (r1 ), f (r2 ) ∈ K ⇒ f (r1 ) − f (r2 ) = f (r1 − r2 ) ∈ K ⇒ r1 − r2 ∈ f −1 (K).
Για κάθε r ∈ R και t ∈ f −1 (K) έπεται f (rt) = f (r)f (t) ∈ K και f (tr) = f (t)f (r) ∈ K , αφού το K
ιδεώδες του S και γι΄ αυτό τα rt και tr ανήκουν στο f −1 (K). ΄Ωστε, το f −1 (K) είναι ένα ιδεώδες του R
που περιέχει το N .
Για κάθε ιδεώδες K του S , δηλαδή για κάθε στοιχείο του B, είναι Φ ◦ Ψ(K) = K , αφού Φ ◦ Ψ(K) =
f (f −1 (K)) και η f είναι µια «επί» απεικόνιση. ΄Ωστε, η σύνθεση Φ ◦ Ψ είναι η ταυτοτική απεικόνιση επί
του συνόλου B.
Για κάθε ιδεώδες I του R µε N ⊆ I είναι Ψ ◦ Φ(I) = I . Πράγµατι, I ⊆ Ψ ◦ Φ(I), αφού αν, i ∈ I ,
f (i) ∈ f (I) = Φ(I) και i ∈ f −1 (f (I)) = Ψ(Φ(I)) = Ψ ◦ Φ(I). Υπολείπεται να δείξουµε ότι Ψ ◦ Φ(I) ⊆ I .
Αν r ∈ Ψ ◦ Φ(I) = f −1 (f (I)), τότε f (r) ∈ f (I) και γι΄ αυτό υπάρχει i ∈ I µε f (r) = f (i). Συνεπώς,
r − i ∈ N ⊆ I και αφού i ∈ I ⇒ r ∈ I . ΄Ωστε, Ψ ◦ Φ(I) ⊆ I και τελικά, για κάθε ιδεώδες I ∈ A είναι
Ψ ◦ Φ(I) = I . ΄Ωστε, η σύνθεση Ψ ◦ Φ είναι η ταυτοτική απεικόνιση επί του συνόλου A.
Αν I1 ⊆ I2 , τότε Φ(I1 ) = f (I1 ) ⊆ f (I2 ) = Φ(I2 ). Αν Φ(I1 ) ⊆ Φ(I2 ), δηλαδή f (I1 ) ⊆ f (I2 ), τότε
I1 = Ψ ◦ Φ(I1 ) = Ψ(Φ(I1 )) = f −1 (f (I1 )) ⊆ f −1 (f (I2 )) = Ψ(Φ(I2 )) = Ψ ◦ Φ(I2 ) = I2 .

Λυµένη ΄Ασκηση 133. ΄Εστω N ένα ιδεώδες του δακτυλίου R. Τότε τα ιδεώδη του δακτυλίου πηλίκο
R/N είναι της µορφής : 
I/N = x + N ∈ R/N | x ∈ I
όπου I είναι ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε N ⊆ I .

Λύση. Θεωρούµε τον κανονικό επιµορφισµό δακτυλίων π : R −→ R/N , x 7−→ π(x) := x + N , ο οποίος
ως γνωστόν έχει πυρήνα το N . Σύµφωνα µε την προηγούµενη ΄Ασκηση 9., κάθε ιδεώδες K του R/N είναι
της µορφής K = Φ ◦ Ψ(K), όπου εδώ Ψ(K) = π −1 (K) και Φ(I) = π(I), όπου I είναι ένα ιδεώδες του R
µε N ⊆ I .
Το σύνολο Ψ(K) = π −1 (K) = {x ∈ R | π(x) ∈ K} είναι, σύµφωνα µε την ΄Ασκηση 9., ένα ιδεώδες
του R, το οποίο περιέχει το N . Λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι ∀x ∈ R, είναι π(x) = x + K έχουµε : Ψ(K) =
π −1 (K) = {x ∈ R | x + N ∈ K}. Συµβολίζουµε µε I το ιδεώδες Ψ(K) που όπως είπαµε περιέχει το N .
Τώρα, K = Φ ◦ Ψ(K) = Φ(I) και έτσι K = Φ(I) = π(I) = {x + N | x ∈ I}.

Λυµένη ΄Ασκηση 134. (1) Βρείτε όλα τα ιδεώδη N του δακτυλίου Z12 . Σε κάθε περίπτωση να περι-
γράψετε τον δακτύλιο πηλίκο Z12 /N , δηλαδή ϐρείτε γνωστό δακτύλιο µε τον οποίο είναι ισόµορφος
ο δακτύλιος-πηλίκο Z12 /N .
(2) Να δείξετε ότι το υποσύνολο 8Z είναι ιδεώδες του δακτυλίου 2Z, και να συµπληρώσετε τους πίνακες
πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού του δακτύλιου πηλίκο 2Z/8Z. Είναι οι δακτύλιοι 2Z/8Z και Z4
ισόµορφοι ;

Λύση. (1) Θεωρούµε τον επιµορφισµό δακτυλίων π : Z −→ Z12 , z 7−→ [z]12 , ο πυρήνας Ker(π) του οποίου
ισούται µε το ιδεώδες h12i = {12λ | λ ∈ Z}. Σύµφωνα µε την ΄Ασκηση 10., τα ιδεώδη του Z12 είναι της
µορφής I/h12i, όπου I είναι ένα ιδεώδες του Z µε h12i ⊆ I . Είναι γνωστό ότι κάθε ιδεώδες I του Z είναι
179

της µορφής hαi, όπου α ∈ N ∪ {0}. Τώρα, h12i ⊆ hαi ⇔ 12 ∈ hαi ⇔ α | 12. Το σύνολο των διαιρετών
του 12 είναι το {1, 2, 3, 4, 6, 12}. Εποµένως, το σύνολο των ιδεωδών του Z12 είναι το
{h1i/h12i, h2i/h12i, h3i/h12i, h4i/h12i, h6i/h12i, h12i/h12i}.
(Βέβαια, το ιδεώδες h1i/h12i συµπίπτει µε τον δακτύλιο Z12 και το h12i/h12i είναι το µηδενικό ιδεώδες του
Z12 .)
Από το Τρίτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού ∆ακτυλίων γνωρίζουµε ότι αν, R δακτύλιος και I, J ιδεώδη του R
µε J ⊆ I , τότε (R/J)/(I/J) ∼
= R/I . Γι΄ αυτό εδώ, λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι Z12 = Z/h12i, έχουµε :
(Z/h12i)/(h1i/h12i) ∼
= Z/h1i, (Z/h12i)/(h2i/h12i) ∼
= Z/h2i, (Z/h12i)/(h3i/h12i) ∼
= Z/h3i,
∼ Z/h4i, (Z/h12i)/(h6i/h12i) =
(Z/h12i)/(h4i/h12i) = ∼ Z/h6i, (Z/h12i)/(h12i/h12i) =
∼ Z/h12i.

(Υπενθυµίζουµε ότι ο Z/h1i είναι ο τετριµµένος δακτύλιος που έχει µόνο ένα στοιχείο, αφού στο συγκεκρι-
µένο δακτύλιο είναι 1 + h1i = 0 + h1i. Προσέξτε επίσης ότι h1i = Z.)
(2) Το 8Z = h8i είναι ιδεώδες του δακτυλίου 2Z = h2i, αφού πρόκειται είναι ένα ιδεώδες του Z µε
8Z ⊆ 2Z.
Το σύνολο των στοιχείων του πηλικοδακτύλιου 2Z/8Z είναι το
{0 + 8Z, 2 + 8Z, 4 + 8Z, 6 + 8Z}.
Οι πίνακες των πράξεων της πρόσθεσης και του πολλαπλασιασµού του 2Z/8Z είναι οι ακόλουθοι :

+ 0 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z · 0 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z
0 + 8Z 0 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z
2 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z 0 + 8Z 2 + 8Z 0 + 8Z 4 + 8Z 0 + 8Z 4 + 8Z
4 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z 0 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z 0 + 8Z
6 + 8Z 6 + 8Z 0 + 8Z 2 + 8Z 4 + 8Z 6 + 8Z 0 + 8Z 4 + 8Z 0 + 8Z 4 + 8Z

Οι δακτύλιοι 2Z/8Z και Z4 δεν είναι ισόµορφοι ως δακτύλιοι, επειδή ο Z4 διαθέτει µοναδιαίο στοιχείο
ως προς τον πολλαπλασιασµό του, ενώ ο 2Z/8Z δεν διαθέτει.

Λυµένη ΄Ασκηση 135. ( ∆εύτερο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων) ΄Εστω I και J δύο ιδεώδη του
δακτυλίου R.

(1) Να δειχθεί ότι το σύνολο I + J = x + y ∈ R | x ∈ I & y ∈ J είναι ιδεώδες του R, και το
υποσύνολο J είναι ένα ιδεώδες του υποδακτυλίου
 I + J.
(2) Να δειχθεί οτι το συνολο I ∩ J = z ∈ R | z ∈ I & z ∈ J είναι ιδεώδες του R και των
υποδακτυλίων I και J .
(3) Να δειχθεί ότι οι δακτύλιοι πηλίκα (I + J)/J και I/I ∩ J είναι ισόµορφοι :
(I + J)/J ∼
= I/I ∩ J
Λύση. (1) Το I + J είναι προφανώς ένα µη κενό σύνολο. Αν α, β ∈ I + J , τότε α = x1 + y1 , β =
x2 + y2 , x1 , x2 ∈ I, y1 , y2 ∈ J και γι΄ αυτό η διαφορά α − β = (x1 − x2 ) + (y1 − y2 ) ανήκει στο I + J , αφού
(x1 − x2 ) ∈ I, (y1 − y2 ) ∈ J , επειδή τα I, J είναι ιδεώδη του R. Γι΄ αυτό το I + J είναι µια υποοµάδα ως
προς την πρόσθεση του R. Τέλος, αν r ∈ R και α = x + y ∈ I + J, x ∈ I, y ∈ J , τότε rα = rx + ry ∈ I + J
και αr = xr + yr ∈ I + J , επειδή τα I, J είναι ιδεώδη του R. Γι΄ αυτό το I + J είναι κλειστό από αριστερά
και δεξιά ως προς τον πολλαπλασιασµό µε τα στοιχεία του R και γι΄ αυτό είναι ένα ιδεώδες του. (Ιδιαιτέρως
το I + J είναι ένας υποδακτύλιος του R.) Τα I, J περιέχονται στον υποδακτύλιο I + J , και αφού είναι
ιδεώδη του R είναι και ιδεώδη του I + J .
(2) Το I ∩ J είναι προφανώς ένα µη κενό σύνολο, αφού 0R ∈ I ∩ J . Αν α, β ∈ I ∩ J , τότε α ∈ I, J και
β ∈ I, J και γι΄ αυτό η διαφορά α − β ανήκει στο I ∩ J , αφού α − β ∈ I, J , επειδή τα I, J είναι ιδεώδη
του R. Γι΄ αυτό το I ∩ J είναι µια υποοµάδα ως προς την πρόσθεση του R. Τέλος, αν r ∈ R και α ∈ I ∩ J ,
180

τότε rα ∈ I, J , επειδή τα I, J είναι ιδεώδη του R και γι΄ αυτό rα ∈ I ∩ J . ΄Οµοια αποδεικνύεται ότι το
αr ∈ I ∩ J . ΄Ετσι, το I ∩ J είναι κλειστό από αριστερά και δεξιά ως προς τον πολλαπλασιασµό µε τα
στοιχεία του R και γι΄ αυτό είναι ένα ιδεώδες του. Το I ∩ J περιέχεται και στο ιδεώδες I και στο ιδεώδες J
, τα οποία είναι και υποδακτύλιοι του R, συνεπώς είναι και ιδεώδες των I και J .
(3) Θεωρούµε την αντιστοιχία
φ : I + J −→ I/I ∩ J, φ(i + j) = i + I ∩ J.
Η φ είναι µια καλά ορισµένη απεικόνιση, αφού αν i1 + j1 = i2 + j2 , όπου i1 , i2 ∈ I, j1 , j2 ∈ J , τότε
i1 + I ∩ J = i2 + I ∩ J , αφού η διαφορά i1 − i2 = j2 − j1 ανήκει στην τοµή I ∩ J .
Θα δείξουµε ότι η φ είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων µε Ker(φ) = J .
Για κάθε x = i1 + j1 , y = i2 + j2 ∈ I + J , όπου i1 , i2 ∈ I, j1 , j2 ∈ J είναι
φ(x + y) = φ(i1 + i2 + j1 + j2 ) = i1 + i2 + I ∩ J = (i1 + I ∩ J) + (i2 + I ∩ J) = φ(x) + φ(y).

φ(xy) = φ((i1 + j1 )(i2 + j2 )) = φ(i1 i2 + i1 j2 + j1 i2 + j1 j2 ) =


( επειδή το i1 j2 + j1 i2 + j1 j2 ∈ J)
i1 i2 + I ∩ J = (i1 + I ∩ J)(i2 + I ∩ J) = φ(x)φ(y).
Επιπλέον αν, i + I ∩ J ∈ I/I ∩ J , τότε φ(i + 0) = i + I ∩ J . Συνεπώς, ο οµοµορφισµός φ είναι ένας
επιµορφισµός, δηλαδή φ(I + J) = I/I ∩ J .
Ας υπολογίσουµε τώρα τον πυρήνα Ker(φ). Το x = i + j, i ∈ I, j ∈ J ανήκει στον Ker(φ) ⇔ φ(x) =
φ(i + j) = 0 + I ∩ J ⇔ i + I ∩ J = 0 + I ∩ J ⇔ i ∈ I ∩ J . Αν λοιπόν το x = i + j ∈ Ker(φ), τότε
i ∈ I ∩ J , συνεπώς το i ∈ J και το x = i + j ∈ J . Εποµένως, Ker(φ) ⊆ J . Αντίστροφα, αν το x ∈ J , τότε
x = 0 + x, 0 ∈ I, x ∈ J και γι΄ αυτό, σύµφωνα µε τον ορισµό της απεικόνισης φ, η εικόνα του φ(x) ισούται
µε 0 + I ∩ J . Συνεπώς, J ⊆ Ker(φ). ΄Ετσι τελικώς έχουµε J = Ker(φ).
Τώρα από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού ∆ακτυλίων έπεται ότι :
I + J/J ∼
= φ(I + J) = I/I ∩ J

Λυµένη ΄Ασκηση 136. ΄Εστω I1 , I2 , · · · , In ιδεώδη ενός δακτυλίου R, και υποθέτουµε ότι :
Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n
Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός δακτυλίων
n
.\ ∼
=
R Ik −→ R/I1 × R/I2 × · · · × R/In
k=1

Λύση. Θα κατασκευάσουµε έναν επιµορφισµό δακτυλίων


φ : R −→ R/I1 × R/I2 × · · · × R/In
Tn
µε πυρήνα Ker(φ) = k=1 Ik .
Θεωρούµε την απεικόνιση
φ : R −→ R/I1 × R/I2 × · · · × R/In , r 7−→ φ(r) := (r + I1 , r + I2 , . . . , r + In )
Αφήνουµε στον αναγνώστη να αποδείξει (εύκολο) ότι η φ είναι ένας οµοµοµορφισµός δακτυλίων. Εξίσου
εύκολη είναι η απόδειξη ότι ο πυρήνας Ker(φ) ισούται µε ∩n k=1 Ik .
Για να αποδείξουµε ότι η φ είναι «επί» είναι επαρκές να αποδείξουµε ότι για κάθε i, 1 ≤ i ≤ n, το στοιχείο
ei = (0 + I1 , 0 + I2 , . . . , 0 + Ii−1 , 1 + Ii , 0 + Ii+1 , . . . , 0 + In ) ανήκει στην εικόνα φ(R), δηλαδή ότι για
κάθε i, 1 ≤ i ≤ n, υπάρχει ai ∈ R µε φ(ai ) = ei , αφού τότε για κάθε στοιχείο
(r1 + I1 , r2 + I2 , . . . , ri−1 + Ii−1 , ri + Ii , ri+1 + Ii+1 , . . . , rn + In ) ∈ R/I1 × R/I2 × · · · × R/In
181

έχουµε :
(r1 + I1 , r2 + I2 , . . . , ri−1 + Ii−1 , ri + Ii , ri+1 + Ii+1 , . . . , rn + In ) =
n
X
(ri + I1 , ri + I2 , . . . , ri + Ii−1 , ri + Ii , ri + Ii+1 , . . . , ri + In )ei
i=1
n n
!
X X
φ(ri )φ(ai ) = φ ri ai ,
i=1 i=1
από όπου προκύπτει ότι ο οµοµορφισµός φ είναι επιµορφισµός.
∆οθέντος κ, 1 ≤ κ ≤ n, ϑα ϐρούµε r ∈ R µε φ(r) = eκ , δηλαδή ϑα ϐρούµε r ∈ R µε
(r+I1 , r+I2 , . . . , r+Iκ−1 , r+Iκ , r+Iκ+1 , . . . , r+In ) = (0+I1 , 0+I2 , . . . , 0+Iκ−1 , 1+Iκ , 0+Iκ+1 , . . . , 0+In ).
Με άλλα λόγια ϑα ϐρούµε κάποιο στοιχείο r ∈ R µε r + Ii = 0 + Ii , ∀i 6= κ, 1 ≤ i ≤ n και r + Iκ = 1 + Iκ ,
ή ισοδύναµα ϑα ϐρούµε
r ∈ R µε r ∈ Ii , ∀i 6= κ, 1 ≤ i ≤ n (δηλαδή r ∈ ∩ni=1,i6=κ Ii ) και r − 1 ∈ Iκ .(∗)
Παρατηρούµε ότι για το δοθέν κ είναι από την υπόθεση Iκ + Ii = R, ∀i, i 6= κ, 1 ≤ i ≤ n. Συνεπώς το
µοναδιαίο στοιχείο 1 του R γράφεται ∀i, i 6= κ, 1 ≤ i ≤ n, 1 = aiκ + ai , όπου aiκ ∈ Iκ και ai ∈ Ii .
Θεωρούµε το γινόµενο όλων αυτών των (n − 1) το πλήθος εκφράσεων του 1 και έχουµε :
n
Y
1 = 1n−1 = (aiκ + ai ) = (a1κ + a1 )(a2κ + a2 ) . . . (a(κ−1)κ + aκ−1 )(a(κ+1)κ + aκ+1 ) . . . (anκ + an )
i=1,i6=κ
(∗∗)
Παρατηρούµε ότι το ανωτέρω γινόµενο ισούται µε µια έκφραση της µορφής α + a1 a2 . . . aκ−1 aκ+1 . . . an ,
όπου ο όρος α ανήκει στο Iκ ως άθροισµα όρων που καθένας τους είναι γινόµενο κάποιου στοιχε-
ίου από το Iκ . Επιπλέον, επειδή το στοιχείο a1 a2 . . . aκ−1 aκ+1 . . . an ανήκει σε κάθε Ii , i 6= κ, 1 ≤
i ≤ n, έπεται ότι ανήκει και στην τοµή ∩ni=1,i6=κ Ii . ΄Οµως το γινόµενο της (∗∗) ισούται µε 1 και έτσι
1 = α + a1 a2 . . . aκ−1 aκ+1 . . . an µε α ∈ Iκ και a1 a2 . . . aκ−1 aκ+1 . . . an ∈ ∩ni=1,i6=κ Ii . Θέτοντας r =
a1 a2 . . . aκ−1 aκ+1 . . . an παρατηρούµε ότι r ∈ ∩ni=1,i6=κ Ii και r − 1 = −α ∈ Iκ . Συνεπώς το r ικα-
νοποιεί τις συνθήκες που ϑέλαµε στην (∗) και γι΄ αυτό ο φ είναι ένας επιµορφισµός. ΄Ωστε φ(R) =
R/I1 × R/I2 × · · · × R/In
Τώρα, από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµού ∆ακτυλίων έχουµε
n
Ik ∼
\
R/ Ker(φ) = R/ = φ(R) = R/I1 × R/I2 × · · · × R/In .
k=1

• • •

Θα δώσουµε µια διαφορετική λύση, µε χρήση Μαθηµατικής Επαγωγής, της παραπάνω ΄Ασκησης:

• Αν n = 1, τότε δεν έχουµε να δείξουµε τίποτα και ο ισχυρισµός είναι αληθής.


• Υποθέτουµε ότι n = 2. ΄Ετσι έχουµε δύο ιδεώδη I1 και I2 του R µε την ιδιότητα
I1 + I2 = R και άρα 1R = x + y όπου x ∈ I1 & y ∈ I2
Εποµένως χρησιµοποιώντας ότι τα I1 και I2 είναι ιδεώδη του R, ϑα έχουµε :
∀r ∈ R : r = rx + ry = r1 + r2 και r1 := rx ∈ I1 & r2 := ry ∈ I2 (†)
Θεωρούµε την απεικόνιση
f : R −→ R/I1 × R/I2 , f (r) = (r + I1 , r + I2 )
182

Εύκολα ϐλέπουµε ότι η f είναι οµοµορφισµός δακτυλίων και


 
Ker(f ) = r ∈ R | f (r) = 0R/I1 ×R/I2 = r ∈ R | (r + I1 , r + I2 ) = (0 + I1 , 0 + I2 ) =
 
= r ∈ R | r + I1 = 0 + I1 & r + I2 = 0 + I2 = r ∈ R | r ∈ I1 & r ∈ I2 = I1 ∩ I2
∆είχνουµε ότι η f είναι επιµορφισµός : έστω (r + I1 , s + I2 ) ∈ R/I1 × R/I2 . Τότε από τη σχέση (†)
έπεται ότι ϑα έχουµε :
r = r1 + r2 όπου r1 ∈ I1 & r2 ∈ I2 και s = s1 + s2 όπου s1 ∈ I1 & s2 ∈ I2
Τότε
r − r2 = r1 ∈ I1 =⇒ r + I1 = r2 + I1 και s − s1 = s2 ∈ I2 =⇒ s + I2 = s1 + I2
Εποµένως
r + I1 = r2 + I1 = r2 + s1 + I1 διότι s1 ∈ I1 και s + I2 = s1 + I2 = s1 + r2 + I2 διότι r2 ∈ I2
Θεωρούµε το στοιχείο
r := r2 + s1 ∈ R
Παρατηρούµε ότι, λόγω των παραπάνω σχέσεων, ϑα έχουµε :
f (r2 + s1 ) = (r2 + s1 + I1 , r2 + s1 + I2 ) = (r + I1 , s + I2 )
και εποµένως η απεικόνιση f είναι επί.
Επειδή η f : R −→ R/I1 × R/I2 είναι επιµορφισµός δακτυλίων και Ker(f ) = I1 ∩ I2 , από το Πρώτο
Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων
R/I1 ∩ I2 ∼
= R/I1 × R/I2
• Επαγωγική Υπόθεση: Ο ισχυρισµός της ΄Ασκησης είναι αληθής για κάθε δακτύλιο R και πλήθος
ιδεωδών I1 , I2 , · · · , In−1 , όπου Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n − 1, δηλαδή υπάρχει ισοµορφισµός
δακτυλίων
 n−1
Ii ∼
\
R = R/I1 × R/I2 × · · · × R/In−1
i=1
Επιστρέφοντας στην αρχική υπόθεση της ΄Ασκησης, υποθέτουµε τώρα έχουµε n το πλήθους ιδεώδη
I1 , I2 , · · · , In , όπου Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n.

− Ισχυρισµός:
n−1
\
( Ii ) + In = R (††)
i=1
Απόδειξη του Ισχυρισµού: Επειδή Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n, έπεται ότι η µονάδα 1R του δακτυλίου
ανήκει στα ιδεώδη I1 + In , I2 + In , · · · , In−1 + In , και άρα µπορούµε να γράψουµε :
1R = y1 + yn = y2 + yn = · · · = yn−1 + yn , yi ∈ Ii , 1≤i≤n
Τότε, χρησιµοποιώντας οτι το In είναι ιδεώδες του R, προφανώς µπορούµε, αν αναπτύξουµε το παραπάνω
γινόµενο, να γράψουµε :
1R = (y1 + yn )(y2 + yn ) · · · (yn−1 + yn ) = y1 y2 · · · yn−1 + y, όπου y ∈ In (†††)
΄Οµως το στοιχείο y1 y2 · · · yn−1 ανήκει σε κάθε ιδεώδες Ik , 1 ≤ k ≤ n − 1, διότι κάθε yk ∈ Ik . ΄Αρα
y1 y2 · · · yn−1 ∈ n−1
T
i=1 Ii , και τότε επειδή η τοµή ιδεωδών είναι ιδεώδες, η σχέση (†††) δείχνει ότι :
n−1
\ n−1
\
∀r ∈ R : r = ry1 y2 · · · yn−1 + ry ∈ ( Ii ) + In =⇒ ( Ii ) + In = R
i=1 i=1
και εποµένως ισχύει η σχέση (††).
183

Τώρα λόγω της (††), της επαγωγικής υπόθεσης, και της απόδειξης του ισχυρισµού για την περίπτωση
n = 2, ϑα έχουµε διαδοχικά :
n
 n−1 n−1
∼ Ii × R/In ∼
\ \ \
R Ii = R ( Ii ) ∩ In = R/ = R/I1 × R/I2 × · · · × R/In−1 × R/In
i=1 i=1 i=1

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 137. ( Κινέζικο Θεώρηµα Υπολοίπων για ∆ακτυλίους) ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα
και I1 , I2 , · · · , In ιδεώδη του R, έτσι ώστε :
Ii + Ij = R, 1 ≤ i 6= j ≤ n
Να δείξετε ότι αν x1 , x2 , · · · , xn ∈ R, τότε υπάρχει ένα στοιχείο x ∈ R έτσι ώστε :
x − xk ∈ Ik , 1≤k≤n
Να συνάγετε το Κινέζικο Θεώρηµα Υπολοίπων της Θεωρίας Αριθµών : ΄Εστω m1 , m2 , · · · , mn ϑετικοί
ακέραιοι έτσι ώστε (mi , mj ) = 1, 1 ≤ i 6= j ≤ n. ΄Εστω a1 , a2 , · · · , an τυχόντες ακέραιοι. Τότε το
σύστηµα ισοτιµιών
x ≡ ai mod(mi ) 1≤i≤n
έχει λύση, και δύο τυχούσες λύσεις του συστήµατος είναι ισότιµες modulo m1 m2 · · · mn .

Λύση. Ο επιµορφισµός φ που κατασκευάσαµε στην προηγούµενη άσκηση µας λέει ότι αν,
x1 , x2 , . . . , xk , . . . , xn είναι οποιαδήποτε στοιχεία του R, τότε υπάρχει κάποιο x ∈ R µε
(x + I1 , x + I2 , . . . , x + Ik , . . . , x + In ) = φ(x) = (x1 + I1 , x2 + I2 , . . . , xk + Ik , . . . , xn + In )
ή ισοδύναµα υπάρχει x ∈ R µε
x − xk ∈ Ik ,
1 ≤ k ≤ n.
Επιπλέον, η ανωτέρω άσκηση µας πληροφορεί ότι αν, φ(x) = φ(y), τότε x − y ∈ Ker(φ) = ∩n
k=1 Ik .

Ας συνάγουµε το Κινέζικο Θεώρηµα Υπολοίπων της Θεωρίας Αριθµών:


Αφού οι ϑετικοί ακέραιοι m1 , m2 , . . . , mn είναι ανά δύο σχετικώς πρώτοι µέταξύ τους το ιδεώδες hmi i +
hmj i ισούται µε Z, για κάθε i, j, i 6= j, 1 ≤ i, j ≤ n αφού το 1 ∈ hmi i + hmj i, επειδή το 1 ως µέγιστος
κοινός διαιρέτης των mi , mj , i 6= j γράφεται ως 1 = κmi + λmj . ΄Ετσι ικανοποιούνται οι υποθέσεις της
προηγούµενης και του πρώτου µέρους της παρούσας άσκησης.
Γι΄ αυτό αν, a1 , a2 , · · · , an είναι οποιοιδήποτε ακέραιοι µπορούµε να ϐρούµε ∀i, 1 ≤ i ≤ n ένα a ∈ Z µε
a − ai ∈ hmi i. Με άλλα λόγια το συγκεκριµένο a ∈ Z είναι λύση του συστήµατος ισοτιµιών
x ≡ ai mod(mi ) 1 ≤ i ≤ n.
Επιπλέον αν, a και b είναι λύσεις του ανωτέρω συστήµατος, τότε όπως είδαµε στο πρώτο µέρος της παρούσας
άσκησης η διαφορά τους a − b ανήκει στον πυρήνα Ker(φ), δηλαδή στο ιδεώδες
n
\
hmk i = hm1 i ∩ hm2 i ∩ · · · ∩ hmn i.
k=1
Tn
Αλλά είναι γνωστό ότι η τοµή k=1 hmk i ισούται µε hmi, όπου m είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο
των m1 , m2 , . . . , mn και επειδή οι συγκεκριµένοι αριθµοί είναι ανά δύο σχετικώς πρώτοι, το ελάχιστο κοινό
πολλαπλάσιό τους ισούται µε m1 m2 . . . mn . Συνεπώς αν, a και b είναι λύσεις του ανωτέρω συστήµατος,
τότε a − b ∈ hm1 m2 . . . mn i. Στη γλώσσα της Θεωρία αριθµών αυτό σηµαίνει ότι δύο οποιεσδήποτε λύσεις
του συστήµατος είναι ισότιµες modulo m1 m2 · · · mn .
184

a
Λυµένη ΄Ασκηση 138. ΄Εστω n = pa11 pa22 · · · pkk η πρωτογενής ανάλυση του ϕυσικού αριθµού n ≥ 1 σε
γινόµενο δυνάµεων διακεκριµµένων πρώτων αριθµών p1 , p2 , · · · , pk .
Να δείξετε ότι υπάρχει ένας ισοµορφισµός δακτυλίων

=
Zn −→ Zpa1 × Zpa2 × · · · × Zpak
1 2 k

Λύση. Η συγκεκριµένη άσκηση είναι και αυτή µια εφαρµογή της ΄Ασκησης 13. και της ΄Ασκησης 14.. Οι
a
αριθµοί pi i , i = 1, 2, . . . , k είναι ανά δύο σχετικώς πρώτοι και συνεπώς, για κάθε i, j, 1 ≤ i, j ≤ k µε i 6= j ,
a aj
είναι hpi i i + hpj i = Z. Από την ΄Ασκηση 13 έχουµε τον ισοµορφισµό
Z/ Ker(φ) ∼ = Zpa1 1 × Zpa2 2 × · · · × Zpak (∗)
k
Tk a
Γνωρίζουµε ότι ο Ker(φ) ισούται µε i=1 hpi i i. Αλλά το συγκεκριµένο ιδεώδες ισούται µε το ιδεώδες hi,
a
όπου  είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των ανά δύο σχετικώς πρώτων αριθµών pi i , 1 ≤ i ≤ k . Γι΄
a1 a2 ak
αυτό  = p1 p2 · · · pk = n και έτσι η (∗) παίρνει τη µορφή
Zn = Z/hni ∼ = Z a1 × Z a2 × · · · × Z ak .
p1 p2 pk
185

Ασκησεις - Φυλλαδιο 10
∆ιδασκοντες: Ν. Μαρµαρίδης - Α. Μπεληγιάννης
Ιστοσελιδα Μαθηµατος :
http://users.uoi.gr/abeligia/AlgebraicStructuresI/ASI.html

Τετάρτη 16 Ιανουαρίου 2013

Λυµένη ΄Ασκηση 139. (1) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου
Z12 .
(2) Βρείτε όλα τα πρώτα ιδεώδη και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου Z2 × Z2 .
(3) Βρείτε ένα µέγιστο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z.
(4) Βρείτε ένα πρώτο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z το οποίο να µην είναι µέγιστο.
(5) Βρείτε ένα πρώτο ιδεώδες του δακτυλίου Z[t] το οποίο να µην είναι µέγιστο.
(6) Βρείτε ένα µη τετριµµένο γνήσιο ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z το οποίο να µην είναι πρώτο.

Λύση. (1) Από την επόµενη ’σκηση 2. ϑα έχουµε ότι τα µέγιστα ιδεώδη του Z12 ∼
= Z/12Z συµπίπτουν
µε τα πρώτα ιδεώδη και είναι τα εξής :
kZ/12Z, όπου 12Z ⊆ kZ και k είναι πρώτος διαιρέτης του 12
’ρα k = 2, 3 και εποµένως τα πρώτα = µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου Z/12Z είναι τα εξής :
2Z/12Z και 3Z/12Z
Εποµένως στον δακτύλιο Z12 τα πρώτα = µέγιστα ιδεώδη είναι τα εξής :
h[2]12 i και h[3]12 i
όπου h[2]12 i και h[3]12 i είναι οι κυκλικές υποοµάδες, τάξης 6 και 4 αντίστοιχα, της οµάδας Z12 οι
οποίες παράγονται από τα στοιχεία [2]12 και [3]12 .
(2) Εύκολα ϐλέπουµε ότι όλα τα ιδεώδη του Z2 × Z2 είναι τα εξής :
{([0]2 , [0]2 )} = {[0]2 } × {[0]2 }, {[0]2 } × Z2 , Z2 × {[0]2 }, Z2 × Z2
Επειδή τα πρώτα και µέγιστα ιδεώδη ενός δακτυλίου είναι εξ΄ ορισµού γνήσια, και επειδή το µηδενι-
κό ιδεώδες ενός δακτυλίου είναι µέγιστο (πρώτο) αν και µόνον αν ο δακτύλιος είναι σώµα (ακέραια
περιοχή), το ιδεώδες Z2 × Z2 δεν είναι πρώτο ούτε µέγιστο. Επίσης επειδή ο δακτύλιος Z2 × Z2
περιέχει διαιρέτες του µηδενός (π.χ. ([1]2 , [0]2 ) · ([0]2 , [1]2 ) = ([0]2 , [0]2 )), το µηδενικό ιδεώδες
{([0]2 , [0]2 )} δεν είναι ούτε πρώτο ούτε µέγιστο.
Τα ιδεώδη I = {[0]2 } × Z2 και J = Z2 × {[0]2 } είναι µέγιστα διότι οι δακτύλιο πηλίκα
Z2 × Z2 {[0]2 } × Z2 ∼ Z2 × Z2 Z2 × {[0]2 } ∼
 
= Z2 και = Z2
είναι σώµατα.
Οι παραπάνω ισοµορφισµοί επάγονται από τους επιµορφισµούς δακτυλίων
f : Z2 × Z2 −→ Z2 , f [([n]2 , [m]2 )) = [n]2
g : Z2 × Z2 −→ Z2 , g[([n]2 , [m]2 )) = [m]2
για τους οποίους προφανώς έχουµε
I = {[0]2 } × Z2 = Ker(f ) και J = Z2 × {[0]2 } = Ker(g)
186

µε χρήση του Πρώτου Θεωρήµατος Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, δηλαδή οι Ϲητούµενοι ισοµορφισµοί


ορίζονται ως εξής :

f : Z2 × Z2 {[0]2 } × Z2 −→ Z2 , f [([n]2 , [m]2 ) + I) = [n]2

g : Z2 × Z2 Z2 × {[0]2 } −→ Z2 , g[([n]2 , [m]2 ) + J) = [m]2
Εναλλακτικά: µπορεί κανείς να δείξει ότι τα ιδεώδη I και J είναι µέγιστα µε χρήση του ορισµού.
Π.χ., αν K είναι ένα ιδεώδες του Z2 × Z2 έτσι ώστε
{[0]2 } × Z2 ⊆ K ⊆ Z2 × Z2

τότε K είναι µια υποοµάδα της προσθετικής οµάδας Z2 × Z2 , + η οποία έχει τάξη 4. ΄Αρα από το
Θεώρηµα του Lagrange η τάξη της υποοµάδας K ϑα είναι δαιρέτης της τάξης οµάδας Z2 × Z2 που
είναι 4, και άρα ϑα είναι έχει τάξη 2 ή 4. Προφανώς τότε : είτε {[0]2 } × Z2 = K ή K = Z2 × Z2 .
Επειδή προφανώς το ιδεώδες {[0]2 }×Z2 είναι γνήσιο, έπεται ότι το ιδεώδες {[0]2 }×Z2 είναι µέγιστο.
(3) Αναζητούµε ένα ιδεώδες I του Z × Z, έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο (Z × Z)/I να είναι σώµα. Με
αυτή τη προοπτική ϑεωρούµε το υποσύνολο
I = Z × 2Z ⊆ Z × Z
και αναζητούµε επιµορφισµό από τον δακτύλιο Z × Z σε ένα σώµα µε πυρήνα το υποσύνολο I .
Ορίζουµε απεικόνιση
f : Z × Z −→ Z2 , f (n, m) = [m]2
Εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός δακτυλίων, και
 
Ker(f ) = (n, m) ∈ Z × Z | f (n, m) = [0]2 = (n, m) ∈ Z × Z | [m]2 = [0]2 =
 
= (n, m) ∈ Z × Z | 2 | m = (n, m) ∈ Z × Z | m ∈ 2Z = Z × 2Z
και εποµένως το υποσύνολο Z × 2Z είναι ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z, ως πυρήνας οµοµορφισµού
δακτυλίων.
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δα-
κτυλίων
(Z × Z) (Z × 2Z) ∼

= Z2
Επειδή ο δακτύλιος Z2 είναι σώµα, έπεται ότι το ιδεώδες Z × 2Z είναι µέγιστο.
(4) Αναζητούµε ένα ιδεώδες I του Z × Z, έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο (Z × Z)/I να είναι ακέραια
περιοχή, αλλά όχι σώµα. Με αυτή τη προοπτική ϑεωρούµε το υποσύνολο
I = Z × {0} ⊆ Z × Z
και αναζητούµε επιµορφισµό από τον δακτύλιο Z × Z σε µια ακέραια περιοχή, η οποία δεν είναι
σώµα, µε πυρήνα το υποσύνολο I . Ορίζουµε απεικόνιση
f : Z × Z −→ Z, f (n, m) = m
Εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός δακτυλίων, και
 
Ker(f ) = (n, m) ∈ Z × Z | f (n, m) = 0 = (n, m) ∈ Z × Z | m = 0 =

= (n, 0) ∈ Z × Z | n ∈ Z = Z × {0}
και εποµένως το υποσύνολο Z × {0} είναι ιδεώδες του δακτυλίου Z × Z, ως πυρήνας οµοµορφισµού
δακτυλίων.
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δα-
κτυλίων
(Z × Z) (Z × {0}) ∼

= Z
Επειδή ο δακτύλιος Z είναι ακέραια περιοχή, αλλά όχι σώµα, έπεται ότι το ιδεώδες Z × {0} είναι
πρώτο, αλλά όχι µέγιστο.
187

(5) Αναζητούµε ένα ιδεώδες I του Z[t], έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο Z[t]/I να είναι ακέραια περιοχή,
αλλά όχι σώµα. Με αυτή τη προοπτική ϑεωρούµε το κύριο ιδεώδες του Z[t] το οποίο παράγεται από
το πολυώνυµο t:

I = (t) = tP (t) ∈ Z[t] | P (t) ∈ Z[t]
∆ηλαδή το (t) αποτελείται από όλα τα πολυώνυµα µε µηδενικό σταθερό όρο.
Η απεικόνιση

f : Z[t] −→ Z, f (P (t)) = P (0)


η οποία στέλνει κάθε πολυώνυµο στον σταθερό του όρο, έιναι προφανώς ένας επιµορφισµός δα-
κτυλίων, µε πυρήνα
 
Ker(f ) = P (t) ∈ Z[t] | f (P (t)) = 0 = P (t) ∈ Z[t] | P (0) = 0 = (t)
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δα-
κτυλίων
Z[t]/(t) ∼
= Z
Επειδή ο δακτύλιος Z είναι ακέραια περιοχή, αλλά όχι σώµα, έπεται ότι το ιδεώδες (t) είναι πρώτο,
αλλά όχι µέγιστο.
(6) Αναζητούµε ένα ιδεώδες I του Z × Z, έτσι ώστε ο δακτύλιος πηλίκο (Z × Z)/I να µην είναι ακέραια
περιοχή, και άρα να έχει διαιρέτες του µηδενός. Με αυτή τη προοπτική ϑεωρούµε το υποσύνολο

2Z × 3Z = (2k, 3l) ∈ Z × Z | k, l ∈ Z
Επειδή το σύνολο 2Z × 3Z είναι µη-κενό και είναι προφανώς κλειστό στην πρόσθεση του δακτυλίου
Z × Z και στον πολλαπλασιασµό των στοιχείων του µε στοιχεία του δακτυλίου 2Z × 3Z, έπεται
άµεσα ότι το υποσύνολο 2Z × 3Z είναι ένα ιδεώδες του Z × Z.
Θα προσδιορίσουµε τον δακτύλιο πηλίκο (Z × Z) 2Z × 3Z). Ορίζουµε απεικόνιση
f : Z × Z −→ Z2 × Z3 , f (n, m) = ([n]2 , [m]3 )
Εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση f είναι επιµορφισµός δακτυλίων, και

Ker(f ) = (n, m) ∈ Z × Z | f (n, m) = ([0]2 , [0]3 ) =

= (n, m) ∈ Z × Z | ([n]2 , [m]3 ) = ([0]2 , [0]3 ) =

= (n, m) ∈ Z × Z | [n]2 = [0]2 & [m]3 = [0]3 =

= (n, m) ∈ Z × Z | 2 | n & 3 | m = 2Z × 3Z
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυ-
λίων
(Z × Z)]/(2Z × 3Z) ∼
= Z2 × Z3
Επειδή ο δακτύλιος Z2 × Z3 δεν είναι ακέραια περιοχή (για παράδειγµα ([1]2 , [0]3 ) · ([0]2 , [1]3 ) =
([0]2 , [0]3 )), έπεται ότι το ιδεώδες 2Z × 3Z δεν είναι πρώτο.

Λυµένη ΄Ασκηση 140. Να ϐρεθούν όλα τα πρώτα (µέγιστα) ιδεώδη του δακτυλίου Zn .

Λύση. Θα προσδιορίσουµε πρώτα όλα τα ιδέωδη του δακτυλίου Zn .


Υπενθυµίζουµε πρώτα ότι αν R είναι ένας δακτύλιος και I είναι ένα ιδεώδες του R, τότε τα ιδεώδη του
δακτυλίου πηλίκο R/I είναι της µορφής J/I , όπου J είναι ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε : I ⊆ J , ϐλέπε
’σκηση 10. του Φυλλαδίου 9.
Λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων
Zn ∼
= Z/nZ
188

έπεται ότι τα ιδεώδη του δακτυλίου Z/nZ είναι της µορφής


J/nZ όπου J είναι ένα ιδεώδες του Z έτσι ώστε nZ ⊆ J
Γνωρίζουµε όµως ότι τα ιδεώδη του Z είναι τα εξής :
kZ, k = 0, 1, 2, 3, · · ·
και άρα τα ιδεώδη του Z/nZ είναι της µορφής :
kZ/nZ, k ≥ 0, και nZ ⊆ kZ
Επειδή
nZ ⊆ kZ ⇐⇒ n ∈ kZ n = k · m, για κάποιο m ∈ Z ⇐⇒ k | n
καταλήγουµε ότι τα ιδεώδη του δακτυλίου Z/nZ είναι τα εξής :
kZ/nZ, όπου k | n
΄Ενα ιδεώδες kZ/nZ του Z/nZ είναι µέγιστο, αντίστοιχα πρώτο, αν και µόνον αν ο δακτύλιος πηλίκο
Z/nZ kZ/nZ ∼
= Z/kZ ∼

= Zk
είναι σώµα, αντίστοιχα ακέραια περιχή, όπου παραπάνω χρησιµοποιήσαµε το Τρίτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών
για ∆ακτυλίους.
΄Οµως ο δακτύλιος Zk είναι σώµα αν και µόνον αν ο δακτύλιος Zk είναι ακέραια περιοχή αν και µόνον
αν ο αριθµός k είναι πρώτος.
Συνοψίζοντας ϑα έχουµε ότι τα πρώτα ιδεώδη του δακτυλίου Z/nZ συµπίπτουν µε τα µέγιστα ιδεώδη και
είναι τα εξής :
kZ/nZ, όπου k | n και k είναι πρώτος
∆ηλαδή, τα πρώτα ιδεώδη του δακτυλίου Z/nZ συµπίπτουν µε τα µέγιστα, και είναι τα εξής :
d1 Z/nZ, d2 Z/nZ, · · · , dm Z/nZ, όπου d1 , d2 , · · · , dm είναι όλοι οι πρώτοι διαιρέτες του n
Τέλος µέσω του ισοµορφισµού
f : Z/nZ −→ Zn , f (k + nZ) = [k]n
τα ιδεώδη di Z/nZ, 1 ≤ i ≤ m, του δακτυλίου Z/nZ αντιστοιχούν µε τα ιδεώδη f (di Z/nZ) = h[di ]n i, τα
οποία συµπίπτουν µε τις κυκλικές υποοµάδες h[di ]n i της κυκλικής οµάδας Zn , οι οποίες παράγονται από
τα στοιχεία [di ]n . Υπενθυµίζουµε ότι η τάξη της κυκλικής οµάδας h[di ]n i είναι dn , 1 ≤ i ≤ m.
i
’ρα τα πρώτα ιδεώδη του δακτυλίου Zn συµπίπτουν µε τα µέγιστα ιδεώδη και είναι τα εξής :
h[p]n i, όπου p είναι πρώτος διαιρέτης του n
όπου h[p]n i είναι η κυκλική υποοµάδα της Zn , τάξης np , η οποία παράγεται από την κλάση [p]n του διαιρέτη
p του n.

Λυµένη ΄Ασκηση 141. Να δείξετε ότι κάθε ακέραια περιοχή µε πεπερασµένο πλήθος (κύριων) ιδεωδών
είναι σώµα.

Λύση. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή, και υποθέτουµε ότι το πλήθος των κύριων ιδεωδών της R είναι
πεπερασµένο. Επειδή ο δακτύλιος R, ως ακέραια περιοχή, είναι µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, για να
δείξουµε ότι ο R είναι σώµα, αρκεί να δείξουµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο x ∈ R είναι αντιστρέψιµο,
δηλαδή :
R 3 x 6= 0 x ∈ U(R)
=⇒
όπου U(R) είναι η οµάδα των αντιστρεψίµων στοιχείων του R.
Θεωρούµε τα κύρια ιδεώδη (xn ) τα οποία παράγονται από τις ϕυσικές δυνάµεις του x:
In = (xn ) = rxn ∈ R | r ∈ R , n ≥ 1

189

Επειδή η συλλογή κύριων ιδεωδών In = (xn ), n ≥ 1, είναι πεπερασµένη, έπεται ότι υπάρχουν n, m ≥ 1
µε n 6= m έτσι ώστε :
(xn ) = (xm ), n, m ≥ 1, n 6= m
Χωρίς ϐλάβη της γενικότητας, υποθέτουµε ότι m < n. Τότε

xm ∈ (xm ) = (xn ) =⇒ xm = rxn = rxn−m xm =⇒ (1R − rxn−m )xm = 0


Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή, έπεται ότι :

xm = 0 ή rxn−m = 1R
Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή, και x 6= 0, έπεται ότι xm 6= 0, και εποµένως ϑα έχουµε,
χρησιµοποιώντας την µεταθετικότητα του δακτυλίου R, ότι :

rxn−m = 1R = xn−m r
• Αν n − m = 1, τότε ϑα έχουµε rx = 1R = xr και άρα x ∈ U(R).
• Αν n − m > 1, τότε n − m ≥ 2 και άρα µπορούµε να γράψουµε την τελευταία σχέση ως εξής :
(rxn−m−1 )x = 1R = x(rxn−m−1 ) και εποµένως x ∈ U(R)
΄Ετσι δείξαµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο του R είναι αντιστρέψιµο, δηλαδή ο δακτύλιος R είναι
σώµα.

Λυµένη ΄Ασκηση 142. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα. ∆είξτε ότι κάθε πρώτο ιδεώδες
του R είναι µέγιστο ιδεώδες, αν ισχύει µια από τις ακόλουθες συνθήκες :
(1) Ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος στοιχείων.
(2) Ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος (κύριων) ιδεωδών.

Λύση. (2) ΄Εστω ότι ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος κύριων ιδεωδών, και έστω P ένα πρώτο
ιδεώδες του R. Τότε γνωρίζουµε ότι ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι ακέραια περιοχή. Αν J = (x+P )
είναι ένα κύριο ιδεώδες του R/P το οποίο παράγεται από το στοιχείο x + P ∈ R/P , τότε J = π(I),
όπου π : R −→ R/P , π(x) = x + P , είναι ο ϕυσικός επιµορφισµός, και I = (x) είναι το κύριο
ιδεώδες του R το οποίο παράγεται από το στοιχείο x ∈ R.
Επειδή ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος κύριων ιδεωδών και επειδή κάθε κύριο ιδεώδες
του R/P είναι της µορφής (x + P ) = π((x)), όπου x ∈ R, έπεται προφανώς ότι ο δακτύλιος R/P
έχει πεπερασµένο πλήθος κύριων ιδεωδών.
Εποµένως από την ΄Ασκηση 3. παραπάνω, έπεται ότι ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι σώµα. ΄Αρα
το ιδεώδες P είναι µέγιστο.
(1) Αν ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος στοιχείων, τότε προφανώς ο R έχει πεπερασµένο
πλήθος κύριων ιδεωδών. ΄Ετσι το συµπέρασµα προκύπτει από το µέρος (2).
Εναλλακτικά ( χωρίς χρήση του (2) ): ΄Εστω ότι ο δακτύλιος R έχει πεπερασµένο πλήθος στοιχε-
ίων, και P ένα πρώτο ιδεώδες του R. Επειδή τότε προφανώς και ο δακτύλιος πηλίκο R/P έχει
πεπερασµένο πλήθος στοιχείων, και επειδή το ιδεώδες P είναι πρώτο, έπεται ότι ο δακτύλιος πηλίκο
R/P είναι µια πεπερασµένγη ακέραια περιοχή. Τότε όµως από γνωστό Θεώρηµα, ο δακτύλιος R/P
είναι σώµα. Τότε όµως, επίσης από γνωστό Θεώρηµα, έπεται ότι το ιδεώδες P είναι µέγιστο.

Λυµένη ΄Ασκηση 143. ΄Εστω R ένας, όχι απαραίτητα µεταθετικός, δακτύλιος µε µονάδα, και έστω N ένα
(γνήσιο) ιδεώδες του R. Να δείξετε ότι το N είναι µέγιστο ιδεώδες του R αν και µόνο αν ο δακτύλιος πηλίκο
R/N είναι απλός δακτύλιος, δηλαδή δεν έχει γνήσια µη τετριµµένα ιδεώδη.
190

Λύση. ΄Εστω R ένας δακτύλιος µε µονάδα, και N ένα ιδεώδες του R.


‘‘=⇒’’ ΄Εστω ότι το N είναι µέγιστο ιδεώδες του R, και έστω K ⊆ R/N ένα ιδεώδες του δακτυλίου πηλίκο
R/N . Από την ΄Ασκηση 10. του Φυλλαδίου 9, έπεται ότι το ιδεώδες K είναι της µορφής K = J/N , όπου
J είναι ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε : N ⊆ J ⊆ R. Επειδή το N είναι µέγιστο, έπεται ότι : είτε N = J
ή J = R. Αυτό σηµαίνει ότι : είτε K = N ή K = R/N , δηλαδή το ιδεώδες K είναι είτε το τετριµµένο
ιδεώδες ή ο δακτύλιος R/N . ΄Αρα ο δακτύλιος R/N δεν έχει γνήσια µη τετριµµένα ιδεώδη, και εποµένως
ο δακτύλιος R/N είναι απλός.
‘‘⇐=’’ Υποθέτουµε ότι ο δακτύλιος R/N είναι απλός, και έστω J είναι ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε :
N ⊆ J ⊆ R. Τότε το υποσύνολο

J/N = y + N ∈ R/N | y ∈ J
είναι ένα ιδεώδες του δακτυλίου πηλίκο R/N . Επειδή ο δακτύλιος R/N είναι απλός, έπεται ότι το ιδεώδες
J/N είναι είτε το µηδενικό ιδέωδες {0} + N = N ή ο δακτύλιος R/N . Προφανώς αυτό σηµαίνει ότι είτε
J = N ή J = R. Εποµένως το ιδεώδες N είναι µέγιστο.

Σχόλιο. ΄Οπως γνωρίζουµε, αν R είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, τότε ένα ιδεώδες N του R
είναι µέγιστο αν και µόνον αν ο δακτύλιος πηλίκο R/N είναι σώµα. ΄Ετσι η έννοια του απλού δακτυλίου
σε µη-µεταθετικούς δακτυλίους, στην ΄Ασκηση 5., είναι ανάλογη της έννοιας του σώµατος σε µεταθετικούς
δακτυλίους.

Σχόλιο. ΄Εστω R ένας, όχι απαραίτητα µεταθετικός, δακτύλιος µε µονάδα. Υπενθυµίζουµε ότι ένα γνήσιο
ιδεώδες P του R καλείται πρώτο ιδεώδες αν :
Αν I και J είναι ιδεώδη του R, τότε : IJ ⊆ P =⇒ I⊆P ή J ⊆P
όπου IJ είναι το ακόλουθο ιδεώδες του R:

IJ = x1 y1 + x2 y2 + · · · + xn yn ∈ R | xi ∈ I & yi ∈ J, 1 ≤ i ≤ n, n ≥ 1
Ο δακτύλιος R καλείται πρώτος δακτύλιος αν το µηδενικό ιδεώδες του R είναι πρώτο.
Σηµειώνουµε ότι όπως και στους µεταθετικούς δακτυλίους, κάθε µέγιστο ιδεώδες είναι πρώτο, αλλά
γενικά το αντίστροφο δεν ισχύει.
Αν ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός, τότε µπορεί κανείς να δείξει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία ότι : ένα γνήσιο
ιδεώδες P του R είναι πρώτο αν και µόνον αν ∀r, s ∈ R: rs ∈ P =⇒ r ∈ P ή s ∈ P . ∆ηλαδή έχουµε
την συνήθη έννοια του πρώτου ιδεώδους για µεταθετικούς δακτυλίους.
Επίσης ένας µεταθετικός δακτύλιος είναι πρώτος δακτύλιος αν και µόνον αν είναι ακέραια περιοχή.
Η παραπάνω διάκριση ορισµών πρώτου ιδεώδους σε µεταθετικούς και µη-µεταθετικούς δακτυλίους είναι
απαραίτητη, όπως δείχνει το παρακάτω παράδειγµα :
΄Εστω K ένα σώµα και έστω R = Mn (K). Τότε, όπως προκύπτει από τις Ασκήσεις 7. και 8. του
Φυλλαδίου 9, ο δακτύλιος R δεν έχει γνήσια µη-τετριµµένα ιδεώδη. Ως άµεση συνέπεια ϐλέπουµε ότι το
µηδενικό ιδώδες O του R είναι πρώτο (µε την έννοια του πρώτου ιδεώδους σε µη-µεταθετικούς δακτυλίους),
δηλαδή ο δακτύλιος R = Mn (K) είναι πρώτος. Από την άλλη πλευρά, εύκολα ϐλέπουµε ότι υπάρχουν
µη-µηδενικοί πίνακες A και B έτσι ώστε AB = 0 ∈ O, και εποµένως το ιδώδες O του R δεν είναι πρώτο (µε
την έννοια του πρώτου ιδεώδους σε µεταθετικούς δακτυλίους).

Λυµένη ΄Ασκηση 144. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, και υποθέτουµε ότι κάθε ιδεώδες
του R είναι πρώτο ιδέωδες. Να δείξετε ότι ο R είναι σώµα.

Λύση. Επειδή ο R είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, για να δείξουµε ότι ο R είναι σώµα, αρκεί
να δείξουµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο x ∈ R είναι αντιστρέψιµο.
191

• ∆είχνουµε πρώτα ότι ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή. Πράγµατι : το µηδενικό ιδεώδες {0}
προφανώς είναι κύριο, διότι παράγεται από το 0: {0} = (0), και άρα είναι πρώτο από την υπόθεση. Τότε
όµως ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή.
• ΄Εστω λοιπόν R 3 x 6= 0. Θεωρούµε το κύριο ιδεώδες
(x2 ) = rx2 ∈ R | r ∈ R


το οποίο παράγεται από το στοιχείο x2 . Από την υπόθεση, έχουµε ότι το (x2 ) είναι ένα πρώτο ιδεώδες, και
άρα ϑα έχουµε :
x · x = x2 ∈ (x2 ) =⇒ x ∈ (x2 ) =⇒ x = rx2 , για κάποιο r ∈ R
Τότε, χρησιµοποιώντας ότι x 6= 0 και ότι ο R είναι ακέραια περιοχή, ϑα έχουµε :
x = rx2 =⇒ (1R − rx)x = 0 =⇒ xr = 1R = rx =⇒ x ∈ U(R)
Εποµένως δείξαµε ότι κάθε µη-µηδενικό στοιχείο του R είναι αντιστρέψιµο, και άρα ο δακτύλιος R είναι
σώµα.

Λυµένη ΄Ασκηση 145. Να ϐρεθούν όλα τα πρώτα και όλα τα µέγιστα ιδεώδη του δακτυλίου
n 
a b
o
R= ∈ M2 (R) | a, b, c ∈ R
0 c
Λύση. Απο την ΄Ασκηση 6. του Φυλλαδίου 9, έχουµε ότι τα ιδεώδη του δακτυλίου R είναι τα εξής :
(1) Το µηδενικό ιδεώδες O = ( 00 00 ).
(2) Ο δακτύλιος R.
(3) Το ιδεώδες
 
 a b
I= ∈ R | a, b ∈ R
0 0
(4) Το ιδεώδες
 
 0 b
J= ∈ R | b, c ∈ R
0 c
(5) Το ιδεώδες
 
 0 b
K= ∈ R | b∈R
0 0
Για τα µέγιστα ιδεώδη ϑα έχουµε :
(1) Το µηδενικό ιδεώδες O δεν είναι µέγιστο, διότι π.χ. έχουµε O ⊆ J ⊆ R και O 6= J και J 6= R.
Εναλλακτικά το µηδενικό ιδεώδες O δεν είναι µέγιστο διότι ο δακτύλιος R ∼
= R/O δεν είναι σώµα,
για παράδειγµα έχει διαιρέτες του µηδενός και µη-µηδενικά µη-αντιστρέψιµα στοιχεία).
(2) Το µη-γνήσιο ιδεώδες R δεν είναι µέγιστο εξ΄ ορισµού.
(3) Για το ιδεώδες I : Εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση

f : R −→ R, f ab =c
0c
είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων, και
Ker(f ) = I
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων
R/I ∼
= R
Επειδή το R είναι σώµα, έπεται ότι ιδιαίτερα το R είναι απλός δακτύλιος, και εποµένως το ιδεώδες
I του R είναι µέγιστο, ϐλέπε την ΄Ασκηση 5..
192

(4) Για το ιδεώδες J : Θα εργασθούµε χρησιµοποιώντας τον ορισµό (ϕυσικά µπορεί κανείς να εργασθεί
όπως και για το ιδεώδες I , δείχνοντας ότι R/J ∼
= R). Προφανώς το ιδεώδες J είναι γνήσιο. ΄Εστω
N ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε : J ⊆ N ⊆ R. Απο τη λίστα όλων των ιδεωδών του R, ϐλέπουµε
ότι είτε N = J ή N = R. Εποµένως το J είναι µέγιστο.
(5) Για το ιδεώδες K : Εύκολα ϐλέπουµε ότι η απεικόνιση

f : R −→ R × R, f ab = (a, c)
0c
είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων, και
Ker(f ) = K
Από το Πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων
R/K ∼
= R×R
Επειδή ο δακτύλιος R × R δεν είναι σώµα (δεν είναι καν ακέραια περιοχή), έπεται ότι ιδιαίτερα ο
δακτύλιος R × R δεν είναι απλός. Αυτό έχει ως συνέπεια ότι το ιδεώδες K δεν είναι µέγιστο.
Εναλλακτικά: Παρατηρούµε ότι K ⊆ I ⊆ R και K ⊆ J ⊆ R και ϕυσικά K 6= I, J και I, J 6= R.
΄Αρα το K δεν είναι µέγιστο.
Επειδή ο δακτύλιος R δεν είναι µεταθετικός, για τα πρώτα ιδεώδη του R ϑα έχουµε :
(1) Το µηδενικό ιδεώδες O δεν έιναι πρώτο διότι, όπως εύκολα µποριούµε να δούµε : KK = O (διότι
0 b0 = ( 0 0 )), και προφανώς K 6= O.

0b
00 0 0 00
(2) Το ιδεώδες R δεν είναι πρώτο εξ΄ ορισµού.
(3) Το ιδεώδες K δεν είναι πρώτο διότι : επειδή
0 b0 0 ab0 +bc
    
∀ ab ∈I & ∀ 0b ∈J : ab = ∈ K
00 0c 00 0 c 0 0
έπεται ότι IJ ⊆ K , αλλά προφανώς I * K και J * K .
Εποµένως το ιδεώδες P δεν είναι πρώτο.
(4) Τα ιδεώδη I και J είναι πρώτα, όπως µπορούµε να δούµε εύκολα µε χρήση του ορισµού πρώτου
ιδεώδους σε µη µεταθετικούς δακτυλίους.

Λυµένη ΄Ασκηση 146. ΄Εστω R ένας δακτύλιος του Boole 17, και έστω P ένα γνήσιο ιδεώδες του R.
Αποδείξτε ότι τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Το ιδεώδες P είναι πρώτο.
(2) ∀x, y ∈ R: είτε x ∈ P ή y ∈ P ή x + y ∈ P .
(3) Το ιδεώδες P είναι µέγιστο.
(4) Ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι ισόµορφος µε το σώµα Z2 .

Λύση. Επειδή ο R είναι ένας δακτύλιος του Boole, ϑα έχουµε ότι : x2 = x, ∀x ∈ R. ΄Οπως προκύπτει
από την Λύση της ΄Ασκησης 7.(1) του Φυλλαδίου 8, ϑα έχουµε ότι ο R είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος
χαρακτηριστικής 2, δηλαδή :
∀x, y ∈ R : 2x = x + x = 0 και xy = yx
• (1) =⇒ (2) ΄Εστω P ένα πρώτο ιδεώδες του R και έστω x, y ∈ R. Τότε :
xy(x + y) = xyx + xyy = xxy + xyy = x2 y + xy 2 = xy + xy = 2xy = 0
και εποµένως, χρησιµοποιώντας ότι το P είναι πρώτο ιδεώδες, ϑα έχουµε :
xy(x + y) = 0 ∈ P =⇒ xy ∈ P ή x + y ∈ P =⇒ x ∈ P ή y ∈ P ή x + y ∈ P

17Υπενθυµίζουµε ότι ένας δακτύλιος µε µονάδα R καλείται δακτύλιος του Boole, αν : x2 = x, ∀x ∈ R.


193

• (2) =⇒ (3) ΄Εστω ότι ισχύει η συνθήκη (2). Θα δέιξουµε ότι το ιδεώδες P είναι µέγιστο. Από γνωστό
Θεώρηµα, αρκεί να δείξουµε ότι :

∀x ∈ R & x ∈
/P : P + (x) = R
όπου

P + (x) = p + rx ∈ R | r ∈ R
΄Εστω x ∈ R \ P . Θέτοντας y = 1R στην συνθήκη (2) και λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι 1R 6 inP (διότι το
ιδεώδες P είναι γνήσιο), έπεται ότι ϑα έχουµε :

x + 1R ∈ P =⇒ x + 1R = p ∈ P =⇒ 1R = p + (−x) ∈ P + (x)
Τότε όµως ϑα έχουµε ότι ιδεώδες P + (x) ϑα συµπίπτει µε τον δακτύλιο R επειδή περιέχει την µονάδα του
R. ΄Αρα P + (x) = R και εποµένως το ιδεώδες P είναι µέγιστο.
• (3) =⇒ (4) Υποθέτουµε ότι το ιδελωδες P είναι µέγιστο. Τότε ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι σώµα.
΄Οµως επειδή

∀x + P, y + P ∈ R/P : (x + P )2 = (x + P )(x + P ) = x2 + P = x + P
και επειδή ο δακτύλιος, ώς σώµα, δεν έχει διαιρέτες του µηδενός ϑα έχουµε :

(x + P ) (x + P ) − 1R + P ) = 0 + P =⇒ x + P = 0 + P ή x + P = 1R + P
Εποµένως :

R/P = 0 + P, 1R + P
Η απεικόνιση
f : R/P −→ Z2 , f (0 + P ) = [0]2 & f (1R + P ) = [1]2
είναι προφανώς ένας ισοµορφισµός δακτυλίων, και άρα ϑα έχουµε :

R/P ∼
= Z2
• (4) =⇒ (1) Αν έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων R/P ∼ = Z2 , τότε επειδή το Z2 είναι σώµα, ο
δακτύλιος R/P ϑα είναι σώµα και ιδιαίτερα ϑα είναι ακέραια περιοχή. Τότε όµως, όπως γνωρίζουµε από
την Θεωρία, το ιδεώδες P ϑα είναι πρώτο.

Λυµένη ΄Ασκηση 147. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα, και P ένα πρώτο ιδεώδες του
R. Υποθέτουµε ότι το P δεν περιέχει διαιρέτες του µηδενός. Να δείξετε οτι ο δακτύλιος R είναι ακέραια
περιοχή.

Λύση. ΄Εστω r, s ∈ R δύο στοιχεία του δακτυλίου, και υποθέτουµε οτι rs = 0. Τότε rs = 0 ∈ P . Επειδή
το P είναι πρώτο ιδεώδες, ϑα έχουµε ότι r ∈ P ή s ∈ P . Αν r 6= 0 6= s, τότε τα στοιχεία r, s είναι διαιρέτες
του µηδενός, ένας εκ των οποίων ανήκει στο πρώτο ιδεώδες P . Επειδή το P δεν περιέχει διαιρέτες του
µηδενός, έπεται ότι καταλήγουµε σε άτοπο. Εποµένως r = 0 ή s = 0, και άρα ο δακτύλιος R δεν περιέχει
διαιρέτες του µηδενός, δηλαδή είναι ακέραια περιοχή.

Λυµένη ΄Ασκηση 148. ΄Εστω f : R −→ S ένας οµοµορφισµός µεταξύ µεταθετικών δακτυλίων µε µονάδα.
(1) Να δείξετε ότι για κάθε πρώτο ιδεώδες J του S , το ιδεώδες f −1 (J) είναι ένα πρώτο ιδεώδες του R.
(2) Να δείξετε ότι αν η f είναι επιµορφισµός, τότε για κάθε µέγιστο ιδεώδες J του S , το ιδεώδες f −1 (J)
είναι ένα µέγιστο ιδεώδες του R.
(3) Να δείξετε µε ένα παράδειγµα ότι αν η f δεν είναι επιµορφισµός, τότε ο ισχυρισµός στο (2) δεν είναι
αληθής.
194

Λύση. (1) ΄Εστω J ένα πρώτο ιδεώδες του S . Τότε το υπσούνολο f −1 (J) είναι ένα ιδεώδες του R,
διότι προφανώς το υοσύνολο f −1 (J) είναι υποοµάδα της (R, +), και
∀r ∈ R & ∀x ∈ f −1 (J) =⇒ ∀r ∈ R & ∀x ∈ f −1 (J) : f (x) ∈ J
και τότε χρησιµοποιώντας ότι το J είναι ιδεώδες του S , ϑα έχουµε :
f (rx) = f (r)f (x) ∈ J & f (xr) = f (x)f (r) ∈ J =⇒ rx ∈ f −1 & xr ∈ f −1 (J)
Εποµένως το υποσύνολο f −1 (J) είναι ιδεώδες του R.
Τώρα επειδή το J είναι πρώτο ιδεώδες, ϑα έχουµε :
∀r, s ∈ R : rs ∈ f −1 (J) =⇒ f (rs) = f (r)f (s) ∈ J =⇒ f (r) ∈ J ή f (s) ∈ J =⇒
r ∈ f −1 (J) ή s ∈ f −1 (J)
΄Αρα το ιδεώδες f −1 (J) είναι πρώτο ιδεώδες του R.
(2) Υποθέτουµε ότι ο οµοµορφισµός f είναι επιµορφισµός και έστω J ένα µέγιστο ιδεώδες του S . Για
να δείξουµε ότι το ιδεώδες f −1 (J) είναι µέγιστο ιδεώδες του R, αρκεί να δείξουµε ότι :
/ f −1 (J) :
∀x ∈ R & x ∈ f −1 (J) + (x) = R
΄Εστω λοιπόν x ∈ R \ f −1 (J). Τότε y := f (x) ∈
/ J . Επειδή το J είναι µέγιστο ιδεώδες του S , ϑα
έχουµε :
∀y ∈ S & y ∈ / J : J + (y) = S
και εποµένως

J + (f (x)) = S =⇒ t + sf (x) ∈ S | t ∈ J & s ∈ S = S
΄Εστω r ∈ R. Τότε f (r) ∈ S και άρα :
f (r) = t + sf (x), όπου t ∈ J και s ∈ S
Τότε επειδή η f είναι επιµορφισµός, ϑα έχουµε ότι s = f (r 0 ) για κάποιο r 0 ∈ R, και τότε :
f (r) = t + sf (x) =⇒ f (r) = t + f (r0 )f (x) = t + f (r0 x) =⇒ t = f (r) − f (r0 x) = f (r − r0 x) ∈ J
Εποµένως
r − r0 x ∈ f −1 (J) =⇒ r − r0 x = q ∈ f −1 (J) =⇒ r = q + r0 x ∈ f −1 (J) + (x)
Εποµένως δείξαµε ότι R ⊆ f −1 (J) + (x) και άρα f −1 (J) + (x) = R, ∀x ∈ R \ f −1 (J). ΄Ετσι το
ιδεώδες f −1 (J) είναι µέγιστο ιδεώδες του R.
(3) Θεωρούµε τον οµοµορφισµό δακτυλίων
n
f : Z −→ Q, f (n) = n =
1
ο οποίος είναι προφανώς µονοµορφισµός, αλλά όχι επιµορφισµός. Επειδή ο δακτύλιος Q είναι
σώµα, έπεται ότι το µηδενικό ιδεώδες O του Q είναι µέγιστο.
Επιπλέον f −1 (O) = O, το µηδενικό ιδεώδες του δακτυλίου Z, διότι η f είναι µονοµορφισµός.
΄Οµως το ιδεώδες O ⊆ Z είναι πρώτο (διότι ο δακτύλιος Z είναι ακέραια περιοχή), αλλά δεν είναι
µέγιστο (διότι ο δακτύλιος Z δεν είναι σώµα).

Λυµένη ΄Ασκηση 149. ΄Εστω R ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα. Υποθέτουµε ότι18:
∀x ∈ R, ∃ n ≥ 2 : xn = x
Να δείξετε ότι κάθε πρώτο ιδεώδες του R είναι µέγιστο.

18το n γενικά µπορεί να εξαρτάται από το x ∈ R.


195

Λύση. ΄Εστω P ένα πρώτο ιδεώδες του R. Τότε ο δακτύλιος πηλίκο R/P είναι ακέραια περιοχή.
Για να δείξουµε ότι το P είναι µέγιστο, σύµφωνα µε γνωστό Θεώρηµα, αρκεί να δείξουµε ότι

∀x ∈ R \ P : P + (x) = R, όπου P + (x) = p + rx ∈ R | r ∈ R
Θεωρούµε στοιχείο x ∈ R και έστω x ∈/ P . Τότε για το στοιχείο x + P του δακτυλίου R/P , χρησιµο-
n
ποιώντας την υπόθεση ότι x = x, για κάποιο n ≥ 2 (το οποίο γενικά µπορεί να εξαρτάται από το x), ϑα
έχουµε :
(x + P )n = xn + P = x + P =⇒ (x + P ) xn−1 + P = x + P = (x + P )(1R + P )


Επειδή ο δακτύλιος R/P είναι ακέραια περιοχή, και επειδή x + P 6= 0 + P , διότι x ∈


/ P , από τον Νόµο
∆ιαγραφής σε ακέραιες περιοχές, έπεται ότι ϑα έχουµε :
xn−1 + P = 1R + P =⇒ 1R − xn−1 ∈ P =⇒ 1R − xn−1 = p ∈ P =⇒ 1R = p + xn−1 ∈ P + (x)
διότι προφανώς xn−1 = xn−2 x ∈ (x) = {rx ∈ R | r ∈ R}. Επειδή το ιδεώδες P + (x) περιέχει την µονάδα
του δακτυλίου R, έπεται ότι ϑα έχουµε P + (x) = R και εποµένως το ιδέωδες P είναι µέγιστο.

Λυµένη ΄Ασκηση 150. ΄Εστω R µια ακέραια περιοχή, και υποθέτουµε ότι κάθε ιδεώδες του R είναι κύριο.
Να δείξετε οτι κάθε µη-µηδενικό πρώτο ιδεώδες του R είναι µέγιστο.

Λύση. ΄Εστω P ένα µη-µηδενικό πρώτο ιδεώδες του R. Τότε το P είναι γνήσιο, και επειδή κάθε ιδεώδες
του R είναι κύριο, ϑα έχουµε ότι : P = (a), για κάποιο a ∈ R.
΄Εστω I ένα ιδεώδες του R έτσι ώστε P ⊆ I ⊆ R. Επειδή κάθε ιδεώδες του R είναι κύριο, ϑα έχουµε
I = (b) για κάποιο στοιχείο b ∈ R. ΄Αρα ϑα έχουµε :
(a) ⊆ (b) ⊆ R
Για να δείξουµε ότι το ιδέωδες (a) είναι µέγιστο, αρκεί να δείξουµε ότι αν (a) 6= (b), τότε (b) = R.
Θα έχουµε :

a ∈ (a) ⊆ (b) = rb ∈ R | r ∈ R =⇒ a = rb, για κάποιο r ∈ R
Επειδή το ιδεώδες (a) είναι πρώτο και rb = a ∈ (a), έπεται ότι :
είτε r ∈ (a) ή b ∈ (a) =⇒ είτε r = as ή b = ta για κάποια s, t ∈ R
΄Οµως αν b = ta, τότε προφανώς b ∈ (a), και τότε έπεται άµεσα ότι (b) ⊆ (a) και άρα (a) = (b) το οποίο
είναι άτοπο.
΄Αρα :
a = rb & r = sa =⇒ a = sab = asb =⇒ a(1R − sb) = 0
Επειδή ο δακτύλιος R είναι ακέραια περιοχή, έπεται ότι :
a = 0 ή sb = 1R
Αν a = 0, τότε (a) = (0) = O είναι το µηδενικό ιδεώδες το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα sb = 1R , και εποµένως
το στοιχείο b είναι αντιστρέψιµο διότι ο δακτύλιος R είναι µεταθετικός. Τότε όµως το ιδεώδες (b) συµπίπτει
µε τον δακτύλιο R, διότι περιέχει το αντιστρέψιµο στοιχείο b. Καταλήγουµε ότι (b) = R και εποµένως το
ιδεώδες (a) είναι µέγιστο.

Λυµένη ΄Ασκηση 151. (1) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t) το οποίο παράγεται από το πολυώνυµο
t του δακτυλίου πολυωνύµων F[t], όπου F είναι σώµα, είναι µέγιστο.
(2) Να δείξετε ότι το κύριο ιδεώδες (t) το οποίο παράγεται από το πολυώνυµο t του δακτυλίου πολυω-
νύµων Z[t], είναι πρώτο αλλά όχι µέγιστο.
196

(3) Να δείξετε ότι το ιδεώδες



(2, t) := 2P (t) + tQ(t) ∈ Z[t] | P (t), Q(t) ∈ Z[t]
του δακτυλίου Z[t] είναι µέγιστο.

Λύση. (1) Η απεικόνιση


f : F[t] −→ F, f (P (t)) = P (0)
η οποία στέλνει το πολυώνυµο P (t) = a0 +a1 t+a2 t2 +· · · +an tn στον σταθερό του όρο P (0) = a0 ,
εύκολα ϐλέπουµε ότι είναι επιµορφισµός δακτυλίων, και
 
Ker(f ) = P (t) ∈ F[t] | f (P (t)) = 0 = P (t) ∈ F[t] | P (0) = 0 =

= P (t) = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn ∈ F[t] | a0 = 0 =


P (t) = a1 t + a2 t2 + · · · + an tn ∈ F[t] | ai ∈ F, 1 ≤ i ≤ n


(a1 + a2 t + · · · + an tn−1 )t ∈ F[t] | ai ∈ F, 1 ≤ i ≤ n = (t)




Από το πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων :

F[t]/(t) ∼
= F
Επειδή ο δακτύλιος F είναι σώµα, έπεται ότι το ιδεώδες (t) είναι µέγιστο.
(2) Βλέπε το τµήµα (5) της ΄Ασκησης 1..
(3) Η απεικόνιση
f : Z[t] −→ Z, f (P (t)) = [P (0)]2
η οποία στέλνει το πολυώνυµο P (t) = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn µε ακέραιους συντελεστές στην
κλάση modulo 2, [P (0)]2 = [a0 ]2 του σταθερού του όρου P (0) = a0 , εύκολα ϐλέπουµε ότι είναι
επιµορφισµός δακτυλίων, και
 
Ker(f ) = P (t) ∈ Z[t] | f (P (t)) = [0]2 = P (t) ∈ Z[t] | [P (0)]2 = [0]2 =

= P (t) = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn ∈ Z[t] | [a0 ] = [0]2 =




= P (t) = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn ∈ Z[t] | 2 | a0 =


= a0 + (a1 + a2 t + · · · + an tn−1 )t ∈ Z[t] | a0 = 2k, k ∈ Z =




= 2k + (a1 + a2 t + · · · + an tn−1 )t ∈ Z[t] | k, ai ∈ Z, 1 ≤ i ≤ n ⊆ (2, t)




Προφανώς όµως, αν 2P (t) + tQ(t) ∈ (2, t), τότε ο σταθερός όρος του πολυωνύµου 2P (t) + tQ(t)
είναι ο άρτιος ακέρταιος 2P (0) και άρα ο οµοµορφισµός f στέλνει το 2P (t)+tQ(t) στο [0]2 , δηλαδή
2P (t) + tQ(t) ∈ Ker(f ). ΄Αρα (2, t) ⊆ Ker(f ) και εποµένως :
Ker(f ) = (2, t)
Από το πρώτο Θεώρηµα Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, έπεται ότι έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων :

Z[t]/(2, t) ∼
= Z2
Επειδή ο δακτύλιος Z2 είναι σώµα, έπεται ότι το ιδεώδες (2, t) είναι µέγιστο.

Εναλλακτικά: δείξτε ότι το ιδεώδες (2, t) είναι µέγιστο µε χρήση του ορισµού. ∆ηλαδή υποθέστε ότι I ⊆ Z[t]
είναι ένα ιδεώδες του Z[t] έτσι ώστε :
(2, t) ⊆ I ⊆ Z[t]
και δείξτε ότι : είτε I = (2, t) ή I = Z[t].
197

• • •

Για την επίλυση της επόµενης ΄Ασκησης ϑα χρειαστούµε τις ακόλουθες πληροφορίες :

Υπενθυµίζουµε ότι το σύνολο


C([0, 1]) = f : [0, 1] −→ R | f : συνεχής


εφοδιασµένο µε τις πράξεις


∀f, g ∈ C([0, 1]) : (f + g)(x) = f (x) + g(x)
∀f, g ∈ C([0, 1]) : (f · g)(x) = f (x)g(x)
είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα την σταθερή συνάρτηση 1 : [0, 1] −→ R, 1(x) = 1.

Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι το άθροισµα και το γινόµενο συνεχών συναρτήσεων [0, 1] −→ R
είναι συνεχής συνάρτηση, και εποµένως το σύνολο C([0, 1]) είναι ένας υποδακτύλιος του δακτυλίου
F([0, 1], R) όλων των συναρτήσεων από το διάστηµα [0, 1] στο R.
Γενικά ο δακτύλιος C([0, 1]) περιέχει διαιρέτες του µηδενός και επίσης µη-µηδενικά µη-αντιστρέψιµα
στοιχεία. Εποµένως ο δακτύλιος C([0, 1]) δεν είναι ούτε σώµα ούτε ακέραια περιοχή.
Στην επόµενη ΄Ασκηση ϑα περιγράψουµε όλα τα µέγιστα ιδεώδη του, και ϑα δείξουµε ότι το πλήθος
τους είναι µη-αριθµήσιµο. Σηµειωτέον, ο δακτύλιος πηλίκο C([0, 1])/M , όπου M είναι τυχόν µέγιστο
ιδεώδες, είναι πάντα ισόµορφος µε το σώµα των πραγµατικών αριθµών.

• • •

Λυµένη ΄Ασκηση 152. 19 ΄Εστω C([0, 1]) ο δακτύλιος των συνεχών συναρτήσεων f : [0, 1] −→ R. Για
ένα υποσύνολο M ⊆ C([0, 1]), να δείξετε ότι τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Το M είναι µέγιστο ιδεώδες του δακτυλίου C([0, 1]).
(2) Υπάρχει r ∈ [0, 1]: M = Mr := f ∈ C([0, 1]) | f (r) = 0 .


Επιπλέον να δείξετε ότι η απεικόνιση


µέγιστα ιδεώδη του C([0, 1]) ,

[0, 1] −→ r 7−→ Mr
είναι 1-1 και επί.
Λύση. • (2) =⇒ (1) ΄Εστω r ∈ [0, 1] και ϑεωρούµε το σύνολο
Mr = f ∈ C([0, 1]) | f (r) = 0


Ορίζουµε απεικόνιση
Φr : C([0, 1]) −→ R, Φr (f ) = f (r)
Η απεικόνιση Φr είναι ένας επιµορφισµός δακτυλίων, διότι :
(1)
Φr (f + g) = (f + g)(r) = f (r) + g(r) = Φr (f ) + Φr (g)
(2)
Φr (f · g) = (f · g)(r) = f (r)g(r) = Φr (f )Φr (g)
(3) Αν c ∈ R, τότε η σταθερή απεικόνιση fc : [0, 1] −→ R, fc (x) = c, είναι προφανώς συνεχής, και άρα
fc ∈ C([0, 1]). Επιπλέον Φr (fc ) = fc (r) = c, και εποµένως η απεικόνιση Φr είναι επί.
19΄Ασκηση αυξηµένης δυσκολίας, αλλά και αυξηµένου ενδιαφέροντος !
198

Ο πυρήνας του επιµορφισµού δακτυλίων Φr είναι :

Ker(Φr ) = f ∈ C([0, 1]) | Φr (f ) = 0 = f ∈ C([0, 1]) | f (r) = 0 = Mr


 

Εποµένως το σύνολο Mr είναι ένα ιδεώδες του δακτυλίου C([0, 1]). Επιπλέον από το Πρώτο Θεώρηµα
Ισοµορφισµών ∆ακτυλίων, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό δακτυλίων

C([0, 1]) Mr ∼

= R
Επειδή ο δακτύλιος R είναι σωµα, έπεται ότι το ιδεώδες Mr είναι µέγιστο.

• (1) =⇒ (2) ΄Εστω M ένα µέγιστο ιδεώδες του C([0, 1]).


(1) Θα δείξουµε πρώτα ότι υπάρχει r ∈ [0, 1] έτσι ώστε M ⊆ Mr , δηλαδή ϑα δείξουµε ότι :

∃ r ∈ [0, 1] : f ∈ M =⇒ f ∈ Mr
Ισοδύναµα ϑα δείξουµε ότι :

∃ r ∈ [0, 1] : ∀f ∈ M : f (r) = 0 (†)


΄Εστω ότι ο ισχυρισµός (†) δεν ισχύει. Τότε ϑα έχουµε ότι :

∀ x ∈ [0, 1], ∃ fx ∈ M : fx (x) 6= 0 (††)

− Μεσω µιας σειρας 4 βηµατων θα δουµε οτι ο ισχυρισµος (††) µας οδηγει σε ατοπο:

Βήµα 1: Επειδή, ∀x ∈ [0, 1], η συνάρτηση fx ανήκει στο ιδεώδες M , έπεται ότι η fx είναι συνέχης.
Επειδή fx (x) 6= 0, λόγω της συνέχειας της fx , έπεται ότι υπάρχει µια ανοιχτό διάστηµα Ix το
οποίο περιέχει το x: x ∈ Ix , έτσι ώστε fx (y) 6= 0, ∀y ∈ Ix :

∀x ∈ [0, 1], ∃ ανοιχτό διάστηµα Ix ⊆ [0, 1] έτσι ώστε x ∈ Ix και ∀y ∈ Ix : fx (y) 6= 0 (1)
Προφανώς τότε ϑα έχουµε ότι ηένωση όλων των ανοιχτών διαστηµάτων Ix τα οποία περιέχουν
τα στοιχεία x του [0, 1] ϑα µας δίνει το διάστηµα [0, 1]:
[
[0, 1] = Ix (2)
x∈[0,1]

Βήµα 2: Από τη σχέση (2) ϐλέπουµε ότι η συλλογή ανοιχτών διαστηµάτων

I = Ix ⊆ [0, 1] | x ∈ [0, 1] την οποία ορίσαµε στη σχέση (1)




αποτελεί µια ανοιχτή κάλυψη το κλειστού διαστήµατος [0, 1].


Από το Θεώρηµα των Heine-Borel της Πραγµατικής Ανάλυσης (‘‘κάθε ανοιχτή κάλυψη ενός
κλειστού διαστήµατος της πραγµατικής ευθείας, περιέχει µια πεπερασµένη υποκάλυψη’’), έπε-
ται ότι υπάρχει πεπερασµένο πλήθος στοιχείων x1 , x2 , · · · , xn ∈ [0, 1], έτσι ώστε η ένωση των
ανοιχτών διαστηµάτων Ix1 , · · · , Ixn , όπου κάθε ανοιχτό διάστηµα Ixj περιέχει το στοιχείο xj ,
µας δίνει το κλειστό διάστηµα [0, 1]:
n
[
∃ x1 , x2 , · · · , xn ∈ [0, 1] : Ixj ∈ I, j = 1, 2, · · · , n, και [0, 1] = Ixj (3)
j=1

Βήµα 3: Θεωρούµε την συνάρτηση

f = fx21 + fx22 + · · · + fx2n : [0, 1] −→ R, f (x) = fx21 (x) + fx22 (x) + · · · + fx2n (x)
Σηµειώνουµε ότι fx2j (x) = fxj (x)fxj (x) = (fxj (x))2 , 1 ≤ j ≤ n.
199

Η συνάρτηση f είναι προφανώς συνεχής και εποµένως f ∈ C([0, 1]). Επιπρόσθετα επειδή
οι συναρτήσεις fx , x ∈ [0, 1], ανήκουν εκ΄ κατασκευής ανήκουν στο ιδεώδες M έπεται ότι
προφανώς ϑα έχουµε :

f = fx21 + fx22 + · · · + fx2n ∈ M


Βήµα 4: Θα δείξουµε ότι η συνάρτηση f είναι αντιστρέψιµο στοιχείο του δακτυλίου C([0, 1]) και

M = C([0, 1])
Για να το δείξουµε αυτό, δείχνουµε πρώτα ότι η f δεν µηδενίζεται πουθενά στο διάστηµα [0, 1]:

f (z) 6= 0, ∀z ∈ [0, 1]
Πραγµατικά: έστω ότι υπάρχει z ∈ [0, 1] έτσι ώστε f (z) = 0. Τότε :

f (z) = 0 =⇒ fx21 (z) + fx22 (z) + · · · + fx2n (z) = 0 =⇒ (fxj (z))2 = 0, 1 ≤ j ≤ n


και άρα
fxj (z) = 0, ∀j = 1, 2, · · · , n (4)
Sn
Επειδή z ∈ [0, 1] και επειδή από τη σχέση (3) έχουµε [0, 1] = j=1 Ixj , έπεται ότι

z ∈ Ixk , για κάποιο k = 1, 2, · · · , n


΄Οµως τότε από τον ορισµό τουµ διαστήµατος Ixk , έπεται ότι

fxk (z) 6= 0 (5)


Εποµένως οι σχέσεις (4), (5) µας οδηγούν σε άτοπο, και άρα πράγµατικά έχουµε :

f (z) 6= 0, ∀z ∈ [0, 1] (6)


Επειδή η f δεν µηδενίζεται σε κανένα σηµείο του [0, 1], έπεται ότι µπορούµε να ορίσουµε µια
συνάρτηση
1
g : [0, 1] −→ R, g(x) =
f (x)
και εύκολα ϐλέπουµε ότι η g είναι συνεχής και άρα ανήκει στον δακτύλιο C([0, 1]). Επειδή

(f · g)(x) = f (x)g(x) = 1 = g(x)f (x) = (g · f )(x), ∀x ∈ [0, 1]


έπεται ότι η f είναι αντιστρέψιµο στοιχείο του δακτυλίου C([0, 1]) και g = f −1 .
Εποµένως το ιδεώδες M περιέχει το αντιστρέψιµο στοιχείο f και άρα το ιδεώδες M συµπίπτει
µε τον δακτύλιο C([0, 1]). Αυτό όµως είναι ατοπο διότι το M είναι µέγιστο και άρα εξ΄ ορισµού
είναι γνήσιο.

Τα ϐήµατα (1) - (4) µας οδηγήσαν σε άτοπο, υποθέτοντας ότι ισχύει η σχέση (††). Εποµένως η
σχέση (††) δεν ισχύει, και άρα ισχύει η σχέση

∃ r ∈ [0, 1] : ∀f ∈ M : f (r) = 0 (†)


΄Οπως είδαµε αυτό σηµαίνει ότι :

M ⊆ Mr ⊆ C([0, 1]) (7)


Επειδή το M είναι µέγιστο, και επειδή κάθε ιδεώδες της µορφής Mr είναι γνήσιο (π.χ. είδαµε
στην απόδειξη της κατεύθυνσης (2) =⇒ (1), ότι κάθε ιδεώδες του δακτυλίου C(0, 1]) της µορφής
Mr είναι µέγιστο), ϑα έχουµε από τη σχέση (7) ότι :
M = Mr
200

Μένει να δείξουµε ότι η απεικόνιση


µέγιστα ιδεώδη του C([0, 1]) ,

[0, 1] −→ r 7−→ Mr (8)
είναι 1-1 και επί.
Η παραπάνω απόδειξη δείχνει ότι η απεικόνιση είναι επί.
Για να δείξουµε ότι η απεικόνιση είναι 1-1, υποθέτουµε ότι
r, s ∈ [0, 1] και Mr = Ms
Θεωρούµε την συνάρτηση
f : [0, 1] −→ R, f (x) = x − r
η οποία είναι προφανώς συνεχής και άρα ανήκει στον δακτύλιο C([0, 1]).
Επιπρόσθετα επειδή f (r) = r − r = 0, έπεται ότι f ∈ Mr . Τότε f ∈ Ms και άρα :
f (s) = 0 =⇒ s − r = 0 =⇒ s = r
Συµπεραίνουµε ότι η απεικόνιση (8) είναι 1-1 και επί.

• • •

Σχόλιο. ΄Εστω
Hom(C([0, 1]), R) = f : C([0, 1]) −→ R | f : οµοµορφισµός δακτυλίων


Τότε µπορεί κανείς να αποδείξει ότι η απεικόνιση


ϕ : [0, 1] −→ Hom(C([0, 1]), R), ϕ(x) = Φx όπου

Φx : C([0, 1]) −→ R, Φx (f ) = f (x)


είναι 1-1 και επί.

• • •

Σχόλιο. ( Για οσους γνωριζουν στοιχειωδη τοπολογια) Το αποτέλεσµα της ΄Ασκησης 14. είναι πολύ σηµαν-
τικό και έχει πολύ ενδιαφέρουσες γενικεύσεις. Θα δούµε εν συντοµία µια από αυτές.

(I) ΄Ενας από τους λόγους που εξηγούν γιατί το αποτέλεσµα της ΄Ασκησης 14. είναι σηµαντικό, είναι
γιατί µας επιτρέπει να ‘‘ανακαλύψουµε’’ το κλειστό διάστηµα [0, 1], αλγεβρικά ως το σύνολο των
µέγιστων ιδεωδών του δακτυλίου των συνεχών πραγµατικών συναρτήσεων οι οποίες ορίζονται επί
του [0, 1]. Αυτή η παρατήρηση µπορεί να γίνει περισσότερο ακριβής :
Το σύνολο M([0, 1]) των µέγιστων ιδεωδών του δακτυλίου C([0, 1]) µπορεί να εφοδιασθεί µε µια
τοπολογία και έτσι να γίνει τοπολογικός χώρος. Αποδεικνύεται τότε ότι η απεικόνιση την οποία
ορίσαµε στην ΄Ασκηση 14.:
φ : [0, 1] −→ M([0, 1]), φ(r) = Mr
είναι οµοιοµορφισµός µεταξύ τοπολογικών χώρων, δηλαδή η φ είναι 1-1 και επί, συνεχής και η
αντίστροφή της φ είναι συνεχής. Εποµένως οι τοπολογικοί χώροι [0, 1] και M([0, 1]) είναι ίδιοι.
201

(II) Προσεκτική παρατήρηση της απόδειξης της κατεύθυνσης (1) =⇒ (2) στην επίλυση της ΄Ασκησης
14. δείχνει ότι ένα από τα κρίσιµα σηµεία στην απόδειξη είναι η δυνατότητα εφαρµογής του Θεω-
ϱήµατος των Heine-Borel, και αυτό είναι εφικτό διότι εργαζόµαστε στο κλειστό διάστηµα [0, 1], το
οποίο ως τοπολογικός χώρος είναι χώρος Hausdorff και συµπαγής, δηλαδή κάθε ανοιχτή του
κάλυψη έχει µια πεπερασµένη υποκάλυψη.
Γενικότερα, ισχύει το ακόλουθο σηµαντικό Θεώρηµα. Πριν το διατυπώσουµε, χρειαζόµαστε
κάποιους ορισµούς :

΄Εστω X ένας συµπαγής τοπολογικός χώρος Hausdorff, και έστω


C(X, R) = f : X −→ R | f : συνεχής


Μπορούµε να δούµε εύκολα ότι το σύνολο C(X, R) εφοδιασµένο µε τις ακόλουθες πράξεις
∀f, g ∈ C(X, R) : (f + g)(x) = f (x) + g(x)
∀f, g ∈ C(X, R) : (f · g)(x) = f (x)g(x)
είναι ένας µεταθετικός δακτύλιος µε µονάδα την σταθερή συνάρτηση 1 : X −→ R, 1(x) = 1.
Για κάθε στοιχείο r ∈ X , ϑεωρούµε το σύνολο
Mr = f ∈ C(X, R) | f (r) = 0


Θεώρηµα 0.1 ( Kolmogorov-Gelfand (1939) ). ΄Εστω X ένας συµπαγής τοπολογικός χώρος Haus-
dorff, και έστω20
C(X, R) = f : X −→ R | f : συνεχής


ο δακτύλιος των συνεχών πραγµατικών συναρτήσεων επί του X .


(1) Το σύνολο M(X, R) των µέγιστων ιδεωδών του δακτυλίου C(X, R), εφοδιασµένο µε κατάλλη-
λη τοπολογία, είναι ένας τοπολογικός χώρος και η απεικόνιση
φ : X −→ M(X, R), φ(r) = Mr
είναι οµοιοµορφισµός.
(2) Το σύνολο Hom C(X, R), R όλων των οµοµορφισµών µεταξύ των δακτυλίων C(X, R) και R,

εφοιδιασµένο µε κατάλληλη τοπολογία, είναι ένας τοπολογικός χώρος και η απεικόνιση
ψ : X −→ Hom C(X, R), R , φ(r) = Φr ,

όπου Φr (f ) = f (r)
είναι οµοιοµορφισµός.
(3) Κάθε συνεχής απεικόνιση φ : X −→ Y µεταξύ συµπαγών τοπολογικών χωρών Hausdorff ε-
πάγει έναν οµοµορφισµό δακτυλίων
φ∗ : Hom C(Y, R), R −→ Hom C(X, R), R , φ∗ (f ) = f ◦ φ
 

και κάθε οµοµορφισµός δακτυλίων Hom C(Y, R), R −→ Hom C(X, R), R , προκύπτει µε
 
τον παραπάνω τρόπο από µια συνεχή απεικόνιση φ : X −→ Y .
(4) ∆ύο συµπαγείς τοπολογικοί χώροι Hausdorff είναι οµοιοµορφικοί αν και µόνον αν οι δακτύλιοι
Hom C(Y, R), R και Hom C(X, R), R είναι ισόµορφοι.
 

20σε ότι ακολουθεί το σώµα R µπορεί να αντικατασταθεί µε το σώµα των µιγαδικών αριθµών C.
202

Μέρος 4. Θεωρητικά Θέµατα

Ι. Θεωρία Οµάδων

1. Σχέσεις Ισοδυναµίας, ∆ιαµερίσεις, και Πράξεις


1.1. Σχέσεις ισοδυναµίας. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο.

Ορισµός 1.1. Μια σχέση ισοδυναµίας επί του X είναι ένα υποσύνολο R του καρτεσιανού γινοµένου
X × X:
R ⊆ X ×X
το οποίο ικανοποιεί τις ακόλουθες ιδιότητες :
1. ∀x ∈ X : (x, x) ∈ R. ( ανακλαστική ιδιόητα)
2. ∀x, y ∈ X : (x, y) ∈ R =⇒ (y, x) ∈ R ( συµµετρική ιδιότητα)
3. ∀x, y, z ∈ X : (x, y) ∈ R & (y, z) ∈ R =⇒ (x, z) ∈ R ( µεταβατική ιδιότητα)

Συµβολισµός : ∀x, y ∈ X , αν (x, y) ∈ R, τότε ϑα γράφουµε ισοδύναµα :


xRy ή x ∼R y ή x ≡ y(R)
΄Εστω R µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου X . Αν x ∈ X , η κλάση ισοδυναµίας του x ως προς
την R ορίζεται να είναι το ακόλουθο σύνολο :

[x]R = y ∈ X | y ∼R x ⊆ X
΄Ενα τυχόν στοιχείο µιας κλάσης ισοδυναµίας, δηλαδή ενός υποσυνόλου του X της µορφής [x]R καλείται
αντιπρόσωπος της κλάσης ισοδυναµίας. Επειδή x ∼R x, ϑα έχουµε προφανώς ότι x ∈ [x]R και άρα
το x είναι ένας αντιπρόσωπος της κλάσης ισοδυναµίας του. Θα δούµε αργότερα σε συγκεκριµµένα
παραδείγµατα ότι πολλές ϕορές υπάρχει ϕυσική επιλογή αντιπροσώπου µιας κλάσης ισοδυναµίας.
Το σύνολο X/R όλων των κλάσεων ισοδυναµίας των στοιχείων του X

X/R = [x]R | x ∈ X
ως προς τη σχέση ισοδυναµίας R, καλείται σύνολο-πηλίκο του X ως προς την R.
Ορίζουµε µια απεικόνιση
πR : X −→ X/R, πR (x) = [x]R
η οποία καλείται η κανονική προβολή του X στο σύνολο πηλίκο X/R του X ως προς τη σχέση
ισοδυναµίας R.

Παρατήρηση 1.2. Η απεικόνιση κανονικής προβολής πR : X −→ X/R είναι προφανώς επί.

΄Ενα ϕυσικό ερώτηµα το οποίο προκύπτει είναι ποιά είναι η σχέση µεταξύ δύο κλάσεων ισοδυναµίας.

Λήµµα 1.3. ΄Εστω R µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου X , και x, y ∈ X .
1. x ∼R y ⇐⇒ [x]R = [y]R .
2. Είτε [x]R = [y]R ή [x]R ∩ [y]R = ∅.
203

Απόδειξη. 1. ‘‘=⇒’’ ΄Εστω x ∼R y . ΄Εστω z ∈ [x]R . Τότε z ∼R x και άρα από την µαταβατική ιδιότητα ϑα
έχουµε z ∼R y . Εποµένως z ∈ [y]R και εποµένως [x]R ⊆ [y]R . Αντίστροφα αν z ∈ [y]R , τότε z ∼R y και
άρα y ∼R z . Από την µαταβατική ιδιότητα ϑα έχουµε x ∼R z ή ισοδύναµα z ∼R x. Εποµένως z ∈ [x]R
και άρα [y]R ⊆ [x]R . ΄Ετσι δείξαµε ότι : [x]R = [y]R .
‘‘⇐=’’ ΄Εστω [x]R = [y]R . Τότε x ∈ [x]R = [y]R και εποµένως x ∼R y .
2. Αρκεί να δείξουµε ότι αν [x]R ∩ [y]R 6= ∅, τότε [x]R = [y]R . ΄Εστω z ∈ [x]R ∩ [y]R . Τότε z ∈ [x]R
και z ∈ [y]R . Αυτό σηµαίνει ότι : z ∼R x και z ∼R y . Ισοδύναµα, επειδή η σχέση ∼R είναι σχέση
ισοδυναµίας, x ∼R z και z ∼R y . Από την µεταβατική ιδιότητα τότε ϑα έχουµε x ∼R y και άρα από το
1. ϑα έχουµε [x]R = [y]R . 

Πόρισµα 1.4. ΄Εστω R µια σχέση ισοδυναµίας επί του µη-κενού συνόλου X .
1. ∀x ∈ X : [x]R 6= ∅.
[x]R = [y]R ή [x]R ∩ [y]R = ∅.
2. Είτε S
3. X = x∈X [x]R .

Απόδειξη. 1. ΄Εστω x ∈ X . Επειδή x ∈ [x]R έπεται ότι [x]R 6= ∅.


2. Το Ϲητούµενο προκύπτει από το 2. του Λήµµατος 1.3.
3. Επειδή ∀x ∈ X , έχουµε x ∈ [x]R , έπεται ότι X = ∪x∈X {x} ⊆ ∪x∈X [x]R και άρα ϑα έχουµε
X = ∪x∈X [x]R . 

Από το παραπάνω Πόρισµα 1.4 ϐλέπουµε ότι το σύνολο-πηλίκο X/R είναι ένα σύνολο υποσυνόλων του
X , των κλάσεων ισοδυναµίας των στοιχείων του X ως προς τη σχέση ισοδυναµίας R, το οποίο ικανοποιεί
την ακόλουθη ιδιότητα : κάθε στοιχείο του συνόλου X ανήκει σε µία και µόνο µία κλάση ισοδυναµίας.
Αυτή η ιδιότητα µας οδηγεί στην έννοια της διαµέρισης ενός συνόλου.

1.2. ∆ιαµερίσεις. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο.



Ορισµός 1.5. Μια διαµέριση του X είναι µια συλλογή υποσυνόλων ∆ = Ai | Ai ⊆ X i∈I , όπου I
είναι ένα σύνολο δεικτών, έτσι ώστε να ικανοποιούνται οι ακόλουθες ιδιότητης :
(1) ∀i ∈ I : Ai 6= ∅.
(2) ∀i, j ∈
SI : i 6= j =⇒ Ai ∩ Aj = ∅.
(3) X = i∈I Ai .

Με άλλα λόγια µια διαµέριση του µη-κενού συνόλου X είναι µια συλλογή ∆ µη-κενών υποσυνόλων
του X µε την ιδιότητα κάθε στοιχείο του συνόλου X ανήκει σε ένα και µόνο ένα σύνολο της συλλογής
∆.
Υπενθυµίζουµε ότι αν X είναι ένα σύνολο, τότε
|X| ή #(X)
συµβολίζει το πλήθος των στοιχείων του X .

Παρατήρηση 1.6. ΄Εστω X ένα πεπερασµένο σύνολο και ∆ = Ai | Ai ⊆ X i∈I µια διαµέριση του
συνόλου X . Τότε προφανώς το σύνολο δεικτών I και κάθε υπσύνολο Ai της διαµέρισης είναι πεπερασµένα
σύνολα και εποµένως επειδή το X είναι ξένη ένωση των Ai :
[ \
X= Ai , και Ai Aj = ∅, ∀i 6= j
i∈I

ϑα έχουµε :
X
|X| = |Ai |
i∈I
204

Η επόµενη Πρόταση µας εξασφαλίζει ότι κάθε διαµέριση ∆ του συνόλου X ορίζει µια σχέση ισοδυνα-
µίας R επί του X έτσι ώστε οι κλάσεις ισοδυναµίας των στοιχείων του X ως προς την R να συµπίπτουν
µε τα υποσύνολα της διαµέρισης ∆.

Πρόταση 1.7. ΄Εστω ∆ = Ai | Ai ⊆ X i∈I µια διαµέριση του µη-κενού συνόλου X . Τότε ορίζοντας

R∆ := (x, y) ∈ X × X | ∃ i ∈ I : x, y ∈ Ai


αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας R∆ επί του X . Επιπλέον :


1. ∀x ∈ X : [x]R∆ = Ai , για κάποιο i ∈ I (το i είναι ο µοναδικός δείκτης i ∈ I έτσι ώστε x ∈ Ai ).
2. X/R∆ = ∆ ως συλλογές υποσυνόλων του X .
Απόδειξη. • ΄Εστω x ∈ X . Επειδή η συλλογή υποσυνόλων ∆ είναι µια διαµέριση του X , έπεται ότι
x ∈ X = ∪i∈I Ai και άρα υπάρχει δείκτης i ∈ I έτσι ώστε : x ∈ Ai . Τότε προφανώς (x, x) ∈ R∆ , δηλαδή
x ∼R∆ x και άρα ισχύει η ανακλαστική ιδιότητα.
• ΄Εστω x, y ∈ X και υποθέτουµε ότι (x, y) ∈ R∆ , δηλαδή x ∼R∆ y . Τότε εξ΄ ορισµού υπάρχει δείκτης
i ∈ I έτσι ώστε x, y ∈ Ai και προφανώς τότε y, x ∈ Ai . ΄Αρα (y, x) ∈ R∆ δηλαδή y ∼R∆ x και έτσι η
σχέση R∆ είναι συµµετρική.
• ΄Εστω (x, y) ∈ R∆ και (y, z) ∈ R∆ , δηλαδή x ∼R∆ y και y ∼R∆ z . Τότε υπάρχουν δείκτες i, j ∈ I
έτσι ώστε : x, y ∈ Ai και y, z ∈ Aj . Τότε όµως y ∈ Ai ∩ Aj . Επειδή όµως Ai ∩ Aj = ∅ αν i 6= j ,
έπεται ότι αναγκαστικά ϑα έχουµε i = j και άρα Ai = Aj . Εποµένως x, y, z ∈ Ai το οποίο σηµαίνει ότι
(x, z) ∈ R∆ , δηλαδή x ∼R z και έτσι η σχέση R∆ είναι µεταβατική.
1. ΄Εστω x ∈ X . Τότε υπάρχει µοναδικός δείκτης i ∈ I έτσι ώστε : x ∈ Ai . Θα έχουµε :
 
[x]R∆ = y ∈ X | y ∼R∆ x = y ∈ X | ∃j ∈ I : x, y ∈ Aj
Επειδή x ∈ Ai και Ai ∩ Aj = ∅ αν i 6= j , ϑα έχουµε αναγκαστικά i = j και άρα :
 
[x]R∆ = y ∈ X | ∃j ∈ I : x, y ∈ Aj = y ∈ X | y ∈ Ai = Ai

2. Επειδή X/R∆ = [x]R∆ | x ∈ X και [x]R∆ = Ai , όπου i ∈ I είναι ο µοναδικός δείκτης για τον
οποίο ισχύει x ∈ Ai , ϑα έχουµε ότι :
 
X/R∆ = [x]R∆ | x ∈ X = Ai |i ∈ I = ∆ 

1.3. ∆ιαµερίσεις και Σχέσεις Ισοδυναµίας. Συνδυάζοντας το Πόρισµα 1.4 και την Πρόταση 1.7, έχου-
µε το ακόλουθο ϐασικό Θεώρηµα :

Θεώρηµα 1.8. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο. Τότε οι απεικονίσεις


Φ : D := ∆ιαµερίσεις ∆ του X −→ S := Σχέσεις ισοδυναµίας R επί του X , Φ(∆) = R∆
 

Ψ : S := Σχέσεις ισοδυναµίας R επί του X −→ D := ∆ιαµερίσεις ∆ του X ,


 
Ψ(R) = X/R
ορίζουν µια 1-1 και επί αντιστοιχία µεταξύ του συνόλου D των διαµερίσων του X και του συνόλου S των
κλασεων ισοδυναµίας επί του X .
Απόδειξη. Από το Πόρισµα 1.4 και την Πρόταση 1.7 έπεται ότι οι αντιστοιχίες Φ και Ψ ορίζουν απεικο-
νίσεις Φ : D −→ S, Φ(∆) = R∆ και Ψ : S −→ D, Ψ(R) = ∆R := X/R.
Για την ολοκλήρωση της απόδειξης, αρκεί να δείξουµε ότι οι απεικονίσεις Φ και Ψ είναι η µία αν-
τίστροφη της άλλης. Με άλλα λόγια αρκεί να δείξουµε ότι :
∀∆ ∈ D : ΨΦ(∆) = ∆ και ∀R ∈ S : ΦΨ(R) = R
ή ισοδύναµα :
∀∆ ∈ D : ∆R∆ = ∆ ∀R ∈ S : R∆R = R
και
Από την Πρόταση 1.7, έπεται ότι για κάθε διαµέρσιη ∆ του X , έχουµε X/R∆ = ∆ ως υποσύνολα του
X . ΄Ετσι
ΨΦ(∆) = Ψ(R∆ ) = X/R∆ = ∆
205

Για να δείξουµε τώρα ότι ∀R ∈ S : ΦΨ(R) = R, αρκεί να δείξουµε ότι R∆R = R. Υπενθυµίζουµε ότι η
διαµέριση ∆R , την οποία ορίζει η σχέση ισοδυναµίας R, αποτελείται από τις κλάσεις ισοδυναµίας [x]R
των στοιχείων του X . ΄Ετσι εξ΄ ορισµού για την επαγόµενη σχέση ισοδυναµίας R∆R την οποία ορίζει η
∆R ϑα έχουµε : ∀x, y ∈ X : (x, y) ∈ R∆R αν και µόνον αν τα στοιχεία x και y ανήκουν στο ίδιο σύνολο
της διαµέρισης ∆R , δηλαδή αν και µόνον αν υπάρχει z ∈ X έτσι ώστε x, y ∈ [z]R . Αυτό όµως συµβαίνει
αν και µόνον αν z ∼R x και z ∼R y και εποµένως αν και µόνον αν x ∼R y αν και µόνον αν (x, y) ∈ R.
Συνοψίζοντας δείξαµε ότι :
∀x, y ∈ X : (x, y) ∈ R∆R ⇐⇒ (x, y) ∈ R
Εποµένως R∆R = R και άρα ∀R ∈ S : ΦΨ(R) = R. ΄Ετσι δείξαµε ότι οι απεικονίσεις Φ και Ψ είναι 1-1
και επί και επιπλέον : Ψ = Φ−1 . 

1.4. Απεικονίσεις και Σχέσεις Ισοδυναµίας. ΄Εστω f : X −→ Y µια απεικόνιση µεταξύ των µη-κενών
συνόλων X, Y . Ορίζουµε µια σχέση επί του συνόλου X ως εξής :
Rf = (x, y) ∈ X × X | f (x) = f (y)


Η επόµενη πρόταση δείχνει ότι η σχέση Rf είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του X .

Πρόταση 1.9. Η σχέση Rf είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του X . Επιπλέον, ∀x ∈ X :

[x]Rf = f −1 f (x) = x0 ∈ X | f (x) = f (x0 )


 

και η απεικόνιση f επάγει µια 1-1 και επί απεικόνιση


f : X/Rf −→ Im(f ), f ([x]Rf ) = f (x)
Επιπλέον αν g : X −→ Z είναι µια απεικόνιση έτσι ώστε να ικανοποιείται η ακόλουθη συνθήκη :
∀x, y ∈ X : f (x) = f (y) =⇒ g(x) = g(y) (†)
τότε υπάρχει µοναδική απεικόνιση
g : X/Rf −→ Z, έτσι ώστε : g ◦ πf = g
όπου πf : X −→ X/Rf είναι η απεικόνιση κανονικής προβολής.

Απόδειξη. • ΄Εστω x ∈ X . Τότε x ∼Rf x διότι f (x) = f (x). ΄Αρα η σχέση Rf είναι ανακλαστική.
• ΄Εστω x, y ∈ X και υποθέτουµε ότι x ∼Rf y . Τότε f (x) = f (y). ΄Αρα f (y) = f (x) και εποµένως
y ∼Rf x, δηλαδή η σχέση Rf είναι συµµετρική.
• ΄Εστω x, y, z ∈ X και υποθέτουµε ότι x ∼Rf y και y ∼Rf z . Τότε f (x) = f (y) και f (y) = f (z).
Προφανώς τότε f (x) = f (z) και εποµένως x ∼Rf z , δηλαδή η σχέση Rf είναι µεταβατική.
΄Ετσι η σχέση Rf είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του X . ΄Εστω x ∈ X . Τότε :

[x]Rf = y ∈ X | y ∼Rf x = y ∈ X | f (y) = f (x) = y ∈ X | y ∈ f −1 ({f (x)}) = f −1 ({f (x)})


  

Ορίζουµε τώρα µια απεικόνιση


f : X/Rf −→ Im(f ), f ([x]Rf ) = f (x)

• Η f είναι καλά ορισµένη : ΄Εστω [x]Rf = [y]Rf . Τότε όπως γνωρίζουµε ϑα ισχύει x ∼Rf y και από
τον ορισµό της Rf : f (x) = f (y). ΄Ετσι f ([x]Rf ) = f (x) = f (y) = f ([y]Rf ) και η f ([x]Rf ) είναι καλά
ορισµένη.
• Η f είναι 1-1 και επί: Προφανώς η f είναι επί, διότι αν y ∈ Im(f ), τότε y = f (x) για κάποιο x ∈ X ,
και εποµένως f ([x]Rf ) = f (x) = y . ΄Εστω τώρα ότι f ([x]Rf ) = f ([y]Rf ) και εποµένως f (x) = f (y). Εξ΄
ορισµού ϑα έχουµε τότε x ∼Rf y και από το Λήµµα 1.3 έπεται ότι [x]Rf = [y]Rf . Αυτό δείχνει ότι η f
είναι 1-1.
206

Τέλος έστω g : X −→ Z µια απεικόνιση για την οποία ισχύει η σχέση (†). Ορίζουµε τότε απεικόνιση

g : X/Rf −→ Z, g([x]Rf ) = g(x)


Η g είναι καλά ορισµένη διότι αν [x]Rf = [y]Rf , τότε όπως γνωρίζουµε ϑα ισχύει x ∼Rf y και από
τον ορισµό της Rf : f (x) = f (y). Λόγω της συνθήκης (†) ϑα έχουµε τότε και g(x) = g(y), δηλαδή
g([x]Rf ) = g(x) = g(y) = g([y]Rf ) και η g είναι καλά ορισµένη. Επιπλέον
(g ◦ πf )(x) = g(πf (x)) = g([x]Rf ) = g(x), ∀x ∈ X =⇒ g ◦ πf = g
Αν h : X/Rf −→ Z είναι µια άλλη απεικόνιση έτσι ώστε h ◦ πf = g , τότε, ∀x ∈ X :

h([x]Rf ) = h(πf (x)) = (h ◦ πf )(x) = g(x) = (g ◦ πf )(x) = g(πf (x)) = g([x]Rf ) =⇒ g=h
και άρα η g είναι η µοναδική απεικόνιση : X/Rf −→ Z η οποία ικανοποιεί την ιδιότητα g ◦ πf = g . 

Ορισµός 1.10. Η σχέση ισοδυναµίας Rf η οποία ορίζεται στο σύνολο X µέσω µιας απεικόνισης f : X −→ Y
καλείται η επαγόµενη από την f σχέση ισοδυναµίας στο σύνολο X .

Παράδειγµα 1.11. ΄Εστω R µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου X . Τότε η απεικόνιση κανονικής
προβολής
πR : X −→ X/R, πR (x) = [x]R
επάγει στο X την ίδια σχέση ισοδυναµίας : R = RπR . Πράγµατικά :

x ∼RπR y ⇐⇒ πR (x) = πR (y) ⇐⇒ [x]R = [y]R ⇐⇒ x ∼R y

Από την Πρόταση 1.9 έπεται ότι κάθε απεικόνιση f : X −→ Y µπορεί να γραφεί ως σύνθεση

f = i ◦ f ◦ πRf
(1) µιας απεικόνισης «Επι»

πRf : X −→ X/Rf , πRf (x) = [x]Rf


(2) µιας απεικόνισης «1-1 και Επι»

f : X/Rf −→ Im(f ), f ([x]Rf ) = f (x)


(3) µιας απεικόνισης «1-1»
i : Im(f ) −→ Y, i(y) = y
Σχηµατικά :
f
X /Y
O
πRf i
 f
X/Rf / Im(f )

Παρατηρούµε ότι αν η f είναι απεικόνιση επί, τότε η επαγόµενη απεικόνιση f : X/Rf −→ Y είναι 1-1
και επί. Συµπερασµατικά :
1. Κάθε σχέση ισοδυναµίας R σε ένα σύνολο X ορίζει µια απεικόνιση επί, την πR : X −→ X/R, της
οποίας η επαγόµενη σχέση ισοδυναµίας επί του X συµπίπτει µε την R.
2. Κάθε απεικόνιση επί f : X −→ Y ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας επί του X , την Rf , η οποία επάγει
µια απεικόνιση επί πRf : X −→ X/Rf και υπάρχει µια 1-1 και επί απεικόνιση f : X/Rf −→ Y .
207

1.5. Πράξεις. Στην παρούσα παράγραφο ϑα µελετήσουµε σύντοµα την έννοια της πράξης επί ενός
συνόλου καθώς και την έννοια της πράξης η οποία είναι συµβατή µε µια σχέση ισοδυναµίας.

Ορισµός 1.12. Μια (διµελής) πράξη επί ενός συνόλου X είναι µια απεικόνιση
µ : X × X −→ X, (x, y) 7−→ µ(x, y)
Συνήθως µια πράξης µ επι ενός συνόλου X παρίσταται µε ένα εκ των συµβόλων :
µ = ∗, ◦, •, #, ?, +, −, ·, ...
Αντίστοιχα, το αποτέλεσµα της πράξης στο Ϲεύγος στοιχείων (x, y) του X , συµβολίζεται ως εξής :
µ(x, y) = x ∗ y, x ◦ y, x • y, x#y, x ? y, x + y, x − y, x · y, ...

Ορισµός 1.13. ΄Εστω X ένα µη-κενό σύνολο, και


? : X × X −→ X, ?(x, y) = x ? y
µια πράξη επί του X .
1. Η πράξη ? καλείται προσεταιριστική αν ισχύει :
∀x, y, z ∈ X : x ? (y ? z) = (x ? y) ? z
2. Η πράξη ? καλείται µεταθετική αν ισχύει :
∀x, y ∈ X : x?y =y?x
3. Υποθέτουµε ότι η πράξη ? επί του X είναι προσεταιριστική.
α. ΄Ενα στοιχείο e ∈ X καλείται ουδέτερο στοιχείο του X ως προς την πράξη ?, αν ισχύει :
∀x ∈ X : x?e=x=e?x
Υπενθυµίζουµε αν υπάρχει ουδέτερο στοιχείο για την πράξη ? στο σύνολο X , τότε αυτό είναι
µοναδικό.
ϐ. Αν e ∈ X είναι ένα ουδέτερο στοιχείο της πράξης ?, και x ∈ X , τότε ένα στοιχείο x0 ∈ X
καλείται αντίθετο του x, αν ισχύει :
x ? x 0 = e = x0 ? x
Υπενθυµίζουµε ότι επειδή η πράξη ? επί του X είναι προσεταιριστική, αν e είναι το ουδέτερο
στοιχείο της ?, τότε αν υπάρχει το αντίθετο στοιχείο x0 του x ∈ X , τότε αυτό είναι µοναδικό.

1.6. Πράξεις συµβιβαστές µε σχέσεις ισοδυναµίας. Υποθέτουµε τώρα ότι ? : X × X −→ X είναι µια
πράξη επί του συνόλου X . ΄Εστω R ⊆ X × X µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου X .
Στα επόµενα εδάφια σηµαντικό ϱόλο ϑα παίξουν πράξεις επί συνόλων οι οποίες είναι συµβιβαστές µε
µια δοσµένη σχέση ισοδυναµίας µε την έννοια του ακόλουθου ορισµού.

Ορισµός 1.14. Η σχέση ισοδυναµίας R είναι συµβιβαστή µε την πράξη ? αν ισχύει :


∀x, y, z, w ∈ X : x ∼R z και y ∼R w =⇒ x ? y ∼R z ? w

Πρόταση 1.15. ΄Εστω ? : X × X −→ X µια πράξη επί του συνόλου X , και έστω R ⊆ X × X µια σχέση
ισοδυναµίας επί του συνόλου X η οποία είναι συµβιβαστή µε την πράξη ?.
1. Ορίζοντας
? : X/R × X/R −→ X/R,
e ?([x]R , [y]R ) := [x]R e
e ? [y]R = [x ? y]R
αποκτούµε µια πράξη επί του συνόλου-πηλίκο X/R.
2. Αν η πράξη ? επί του X είναι προσεταιριστική ή µεταθετική, τότε η πράξη e
? επί του X/R είναι
προσεταιριστική ή µεταθετική αντίστοιχα.
208

3. ΄Εστω e ∈ X ένα ουδέτερο στοιχείο για την πράξη ? επί του X . Τότε το [e]R ∈ X/R είναι ουδέτερο
? επί του X/R.
στοιχείο για την πράξη e
4. Υποθέτουµε ότι η πράξη ? έχει ένα ουδέτερο στοιχείο e ∈ X , και έστω x ένα στοιχείο του X για το
οποίο υπάρχει ένα αντίθετο στοιχείο x0 ∈ X . Τότε το στοιχείο [x0 ]R είναι ένα αντίθετο στοιχείο του
[x]R για την πράξη e
? επί του X/R.
Απόδειξη. 1. Αρκεί ο ορισµός [x]R e
? [y]R = [x ? y]R να είναι ανεξάρτητος της επιλογής αντιπροσώπων
των κλάσεων ισοδυναµίας. ∆ηλαδή αρκεί να δείξουµε ότι :
∀x, y, z, w ∈ X : [x]R = [z]R και [y]R = [w]R =⇒ [x ? y]R = [z ? w]R
Ισοδύναµα αρκεί να δείξουµε ότι
∀x, y, z, w ∈ X : x ∼R z και y ∼R w =⇒ x ? y ∼R z ? w
Η τελευταία συνεπαγωγή όµως ισχύει ακριβώς διότι η σχέση R είναι συµβιβαστή µε την πράξη ?. Τα
υπόλοιπα µέρη της Πρότασης προκύπτουν άµεσα από τους ορισµούς και αφήνονται ως άσκηση. 

Η επαγόµενη πράξη e? στο σύνολο-πηλίκο X/R µιας συµβιβαστής µε την πράξη ? σχέσης ισοδυναµίας
R επί του X σχηµατικά περιγράφεται µε το ακόλουθο ‘‘µεταθετικό’’ διάγραµµα

X ×X
? /X

πR ×πR πR
 
X/R × X/R
?
e / X/R

? ◦ (πR × πR ) = πR ◦ ?, όπου η απεικόνιση πR × πR ορίζεται ως (πR × πR )(x, y) = ([x]R , [y]R ).


δηλαδή : e
Φυσικά δεν είναι όλες οι πράξεις σε ένα σύνολο συµβιβαστές µε µια δοσµένη σχέση ισοδυναµίας επί
του συνόλου. Ας δούµε ένα παράδειγµα µιας σχέσης ισοδυναµίας R που ορίζεται επί ενός συνόλου X ,
η οποία δεν είναι συµβιβαστή µε µία από τις πράξεις του συνόλου :

Παράδειγµα 1.16. Επί του συνόλου των ακεραίων αριθµών ϑεωρούµε τις γνωστές πράξεις της πρόσθεσης
και πολλαπλασιασµού :
+ : Z × Z −→ Z, (z1 , z2 ) 7−→ z1 + z2
· : Z × Z −→ Z, (z1 , z2 ) 7−→ z1 · z2 .
Επιπλέον, ϑεωρούµε την ακόλουθη διαµέριση του Z:
Z = A ∪ B, όπου A = {0, ±1}, B = {±2, ±3, ±4, . . . }.
Η προηγούµενη διαµέριση, χορηγεί τη σχέση ισοδυναµίας
R = {(α, β) | α, β ∈ A} ∪ {(γ, δ) | γ, δ ∈ B} .
Η πράξη της πρόσθεσης δεν είναι συµβιβαστή µε τη σχέση R, αφού [0]R = [1]R , ενώ [0]R = [0 + 0]R 6=
[2]R = [1 + 1]R .
Αλλά η πράξη του πολλαπλασιασµού είναι συµβιβαστή µε τη σχέση R, αφού [0]R = [1]R = [−1]R , όπως
επίσης [±2]R = [±3]R = [±4]R = . . . και όλα τα δυνατά γινόµενα α · β , όπου α, β ∈ A ή B αντιστοίχως
δίνουν και πάλι στοιχείο από το A ή το B αντιστοίχως.

΄Ισως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα πράξης η οποία είναι συµβιβαστή µε µια σχέση ισοδυναµίας
είναι το ακόλουθο :

Παράδειγµα 1.17. ΄Εστω n ≥ 1. Στο σύνολο Z ϑεωρούµε τη σχέση Rn η οποία ορίζεται ως εξής :
∀a, b ∈ Z : a ∼Rn b ⇐⇒ n|a − b
209

Τότε η Rn είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του Z, και είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι η Rn είναι συµβιβαστή
µε την πράξη της πρόσθεσης και πολλαπλασιασµού ακεραίων.

Παρατήρηση 1.18. ΄Εστω ? : X × X −→ X µια πράξη επί του συνόλου X , και έστω R ⊆ X × X µια
σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου X η οποία είναι συµβιβαστή µε την πράξη ?. Τότε η πράξη
[x]R e
? [y]R := [x ? y]R
επί του X/R είναι η µοναδική πράξη επί του X/R η οποία ικανοποιεί την παραπάνω σχέση. ∆ηλαδή αν
◦ : X/R × X/R −→ X/R, ◦([x]R , [y]R ) := [x]R ◦ [y]R
είναι µια πράξη επί του X/R για την οποία ισχύει : [x]R ◦ [y]R = [x ? y]R , ∀[x]R , [y]R ∈ X/R, τότε :
◦=e
? : X/R × X/R −→ X/R, δηλαδή : [x]R ◦ [y]R = [x]R e
? [y]R
∀[x]R , [y]R ∈ X/R.
Το παρακάτω πρόβληµα ϑα αναλυθεί διεξοδικά αργότερα - στην ϑεωρία (κανονικών) υποοµάδων µιας
οµάδας :
Πρόβληµα 1.19. ΄Εστω ? : G × G −→ G µια πράξη επί του µη κενού συνόλου G. ΄Εστω H ⊆ G ένα
µη-κενό υποσύνολο του G. Αν το Ϲεύγος (G, ?) είναι οµάδα, και RH είναι η σχέση
∀x, y ∈ G : x ∼RH y ⇐⇒ x−1 ? y ∈ H
τότε :
(1) Πότε η σχέση RH είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G;
(2) Αν η σχέση RH είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G, πότε η RH είναι συµβιβαστή µε την
πράξη ? της G;
210

2. Υποοµάδες και το Θεώρηµα του Lagrange


Στο παρόν εδάφιο ενδιαφερόµαστε κυρίως για την έννοια της υποοµάδας, δηλαδή ένα υποσύνολο H ⊆
G µιας οµάδας (G, ?) το οποίο αποτελεί οµάδα µε πράξη τον περιορισµό της πράξης ? στο υποσύνολο
H . Στη συνέχεια ϑα δούµε ότι κάθε υποοµάδα H ορίζει µια ενδιαφέρουσα σχέση ισοδυναµίας επί του
συνόλου G, και επιπλέον, όταν το σύνολο G είναι πεπερασµένο, η επαγόµενη διαµέριση του G, δέιχνει
ότι το πλήθος των στοιχείων της H διαιρεί το πλήθος των στοιχείων του G.
Υπενθυµίζουµε πρώτα την έννοια της οµάδας.

Ορισµός 2.1. Μια οµάδα είναι ένα Ϲεύγος (G, ?), όπου G είναι ένα σύνολο, και

? : G × G −→ G, ?(x, y) = x ? y
µια πράξη επί του G, για την οποία ικανοποιούνται τα ακόλουθα αξιώµατα :
1. Η πράξη ? είναι προσεταιριστική, δηλαδή ισχύει :

∀x, y, z ∈ X : x ? (y ? z) = (x ? y) ? z
2. Υπάρχει ένα στοιχείο e ∈ G, το οποίο καλείται ουδέτερο ή ταυτοτικό στοιχείο της G, έτσι ώστε
να ισχύει :
∀x ∈ X : x?e=x=e?x
3. Για κάθε x ∈ G, υπάρχει ένα στοιχείο x0 ∈ G, το οποίο καλείται αντίστροφο ή αντίθετο στοιχείο
του x, έτσι ώστε να ισχύει :

∀x ∈ G, ∃x0 ∈ G : x ? x 0 = e = x0 ? x
Μια οµάδα (G, ?) καλείται αβελιανή ή µεταθετική αν :
4. Η πράξη ? είναι µεταθετική, δηλαδή ισχύει :

∀x, y ∈ X : x?y =y?x

Ορισµός 2.2. Η τάξη µιας οµάδας (G, ?) ορίζεται να είναι το πλήθος |G| των στοιχείων του συνόλου G
και από τώρα και στο εξής ϑα συµβολίζεται ως εξής :

o(G) := |G|
Η οµάδα (G, ?) καλείται πεπερασµένη, αν o(G) < ∞. ∆ιαφορετικά η (G, ?) καλείται άπειρη οµάδα.

Συµβολισµός : • Αν (G, ?) είναι µια οµάδα, τότε συνήθως το αντίστροφο ή αντίθετο στοιχείο του
x ∈ G ϑα το συµβολίζουµε µε x−1 , δηλαδή ϑα γράφουµε : x0 = x−1 .
Επίσης για την πράξη ? της οµάδας συνήθως ϑα γράφουµε · ή τίποτα. Για παράδειγµα ϑα γράφουµε :

x ? y 0 = x · y −1 ή xy −1
Σε κάποιες περιπτώσεις το ουδέτερο στοιχείο e ϑα συµβολίζεται µε 1 ή 1G προς αποφυγή σύγχυσης.
• Αν η οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή, τότε για την πράξη «?» ϑα χρησιµοποιούµε (συνήθως αλλά όχι
πάντα) τον συµβολισµό «+». Επίσης το αντίστροφο ή αντίθετο στοιχείο του x ∈ G ϑα το συµβολίζουµε µε
−x, δηλαδή ϑα γράφουµε : x0 = −x. Για παράδειγµα ϑα γράφουµε :
x ? y 0 = x + (−y) := x − y
Τέλος το ουδέτερο στοιχείο e ϑα συµβολίζεται µε 0 ή 0G προς αποφυγή σύγχυσης.
211

2.1. Βασικές ιδιότητες υποοµάδων. Από τώρα και στο εξής : (G, ?) συµβολίζει µια οµάδα.
Υπενθυµίζουµε ότι ένα υποσύνολο H της οµάδας G είναι κλειστό στην πράξη ? : G × G −→ G αν :
∀a, b ∈ H : a?b∈H
Αν το υποσύνολο H είναι κλειστό στην πράξη ? της G, τότε η απεικόνιση ? επάγει µια πράξη
? : H × H −→ H
στην H . Προφανώς η επαγόµενη πράξη ? είναι προσεταιριστική.

Ορισµός 2.3. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και H ένα υποσύνολο τής G. Το H καλείται υποοµάδα της G, αν :
(1) Το υποσύνολο H ⊆ G είναι κλειστό στην πράξη της G.
(2) Το Ϲεύγος (H, ?) αποτελεί οµάδα.

Λήµµα 2.4. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα και ότι H είναι µια υποοµάδα της.
(α΄) Το ουδέτερο στοιχείο eH τής H συµπίπτει µε το ουδέτερο στοιχείο eG τής G.
(ϐ΄) Για κάθε a ∈ H , το αντίστροφό του a−1
H στην H συµπίπτει µε το αντίστροφό του a
−1 στην G.

Απόδειξη. (α΄) Παρατηρούµε ότι eH ? eH = eH , επειδή το eH είναι το ουδέτερο τής H και eH ? eG = eH ,


επειδή το eG είναι το ουδέτερο τής G. Εποµένως, τα eH και eG είναι και τα δύο λύσεις τής εξίσωσης
eH ? x = eH , ως προς x, στην οµάδα G. Αφού όµως η G είναι οµάδα, η προηγούµενη εξίσωση έχει
ακριβώς µια λύση. Εποµένως, eH = eG .
(ϐ΄) Παρατηρούµε ότι a ? a−1
H = eG και a ? a
−1 = e . Συνεπώς, τα a−1 και a−1 είναι και τα δύο
G H
λύσεις τής εξίσωσης a ? x = eG , ως προς x, στην οµάδα G. Αφού όµως η G είναι οµάδα, η προηγούµενη
εξίσωση έχει ακριβώς µια λύση, εποµένως, a−1 H =a .
−1 

Λήµµα 2.5. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και H ένα υποσύνολό της. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Το H αποτελεί µια υποοµάδα τής (G, ?).
(2) ∅ =
6 H και :
∀a, b ∈ H : a ? b−1 ∈ H
Απόδειξη. (1) =⇒ (2) ΄Εστω ότι το H είναι µια υποοµάδα. Τότε, σύµφωνα µε τον ορισµό τής υποοµάδας,
το H δεν είναι το κενό σύνολο. Επιπλέον, αν το (a, b) είναι στοιχείο τού H × H , τότε το b ανήκει στην H
και κατόπιν το b−1 ανήκει στην H , ϐλ. Λήµµα 2.4(ϐ΄) και επειδή η H είναι υποοµάδα, το a ? b−1 είναι
επίσης στοιχείο τής H .
(2) =⇒ (1) Υπάρχει κάποιο a ∈ G µε a ∈ H , αφού το H 6= ∅. ΄Οµως τότε, το (a, a) είναι στοιχείο τού
H × H και γι΄ αυτό, από την υπόθεση, το στοιχείο a ? a−1 = eG είναι στοιχείο τού H .
Για κάθε a ∈ H , το στοιχείο (eG , a) είναι στοιχείο τού H × H και γι΄ αυτό, σύµφωνα µε την υπόθεση,
το στοιχείο eG ? a−1 = a−1 είναι στοιχείο τού H .
Θα δείξουµε τώρα ότι ο περιορισµός τής «?» στο H × H ορίζει µια απεικόνιση από το H × H στο H ,
δηλαδή ότι αν (a, b) ∈ H × H , τότε το a ? b είναι στοιχείο τού H . ΄Οταν όµως (a, b) ∈ H × H , τότε
b ∈ H και όπως είδαµε παραπάνω το b−1 ∈ H . Συνεπώς, το Ϲεύγος (a, b−1 ) ανήκει στο H × H και γι΄
αυτό εφαρµόζοντας και πάλι την υπόθεση, το στοιχείο a ? (b−1 )−1 ανήκει στο H . Αλλά (b−1 )−1 = b, και
εποµένως το στοιχείο a ? b είναι στοιχείο τού H .
Τέλος, επειδή η «?» είναι µια προσεταιριστική πράξη επί των στοιχείων τής G, είναι ϕανερό ότι παρα-
µένει προσεταιριστική και επί των στοιχείων τού υποσυνόλου H . Εποµένως, η H είναι µια υποοµάδα
τής G. 

Παράδειγµα 2.6. Είναι γνωστό ότι το σύνολο



GLn (K) = A ∈ Mn (K) | det(A) 6= 0
των n × n αντιστρέψιµων πινάκων µε συνιστώσες από ένα σώµα K εφοδιασµένο µε την πράξη «·» του
πολλαπλασιασµού πινάκων αποτελεί µια οµάδα.
212

Θεωρούµε το υποσύνολο

SLn (K) = A ∈ GLn (K) | det(A) = 1
Θα εφαρµόσουµε το Λήµµα 2.5 για να αποδείξουµε ότι το SLn (K) είναι υποοµάδα της GLn (K). Παρατη-
ϱούµε πρώτα ότι το SLn (K) 6= ∅, αφού ο ταυτοτικός n × n πίνακας In είναι στοιχείο του συνόλου SLn (K).
Τώρα σύµφωνα µε το Λήµµα 2.5, αρκεί να αποδείξουµε ότι αν A, B ∈ SLn (K), τότε και ο πίνακας A · B −1
ανήκει επίσης στο SLn (K). Πράγµατικά έχουµε

det(A · B −1 ) = det A · det(B −1 ) = det A · (det B)−1 = 1 · (1)−1 = 1

Σε µερικές περιπτώσεις ο έλεγχος αν ένα υποσύνολο µιας υποοµάδας αποτελεί υποοµάδα, είναι
εξαιρετικά απλός, όπως δείχνει το επόµενο Λήµµα :

Λήµµα 2.7. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και H ένα µη κενό υποσύνολό της µε πεπερασµένο το πλήθος
στοιχεία. Αν το H είναι κλειστό ως προς την πράξη «?» τής G, τότε το H αποτελεί µια υποοµάδα τής G.

Απόδειξη. Το ότι το σύνολο H είναι κλειστό ως προς την πράξη σηµαίνει ότι ∀a, b ∈ H , το στοιχείο a ? b
ανήκει επίσης στην H και γι΄ αυτό ορίζεται η πράξη

? : H × H −→ H, (a, b) 7−→ a ? b.

Σύµφωνα µε τον Ορισµό 2.3 και το Λήµµα 2.4, για να είναι τώρα η H υποοµάδα τής G, πρέπει το
ουδέτερο στοιχείο eG να ανήκει στο H και για κάθε a ∈ H , το αντίστροφό του a−1 (το οποίο υπάρχει
στην G) να ανήκει επίσης στο H .
Αφού το H είναι πεπερασµένο σύνολο, µπορούµε να υποθέσουµε ότι H = {a1 , a2 , . . . , an } µε n ∈ N.
Ας είναι a ένα οποιοδήποτε αλλά συγκεκριµένο στοιχείο τής H . Θεωρούµε την απεικόνιση

`a : H −→ H, ai 7−→ `a (ai ) := a ? ai .

Η `a είναι µια «1–1» απεικόνιση, αφού αν ai , aj είναι στοιχεία τής H µε `a (ai ) = `a (aj ), τότε a?ai = a?aj
και εποµένως21 a−1 ? (a ? ai ) = a−1 ∗ (a ? aj ), δηλαδή ai = aj . Αλλά µια «1–1» απεικόνιση από το
πεπερασµένο σύνολο H στον εαυτό του είναι και «επί». Συνεπώς, υπάρχει κάποιο aj ∈ H µε a = `a (aj ),
δηλαδή a = a ? aj . ΄Αρα, eG = aj ∈ H . ΄Ωστε το ουδέτερο στοιχείο τής G ανήκει στην H .
Επιπλέον, αφού η `a είναι «επί» και αφού τώρα γνωρίζουµε ότι eG ∈ H , συµπεραίνουµε ότι υπάρχει
aj ∈ H µε `a (aj ) = eG , δηλαδή a ? aj = eG . Συνεπώς, aj = a−1 και έτσι το aj ∈ H είναι το αντίστροφο
τού στοιχείου a. 

2.2. Οµάδες προερχόµενες από την οµάδα Z των ακεραίων. Θεωρούµε την οµάδα (Z, +) των ακε-
ϱαίων µε πράξη την πρόσθεση. Η (Z, +) είναι µια άπειρη αβελιανή οµάδα. Στην παρούσα ενότητα ϑα
δούµε κάποιες οµάδες οι οποίες προέρχονται από την οµάδα Z.

2.2.1. Η υποοµάδα (nZ, +). Για κάθε n ≥ 1, το σύνολο



nZ = nm ∈ Z | m ∈ Z

ακεραίων πολλαπλασίων του n είναι προφανώς µια (άπειρη) υποοµάδα του Z.

21Το αντίστροφο a−1 τού a υπάρχει στην G, αφού η G είναι οµάδα.


213

2.2.2. Η προσθετική οµάδα (Zn , +). ΄Εστω n ≥ 1. Στο σύνολο Z ϑεωρούµε τη σχέση Rn η οποία ορίζεται
ως εξής :
∀a, b ∈ Z : a ∼Rn b ⇐⇒ n | a − b
Τότε η Rn είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του Z, η οποία είναι συµβιβαστή µε την πράξη της πρόσθεσης
και εποµένως από την Πρόταση 1.17 το σύνολο πηλίκο

Zn = [k] ⊆ Z | 0 ≤ k ≤ n − 1
αποτελεί οµάδα µε πράξη την πρόσθεση η οποία επάγεται από την πρόσθεση ακεραίων. Η οµάδα (Zn , +)
είναι µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα µε n το πλήθος στοιχεία.

2.2.3. Η πολλαπλασιαστική οµάδα (U(Zn ), ·). Η παραπάνω σχέση ισοδυναµίας Rn είναι επίσης συµβατή
µε την πράξη του πολλαπλασιασµού στο σύνολο Z των ακεραίων. ΄Ετσι αποκτούµε µιοα καλά ορισµένη
πράξη πολλαπλασιασµού
· : Zn × Zn −→ Zn , [a]n · [b]n = [ab]n
Προφανώς αυτή η πράξη είναι προσεταιριστική και µεταθετική και έχει το στοιχείο [1]n ως ταυτοτικό
στοιχείο.
΄Οµως το Ϲεύγος (Zn , ·) δεν αποτελεί οµάδα διότι υπάρχουν στοιχεία του Zn τα οποία δεν έχουν
αντίστροφο ως προς την πράξη του πολλαπασιασµού, π.χ. το [0]n . Αυτό που πρέπει λοιπόν να κάνουµε
για να αποκτήσουµε δοµή οµάδας είναι να περιορισθούµε στο σύνολο των στοιχείων του Zn τα οποία
έχουν αντίστροφο ως προς την πράξη του πολλαπλασιασµού.
΄Οµως :
το στοιχείο [k]n έχει πολλαπλασιαστικό αντίστροφο στο σύνολο Zn ⇐⇒ (k, n) = 1
Πραγµατικά : αν (k, n) = 1, τότε ως γνωστόν υπάρχουν ακέραιοι u, v ∈ Z: uk + vn = 1. Τότε στο Zn
ϑα έχουµε :
[u]n [k]n + [v]n [n]n = [1]n =⇒ [u]n [k]n + [v]n [0]n = [1]n =⇒ [u]n [k]n + [0]n = [1]n
=⇒ [u]n [k]n = [1]n = [k]n [u]n
Εποµένως το στοιχείο [k]n είναι αντιστρέψιµο µε αντίστροφο το στοιχείο [u]n . Αντίστροφα αν αυτό ισχύει,
τότε
[u]n [k]n = [uk]n = [1]n =⇒ n/1−uk =⇒ 1−uk = nv =⇒ uk +nv = 1 =⇒ (n, k) = 1
Εποµένως το Ϲεύγος (U(Zn ), ·), όπου :

U(Zn ) = [k]n ∈ Zn | (k, n) = 1
αποτελεί µια, προφανώς πεπερασµένη αβελιανή, οµάδα.
Η οµάδα U(Zn ) καλείται η οµάδα των αντιστρεψίµων στοιχείων του Zn και η τάξη της είναι ίση
µε : 
ϕ(n) = k ∈ Z | 1 ≤ k ≤ n & (k, n) = 1
την τιµή της συνάρτησης ϕ του Euler στο n.

2.3. Υποοµάδες και Σχέσεις Ισοδυναµίας. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα. Ως συνήθως συµβολίζουµε µε e
το ουδέτερο στοιχείο της οµάδας G και µε a−1 το αντίστροφο του στοιχείου a ∈ G.
Για κάθε υποσύνολο H ⊆ G του συνόλου G, ορίζουµε τις ακόλουθες σχέσεις RH και H R επί του G:

∀x, y ∈ G : x ∼RH y ⇐⇒ x−1 ? y ∈ H


∀x, y ∈ G : x ∼H R y ⇐⇒ x ? y −1 ∈ H

Πρόταση 2.8. Τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :


(1) Το υποσύνολο H είναι υποοµάδα της (G, ?).
214

(2) Η σχέση RH είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G.


(3) Η σχέση H R είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G.
Απόδειξη. (1) =⇒ (2) Θα έχουµε :
• ∀x ∈ G: x ∼RH x διότι x−1 ? x = e ∈ H επειδή η H είναι υποοµάδα.
• ∀x, y ∈ G, έστω x ∼RH y και άρα x−1 ? y ∈ H . Επειδή η H είναι υποοµάδα, έπεται ότι
(x−1 ? y)−1 ∈ H =⇒ y −1 ? (x−1 )−1 = y −1 ? x ∈ H
και άρα y ∼RH x.
• ∀x, y, z ∈ G, έστω x ∼RH y και y ∼RH z . Τότε x−1 ? y ∈ H και y −1 ? z ∈ H . Επειδή η H είναι
υποοµάδα ϑα έχουµε :
(x−1 ? y) ? (y −1 ? z) = x−1 ? y ? y −1 ? z = x−1 ? e ? z = x−1 ? z ∈ H
και άρα x ∼RH z .
Εποµένως η σχέση RH είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G.

(2) =⇒ (1) Θα έχουµε :


• Επειδή ∀x ∈ G: x ∼RH x και e ∈ G, ϑα έχουµε e ∼RH e δηλαδή e−1 ? e = e ∈ H . ΄Ετσι e ∈ H
και ιδιαίτερα H 6= ∅.
• ΄Εστω x, y ∈ H . Τότε :
H 3 x = e ? x = e−1 ? x =⇒ e ∼RH x και H 3 y = e ? y = e−1 ? y =⇒ e ∼RH y
Επειδή η σχέση RH είναι σχέση ισοδυναµίας, ϑα έχουµε : x ∼RH e και e ∼RH y , δηλαδή x−1 ? e =
x−1 ∈ H και y −1 ? e = y −1 ∈ H . Ιδιαίτερα : x−1 ∈ H , ∀x ∈ H .
Τέλος από τις παραπάνω σχέσεις ϑα έχουµε x−1 ∼RH e και e ∼RH y −1 . Λόγω της µεταβατικής
ιδιότητας ϑα έχουµε : x−1 ∼RH y −1 το οποίο σηµαίνει ότι (x−1 )−1 ? y −1 = x ? y −1 ∈ H . Απο το Λήµµα
2.5 τότε έπεται ότι το υποσύνολο H είναι υποοµάδα της G.
Η απόδειξη (1) ⇐⇒ (3) είναι παρόµοια και αφήνεται ως άσκηση. 

Από τωρα και στο εξής υποθέτουµε ότι: το υποσύνολο H είναι µια υποοµάδα της οµάδας (G, ?).
Τότε γνωρίζουµε ότι οι σχέσεις RH και H R είναι σχέσεις ισοδυναµίας επί του συνόλου G. Για κάθε
x ∈ G, συµβολίζουµε µε :
 
[x]H = y ∈ G | y ∼RH x και H [x] = y ∈ G | y ∼H R x
την κλάση ισοδυναµίας του x ∈ G ως προς τις σχέσεις ισοδυναµίας RH και H R αντίστοιχα.

Λήµµα 2.9. ∀x ∈ G: 
[x]H = x ? H := x ? h ∈ G | h ∈ H

H [x] = H ? x := h ? x ∈ G | h ∈ H

Απόδειξη. Για την πρώτη σχέση ϑα έχουµε (η δεύτερη αποδεικνύεται παρόµοια):


[x]H = y ∈ G | y ∼RH x = y ∈ G | x ∼RH y ∈ H = y ∈ G | x−1 ? y ∈ H =
  

= y ∈ G | x−1 ? y = h ∈ H = y ∈ G | y = x ? h, h ∈ H = x ? h ∈ G | h ∈ H = x ? H
  


Ορισµός 2.10. Η κλάση ισοδυναµίας [x]H του στοιχείου x ∈ G ως προς την σχέση ισοδυναµίας RH
καλείται αριστερό σύµπλοκο του x ως προς την υποοµάδα H και συµβολίζεται ως εξής : x ? H .
Η κλάση ισοδυναµίας H [x] του στοιχείου x ∈ G ως προς την σχέση ισοδυναµίας H R καλείται δεξιό
σύµπλοκο του x ως προς την υποοµάδα H και συµβολίζεται ως εξής : H ? x.

Λήµµα 2.11. (1) ∀x ∈ G: τα σύµπλοκα x ? H και H ? x έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων.


215

(2) Τα σύνολα-πηλίκα G/RH και G/H R έχουν το ίδιο πληθος στοιχείων, δηλαδή : Το πλήθος των
διακεκριµµένων αριστερών συµπλόκων της H στην G συµπίπτει µε το πλήθος των διακεκριµµένων
δεξιών συµπλόκων της H στην G.

Απόδειξη. (1) Για κάθε x ∈ G, ορίζοντας

φ : x ? H −→ H ? x, φ(x ? h) = h ? x
ϐλέπουµε εύκολα ότι αποκτούµε µια καλά ορισµένη απεικόνιση η οποία είναι 1-1 και επί.
(2) Ορίζοντας
ψ : G/RH −→ G/H R, ψ(x ? H) = H ? x−1
ϑα δείξουµε ότι η φ είναι µια 1-1 και επί απεοκόνιση.
• Κατ΄ αρχήν η ψ είναι καλά ορισµένη : έστω x ? H = y ? H και άρα x ∼RH y . Τότε x−1 ? y ∈ H .
΄Εστω x−1 ? y = h ∈ H . Τότε x−1 = h ? y −1 ∈ H ? y −1 = H [y −1 ]. ΄Οπως γνωρίζουµε τότε τα στοιχεία
x−1 και y −1 ορίζουν την ίδια κλάση ισοδυναµίας ως προς την σχέση ισοδυναµίας H R και εποµένως ϑα
έχουµε H [x−1 ] = H [y −1 ]. Αυτό όµως σηµαίνει ότι H ? x−1 = H ? y −1 και άρα ψ(x ? H) = ψ(y ? H),
δηλαδή η ψ είναι καλά ορισµένη.
• ΄Εστω ψ(x ? H) = ψ(y ? H), δηλαδή H ? x−1 = H ? y −1 ή ισοδύναµα H [x−1 ] = H [y −1 ]. Τότε όµως
x ∼H R y −1 και άρα x−1 ? (y −1 )−1 ∈ H . ∆ηλαδή x−1 ? y ∈ H και εποµένως x−1 ? y = h ∈ H . Τότε
−1

y = x ? h ∈ x ? H = [x]H και άρα [y]H = [x]H =⇒ y ? H = x ? H . Εποµένως η ψ είναι 1-1.


• ΄Εστω H [z] = H ? z ∈ G/H R. Τότε προφανώς ψ([z −1 ]H ) = ψ(z −1 ? H) = H ? (z −1 )−1 = H ? z και
άρα η ψ είναι επί. 

Από τώρα και στο εξής: εργαζόµαστε µε την σχέση ισοδυναµίας RH :

∀x, y ∈ G : x ∼RH y ⇐⇒ x−1 ? y ∈ H


Ανάλογα συµπεράσµατα ισχύουν για την σχέση ισοδυναµίας H R.

Λήµµα 2.12. ΄Εστω x, y ∈ G. Τότε οι κλάσεις ισοδυναµίας [x]H και [y]H έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων.
Ακριβέστερα η απεικόνιση

φ : [x]H = x ? H −→ [y]H = y ? H, φ(x ? h) = y ? h


είναι 1-1 και επί.

Απόδειξη. ΄Εστω φ(x ? h1 ) = φ(x ? h2 ), δηλαδή y ? h1 = y ? h2 . Τότε προφανώς, από τον Νόµο ∆ιαγραφής,
ϑα έχουµε h1 = h2 και άρα x ? h1 ) = x ? h2 . Εποµένως η ψ είναι 1-1.
Αν y ? h ∈ y ? H , τότε ψ(x ? h) = y ? h και άρα η ψ είναι επί. 

Πόρισµα 2.13. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και H ⊆ G µια υποοµάδα της G. Τότε :

∀x ∈ G : o(H) = |H| = |x ? H|

Απόδειξη. Θέτοντας y = e στο παραπάνω Λήµµα, ϑα έχουµε ότι τα σύµπλοκα e ? H και x ? H έχουνε το
ίδιο πλήθος στοιχείων. ΄Οµως προφανώς
 
e?H = e?h∈G|h∈H = h∈G|h∈H =H
και εποµένως, ∀x ∈ G:
o(H) = |H| = |x ? H| 
216

2.4. Το Θεώρηµα του Lagrange. ΄Εστω, όπως και πριν, (G, ?) µια οµάδα και H ⊆ G µια υποοµάδα
της G. Συµβολίζουµε µε
 
G/H = G/RH = [x]H ⊆ G | x ∈ G = x ? H ⊆ G | x ∈ G
το σύνολο-πηλίκο της G ως προς τη σχέση ισοδυναµίας RH . Το σύνολο G/H καλείται το σύνολο των
αριστερών συµπλόκων της H στην G. ΄Οπως γνωρίζουµε το σύνολο υποσυνόλων G/H αποτελεί µια
διαµέριση του G και άρα ϑα έχουµε :
[ [
G= [x]H = x?H
x∈G x∈G

Ορισµός 2.14. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και H ⊆ G µια υποοµάδα της G. Το πλήθος των στοιχείων του
συνόλου G/H καλείται ο δείκτης της H στην G και συµβολίζεται µε : [G : H].
΄Ετσι ο δείκτης [G : H] της H στην G είναι το πλήθος των διακεκριµµένων αριστερών συµπλόκων της
H στην G.

Σύµφωνα µε το Λήµµα 2.11 ο δείκτης [G : H] της H στην G είναι επίσης το πλήθος των διακεκριµµένων
δεξιών συµπλόκων της H στην G.
Ιδιαίτερα αν η οµάδα G είναι πεπερασµένη, τότε και η υποοµάδα H ϑα είναι πεπερασµένη και το
σύνολο των διακεκριµµένων κλάσεων ισοδυναµίας των στοιχείων της ως προς τη σχέση ισοδυναµίας RH
ϑα είναι πεπερασµένο. ∆ηλαδή το σύνολο-πηλίκο G/H των αριστερών συµπλόκων της H στην G ϑα
είναι πεπερασµένο.
Είδαµε ότι το πλήθος των αριστερών συµπλόκων µιας υποοµάδας είναι ίσο µε το πληθος των δεξιών
συµπλόκων της υποοµάδας. Αυτό δεν σηµαίνει ότι ένα αριστερό σύµπλοκο είναι και δεξιό :

Παράδειγµα 2.15. Θεωρούµε την συµµετρική οµάδα :



S3 = (1), (12), (13), (23), (123), (132)

Τότε H = (1), (12) είναι µια υποοµάδα της S3 και τα διεκεκριµµένα αριστερά σύµπλοκα της H στην S3
είναι :
  
(1), (12) , (13), (123) , (23), (132)

Βλέπουµε ότι το δεξιό σύµπλοκο H(13) = (13), (132) δεν συµπίπτει µε κανένα αριστερό σύµπλοκο.
Γενικότερα ϐλέπουµε ότι τα δεξιά σύµπλοκα της H της S3 είναι
  
(1), (12) , (13), (132) , (23), (123)
άρα είναι όπως περιµένουµε τρία και κανένα δεξιό σύµλοκο (εκτός του H ) δεν συµπίπτει µε κανένα αριστερό
σύµλοκο.

΄Εστω τώρα (G, ?) µια πεπερασµένη οµάδα και H µια υποοµάδα της G. ΄Εστω :
(1) o(G) = n
(2) o(H) = m  
(3) [G : H] = k και έστω G/H = [x1 ]H , [x2 ]H , · · · , [xk ]H = x1 ? H, x2 ? H, · · · , xk ? H .
Επειδή τα υποσύνολα [x1 ]H , [x2 ]H , · · · , [xk ]H αποτελούν µια διαµέριση του G, έπεται ότι ϑα έχουµε :
[ [ [ \
G = [x1 ]H [x2 ]H ··· [xk ]H και [xi ]H [xj ]H = ∅, 1 ≤ i 6= j ≤ k

Το ακόλουθο Θεώρηµα, το οποίο οφείλεται στον Lagrange και είναι ϑεµελιώδες στην Θεωρία Οµάδων,
δείχνει ότι µε τους παραπάνω συµβολισµούς : n = m · k , δηλαδή η τάξη της H διαιρεί την τάξη της G:
217

Θεώρηµα 2.16. ( Lagrange (1771)) ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και H µια υποοµάδα της G. Τότε :
o(G) = o(H) · [G : H]
Εποµένως η τάξη µιας υποοµάδας H µιας πεπερασµένης οµάδας G διαιρεί την τάξη της οµάδας :

o(H) o(G)
Απόδειξη. Επειδή
[ [ [
G = [x1 ]H [x2 ]H ··· [xk ]H
είναι µια διαµέριση του συνόλου G, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 1.6, ϑα έχουµε :
k
X k
X
|G| = |[xi ]H | = |xi ? H|
i=1 i=1
Από το Πόρισµα 2.13, έχουµε : |xi ? H| = o(H), ∀i = 1, 2, · · · , k . ΄Ετσι η παραπάνω σχέση δίνει :
k
X
o(G) = |G| = |xi ? H| = k · |H| = k · o(H) = [G : H] · o(H) 
i=1

2.5. Οι Υποοµάδες της S3 . Υπενθυµίζουµε ότι :



S3 = (1), (12), (13), (23), (123), (132)

Πίνακας πολλαπλασιασµού της S3

◦ (1) (12) (13) (23) (123) (132)


(1) (1) (12) (13) (23) (123) (132)
(12) (12) (1) (132) (123) (23) (13)
(13) (13) (123) (1) (132) (12) (23)
(23) (23) (132) (123) (1) (13) (12)
(123) (123) (13) (23) (12) (132) (1)
(132) (132) (23) (12) (13) (1) (123)

Τα ακόλουθα υποσύνολα είναι όλες οι υποοµάδες της S3 :


(1) Υποµοάδες Τάξης 1: H0 = {(1)}.
(2) Υποµοάδες Τάξης 2: H1 = {(1), (12)}, H2 = {(1), (13)}, H3 = {(1), (23)}.
(3) Υποµοάδες Τάξης 3: H4 = {(1), (123), (132)}.
(4) Υποµοάδες Τάξης 6: H5 = S3 .
Εποµένως ϐλέπουµε οτι για την S3 ισχύει το αντίστροφο του Θεωρήµατος του Lagrange, δηλαδή για
κάθε διαιρέτη της o(S3 ) υπάρχει (τουλάχιστον µια) υποοµάδα της S3 µε τάξη τον διαιρέτη.

2.6. Το αντίστροφο του Θεωρήµατος του Lagrange και η Εναλλάσσουσα Οµάδα A4 . Το αντίστρο-
ϕο τοθ Θεωρήµατος του Lagrange γενικά δεν ισχύει. ΄Οπως ϑα δούµε αργότερα, υπάρχουν πεπερασµένες
οµάδες G και διαιρέτες k της τάξης της οµάδας έτσι ώστε η G να µην έχει υποοµάδες τάξης k .
Η µικρότερη οµάδα για την οποία το αντίστροφο τοθ Θεωρήµατος του Lagrange δεν ισχύει, είναι η
εναλλάσσουσα οµάδα A4 µε τάξη 12. Η A4 έχει υποοµάδες τάξης 1, 2, 3, 4, 12 αλλά δεν έχει καµµία
υποοµάδα τάξης 6.
Υπενθυµίζουµε ότι η A4 είναι η υποοµάδα της συµµετρικής οµάδας S4 η οποία αποτελείται από τις
άρτιες µεταθέσεις :


A4 = (1), (123), (124), (134), (234), (132), (142), (143), (243), (12)(34), (13)(24), (14)(23)
218

Ειδικότερα η A4 αποτελείται, εκτός από την ταυτοτική µετάθεση (1), από τους οκτώ 3-κύκλους και τα
τρία γινόµενα των ξένων 2-κύκλων. Παρακάτω, χάριν ευκολίας και για µεταγενέστερη χρήση, δίνουµε
τον πίνακα πολλαλπασιασµού της οµάδας A4 :

Πίνακας πολλαπλασιασµού της A4

◦ (1) (123) (124) (134) (234) (132) (142) (143) (243) (12)(34) (13)(24) (14)(23)
(1) (1) (123) (124) (134) (234) (132) (142) (143) (243) (12)(34) (13)(24) (14)(23)
(123) (123) (132) (13)(24) (234) (12)(34) (1) (143) (14)(23) (124) (134) (243) (142)
(124) (124) (14)(23) (142) (13)(24) (123) (134) (1) (243) (12)(34) (143) (132) (234)
(134) (134) (124) (12)(34) (143) (13)(24) (14)(23) (234) (1) (132) (123) (142) (243)
(234) (234) (13)(24) (134) (14)(23) (243) (142) (12)(34) (123) (1) (132) (143) (124)
(132) (132) (1) (243) (12)(34) (134) (123) (14)(23) (142) (13)(24) (234) (124) (143)
(142) (142) (234) (1) (132) (14)(23) (13)(24) (124) (12)(34) (143) (243) (134) (123)
(143) (143) (12)(34) (123) (1) (142) (243) (13)(24) (134) (14)(23) (124) (234) (132)
(243) (243) (143) (14)(23) (124) (1) (12)(34) (132) (13)(24) (234) (142) (123) (134)
(12)(34) (12)(34) (243) (234) (142) (124) (143) (134) (132) (123) (1) (14)(23) (13)(24)
(13)(24) (13)(24) (142) (143) (243) (132) (234) (123) (124) (134) (14)(23) (1) (12)(34)
(14)(23) (14)(23) (134) (132) (123) (143) (124) (243) (234) (142) (13)(24) (12)(34) (1)

Πρόταση 2.17. Η εναλλάσσουσα οµάδα A4 τάξης 12:


(1) έχει υποοµάδες τάξης 1, 2, 3, 4, και 12.
(2) δεν έχει υποοµάδα τάξης 6.
Απόδειξη. (2) Υποθέτουµε ότι H είναι µια υποοµάδα της A4 µε o(H) = 6. Τότε προφανώς ο δείκτης
[A4 : H] = 2
και εποµένως η H έχει 2 διακεκριµµένα αριστερά σύµπλοκα στην A4 .
Θα δείξουµε ότι κάθε στοιχείο της A4 το οποίο είναι της µορφής g 2 , όπου g ∈ A4 , ανήκει στην H :

M = g 2 ∈ A4 | g ∈ A4 ⊆ H

(∗)
Πράγµατι : έστω g ∈ A4 . Αν g ∈ H , τότε g 2 ∈ H διότι η H είναι υποοµάδα της A4 . Αν g ∈
/ H,
τότε τα σύµπλοκα (1)H = H και gH , δεν συµπίπτουν, διότι διαφορετικά αν H = gH , τότε g ∈ H που
είναι άτοπο. ΄Αρα επειδή τα σύµπλοκα (1)H = H και gH είναι διαφορετικά και επειδή η H έχει 2
διακεκριµµένα αριστερά σύµπλοκα στην A4 , έπεται ότι τα σύµλοκα H και gH αποτελούν µια διαµέριση
της A4 ,και άρα :
A4 = H ∪ gH, H ∩ gH = ∅
Το σύµπλοκο ϑα συµπίπτει µε ένα εκ των H και gH . Αν g 2 H = gH , τότε (g 2 )−1 ◦ g = g −2 ◦ g =
g2H
−1
g ∈ H . Επειδή η H είναι υποοµάδα, ϑα έχουµε g ∈ H το οποίο είναι άτοπο. Συµπεραίνουµε ότι :
g 2 H = H κάτι το οποίο σηµαίναι ότι g 2 ∈ H . ΄Αρα η έγκλειση (∗) ισχύει.
΄Οµως το πλήθος των στοιχείων του συνόλου M των τετραγώνων στοιχείων της A4 είναι, όπως ϐλέπουµε
από τον πίνακα πολλαπλασιασµού της A4 :
M = (1), (123), (124), (134), (234), (132), (142), (143), (243)}


δηλαδή όλοι οι 3-κύκλοι και η ταυτοτική µετάθεση. ΄Αρα |M| = 9 και εποµένως δεν µπορεί να ισχύει η
σχέση (∗), διότι |H| = 6. Στο άτοπο καταλήξαµε υποθέτοντας ότι η A4 έχει µια υποοµάδα τάξης 6. ΄Αρα
η εναλλάσσουσα οµάδα A4 δεν έχει υποοµάδα τάξης 6.
(1) Προφανώς η A4 έχει υποοµάδες τάξης 1, και 12. Το στοιχείο (12)(34) παράγει µια κυκλική
οµάδα τάξης 2, το στοιχείο (123) παράγει µια υποοµάδα τάξης 3, και το σύνολο
{(1), (12)(34), (13)(24), (14)(23)}
είναι µια υποοµάδα τάξης 4. 
219

Παρατήρηση 2.18. Το αµέσως επόµενο, ως προς το µέγεθος, παράδειγµα οµάδας στην οποία δεν ισχύει
το αντίστροφο του Θεωρήµατος Lagrange αποτελεί η οµάδα SL2 (Z3 ) των 2 × 2 πινάκων µε ορίζουσα 1
υπεράνω του σώµατος Z3 των ακεραίων modulo 3. Η SL2 (Z3 ) είναι µια µη-αβελιανή οµάδα τάξης 24 και
άρα οι διαιρέτες της τάξης της είναι : 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24. Μπορεί κανείς να δεί ότι η SL2 (Z3 ) υποοµάδες
τάξης 1, 2, 3, 4, 6, 8, 24 αλλά δεν έχει υποοµάδες τάξης 12.

Παρατήρηση 2.19. ΄Οπως ϑα δούµε κάθε κυκλική οµάδα (πεπερασµένης τάξης) ικανοποιεί το αντίστροφο
του Θεωρήµατος Lagrange. Γενικότερα µπορεί να δειχθεί ότι κάθε :
(α) πεπερασµένη αβελιανή οµάδα,
(β) οµάδα µε τάξη δύναµη ενός πρώτου αριθµού, και
(γ) «διεδρική» οµάδα,
ικανοποιεί το αντίστροφο του Θεωρήµατος του Lagrange.

2.7. Εφαρµογές του Θεωρήµατος Lagrange (I). Στην παρούσα ενότητα ϑα δούµε κάποιες άµεσες
εφαρµογές του Θεωρήµατος Lagrange.

Πρόταση 2.20. ΄Εστω H και K δύο υποοµάδες µιας πεπερασµένης οµάδας (G, ?), και υποθέτουµε ότι :
K ⊆ H ⊆ G
Τότε :
[G : K] = [G : H] · [H : K]
Απόδειξη. Προφανώς η K είναι υποοµάδα της H και άρα από το Θεώρηµα του Lagrange για τις υποο-
µάδες H και K , ϑα έχουµε :
o(G) = o(H) · [G : H] o(G) = o(K) · [G : K] o(H) = o(K) · [H : K]
Εποµένως
o(G) = o(K) · [H : K] · [G : H] και o(G) = o(K) · [G : K] =⇒ [G : K] = [G : H] · [H : K]


Πρόταση 2.21. ΄Εστω H και K δύο υποοµάδες µιας πεπερασµένης οµάδας (G, ?), και έστω o(H) = m
και o(K) = n. Αν (m, n) = 1, τότε : \
H K = {e}
Απόδειξη. ΄Οπως γνωρίζουµε η τοµή υποοµάδων µιας οµάδας είναι υποοµάδα και έτσι έχουµε ότι η
τοµή H ∩ K είναι υποοµάδα των πεπεπερασµένων οµάδων H και K . Απο το Θεώρηµα του Lagrange ϑα
έχουµε :
o(H ∩ K)/o(H) = m και o(H ∩ K)/o(K) = n
Τότε όµως o(H ∩ K)/(m, n), και επειδή (m, n) = 1, ϑα έχουµε o(H ∩ K) = 1 ή ισοδύναµα : H ∩ K =
{e}. 

Θα ολοκληρώσουµε την παρούσα ενότητα µε την παρακάτω ενδιαφέρουσα πρόταση η απόδειξη της
οποίας αποτελεί εφαρµογή της Πρότασης 1.9.
Κατ΄ αρχήν υπενθυµίζουµε ότι αν H, K ⊆ G είναι υποσύνολα µιας οµάδας G, τότε :

HK = hk ∈ G | h ∈ H, k ∈ K
Σηµειώνουµε ότι αν τα υποσύνολα H, K ⊆ G είναι υποοµάδες της G, τότε γενικά το υποσύνολο HK δεν
είναι υποοµάδα της G.
220


Πρόταση 2.22. ΄Εστω H, K δύο πεπερασµένες υποοµάδες της οµάδας G. Τότε το πλήθος HK των
στοιχείων του συνόλου HK είναι :
o(H) o(K)
|HK| =
o(H ∩ K)
Απόδειξη. Θεωρούµε την απεικόνιση
f : H × K −→ HK, f (h, k) = hk
η οποία προφανώς είναι επί. Από την υπο-ενότητα 1.4, ϑα έχουµε ότι η f ορίζει µια σχέση ισοδυναµίας Rf
επί του συνόλου H ×K και υπάρχει µια 1-1 και επί απεικόνιση µεταξύ του συνόλου πηλίκο (H ×K)/Rf
και της εικόνας Im(f ) = HK . Εποµένως :

(H × K)/Rf = HK

΄Οπως γνωρίζουµε, τα στοιχεία του συνόλου πηλίκο (H × K)/Rf είναι οι διακεκριµµένες κλάσεις ισο-
δυναµίας [(h, k)]Rf και από την Πρόταση 1.9,

[(h, k)]Rf = f −1 {f (h, k)} = f −1 {hk}


Θα δείξουµε ότι :
f −1 {hk} = (hr, r−1 k) ∈ G × G | r ∈ H ∩ K

(†)
Πραγµατικά : αν (hr, r−1 k)
∈ G × G, όπου h ∈ H , k ∈ K , και r ∈ H ∩ K , τότε προφανώς (hr, r−1 k)

−1 −1 −1 −1
H × K , και f (hr, r k) = hrr k = hek = hk και εποµένως (hr, r k) ∈ f {hk} = [(h, k)]Rf .
Αντίστροφα αν (x, y) ∈ f −1 {hk} = [(h, k)]Rf , τότε x ∈ H , y ∈ K , και f (x, y) = hk . Εποµένως hk = xy
και τότε x−1 hk = y και άρα :
x−1 h = yk −1 ∈ H ∩ K
διότι το x−1 h ∈ H επειδή x, h ∈ H και H είναι υποµάδα, και yk −1 ∈ K επειδή y, k ∈ K και K είναι
υποοµάδα. Ισοδύναµα εππειδή το υποσύνολο H ∩ K είναι υποοµάδα, ϑα έχουµε :
(x−1 h)−1 = (yk −1 )−1 ∈ H ∩ K =⇒ h−1 x = ky −1 := r ∈ H ∩ K
Τότε ϑα έχουµε :
(x, y) = (ex, ye) = (hh−1 )x, y(k −1 k) = h(h−1 x), (yk −1 )k = (hr, r−1 k)
 

΄Αρα αποδείξαµε την σχέση (†) µε ϐάση την οποία ορίζουµε µια απεικόνιση, ∀h ∈ H, ∀k ∈ K :
φ : H ∩ K −→ f −1 {hk}, φ(r) = (hr, r−1 k)
Η παραπάνω ανάλυση δείχνει ότι η απεικόνιση φ είναι καλά ορισµένη και είναι απεικόνιση επί. Επιπλέον
η φ είναι 1-1 διότι αν φ(r) = φ(s) τότε (hr, r −1 k) = (hs, s−1 k) και άρα : hr = hs και r −1 k = s−1 k . Τότε
προφανώς ϑα έχουµε r = s και έτσι η φ είναι 1-1 και επί.
Αυτό σηµαίνει ότι για κάθε κλάση ισοδυναµίας [(h, k)]Rf ϑα έχουµε :

o(H ∩ K) = H ∩ K = [(h, k)]Rf
Επειδή το σύνολο όλων των κλάσεων ισοδυναµίας αποτελεί µια διαµέριση του H ×K , επειδή κάθε κλάση
H ∩ K , και επειδή το πλήθος των διακεκριµµένων
ισοδυναµίας έχει τόσα στοιχεία όσα και η υποοµάδα

κλάσεων ισοδυναµίας είναι ίσο µε το πλήθος HK , ϑα έχουµε :

H × K = H ∩ K · HK

και εποµένως :

H × K H K o(H) o(K)
|HK| = = =
H ∩K o(H ∩ K) o(H ∩ K)

221

Θα δούµε τώρα κάποιες εφαρµογές της παραπάνω Πρότασης.

Πόρισµα 2.23. ΄Εστω H και K δύο υποοµάδες µιας πεπερασµένης οµάδας G. Τότε :
p p
o(H) > o(G) και o(K) > o(G) =⇒ H ∩ K 6= {e}
Απόδειξη. Από την παραπάνω πρόταση ϑα έχουµε :
p p
o(H) o(K) o(G) o(G) o(G)
o(G) ≥ |HK| = > = =⇒ o(H ∩ K) > 1 
o(H ∩ K) o(H ∩ K) o(H ∩ K)

Πόρισµα 2.24. ΄Εστω G µια οµάδα τάξης o(G) = pq , όπου p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p > q . Τότε η G
έχει το πολύ µια υποοµάδα τάξης p.
Απόδειξη. ΄Εστω H και K δύο υποοµάδες της G τάξης p. Τότε ικανοποιούνται τετριµµένα οι υποθέσεις
του παραπάνω πορίσµταος και άρα H ∩ K 6= {e}, δηλαδή o(H ∩ K) > 1. ΄Οµως επειδή η H ∩ K είναι
υποοµάδα της H και της K , και επειδή η τάξη
της H και η τάξη της K είναι ο πρώτος αριθµός p, από το
Θεώρηµα του Lagrange έπεται ότι o(H ∩ K) p και άρα o(H ∩ K) = p διότι όπως είδαµε o(H ∩ K) > 1.
Τότε όµως H ∩ K = H και H ∩ K = K , δηλαδή H ⊆ K και K ⊆ H . Εποµένως H = K . 

Παρατήρηση 2.25. Ως ειδική περίπτωση (Θεώρηµα Cauchy) ενός σηµαντικού Θεωρηµατος το οποίο οφε-
ίλεται στον Sylow, έπεται ότι κάθε οµάδα G τάξης o(G) = pq , όπου p, q είναι πρώτοι αριθµοί µε p > q , έχει
τουλάχιστον µια υποοµάδα τάξης p. ΄Ετσι σύµφωνα µε το παραπάνω πόρισµα, έπεται ότι η G έχει ακριβώς
µια υποοµάδα τάξης p.
222

3. Τάξη στοιχείων και Οµάδων - Κυκλικές (Υπο-)Οµάδες


3.1. ∆ύναµη Στοιχείου.

΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα. Για κάθε ακέραιο αριθµό m ∈ Z και κάθε στοιχείο a ∈ G, ορίζουµε
την m–οστή δύναµη τού στοιχείου a ως ακολούθως :

a| ? a ?{z· · · ? a}, αν m ∈ N,



 m−ϕορές






am = eG , αν m = 0,





|a−1 ? a−1{z ? · · · ? a−1}, − m ∈ N.


 αν


|m|−ϕορές

Στην περίπτωση που η (G, ?) είναι µια µεταθετική (αβελιανή) οµάδα και χρησιµοποιούµε την προσθετική
σηµειογραφία αντί τής γενικής πολλαπλασιαστικής, δηλαδή παριστάνουµε την πράξη µε «+» αντί «?»,
παριστάνουµε το ουδέτερο τής οµάδας µε 0G αντί eG και για κάθε a ∈ G, παριστάνουµε µε −a αντί a−1
το αντίθετο (αντίστροφο) τού a, τότε ορίζουµε :





a
| +a+ {z· · · + a}, αν m ∈ N,

 m−ϕορές





ma = 0G , αν m = 0,





(−a) + (−a) + · · · + (−a), αν − m ∈ N.





| {z }
|m|−ϕορές

Στην περίπτωση αυτή ονοµάζουµε το στοιχείο ma το (ακέραιο) m–πολλαπλάσιο τού a. Για τις δυνάµεις
και αντιστοίχως τα πολλαπλάσια στοιχείων µιας οµάδας ισχύουν κανόνες ανάλογοι των κανόνων που
ισχύουν για τις ακέραιες δυνάµεις και τα ακέραια πολλαπλάσια των γνωστών µας αριθµών.

Λήµµα 3.1. ΄Εστω ότι (G, ?) είναι µια οµάδα ότι a είναι ένα στοιχείο τού G και ότι m, n είναι δύο ακέραιοι
αριθµοί. Τότε
am ? an = am+n , (α΄)

όπου m + n παριστά τη συνήθη πρόσθεση των ακεραίων m, n και

(am )n = amn , (ϐ΄)

όπου mn παριστά τον συνήθη πολλαπλασιασµό των ακεραίων m, n.

Απόδειξη. Εδώ ϑα εκτελέσουµε την απόδειξη για την ταυτότητα (α΄) και προτείνουµε ως άσκηση την
απόδειξη τής (ϐ΄).

• Περίπτωση Ι. Αν n = 0, m ∈ Z, τότε am ? a0 = am ? eG = am = am+0 .

• Περίπτωση ΙΙ. Αν n ∈ N, m ∈ Z, εφαρµόζουµε τη µέθοδο τής πλήρους επαγωγής ως προς n.


Για n = 1, η (α΄) είναι αληθής, αφού
223



am ? a1 = (a ? a ? · · · ? a) ? a = am+1 , αν m ∈ N,

 | {z }
m−ϕορές








m 1 0 1 m+1 ,

a ? a = a ? a = eG ? a = a = a αν m = 0,


am ? a1 = a−1 ? a1 = eG = a0 = a(−1)+1 = am+1 , αν m = −1,









−1 −1
am ? a 1 = a ? · · · ? a−1} ? a = a−1 −1
? · · · ? a−1} = am+1 ,




 | ? a {z | ? a {z αν m ≤ −2.

|m|−ϕορές (|m|−1)−ϕορές

(Προσέξτε ότι στην τελευταία σχέση χρησιµοποιούµε το εξής : Επειδή m ≤ −2, έπεται m + 1 ≤ −1
και γι΄ αυτό |m + 1| = −(m + 1) = −m − 1 = |m| − 1.)
Υποθέτοντας ότι η (α΄) είναι αληθής για n = k (επαγωγική υπόθεση), δηλαδή ότι am ? ak = am+k , ϑα
αποδείξουµε την αλήθειά της, για n = k + 1.
΄Εχουµε am ? ak+1 = am ? (ak ? a), αφού αυτό το αποδείξαµε µόλις προηγουµένως. Τώρα λόγω τής
προσεταιριστικότητας τής «?» έχουµε am ? (ak ? a) = (am ? ak ) ? a και λόγω τής επαγωγικής υπόθεσης
έχουµε (am ? ak ) ? a = am+k ? a. Τέλος, am+k ? a = a(m+k)+1 . ΄Ωστε, am ? ak+1 = am+(k+1) .
Εποµένως, η (α΄) είναι αληθής για κάθε n ∈ N και m ∈ Z.

• Περίπτωση ΙΙΙ. ΄Εστω τώρα ότι n ∈ Z, n < 0 και m ∈ Z.


Θα δείξουµε και πάλι τη σχέση (α΄), δηλαδή ότι am ? an = am+n . ΄Οµως για να είναι η προηγούµενη
σχέση είναι αληθής, αρκεί να είναι αληθής η σχέση (am ? an ) ? a−n = am+n ? a−n .
Για το αριστερό µέλος τής υποψήφιας ισότητας έχουµε :
(am ? an ) ? a−n = am ? (an ? a−n ) = am ? (an+(−n) ),
όπου η τελευταία ισότητα ισχύει, λαµβάνοντας υπ΄ όψιν την Περίπτωση ΙΙ, αφού (−n) ∈ N. ΄Ετσι
προκύπτει
(am ? an ) ? a−n = am ? (an+(−n) ) = am ? a0 = am .
Για το δεξιό µέλος τής υποψήφιας ισότητας έχουµε :
am+n ? a−n = am+n+(−n) = am
και πάλι λόγω τής Περίπτωσης ΙΙ, αφού (−n) ∈ N. ΄Ωστε τελικά,
(am ? an ) ? a−n = am = am+n ? a−n
και συνεπώς am ? an = am+n . 

Παρατήρηση 3.2. (1) Στην περίπτωση τής προσθετικής σηµειογραφίας η πρώτη ταυτότητα τού Λήµ-
µατος 3.1 εκφράζεται ως
(mg) + (ng) = (m + n)g. (α΄)
Προσέξτε ότι το «+» στο αριστερό µέλος τής ταυτότητας είναι η πράξη τής οµάδας ενώ το «+» στο
δεξιό µέλος τής ταυτότητας είναι η πράξη τής πρόσθεσης των ακέραιων αριθµών.
Η δεύτερη ταυτότητα τού Λήµµατος 3.1 εκφράζεται ως
m(ng) = (mn)g. (ϐ΄)
Προσέξτε ότι το mn που εµφανίζεται στο δεξιό µέλος τής ως άνω ταυτότητας είναι το γινόµενο τού
ακεραίου m επί τον ακέραιο n.
224

(2) Λόγω τού Λήµµατος 3.1 έχουµε ότι το αντίστροφο µιας δύναµης am , m ∈ Z ενός στοιχείου a ∈ G
είναι το στοιχείο a−m , αφού
am ? a−m = am+(−m) = a0 = eG = a(−m)+m = a−m ? am .
(3) Αν η (G, +) είναι αβελιανή, τότε χρησιµοποιώντας προσθετική σηµειογραφία έχουµε −(ma) =
(−m)a.
Προσέξτε ότι το στοιχείο −(ma) είναι το αντίθετο τού ma και ότι το (−m)a είναι το (−m)–
πολλαπλάσιο τού a.

3.2. Κυκλικές Οµάδες.

Με τη ϐοήθεια του Λήµµατος 2.5 αποδεικνύουµε την εξής πολύ σηµαντική


Πρόταση 3.3. Αν (G, ?) είναι µια οµάδα και αν a είναι ένα στοιχείο της G, τότε το σύνολο
hai := {az | z ∈ Z}
αποτελεί µια υποοµάδα τής G. Επιπλέον η hai είναι η µικρότερη υποοµάδα της G η οποία περιέχει το
στοιχείο a.
Απόδειξη. Το σύνολο hai είναι διάφορο του κενού, αφού το a = a1 ανήκει στο hai.
Αν x, y ∈ hai, τότε υπάρχουν z1 , z2 ∈ Z µε x = az1 και y = az2 . Συνεπώς το στοιχείο
x ? y −1 = az1 ? (az2 )−1 = az1 ? a−z2 = az1 −z2
ανήκει επίσης στο σύνολο hai, αφού ο z1 − z2 είναι και αυτός ακέραιος αριθµός. ΄Αρα hai είναι µια
υποοµάδα της G η οποία περιέχει το στοιχείο a.
Τέλος αν H είναι µια υποοµάδα της G και a ∈ H , τότε µε διαδοχική εφαρµογή του Λήµµατος 2.3
έπεται ότι η H περιέχει όλα τα στοιχεία της µορφής az , z ∈ Z. Εποµένως hai ⊆ H . 

Παρατήρηση 3.4. Στην περίπτωση που η οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή και αντί της γενικής σηµειογραφίας
χρησιµοποιείται η προσθετική σηµειογραφία (G, +), τότε συµβολίζουµε µε hai, a ∈ G, το σύνολο
hai = {za | z ∈ Z}

Ορισµός 3.5. Η υποοµάδα hai της G ονοµάζεται η κυκλική υποοµάδα τής G που παράγεται από το
στοιχείο a και το στοιχείο a ονοµάζεται ένας γεννήτορας της hai.

Ορισµός 3.6. Η οµάδα (G, ?) ονοµάζεται κυκλική, αν υπάρχει κάποιο a ∈ G µε G = hai. Το στοιχείο a
ονοµάζεται ένας γεννήτορας της G.

Παράδειγµα 3.7. (1) Η οµάδα (Z, +) των ακεραίων αριθµών είναι κυκλική µε γεννήτορα τον ακέραιο
1, αφού
Z = {z · 1 | z ∈ Z} = h1i .
Το −1 είναι επίσης ένας γεννήτορας τής Z, αφού για κάθε z ∈ Z, έχουµε z = (−z)(−1).
(2) Η οµάδα (Z4 , +) των ακεραίων αριθµών κατά µόδιο 4, είναι κυκλική µε γεννήτορα την κλάση [1],
αφού
1[1] = 1, 2[1] = [2], 3[1] = [3], 4[1] = [0].
Εποµένως,
Z4 = h[1]i .
225

(3) Γενικότερα, αν n είναι ένας πάγιος ϕυσικός αριθµός, τότε η οµάδα (Zn , +) των ακεραίων αριθµών
κατά µόδιο n είναι κυκλική µε γεννήτορα την κλάση [1], αφού
1[1] = 1, 2[1] = [2], . . . , i[1] = [i], . . . (n − 1)[1] = [n − 1], n[1] = [0].
Υπενθυµίζουµε ότι i[1] µε i = 1, 2, . . . , n, σηµαίνει [1] + [1] + · · · + [1], i–ϕορές.
(4) ΄Οπως είδαµε η αβελιανή οµάδα (Z4 , +) έχει τέσσερα στοιχεία και είναι κυκλική. Ωστόσο, υπάρχει
µια αβελιανή οµάδα που έχει επίσης τέσσερα στοιχεία, αλλά δεν είναι κυκλική.
Πράγµατι, ϑεωρούµε το σύνολο V4 = {e, a, b, c} και την πράξη ? : V4 × V4 → V4 , η οποία ορίζεται
από τον πίνακα :

? e a b c
e e a b c
a a e c b
b b c e a
c c b a e
Αφήνουµε στον αναγνώστη τον έλεγχο ότι η «?» είναι µια προσεταιριστική πράξη και κατόπιν ότι το
Ϲεύγος (V4 , ?) είναι µια αβελιανή οµάδα. Ωστόσο η V4 δεν είναι κυκλική, επειδή
hei = {e}, hai = {e, a}, hbi = {e, b}, hci = {e, c}.
Προσέξτε ότι a2 = b2 = c2 = e και γι΄ αυτό οποιαδήποτε ακέραια δύναµη του a (αντίστοιχα του b ή
c) είναι ή το e ή το a (αντίστοιχα ή το e ή το b ή το c).
Η συγκεκριµένη οµάδα ονοµάζεται η οµάδα των τεσσάρων στοιχείων του Klein.

Οι επόµενες δύο παρατηρήσεις είναι απλές συνέπειες των ορισµών.

Παρατήρηση 3.8. (1) Κάθε κυκλική οµάδα (G, ?) είναι αβελιανή.


Πράγµατι, αν a είναι ένας γεννήτορας τής G, τότε G = hai. Ας είναι x1 , x2 δύο στοιχεία τού G,
τότε υπάρχουν ακέραιοι m1 , m2 µε x1 = am1 και x2 = am2 και έχουµε :
x1 ? x2 = am1 ? am2 = am1 +m2 = am2 +m1 = am2 ? am1 = x2 ? x1 .
Ωστόσο, κάθε αβελιανή οµάδα δεν είναι κυκλική. Για παράδειγµα, όπως είδαµε προηγουµένως η
οµάδα τού Klein είναι αβελιανή αλλά δεν είναι κυκλική.
(2) Αν (G, ?) είναι µια κυκλική οµάδα µε γεννήτορα κάποιο στοιχείο a ∈ G, δηλαδή G = hai, τότε και
το στοιχείο a−1 είναι επίσης γεννήτορας τής G:
G = hai ⇐⇒ G = ha−1 i
Πράγµατι, για κάθε x ∈ G υπάρχει

−1 κάποιος ακέραιος m µε x = am και γι΄ αυτό έχουµε επίσης
−1 −m
x = (a ) . Εποµένως G = a −1
και ο a είναι επίσης γεννήτορας τής (G, ?).

3.3. Τάξη στοιχείου. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και a ∈ G. Θεωρούµε την κυκλική υποοµάδα
hai := am ∈ G | m ∈ Z


της G, που παράγεται από το στοιχείο a ∈ G.

Ορισµός 3.9. Τάξη τού στοιχείου a ∈ G καλείται η τάξη o(hai) της κυκλικής υποοµάδας hai της G η
οποία παράγεται από το a και συµβολίζεται µε o(a):
o(a) = o(hai)
226

Συνεπώς, η τάξη τού a ∈ G µπορεί να είναι ή άπειρη ή κάποιος ϕυσικός n ∈ N, ανάλογα µε το αν η


τάξη τής hai είναι άπειρη ή n ∈ N. Γι΄ αυτό παριστάνοντας την τάξη τού a ∈ G µε o(a) έχουµε :
(
∞, αν o(hai) = ∞,
o(a) :=
n ∈ N, αν o(hai) = n.

Πρόταση 3.10. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και a ένα στοιχείο της.
(α΄) Η τάξη o(a) τού στοιχείου a είναι πεπερασµένη, αν και µόνο αν, υπάρχουν ακέραιοι αριθµοί i, j µε
i 6= j και ai = aj .
(ϐ΄) Αν η τάξη o(a) τού a είναι πεπερασµένη, τότε :
(i) το υποσύνολο M = {m ∈ N | am = eG } τού N είναι διάφορο τού κενού συνόλου,
(ii) η κυκλική υποοµάδα hai ισούται µε {a1 , a2 , . . . , an }, όπου n = min M είναι το ελάχιστο
στοιχείο τού M και η τάξη o(a) τού a ισούται µε n = min M .
(iii) επιπλέον, az = eG για κάποιο z ∈ Z, αν και µόνο αν, ο αριθµός z ∈ Z είναι πολλαπλάσιο τής
τάξης o(a).

Απόδειξη. • (α΄) Θεωρούµε την κυκλική υποοµάδα hai = {az | z ∈ Z} και την απεικόνιση
φ : Z −→ hai, i 7−→ φ(i) := ai ,
η οποία είναι προφανώς «Επί».

«=⇒» Αν ∀i, j ∈ Z µε i 6= j είναι ai 6= aj , τότε η φ είναι «1-1» απεικόνιση, αφού από ai = φ(i) =
φ(j) = aj , έπεται i = j . Συνεπώς, η φ είναι «1-1» και «Επί» και το Z είναι ισοπληθές τού hai. Πράγµα
άτοπο, αφού τότε η τάξη τής hai δεν είναι πεπερασµένη.

«⇐=» ΄Εστω ότι :


∃ i, j ∈ Z, όπου i 6= j, και : ai = aj (∗)
Χωρίς περιορισµό τής γενικότητος µπορούµε να υποθέσουµε ότι j > i και ως εκ τούτου να δεχθούµε
ότι η διαφορά j − i > 0 είναι κάποιος ϕυσικός αριθµός, ας πούµε ότι j − i = m ∈ N. ΄Ετσι από την (*)
λαµβάνουµε aj−i = eG , δηλαδή
am = eG (∗∗)
Θα αποδείξουµε τώρα ότι κάθε στοιχείο τής hai συµπίπτει µε κάποιο από τα στοιχεία a0 , a1 , a2 , . . . , am−1 ,
το πλήθος22 των οποίων είναι το πολύ m και συνεπώς η τάξη τής hai είναι πεπερασµένη.
Πράγµατι, ας είναι az , z ∈ Z ένα στοιχείο τής hai. Εκτελώντας την διαίρεση µε υπόλοιπο τού z δια
τού m παίρνουµε z = λm + υ , όπου λ ∈ Z και 0 ≤ υ ≤ m − 1. Συνεπώς,
az = aλm+υ = (am )λ ? aυ = (eG )λ ? aυ = aυ ,
όπου 0 ≤ υ ≤ m − 1.

• (ϐ΄)(i) Σύµφωνα µε το (α΄) υπάρχουν ακέραιοι i, j , όπου i 6= j µε ai = aj , αφού η ◦(a) είναι


πεπερασµένη. ΄Ετσι συµπεραίνουµε, όπως προηγουµένως, ότι υπάρχουν ϕυσικοί m ∈ N µε am = eG .
Συνεπώς, το υποσύνολο M = {m ∈ N | am = eG } είναι ένα µη κενό υποσύνολο τού N.
(ϐ΄)(ii) Το M διαθέτει ένα ελάχιστο στοιχείο n = min M , αφού πρόκειται για ένα µη κενό υποσύνολο
τού N. Ισχυριζόµαστε ότι τα στοιχεία a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG είναι όλα ανά δύο διαφορετικά µέταξύ
τους. Πράγµατι, αν ai = aj µε 1 ≤ i, j ≤ n και i 6= j , τότε υποθέτοντας χωρίς περιορισµό τής
γενικότητας ότι j > i, παίρνουµε aj−i = eG , όπου n > j − i > 0. Αλλά τότε ο ϕυσικός j − i αφενός

22∆εν ισχυριζόµαστε ότι οι δυνάµεις a0 , a1 , a2 , . . . , am−1 είναι ανά δύο διαφορετικές. Για την απόδειξη µάς αρκεί να είναι
πεπερασµένες το πλήθος.
227

ανήκει στο M και αφετέρου είναι µικρότερος απο το ελάχιστο στοιχείο n τού M , πράγµα άτοπο. ΄Ωστε
τα a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG είναι διαφορετικά και απαρτίζουν ένα σύνολο µε πλήθος στοιχείων ίσο µε n.
Θα δείξουµε ότι hai = {a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG }.
Προφανώς, {a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG } ⊆ hai. Ας είναι az , z ∈ Z ένα στοιχείο τής hai. Εκτελώντας
διαίρεση µε υπόλοιπο τού z δια τού n παίρνουµε z = nλ + ρ, όπου λ ∈ Z και 0 ≤ ρ ≤ n − 1. ΄Εχουµε :
az = anλ+ρ = (an )λ ? aρ = eλG ? aρ = aρ .
Αν 0 < ρ ≤ n−1, τότε το az ανήκει στο {a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG } και, αν ρ = 0, τότε az = a0 = eG = an
που είναι επίσης στοιχείο τού {a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG }. ΄Ωστε,
hai = {a1 , a2 , . . . , an−1 , an = eG } και min M = n = o(hai) = ο(a).

(ϐ΄)(iii) «=⇒» Ας υποθέσουµε ότι για κάποιο z ∈ Z είναι az = eG . Εκτελώντας τη διαίρεση µε


υπόλοιπο τού z δια τού ◦(a), παίρνουµε :
z = ◦(a)λ + υ, όπου λ ∈ Z και 0 ≤ υ ≤ ◦(a) − 1 (∗ ∗ ∗)
Συνεπώς,
eG = az = aλz+υ = (az )λ ? aυ = (eG )λ ? aυ = aυ ,
Αν για το υπόλοιπο υ τής προηγούµενης διαίρεσης είχαµε υ 6= 0, τότε η ισότητα eG = aυ , δίνει το
άτοπο, να ανήκει ο υ στο σύνολο M = {m ∈ N | am = eG } και να είναι συγχρόνως µικρότερος από το
min M = o(a). Γι΄αυτό από την (***) έπεται z = o(a)λ και η τάξη o(a) είναι διαιρέτης τού z .
«⇐=» Αν z = o(a)λ µε λ ∈ Z, τότε
az = ao(a)λ = (ao(a) )λ = eλG = eG 

Το ακόλουθο Θεώρηµα συνοψίζει τα κυριότερα αποτελέσµατα γύρω από την τάξη ενός στοιχείου µιας
οµάδας.

Θεώρηµα 3.11. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και g ∈ G ένα στοιχείο πεπερασµένης τάξης : o(g) = n. Τότε
∀k ∈ Z:
(1)
n
o(g k ) =
(n, k)
(2)
n
k/n ⇐⇒ o(g k ) =
|k|
(3)
(k, n) = 1 ⇐⇒ o(g k ) = n
n
Απόδειξη. (1) Προφανώς το g k έχει πεπερασµένη τάξη. ΄Εστω r = o(g k ). Θα δείξουµε ότι r = (n,k) . Θα
έχουµε :
(g k )r = e =⇒ g kr = e =⇒ n/kr
όπου η τελευταία συνεπαγωγή προέκυψε από την Πρόταση 3.10(ϐ΄)(iii). Εποµένως υπάρχει m ∈ Z έτσι
ώστε :
kr = nm
Μπορούµε να γράψουµε :
n = (n, k)n0 και k = (n, k)k 0 , και (k 0 , n0 ) = 1
Τότε : n0 = (n,k)
n
και άρα αρκεί να δείξουµε ότι : r = n0 . Θα έχουµε :

kr = nm =⇒ (n, k)k 0 r = (n, k)n0 m =⇒ k 0 r = n0 m =⇒ n0 /k 0 r =⇒ n0 /r =⇒ n0 ≤ r


228

όπου η προτελευταία συνεπαγωγή προέκυψε διότι (k 0 , n0 ) = 1.


Από την άλλη πλευρά, παρατηρώντας ότι :
kn0 = (n, k)k 0 n0 = nk 0
ϑα έχουµε :
0 0 0 0 0
(g k )n = g kn = g nk = (g n )k = ek = e =⇒ r/n0 =⇒ r ≤ n0
Εποµένως : o(g k ) = r = n0 = (k,n)
n
.
(2), (3) Προκύπτουν άµεσα από το (1). 

3.4. Τάξη Γινοµένου Στοιχείων µιας Οµάδας. Αν x, y είναι δύο στοιχεία πεπερασµένης τάξης µιας
οµάδας, τότε πώς σχετίζονται οι τάξεις των στοιχείων x, y, xy ;
Γενικά δεν υπάρχει κάποια σχέση µεταξύ των τάξεων o(x), o(y), o(xy):

Παράδειγµα 3.12. Στην συµµετρική οµάδα S4 ϑεωρούµε τους 3-κύκλους :


σ = (123) και τ = (241)
Τότε
o(σ) = 3 = o(τ ) αλλά o(σ ◦ τ ) = o((13) ◦ (24)) = 2
Παρατηρούµε ότι : σ ◦ τ = (13)(24) 6= (14)(23) = τ ◦ σ .

Παράδειγµα 3.13. Στην συµµετρική οµάδα S5 ϑεωρούµε τους κύκλους :


σ = (123) και τ = (15342)
Τότε
o(σ) = 3, o(τ ) = 5 αλλά o(σ ◦ τ ) = o((15) ◦ (34)) = 2
Παρατηρούµε ότι : σ ◦ τ = (15)(34) 6= (34)(35) = τ ◦ σ .

Παράδειγµα 3.14. Θεωρούµε την (άπειρη µη-αβελιανή) οµάδα



GL2 (R) = A ∈ M2×2 (R) | det(A) 6= 0
και έστω    
−1 1 −1 0
A= , B=
0 1 0 1
Τότε προφανώς A, B, AB ∈ GL2 (R). Παρατηρούµε ότι :
A2 = I2 = B 2
Εποµένως τα στοιχεία A, B έχουν τάξη 2. ΄Οµως
   
1 1 1 −1
AB = και BA = = (AB)−1
0 1 0 1
και άρα ∀n ≥ 1:    
n 1 n n 1 −n
(AB) = και (BA) = ,
0 1 0 1
Εποµένως τα στοιχεία A, B έχουν τάξη 2 αλλά το γινόµενό τους AB και BA έχει άπειρη τάξη.
Παρατηρούµε ότι : AB 6= BA.
229

Παράδειγµα 3.15. Για κάθε n ≥ 3, υπάρχει µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα G η οποία περιέχει δύο
στοιχεία τάξης 2 των οποίων το γινόµενο έχει τάξη n:
Πράγµατι ϑεωρούµε την οµάδα

GL2 (Zn ) = A ∈ M2×2 (Zn ) | det(A) 6= 0
των αντιστρεψίµων πινάκων µε στοιχεία από το Zn . Οι πίνακες
   
−1 1 −1 0
A= , B=
0 1 0 1
όπως στο παράδειγµα 3.12 έχουν τάξη 2 και ο πίνακας
 
1 1
AB =
0 1
έχει τάξη n διότι ∀n ≥ 1:    
n 1 n 1 0
(AB) = =
0 1 0 1
ως πίνακες µε στοιχεία από το Zn . Εποµένως τα στοιχεία A, B έχουν τάξη 2 αλλά το γινόµενό τους AB
έχει τάξη n.  
1 −1
Παρατηρούµε ότι : AB 6= BA διότι BA = και −1 6= 1 στο Zn διότι n ≥ 3.
0 1

Σε όλα τα παραπάνω παραδείγµατα τα στοιχεία της οµάδας δεν µετατίθενται και για στοιχεία x, y
πεπερασµένης τάξης, δεν µπορουµε να πούµε τίποτα για την τάξη του x ? y η οποία µπορεί να είναι
άπειρη ή οποιοσδήποτε αριθµός.
΄Οταν όµως σε µια οµάδα G έχουµε δύο στοιχεία x, y πεπερασµένης τάξης και x ? y = y ? x, τότε
υπάρχει στενή σχέση µεταξύ των τάξεων o(x), o(y), o(xy):

Πρόταση 3.16. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα και g, h ∈ G δύο στοιχεία πεπερασµένης τάξης : o(g) = m και
o(h) = n. Τότε :
(m, n) = 1 =⇒ o(g ? h) = mn
Απόδειξη. Βλέπε την απόδειξη του Λήµµατος 4.3 παρακάτω. 

΄Οταν δύο a, b στοιχεία πεπερασµένης τάξης µιας οµάδας δεν µετατίθενται, τότε η επόµενη Πρόταση
δείχνει ότι τα στοιχεία ab και ba έχουν την ίδια τάξη :

Πρόταση 3.17. ΄Εστω G µια οµάδα κα a, b ∈ G δύο στοιχεία της G τα οποία έχουν πεπερασµένη τάξη.
(1) ∀x ∈ G, ∀a ∈ G: o(x−1 ax) = o(a) = o(xax−1 ).
(2) ∀a, b ∈ G: o(ab) = o(ba).

Απόδειξη. (1) ΄Εστω x, a ∈ G. Τότε :


∀n ∈ Z+ : (x−1 ax)n = (x−1 ax)(x−1 ax) · · · (x−1 ax) = x−1 aa · · · ax = x−1 an x
και παρόµοια
∀n ∈ Z+ : (xax−1 )n = xan x−1
Εποµένως :
an = e ⇐⇒ (x−1 ax)n = x−1 an x = x−1 ex = x−1 x = e (∗)
και
(xax−1 )m = e ⇐⇒ xam x−1 = e ⇐⇒ am = x−1 ex = e (∗∗)
230

Οι παραπάνω σχέσεις δείχνουν ότι : o(a) < ∞ αν και µόνον αν o(x−1 ax) < ∞ αν και µόνον αν
o(xax−1 ) < ∞.
Επιπλέον έστω ότι o(a) = n και o(x−1 ax) = m. Τότε η σχέση (∗) δείχνει ότι n/m. Θέτοντας
b = x−1 ax ϑα έχουµε a = xax−1 και τότε η σχέση (∗∗) δείχνει ότι m/n. Εποµένως καταλήγουµε ότι :
o(a) = n = m = o(x−1 ax). Παρόµοια ϑα έχουµε και ότι : o(a) = o(xax−1 ).

(2) Επειδή ba = eba = a−1 aba = a−1 (ab)a, από το (1) έπεται ότι :
o(ba) = o(a−1 (ab)a) = o(ab) 

3.5. Εφαρµογές του Θεωρήµατος Lagrange (II). Στην παρούσα ενότητα ϑα δούµε µια άλλη κατηγο-
ϱία εφαρµογών του Θεωρήµατος του Lagrange.
Το επόµενο σηµαντικό αποτέλεσµα αποτελεί µια απλή εφαρµογή του Θεωρήµατος Lagrange.

Πρόταση 3.18. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµενη οµάδα. Τότε ∀x ∈ G:


(1) xo(G) = e.
(2) o(x)/o(G).

Απόδειξη. (1) Η τάξη o(x) του x, είναι εξ΄ ορισµού η τάξη της κυκλικής υποοµάδας που παράγεται από
το x. Απο το Θεώρηµα του Lagrange έπεται ότι o(x)/o(G), και άρα :

o(G) = kx · o(x), όπου kx ≥ 1

΄Ετσι ϑα έχουµε :
xo(G) = xkx ·o(x) = (xo(x) )kx = ekx = e 
(2) Επειδή o(x) = o(hxi), το Ϲητούµενο προκύπτει απο το Θεώρηµα του Lagrange.

Θα δούµε τώρα κάποιες εφαρµογές της παραπάνω Πρότασης στην Θεωρία Αριθµών. Πρώτα υπενθυ-
µίζουµε ότι η συνάρτηση φ του Euler ορίζεται ως εξής :

ϕ : N −→ N, ϕ(n) = k ∈ N | 1 ≤ k ≤ n & (n, k) = 1

Πρόταση 3.19. (Θεώρηµα Euler) ΄Εστω n ≥ 1 και a ∈ Z µε (a, n) = 1. Τότε :

aϕ(n) ≡ 1 mod(n)

Απόδειξη. Η Ϲητούµενη σχέση γράφεται ισοδύναµα στο Zn :

[aϕ(n) ]n = ([a]n )ϕ(n) ≡ [1]n


Επειδή (a, n) = 1, έπεται οτι [a]n ∈ U(Zn ). Επειδή η οµάδα U(Zn ) έχει τάξη ϕ(n), από την Πρόταση
3.18 έπεται ότι το Ϲητούµενο : ([a]n )ϕ(n) = [1]n . 

Πόρισµα 3.20. (Μικρό Θεώρηµα Fermat) ΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός και a ∈ Z µε p - a. Τότε :

ap−1 ≡ 1 mod(p)

Απόδειξη. Επειδή p είναι πρώτος, έπεται ότιϕ(p) = p − 1 και (a, p) = 1. Τότε το αποτέλεσµα προκύπτει
από το Θεώρηµα του Euler. 
231

Παρατήρηση 3.21. Το αντίστροφο της Πρότασης 3.17 δεν ισχύει : υπάρχουν άπειρες οµάδες G µε την
ιδιότητα xm = e, ∀x ∈ G, όπου m ∈ Z+ .  
Πραγµατικά, ϑεωρούµε την οµάδα (Z2 , +) = [0]2 , [1]2 , + των ακεραίων modulo 2, και έστω η
οµάδα-ευθύ γινόµενο

Y 
Z2 = Z2 × Z2 × · · · = (xn )n≥1 | xn ∈ Z2 , ∀n ≥ 1
n=1
µε στοιχεία τις ακολουθίες στοιχείων του Z2 , και µε πράξη
(xn )n≥1 + (yn )n≥1 = (xn + yn )n≥1
Q∞
Q∞στοιχείο της οµάδας n=1 Z2 είναι η ακολουθία (xn )n≥1 , όπου xn = [0]2 , ∀n ≥ 1. Προφανώς
Το ουδέτερο
η οµάδα n=1 Z2 είναιQ∞άπειρη. Παρατηρούµε ότι, επειδή [x]2 + [x]2 = [x + x]2 = [0]2 , ∀[x]2 ∈ Z2 , ϑα
έχουµε ∀(xn )n≥1 ∈ n=1 Z2 :
2(xn )n≥1 = (xn )n≥1 + (xn )n≥1 = (xn + xn )n≥1 = ([0]2 )n≥1
Q∞
και άρα κάθε µη-ταυτοτικό στοιχείο της οµάδας n=1 Z2 έχει τάξη 2.

Ορισµός 3.22. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα.


(1) Η οµάδα G καλείται οµάδα στρέψης ή περιοδική οµάδα, αν κάθε στοιχείο της G έχει πεπερα-
σµένη τάξη.
(2) Η οµάδα G καλείται οµάδα ελεύθερης στρέψης, αν κάθε στοιχείο της G, εκτός του ταυτοτικού,
έχει άπειρη τάξη.

Παράδειγµα 3.23. (1) ΄Οπως προκύπτει από την Πρόταση 3.11, κάθε πεπερασµένη οµάδα είναι ο-
µάδα στρέψης. Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 3.13, υπάρχουν οµάδες στρέψης οι οποίες είναι
άπειρες οµάδες.
(2) Κάθε οµάδα ελεύθερης στρέψης είναι προφανώς άπειρη οµάδα, και κάθε άπειρη κυκλική οµάδα,
π.χ. (Z, +), είναι οµάδα ελεύθερης στρέψης.
(3) Υπάρχουν οµάδες οι οποίες είναι µεικτές δηλαδή περιέχουν στοιχεία πεπερασµένης τάξης και
στοιχεία άπειρης τάξης. ΄Ενα τέτοιο παράδειγµα είναι η οµάδα ευθύ γινόµενο :

Z2 × Z = ([x]2 , m) | x, m ∈ Z
µε πράξη :
([x]2 , m) + ([y]2 , n) = ([x + y]2 , m + n)
και της οποίας το ουδέτερο στοιχείο είναι το Ϲεύγος ([0]2 , 0).
Τότε το στοιχείο ([1]2 , 0) έχει τάξη 2, και το στοιχείο ([0]2 , 1) έχει άπειρη τάξη.

Παράδειγµα 3.24. ΄Εστω 


T = z ∈ C | |z| = 1}
εύκολα ϐλέπουµε ότι η T είναι µια υποοµάδα της πολλαπλασιαστικής οµάδας (C∗ , ·) των µη-µηδενικών
µιγαδικών αριθµών. Η οµάδα T καλείται, για προφανείς λόγους, η οµάδα του κύκλου.
΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός και έστω
n
Z(p∞ ) = z ∈ C | z p = 1, για κάποιο n ∈ Z+ ⊆ T


Εύκολα ϐλέπουµε ότι η Z(p∞ ) είναι µια υποοµάδα της T και κάθε στοιχείο της Z(p∞ ) έχει πεπερασµένη
τάξη. ΄Ετσι η οµάδα Z(p∞ ) είναι µια άπειρη οµάδα στρέψης.
Η οµάδα Z(p∞ ) καλείται η p-οστή οµάδα Prüfer και έχει, µεταξύ άλλων, την ενδιαφέρουσα ιδιότητα :
όλες οι γνήσιες υποοµάδες της είναι πεπερασµένες κυκλικές και υπάρχει ακριβώς µια τέτοια υποοµάδα
τάξης pn , για κάθε n ∈ Z+ .
232

Οι παραπάνω παρατηρήσεις και παραδείγµατα σχετίζονται µε ένα περίφηµο πρόβληµα στην Θεωρία
Οµάδων :

Παρατήρηση 3.25. (Το Πρόβληµα του Burnside) Μια οµάδα (G, ?) καλείται πεπερασµένα παρα-
γόµενη, αν υπάρχει πεπερασµένο πλήθος στοιχείων z1 , z2 , · · · , zm ∈ G, έτσι ώστε κάθε στοιχείο x ∈ G
να γράφεται ως :
x = z1n1 ? z2n2 ? · · · ? zm
nm
, για κατάλληλα n1 , n2 , · · · , nm ∈ Z
Το γενικό Πρόβληµα του Burnside διατυπώνεται ως εξής :
«Είναι κάθε πεπερασµένα παραγόµενη οµάδα στρέψης, πεπερασµένη ;»
Το Πρόβληµα του Burnside απαντήθηκε αρνητικά το 1964 από τους E.Golod και I. Shafarevich, οι οποίοι
κατασκεύασαν µια πεπερασµένα παραγόµενη άπειρη οµάδα, κάθε στοιχείο της οποίας έχει πεπερασµένη
τάξη η οποία είναι δύναµη ενός πρώτου αριθµού p.
΄Οπως όµως ϑα αποδείξουµε αργότερα, το Πρόβληµα του Burnside έχει ϑετική απάντηση όταν περιορι-
σθούµε στην κλάση των αβελιανών οµάδων :
Κάθε πεπερασµένα παραγόµενη αβελιανή οµάδα στρέψης είναι πεπερασµένη
Σ΄αυτή την περίπτωση η (προσθετική) αβελιανή οµάδα (G, +) καλείται πεπερασµένα παραγόµενη αν
και µόνον αν υπάρχει πεπεραµένο πλήθος στοιχείων z1 , z2 , · · · , zm ∈ G, έτσι ώστε κάθε στοιχείο x ∈ G
να γράφεται ως :
x = n 1 z1 + n 2 z2 + · · · + n m zm , για κατάλληλα n1 , n2 , · · · , nm ∈ Z
Η οµάδα Prüfer Z(p∞ ) είναι µια άπειρη αβελιανή οµάδα στρέψης. Εποµένως σύµφωνα µε τα παραπάνω
δεν µπορεί να είναι πεπερασµένα παραγόµενη.

Πρόταση 3.26. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµενη οµάδα. Αν o(G) = p ένας πρώτος αριθµός, τότε η G είναι
κυκλική.
Απόδειξη. Επειδή o(G) = p ≥ 2, έπεται ότι G 6= {e} και άρα η G περιέχει ένα στοιχείο x 6= e.
Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.11, ϑα έχουµε : o(x)/p και εποµένως, επειδή ο p είναι πρώτος, ϑα έχουµε
o(x) = 1 ή o(x) = p. ΄Οµως o(x) 6= 1 διότι x 6= e, και εποµένως o(x) = p. Τότε επειδή hxi ⊆ G και
o(x) = o(hxi) = |G| = o(G) = p, έπεται ότι hxi = G και η G είναι κυκλική. 

Πρόταση 3.27. ΄Εστω (G, ?) µια οµάδα τάξης o(G) = pq , όπου p, q είναι πρώτοι αριθµοί. Τότε κάθε
γνήσια υποοµάδα της G είναι κυκλική.
Απόδειξη. ΄Εστω H µια γνήσια υποοµάδα της G. Απο το Θεωρήµατος Lagrange ϑα έχουµε o(H)/pq .
Επειδή οι διαιρέτες του pq είναι 1, p, q, pq , έπεται ότι : o(H) = 1 ή p ή q ή pq . Επειδή η H είναι γνήσια
, έπεται ότι o(H) 6= pq . Αν o(H) = 1, τότε H = {e} = hei. Τέλος αν o(H) = p ή q , το συµπέρασµα
προκύπτει από την Πρόταση 3.17. 

Γενικότερα, όπως ϑα αποδείξουµε αργότερα, ισχύει το ακόλουθο Θεώρηµα :

Θεώρηµα 3.28. ( Cauchy) Αν p είναι ένας πρώτος αριθµός ο οποίος διαιρεί την τάξη µιας πεπερασµένης
οµάδας G, τότε η G έχει µια υποοµάδα τάξης p, (η οποία είναι κυκλική και και εποµένως G έχει ένα
στοιχείο τάξης p).
233

4. Χαρακτηρισµοί Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων


Είδαµε στην προηγούµενη ενότητα (Πρόταση 3.18) ότι αν (G, ?) είναι µια πεπερασµένη οµάδα, τότε
η τάξη της o(G) έχει την ιδιότητα : xo(G) = e, ∀x ∈ G.
Η ακόλουθη πρόταση δείχνει ότι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα ικανοποιεί κάτι ισχυρότερο :

Πρόταση 4.1. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα. Τότε ο ϕυσικός αριθµός o(G) είναι ο
µικρότερος ϕυσικός αριθµός n έτσι ώστε : xn = e, ∀x ∈ G.
Απόδειξη. ΄Εστω g ένας γεννήτορας της G: G = hgi. Τότε o(G) = o(g) := n και όπως γνωρίζουµε n είναι
ο µικρότερος ϕυσικός m έτσι ώστε g m = e. ΄Εστω x ∈ G. Επειδή
G = hgi = e = g 0 , g, g 2 , · · · , g n−1


ϑα έχουµε x = g k για κάποιο k ≤ n − 1. Τότε xo(g) = (g k )o(g) = e. Προφανώς ο ϕυσικός n είναι ο


µικρότερος ο µικρότερος ϕυσικός m έτσι ώστε xm = e, ∀x ∈ G, διότι αν υπήρχε ϕυσικός m < n έτσι
ώστε xm = e, ∀x ∈ G, τότε ϑα ίσχυε g m = e, κάτι που είναι άτοπο διότι η o(g) = n. 
Σκοπός της παρούσης ενότητας είναι να αποδείξουµε ότι η παραπάνω ιδιότητα χαρακτηρίζει τις κυ-
κλικές οµάδες στην κλάση των πεπερασµένων αβελιανών οµάδων.
Θεώρηµα 4.2. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Η G είναι κυκλική.
(2) Η τάξη o(G) = |G| της G είναι ο µικρότερος ϕυσικός αριθµός n έτσι ώστε : xn = e, ∀x ∈ G.

Για την απόδειξη ϑα χρειαστούµε τις ακόλουθες ϐοηθητικές προτάσεις οι οποίες παρουσιάζουν ενδια-
ϕέρον από µόνες τους. Στην απόδειξή τους ϑα χρησιµοποιήσουµε στοιχειώδη αποτελέσµατα της Θεωρίας
Αριθµών.

Λήµµα 4.3. ΄Εστω (G, ?) µια αβελιανή οµάδα και x, y ∈ G στοιχεία της G έτσι ώστε :
o(x) = m < ∞ και o(x) = n < ∞ και (m, n) = 1
Τότε :
hxi ∩ hyi = {e} και o(xy) = mn
Απόδειξη. ΄Εστω x ∈ hxi ∩ hyi και εποµένως z ∈ hxi και z ∈ hyi. ΄Αρα z = xk = y l . Τότε
z m = xkm = (xm )k = e και z n = y ln = (y n )l = e
Εποµένως :
(m,n)=1
o(z)/m και o(z)/n =⇒ o(z) = 1
΄Αρα z = e και εποµένως : hxi ∩ hyi = {e}.
΄Εστω o(x ? y) = r . Τότε, λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι η G είναι αβελιανή, ϑα έχουµε :
xr ? y r = (x ? y)r = e =⇒ xr = (y r )−1 = y −r ∈ hxi ∩ hyi = {e}
και εποµένως :
xr = e και y −r = e =⇒ xr = e και y r = e =⇒ o(x) = m/r και o(y) = n/r
Τότε [m, n]/r και επειδή όπως γνωρίζουµε από την Θεωρία Αριθµών, [m, n](m, n) = mn, η υπόθεση
(m, n) = 1, συνεπάγεται ότι : mn/r. Από τη άλλη πλευρά :
(xy)mn = xmn ? y mn = (xm )n ? (y n )m = e ? e = e =⇒ r/mn
Συµπεραίνουµε ότι mn = r , δηλαδή :
o(xy) = o(x)o(y) 

Η παρακάτω ΄Ασκηση γενικεύει το Λήµµα 4.3:


234

΄Ασκηση 279. ΄Εστω G µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα. Τότε :


∀x, y ∈ G : o(xy) = [o(x), o(y)]

Λήµµα 4.4. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα. Τότε η G περιέχει ένα στοιχείο g του οποίου
η τάξη είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των τάξεων όλων των στοιχείων της G:
∃g ∈ G : o(g) = [o(g1 ), o(g2 ), · · · , o(gn )]
Απόδειξη. • ∆είχνουµε πρώτα ότι :
αν x, y ∈ G και o(x) = m, o(y) = n, τότε υπάρχει ένα στοιχείο z ∈ G έτσι ώστε : o(z) = [m, n]
Για τους ϑετικούς ακεραίους m, n από την Θεωρία Αριθµών, µπορούµε να γράψουµε :

m = pe11 pe22 · · · pekk και n = pf11 pf22 · · · pfkk


όπου οι p1 , p2 , · · · , pk είναι διακεκριµµένοι πρώτοι αριθµοί, και ei , fi ≥ 0, 1 ≤ i ≤ k . Χωρίς ϐλάβη
της γενικότητας, (εν ανάγκη αναδιατάσσοντας τους πρώτους αριθµούς p1 , p2 , · · · , pk ), µπορούµε να
υποθέσουµε ότι :
e1 ≤ fi , · · · , ej ≤ fj και ej+1 ≥ fj+1 , · · · , ek ≥ fk , για κάποιο 1≤j≤k
Θέτοντας
e f f
r = pe11 pe22 · · · pj j και
j+1
s = pj+1 j+2
pj+2 · · · pfkk
ϐλέπουµε εύκολα ότι :
nm f e e m n
[m, n] = = pf11 pf22 · · · pj j p1j+1 p2j+2 · · · pekk και ( , )=1
s r r s
Επιπλέον :
m n
o(xr ) = και o(y s ) =
r s
και εποµένως από το Λήµµα 4.3 ϑα έχουµε ότι :
nm
το στοιχείο z = xr ? z s έχει τάξη o(z) = [m, n] =
s r
• Χρησιµοποιώντας την ταυτότητα :
∀m, n, t ∈ Z+ : [[m, n], t] = [m, n, t]
και επαναλαµβάνοντας την παραπάνω διαδικασία ϑα έχουµε ότι :
αν x, y, z ∈ G και o(x) = m, o(y) = n, o(z) = t, τότε υπάρχει ένα στοιχείο w ∈ G έτσι ώστε :

o(w) = [m, n, t]
• Συνεχίζοντας την παραπάνω διαδικασία, και λαµβάνοντας υπ΄ όψιν ότι η αβελιανή οµάδα είναι
πεπερασµένη, µπορούµε επαγωγικά να κατασκευάσουµε ένα στοιχείο g µε την επιθυµητή ιδιότητα η
τάξη του να είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των τάξεων των στοιχείων της G. 

Μπορούµε τώρα να δώσουµε την απόδειξη του Θεωρήµατος 4.2.

Απόδειξη. (του Θεωρήµατος 4.2): (1) =⇒ (2) Αποδείχθηκε στην Πρόταση 4.1.
(2) =⇒ (1) Από το Λήµµα 4.4 έπεται ότι υπάρχει ένα στοιχείο g ∈ G έτσι ώστε :
o(g) = [o(g1 ), o(g2 ), · · · , o(gn ]
235

Επειδή o(x)/o(g), ∀x ∈ G, προφανώς ϑα έχουµε : xo(g) = e. Αν υπάρχει m ∈ Z+ έτσι ώστε : xm = e,


∀x ∈ G, τότε ϑα έχουµε g m = e και άρα o(g) ≤ m. ΄Ετσι o(g) είναι ο µικρότερος ϑετικός ακέραιος m µε
την ιδιότητα xm = e, ∀x ∈ G. Τότε όµως από την υπόθεση ϑα έχουµε ότι
o(g) = o(G) = |G|
΄Οµως hgi ⊆ G και o(g) = hgi = |G| = o(G) και εποµένως :
G = hgi
και άρα η G είναι κυκλική. 
΄Ως συνέπεια του Θεωρήµατος 4.2 έχουµε το ακόλουθο χρήσιµο αποτέλεσµα :

Πόρισµα 4.5. ΄Εστω (G, ?) µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα. Υποθέτουµε ότι για κάθε d ≥ 1 το πλήθος
του σύνολου των λύσεων στην G της εξίσωσης
xd = e
είναι το πολύ d. Τότε η G είναι κυκλική.
Απόδειξη. Για κάθε d ≥ 1, έστω
G d = x ∈ G | xd = e


Τότε από την υπόθεση : |Gd | ≤ d. ΄Εστω o(G) = n. Γνωρίζουµε ότι xn = e, ∀x ∈ G. ΄Εστω m ∈ Z+ έτσι
ώστε : xm = e, ∀x ∈ G. Τότε G = Gm . Υποθέτουµε ότι m < n. Τότε από την υπόθεση ϑα έχουµε ότι
n = |G| = |Gd | ≤ m < n
το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα m ≥ n και εποµένως n = o(G) είναι ο µικρότερος ϑετικός ακέραιος m έτσι
ώστε : xm = e, ∀x ∈ G. Από το Θεώρηµα 4.2 έπεται ότι η G είναι κυκλική. 

Αναφέρουµε χωρίς απόδειξη το ακόλυθο σηµαντικό Θεώρηµα :

Θεώρηµα 4.6. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και υποθέτουµε ότι για κάθε ϑετικό ακέραιο m, υπάρχει
το πολύ µια υποοµάδα της G µε τάξη m. Τότε η G είναι κυκλική.

΄Οπως ϑα δούµε αργότερα στην Θεωρία ∆ακτυλίων και Σωµάτων, το παραπάνω Θεώρηµα 4.2 έχει ως
πόρισµα το ακόλουθο σηµαντικό αποτέλεσµα. Προς το παρόν αναφέρουµε το αποτέλεσµα. Σηµειώνουµε
ότι αν (F, +, ·) είναι ένα σώµα, τότε το σύνολο (F ∗ , ·) των µη-µηδενικών στοιχείων του F εφοδιασµένο
µε την πράξη του πολλαπλασιασµού του F αποτελεί µια αβελιανή οµάδα.

Θεώρηµα 4.7. ΄Εστω F ένα σώµα και G µια πεπερασµένη υποοµάδα της πολλαπλασιαστικής οµάδας
(F ∗ , ·) των µη-µηδενικών στοιχείων του F . Τότε η G είναι κυκλική. Ιδιαίτερα η πολλαπλασιαστική οµάδα
(F ∗ , ·) ενός πεπερασµένου σώµατος F είναι κυκλική.
236

5. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων και των Υποοµάδων τους

Στην παρούσα ενότητα ϑα ταξινοµήσουµε τις κυκλικές οµάδες, τις υποοµάδες τους, και τους γεννήτο-
ϱές τους. Οι ταξινοµήσεις αυτές ϑα ϐασιστούν στην αριθµητική των ϑετικών ακεραίων αριθµών.
Απο τώρα και στο εξής σταθεροποιούµε µια κυκλική οµάδα


G= a
µε γεννήτορα το στοιχείο a ∈ G.
Το ακόλουθο αποτέλεσµα δείχνει ότι οι κυκλικές οµάδες συµπεριφέρονται καλά ως προς τις υποο-
µάδες.

Θεώρηµα 5.1. Κάθε υποοµάδα µιας κυκλικής οµάδας είναι κυκλική οµάδα.

Απόδειξη. ΄Εστω όπως παραπάνω G = hai µια κυκλική οµάδα, και έστω H ≤ G µια υποοµάδα της G.
Αν H = {e}, τότε προφανώς H = hei και η H είναι κυκλική.
΄Εστω H 6= {e}, και εποµένως υπάρχει g ∈ H \ {e}. Θα έχουµε g = ak για κάποιο k ∈ Z. Τότε
k 6= 0 διότι διαφορετικά g = a0 = e το οποίο είναι άτοπο. Αν k < 0, τότε επειδή η H είναι υποοµάδα ϑα
έχουµε ότι g −1 = (ak )−1 = a−k ∈ H και −k > 0. Εποµένως η G περιέχει ϑετικές δυνάµεις ak , k > 0,
του γεννήτορα a.
΄Εστω n ο µικρότερος ϑετικός ακέραιος µε την ιδιότητα g n ∈ H . Θα δείξουµε ότι :
H = gn

Επειδή g n ∈ H και η H είναι υποοµάδα, έπεται ότι hg n i ⊆ H . ΄Εστω h ∈ H . Τότε h = am , για κάποιο
m ∈ Z. Από την Ευκλείδεια ∆ιαίρεση, ϑα έχουµε τότε :
m = nq + r, 0≤r<n
και εποµένως :
am = anq+r = anq ar = (an )q ar =⇒ ar = (an )−q am
Επειδή an ∈ H εκ΄ κατασκευής, ϑα έχουµε (an )−q ∈ H . Επιπλέον επειδή am ∈ H , ϑα έχουµε
ar = (an )−q am ∈ H διότι η H είναι υποοµάδα. Επειδή n είναι ο µικρότερος ϑετικός ακέραιος µε την
ιδιότητα g n ∈ H , και επειδή ar ∈ H , όπου 0 ≤ r < n, έπεται ότι αναγκαστικά : r = 0. Εποµένως
h = am = anq = (an )q ∈ han i
Συµπεραίνουµε ότι H ⊆ han i. ΄Αρα H = han i και εποµένως η H είναι κυκλική. 

5.1. Υποοµάδες και Γεννήτορες ΄Απειρων Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα υπο-ενότητα υπο-
ϑέτουµε ότι η κυκλική οµάδα G = hai είναι άπειρης τάξης, ή ισοδύναµα ο γεννήτορας a έχει άπειρη
τάξη o(a) = ∞. Τότε :
G = a = · · · , a−n , · · · a−2 , a−1 , a, a2 , · · · , an , · · ·



Θεώρηµα 5.2. ΄Εστω G µια άπειρη κυκλική οµάδα.


(1) Η G έχει µόνον δύο γεννήτορες : αν a είναι ένας γεννήτορας τότε ο µοναδικός διαφορετικός γεν-
νήτορας της G είναι ο a−1 .
(2) Αν G = hai, τότε οι υποοµάδες της G είναι οι ακόλουθες και µόνον αυτές :
H ≤ G ⇐⇒ H = han i, n ≥ 0
· · · , han i, han−1 i, · · · , ha2 i, hai = G, {e}
237

(3) Αν Hn = han i και Hm = ham i είναι δύο υποοµάδες της G = hai, τότε :
Hn ⊆ Hm ⇐⇒ m|n
Απόδειξη. (1) ΄Εστω a ένας γεννήτορας της G, δηλαδή G = hai. ΄Εστω b ένας άλλος γεννήτορας : G = hbi.
Θα έχουµε b = ak για κάποιο n ∈ Z. ΄Ετσι ϑα έχουµε :
hai = han i
Τότε a ∈ han i και εποµένως a = (an )k = ank για κάποιο k ∈ Z. Τότε όµως ϑα έχουµε :

a = ank =⇒ aa−nk = e =⇒ a1−nk = e =⇒ 1 − nk = 0


διότι το ατοιχείο a έχει πεπερασµένη τάξη. ΄Ετσι 1 = nk . Επειδή όµως n, k ∈ Z, ϑα έχουµε ότι
είτε n = k = 1, ή n = k = −1. Στην πρώτη περίπτωση b = an = a και στην δεύτερη περίπτωση
b = an = a−1 .
(2) ΄Εστω H ≤ G µια υποοµάδα της G. Από το Θεώρηµα 5.1 έπεται ότι η H είναι κυκλική και
εποµένως H = han i. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι n ≥ 0, διότι αν n ≤ 0, τότε από το (1) έπεται ότι
H = h(an )−1 i = ha−n i και −n ≥ 0. Εποµένως δείξαµε ότι η H είναι υποοµάδα της G αν και µόνον αν
η H είναι της µορφής H = han i, n ≥ 0, και έτσι µένει να δείξουµε ότι :
∀n, m ≥ 0, n 6= m =⇒ han i =
6 ham i
Υποθέτουµε ότι η παραπάνω συνεπαγωγή δεν είναι αληθής και ϑα καταλήξουµε σε άτοπο. Θα έχουµε :
han i = ham i =⇒ an ∈ ham i και am ∈ han i =⇒ ∃ k, l ∈ Z : an = amk και
am = anl =⇒ an−mk = e = am−nl
Επειδή ο γεννήτορας a της G έχει πεπερασµένη τάξη, έπεται ότι :
n − mk = 0 = m − nl =⇒ n = mk και m = nl =⇒ n | m και m | n =⇒ n = m
΄Αρα οι διακεκριµµένες υποοµάδες της G είναι Hn = han i, ∀n ≥ 0.
(3) ΄Εστω Hn = han i ⊆ Hm = ham i. Τότε όπως είδαµε και στο (2), ϑα έχουµε : an ∈ ham i και τότε
m | n. Αντίστροφα αν m | n, τότε n = mk για κάποιο k ∈ Z και τότε an = amk = (am )k ∈ ham i. Αυτό
όµως σηµαίνει ότι Hn = han i ⊆ Hm = ham i. 

Πόρισµα 5.3. ΄Εστω G = hai µια άπειρη κυκλική οµάδα. Τότε οι απεικόνισεις
Φ(n) = han i

Φ : N −→ Υποοµάδες της G ,

Ψ : {1, −1} −→ Γεννήτορες της G , Ψ(k) = han i




είναι 1-1 και επί. Επιπλέον m | n ⇐⇒ Φ(n) ⊆ Φ(m).

Υπενθυµίζουµε ότι η τοµή H ∩ K υποοµάδων H, K µιας οµάδας G είναι υποοµάδα, και το γινόµενο
H · K των H, K είναι υποοµάδα, όταν η G είναι αβελιανή ή γενικότερα αν ισχύει : HK = KH . Στην
περίπτωση κατά την οποία η G είναι (άπειρη) κυκλική, και οι οµάδες H ∩K και H ·K ϑα είναι κυκλικές.
Η επόµενη Πρόταση δίνει ακριβείς πληροφορίες γι΄ αυτές τις κυκλικές υποοµάδες.

Πρόταση 5.4. ΄Εστω G = hai µια άπειρη κυκλική οµάδα.


(1)
han i · ham i = ha(m,n) i
(2)
\
han i ham i = ha[n,m] i
238

Απόδειξη. (1) ΄Εστω d = (m, n). Τότε


d | n =⇒ n = dk και d | m =⇒ n = dl, όπου k, l ∈ Z
και εποµένως :
an = adk = (ad )k ∈ had i και am = adl = (ad )l ∈ had i
΄Αρα
an ∈ had i 3 am =⇒ han i ⊆ had i ⊇ ham i
Επειδή η had i είναι υποοµάδα, προφανώς ϑα έχουµε ότι
han i · ham i ⊆ had i (∗)
Από την άλλη πλευρά, επειδή d = (m, n), έπεται ότι υπάρχουν ακέραιοι r, s ∈ Z, έτσι ώστε d =
nr + ms. Τότε :
ad = anr+ms = anr ams = (an )r (am )s ∈ han i · ham i
Αυτό όµως σηµαίνει ότι
had i ⊆ han i · ham i (∗∗)
Από τις σχέσεις (∗) και (∗∗), ϑα έχουµε : han i · ham i = had i.
(2) ΄Εστω δ = [m, n]. Τότε :
δ = mk = nl =⇒ aδ = anl = (an )l ∈ han i και aδ = amk = (am )k ∈ ham i
Εποµένως aδ ∈ han i ∩ ham i το οποίο προφανώς σηµαίνει ότι :
haδ i ⊆ han i ∩ ham i (†)
Αντίστροφα έστω x ∈ han i ∩ ham i. Τότε x = (an )p και x = (am )q , όπου p, q ∈ Z. Εποµένως,
χρησιµοποιώντας ότι το στειχείο a έχει άπειρη τάξη, ϑα έχουµε :
x = (an )p = (am )q =⇒ anp = amq =⇒ anp−mq = e =⇒ np = mq
Θέτοντας t := np = mq , ϑα έχουµε ότι : x ∈ hat i. Επιπλέον m | t και n | t. Τότε όµως δ | t, και
εποµένως από το Θεώρηµα 5.2 ϑα έχουµε :
x ∈ hat i ⊆ haδ i
το οποίο σηµαίνει ότι :
han i ∩ ham i ⊆ haδ i (††)
Από τις σχέσεις (†) και (††), ϑα έχουµε : han i ∩ ham i = haδ i. 

Συνοψίζουµε τα παραπάνω αποτελέσµατα εφαρµοσµένα στην άπειρη κυκλική (προσθετική) οµάδα


(Z, +).

Παράδειγµα 5.5. Θεωρούµε την άπειρη κυκλική οµάδα (Z, +). ΄Οπως ϑα δούµε αργότερα κάθε άλλη
άπειρη κυκλική οµάδα είναι «ισόµορφη», δηλαδή δοµικά ίδια, µε την οµάδα (Z, +).
(1) Οι µόνοι γεννήτορες της (Z, +) είναι το 1 και το −1.
(2) Οι διακεκριµµένες υποοµάδες της (Z, +) είναι οι εξής

nZ = nz ∈ Z | z ∈ Z , ∀n ≥ 0
(3)
nZ ≤ mZ ⇐⇒ m | n
(4) \
nZ mZ = [n, m]Z και nZ + mZ = (n, m)Z
239

5.2. Υποοµάδες και Γεννήτορες Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα υπο-ενότητα
υποθέτουµε ότι η κυκλική οµάδα G = hai είναι πεπερασµένης τάξης : o(G) = n, ή ισοδύναµα ο
γεννήτορας a έχει πεπερασµένη τάξη o(a) = n. Τότε :

G = a = e, a, a2 , · · · , an−1



Σκοπός µας είναι να αποδείξουµε ένα Θεώρηµα για την G το οποίο να είναι ανάλογο µε το Θεώρηµα
5.2. Για την διατύπωση και απόδειξη αυτού του ανάλογου αποτελέσµατος, Θα χρειασθούµε µια σειρά
από ϐοηθητικές προτάσεις.

Λήµµα 5.6. ΄Εστω H = ham i µια υποοµάδα της G = hai, όπου o(a) = n. Τότε :
n
H = had i, όπου d = (n, m), και o(H) = o(am ) =
d
Απόδειξη. Επειδή d = (n, m), ϑα έχουµε m = dk και τότε :

am = adk = (ad )k ∈ had i =⇒ ham i ⊆ had i


Επίσης επειδή d = (n, m), ϑα έχουµε d = nx + my για κάποια x, y ∈ Z. Τότε επειδή o(a) = n:

ad = anx+my = anx amy = (an )x (am )y = ex (am )y = (am )y ∈ ham i =⇒ ad ∈ ham i =⇒ had i ⊆ ham i
Από τις παραπάνω σχέσεις ϐλέπουµε ότι ham i = had i. Τέλος χρησιµοποιώντας το Θεώρηµα 3.11, ϑα
έχουµε :
o(a) n n
o(H) = o(ham i) = = = 
(o(a), m) (n, m) d

Λήµµα 5.7. ΄Εστω G = hai, όπου o(a) = n, και r, s ≥ 1. Τότε :


har i = has i ⇐⇒ (n, r) = (n, s)
Απόδειξη. «=⇒» Θα έχουµε :
o(a) o(a) n n
har i = has i =⇒ o(ar ) = o(as ) ⇐⇒ = ⇐⇒ = ⇐⇒ (n, r) = (n, s)
(o(a), r) (o(a), s) (n, r) (n, s)
«⇐=» Θα έχουµε όπως και παραπάνω : (n, r) = (n, s) =⇒ o(ar ) = o(as ). ΄Οµως χρησιµοποιώντας
το Λήµµα 5.6, και την υπόθεση (n, r) = (n, s), ϑα έχουµε :

har i = ha(n,r) i και has i = ha(n,s) i =⇒ har i = has i 

Λήµµα 5.8. ΄Εστω G = hai, όπου o(a) = n. Το στοιχείο am είναι γεννήτορας της G αν και µόνον αν
(m, n) = 1:
hai = ham i ⇐⇒ (n, m) = 1
Απόδειξη. Χρησιµοποιώντας το Λήµµα 5.7, Θα έχουµε :
am είναι γεννήτορας της G ⇐⇒ ham i = hai ⇐⇒ (n, m) = (n, 1) ⇐⇒ (n, m) = 1 

Μπορούµε τώρα να αποδείξουµε το ακόλουθο αποτέλεσµα το οποίο είναι ανάλογο του Θεωρήµατος
5.2.

Θεώρηµα 5.9. ΄Εστω G = hai µια κυκλική οµάδα τάξης o(G) = o(a) = n.
240

(1)
am ∈ G | (n, m) = 1

Σύνολο γεννητόρων της G =

Πλήθος γεννητόρων της G = ϕ(n) = 1 ≤ m ≤ n | (n, m) = 1
(2) Τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(α΄) m | n.
(ϐ΄) Υπάρχει υοοµάδα H ≤ G έτσι ώστε : o(H) = m.
Αν m | n, τότε υπάρχει µοναδική υποοµάδα της G µε τάξη m η οποία είναι η εξής :
n
Hm = ha m i
(3) ΄Εστω m, k δύο διαιρέτες της τάξης n της G, και έστω Hm και Hk οι µοναδικές υποοµάδες της G
µε τάξεις m και k αντίστοιχα. Τότε :

Hm ⊆ Hk ⇐⇒ m|k

Απόδειξη. (1) Προκύπτει άµεσα από το Λήµµα 5.8.


(2) Αν υπάρχει υποοµάδα H της G µε τάξη o(H) = m, τότε από το Θεώρηµα του Lagrange έπεται ότι
m | o(G) και άρα m | n.
n
Αντίστροφα αν m | n, τότε ϑεωρούµε την υποοµάδα H = ha m i της G. Τότε επειδή
n n n
o(a m ) = n = n =m
(n, m ) m

έπεται ότι o(H) = m.


΄Εστω ότι m | n και έστω H1 και H2 υποοµάδες της G έτσι ώστε : o(H1 ) = m = o(H2 ). Από το
Θεώρηµα 5.1 ϑα έχουµε

H1 = hak1 i και H2 = hak2 i όπου 1 ≤ k1 , k2 ≤ n


Εποµένως
n n
= o(ak1 ) = o(H1 ) = m = o(H2 ) = o(ak2 ) = =⇒ (n, k1 ) = (n, k2 )
(n, k1 ) (n, k2 )
Τότε από το Λήµµα 5.7 έπεται ότι ϑα έχουµε H1 = hak1 i = hak2 i = H2 . ΄Αρα για κάθε διαιρέτη
m | n, υπάρχει µοναδική υποοµάδα της G µε τάξη m. Από το Λήµµα 5.6, µοναδική υποοµάδα είναι η
n
Hm = ha m i.
(3) ΄Εστω m, k δύο διαιρέτες της τάξης n της G, και έστω Hm και Hk οι µοναδικές υποοµάδες της G
µε τάξεις m και k αντίστοιχα. Τότε από το (2) ϑα έχουµε :
n n n n
Hm ⊆ Hk ⇐⇒ ha m i ≤ ha k i ⇐⇒ o(a m ) | o(a k ) ⇐⇒ m | k 

Το ακόλουθο αποτέλεσµα είναι άµεση συνέπεια του Θεωρήµατος 5.9.

Πόρισµα 5.10. ΄Εστω G = hai µια κυκλική οµάδα τάξης o(G) = o(a) = n. Οι απεικονίσεις
n
Φ : D(n) = d ≥ 1 | d | n −→ Υποοµάδες της G , Φ(n) = ha d i
 

1 ≤ k ≤ n | (n, k) = 1 −→ Γεννήτορες της G , Ψ(k) = hak i


 
Ψ:
είναι 1-1 και επί. Επιπλέον : o(Φ(d)) = d και d1 | d2 ⇐⇒ Φ(d1 ) ⊆ Φ(d2 ).
241

Πόρισµα 5.11. ( ∆ιαδικασία εύρεσης Υποοµάδων Πεπερασµένης Κυκλικής Οµάδας) ΄Εστω G = hai µια
κυκλική οµάδα τάξης o(G) = o(a) = n.

• Υπολογίζουµε τους ϑετικούς διαιρέτες του n, έστω ότι αυτοί είναι : d1 , d2 , · · · , dτ (n) .
n
• Για κάθε ϑετικό διαιρέτη di | n του n, ϑεωρούµε την κυκλική υποοµάδα Hdi = ha di i η οποία
n
παράγεται από το στοιχείο a di . Τότε η Hdi είναι η µοναδική υποοµάδα τάξης di της G.
• Οι υποοµάδες Hd1 , Hd2 , · · · , Hdτ (n) είναι όλες οι διακεκριµµένες υποοµάδες της G.

∆ιαιρέτης του n Υποοµάδα της G Τάξη Υποοµάδας


n
d1 Hd1 = ha i d1 d1
n
d2 Hd1 = ha i d2 d2
.. .. ..
. . .
n
dτ (n)
dτ (n) Hdτ (n) = ha i dτ (n)

• Ισχύει :
∀i, j = 1, 2, · · · , τ (n) : Hdi ≤ Hdj ⇐⇒ di | dj


Παράδειγµα 5.12. Η κυκλική οµάδα (Z18 , +) = h[1]i = [0], [1], [2], · · · , [17] , όπου [k] = [k]18 , 0 ≤ k ≤
17.

• Οι διαιρέτες του 18 είναι : 1, 2, 3, 6, 9, 18 και άρα τ (18) = 6. Εποµένως ϑα έχουµε ακριβώς 6


υποοµάδες H1 , H2 , H3 , H6 , H9 , H18 στην Z18 , ακριβώς µια για κάθε διαιρέτη του 18, µε τάξη αντίστοιχα :
1, 2, 3, 6, 9, 18. Αυτές οι υποοµάδες περιγράφονται στον ακόλουθο πίνακα :

∆ιαιρέτης του 18 Υποοµάδα της G Τάξη Υποοµάδας


1 H1 = h 18
1 [1]i = h18[1]i = h[18]i = h[0]i = {[0]} 1
2 H2 = h 18
2 [1]i = h9[1]i = h[9]i 2
18
3 H3 = h 3 [1]i = h6[1]i = h[6]i 3
6 H6 = h 18
6 i = h3[1]i = h[3]i 6
9 H9 = h 18
9 [1]i = h2[1]i = h[2]i 9
18 H18 = h 18
18 [1]i = h[1]i = Z18 18

Για παράδειγµα :

H6 = h[3]i = [3], [6], [9], [12], [15], [0]

• Οι αριθµοί k µε 1 ≤ k ≤ 18 και (18, k) = 1 είναι


1 1 12
ϕ(18) = ϕ(232 ) = 18(1 − )(1 − ) = 18 =6
2 3 23
Πραγµατικά :
 
1 ≤ k ≤ 18 και (18, k) = 1 = 1, 5, 7, 11, 13, 17
Εποµένως οι γεννήτορες της Z18 είναι οι ακόλουθοι :
1[1] = [1], 5[1] = [5], 7[1] = [7], 11[1] = [11], 13[1] = [13], 17[1] = [17]
242

• Επειδή µεταξύ των διαιρετών d = 1, 2, 3, 6, 9, 18 του 18 έχουµε τις ακόλουθες, εκτός από τις προφανείς
d | 18, σχέσεις διαιρετότητας :
2 | 6, 3 | 6, 3|9
µεταξύ των υποοµάδων H1 , H2 , H3 , H6 , H9 , H18 ϑα έχουµε τις ακόλουθες εγκλείσεις (εκτός από τις προ-
ϕανείς Hd ≤ Z18 = H18 και H1 = {[0]} ≤ Hd ):

H2 ≤ H6 , H3 ≤ H6 , H3 ≤ H9
δηλαδή :
h[9]i ≤ h[3]i, h[6]i ≤ h[3]i, h[6]i ≤ h[2]i

΄Ασκηση 280. ∆ιατυπώστε και αποδείξτε την ανάλογη εκδοχή της Πρότασης 5.4 για πεπερασµένες κυκλι-
κές οµάδες.

5.3. Η Οµάδα των n-οστών ϱιζών της µονάδας. Υπενθυµίζουµε ότι η οµάδα του κύκλου είναι η υπο-
οµάδα


T = z ∈ C | |z| = 1 ≤ C
της πολλαπλασιαστικής οµάδας C∗
των µη-µηδενικών µιγαδικών αριθµών. Θα δούµε ότι η οµάδα T
περιέχει κυκλικές οµάδες τάξης n, για κάθε n ≥ 1.

Υπενθυµίζουµε ότι, ∀n ≥ 1, ο µιγαδικός αριθµός z ∈ C καλείται µια n-οστή ϱίζα της µονάδας αν :
z n = 1. Τότε :
z n = 1 =⇒ |z|n = 1 =⇒ |z| = 1 και ∃ θ ∈ [0, 2π] : z = eiθ
και εποµένως :
2πk
z n = 1 =⇒ einθ = 1 =⇒ ∃ k ∈ Z : nθ = k2π =⇒ θ =
n
΄Αρα :
2πik
z n = 1 =⇒ z = e n , όπου k∈Z
2πik
Παρατηρούµε ότι η τιµή e n εξαρτάται µόνο από την κλάση ισοδυναµίας του k modulo n:
[k]n = [k ]n =⇒ n | k − k 0 =⇒ k − k 0 = nr,
0
όπου r ∈ Z
και άρα ϑα έχουµε :
2πik 2πi(k0 +nr) 2πik0 +2πinr 2πik0 2πinr 2πik0 2πik0
e n =e n =e n =e n e n =e n e2πir = e n

Εποµένως ϑέτοντας :
2πi
ζ := e n

ϑα έχουµε
ζ qn+r = ζ qn ζ r = (ζ n )q ζ r = 1ζ r = ζ r
και άρα το σύνολο των διακεκριµµένων n-οστών ϱιζών της µονάδας είναι :
2πik
Un = ζ k = e n ∈ C | 0 ≤ k ≤ n − 1 = 1, ζ, ζ 2 , · · · , ζ n−1
 

Επειδή προφανώς το σύνολο Un είναι κλειστό στον πολλαπλασιασµό µηιγαδικών αριθµών, έπεται ότι
το σύνολο Un είναι µια υποοµάδα της οµάδας T του κύκλου, και ιδιαίτερα η Un είναι κυκλική διότι
προφανώς :
Un = hζi = 1, ζ, ζ 2 , · · · , ζ n−1


Μια n-οστή ϱίζα της µονάδας καλείται πρωταρχική n-οστή ϱίζα της µονάδας αν είναι γεννήτορας
της Un .
243

Συνδυάζοντας τις παραπάνω παρατηρήσεις µε τα αποτελέσµατα της υπο-ενότητας 5.2, ϑα έχουµε το


ακόλουθο αποτέλεσµα.

Πρόταση 5.13. Το σύνολο Un των n-οστών ϱιζών της µονάδας είναι µια κυκλική υποοµάδα τάξης n της
οµάδας του κύκλου T:
2πi
Un = hζi = 1, ζ, ζ 2 , · · · , ζ n−1 ,

όπου ζ=e n

Υπάρχουν ακριβώς ϕ(n) πρωταρχικές n-οστές ϱίζες της οµάδας, οι ακόλουθες :


 2πik
z k ∈ Un | 1 ≤ k ≤ n & (n, k) = 1 = e n ∈ Un | 1 ≤ k ≤ n & (n, k) = 1


5.4. Κυκλικές Οµάδες - Ευθέα Γινόµενα. Υπενθυµίζουµε ότι αν G και H είναι δύο οµάδες, τότε το
ευθύ γινόµενο G × H των G και H είναι το σύνολο

G × H = (g, h) ∈ G × H | g ∈ G & h ∈ H
το οποίο αποτελεί οµάδα όταν εφοδιασθεί µε την πράξη :
(g1 , h1 )(g2 , h2 ) := (g1 g2 , h1 h2 )
Σηµειώνουµε ότι γράφοντας g1 g2 υπονοούµε την πράξη της G και γράφοντας h1 h2 υπονοούµε την πραξη
της H . Το ουδέτερο στοιχείο της οµάδας G×H είναι το Ϲεύγος (eG , eH , όπου eG είναι το ουδέτερο στοιχείο
της G και eH είναι το ουδέτερο στοιχείο της H . Τέλος το αντίστροφο του στοιχείου (g, h) ∈ G × H είναι
το στοιχείο (g −1 , h−1 ), όπου g −1 είναι το αντίστροφο του στοιχείου g στην G και h−1 είναι το αντίστροφο
του στοιχείου h στην H .

Θεώρηµα 5.14. ΄Εστω G και H δύο κυκλικές οµάδες.


(1) Αν µια από τις G και H είναι άπειρη κυκλική, τότε η οµάδα ευθύ γινόµενο G × H δεν είναι ποτέ
κυκλική.
(2) Αν G και H είναι πεπερασµένες κυκλικές, τότε η οµάδα ευθύ γινόµενο G × H είναι κυκλική αν
και µόνον αν :
(o(G), o(H)) = 1
Απόδειξη. Υποθέτουµε ότι :

G = hai = ak ∈ G | k ∈ Z H = hbi = bl ∈ H | l ∈ Z
 
και
(1) ΄Εστω ότι η οµάδα G × H είναι κυκλική και έστω (x, y) ∈ G × H ένας γεννήτορας της : G × H =
h(x, y)i. Τότε :
(x, y) = (ai , bj ), όπου i ∈ Z και j ∈ Z
΄Εστω (ak , bl ) ∈ G × H ένα τυχσίο στοιχείο της G × H , δηλαδή τα k, l είναι τυχαίοι ακέραιοι αριθµοί.
Τότε ϑα έχουµε :
(ak , bl ) = (x, y)r = (ai , bj )r = ((ai )r , (bj )r ) = (air , bjr ) =⇒
ak = air και bl = bjr =⇒ ak−ir = eG και bl−jr = eH
Αν µια από τις G και H είναι άπειρη οµάδα, για παράδειγµα η G, τότε επειδή ο γεννήτορας a της G έχει
άπειρη τάξη ϑα έχουµε k − ir = 0 και άρα k = ir , δηλαδή i | k . Επειδή ο ακέραιος i είναι σταθερός
και ο ακέραιος k είναι τυχαίος, έπεται ότι το i διαιρεί κάθε ακέραιο. Τότε προφανώς i = 1 και άρα ϑα
έχουµε : k = r . ΄Ετσι :
(ak , bl ) = (ak , bjk ) =⇒ bl−jk = eH
244

Αν η H είναι άπειρη, τότε το b έχει άπειρη τάξη και άρα l = kj , δηλαδή το j διαιρεί κάθε ακέραιο l και
εποµένως j = 1. Τότε l = k . ∆ιαλέγοντας k 6= l, καταλήγουµε σε άτοπο. Αν η H είναι πεπερασµένη,
έστω o(H) = o(b) = m. Τότε
bl−jk = eH =⇒ m | l − kj =⇒ ∃ s ∈ Z : l − kj = ms =⇒ l = kj + ms =⇒ l = (k, m)
∆ιαλέγοντας το l έτσι ώστε : l 6= (k, m), καταλήγουµε σε άτοπο. Εποµένως η οµάδα ευθύ γινόµενο G × H
δεν µπορεί να είναι κυκλική.

(2) Υποθέτουµε ότι οι κυκλικές οµάδες G και H είναι πεπερασµένες, και έστω :
o(G) = o(a) = n και o(H) = o(b) = m
Υποθέτουµε πρώτα ότι (n, m) = 1. Θα δείξουµε ότι το στοιχείο (a, b) είναι γεννήτορας της G × H .
Επειδή η G × H έχει τάξη mn < ∞, έπεται ότι το στοιχείο (a, b) ϑα έχουε πεπερασµένη τάξη, έστω
o((a, b)) = r. Τότε r | nm, (a, b)r = (eG , eH ) και εποµένως (ar , br ) = (eG , eH ). Τότε ar = eG και br =
eH . Τότε όµως ϑα έχουµε o(a) | r και o(b) | r, δηλαδή : n | r και m | r. Τότε όµως [n, m] | r και επειδή
(n, m) = 1, έπεται ότι [n, m] = nm και άρα Θα έχουµε nm | r. ΄Ετσι o((a, b)) = r = nm = o(G × H)
και εποµένως η κυκλική υποοµάδα της G × H η οποία παράγεται από το στοιχείο (a, b) συµπίπτει µε
την G × H , δηλαδή : G × H = h(a, b)i και η G × H είναι κυκλική.
Αντίστροφα υποθέτουµε ότι η G × H είναι κυκλική και έστω G × H = h(x, y)i. Τότε o((x, y)) = nm.
Υποθέτουµε ότι (n, m) = d 6= 1. Τότε d | n και d | m και άρα : nd , m d ∈ N. Τότε επειδή x ∈ G και
o(G) = n, ϑα έχουµε xn = eG , και επειδή x ∈ G και o(H) = m, ϑα έχουµε y m = eH . Εποµένως ϑα
έχουµε :
mn mn mn m n m n
(x, y) d = (x d ,y d ) = (xn ) d , (y m ) d = (eG ) d , (eH ) d = (eG , eH )
και άρα mn | mn mn mn
d , δηλαδή mn ≤ d και επειδή d 6= 1 καταλήγουµε στο άτοπο mn < d . ΄Αρα
d = (m, n) = 1. 

Παράδειγµα 5.15. Η κυκλική οµάδα Zpr × Zqs , p 6= q πρώτοι αριθµοί, r, s ≥ 1. Επειδή οι p, q είναι πρώτοι
αριθµοί και p 6= q , έπεται ότι (pr , q s ) = 1. Εποµένως η οµάδα ευθύ γινόµενο Zpr × Zqs είναι κυκλική µε
τάξη pr q s :


Zpr × Zqs = ([1]pr , [1]qs )
Επειδή οι διαιρέτες του pr q s είναι σε πλήθος τ (pr q s ) = (1 + r)(1 + s), δηλαδή οι αριθµοί
1, p, p2 , · · · , pr , q, q 2 , · · · , q s , pq, pq 2 , · · · , pq s , · · · , pr q, pr q 2 , · · · , pr q s
έπεται ότι η κυκλική οµάδα Zpr × Zqs έχει (1 + r)(1 + s) υποοµάδες, µια και µόνον µια υποοµάδα τάξης
pi q j , οπου 0 ≤ i ≤ r και 0 ≤ j ≤ s.
Από την άλλη πλευρά, επειδή
1 1
ϕ(pr q s ) = pr q s (1 − )(1 − ) = pr−1 (p − 1)q s−1 (q − 1)
p q
έπεται ότι η κυκλική οµάδα Zpr × Zqs ϑα έχει pr−1 (p − 1)q s−1 (q − 1) το πλήθος γεννήτορες.

5.5. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα υπο-ενότητα ϑα δούµε την ταξινόµηση των κυ-
κλικών οµάδων, µέσω οικείων µοντέλων.

Υπενθυµίζουµε ότι :
(1) Η οµάδα (Z, +) είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα.
(2) ∀n ≥ 2, η οµάδα (Zn , +) είναι κυκλική τάξης n.
245

Ιδιαίτερα ϑα δούµε ότι κάθε άπειρη κυκλική οµάδα είναι «ισόµορφη» µε την (Z, +), και κάθε πεπε-
ϱασµένη κυκλική οµάδα τάξης n είναι «ισόµορφη» µε την (Zn , +).

Ορισµός 5.16. Μια απεικόνιση f : G −→ G0 µεταξύ δύο οµάδων G και G0 καλείται ισοµορφισµός αν :
(1) Η f είναι 1-1 και επί.
(2) ∀x, y ∈ G: f (xy) = f (x)f (y).
Η δεύτερη συνθήκη του παραπάνω ορισµού δείχνει ότι ένας ισοµορφισµός f : G −→ G0 στέλνει γι-
νόµενα xy στοιχείων x, y της G σε γινόµενα f (x)f (y) των εικόνων f (x), f (y) των στοιχείων x, y µέσω της
f στην G0 .

Σηµειώνουµε ότι, χάριν ευκολίας του συµβολισµού, συµβολίζουµε µε το ίδιο σύµβολο την πράξη στις
οµάδες G και G0 . Γενικά αν ? είναι η πράξη της G και ◦ η πράξη της G0 , τότε η συνθήκη (2) του Ορισµού
5.16 γράφεται : f (x ? y) = f (x) ◦ f (y).

΄Ασκηση 281. ΄Εστω f : G −→ H ένας ισοµορφισµός µεταξύ δύο οµάδων G και H . Τότε να δείξετε ότι η
απεικόνιση f −1 : H −→ G είναι ισοµορφισµός.

Συµβολίζουµε µε Grp τη συλλογή όλων των οµάδων.

΄Ασκηση 282. Να δείξετε ότι η ακόλουθη σχέση στη συλλογή Grp:


∀G1 , G2 ∈ Grp : G1 ∼
= G2 ⇐⇒ υπάρχει ισοµορφισµός f : G1 −→ G2
είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί της συλλογής Grp.
∆ύο οµάδες G1 και G2 καλούνται ισόµορφες αν G1 ∼
= G2 .

΄Οπως ϑα δούµε αργότερα ισόµορφες οµάδες έχουν τις ίδιες δοµικές ιδιότητες και το µόνο που τις
διαφοροποιεί είναι η ενδεχόµενη διαφορετική ϕύση, όνοµα, συµβολισµός, των στοιχείων τους ή της
πράξης µε την οποία είναι εφοδιασµένη η κάθε µια.

Θεώρηµα 5.17. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα.


(1) Αν η G είναι άπειρη, τότε η G είναι ισόµορφη µε την προσθετική οµάδα των ακεραίων :
G ∼
= (Z, +)
(2) Αν η G είναι πεπερασµένη τάξης n, τότε η G είναι ισόµορφη µε την προσθετική οµάδα των ακεραίων
modulo n:
G ∼
= (Zn , +)
(3) ∆ύο κυκλικές οµάδες είναι ισόµορφες αν και µόνιν αν έχουν την ίδια τάξη :
G1 ∼
= G2 ⇐⇒ o(G1 ) = o(G2 )
Απόδειξη. Βλέπε Θεωρήµατα 14.1, 14.4, και 14.7. 

Για περισσότερες λεπτοµέρειες αναφορικά µε τις ϐασικές ιδιότητες οµοµορφισµών και ισοµορφισµών
οµάδων, παραπέµπουµε στις ενότητες 13, 14, και 15.
246

6. Οι Οµάδες τάξης pq , p, q : πρώτοι αριθµοί

Στην παρούσα ενότητα ϑα ταξινοµήσουµε όλες τις δυνατές οµάδες τάξης τάξης 2p, όπου p είναι ένας
πρώτος αριθµός. Με άλλα λόγια ϑα περιγράψουµε όλες τις οµάδες τάξης 2p οι οποίες είναι δοµικά
διαφορετικές. Αργότερα η έννοια «δοµικά διαφορετικές» ϑα εκφρασθεί µε χρήση της έννοιας του οµο-
µορφισµού οµάδων, ως «µη-ισόµορφες».

6.1. Οµάδες τάξης 2p. Υπενθυµίζουµε ότι, αν n ≥ 3, η n-οστή διεδρική οµάδα Dn είναι η οµάδα των
συµµετριών του κανονικού n-γώνου. Αν n = 1 η Dn είναι η κυκλική τάξης 2, και αν n = 2, η D2 είναι
η οµάδα του Klein. Η οµάδα Dn περιγράφεται ως :
Dn = {e, a, a2 , · · · , an−1 , b, ab, a2 b, · · · , an−1 b | όπου an = e, b2 = e, και bab = a−1 }
Σηµειώνουµε ότι οι σχέσεις an = e, b2 = e, bab = a−1 καθορίζουν πλώρως την οµάδα Dn . ∆ηλαδή κάθε
οµάδα η οποία «παράγεται» από δύο στοιχεία a, b τα οποία ικανοποιούν τις παραπάνω σχέσεις, είναι
«ισόµορφη» µε την Dn .

Θεώρηµα 6.1. ΄Εστω G µια οµάδα τάξης o(G) = 2p, όπου p: πρώτος. Τότε :
(1) Είτε η G είναι δοµικά ίδια µε την κυκλική οµάδα Z2p . (όταν η G είναι αβελιανή)
(2) ή η G είναι δοµικά ίδια µε την διεδρική οµάδα Dp . (όταν η G δεν είναι αβελιανή)
και οι οµάδες Z2p και Dp είναι δοµικά διαφορετικές.

Για την απόδειξη ϑα χρειασθούµε κάποιες ϐοηθητικές προτάσεις οι οποίες είναι ενδιαφέρουσες από
µόνες τους.

Λήµµα 6.2. ΄Εστω G µια πεπερασµένη


 αβελιανή οµάδα. Αν η G περιέχει δύο στοιχεία a, b τάξης 2, όπου
a 6= b, τότε το σύνολο V = e, a, b, ab είναι µια υποοµάδα της G και εποµένως 4 | o(G).
Απόδειξη. Επειδή η G είναι αβελιανή έπεται ότι ab = ba και η τάξη του ab είναι ίση µε 2, διότι (ab)2 =
abab = aabb = a2 b2 = ee = e, και ab 6= e διότι αν ab = e, τότε a = b−1 = b το οποίο έιναι άτοπο.
Το σύνολο V είναι πεπερασµένο και κλειστό στον πολλαπλασιασµό της G. Εποµένως, σύµφωνα µε το
Λήµµα 2.7, έπεται ότι το υποσύνολο V είναι µια υποοµάδα της G. Τέλος από το Θεώρηµα του Lagrange
έπεται ότι o(V ) = 4 | o(G). 

Λήµµα 6.3. ΄Εστω G µια οµάδα άρτιας τάξης. Τότε η G περιέχει ένα στοιχείο τάξης 2.

Απόδειξη. Επειδή η G έχει άρτια τάξη, ϑα έχουµε o(G) = 2λ, µε λ ≥ 1, και άρα το σύνολο G \ {e} έχει
2λ − 1 στοιχεία. Θεωρούµε το σύνολο
X = x ∈ G \ {e} | x 6= x−1


Το πλήθος των στοιχείων του X είναι άρτιο, διότι αν x ∈ X τότε και x−1 ∈ X . Επίσης, το X είναι γνήσιο
υποσύνολο του G \ {e}, δηλαδή X ⊆ G \ {e} και X 6= G \ {e}, αφού το X έχει άρτιο πλήθος στοιχείων
ενώ το G \ {e} έχει περιττό πλήθος στοιχείων. ΄Αρα υπάρχει στοιχείο a ∈ G \ {e} και a ∈
/ X . Αυτό όµως
σηµαίνει ότι a 6= e και a = a−1 , δηλαδή a2 = e και άρα η G έχει ένα τουλάχιστον στοιχείο τάξης 2. 

Η παρακάτω πρόταση µας εξασφαλίζει την ύπαρξη ενός µοναδικού στοιχείου τάξης 2 σε µια οµάδα
άρτιας τάξης, υπο την προϋπόθεση ότι η τάξη της οµάδας δεν διαιρείται από το 4.
247

Λήµµα 6.4. ΄Εστω G µια πεπερασµένη αβελιανή οµάδα άρτιας τάξης. Αν 4 - o(G), τότε η G περιέχει
ακριβώς ένα στοιχείο τάξης 2.

Απόδειξη. Απο το παραπάνω Λήµµα 8.3, η G περιέχει τουλάχιστον ένα στοιχείο a τάξης 2. Αν η G
περιέχει δύο διαφορετικά στοιχεία a, b τάξης 2, τότε σύµφωνα µε το Λήµµα 8.2, ϑα έπρεπε 4 | o(G) κάτι
το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα η G περιέχει ακριβώς ένα στοιχείο τάξης 2. 

Λήµµα 6.5. ΄Εστω G µια οµάδα. Αν κάθε µη-ταυτοτικό στοιχείο της G έχει τάξη 2, τότε η G είναι αβελιανή.

Απόδειξη. Επειδή o(x) = 2, ∀x ∈ G \ {e}, έπεται ότι x2 = e και άρα


∀x ∈ G : x−1 = x
΄Εστω τώρα ότι x, y ∈ G. Τότε
xy = (xy)−1 = y −1 x−1 = yx
και άρα η G είναι αβελιανή. 

Μπορούµε τώρα να αποδέιξουµε το Θεώρηµα 6.1:

Απόδειξη. (του Θεωρήµατος 6.1) Θα διακρίνουµε περιπτώσεις :


(1) Αν η G περιέχει ένα στοιχείο τάξης 2p, τότε προφανώς η G είναι κυκλική και άρα δοµικά ίδια µε
την κυκλική οµάδα Z2p .
(2) Υποθέτουµε ότι η G δεν έχει κανένα στοιχείο τάξης 2p.
(α΄) Αν p = 2, τότε o(G) = 4, και επειδή η G δεν είναι κυκλική η G ϑα είναι δοµικά ίδια µε την
οµάδα του Klein V η οποία συµπίπτει µε την D2 .
(ϐ΄) ΄Εστω p > 2. Τότε p είναι περιττός και εποµένως 4 - 2p = o(G).
(i) Αν όλα τα στοιχεία της G (εκτός του ταυτοτικού) έχουν τάξη 2, τότε από το Λήµµα 6.5
η G είναι αβελιανή και τότε Από το Λήµµα 8.2 τότε η G έχει ως υποοµάδα την οµάδα
του Klein η οποία έχει τάξη 4, κάτι το οποίο είναι άτοπο διότι 4 - 2p = o(G).
(ii) Εποµένως δεν έχουν όλα τα στοιχεία της G τάξη 2. ΄Ετσι αν a είναι ένα στοιχείο της G,
ϑα είναι : o(a) = 1, 2, p, ή 2p. Οι περιπτώσεις o(a) = 1, 2, 2p, έχουν αποκλειστεί και
άρα, η G περιέχει ένα στοιχείο a τάξης p.
Θεωρούµε την κυκλική υποοµάδα H = hai της G η οποία παράγεται από το a. Προ-
ϕανώς [G : H] = 2, και άρα η H έχει ακριβώς δύο διακεκριµµένα αριστερά σύµπλοκα
στην G: H και bH , και τότε :
G = H ∪ bH, όπου b∈G\H και H ∩ bH = ∅
Ισχυρισµός: b2 = e.
Πραγµατικά : b2 ∈ H ∪ bH . Αν b2 ∈ bH , τότε b2 = bh, h ∈ H και τότε b = h ∈ H που
είναι άτοπο. ΄Αρα b2 ∈ H και άρα b2 = ak για κάποιο k ∈ Z. Αν k 6= 0, τότε η κυκλική
υποοµάδα hbi η οποία παράγεται από το b ϑα περιέχει την H αφού το στοιχείο b2 = ak
ϑα την παράγει, και το b ∈/ H , και άρα η hbi ϑα περιέχει τουλάχιστον p + 1 στοιχεία.
Επειδή o(H) = 2p, έπεται ότι hbi = G και άρα η G είναι κυκλική το οποίο είναι άτοπο.
΄Αρα δείξαµε ότι κάθε στοιχείο b ∈ G \ H έχει τάξη o(b) = 2.
Θεωρούµε το στοιχείο bab ∈ G. Τότε από την Πρόταση 3.17 ϑα έχουµε :
b2 = e =⇒ b−1 = b =⇒ bab = b−1 ab =⇒ o(bab) = o(b−1 ab) = o(a) = p
Τότε όµως
b−1 ab = bab = ak για κάποιο k ∈ Z+ (†)
248

και εποµένως :
2 2 −1
a = bbabb = bak b = (bab)k = (ak )k = ak =⇒ ak =e
Επειδή o(a) = p είναι ένας πρώτος αριθµός, έπεται ότι
p | k2 − 1 =⇒ p | (k + 1)(k − 1) =⇒ p | k+1 ή p | k−1
(Α΄) Αν p | k − 1, τότε ϑα έχουµε k − 1 = pr , για κάποιο r ≥ 1, και άρα k = pr + 1.
Τότε από την σχέση (†) ϑα έχουµε :

bab = ak = apr+1 = (ap )r a1 = er a = a


Τότε όµως ϑα έχουµε bab = a και άρα babb = ab =⇒ ba = ab. Επειδή o(a) = p
και o(b) = 2 και (2, p) = 1, ϑα έχουµε ότι το στοιχείο ab έχει τάξη o(ab) = 2p κάτι
το οποίο είναι άτοπο.
(Β΄) Εποµένως p | k + 1, και τότε ϑα έχουµε k + 1 = ps, για κάποιο s ≥ 1, και άρα
k = ps − 1. Τότε από την σχέση (†) ϑα έχουµε :
bab = ak = aps−1 = (ap )s a−1 = er a−1 = a−1
Συνοψίζοντας την δεύτερη περίπτωση, ϑα έχουµε ότι η G περιέχει δύο στοιχεία a, b έτσι ώστε :
a, b ∈ G : ap = e = b2 και bab = b−1 ab = a−1
Τότε όµως η G είναι δοµικά ίδια µε την διεδρική οµάδα Dp .
Προφανώς οι οµάδες Z2p και Dp είναι δοµικά διαφορετικές, διότι, π.χ., η Z2p είναι αβελιανή και η Dp
δεν είναι αβελιανή. 

Το Θεώρηµα 6.1 µας εξασφαλίζει ότι υπάρχουν µόνο δύο, δοµικά διαφορετικές οµάδας τάξης 6, 10, 14, · · · :
η κυκλική οµάδα τάξης 6, 10, 14, · · · , και η οµάδα συµµετριών του κανονικού τριγώνου, πενταγώνου,
επταγώνου, · · · .

6.2. Οµάδες τάξης pq . Γενικότερα ενδιεφερόµαστε για οµάδες G τάξης pq όπου p, q είναι πρώτοι α-
ϱιθµοί. Αυτή η περίπτωση είναι περισσότερο σύνθετη. ΄Οταν η οµάδα G είναι αβελιανή, τότε έχουµε το
ακόλουθο αποτέλεσµα :

Θεώρηµα 6.6. ΄Εστω G µια οµάδα µε τάξη pq , όπου p, q είναι διακεκριµµένοι πρώτοι αριθµοί : p 6= q . Αν
η G είναι αβελιανή, τότε η G είναι κυκλική.

Απόδειξη. Χωρίς ϐλάβη της γενικότητας υποθέτουµε ότι p > q . Αν υπάρχει στοιχείο τάξης pq στην G,
τότε προφανώς η G είναι κυκλική.
Υποθέτουµε ότι η G δεν έχει κανένα στοιχείο τάξης pq , και ϑα οδηγηθούµε σε άτοπο.
΄Εστω e 6= a ∈ G. Τότε o(a) | pq και άρα o(a) = p ή q ή pq . Επειδή έχουµε υποθέσει ότι η G δεν έχει
στοιχείο τάξης pq , ϑα έχουµε :
∀a ∈ G \ {e} : o(a) = p ή q
(1) ΄Εστω ότι η G έχει ένα στοιχείο a τάξης p. Τότε ϑα έχουµε την υποοµάδα H = hai της G τάξης p.
Από το Πόρισµα 2.24 έπεται ότι η H είναι η µοναδική υποοµάδα τάξης p της G.
Εποµένως για κάθε b ∈ G \ H , ϑα έχουµε ότι η υποοµάδα K = hbi έχει τάξη q . Πραγµατικά,
αν o(K) = p, τότε ϑα πρέπει H = K και άρα b ∈ H το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα επειδή η G δεν
έχει στοιχείο τάξης pq έπεται ότι o(K) = q .
Για ένα τέτοιο στοιχείο b ∈ G \ H τάξης q , ϑεωρούµε το στοιχείο ab. Τότε : o(ab) 6= 1, διότι
διαφορετικά : ab = e και άρα b = a−1 ∈ H το οποίο είναι άτοπο. Αν o(ab) = p, τότε όπως
249

και πριν hai = habi και άρα ab = ak το οποίο δίνει b = ak−1 ∈ H το οποίο είναι άτοπο. ΄Αρα
o(ab) = q , και εποµένως (ab)q = e. Επειδή η G είναι αβελιανή, και επειδή o(b) = q , ϑα έχουµε :
(ab)q = aq bq = e =⇒ aq = e
το οποίο είναι άτοπο διότι o(a) = p > q . ΄Αρα σ΄ αυτή την περίπτωση καταλήξαµε σε άτοπο.
(2) ΄Εστω ότι η G δεν έχει κανένα στοιχείο τάξης p. Τότε όλα τα στοιχεία της G εκτός του ταυτοτικού
έχουν τάξη q .
΄Εστω e 6= a ∈ G και έστω H = hai. Τότε o(a) = q . ∆ιαλέγουµε ένα στοιχείο b ∈ G \ H και
ϑέτουµε K = hbi. Τότε o(H) = q = o(K).
Επειδή η G είναι αβελιανή έπεται άµεσα ότι το υποσύνολο HK = KH είναι µια υποοµάδα
της G, και εποµένως, επειδή προφανώς o(HK) > 1, ϑα έχουµε :

o(HK) ∈ p, q, pq
Αν o(HK) = p, τότε η HK είναι κυκλική και άρα η G έχει ένα στοιχείο τάξης p το οποίο είναι
άτοπο. ΄Αρα o(HK) = q ή pq . ΄Οµως από την Πρόταση 2.22, ϑα έχουµε :
o(H) o(K) q2
o(HK) = = = q ή pq
o(H ∩ K) o(H ∩ K)
Εποµένως :
o(H ∩ K)p = q ή o(H ∩ K) = q
΄Οµως η περίπτωση o(H ∩K)p = q οδηγεί στο άτοπο p ≤ q . ΄Αρα µένει η περίπτωση o(H ∩K) = q .
΄Οµως επειδή K ⊇ H ∩ K ⊆ H και o(K) = o(H ∩ K) = q = o(H) έπεται ότι H ∩ K = H και
H ∩ K = K . Τότε όµως H = K κατι το οποίο είναι άτοπο διότι K = hbi, όπου b 6= H = hai. 

Με χρήση περισσότερο προχωρηµένων εργαλείων αποδεικνύεται τα ακόλουθα γενικότερα αποτελέσµα-


τα τα οποία περιγράφουν πλήρως τις οµάδες τάξης pq , όπου p, q είναι διακεκριµµένοι πρώτοι αριθµοί :

Θεώρηµα 6.7. ΄Εστω G µια οµάδα τάξης pq , όπου p, q είναι πρώτοι αριθµοί, έτσι ώστε : p < q .
(1) Η G είναι κυκλική αν :
(α΄) είτε η G είναι αβελιανή,
(ϐ΄) ή p - q − 1.
(2) Αν η G είναι µη-αβελιανή, και p | q − 1, τότε η G παράγεται από ένα στοιχείο a τάξης p και ένα
στοιχείο b τάξης q , έτσι ώστε : a−1 ba = br , όπου q | r p − 1:
G = a, b | ap = e = bq a−1 ba = br όπου q | rp − 1


και

Τι συµβαίνει αν p = q ;

Θεώρηµα 6.8. ΄Εστω G µια οµάδα τάξης p2 , όπου p είναι ένας πρώτος αριθµός. Τότε :
(1) Η G είναι αβελιανή.
(2) Η G είναι δοµικά ίδια (ισόµορφη) µε µια από τις ακόλουθες, δοµικά διαφορετικές (µη-ισόµορφες),
οµάδες :
Zp2 ή Zp × Zp
250

7. Οµάδες µεταθέσεων (µετατάξεων)


7.1. Οι πρώτες έννοιες. Ας είναι A ένα µη κενό σύνολο και SA το σύνολο των «ένα προς ένα» και «επί»
απεικονίσεων από το σύνολο A στον εαυτό του.

Πρόταση 7.1. Το σύνολο SA µαζί µε την πράξη της σύνθεσης απεικονίσεων


◦ : SA × SA → SA , (σ, τ ) 7→ σ ◦ τ
αποτελεί µια οµάδα.

Απόδειξη. Επειδή το A 6= ∅, ορίζεται η ταυτοτική απεικόνιση :


IdA → A, a 7→ IdA (a) := a,
η οποία ως «ένα προς ένα» και «επί» απεικόνιση ανήκει στο SA .
Η σύνθεση απεικονίσεων ορίζει µια πράξη επί του SA , αφού η σύνθεση δύο «ένα προς ένα» και «επί»
απεικονίσεων είναι επίσης µια «ένα προς ένα» και «επί» απεικόνιση. Επίσης είναι γνωστό ότι η σύνθεση
απεικονίσεων είναι προσεταιριστική.
Η ταυτοτική απεικόνιση IdA έχει την ιδιότητα
∀σ ∈ SA , IdA ◦ σ = σ = σ ◦ IdA
και γι΄ αυτό είναι το ταυτοτικό στοιχείο της υποψήφιας οµάδας (SA , ◦).
Τέλος για κάθε σ ∈ SA , δηλαδή για κάθε απεικόνιση σ : A → A που είναι «ένα προς ένα» και «επί»,
ορίζεται απεικόνιση
τ : A → A, a 7→ b, όπου b είναι εκείνο το στοιχείο του A µε σ(b) = a.
(Υπενθυµίζουµε ότι για κάθε a ∈ A, υπάρχει πάντοτε ένα τέτοιο b µε σ(b) = a, επειδή η σ είναι «επί» και
κάθε τέτοιο b είναι µοναδικό επειδή η σ είναι «ένα προς ένα».)
Τώρα, για κάθε b ∈ A είναι τ ◦ σ(b) = b και επίσης για κάθε a ∈ A είναι σ ◦ τ (a) = a. Εποµένως,
τ ◦ σ = IdA και σ ◦ τ = IdA .
΄Ωστε η απεικόνιση τ είναι το αντίστροφο23 του στοιχείου σ στο σύνολο SA και γι΄ αυτό το Ϲεύγος A, ◦
είναι µια οµάδα. 

Ορισµός 7.2. Η οµάδα (SA , ◦) ονοµάζεται η συµµετρική οµάδα του συνόλου A.

΄Οταν το A έχει πεπερασµένο το πλήθος στοιχεία, ας πούµε ότι | A |= n, και επειδή το είδος των
στοιχείων του A δεν έχει κανένα ουσιαστικό ϱόλο στην κατασκευή της SA , τότε δεχόµαστε ότι το σύνολο
A έχει ως στοιχεία τους ϕυσικούς αριθµους 1, 2, . . . , n, δηλαδή ότι A = {1, 2, . . . , n}, ονοµάζουµε την
οµάδα (SA , ◦) συµµετρική οµάδα στα n στοιχεία και τη συµβολίζουµε µε (Sn , ◦) ή απλώς Sn . Επιπλέον,
ονοµάζουµε τα στοιχεία της Sn µεταθέσεις ή µετατάξεις. Τέλος, παριστάνουµε µε Idn το ταυτοτικό
στοιχείο της Sn .

Παρατήρηση 7.3. ΄Εστω ότι A είναι ένα πεπερασµένο σύνολο µε n στοιχεία και ότι σ : A → A είναι µια
απεικόνιση. Από τη Στοιχειώδη Θεωρία Συνόλων είναι γνωστό ότι τα επόµενα είναι ισοδύναµα :
(1) Η σ είναι µια «ένα προς ένα» απεικόνιση.
(2) Η σ είναι µια «ένα προς ένα» και «επί» απεικόνιση.
(3) Η σ είναι µια «επί» απεικόνιση.

23Προσέξτε ότι όπως κατασκευάστηκε η τ = σ −1 , είναι η απεικόνιση που είναι η αντίστροφη της σ όπως τη γνωρίζουµε
απο τη Θεωρία Συνόλων και ταυτοχρόνως είναι το αντίστροφο στοιχείο της σ όπως αυτό ορίζεται στη Θεωρία Οµάδων.
251

Λήµµα 7.4. Το πλήθος των στοιχείων της οµάδας (Sn , ◦) ισούται µε n!

Απόδειξη. Ας είναι σ ένα στοιχείο της Sn . Η απεικόνιση σ προσδιορίζεται πλήρως από τις τιµές

σ(1), σ(2), . . . , σ(i), σ(i + 1), . . . , σ(n).


Το στοιχείο σ(1) µπορεί να πάρει οποιαδήποτε τιµή από το σύνολο {1, 2, . . . , n}. Συνεπώς, για το σ(1)
υπάρχουν n το πλήθος επιλογές. Το στοιχείο σ(2) µπορεί να πάρει οποιαδήποτε τιµή από το σύνολο
{1, 2, . . . , n} \ {σ(1)}, αφού η σ είναι µια «ένα προς ένα» απεικόνιση. Συνεπώς, για το σ(2) υπάρχουν
(n − 1) το πλήθος επιλογές. Τώρα, το στοιχείο σ(3) µπορεί να πάρει οποιαδήποτε τιµή από το σύνολο
{1, 2, . . . , n} \ {σ(1), σ(2)}. Συνεπώς, για το σ(2) υπάρχουν (n − 2) το πλήθος επιλογές. Συνεχίζοντας
µε τον τρόπο αυτό διαπιστώνουµε ότι για το στοιχείο σ(i + 1) υπάρχουν (n − i) επιλογές, αφού το σ(i + 1)
µπορεί να είναι οποιοδήποτε στοιχείο από το σύνολο {1, 2, . . . , n} \ {σ(1), σ(2), . . . , σ(i)}. Γι΄ αυτό το
πλήθος των στοιχείων της Sn ισούται µε n · (n − 1) · . . . · (n − i) · . . . · 2 · 1 = n! 

΄Οπως παρατηρήσαµε στο προηγούµενο λήµµα, κάθε στοιχείο σ της Sn , ◦, δηλαδή κάθε µετάθεση
(µετάταξη) περιγράφεται πλήρως από τις τιµές

σ(1), σ(2), . . . , σ(i), σ(i + 1), . . . , σ(n − 1), σ(n).


΄Ετσι ένας τρόπος για να παραστήσουµε µια σ ∈ Sn είναι ο εξής :
 
1 2 ... i i+1 ... n−1 n
σ=
σ(1) σ(2) . . . σ(i) σ(i + 1) . . . σ(n − 1) σ(n)
όπου στην πρώτη γραµµή του προηγούµενου σχήµατος ϐρίσκονται τα στοιχεία του συνόλου A, δη-
λαδή τα 1, 2, . . . , i, i + 1, . . . , n − 1, n και στη δεύτερη γραµµή ϐρίσκονται οι αντίστοιχες εικόνες τους
σ(1), σ(2), . . . , σ(i), σ(i + 1), . . . , σ(n − 1), σ(n)
΄Ετσι λοιπόν γράφοντας
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9
σ=
9 3 2 5 7 6 1 4 8
δηλώνουµε τη µετάθεση σ της S9 , η οποία απεικονίζει τα στοιχεία του A = {1, 2, . . . , 9} ως εξής :

1 7→ σ(1) = 9, 2 7→ σ(2) = 3, 3 7→ σ(3) = 2, 4 7→ σ(4) = 5, 5 7→ σ(5) = 7,


6 7→ σ(6) = 6, 7 →7 σ(7) = 1, 8 →7 σ(8) = 4, 9 →7 σ(9) = 8.
Αν τώρα
 
1 2 ... i i+1 ... n−1 n
τ=
τ (1) τ (2) . . . τ (i) τ (i + 1) . . . τ (n − 1) τ (n)
είναι ακόµα ένα στοιχείο της Sn , τότε η σύνθεση σ ◦ τ ισούται µε
 
1 2 ... i i+1 ... n−1 n
σ◦τ =
σ(τ (1)) σ(τ (2)) . . . σ(τ (i)) σ(τ (i + 1)) . . . σ(τ (n − 1)) σ(τ (n))
Για παράδειγµα, αν τ είναι η µετάθεση της S9 :
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9
τ= ,
8 3 2 1 4 5 6 9 7
τότε
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9
σ◦τ =
σ(τ (1)) σ(τ (2)) σ(τ (3)) σ(τ (4)) σ(τ (5)) σ(τ (6)) σ(τ (7)) σ(τ (8)) σ(τ (9))
   
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9
= =
σ(8) σ(3) σ(2) σ(1) σ(4) σ(5) σ(6) σ(9) σ(7) 4 2 3 9 5 7 6 8 1
252

και
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9
τ ◦σ =
τ (σ(1)) τ (σ(2)) τ (σ(3)) τ (σ(4)) τ (σ(5)) τ (σ(6)) τ (σ(7)) τ (σ(8)) τ (σ(9))
   
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9
= =
τ (9) τ (3) τ (2) τ (5) τ (7) τ (6) τ (1) τ (4) τ (8) 7 2 3 4 6 5 8 1 9

Παράδειγµα 7.5. Η συµµετρική οµάδα (S4 , ◦) του συνόλου A = {1, 2, 3, 4}.


Η S4 αποτελείται τις «ένα προς ένα» και «επί» απεικονίσεις από το σύνολο A στον εαυτό του και η τάξη της
◦(S4 ) ισούται µε 4! = 24.
Γράφουµε τα στοιχεία της S4 χρησιµοποιώντας τη σηµειογραφία που είδαµε προηγουµένως :
       
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Id4 = , τ1 = ,τ2 = , τ3 = ,
1 2 3 4 1 2 4 3 1 3 2 4 1 4 3 2
     
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
τ4 = , τ5 = ,τ6 = ,
2 1 3 4 3 2 1 4 4 2 3 1
       
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
σ1 = , σ2 = ,σ3 = , σ4 = ,
1 4 2 3 1 3 4 2 3 1 2 4 4 1 3 2
       
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
σ5 = , σ6 = ,σ7 = , σ8 = ,
2 3 1 4 4 2 1 3 2 4 3 1 3 2 4 1
     
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
ρ1 = , ρ2 = ,ρ3 = ,
4 1 2 3 3 1 4 2 2 4 1 3
     
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
ρ4 = , ρ5 = ,ρ6 = ,
4 3 1 2 2 3 4 1 3 4 2 1
     
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
δ1 = , δ2 = ,δ3 = .
2 1 4 3 3 4 1 2 4 3 2 1
Ας εφαρµόσουµε την πράξη τής οµάδας, που εδώ είναι η σύνθεση των απεικονίσεων, πάνω σε κάποια Ϲεύγη
στοιχείων :
Για να υπολογίσουµε τη σύνθεση τ5 ◦ σ2 οφείλουµε να λογαριάσουµε τις τιµές της πάνω στα στοιχεία24
1, 2, 3, 4 τού A. ΄Εχουµε :
τ5 ◦ σ2 (1) = τ5 (1) = 3, τ5 ◦ σ2 (2) = τ5 (3) = 1,
τ5 ◦ σ2 (3) = τ5 (4) = 4, τ5 ◦ σ2 (4) = τ5 (2) = 2.
∆ηλαδή, η τ5 ◦ σ2 απεικονίζει
  3, το 2 στο 1, το 3 στο 4 και το 4 στο 3. Συνεπώς, η σύνθεση τ5 ◦ σ2
το 1 στο
1 2 3 4
είναι το στοιχείο ρ2 = τής S4 .
3 1 4 2
Παρόµοια για τη σύνθεση σ2 ◦ τ5 έχουµε :
σ2 ◦ τ5 (1) = σ2 (3) = 4, σ2 ◦ τ5 (2) = σ2 (2) = 3,
σ2 ◦ τ5 (3) = σ2 (1) = 1, σ2 ◦ τ5 (4) = σ2 (4) = 2.
 
1 2 3 4
Συνεπώς, η σύνθεση σ2 ◦ τ5 είναι το στοιχείο ρ4 = τής S4 .
4 3 1 2
Επειδή τ5 ◦ σ2 = ρ2 6= ρ4 = σ2 ◦ τ5 διαπιστώνουµε ότι η (S4 , ◦) δεν αποτελεί µια µεταθετική (αβελιανή)
οµάδα.
24Για να υπολογίσουµε τις τιµές µιας «ένα προς ένα» και «επί»απεικόνισης από ένα σύνολο µε n στοιχεία στον εαυτό του,
είναι αρκετό να υπολογίσουµε µόνο τις πρώτες n − 1 τιµές, αφού η τελευταία τιµή είναι ακριβώς εκείνο το στοιχείο που δεν
εµφανίζεται µεταξύ των πρώτων n − 1 τιµών.
253

 
1 2 3 4
Θα υπολογίσουµε τώρα το αντίστροφο στοιχείο τού σ2 = , δηλαδή το σ2−1 και κατόπιν το
1 3 4 2
 
1 2 3 4
αντίστροφο στοιχείο τού τ5 = , δηλαδή το τ5−1 .
3 2 1 4
Παρατηρούµε ότι αφού το στοιχείο σ2−1 είναι η αντίστροφη απεικόνιση τής σ2 και αφού σ2 (1) = 1, ϑα πρέπει
να ισχύει σ2−1 (1) = 1. Ανάλογα, αφού σ2 (2) = 3, ϑα πρέπει να ισχύει σ2−1 (3) = 2, αφού σ2 (3) = 4, ϑα
πρέπει να ισχύει σ2−1 (4) = 3 και τέλοςαφού αφού σ −1
2 (4) = 2, ϑα πρέπει να ισχύει σ2 (2) = 4. Εποµένως,
1 2 3 4
το στοιχείο σ2−1 ισούται µε το στοιχείο , δηλαδή µε το σ2−1 = σ1 .
1 4 2 3
Εργαζόµενοι µε τον ίδιο τρόπο ϐλέπουµε ότι τ5−1 −1 −1 −1
(1) = 3, τ5 (2) = 2, τ5 (3) = 1 και τ5 (4) = 4.
1 2 3 4
Εποµένως, το στοιχείο τ5−1 ισούται µε το στοιχείο , δηλαδή µε τον εαυτό του τ5 ! 25
3 2 1 4

7.2. Τροχιές και ανάλυση σε κύκλους. Αρχίζουµε µε το ακόλουθο :

Λήµµα 7.6. Ας είναι σ ∈ Sn µια µετάθεση (µετάταξη) του συνόλου A = {1, 2, . . . , n} και φσ το υποσύνολο
του A × A που ορίζεται ως
(a, b) ∈ φσ ⇐⇒ ∃z ∈ Z, µε σ z (a) = b.
Η σχέση φσ είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου A.

Απόδειξη. Πράγµατι, ∀a ∈ A είναι26 aφσ a, αφού σ 0 (a) = a. ΄Ωστε το σύνολο φσ διαθέτει την ανακλαστική
ιδιότητα.
Αν a, b ∈ A µε aφσ b, τότε ∃z ∈ Z µε σ z (a) = b. Συνεπώς, σ −z (b) = a και γι΄ αυτό bφσ a. ΄Ωστε το
σύνολο φσ διαθέτει τη συµµετρική ιδιότητα.
Αν a, b, c ∈ A µε aφσ b και bφσ c, τότε ∃z1 , z2 ∈ Z µε σ z1 (a) = b και σ z2 (b) = c. Συνεπώς, σ z2 +z1 (a) =
σ z2 ◦ σ z1 (a) = σ z2 (b) = c και γι΄ αυτό aφσ c. ΄Ωστε το σύνολο φσ διαθέτει τη µεταβατική ιδιότητα.
Επειδή λοιπόν ικανοποιούνται οι ανωτέρω τρεις ιδιότητες το φσ είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του
συνόλου A. 

Τώρα το σύνολο A διαµερίζεται στις κλάσεις ισοδυναµίας της φσ .

Ορισµός 7.7. Ονοµάζουµε σ –τροχιά του στοιχείου a ∈ A την κλάση ισοδυναµίας του a ως προς τη σχέση
ισοδυναµίας φσ .

Συνήθως, η σ –τροχιά του στοιχείου a ∈ A συµβολίζεται µε Oσ,a .

Παράδειγµα 7.8. Θα προσδιορίσουµε τις τροχιές των στοιχείων του A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} για κάθε
µια από τις επόµενες µεταθέσεις (µετατάξεις):
   
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9
σ= , τ= ,
9 3 2 5 7 6 1 4 8 8 3 2 1 4 5 6 9 7
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ρ= ,
9 3 2 4 5 6 7 8 1

25Αυτό δεν πρέπει να µας εκπλήσσει, αφού το έχουµε ήδη συναντήσει στη Γραµµική ΄Αλγεβρα. Ο αντίστροφος τού πίνακα
 
−1 0
, ως προς τον πολλαπλασιασµό πινάκων, είναι ο εαυτός του.
0 −1
26΄Οταν ϑέλουµε να δηλώσουµε ότι ένα Ϲεύγος (a, b) ∈ A × A ανήκει σε ένα υποσύνολο φ ⊆ A, τότε γράφουµε aφb.
254

Παρατηρούµε ότι
σ σ σ σ σ σ σ σ σ
1 −→ 9 −→ 8 −→ 4 −→ 5 −→ 7 −→ 1, 2 −→ 3 −→ 2, 6 −→ 6
Γι΄ αυτό η σ διαθέτει τρεις τροχιές τις :
Oσ,1 = {1, 9, 8, 4, 5, 7}, Oσ,2 = {2, 3}, και Oσ,6 = {6}.
Παρατηρούµε ότι
τ τ τ τ τ τ τ τ τ
1 −→ 8 −→ 9 −→ 7 −→ 6 −→ 5 −→ 4 −→ 1, 2 −→ 3 −→ 2.
Γι΄ αυτό η τ διαθέτει δύο τροχιές τις :
Oτ,1 = {1, 8, 9, 7, 6, 5, 4}, και Oτ,2 = {2, 3}.
Παρατηρούµε ότι
ρ ρ ρ ρ ρ ρ ρ ρ ρ
1 −→ 9 −→ 1, 2 −→ 3 −→ 2, 4 −→ 4, 5 −→ 5, 6 −→ 6, 7 −→ 7, 8 −→ 8.
Γι΄ αυτό η ρ διαθέτει επτά τροχιές τις :
Oρ,1 = {1, 9}, Oρ,2 = {2, 3}, Oρ,4 = {4}, Oρ,5 = {5}, Oρ,6 = {6}, Oρ,7 = {7} και Oρ,8 = {8}.

Παρατήρηση 7.9. ΄Εστω ότι σ ∈ Sn , ότι a ∈ A και ότι Oσ,a = {σ z (a) | z ∈ Z} είναι η σ –τροχιά του a.
Επειδή Oσ,a ⊆ A και επειδή | A |= n, έπεται ότι το πλήθος των στοιχείων της Oσ,a είναι πεπερασµένο. ΄Ετσι
συµπεραίνουµε ότι δεν είναι δυνατόν όλες οι ακέραιες δυνάµεις σ z (a) να είναι διαφορετικές µεταξύ τους,
αφού τότε το πλήθος των στοιχείων της Oσ,a ϑα ήταν άπειρο. Γι΄ αυτό υπάρχουν z1 , z2 ∈ Z µε z1 6= z2 , ας
πούµε z1 > z2 και σ z1 (a) = σ z2 (a). Εποµένως, σ z1 −z2 (a) = a µε z1 − z2 ∈ N. ΄Ετσι συµπεραίνουµε ότι το
σύνολο
M(σ, a) = {m ∈ N | σ m (a) = a}
είναι διαφορετικό από το κενό σύνολο και γι΄ αυτό διαθέτει ένα ελάχιστο στοιχείο s := min M(σ, a).
΄Ωστε το s είναι ο ελάχιστος ϕυσικός αριθµός µε σ s (a) = a.
Ισχυριζόµαστε ότι
Oσ,a = {a, σ(a), σ 2 (a), . . . , σ i (a), σ i+1 (a), . . . , σ s−1 (a)}.
Πράγµατι, τα σ i (a), 0 ≤ i ≤ s − 1 είναι ανά δύο διαφορετικά, αφού αν, σ i (a) = σ j (a), 0 ≤ i, j ≤ s − 1 µε
i 6= j , ας πούµε i > j , τότε σ (i−j) (a) = a. Αυτό όµως αντίκειται στο ότι το s είναι το ελάχιστο του M(σ, a),
αφού i − j ∈ N, i − j < s και σ (i−j) (a) = a.
Επιπλέον, κάθε στοιχείο σ z (a) ∈ Oσ,a ισούται µε κάποιο από τα σ i (a), 0 ≤ i ≤ s − 1, αφού εκτελώντας
την ευκλείδεια διαίρεση του z δια s έχουµε z = λs + υ , όπου υ = 0, 1, . . . , s − 1 και γι΄ αυτό

σ z (a) = σ (λs+υ) (a) = σ υ (σ λs (a)) = σ υ (a)


Αφού ∀λ ∈ Z, το σ λs (a) = a, όπως διαπιστώνουµε αµέσως παρακάτω :
Για λ = 0, σ λs (a) = σ 0 (a) = Idn (a) = a
Για λ > 0 είναι
σ λs (a) = |σ n ◦ σ s {z
◦ · · · ◦ σ}s (a) = a, αφού σ s (a) = a
λ -ϕορές
και για λ < 0 είναι

σ λs (a) = |σ (−s) ◦ σ (−s){z◦ · · · ◦ σ (−s)}(a) = a, αφού σ (−s) (a) = a,


|λ| -ϕορές

επειδή όταν σ s (a) = a, τότε και σ (−s) (a) = a.


255

Παρατηρούµε ότι κάθε τροχιά Oσ,a µιας µετάθεσης (µετάταξης) σ µπορεί να αναπαρασταθεί µε τη ϐο-
ήθεια ενός προσανατολισµένου γραφήµατος. Το γράφηµα αυτό αποτελείται από κορυφές και προ-
σανατολισµένες ακµές27. Κορυφές του γραφήµατος είναι τα στοιχεία της τροχιάς Oσ,a . Υπάρχει µια
προσανατολισµένη ακµή µε αρχή την κορυφή i και τέλος την κορυφή j , ακριβώς όταν j = σ(i).
Σύµφωνα µε την αµέσως προηγούµενη παρατήρησή µας οι κορυφές του γραφήµατος της τροχιάς Oσ,a
είναι τα a, σ(a), σ n−1 (a). Κάθε κορυφή σ i (a) συνδέεται µε µια προσανατολισµένη ακµή µε την κορυφή
σ i+1 (a), όταν 0 ≤ i ≤ n − 2 και επιπλέον η κορυφή σ (n−1) (a) συνδέεται µε την κορυφή σ n (a) = a.
Συνεπώς, το γράφηµα είναι κυκλικό.

Παράδειγµα 7.10. Ας δούµε τα γραφήµατα των τροχιών των µεταθέσεων σ, τ και ρ του Παραδείγµα-
τος 7.8.

2
8 9

4 1 6

Η τροχιά Oσ,6

5 7
3

Η τροχιά Oσ,1 Η τροχιά Oσ,2

Σχήµα 4. Τα γραφήµατα των τροχιών του σ , Παράδειγµα 7.8

Ορισµός 7.11. Μια µετάθεση (µετάταξη) της (Sn , ◦) ονοµάζεται κύκλος της Sn , αν διαθέτει το πολύ µια
τροχιά µε περισσότερα του ενός στοιχεία.

Ορισµός 7.12. Μήκος ενός κύκλου ονοµάζουµε το πλήθος των στοιχείων εκείνης της τροχιάς του, που
έχει το µεγαλύτερο πλήθος στοιχείων.

Για παράδειγµα η µετάθεση


 
1 2 3 4 5 6 7 8
µ= ∈ S8
2 3 4 5 6 7 8 1
27∆ηλαδή, τµήµατα γραµµών που το ένα σηµείο τους ϑεωρείται η αρχή και το άλλο το τέλος.
256

9 2
8
7

4
5 3

Η τροχιά Oτ,1 Η τροχιά Oτ,2

Σχήµα 5. Τα γραφήµατα των τροχιών του τ , Παράδειγµα 7.8

1 2
4 6

Η τροχιά Oρ,4 Η τροχιά Oρ,6


8

Η τροχιά Oρ,8
5 7

9 3 Η τροχιά Oρ,5 Η τροχιά Oρ,7

Η τροχιά Oρ,1 Η τροχιά Oρ,2

Σχήµα 6. Τα γραφήµατα των τροχιών του ρ, Παράδειγµα 7.8

είναι ένας κύκλος της S8 αφού Oµ,1 = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}. Το µήκος του µ είναι 8.
Αλλά και η  
1 2 3 4 5 6 7 8
ν= ∈ S8
1 8 2 4 5 6 7 3
είναι επίσης ένας κύκλος της S8 αφού Oν,1 = {1}, Oν,2 = {2, 8, 3}, Oν,4 = {4}, Oν,5 = {5}, Oν,6 = {6}
και Oν,7 = {7}. Το µήκος του ν είναι 3.
Αντίθετα, η µετάθεση  
1 2 3 4 5 6 7 8
ξ= ∈ S8
2 1 4 3 5 6 7 8
δεν είναι ένας κύκλος της S8 , αφού έχει περισσότερες από µία τροχιές µε περισσότερα του ενός στοιχεία.
Πράγµατι, Oξ,1 = {1, 2} και Oξ,3 = {3, 4}. Εδώ δεν ορίζεται το µήκος της ξ , αφού η ξ δεν είναι κύκλος.
257

Παρατήρηση 7.13. (1) Το ταυτοτικό στοιχείο της Sn , δηλαδή το


 
1 2 ... i i + 1 ... n
Idn =
1 2 ... i i + 1 ... n
είναι ένας κύκλος αφού κάθε τροχιά του αποτελείται από ακριβώς ένα στοιχείο. Αλλά και αν-
τίστροφα αν, κάθε τροχιά µιας µεταθεσης σ ∈ Sn αποτελείται από ακριβώς ένα στοιχείο, τότε η σ
ισούται µε το Idn .
(2) Αν µια µετάθεση σ ∈ Sn είναι ένας κύκλος, ο οποίος δεν ισούται µε το ταυτοτικό στοιχείο Idn , τότε
υπάρχει κάποιο a ∈ A = {1, 2, . . . , n} µε σ(a) 6= a. Γι΄ αυτό ο σ διαθέτει ακριβώς µια τροχιά, την
Oσ,a , η οποία αποτελείται από περισσότερα του ενός στοιχεία και µάλιστα
Oσ,a = {a, σ(a), σ 2 (a), . . . , σ i (a), σ i+1 (a), . . . , σ s−1 (a)},
όπου, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 7.9, ο s είναι ο µικρότερος ϕυσικός µε σ s (a) = a.
Συνεπώς,
Το µήκος ενός κύκλου σ 6= Idn ισούται µε τον µικρότερο ϕυσικό s µε σ s (a) = a, όπου a είναι
ένα οποιοδήποτε στοιχείο της τροχιάς του σ που έχει περισσότερα από ένα στοιχεία.
Χαρη σε αυτήν την παρατήρηση µπορούµε να παραστήσουµε έναν κύκλο σ που διαθέτει µια τροχιά µε
περισσότερα από ένα στοιχεία, ας πούµε την

Oσ,a = {a, σ(a), σ 2 (a), . . . , σ i (a), σ i+1 (a), . . . , σ s−1 (a)}, s ≥ 2, για κάποιο a ∈ A = {1, 2, . . . , n}
ως εξής :
σ = a σ(a) σ 2 (a) . . . σ i (a) σ i+1 (a) . . . σ s−1 (a) ,


ερµηνεύοντας την ανωτέρω σηµειογραφία κατά τον εξής τρόπο :


΄Εστω x ∈ A = {1, 2, . . . , n}, τότε

x,
 / Oσ,a
αν x 6= σ i (a), 1 ≤ i ≤ s − 1, δηλαδή όταν x ∈
σ(x) = σ i+1 (a), αν x = σ i (a), 1 ≤ i ≤ s − 2 (*)
σ s−1 (a)

a, αν x =

Παράδειγµα 7.14. (1) Θεωρούµε τη µετάθεση


 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
σ= ∈ S12 .
1 4 3 6 5 8 7 10 9 12 11 2
Η σ είναι κύκλος, αφού έχει ακριβώς µια τροχιά µε περισσότερα του ενός στοιχεία, πρόκειται για
την τροχιά

Oσ,2 = {2, σ 1 (2) = 4, σ 2 (2) = 6, σ 3 (2) = 8, σ 4 (2) = 10, σ 5 (2) = 12}


Το µήκος του κύκλου σ είναι 6 και χρησιµοποιώντας τη νέα σηµειογραφία που εισαγάγαµε προη-
γουµένως έχουµε :

σ = 2 4 6 8 10 12
Προσέξτε ότι ϑα µπορούσαµε να είχαµε κατασκευάσει την προηγούµενη τροχιά αρχίζοντας από
κάποιο άλλο στοιχείο της, ας πούµε το 10. Τώρα έχουµε :

Oσ,10 = {10, σ 1 (10) = 12, σ 2 (10) = 2, σ 3 (10) = 4, σ 4 (10) = 6, σ 5 (10) = 8}


και ο κύκλος γράφεται

σ = 10 12 2 4 6 8
Η σειρά εµφάνισης των στοιχείων στις δύο προηγούµενες παραστάσεις είναι διαφορετική, ωστόσο
αυτές ορίζουν το ίδιο στοιχείο της S12 , δηλαδή το σ .
258

(2) Ας δούµε ποιο στοιχείο σ της S12 παριστάνει το



8 5 11 3 .
Σύµφωνα µε την ερµηνεία της σηµειογραφίας που δόθηκε στην Παρατήρηση 7.13,(2)(*) έχουµε :
σ(i) = i, ∀i ∈ {1, 2, . . . , 11, 12} \ {8, 5, 11, 3},
σ(8) = 5, σ 2 (8) = σ(5) = 11, σ 3 (8) = σ(11) = 3, σ 4 (8) = σ(3) = 8.
Συνεπώς, η συγκεκριµένη µετάθεση σ είναι η
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
σ= .
1 4 8 6 11 8 7 5 9 12 3 2

Ορισµός 7.15. Οι κύκλοι της (Sn , ◦) µήκους s ονοµάζονται s–κύκλοι.


Οι κύκλοι της (Sn , ◦) µήκους 2, δηλαδή οι 2–κύκλοι, ονοµάζονται αντιµεταθέσεις.

Παρατήρηση 7.16. (1) Κάθε 1–κύκλος της Sn παριστάνει το ταυτοτικό στοιχείο Idn . Πράγµατι, ας
είναι a ∈ A = {1, 2, . . . , n} και ας ϑεωρήσουµε τον 1–κύκλο τ = (a).
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 7.13.(2)(*) έχουµε,
(
x, αν x ∈ A \ {a}
τ (x) =
a, αν x = a.
΄Ωστε στην Sn όλοι οι 1–κύκλοι είναι ίσοι µεταξύ τους αφού είναι όλοι ίσοι µε το ταυτοτικό στοιχείο
Idn .
(2) ΄Ενας κύκλος µήκους 2 ονοµάζεται αντιµετάθεση επειδή εναλλάσσει δύο διαφορετικά στοιχεία του
συνόλου A = {1, 2, . . . , n}.
Πράγµατι, αν τ = (a b), όπου a, b ∈ A = {1, 2, . . . , n}, a 6= b, τότε

x,
 αν x ∈ A \ {a, b}
τ (x) = b, αν x = a

a, αν x = b

Ορισµός 7.17. ∆ύο κύκλοι της (Sn, ◦) ονοµάζονται αποσυνδετοί (ή ξένοι), αν οι τροχιές τους µε το
µεγαλύτερο πλήθος στοιχείων δεν έχουν κοινά στοιχεία.

Παρατήρηση 7.18. Από τον προηγούµενο ορισµό προκύπτει ότι για να είναι δύο κύκλοι της Sn αποσυν-
δετοί πρέπει να έχουν και οι δύο µήκος ≥ 2, αφού αν ένας από τους δύο έχει µήκος 1, τότε αυτός είναι το
ταυτοτικό στοιχείο Idn της Sn . Αλλά τώρα κάθε τροχιά του Idn έχει µήκος 1, δηλαδή είναι µια τροχιά που
έχει το µεγαλύτερο πλήθος στοιχείων, και είναι σαφές ότι όποιος και αν είναι ο άλλος κύκλος, η τροχιά
του µε το µεγαλύτερο πλήθος στοιχείων έχει µη κενή τοµή µε κάποια από τις τροχιές του Idn .

 
Παράδειγµα 7.19. Οι κύκλοι σ = 1 9 8 και τ = 11 1 12 της S12 δεν είναι αποσυνδετοί. Η
µοναδική τροχιά του σ µε µήκος > 1 είναι η Oσ,1 = {1, 9, 8}. Η µοναδική τροχιά του τ µε µήκος > 1 είναι
η Oτ,11 = {11, 1, 12} και Oσ,1 ∩ O
τ,11 = {1} =
6 ∅. 
Αντίθετα οι κύκλοι σ = 1 9 8 και ρ = 6 3 7 της S12 είναι αποσυνδετοί, αφού Oρ,6 = {6, 3, 7} και
Oσ,1 ∩ Oρ,6 = ∅.
259

Πρόταση 7.20. Κάθε στοιχείο της (Sn , ◦) ή είναι ένας κύκλος ή είναι µια σύνθεση κύκλων αποσυνδετών
ανά δύο, όπου το µήκος εκάστου είναι ≥ 2.

Απόδειξη. ΄Εστω µια µετάθεση (µετάταξη) σ της Sn .


Εάν η σ είναι ένας κύκλος δεν χρειάζεται να αποδειχθεί τίποτα.
Ας υποθέσουµε ότι η σ δεν είναι κύκλος. Τότε η σ διαθέτει τουλάχιστον δύο τροχιές µε περισσότερα
του ενός στοιχεία. ΄Εστω ότι οι τροχιές της σ µε περισσότερα του ενός στοιχεία είναι οι
O1 = Oσ,a11 = {a11 , a12 , . . . , a1t1 }, O2 = Oσ,a21 = {a21 , a22 , . . . , a2t2 }, . . . ,
Oi = Oσ,ai1 = {ai1 , ai2 , . . . , aiti }, . . . , Os = Oσ,as1 = {as1 , as2 , . . . asts }.
Για κάθε i, 1 ≤ i ≤ s ορίζουµε τη µετάθεση γi ως εξής
(
σ(a), αν a ∈ Oi ,
γi (a) =
a, / Oi
αν a ∈

Συνεπώς για κάθε i, 1 ≤ i ≤ s, η γi ισούται µε τον κύκλο ai1 ai2 . . . aiti . Προσέξτε ότι το µήκος
του γi είναι ≥ 2, αφού ισούται µε το πλήθος ti των στοιχείων της τροχιάς Oi .
Ισχυριζόµαστε ότι σ = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs .
Αν το a είναι ένα στοιχείο του {1, 2, . . . , n} \ (O1 ∪ O2 ∪ · · · ∪ Os ), τότε σ(a) = a και γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦
· · · ◦ γs (a) = a, αφού το a δεν εµφανίζεται σε κανέναν από τους κύκλους γi .
Αν το a είναι ένα στοιχείο από το σύνολο (O1 ∪ O2 ∪ · · · ∪ Os ), τότε το a ανήκει σε ακριβώς µία τροχιά,
ας πούµε την Oi , αφού τα σύνολα O1 , O2 , . . . , Os είναι ανά δύο αποσυνδετά (ξένα).
΄Ετσι έχουµε
γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 ◦ γi ◦ · · · ◦ γs (a) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 ◦ γi ◦ · · · ◦ γs−1 (a) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 ◦ γi (a),
αφού γs (a) = a, γs−1 (a) = a, . . . , γi+1 (a) = a.
Τώρα παρατηρούµε ότι από τον ορισµό του γi και επειδή το στοιχείο a ανήκει στην τροχιά Oi , έπεται ότι
το στοιχείο γi (a) ισούται µε σ(a), που επίσης ανήκει στην τροχιά Oi και γι΄ αυτό το σ(a) δεν ανήκει σε
καµιά από τις τροχιές Oi−1 , . . . , O2 , O1 . Συνεπώς, γi−1 (σ(a)) = σ(a), γi−2 (σ(a)) = σ(a), . . . γ2 (σ(a)) =
σ(a), γ1 (σ(a)) = σ(a).
΄Ετσι παίρνουµε
γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 ◦ γi (a) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 (σ(a)) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−2 (σ(a)) = γ1 (σ(a)) = σ(a).
΄Ωστε τελικώς,
γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi−1 ◦ γi ◦ · · · ◦ γs (a) = σ(a).
Αποδείξαµε λοιπόν ότι ∀a ∈ {1, 2, . . . , n}, σ(a) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs (a). Συνεπώς, σ = γ1 ◦ γ2 ◦
· · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs , όπου ∀i, 1 ≤ i ≤ s το µήκος του γi είναι ≥ 2, όπως ακριβώς ισχυριστήκαµε. 

Λήµµα 7.21. ΄Εστω ότι γ και δ είναι δύο αποσυνδετοί κύκλοι της (Sn , ◦), τότε οι κύκλοι µετατίθενται
µεταξύ τους, δηλαδή
γ ◦ δ = δ ◦ γ.
Απόδειξη. Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 7.18 αµφότεροι οι γ και δ έχουν µήκος ≥ 2. ΄Εστω ότι
 
γ = c1 c2 . . . cr , δ = d1 d2 . . . dt , όπου r, t ≥ 2.
Για κάθε a ∈ {1, 2, . . . , n} \ ({c1 , c2 , . . . , cr } ∪ {d1 , d2 , . . . , dt }) είναι
γ ◦ δ(a) = a = δ ◦ γ(a).
Για κάθε a ∈ {c1 , c2 , . . . , cr } είναι
γ ◦ δ(a) = γ(δ(a)) = γ(a) = δ(γ(a)) = δ ◦ γ(a),
260

αφού a ∈ {c1 , c2 , . . . , cr } συνεπάγεται ότι επίσης γ(a) ∈ {c1 , c2 , . . . , cr } και γι΄ αυτό a και γ(a) ∈
/
{d1 , d2 , . . . , dt }, επειδή οι γ, δ είναι αποσυνδετοί κύκλοι. ΄Ετσι δ(a) = a και δ(γ(a)) = γ(a). Ακριβώς
ανάλογα αποδεικνύεται ότι, για κάθε a ∈ {d1 , d2 , . . . , dt } είναι
γ ◦ δ(a) = γ(δ(a)) = δ(a) = δ(γ(a)) = δ ◦ γ(a),
αφού a = γ(a) και δ(a) = γ(δ(a)). 

Πόρισµα 7.22. Αν γ1 , γ2 , . . . , γs είναι κύκλοι της (Sn , ◦) ανά δύο αποσυνδετοί, τότε
γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γs = γi1 ◦ γi2 ◦ · · · ◦ γis ,
όπου i1 , i2 , . . . , is είναι µια οποιαδήποτε αναδιάταξη των 1, 2, . . . , s.

Πρόταση 7.23. ΄Εστω ότι σ είναι ένα στοιχείο της (Sn , ◦).
(1) Αν το σ είναι ένας κύκλος της Sn µε µήκος `(σ), τότε η τάξη ◦(σ) ισούται µε `(σ).
(2) Αν το σ ισούται µε µια σύνθεση γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs κύκλων µε πλήθος s ≥ 2, αποσυνδετών
ανά δύο και µήκους `(γi ) ≥ 2, ∀i, 1 ≤ i ≤ s, τότε η τάξη ◦(σ) ισούται µε το ελάχιστο κοινό
πολλαπλάσιο των µηκών `(γi ), 1 ≤ i ≤ s.

Απόδειξη. (1) Αν ο σ είναι ένας κύκλος


 µήκους `(σ) = 1, τότε σ = Idn και συνεπώς, ◦(σ) = 1 = `(σ).
΄Εστω ότι ο σ = 1a a2 . . . a t είναι ένας κύκλος µήκους `(σ) = t ≥ 2.
Παρατηρούµε ότι
∀i, 1 ≤ i ≤ t − 1, σ i (a1 ) = ai+1 και ότι σ t (a1 ) = a1 . (*)
Συνεπώς, @i ∈ N, 1 ≤ i ≤ t − 1 µε σ i = Idn , αφού σ i (a1 ) 6= a1 . Θα δείξουµε τώρα ότι σ t = Idn και τότε
επειδή ο t = `(σ) είναι ο µικρότερος ϕυσικός µε αυτήν την ιδιότητα, συµπεραίνουµε ότι t = ◦(σ).
΄Ηδη γνωρίζουµε από την (∗) ότι σ t (a1 ) = a1 . Θα δείξουµε ότι ∀i, 2 ≤ i ≤ t είναι σ t (ai ) = ai . Επειδή
i ≥ 2 έχουµε, λόγω της (∗), ότι ai = σ i−1 (a1 ). Εποµένως, σ t (ai ) = σ t (σ i−1 (a1 )) = σ i−1 (σ t (a1 )) =
σ i−1 (a1 ) = ai . ΄Ωστε, σ t = Idn .
(2) Θα αποδείξουµε πρώτα ότι αν, για κάποιο r ∈ N είναι (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs )r = Idn (∗∗), τότε
∀i, 1 ≤ i ≤ s, είναι γir = Idn .
Παρατηρούµε ότι από το Πόρισµα 7.22 προκύπτει ότι
(γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs )r = γ1r ◦ γ2r ◦ · · · ◦ γir ◦ · · · ◦ γs−1
r
◦ γsr = Idn . (**)
αφού οι γ1 , γ2 , . . . , γs−1 , γs είναι ανά δύο αποσυνδετοί κύκλοι,
Ας είναι O1 , O2 , . . . , Os−1 , Os οι αντίστοιχες, ανά δύο αποσυνδετές, τροχιές των γ1 , γ2 , . . . , γs−1 , γs .
Θεωρούµε την ένωσή τους U = (O1 ∪ O2 ∪ · · · ∪ Os−1 ∪ Os )
Αν a ∈ {1, 2, . . . , n} \ U , τότε
∀i, 1 ≤ i ≤ s, γir (a) = a.
Υπολείπεται να δείξουµε ότι αν, a ∈ U , τότε και πάλι ∀i, 1 ≤ i ≤ s, είναι γir (a) = a. Αλλά όταν a ∈ U ,
τότε υπάρχει ακριβώς ένας δείκτης j, 1 ≤ j ≤ s µε a ∈ Oj , αφού οι τροχιές είναι ανά δύο αποσυνδετές.
Αν j = 1, τότε έχουµε γ2 (a) = a, . . . , γs (a) = a και γι΄ αυτό και γ2r (a) = a, . . . , γsr (a) = a. Συνεπώς,
από την (∗∗) παίρνουµε
∀a ∈ U, γ1r ◦ γ2r ◦ · · · ◦ γir ◦ · · · ◦ γs−1
r
◦ γsr (a) = γ1r (a) = Idn (a) = a.
Αν j > 1, τότε έχουµε ∀i 6= j, 1 ≤ i ≤ s, γi (a) = a και γι΄ αυτό και ∀i 6= j, 1 ≤ i ≤ s, γir (a) = a. Τώρα
από την (∗∗) παίρνουµε
∀a ∈ U, γ1r ◦ γ2r ◦ · · · ◦ γjr ◦ · · · ◦ γs−1
r
◦ γsr (a) = γ1r ◦ γ2r ◦ · · · ◦ γjr (a) = Idn (a) = a
και κατόπιν
(−r) (−r) (−r)
∀a ∈ U, γjr (a) = γj−1 ◦ γj−2 ◦ · · · ◦ γ1 (a). (***)
261

΄Οµως, επειδή, ∀i 6= j, 1 ≤ i ≤ s είναι γi (a) = a και κατόπιν γir (a) = a, έπεται ότι ∀i 6= j, 1 ≤ i ≤ s είναι
(−r)
επίσης γi (a) = a.
Γι΄ αυτό η (∗ ∗ ∗) δίνει
(−r) (−r) (−r) (−r) (−r) (−r) (−r)
∀a ∈ U, γjr (a) = γj−1 ◦ γj−2 ◦ · · · ◦ γ1 (a) = γj−1 ◦ γj−2 ◦ · · · ◦ γ2 (a) = · · · = γj−1 (a) = a.
Αποδείξαµε λοιπόν ότι ∀a ∈ {1, 2, . . . , n} και ∀i, 1 ≤ i ≤ n έχουµε γir (a) = a, δηλαδή γir = Idn .
΄Ωστε, όταν σ = (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs ) και σ r = (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs )r = Idn , r ∈ N, όπου οι
γi είναι αποσυνδετοί κύκλοι, τότε
∀i, 1 ≤ i ≤ s, γir = Idn .
Επιπλέον, αν για κάποιο r ∈ N είναι (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs )r = Idn , τότε η τάξη ◦(γi ) = `(γi ) είναι
διαιρέτης του r , αφού ∀i, 1 ≤ i ≤ s, γir = Idn . Συνεπώς, και το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο  των τάξεων
◦(γi ) = `(γi ), 1 ≤ i ≤ s είναι επίσης διαιρέτης του r. Γι΄ αυτό αν, κατορθώσουµε να αποδείξουµε ότι
σ  = (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs ) = Idn ,
τότε το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο  είναι η τάξη του σ , αφού για κάθε άλλο r ∈ N µε σ r = Idn , έπεται
ότι το  διαιρεί το r , δηλαδή το  είναι ο µικρότερος ϕυσικός αριθµός µε την ιδιότητα αυτή. Αλλά
σ  = (γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs ) = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γi ◦ · · · ◦ γs = Idn ,
αφού το  ως πολλαπλάσιο οποιασδήποτε τάξης ◦(γi ) = `(γi ) έχει την ιδιότητα γi = Idn .
΄Ωστε, όταν σ = γ1 ◦ · · · ◦ γs , όπου οι γi είναι κύκλοι µήκους ≥ 2 και αποσυνδετοί ανά δύο, τότε η
τάξη ◦(σ) ισούται µε το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο  των τάξεων των κύκλων γi . 

Παράδειγµα 7.24. Η τάξη του


 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
σ= ∈ S10
7 6 3 4 5 1 10 9 2 8
είναι 7 αφού 
σ = 1 7 10 8 9 2 6 ,
δηλαδή είναι ένας κύκλος µήκους 7.
Η τάξη του  
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
τ= ∈ S10
9 1 4 5 3 7 6 10 2 8
   
είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των τάξεων των κύκλων 1 9 2 , 3 4 5 , 6 7 και 8 10 ,
αφού    
τ = 1 9 2 ◦ 3 4 5 ◦ 6 7 ◦ 8 10 .
Εποµένως ◦(τ ) = 6.
Η τάξη του σ ◦ τ δεν είναι ◦(σ) · ◦(τ ) = 7 · 6 = 42. Για να υπολογίσουµε τη συγκεκριµένη τάξη πρέπει
να εκφράσουµε το σ ◦ τ ως σύνθεση αποσυνδετών κύκλων.
΄Εχουµε
σ ◦ τ (1) = σ(9) = 2 σ ◦ τ (2) = σ(1) = 7 σ ◦ τ (3) = σ(4) = 4 σ ◦ τ (4) = σ(5) = 5
σ ◦ τ (5) = σ(3) = 3 σ ◦ τ (6) = σ(7) = 10 σ ◦ τ (7) = σ(6) = 1 σ ◦ τ (8) = σ(10) = 8
σ ◦ τ (9) = σ(2) = 6 σ ◦ τ (10) = σ(8) = 9.
Εποµένως,
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10   
σ◦τ = = 1 2 7 ◦ 3 4 5 ◦ 6 10 9 ∈ S10
2 7 4 5 3 10 1 8 6 9
 
Γι΄ αυτό, η τάξη του σ◦τ είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των τάξεων ◦ 1 2 7 = 3, ◦ 3 4 5 =

3 και ◦ 6 10 9 = 3, δηλαδή ◦(σ ◦ τ ) = 3.
262

Συµπληρώνουµε την παρούσα υποενότητα µε τα ακόλουθα :


Πρόταση 7.25. Ο k –κύκλος γ = a1 a2
 ... ak , k ≥ 2 της (Sn , ◦), n ≥ 2 έχει ως αντίστροφο στοιχείο
τον k –κύκλο δ = ak ak−1 . . . a1 .
Απόδειξη. Είναι αρκετό να αποδείξουµε ότι δ ◦ γ = Idn , (∗), αφού τότε έχουµε
(δ ◦ γ) ◦ γ −1 = Idn ◦ γ −1 ⇔ δ ◦ Idn = γ −1 ⇔ δ = γ −1 .
Για να αποδείξουµε την (∗), πρέπει να διαπιστώσουµε ότι ∀x ∈ {1, 2, . . . , n} ισχύει δ ◦ γ(x) = x.
Αν x ∈ {1, 2, . . . , n} \ {a1 , a2 , . . . , ak }, τότε
  
δ ◦ γ(x) = a1 a2 . . . ak ◦ ak ak−1 . . . a1 (x) = a1 a2 . . . ak (x) = x.
Αν x ∈ {a1 , a2 , . . . , ak }, τότε
     
a
 1 2

 a . . . a k ◦ ak ak−1 . . . a1 (ai ) = a1 a2 . . . ak (ai−1 ) = ai αν, i 6= 1
δ◦γ(x) = και για i = 1
     
 a a ... a ◦ a a

a1 (a1 ) = a1 a2 . . . ak (ak ) = a1 .
1 2 k k k−1 . . .

a1 = γ −1 .

΄Ετσι διαπιστώνουµε ότι η (∗) είναι αληθής και συνεπώς δ = ak ak−1 . . . 


Πρόταση 7.26. ΄Εστω ότι σ είναι µια µετάθεση (µετάταξη) της (Sn , ◦), n ≥ 2 και ότι γ = a1 a2 . . . ak
είναι ένας k –κύκλος, k ≥ 1. Τότε
σ ◦ γ ◦ σ −1 = σ ◦ a1 a2 . . . ak ◦ σ −1 = σ(a1 ) σ(a2 ) . . .
 
σ(ak ) .
Απόδειξη. Θα δείξουµε ότι ∀x ∈ {1, 2, . . . , n} είναι
σ ◦ γ ◦ σ −1 (x) = σ(a1 ) σ(a2 ) . . .

σ(ak ) (x). (*)
∆ιακρίνουµε δύο περιπτώσεις :
(I) Αν, x ∈ {1, 2, . . . , n} \ {σ(a1 ), σ(a2 ), . . . , σ(ak )}, τότε

σ(a1 ) σ(a2 ) . . . σ(ak ) (x) = x.
Αφού x ∈ / {σ(a1 ), σ(a2 ), . . . , σ(ak )} και σ −1 είναι η αντίστροφη της σ , έχουµε ότι σ −1 (x) ∈
/ {a1 , a2 , . . . , ak }
και γι΄ αυτό
σ ◦ γ ◦ σ −1 (x) = σ ◦ σ(a1 ) σ(a2 ) . . . σ(ak ) ◦ σ −1 (x) =


σ σ(a1 ) σ(a2 ) . . . σ(ak ) (σ −1 (x)) = σ(σ −1 (x)) = x.


  

΄Ωστε, όταν x ∈ {1, 2, . . . , n} \ {σ(a1 ), σ(a2 ), . . . , σ(ak )}, τότε η (∗) είναι αληθής.
(II) Αν, x ∈ {σ(a1 ), σ(a2 ), . . . , σ(ak )}, ας πούµε x = σ(ai ), 1 ≤ i ≤ k , τότε
 
σ(a1 ) σ(a2 ) . . . σ(ak ) (x) = σ(a1 ) σ(a2 ) . . . σ(ak ) (σ(ai )) =
(
σ(ai+1 ), αν, 1 ≤ i ≤ k − 1
σ(a1 ), αν, i = k
και
σ ◦ γ ◦ σ −1 (x) = σ ◦ a1 a2 . . . ak ◦ σ −1 (σ(ai )) = σ a1 a2 . . .
   
ak (ai ) =
(
σ(ai+1 ), αν, 1 ≤ i ≤ k − 1
.
σ(a1 ), αν, i = k
΄Ωστε, όταν x ∈ {σ(a1 ), σ(a2 ), . . . , σ(ak )}, τότε η (∗) είναι και πάλι αληθής. Εποµένως, ∀x ∈
{1, 2, . . . , n} η (∗) είναι αληθής. Η απόδειξη της πρότασης έχει ολοκληρωθεί. 
263

7.3. Εκτιµώντας τις τάξεις των µεταθέσεων (µετατάξεων) της (Sn , ◦). ∆ιαµερίσεις του n.
Προκειµένου να υπολογίσουµε την τάξη µιας µετάθεσης σ ∈ Sn , πρέπει σύµφωνα µε Προτάσεις 7.20 και
7.23, να εκφράσουµε τη σ ως σύνθεση αποσυνδετών κύκλων και κατόπιν να υπολογίσουµε το ελάχιστο
κοινό πολλαπλάσιο από τα µήκη των κύκλων.
΄Εστω ότι σ είναι ένα στοιχείο της ∈ Sn και ότι σ = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γs είναι µια ανάλυση της σ ως σύνθεση
αποσυνδετών κύκλων. Παρατηρούµε ότι µπορούµε να συµπληρώσουµε την ανάλυση µε κύκλους (αν
υπάρχουν) µήκους 1, οι οποίοι αντιστοιχούν ακριβως στις τροχιές της σ που αποτελούνται από ένα και
µόνο στοιχείο.
Για παράδειγµα αν,
 
σ = 4 12 8 ◦ 2 7 9 11 ∈ S12 ,
τότε η σ εκφράζεται και ως
      
σ = 1 ◦ 3 ◦ 5 ◦ 6 ◦ 10 ◦ 4 12 8 ◦ 2 7 9 11 .
Γενικά αν, σ = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γs είναι µια ανάλυση της σ ∈ Sn ως σύνθεση αποσυνδετών κύκλων
γi = ai1 ai2 . . . aiti , 1 ≤ i ≤ s µε αντίστοιχα µήκη `(γi ) = ti , τότεµπορούµε
 να συµπληρώσουµε

την ανάλυση µε m = [n − (t1 + t2 + · · · + ts )] το πλήθος 1–κύκλους b1 , b2 , . . . , bm , όπου
s
[
∀j, 1 ≤ j ≤ m, bj ∈ {1, 2, . . . , n} \ {ai1 , ai2 , . . . , aiti }.
i=1

και συνεπώς
  
σ = γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γs = b1 ◦ b2 ◦ · · · ◦ bm ◦ γ1 ◦ γ2 ◦ · · · ◦ γs .
Παρατηρούµε τώρα ότι το άθροισµα όλων των µηκών των κύκλων της προηγούµενης ανάλυσης ισούται
µε n. Επειδή αποσυνδετοί κύκλοι µετατίθενται, ϐλ. Πόρισµα 7.22, µπορούµε επιπλέον να δεχθούµε ότι
οι κύκλοι γi , 1 ≤ i ≤ s είναι διατεταγµένοι µε αύξουσα σειρά ως προς τα µήκη τους, δηλαδή αν i < j ,
τότε `(γi ) = ti ≤ tj = `(γj ).
΄Ετσι έχουµε

{z· · · + 1} + t1 + t2 + · · · + ts
n = |1 + 1 +
m−ϕορές

Ορισµός 7.27. Κάθε ακολουθία ϕυσικών αριθµών (n1 , n2 , . . . , nr ) µε n1 ≤ n2 ≤ · · · ≤ nr και n1 + n2 +


· · · + nr = n ονοµάζεται µια διαµέριση του ϕυσικού αριθµού n ∈ N.

΄Ωστε, κάθε σ ∈ Sn χορηγεί µια διαµέριση του n, αλλά και αντίστροφα κάθε διαµέριση (n1 , n2 , . . . , nr )
του n χορηγεί µια µετάθεση (όχι απαραίτητα µοναδική) της Sn , αφού µπορούµε να προσδιορίσουµε r
κύκλους µήκους ni , οι οποίοι µάλιστα µπορεί να είναι αποσυνδετοί ανά δύο για κάθε ni ≥ 2.
Για παράδειγµα, η διαµέριση (1, 2, 3, 3, 3) του 12 δίνει τη µετάθεση
    
σ = 4 ◦ 5 6 ◦ 3 11 12 ◦ 1 7 8 ◦ 2 10 9
καθώς επίσης και τη µετάθεση
    
τ = 5 ◦ 2 7 ◦ 4 8 10 ◦ 3 6 9 ◦ 1 11 12
Οι σ και τ επειδή προκύπτουν από την ίδια διαµέριση του 12, δηλαδή την (1, 1, 3, 3, 4), έχουν την
ίδια ταξη, αφού το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των µηκών των αποσυνδετών κύκλων τους είναι το ίδιο,
δηλαδή ισούται µε 2 · 3 = 6.
264

Ορισµός 7.28. Ονοµάζουµε κυκλικό τύπο µιας µετάθεσης σ ∈ Sn , την αντίστοιχη διαµέριση του n, που
προκύπτει αναλύοντας την σ σε γινόµενο αποσυνδετών κύκλων γi , 1 ≤ i ≤ s διατεταγµένων µε αύξουσα
σειρά, συµπληρώνοντας
Ps (αν είναι απαραίτητο) την αρχή της ακολουθίας µε τόσες µονάδες, όση είναι η
διαφορά n − i=1 `(γi ).

Για παράδειγµα ο κυκλικός τύπος της


 
1 2 3 4 5  
σ= = 1 2 ◦ 4 5 ∈ S5
2 1 3 5 4
είναι (1, 2, 2) ενώ της
 
1 2 3 4 5 6 7 8 9  
τ= = 1 2 ◦ 4 5 ∈ S9
2 1 3 5 4 6 7 8 9
είναι (1, 1, 1, 1, 1, 2, 2).

Πρόταση 7.29. Αν ο κυκλικός τύπος µια µετάθεσης (µετάταξης) σ ∈ Sn είναι (n1 , n2 , . . . , nt ), τότε η τάξη
◦(σ) ισούται µε το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των αριθµών n1 , n2 , . . . , nt .
Απόδειξη. ΄Ηδη γνωρίζουµε ότι η τάξη της σ ισούται µε το ελάχιστο κοινό πολαπλάσιο των µηκών των
αποσυνδετών κύκλων µήκους ≥ 2 που εµφανίζονται σε µια ανάλυσή της. Αν συµβεί και κάποιοι από τους
ϕυσικούς αριθµούς που εµφανίζονται στην αρχή της (n1 , n2 , . . . , nt ) είναι ίσοι µε 1, αυτό δεν επηρρεάζει
τον υπολογισµό του ελάχιστου κοινού πολλαπλασίου. 
Μέγιστη Τάξη Αν λοιπόν ϑέλουµε να υπολογίσουµε ποια είναι η µέγιστη τάξη των στοιχείων της Sn ,
οφείλουµε να υπολογίσουµε όλες τις διαµερίσεις (n1 , n2 , . . . , nt ) του συγκεκριµένου n και κατόπιν να
προσδιορίσουµε για κάθε µια το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των αριθµών του συνόλου {n1 , n2 , . . . , nt }.
Το µεγαλύτερο ελάχιστο κοινό πολλαπλασιο δίνει και τη µέγιστη τάξη των στοιχείων της Sn , πρόκειται
δηλαδή για τον αριθµό
m = max{ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο(n1 , n2 , . . . , nt ) | (n1 , n2 , . . . , nt ) διαµέριση του n}
Για παράδειγµα οι διαµερίσεις του ϕυσικού αριθµού 5 είναι οι :

1 1 1 1 1
1 1 1 2
1 2 2
1 1 3
2 3
1 4
5
Συνεπώς, η µέγιστη τάξη ενός στοιχείου της S5 είναι το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο των 2 και 3, δηλαδή
το 6. Τα στοιχεία της S5 που έχουν τάξη 6 είναι ακριβώς τα στοιχεία που είναι συνθέσεις δύο αποσυνδετών
κύκλων µήκους 2 και  3 αντιστοίχως.
    
΄Ετσι τα σ1 = 1 2 ◦ 3 4 5 , σ2 = 3 4 ◦ 1 2 5 , σ3 = 4 5 ◦ 1 2 3 είναι στοιχεία της
S5 τάξης 6.
Φυσικά, γνωρίζοντας όλες τις διαµέρισεις του n γνωρίζουµε και όλες τις τάξεις των στοιχείων της Sn .
Γι΄ αυτό οι τάξεις των στοιχείων της S5 είναι οι 1, 2, 3, 6, 4, 5 αφού αυτοί οι αριθµοί είναι ακριβώς τα
διαφορετικά ελάχιστα κοινά πολλαπλάσια που προκύπτουν από τις διαµερίσεις του 5.
Συνεπώς ο προσδιορισµός όλων των τάξεων των στοιχείων της Sn ανάγεται στον υπολογισµό όλων των
δυνατών διαµερίσεων του n. Αυτό δεν είναι καθόλου απλό, επειδή δεν υπάρχει τύπος που να δίνει το
265

Φυσικός n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Πλήθος ∆ιαµερίσεων P (n) 1 2 3 5 7 11 15 22 30 42
Πίνακας 1. Οι διαµερίσεις του n = 1, 2, . . . , 10

πλήθος P (n) των διαµερίσεων ενός ϕυσικού n, το οποίο σηµειωτέον ότι αυξάνει πολύ γρήγορα, όπως
διαπιστώνει κανείς και από τους επόµενους δύο πίνακες :

Φυσικός n 100 200 300 400


Πλήθος ∆ιαµερίσεων P (n) 190569292 3972999029388 9253082936723602 6727090051741041926
Πίνακας 2. Οι διαµερίσεις του n = 100, 200, 300

7.4. ΄Αρτιες και περιττές µεταθέσεις (µετατάξεις).



Λήµµα 7.30. Κάθε k –κύκλος γ = a1 a2 . . . ak της (Sn , ◦), n ≥ 2 είναι σύνθεση αντιµεταθέσεων.
Αν k ≥ 2, τότε ο γ είναι σύνθεση (k − 1) το πλήθος αντιµεταθέσων.

Απόδειξη.
 Ανο κύκλος γ έχει µήκος k = 1, τότε ισούται µε την ταυτοτική απεικόνιση Idn , και γ = Idn =
1 2 1 2 .
Αν ο κύκλος γ έχει µήκος k ≥ 2, τότε ισχύει ότι
      
γ = a1 a2 . . . ak = a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦· · ·◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai ◦· · ·◦ a1 a3 ◦ a1 a2 . (*)
Αφού όταν, x ∈ {1, 2, . . . , n} \ {a1 , a2 . . . , ak }, τότε γ(x) = x και
     
a1 ak a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai ◦ · · · ◦ a1 a3 ◦ a1 a2 (x) = x.
΄Οταν x ∈ {a1 , a2 . . . , ak }, x 6= ak , ας πούµε x = ai µε i 6= k , τότε γ(ai ) = ai+1 και
     
a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai ◦ · · · ◦ a1 a3 ◦ a1 a2 (ai ) =
   
a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai (ai ) =
     
a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+1 (a1 ) = a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+2 (ai+1 ) = ai+1 .
Τέλος, όταν x = ak , τότε γ(ak ) = a1 και
     
a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦ · · · ◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai ◦ · · · ◦ a1 a3 ◦ a1 a2 (ak ) =

a1 ak (ak ) = a1 .
Εποµένως,
     
∀a ∈ {1, 2, . . . , n}, γ(a) = a1 ak ◦ a1 ak−1 ◦· · ·◦ a1 ai+1 ◦ a1 ai ◦· · ·◦ a1 a3 ◦ a1 a2 (a)
και συνεπώς η (∗) είναι αληθής.
Προφανώς, το πλήθος των αντιµεταθέσεων είναι (k − 1). 

Πρόταση 7.31. Κάθε στοιχείο σ ∈ Sn , n ≥ 2 είναι σύνθεση αντιµεταθέσεων.

Απόδειξη. Σύµφωνα µε την Πρόταση 7.23 κάθε µετάθεση (µετάταξη) είναι σύνθεση κύκλων και σύµφωνα
µε το προηγούµενο Λήµµα κάθε κύκλος είναι σύνθεση αντιµεταθέσεων. Εποµένως, κάθε µετάθεση είναι
σύνθεση αντιµεταθέσεων. 
266

Για την απόδειξη του επόµενου ϑεωρήµατος είναι απαραίτητο να ανακαλέσει ο αναγνώστης στη µνήµη
του την έννοια της ορίζουσας det(A) ενός n × n πίνακα A, καθώς και ότι η ορίζουσα ενός πίνακα A
αλλάζει πρόσηµο όταν εναλλάξουµε δύο γραµµές της.
Επιπλέον, χρειάζεται να οριστεί το πως δρουν τα στοιχεία της οµάδας (Sn , ◦) πάνω στο σύνολο Mn (R)
των n × n πινάκων.
Αν σ είναι ένα στοιχείο της Sn και A ∈ Mn (R) είναι ένας πίνακας µε γραµµές τις A1 , A2 , . . . , An , τότε
ορίζουµε ως σ(A) τον n × n πίνακα µε i–οστή γραµµή την Aσ(i) , ∀i, 1 ≤ i ≤ n.
Για παράδειγµα, αν
   
1 2 3 4 5 11 12 13 14 15
6 7 8 9 10 16 17 18 19 20
     
σ = 1 3 5 ◦ 2 4 και A = 
11 12 13 14 15 , τότε σ(A) = 

 21 22 23 24 25.

16 17 18 19 20   6 7 8 9 10
21 22 23 24 25 1 2 3 4 5
Παρατηρούµε ότι
Αν σ, τ είναι δύο στοιχεία της Sn και A είναι ένας n × n πίνακας, τότε σ ◦ τ (A) = σ(τ (A)).
Αυτό είναι αληθές, αφού για κάθε i, 1 ≤ i ≤ n, η i–οστή γραµµή του σ ◦ τ (A) είναι η Aσ◦τ (i) και η
i–οστή γραµµή του σ(τ (A)) είναι η Aσ(τ (i)) . Επειδή όµως ∀i, 1 ≤ i ≤ n, σ ◦ τ (i) = σ(τ (i)), οι δύο αυτές
γραµµές είναι για κάθε i, ίσες και γι΄αυτό σ ◦ τ (A) = σ(τ (A)).

Θεώρηµα 7.32. ∆εν υπάρχει στοιχείο σ ∈ Sn , n ≥ 2, το οποίο να είναι σύνθεση ταυτοχρόνως και αρτίου
και περιττού πλήθους αντιµεταθέσεων.
Απόδειξη. ΄Εστω ένα σ ∈ Sn , το οποίο είναι σύνθεση 2κ, κ ∈ N αντιµεταθέσεων µi , 1 ≤ i ≤ 2κ και
σύνθεση 2λ + 1, λ ∈ N αντιµεταθέσεων νj , 1 ≤ j ≤ 2λ + 1.
Θεωρούµε τον ταυτοτικό n × n πίνακα In = (δij ), όπου δij , 1 ≤ i, j ≤  n είναι το σύµβολο του
Kronecker28. Παρατηρούµε ότι για οποιαδήποτε αντιµετάθεση τ = s t , 1 ≤ s, t ≤ n, s 6= t, η
ορίζουσα det(τ (In )) του πίνακα τ (In ) ισούται µε − det(In ) = −1, αφού ο τ (In ) προκύπτει από τον
ταυτοτικό πίνακα In κατόπιν εναλλαγής της s–οστής µε την t–οστή γραµµή.
Συνεπώς αν, σ = µ1 ◦ · · · ◦ µ2κ , τότε det(σ(In )) = det((µ1 ◦ · · · ◦ µ2κ )(In )) = (−1)2κ = 1. Ενώ αν,
σ = ν1 ◦ · · · ◦ ν2λ+1 , τότε det(σ(In )) = det((ν1 ◦ · · · ◦ ν2λ+1 )(In )) = (−1)2λ+1 = −1. ΄Ετσι καταλήγουµε
στο ότι det(σ(In )) = 1 και det(σ(In )) = −1. Πράγµα, άτοπο.
΄Ωστε, οποιοδήποτε στοιχείο σ ∈ Sn είναι σύνθεση ή µόνο από άρτιου πλήθους ή µόνο από περιττού
πλήθους αντιµεταθέσεις. 

Ορισµός 7.33. Μια µετάθεση (µετάταξη) σ της συµµετρικής οµάδας (Sn , ◦), n ≥ 2 ονοµάζεται άρτια
(αντιστοίχως περιττή) αν, είναι σύνθεση άρτιου (αντιστοίχως περιττού) πλήθους αντιµεταθέσεων.

Παράδειγµα 7.34. Η µετάθεση (µετάταξη)


 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
σ= ∈ S10
9 1 4 5 3 7 6 10 2 8
είναι άρτια, αφού
         
σ = 1 9 2 ◦ 3 4 5 ◦ 6 7 ◦ 8 10 = 1 2 ◦ 1 9 ◦ 3 5 ◦ 3 4 ◦ 6 7 ◦ 8 10 .
Η µετάθεση (µετάταξη)  
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
τ= ∈ S10
2 7 4 5 3 10 1 8 9 6
28δ = 1, όταν i = j και δij = 0, όταν i 6= j
ij
267

είναι περιττή, αφού


       
τ = 1 2 7 ◦ 3 4 5 ◦ 6 10 = 1 7 ◦ 1 2 ◦ 3 5 ◦ 3 4 ◦ 6 10


Παρατήρηση 7.35. ΄Ενας k –κύκλος γ = a1 a2 . . . ak µήκους k ≥ 2 είναι άρτια (αντιστοίχως πε-
ϱιττή) µετάθεση, όταν το µήκος του k είναι περιττό (αντιστοίχως άρτιο), αφού από το Λήµµα 7.30 γνωρίζουµε
ότι ένας k –κύκλος είναι σύνθεση (k − 1) το πλήθος αντιµεταθέσων.
Αλλά και κάθε 1–κύκλος της Sn , n ≥ 2 είναι  µετάθεση, αφού κάθε 1–κύκλος ισούται µε το
 µια άρτια
ταυτοτικό στοιχείο Idn της Sn και Idn = 1 2 ◦ 1 2 .

Πρόταση 7.36. Το υποσύνολο


An = {σ ∈ Sn | σ άρτια µετάθεση }
της (Sn , ◦), n ≥ 2 αποτελεί µια υποοµάδα της Sn .
Απόδειξη. Λόγω του Λήµµατος ;;, για να αποδείξουµε ότι το An είναι µια υποοµάδα της Sn , είναι επαρκές
να δείξουµε ότι το An είναι κλειστό ως προς τη πράξη της Sn , δηλαδή είναι κλειστό ως προς τη σύνθεση
των απεικονίσεων, αφού πρόκειται για ένα πεπερασµένο σύνολο. Αλλά όταν τα σ, τ είναι στοιχεία του
An , τότε και η σύνθεσή τους σ ◦ τ ανήκει επίσης στο An , αφού όταν δύο µεταθέσεις (µετατάξεις) σ, τ
είναι σύνθεση άρτιου πλήθους αντιµεταθέσεων, ας πούµε αντίστοιχα 2κ και 2λ, τότε η µετάθεση σ ◦ τ
είναι σύνθεση 2κ + 2λ = 2(κ + λ) πλήθους αντιµεταθέσεων, δηλαδή είναι επίσης µια άρτια µετάθεση.
Εποµένως, η An είναι µια υποοµάδα της Sn . 

Ορισµός 7.37. Η υποοµάδα An της (Sn , ◦) ονοµάζεται η εναλλάσσουσα υποοµάδα της Sn .

Παρατήρηση 7.38. Στην προηγούµενη απόδειξη διαπιστώσαµε πολύ εύκολα ότι η σύνθεση δύο άρτιων
µεταθέσεων (µετατάξεων) είναι µια άρτια µετάταξη. ∆ιαπιστώνεται επίσης πολύ εύκολα, µετρώντας το
πλήθος των αντιµεταθέσεων, ότι η σύνθεση µια περιττής µετάθεσης (µετάταξης) µε µια άρτια καθώς και η
σύνθεση µιας άρτιας µε µια περιττή δίνει µια περιττή µετάθεση. Τέλος η σύνθεση µια περιττής µετάθεσης
µε µια περιττή, δίνει µια άρτια µετάθεση.
Τα προηγούµενα εκφράζονται συνοπτικά αντιστοιχώντας σε κάθε µετάθεση σ ∈ Sn το λεγόµενο πρόσηµο
(σ) ∈ {1, −1} ⊂ Z της σ ως εξής :
(
1 αν, η σ είναι άρτια
(σ) =
−1 αν, η σ είναι περιττή .
Τώρα γνωρίζουµε ότι, για οποιαδήποτε δύο στοιχεία σ, τ ∈ Sn είναι :
(σ ◦ τ ) = (σ) · (τ ).

Πρόταση 7.39. Η τάξη της υποοµάδας An της (Sn , ◦), n ≥ 2 ισούται µε n!


2.
Απόδειξη. Από το Λήµµα 7.4 γνωρίζουµε ότι η τάξη της Sn ισούται µε n!. Επιπλέον γνωρίζουµε ότι η
Sn ισούται µε την αποσυνδετή ένωση Sn = An ∪ (Sn \ An ), αφού κάθε µετάθεση της Sn είναι ή άρτια,
δηλαδή ανήκει στην An , ή περιττή, δηλαδή ανήκει στο Sn \ An . Γι΄ αυτό
| Sn |=| An | + | (Sn \ An ) | . (*)
Θα δείξουµε ότι το πλήθος | An | της υποοµάδας An ισούται µε το πλήθος | (Sn \ An ) | του συνόλου
(Sn \ An ).
268


Θεωρούµε την αντιµετάθεση µ = 1 2 . Επειδή η σύνθεση µιας περιττής µετάθεσης µε µια άρτια
δίνει µια περιττή µετάθεση, ορίζεται µε τη ϐοήθεια της µ η απεικόνιση
φ : An −→ (Sn \ An ), σ 7→ µ ◦ σ.
Επειδή η σύνθεση µιας περιττής µετάθεσης µε µια περιττή δίνει µια άρτια µετάθεση, ορίζεται µε τη
ϐοήθεια της µ και η απεικόνιση
ψ : (Sn \ An ) −→ An , τ 7→ µ ◦ τ.
Αλλά οι φ ◦ ψ και ψ ◦ φ είναι οι ταυτοτικές απεικονίσεις των συνόλων (Sn \ An ) και An , αφού
2
∀τ ∈ Sn \ An ) : φ ◦ ψ(τ ) = φ(µ ◦ τ ) = µ ◦ (µ ◦ τ ) = µ2 ◦ τ = 1 2 ◦ τ = Idn ◦ τ = τ
και
2
∀σ ∈ An : ψ ◦ φ(σ) = ψ(µ ◦ σ) = µ ◦ (µ ◦ σ) = µ2 ◦ σ = 1 2 ◦ σ = Idn ◦ σ = σ.
Εποµένως, η φ είναι µια «1–1» και «επί» απεικόνιση και γι΄ αυτό | An |=| (Sn \ An ) |.
Τώρα η (∗) δίνει
| Sn | n!
| Sn |= 2· | An | ⇒ | An |= = .
2 2


Με τη ϐοήθεια της έννοιας της διαµέρισης ενός ϕυσικού n, ϐλ. Υποενότητα 7.3, µπορούµε να περι-
γράψουµε τον κυκλικό τύπο των στοιχείων της Sn που ανήκουν στην υποοµάδα An .
΄Εστω σ µια µετάθεση (µετάταξη) ∈ Sn και η ανάλυσή του
σ = γ1 ◦ γ2 ◦ . . . γs
σε γινόµενο αποσυνδετών κύκλων. Αφού
(σ) = (γ1 ◦ γ2 ◦ . . . γs ) = (γ1 ) · (γ2 ) · · · · · (γs ),
µπορεί κανείς να υπολογίσει το αν η σ είναι άρτια η περιττή, υπολογίζοντας τα (γi ), 1 ≤ i ≤ s, όπου
υπενθυµίζουµε ότι ένας κύκλος µε άρτιο µήκος (αντίστοιχα περιττό) είναι περιττή (άρτια) µετάθεση !

Παράδειγµα 7.40. Θα προσδιορίσουµε τον κυκλικό τύπο και τις τάξεις των στοιχείων της A7 .
Οι διαµερίσεις του 7 είναι οι :
1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 2
1 1 1 2 2
1 2 2 2
1 1 1 1 3
1 1 2 3
1 3 3
1 1 1 4
1 1 5
1 6
1 2 4
2 2 3
2 5
3 4
7
269

Παρατηρούµε ότι οι µεταθέσεις της S7 που ανήκουν στην A7 έχουν κυκλικό τύπο
(1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1), (1, 1, 1, 2, 2), (1, 1, 1, 1, 3), (1, 3, 3), (1, 1, 5), (1, 2, 4), (2, 2, 3), (3, 4), (7).
Γι΄ αυτό οι αντίστοιχες τάξεις των στοιχείων της A7 είναι :
ε.κ.π.(1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1) = 1, ε.κ.π.(1, 1, 1, 2, 2) = 2, ε.κ.π.(1, 1, 1, 1, 3) = 3,
ε.κ.π.(1, 3, 3) = 3, ε.κ.π.(1, 1, 5) = 5, ε.κ.π.(1, 2, 4) = 4, ε.κ.π.(2, 2, 3) = 6, ε.κ.π.(7) = 7.
270

8. ∆ιεδρικές Οµάδες και Οµάδες Συµµετρίας*


271

9. Οµάδες Παραγόµενες από Υποσύνολα και ∆ιαγράµµατα Hasse*


272

10. Κανονικές (Ορθόθετες) Υποοµάδες


΄Εστω G µια οµάδα και H µια υποοµάδα της G. Τότε όπως είδαµε στην υπο-ενότητα 2.3, ορίζοντας
∀x, y ∈ G : x ∼RH y ⇐⇒ x−1 y ∈ H
αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας RH επί του συνόλου G.
Βασικός σκοπός µας στην παρούσα ενότητα είναι: να εξετάσουµε πότε η σχέση ισοδυναµίας RH είναι
συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας G, και (β) να αναλύσουµε τη δοµή των υποοµάδων H για τις οποίες
η σχέση ισοδυναµίας RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας G. Αργότερα ϑα αναλύσουµε την
δοµή του συνόλου πηλίκο G/RH το οποίο ϑα συµβολίζουµε µε G/H .

10.1. Κανονικές Υποοµάδες. Υπενθυµίζουµε, ϐλέπε Ορισµό 1.14, ότι : η σχέση ισοδυναµίας RH είναι
συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας G, αν και µονον αν ισχύει :
∀x, y, z, w ∈ G : x ∼RH z και y ∼RH w =⇒ xy ∼RH zw (10.1)
Με άλλα λόγια αν και µόνον αν :

∀x, y, z, w ∈ G : x−1 z ∈ H και y −1 w ∈ H =⇒ (xy)−1 zw = y −1 x−1 zw ∈ H (10.2)


Ισοδύναµα :
∀x, y, z, w ∈ G : z ∈ xH και w ∈ yH =⇒ zw ∈ (xy)H (10.3)

Λαµβάνοντας υπ΄ όψιν, ότι η κλάση ισοδυναµίας ενός στοιχείου x ως προς τη σχέση RH συµπίπτει µε
το αριστερό σύµπλοκο (ή την αριστερή πλευρική κλάση) του x στην H :

[x]H = xH = xh ∈ G | h ∈ H
η σχέση (10.2) γράφετραι ισοδύναµα :

∀x, y, z, w ∈ G : z ∈ [x]H και w ∈ [y]H =⇒ zw ∈ [xy]H (10.4)

Υπενθυµίζουµε επίσης, ϐλέπε Πρόταση 1.15, ότι επειδή η σχέση RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη
της οµάδας G, το σύνολο-πηλίκο
 
G/H = G/RH = [x]H ⊆ G | x ∈ G = xH ⊆ G | x ∈ G
είναι εφοδιασµένο µε την επαγόµενη πράξη

· : G/H × G/H −→ G/H, ([x]H , [y]H ) := [x]H · [y]H = [xy]H


δηλαδή
· : G/H × G/H −→ G/H, xH · yH := (xy)H

Πρόταση 10.1. ΄Εστω G µια οµάδα και H µια υποοµάδα της G µε την ιδιότητα οτι η επαγόµενη σχέση
ισοδυναµίας RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη της G. Τότε :
(1) Το σύνολο-πηλίκο G/H αποτελεί οµάδα µε πράξη : xH · yH := (xy)H . Το ουδέτερο στοιχείο της
οµάδας G/H είναι το σύµπλοκο eH = H και το αντίστροφο του στοιχείου xH είναι το σύµπλοκο
x−1 H :
eG/H = eG H = H και (xH)−1 = x−1 H
(2) Αν η οµάδα G είναι αβελιανή, τότε και η οµάδα G/H είναι αβελιανή.
273

(3) Αν η οµάδα G είναι πεπερασµένη, τότε και η οµάδα G/H είναι πεπερασµένη και µάλιστα η τάξη
της είναι :
o(G)
o(G/H) = = [G : H]
o(H)
Απόδειξη. Η απόδειξη προκύπτει άµεσα από τις παραπάνω παρατηρήσεις σε συνδυασµό µε την Πρόταση
1.15. 

Αν S, T είναι µη-κενά υποσύνολα της G, τότε ορίζουµε ένα νέο υποσύνολο S · T ⊆ G ως εξής :

S · T = s · t ∈ G | s ∈ S, t ∈ T
Στη συνέχεια ϑα χρησιµοποιήσουµε τους παρακάτω συµβολισµούς :

S 2 := S · S = s1 s2 ∈ G | s1 , s2 ∈ S S −1 = s−1 ∈ G | s ∈ S
 
και
Για παράδειγµα αν H είναι µια υποοµάδα της G και g ∈ G, τότε :
gH = {g} · H
Η επόµενη εύκολη ΄Ασκηση συνοψίζει τις ϐασικές ιδιότητες της παραπάνω πράξης επί µη-κενών
υποσυνόλων της G:

΄Ασκηση 283. Αν S, T, R είναι µη-κενά υποσύνολα της G, τότε :


(1) S · (T · R) = (S · T ) · R.
(2) {e} · S = S = S · {e}.
(3) Το υποσύνολο H της G είναι µια υποοµάδα αν και µόνον αν :
(α΄) H 2 ⊆ H .
(ϐ΄) e ∈ H .
(γ΄) H −1 ⊆ H .
Αν το υποσύνολο H της G είναι µια υποοµάδα, τότε : H 2 = H .

Στα επόµενα ενδιαφερόµαστε για υποσύνολα της µορφής


S −1 · H · S, όπου S = {g}, g∈G
∆ηλαδή για κάθε στοιχείο g ∈ G και για κάθε υποσύνολο H ⊆ G ενδιαφερόµεστε για το σύνολο :
g −1 Hg = g −1 hg ∈ G | h ∈ H


΄Ασκηση 284. ΄Εστω H µια υποοµάδα µιας οµάδας G και έστω g ∈ G. Τότε το σύνολο g −1 Hg είναι µια
υποµάδα της G (η υποοµάδα g −1 Hg καλείται η g -συζυγής υποοµάδα της H ).

Πρόταση 10.2. ΄Εστω G µια οµάδα και H µια υποοµάδα της G. Τότε τα ακόλουθες συνθήκες είναι
ισοδύναµες :
(1) Η σχέση ισοδυναµίας RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας G.
(2) Η υποοµάδα H ικανοποιεί την ακόλουθη συνθήκη :
∀g ∈ G, ∀h ∈ H : g −1 hg ∈ H (N1 )
(3) Η υποοµάδα H ικανοποιεί την ακόλουθη συνθήκη :
∀g ∈ G : g −1 Hg ⊆ H (N2 )
274

(4) Η υποοµάδα H ικανοποιεί την ακόλουθη συνθήκη :


∀g ∈ G : g −1 Hg = H (N3 )
(5) Η υποοµάδα H ικανοποιεί την ακόλουθη συνθήκη :
∀g ∈ G : Hg = gH (N4 )
Απόδειξη. Αρχικά ϑα αποδείξουµε ότι οι συνθήκες (N1 ), (N2 ), (N3 ) και (N5 ) είναι ισοδύναµες :
• (2) =⇒ (3) =⇒ (4) =⇒ (5) =⇒ (2) Αν ισχύει η συνθήκη (2), τότε εξ΄ ορισµού ισχύει και η συνθήκη (3).
΄Εστω ότι ισχύει η συνθήκη (3), δηλαδή ∀g ∈ G : g −1 Hg ⊆ H . ΄Εστω h ∈ H . Θα δείξουµε ότι το στοιχείο
h ανήκει στο σύνολο g −1 Hg , ∀g ∈ G. Πραγµατικά για κάθε g ∈ G, το στοιχείο ghg −1 = (g −1 )−1 hg −1
ανήκει στο σύνολο (g −1 )−1 Hg −1 , και άρα από την υπόθεση (3), ϑα έχουµε ότι (g −1 )−1 Hg −1 ⊆ H , και
άρα το στοιχείο ghg −1 ανήκει στο σύνολο H : ghg −1 = h0 ∈ H . Τότε όµως : h = g −1 h0 g ∈ g −1 Hg . ΄Ετσι
δείξαµε ότι H ⊆ g −1 Hg και εποµένως : g −1 Hg = H , ∀g ∈ G. Τέλος είναι προφανές ότι η συνθήκη (4)
είναι ισοδύναµη µε την (5) και συνεπάγεται την συνθήκη (2).
• (1) =⇒ (2) Επειδή η σχέση RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη της G, έπεται ότι ϑα ισχύει η σχέση
(7.2). ΄Εστω g ∈ G και h ∈ H . Τότε
g −1 hg = g −1 ehg = g −1 e−1 hg = (eg)−1 hg
΄Ετσι ϑέτοντας x = e, y = g , z = h και w = g , στην σχέση (7.2), ϑα έχουµε :
x−1 z = e−1 h = h ∈ H και y −1 w = g −1 g = e ∈ H =⇒ y −1 x−1 zw = g −1 e−1 hg = g −1 hg ∈ H
Εποµένως δείξαµε ότι : g −1 hg ∈ H , ∀g ∈ G, ∀h ∈ H .

• (2) =⇒ (1) Υποθέτουµε ότι ισχύει η (2), και εποµένως και η (5). Σύµφωνα µε την ανάλυση που
προηγείται της Πρότασης, για να δείξουµε ότι η σχέση ισοδυναµίας RH είναι συµβιβαστή µε την πράξη
της G, αρκεί να δείξουµε ότι ισχύει η σχέση (10.3), δηλαδή :
∀x, y, z, w ∈ G : z ∈ xH και w ∈ yH =⇒ zw ∈ (xy)H
΄Εστω z ∈ xH και w ∈ yH . Τότε από την (5) ϑα έχουµε xH = Hx και άρα υπάρχουν h1 , h2 ∈ H έτσι
ώστε :
z = h1 x και w = yh2 =⇒ zw = h1 xyh2 ∈ (h1 xy)H =⇒(5) zw ∈ H(h1 xy)
Επειδή προφανώς
H(h1 xy) = (Hh1 )(xy) και Hh1 = H διότι h1 ∈ H
ϑα έχουµε :
zw ∈ H(h1 xy) = H(xy) =⇒(5) zw ∈ (xy)H
Εποµένως δείξαµε ότι ισχύει η συνεπαγωγή στην σχέση (10.3) και άρα η σχέση ισοδυναµίας RH είναι
συµβιβαστή µε την πράξη της G. 

Η Πρόταση 10.4 οδηγεί άµεσα στον ακόλουθο ορισµό.

Ορισµός 10.3. ΄Εστω G µια οµάδα. Μια υποοµάδα H της G καλείται κανονική υποοµάδα ή ορθόθετη
υποοµάδα αν ικανοποιούνται οι ισοδύναµες συνθήκες της Πρότασης 10.1, δηλαδή αν :
∀g ∈ G, ∀h ∈ H : g −1 hg ∈ H
Αν η H είναι κανονική υποοµάδα της G ϑα γράφουµε : H E G.

∆ηλαδή µια υποοµάδα H της G είναι κανονική αν και µόνον αν η H συµπίπτει µε την g -συζυγή της
g −1 Hg , ∀g ∈ G.
275

10.2. Κανονικές Υποοµάδες και Σχέσεις Ισοδυναµίας. Είδαµε ότι αν H E G είναι µια κανονική
υποοµάδα της G, τότε η σχέση ισοδυναµίας RH επί του συνόλου G είναι συµβιβαστή µε την πράξη της
G.
Απο την άλλη πλευρά αν R είναι τυχούσα σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G η οποία είναι
συµβιβαστή µε την πράξη της G, τότε το επόµενο ϐασικό Θεώρηµα δείχνει ότι, αντίστροφα, το υποσύνολο

[e]R = x ∈ G |x ∼R e
είναι µια κανονική υποοµάδα H = [e]R η οποία επάγει την αρχική σχέση ισοδυναµίας R στην G,
δηλαδή : R = RH .
Ιδιαίτερα το επόµενο Θεώρηµα δείχνει ότι υπάρχουν τόσες κανονικές υποοµάδες σε µια οµάδα, όσες
και οι σχέσεις ισοδυναµίας οι οποίες είναι συµβιβαστές µε την πράξη της οµάδας.

Θεώρηµα 10.4. ΄Εστω G µια οµάδα, και έστω τα ακόλουθα σύνολα :


R = R ⊆ G × G | η R είναι σχέση ισοδυναµίας επί του G συµβιβαστή µε την πράξη της G


K = H ⊆ G | η H είναι κανονική υποοµάδα της G
Τότε οι απεικονίσεις
Ψ : R −→ K, Ψ(R) = [e]R
Φ : K −→ R, Φ(H) = RH
είναι 1-1 και επί και επιπλέον : Ψ = Φ−1 .

Απόδειξη. • ΄Εχουµε ήδη αποδείξει ότι αν H είναι µια κανονική υποοµάδα της G, τότε η σχέση RH
είναι µια σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G. ∆ηλαδή έχουµε δείξει ότι ∀H ∈ K: Φ(H) = RH ∈ R.
Επιπλέον ϑα δείξουµε ότι :

H = ΨΦ(H) δηλαδή H = [e]RH = g ∈ G | g ∼RH e
Πράγµατι :
[e]RH = g ∈ G | g ∼RH e = g ∈ G | e ∼RH g = g ∈ G | e−1 g ∈ H = g ∈ G | eg ∈ H =
   

g∈G|g∈H =H

• ΄Εστω R ∈ R, µια σχέση ισοδυναµίας επί του G η οποία είναι συµβιβαστή µε την πράξη της G. Θα
δείξουµε ότι :
Ψ(R) = [e]R ∈ K και ΦΨ(R) = R
∆ηλαδή ϑα δείξουµε ότι :
R = R[e]R

[e]R = g ∈ G | g ∼R e E G και
− ∆είχνουµε πρώτα ότι το υποσύνολο [e]R είναι υποοµάδα της G. Προφανώς [e]R 6= ∅ διότι e ∈ [e]R
(επειδή η σχέση R είναι σχέση ισοδυναµίας επί του συνόλου G ϑα έχουµε e ∼R e). ΄Εστω g, g1 , g2 ∈ [e]R .
Τότε χρησιµοποιώντας ότι η σχέση ισοδυναµίας R είναιο συµβιβαστή µε την πράξη της G, ϑα έχουµε :
g1 ∼R e και g2 ∼R e =⇒ g1 g2 ∼R ee = e =⇒ g1 g2 ∈ [e]R
g ∼R e και g −1 ∼R g −1 =⇒ gg −1 ∼R eg −1 = g −1 =⇒ e ∼R g −1 =⇒
−1 −1
=⇒ g ∼R e =⇒ g ∈ [e]R
Οι τελευταίες σχέσεις δείχνουν ότι το υποσύνολο [e]R είναι µια υποοµάδα της G.
− Στη συνέχεια δείχνουµε ότι η υποοµάδα [e]R είναιο κανονική : έστω g ∈ G και h ∈ [e]R , δηλαδή
h ∼R e. Επειδή η R είναι συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας G, Θα έχουµε :
g −1 ∼R g −1 και h ∼R e =⇒ g −1 h ∼R g −1 e =⇒ g −1 h ∼R g −1
276

παρόµοια
g −1 h ∼R g −1 και g ∼R g =⇒ g −1 hg ∼R g −1 g =⇒ g −1 hg ∼R e =⇒ g −1 hg ∈ [e]R
Η τελευταία σχέση δείχνει ότι η υποοµάδα [e]R της G είναι κανονική.
− Τέλος δείχνουµε ότι R = R[e]R . Θα έχουµε ∀g1 , g2 ∈ G:
g1 ∼R[e] g2 ⇐⇒ g −1 g2 ∈ [e]R ⇐⇒ g −1 g2 ∼R e
R

Εποµένως αν ισχύει η τελευταία σχέση, επειδή η R είναι συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας, ϑα
έχουµε :
g1 ∼R g1 και g −1 g2 ∼R e =⇒ g1 g −1 g2 ∼R g1 e =⇒ eg2 ∼R g1 =⇒ g2 ∼R g1 =⇒ g1 ∼R g2
∆ηλαδή :
∀g1 , g2 ∈ G : g1 ∼R[e] g2 =⇒ g1 ∼R g2 και εποµένως : R[e]R ⊆ R (∗)
R

Αντίστροφα αν g1 ∼R g2 , τότε χρησιµοποιώντας ότι η R είναι συµβιβαστή µε την πράξη της G ϑα έχουµε :
g1−1 ∼R g1−1 και g1 ∼R g2 =⇒ g1−1 g1 ∼R g1−1 g2 =⇒ e ∼R g −1 g2 =⇒
g −1 g2 ∼R e =⇒ g −1 g2 ∈ [e]R
Αυτό όµως σηµαίνει ότι :
g1 ∼R[e] g2
R
Εποµένως
∀g1 , g2 ∈ G : g1 ∼R g2 =⇒ g1 ∼R[e] g2 και εποµένως : R ⊆ R[e]R (∗∗)
R

Από τις σχέσεις (∗) και (∗∗) ϑα έχουµε ότι R ⊆ R[e]R δηλαδή : ΦΨ(R) = R. 

10.3. Παραδείγµατα Κανονικών Υποοµάδων. Θα δούµε τωρα κάποια γενικά παραδείγµατα κανονι-
κών υποοµάδων.
Προφανώς κάθε οµάδα G περιέχει τουλάχιστον δύο κανονικές υποµάδες : τον εαυτό της G και την
τετριµµένη υποοµάδα {e}.
Υπενθυµίζουµε ότι το κέντρο Z(G) µιας οµάδας G ορίζεται ως

Z(G) = x ∈ G | xg = gx, ∀g ∈ G
Εύκολα ϐλέπουµε ότι το κέντρο Z(G) αποτελεί µια υποοµάδα της G.

Πρόταση 10.5. ΄Εστω G µια οµάδα.


(1) Αν H είναι µια υποοµάδα της G µε την ιδιότητα H ⊆ Z(G), τότε η H είναι κανονική.
Ιδιαίτερα :
(α΄) Αν η G είναι αβελιανή, τότε κάθε υποοµάδα της είναι κανονική.
(ϐ΄) Το κέντρο Z(G) της G είναι µια κανονική υποοµάδα της G.
(2) Αν H είναι µια υποοµάδα της G µε δείκτη [G : H] = 2, τότε η H είναι κανονική.
(3) Αν H είναι µια υποοµάδα της πεπερασµένης οµάδας G και η H είναι η µοναδική υποοµάδα της G
µε τάξη o(H), τότε η H είναι κανονική.
Απόδειξη. (1) ΄Εστω H µια υποοµάδα της G και υποθέτουµε ότι : H ⊆ Z(G). Αυτό σηµαίνει ότι :
∀h ∈ H : hg = gh, ∀g ∈ G
Χρησιµοποιώντας την παραπάνω σχέση ϑα έχουµε, ∀g ∈ G:
 
Hg = hg ∈ G | h ∈ H = gh ∈ G | h ∈ H = gH
και άρα από την Πρόταση 7.4 ϑα έχουµε ότι η υποοµάδα H είναι κανονική.
277

Επειδή προφανώς : G = Z(G) αν και µόνον αν η G είναι αβελιανή, το (a0 ) έπεται άµεσα από τα
παραπάνω. Επίσης το (ϐ΄) έπεται από τα παραπάνω ϑέτοντας H = Z(G).
(2) ΄Εστω H µια υποοµάδα της G µε δείκτη [G : H] = 2. Τότε για κάθε x ∈ G \ H , τα αριστερά
σύµπλοκα H, xH είναι διαφορετικά (διότι H = xH αν-ν x ∈ H ). ΄Αρα το σύνολο υποσυνόλων {H, xH}
του G είναι µια διαµέριση του συνόλου G, και εποµένως ϑα έχουµε G = H ∪ xH και H ∩ xH = ∅.
Προφανώς τότε ϑα έχουµε xH = G \ H . Παρόµοια Hx = G \ H . ΄Αρα ικανοποιείται η συνθήκη (5) της
Πρότασης 7.4: gH = Hg , ∀g ∈ G, διότι : αν g ∈ H , τότε προφανώς gH = Hg , και αν g ∈
/ H , τότε όπως
παραπάνω gH = G \ H = Hg . Εποµένως η H είναι κανονική.
(3) Για κάθε g ∈ G, ϑεωρούµε το σύνολο :

g −1 Hg = g −1 hg ∈ G | h ∈ H


Από τη ΄Ασκηση 10.3 έχουµε ότι το σύνολο g −1 Hg είναι µια υποοµάδα της G. Η απεικόνιση

φ : H −→ g −1 Hg, φ(h) = g −1 hg
είναι 1-1 και επί. Πραγµατικά :

• φ(h1 ) = φ(h2 ) =⇒ g −1 h1 g = g −1 h2 g =⇒ gg −1 h1 g = gg −1 h2 g =⇒ h1 g = h2 g =⇒

h1 gg −1 = h2 gg −1 =⇒ h1 = h2 και εποµένως η φ είναι 1 − 1

• ∀g −1 hg ∈ g −1 Hg : φ(h) = g −1 hg και εποµένως η φ είναι επί


Επειδή η φ είναι 1-1 και επί, έπεται ότι o(H) = o(g −1 Hg), ∀g ∈ G. Από την υπόθεση όµως η H είναι
η µοναδική υποοµάδα της G µε τάξη o(H). Εποµένως

∀g ∈ G : H = g −1 Hg
και άρα η H είναι κανονική. 

Παράδειγµα 10.6. Θεωρούµε την συµµετρική οµάδα Sn , όπου n ≥ 1. Η εναλλάσσουσα οµάδα An είναι
µια υποοµάδα της Sn µε δείκτη :
[Sn : An ] = 2
Εποµένως η An είναι κανονική υποοµάδα της Sn .

Παράδειγµα 10.7. Από την Πρόταση 10.7 έπεται ότι κάθε υποοµάδα H µιας οµάδας G η οποία περιέχεται
στο κέντρο Z(G) της G είναι κανονική. Το αντίστροφο δεν ισχύει :
΄Εστω G = S3 και H = h(231)i = {(1), (231), (312)}. Τότε από την Πρόταση 10.7(2) έπεται ότι η H
είναι κανονική υποοµάδα της G, διότι [S3 : H] = 2. ΄Οµως η H δεν περιέχεται στο κέντρο της S3 , διότι,
όπως µπορεί να διαπιστωθεί εύκολα : Z(S3 ) = {(1)}.

Πρόταση 10.8. ΄Εστω G µια οµάδα.


(1) Αν ∅ =
6 S ⊆ G είναι ένα τυχόν υποσύνολο της G, τότε το σύνολο
N(S) = g ∈ G | g −1 Sg = S


είναι µια υποοµάδα της G η οποία καλείται ο κανονικοποιητής του S στην G.


(2) Αν H είναι µια υποοµάδα της G, τότε ο κανονικοποιητής N(H) της H στην G είναι η µεγαλύτερη
υποοµάδα της G η οποία περιέχει την H ως κανονική υποοµάδα.
(3) Η υποοµάδα H είναι κανονική υποοµάδα της G αν και µόνον αν G = N(H).
278

Απόδειξη. (1) Κατ΄ αρχήν e ∈ N(S), διότι :


e−1 Se = eSe = {ese ∈ G | s ∈ S} = {s ∈ G | s ∈ S} = S
΄Εστω g1 , g2 ∈ N(S). Τότε g1−1 Sg1 = S και g2−1 Sg2 = S . Η τελευταία σχέση δίνει :

g2 (g2−1 Sg2 ) = g2 S =⇒ (g2 g2−1 )Sg2 = g2 S =⇒ eSg2 = g2 S =⇒ Sg2 = g2 S =⇒ Sg2 g2−1 = g2 Sg2−1
=⇒ S = g2 Sg2−1
Εποµένως, µε χρήση της τελευταίας σχέσης, ϑα έχουµε :
(g1 g2−1 )−1 S(g1 g2−1 ) = ((g2−1 )−1 g1−1 )S(g1 g2−1 ) = g2 (g1−1 Sg1 )g2−1 = g2 Sg2−1 = S
΄Αρα g1 g2−1 ∈ N(S), ∀g1 , g2 ∈ N(S), και εποµένως το υποσύνολο N(S) είναι υποοµάδα της G.
(2) ΄Εστω H µια υποοµάδα της G. Θα δείξουµε ότι : H E N(H) και αν K είναι µια υποοµάδα της G
µε την ιδιότητα H E K , τότε K ⊆ N(H).
Κατ΄ αρχήν από το (1), το υποσύνολο N(H) είναι υποοµάδα της G. Επιπλέον :
∀h ∈ H : προφανώς h−1 Hh ⊆ H και H ⊆ h−1 Hh διότι ∀h0 ∈ H : h0 = h−1 (hh0 h−1 )h ∈ h−1 Hh
΄Αρα ∀h ∈ H : h−1 Hh = H και εποµένως H ⊆ N(H). ΄Εστω τώρα g ∈ N(H). Τότε εξ΄ ορισµού
g −1 Hg = H και εποµένως η H είναι κανονική υποοµάδα της N(H). Τέλος έστω K µια υποοµάδα της
G η οποία περιέχει την H ως κανονική υποοµάδα. Τότε :
∀k ∈ K : k −1 Hk = H =⇒ k ∈ N(H)
και εποµένως K ⊆ N(H).
(3) Αν G = N(H), τότε η H είναι κανονική υποοµάδα της G από το (2). Αντίστροφα, αν η H είναι
κανονική υποοµάδα της G, τότε από την Πρόταση 10.4 ϑα έχουµε g −1 Hg = H , ∀g ∈ G, και άρα
G ⊆ N(H), δηλαδή G = N(H). 

Πρόταση 10.9. ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε :



(1) Αν Hi i∈I είναι µια οικογένεια κανονικών υποοµάδων της G, τότε η τοµή
\
Hi
i∈I

είναι µια κανονική υποοµάδα της G.


(2) ΄Εστω H και K δύο κανονικές υποοµάδες της G.
(α΄) Το σύνολο HK = KH είναι µια κανονική υποοµάδα της G.
(ϐ΄) Η υποοµάδα H ∩ K είναι κανονική υποοµάδα της H και της K .
(γ΄) Αν οι υποοµάδες H και K είναι πεπερασµένες, τότε :
o(H) o(K)
o(HK) =
o(H ∩ K)
Απόδειξη. (1) ΄Εστω g ∈ G και h ∈ ∩i∈I Hi . Θα δείξουµε ότι g −1 hg ∈ ∩i∈I Hi . Επειδή h ∈ Hi , ∀i ∈ I ,
και επειδή κάθε υποοµάδα Hi είναι κανονική, ϑα έχουµε :
∀i ∈ I : g −1 hg ∈ Hi =⇒ g −1 hg ∈ ∩i∈I Hi
Εποµένως η τοµή υποοµάδων ∩i∈I Hi είναι µια κανονική υποοµάδα της G.
(2) ΄Εστω H και K δύο κανονικές υποοµάδες της G.
(α΄) Παρατηρούµε ότι επειδή η H είναι κανονική υποοµάδα της G, ϑα έχουµε gH = Hg , ∀g ∈ G.
Ιδιαίτερα :
∀k ∈ K : kH = Hk =⇒ KH = HK
279

Προφανώς e ∈ HK διότι e ∈ H ∩ K . ΄Εστω h1 k1 , h2 k2 ∈ HK . Τότε


(h1 k1 )(h2 k2 )−1 = h1 k1 k2−1 h−1 −1
2 ∈ h1 Kh2 ⊆ h1 KH = h1 HK = HK
Εποµένως η HK είναι κανονική υποοµάδα της G. Επιπλέον, επειδή ∀g ∈ G: g −1 Hg = H και
g −1 Kg = K , ϑα έχουµε :
g −1 HKg = g −1 (HK)g = g −1 (HeK)g = g −1 (Hgg −1 K)g = (g −1 Hg)(g −1 Kg) = HK
και εποµένως η HK είναι κανονική υποοµάδα της G.
(ϐ΄) ΄Εστω h ∈ H . Τότε για κάθε g ∈ H ∩ K , το στοιχείο h−1 gh ανήκει στην H διότι g ∈ H , και
επίσης ανήκει και στην K διότι η K είναι κανονική υποοµάδα της G και g ∈ K . ΄Αρα ∀h ∈ H :
h−1 (H ∩ K(h ∈ H ∩ K και άρα η H ∩ K είναι κανονική υποοµάδα της H . Παρόµοια δείχνουµε ότι η
H ∩ K είναι κανονική υποοµάδα της K .
(γ΄) Προκύπτει άµεσα από την Πρόταση 2.22. 

Πόρισµα 10.10. ΄Εστω H και K δύο κανονικές υποοµάδες µιας οµάδας G. Αν H ∩ K = {e}, τότε
∀h ∈ H, ∀k ∈ K : hk = kh
και η κανονική υποοµάδα HK της G είναι «ισόµορφη» µε την οµάδα ευθύ γινόµενο H × K .
Απόδειξη. Από την Πρόταση 10.9 γνωρίζουµε ότι το σύνολο HK = KH είναι µια (κανονική) υποοµάδα
της G. ΄Εστω h ∈ H και k ∈ K . Τότε επειδή η H και η K είναι κανονικές υποοµάδες της G, ϑα έχουµε :
gH = Hg και gK = Kg , ∀g ∈ G. Χρησιµοποιώντας αυτές τις σχέσεις ϑα έχουµε :
hk ∈ hK = Kh =⇒ hk = k1 h, για κάποιο k1 ∈ K και
hk ∈ Hk = kH =⇒ hk = kh1 , για κάποιο h1 ∈ H
Εποµένως
hk = k1 h = kh1 =⇒ k −1 k1 = h1 h−1 ∈ H ∩ K = {e} =⇒ h1 = h και k1 = k =⇒ hk = kh
Στην Πρόταση 2.22 κατασκευάσαµε µια απεικόνιση
f : H × K −→ HK, f (h, k) = hk
η οποία προφανώς είναι επί. Αν H ∩ K = {e}, τότε η f είναι 1-1 διότι αν f (h1 k1 ) = f (h2 k2 ), τότε
h1 k1 = h2 k2 και άρα h−1 −1
2 h1 = k2 k1 ∈ H ∩ K = {e} και άρα :
h−1 −1
2 h1 = k2 k1 = e =⇒ h1 = h2 και k1 = k2
Εποµένως η f είναι 1-1 και επί. Τέλος παρατηρούµε ότι :

f (h1 , k1 )(h2 , k2 ) = f (h1 h2 , k1 k2 ) = h1 h2 k1 k2
f (h1 k1 )f (h2 , k2 ) = h1 k1 h2 k2
Επειδή όπως δείξαµε παραπάνω, k1 h2 = h2 k1 , οι παραπάνω σχέσεις δίνουν :

f (h1 , k1 )(h2 , k2 ) = f (h1 , k1 )f (h2 , k2 )
Η τελευταία σχέση σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι η f είναι 1-1 και επί δείχνει ότι η f είναι ενας
ισοµορφισµός. 

Τέλος αναφέρουµε χωρίς απόδειξη τα ακόλουθα ενδιαφέροντα αποτέλεσµατα περί ύπαρξης κανονικών
υποοµάδων σε µια πεπερασµένη οµάδα.

Θεώρηµα 10.11. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα και p ο µικρότερος πρώτος αριθµός ο οποίος διαιρεί
την τάξη της οµάδας. Τότε κάθε υποοµάδα H της G µε δείκτη [G : H] = p είναι κανονική στην G.
280

Θεώρηµα 10.12. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα τάξης o(G) = 2k m, όπου m είναι περιττός. Αν η G
περιέχει ένα στοιχείο τάξης 2k , τότε η G περιέχει µια κανονική υποοµάδα τάξης m.
281

11. Τρία Χαρακτηριστικά (Αντι-)Παραδείγµατα


Στην παρούσα υποενότητα ϑα δούµε ότι υπάρχουν µη-αβελιανές οµάδες µε την ιδιότητα όλες οι
υποοµάδες τους να είναι κανονικές. Επίσης ϑα δούµε ότι η ιδιότητα ότι µια υποοµάδα είναι κανονική
δεν είναι µεταβατική.

11.1. Οµάδες Hamilton. Το επόµενο παράδειγµα δείχνει ότι υπάρχουν µη-αβελιανές οµάδες οι οποίες
ικανοποιούν την ιδιότητα όλες οι υποοµάδες τους είναι κανονικές.

Παράδειγµα 11.1. ΄Εχουµε δει ότι όλες οι υποοµάδες µιας αβελιανής οµάδας είναι κανονικές. Το
αντίστροφο δεν ισχύει :
Υπάρχει µια µη-αβελιανή οµάδα Q τάξης 8 όλες οι υποοµάδες της οποίας είναι κανονικές.
Θεωρούµε τους αντιστρέψιµους πίνακες µιγαδικών αριθµών (στοιχεία της πολλαπλασιαστικής οµάδας
GL2 (C) των αντιστρεψίµων 2 × 2 πινάκων µιγαδικών αριθµών):
   
0 1 0 i
A= και B=
−1 0 i 0
Εύκολα ϐλέπουµε ότι :
A4 = I 2 , A2 = B 2 , ABA = B (∗)
Θεωρούµε τα στοιχεία του συνόλου
Q = I2 , A, A2 , A3 , B, AB, A2 B, A3 B


είναι διακεκριµµένα. Χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (∗) ϐλέπουµε ότι το σύνολο Q είναι κλειστό στην πράξη
του πολλαπλασιασµού πινάκων, και άρα από το Λήµµα 2.7, το σύνολο Q είναι µια υποοµάδα τάξης 8 της
(άπειρης) οµάδας GL2 (C).
Η οµάδα Q δεν είναι αβελιανή διότι :
   
i 0 −i 0
AB = 6= = BA
0 −i 0 i
Θα δειξουµε ότι όλες οι υποοµάδες της Q είναι κανονικές.
΄Εστω H µια υποοµάδα της Q. Τότε έχουµε τις ακόλουθες περιπτώσεις :
(1) o(H) = 1. Τότε H = {I4 } η οποία προφανώς είναι κανονική υποµάδα της Q.
(2) o(H) = 8. Τότε H = Q η οποία προφανώς είναι κανονική υποµάδα της Q.
(3) o(H) = 4. Τότε [Q : H] = 2 και άρα από την Πρόταση 7.7 η H είναι κανονική υποµάδα της Q.
(4) o(H) = 2. Τότε η H είναι µια κυκλική υποοµάδα τάξης 2 της Q. Εποµένως ϑα είναι της µορφής :

X 2 = I2

H = I2 , X όπου
΄Οµως εύκολα ϐλέπουµε, µε χρήση των σχέσεων (∗), ότι το µόνο στοιχείο τάξης 2 της Q είναι το
στοιχείο
 
2 2 2 2 2 3 2 −1 0
A = B = (AB) = (A B) = (A ) = = −I2
0 −1
΄Ετσι H = {I2 , −I2 } και τότε :

∀X ∈ Q : X −1 (−I2 )X = −(X −1 I2 X) = −I2 ∈ H και X −1 I2 X = X −1 I2 X = I2 ∈ H


΄Αρα ∀X ∈ Q: X −1 HX ⊆ H , και εποµένως η H είναι κανονική υποµάδα της Q.
Η οµάδα Q καλείται η οµάδα τετρανίων ( quaternion qroup).
282

Μια οµάδα G καλείται οµάδα Hamilton αν η G δεν είναι αβελιανή και κάθε υποοµάδα της G είναι
κανονική. Η οµάδα τετρανίων Q στο Παράδειγµα 11.1 είναι η µικρότερη οµάδα Hamilton.

Παρατήρηση 11.2. Με χρηση προχωρηµένων εργαλείων αποδεικνύεται ότι, για οµάδα G τα ακόλουθα
είναι ισοδύναµα :
(1) Η οµάδα είναι οµάδα Hamilton.
(2) Η G είναι ισόµορφη (δηλαδή δοµικά ίδια) µε την οµάδα ευθύ γινόµενο
Q × Zr2 × H
όπου Q είναι η οµάδα τετρανίων, Zr2 = Z2 × Z2 × × · · · × Z2 (r παράγοντες), και H είναι µια
αβελιανή οµάδα κάθε στοιχείο της οποίας έχει περιττή τάξη.

11.2. Μεταβατική ιδιότητα κανονικότητας υποοµάδων. Θα δούµε ότι η ιδιότητα του να είναι η
κανονικότητα υποοµάδων µιας οµάδας µεταβατική ιδιότητα δεν ισχύει γενικά.

Παράδειγµα 11.3. Υπάρχει µια οµάδα G και υποοµάδες H και K της G, έτσι ώστε :
(1) H ⊆ K ⊆ G.
(2) Η υποοµάδα H είναι κανονική υποοµάδα της K .
(3) Η υποοµάδα K είναι κανονική υποοµάδα της G.
(4) Η υποοµάδα H δεν είναι κανονική υποοµάδα της G.
Θέτουµε :
(1) G = S
4 .
(2) K = (1), (12)(34), (13)(24), (23)(41) .


(3) H = (12)(34) = (1), (12)(34) .
Τότε προφανώς ϑα έχουµε H ⊆ K ⊆ G και η H είναι κανονική υποοµάδα της K διότι είναι δείκτου
[K : H] = 2.
Επίσης η K είναι κανονική υποοµάδα της S4 , διότι όπως µπορούµε να δούµε εύκολα :
∀σ ∈ S4 : σ −1 (12)(34)σ ∈ K, σ −1 (13)(24)σ ∈ K, σ −1 (23)(41)σ ∈ K
΄Οµως η H δεν είναι κανονική στην S4 , διότι :
αν σ = (123) τότε : σ −1 (12)(34)σ = (321) (12)(34) (123) = (13)(24) ∈
/ H

Η οµάδα G µε την µικρότερη δυνατή τάξη για την οποία H E K E G, αλλά η H δεν είναι κανονική
υποοµάδα της G, είναι η διεδρική οµάδα τάξης 8:

Παράδειγµα 11.4. Θεωρούµε τους αντιστρέψιµους πίνακες πραγµατικών αριθµών (στοιχεία της πολλα-
πλασιαστικής οµάδας GL2 (R) των αντιστρεψίµων 2 × 2 πινάκων πραγµατικών αριθµών):
   
0 1 0 1
A= και B=
1 0 −1 0
Εύκολα ϐλέπουµε ότι :
A2 = I 2 , B 4 = I2 , AB = B −1 A (∗)
Επίσης εύκολα ϐλέπουµε ότι τα στοιχεία του συνόλου
D4 = I2 , A, B, B 2 , B 3 , AB, AB 2 , AB 3

283

είναι διακεκριµµένα. Χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (∗) ϐλέπουµε ότι το σύνολο D4 είναι κλειστό στην πράξη
του πολλαπλασιασµού πινάκων, και άρα από το Λήµµα 2.7, το σύνολο D4 είναι µια υποοµάδα τάξης 8 της
(άπειρης) οµάδας GL2 (R).
Η οµάδα D4 δεν είναι αβελιανή διότι :
   
−1 0 1 0
AB = 6= = BA
0 1 0 −1
Θέτουµε :
(1) G = D
 4.
(2) K = I2 , A, B 2 , AB 2 .

(3) H = AB 2 = I2 , AB 2 .



Τότε προφανώς ϑα έχουµε H ⊆ K ⊆ G και η H είναι κανονική υποοµάδα της K και η K είναι
κανονική υποοµάδα της G (ως υποοµάδες δείκτου 2).
΄Οµως η H δεν είναι κανονική υποοµάδα της G. Πραγµατικά, επειδή A2 = I4 , ϑα έχουµε A = A−1 ,
και τότε από την (∗), ϑα έχουµε :
(AB)−1 AB 2 AB = B −1 A−1 AB 2 AB = B −1 I2 B 2 AB = BAB = BB −1 A = A ∈
/ H
Η οµάδα D4 είναι δοµικά ίδια µε την (τέταρτη) διεδρική οµάδα ( dihedral qroup).

Παρατήρηση 11.5. Στα παραπάνω παραδείγµατα είδαµε δύο µη-αβελιανές οµάδες τάξης 8, την οµάδα
των τετρανίων Q και την διεδρική οµάδα D4 . Παρατηρούµε ότι :
(1) Η Q περιέχει ακριβώς ένα στοιχείο τάξης 2. Τον πίνακα
 
−1 0
0 −1
(2) Η D4 περιέχει τουλάχιστον δύο στοιχεία τάξης 2. Τα εξής :
   
0 1 −1 0
και
1 0 0 −1
Εποµένως :
Οι (µη-αβελιανές) οµάδες Q και D4 τάξης 8 δεν είναι δοµικά «ίδιες»

Παρατήρηση 11.6. Αποδεικνύεται ότι, µέχρι ισοµορφία, οι µόνες (ανά δύο µη-ισόµορφες) οµάδες τάξης
8 είναι οι εξής :
Αβελιανές : Z8 , Z4 × Z2 , Z2 × Z2 × Z2
Μη-Αβελιανές : Q, D4

΄Ασκηση 285. ΄Εστω S ένα µη-κενό υποσύνολο µιας οµάδας G. Να δείξετε ότι ο δείκτης [G : N(S)] του
κανονικοποιητή N(S) του S στην G είναι το πλήθος των διαφορετικών υποσυνόλων του G της µορφής
g −1 Sg , g ∈ G.

΄Ασκηση 286. ΄Εστω S ένα µη-κενό υποσύνολο µιας οµάδας G. Υποθέτουµε ότι υπάρχουν ακριβώς δύο
διαφορετικά υποσύνολα του G τα οποία είναι της µορφής g −1 Sg .
Να δείξετε ότι η G περιέχει µια γνήσια µη-τετριµµένη κανονική υποοµάδα.
284

12. Οµάδες-πηλίκα
΄Εστω G µια οµάδα και H µια υποοµάδα της G. Τότε όπως είδαµε στην υπο-ενότητα 2.3, ορίζοντας
∀x, y ∈ G : x ∼RH y ⇐⇒ x−1 y ∈ H
αποκτούµε µια σχέση ισοδυναµίας RH επί του συνόλου G. Επιπρόσθετα η σχέση ισοδυναµίας RH είναι
συµβιβαστή µε την πράξη της οµάδας αν και µόνον αν η υποοµάδα H είναι κανονική.
Βασικός σκοπός µας στην παρούσα ενότητα είναι: να αναλύσουµε την δοµή του συνόλου πηλίκο G/RH
το οποίο ϑα συµβολίζουµε µε G/H , στην περίπτωση κατά την οποία η υποοµάδα H είναι κανονική.
΄Εστω H E G µια κανονική υποοµάδα της οµάδας G. Τότε λαµβάνοντας υπ΄ όψιν την Πρόταση 10.4,
η Πρόταση 10.1 παίρνει την ακόλουθη µορφή :

Πρόταση 12.1. ΄Εστω H E G µια κανονική υποοµάδα µιας οµάδας G. Τότε :


(1) Το σύνολο-πηλίκο G/H αποτελεί οµάδα µε πράξη :
xH · yH := (xy)H
Το ουδέτερο στοιχείο της οµάδας G/H είναι το σύµπλοκο eH = H και το αντίστροφο του στοιχείου
xH είναι το σύµπλοκο x−1 H :
eG/H = eG H = H και (xH)−1 = x−1 H
Η οµάδα G/H καλείται η οµάδα-πηλίκο της G ως προς την κανονική υποοµάδα H .
(2) Αν η οµάδα G είναι αβελιανή, τότε και η οµάδα-πηλίκο G/H είναι αβελιανή.
(3) Αν η οµάδα G είναι πεπερασµένη, τότε και η οµάδα-πηλίκο G/H είναι πεπερασµένη και ισχύει :
o(G)
o(G/H) = = [G : H]
o(H)

Παρατήρηση 12.2. ΄Εστω H µια κανονική υποοµάδα µιας οµάδας G.


Ως άµεση συνέπεια της παραπάνω Πρότασης, ϑα έχουµε τα ακόλουθα :
(1)
∀x1 H, x2 H · · · , xn H ∈ G/H : x1 H x2 H · · · xn H = (x1 x2 · · · xn )H
(2)
∀k ∈ Z, ∀xH ∈ G/H : (xH)k = xk H
(3) Είναι χρήσιµο να ϑυµόµαστε ότι, επειδή η H είναι κανονική, ϑα ισχύει :
xH = yH ⇐⇒ x−1 y ∈ H
(4) Αν g ∈ G είναι ένα στοιχείο πεπερασµένης τάξης. Τότε :

o(gH) o(g)
Πραγµατικά : ΄Εστω o(g) = n. Τότε g n = e και τότε : (gH)n = g n H = eH = H . Εποµένως
o(gH)|n.

Πρόταση 12.3. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα. Τότε για κάθε υποοµάδα H της G η οµάδα πηλίκο G/H
είναι κυκλική.
Απόδειξη. ΄Εστω G = hgi. Θα δείξουµε ότι
G/H = hgHi
΄Εστω xH ένα τυχόν στοιχείο της G/H . Τότε x ∈ G = hgi και άρα x = g k για κάποιο k ∈ Z. Τότε όµως
ϑα έχουµε :
xH = g k H = (gH)k =⇒ xH ∈ hgHi
285

Εποµένως G/H = hgHi και η G/H είναι κυκλική. 

Από την Πρόταση 12.1 έπεται ότι η οµάδα πηλίκο µιας αβελιανής οµάδας ως προς τυχούσα υποοµάδα
(η οποία είναι πάντα κανονική) είναι αβελιανή. Το αντίστροφο δεν ισχύει. ∆ηλαδή υπάρχει µη-αβελιανή
οµάδα G και µια αβελιανή κανονική υποοµάδα H της G µη την ιδιότητα η οµάδα πηλίκο G/H αν είναι
αβελιανή (για παράδειγµα G = S3 και H = h(123)i).
΄Οµως για την κανονική υποοµάδα Z(G) µιας οµάδας G η ισχυρότερη υπόθεση ότι η οµάδα πηλίκο
G/Z(G) είναι κυκλική, έχει ως συνέπεια ότι η G είναι αβελιανή :

Θεώρηµα 12.4. ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε οι ακόλουθες συνθήκες είναι ισοδύναµες :
(1) Η G είναι αβελιανή.
(2) Η οµάδα πηλίκο G/Z(G) είναι κυκλική.

Απόδειξη. (1) ⇒ (2) Αν η G είναι αβελιανή, τότε προφανώς ϑα έχουµε G = Z(G). ΄Ως συνέπεια ϑα έχουµε
ότι η οµάδα πηλίκο ϑα είναι η τετριµµένη G/Z(G) = {eZ(G)} = heZ(G)i και εποµένως η οµάδα πηλίκο
G/Z(G) είναι κατά τετριµµένο τρόπο κυκλική.
(2) ⇒ (1) Αν η G/Z(G) είναι κυκλική, έστω G/H = hgZ(G)i. ΄Εστω x ∈ G. Θεωρούµε το στοιχείο
xZ(G) ∈ G/Z(G) και τότε
xZ(G) = (gZ(G))k = g k Z(G) =⇒ x−1 g k ∈ Z(G) =⇒ x−1 g k = z ∈ Z(G) =⇒ x = g k z −1
Εποµένως :
∀x ∈ G : x = g k zx , όπου k ∈ Z και zx ∈ Z(G)
΄Εστω τώρα x, y ∈ G, και όπως παραπάνω µπορούµε να γράψουµε :
x = g k zx και y = g l zy
Τότε, επειδή τα στοιχεία zx και zy ανήκουν στο κέντρο της G, ϑα έχουµε :

xy = g k zx g l zy = g k g l zx zy = g k+l zx zy = g l+k zy zx = g l g k zy zx = g l zy g k zx = yx
΄Αρα xy = yx, ∀x, y ∈ G, και άρα η G είναι αβελιανή. 

Αν G είναι µια οµάδα, και x, y ∈ G, τότε ο µεταθέτης των x, y ορίζεται να είναι το στοιχείο
[x, y] = x−1 y −1 xy
Η ακόλουθη πρόταση χαρακτηρίζει πότε η οµάδα πηλίκο είναι αβελιανή.

Πρόταση 12.5. Αν H E G είναι µια κανονική υποοµάδα της οµάδας G, τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύνα-
µα :
(1) Η οµάδα πηλίκο G/H είναι αβελιανή.
(2) ∀x, y ∈ G: [x, y] ∈ H .

Απόδειξη. Θα έχουµε : η οµάδα G/H είναι αβελιανή ⇐⇒


∀x, y ∈ G : xHyH = yHxH ⇐⇒ (xy)H = (yx)H ⇐⇒ xy ∼RH yx ⇐⇒ yx ∼RH xy ⇐⇒
(yx)−1 (yx) ∈ H ⇐⇒ x−1 y −1 xy ∈ H ⇐⇒ [x, y] ∈ H 

΄Ασκηση 287. ΄Εστω G µια οµάδα. και S το σύνολο όλων των στοιχείων της G τα οποία είναι της µορφής
[x, y], x, y ∈ G.
286

(1) Να δείξετε ότι το σύνολο


[G, G] := r1 r2 · · · rn ∈ G | ri ή r−1 ∈ S


είναι µια υποοµάδα της G, η οποία καλείται υποοµάδα µεταθέτης της G, και είναι η µικρότερη
υποοµάδα της G η οποία περιέχει όλους τους µεταθέτες της G.
(2) Η υποοµάδα [G, G] είναι κανονική και η οµάδα πηλίκο G/[G, G] είναι αβελιανή.
(3) Αν H είναι µια κανονική υποοµάδα της G, τοτε η οµάδα πηλίκο G/H είναι αβελιανή αν και µόνον
αν [G, G] ⊆ H .
Υπόδειξη: Για το (2) δείξτε πρώτα ότι : g −1 [x, y]g = [g −1 xg, g −1 yg].

Για περισσότερες λεπτοµέρειες αναφορικά µε οµάδες πηλίκα και τη σχέση τους µε την έννοια του
οµοµορφισµού οµάδων, παραπέµπουµε στην ενότητα 14.

Κλείνουµε την παρούσα ενότητα µε κάποια παραδείγµατα οµάδων πηλίκο.

Παράδειγµα 12.6. (1) ( Παράδειγµα άπειρων οµάδων G και H E G, έτσι ώστε η οµάδα πηλίκο G/H να
είναι πεπερασµένη).
Η προσθετική οµάδα (Z, +) είναι άπειρη, καθώς και η υποοµάδα της H = nZ, για κάποιο n ≥ 1.
΄Οµως η οµάδα πηλίκο Z/nZ ∼ = Zn είναι πεπερασµένη τάξης n.
(2) ( Παράδειγµα άπειρων οµάδων G και H E G, έτσι ώστε η οµάδα πηλίκο G/H να είναι άπειρη, αλλά
κάθε στοιχείο της να έχει πεπερασµένη τάξη).
Η προσθετική οµάδα οµάδα (Q, +) είναι άπειρη, καθώς και η υποοµάδα της Z E Q. Η οµάδα
πηλίκο Q/Z είναι επίση άπειρη, αλλά κάθε στοιχείο της έχει πεπερασµένη τάξη :
p p qp
∀ + Z ∈ Q/Z, q 6= 0 : q( + Z) = +Z=p+Z=Z
q q q
p
διότι p ∈ Z. ΄Ετσι το στοιχείο q + Z έχει πεπερασµένη τάξη.
(3) ( Παράδειγµα µη-αβελιανών οµάδων G και H E G, έτσι ώστε η οµάδα πηλίκο G/H να είναι αβελιανή).
Για κάθε n ≥ 4, η συµµετρική οµάδα Sn και εναλλάσσουσα υποοµάδα της An E Sn είναι
µη-αβελιανές. ΄Οµως η οµάδα πηλίκο Sn /An είναι ισόµορφη µε την κυκλική οµάδα τάξης Z2 .
287

13. Οµοµορφισµοί Οµάδων


Στην παρούσα ενότητα ϑα µελετήσουµε απεικονίσεις µεταξύ οµάδων οι οποίες ϑα µας επιτρέψουν τη
σύγκριση και την ταξινόµηση διάφορων κλάσεων οµάδων, ως προς τις δοµικές τους ιδιότητες . Σ΄ αυτό
το πλαίσιο, έννοια-κλειδί η οποία υπεισέρχεται είναι η έννοια του οµοµορφισµού.

13.1. Βασικές ιδιότητες και Παραδείγµατα. Αφού ορίσουµε την έννοια του οµοµορφισµού οµάδων,
ϑα την αναλύσουµε διαµέσου διάφορων παραδειγµάτων και ϑα αναπτύξουµε τις ϐασικές ιδιότητες τις
οποίες ικανοποεί ένας οµοµορφισµός οµλαδων.

Ορισµός 13.1. ΄Εστω G και G0 δύο οµάδες. Μια απεικόνιση f : G −→ G0 καλείται οµοµορφισµός
οµάδων αν :
∀x, y ∈ G : f (xy) = f (x)f (y)
΄Ενας ενδοµορφισµός της οµάδας G είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων f : G −→ G.

΄Ετσι ένας οµοµορφισµός f : G −→ G0 στέλνει γινόµενα xy στοιχείων x, y της G σε γινόµενα f (x)f (y)
των εικόνων f (x), f (y) των στοιχείων x, y µέσω της f στην G0 .
Σηµειώνουµε ότι, χάριν ευκολίας του συµβολισµού, συµβολίζουµε µε το ίδιο σύµβολο την πράξη στις
οµάδες G και G0 . Γενικά αν ? είναι η πράξη της G και ◦ η πράξη της G0 , τότε ο Ορισµός 13.1 γράφεται :
f (x ? y) = f (x) ◦ f (y).

Παράδειγµα 13.2. Θεωρούµε την προσθετική οµάδα (R, +) των πραγµατικών αριθµών και την πολλα-
πλασιαστική οµάδα (R+ , ·) των ϑετικών πραγµατικών αριθµών. Η απεικόνιση

f : R −→ R+ , f (x) = ex
είναι ένας οµοµορφισµός, διότι :

f (x + y) = ex+y = ex ey = f (x)f (y)


Παρατηρούµε ότι η απεικόνιση f είναι 1-1 και επί και η αντίστροφή της

f −1 := g : R+ −→ R, g(y) = loge y
είναι επίσης οµοµορφισµός, διότι :

g(xy) = loge (xy) = loge x + loge y = g(x) + g(y)

Πριν περάσουµε σε άλλα παραδείγµατα οµοµορφισµών οµάδων, ϑα δούµε πρώτα τις ϐασικότερες
ιδιότητες τι οποίες έχει ένας οµοµορφισµός οµάδων.

Πρόταση 13.3. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) f (eG ) = eG0 .
(2) ∀x ∈ G:
f (x−1 ) = f (x)−1
(3) ∀x1 , x2 , · · · , xn ∈ G, ∀n ≥ 1:

f (x1 x2 · · · xn ) = f (x1 )f (x2 ) · · · f (xn )


(4) ∀x ∈ G, ∀k ∈ Z:
f (xk ) = f (x)k
288

Απόδειξη. (1) Με χρήση του νόµου διαγραφής ϑα έχουµε :


eG0 f (eG ) = f (eG ) = f (eG eG ) = f (eG )f (eG ) =⇒ f (eG ) = eG0
(2) ΄Εστω x ∈ G. Τότε ϑα έχουµε :
f (x−1 )f (x) = f (x−1 x) = f (eG ) = eG0 και f (x)f (x−1 ) = f (xx−1 ) = f (eG ) = eG0
Οι παραπάνω σχέσεις δείχνουν ότι το στοιχείο f (x−1 ) είναι το αντίστροφο στην G0 του στοιχείου f (x):
f (x−1 ) = f (x)−1
(3) Προκύπτει άµεσα από το ορισµό οµοµορφισµού µε χρήση επαγωγής.
(4) Αν k ≥ 1, τότε ο ισχυρισµός προκύπτει από το (3). Αν k = 0, τότε ο ισχυρισµός προκύπτει από το
(1). Αν k < 0, τότε επειδή f (xk ) = f (x−(−k) ) = f ((x−k )−1 από το (2), επειδή −k > 0, ϑα έχουµε :
f (xk ) = f (x−(−k) ) = f ((x−k )−1 ) = f (x−k )−1 = (f (x)−k )−1 = f (x)−(−k) = f (x)k 

Πρόταση 13.4. (1) Σύνθεση οµοµορφισµών οµάδων είναι οµοµορφισµός οµάδων.


(2) Αν µια 1-1 και επί απεικόνιση f : G −→ G0 είναι οµοµορφισµός, τότε η αντίστροφή της f −1 είναι
οµοµορφισµός.
Απόδειξη. (1) ΄Εστω f και g οµοµορφισµοί µεταξύ των οµάδων G1 , G2 και G3 :
f g
G1 −→ G2 −→ G3
Τότε ϑα έχουµε, ∀x, y ∈ G1 :
(g ◦ f )(xy) = g(f (xy)) = g(f (x)f (y)) = g(f (x))g(f (y)) = (g ◦ f )(x)(g ◦ f )(y)
και άρα ή σύνθεση g ◦ f είναι οµοµορφισµός οµάδων.
(2) Θα δείξουµε ότι, ∀z, w ∈ G0 :
f −1 (zw) = f −1 (z)f −1 (w)
΄Εστω f −1 (z) = x, f −1 (w) = y , και f −1 (zw) = t. Τότε f (x) = z , f (y) = w, και f (t) = zw. Επειδή η f
είναι οµοµορφισµός και 1-1, ϑα έχουµε :
f (xy) = f (x)f (y) = zw = f (t) =⇒ xy = t =⇒ f −1 (z)f −1 (w) = f −1 (zw)
Εποµένως η f −1 είναι οµοµορφισµός. 

Παράδειγµα 13.5. (1) Για κάθε οµάδα G, η ταυτοτική απεικόνιση IdG : G −→ G, IdG (x) = x, είναι
ένας ενδοµορφιµός της G, ο οποίος καλείται ο ταυτοτικός ενδοµορφισµός της G.
(2) Αν G, G0 είναι οµάδες, τότε η απεικόνιση f : G −→ G0 , f (x) = eG0 , ∀x ∈ G, είναι προφανώς ένας
οµοµορφισµός, ο οποίος καλείται ο τετριµµένος οµοµορφισµός (από την G στην G0 ).
(3) Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα GLn (K) των αντιστρεψίµων n × n πινάκων υπεράνω ενός
σώµατος K (= Q, R, C), και έστω K∗ η πολλαπλασιαστική οµάδα των µη-µηδενικών στοιχείων του
K. Ορίζουµε απεικόνιση
det : GLn (K) −→ K∗ , A 7−→ det(A)
Από γνωστή ιδιότητα των οριζουσών, ϑα έχουµε : det(AB) = det(A)det(B) και άρα η απεικόνιση
ορίζουσας det είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων.
(4) Θεωρούµε την συµµετρική οµάδα Sn και την οµάδα Z2 των ακεραίων modulo 2. Ορίζουµε την
απιεκόνιση πρόσηµο µετάθεσης signn ως εξής :
(
[0], αν η σ είναι άρτια
signn : Sn −→ Z2 , signn (σ) =
[1], αν η σ είναι περιττή.
΄Εστω σ και τ δύο µεταθέσεις.
289

(α΄) Αν σ και τ είναι άρτιες τότε και η στ είναι άρτια :


signn (σ) = [0], signn (τ ) = [0], signn (στ ) = [0]
΄Αρα :
signn (στ ) = [0] = [0] + [0] = signn (σ) + signn (τ )
(ϐ΄) Αν σ και τ είναι περιττές τότε η στ είναι άρτια :
signn (σ) = [1], signn (τ ) = [1], signn (στ ) = [0]
΄Αρα :
signn (στ ) = [0] = [1] + [1] = signn (σ) + signn (τ )
(γ΄) Αν η σ είναι άρτια και τ είναι περιττή τότε η στ είναι περιττή :
signn (σ) = [0], signn (τ ) = [1], signn (στ ) = [1]
΄Αρα :
signn (στ ) = [1] = [1] + [0] = signn (σ) + signn (τ )
(δ΄) Αν η σ είναι περιττή και η τ είναι άρτια, τότε η στ είναι περιττή :
signn (σ) = [0], signn (τ ) = [1], signn (στ ) = [1]
΄Αρα :
signn (στ ) = [1] = [0] + [1] = signn (σ) + signn (τ )
΄Αρα σε κάθε π[ερίπτωση ϐλέπουµε ότι, ∀σ, τ ∈ Sn : signn (στ ) = signn (σ) + signn (τ ). ΄Αρα η
απεικόνιση signn είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων.
(5) ΄Εστω n ≥ 1, και έστω οι οµάδες (Zn , +) και (Z, +). Ορίζουµε την απεικόνιση ϕυσικής προβολής
π : Z −→ Zn , π(m) = [r]n , όπου r = υπόλοιπο διαίρεσης του m µε το n
Τότε η απεικόνιση π είναι οµοµορφισµός. Πράγµατικά, έστω m1 , m2 ∈ Z. Τότε από την Ευκλείδεια
διαίρεση, ϑα έχουµε :
m1 = nq1 + r1 , 0 ≤ r1 < n, m2 = nq2 + r2 , 0 ≤ r2 < n, m1 + m2 = nq3 + r3 , 0 ≤ r3 < n,
΄Ετσι
π(m1 ) = r1 , π(m2 ) = r2 , π(m1 + m2 ) = r3
΄Οµως

(nq1 + r1 ) + (nq2 + r2 ) = m1 + m2 = nq3 + r3 =⇒ n(q1 + q2 ) + (r1 + r2 ) = nq3 + r3 =⇒
r3 − (r1 + r2 ) = n(q1 + q2 − q3 ) =⇒ n | r3 − (r1 + r2 ) =⇒ [r3 ]n = [r1 + r2 ]n = [r1 ]n + [r2 ]n
Η τελευταία σχέση όµως γράφεται
π(m1 + m2 ) = π(m1 ) + π(m2 )
και άρα η π είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων.
(6) ΄Εστω G1 και G2 δύο οµάδες και ϑεωρούµε την οµάδα ευθύ γινόµενο G1 × G2 . Ορίζουµε τις
απεικονίσεις προβολές π1 και π2 ως εξής :
1π 2 π
G1 ←− G1 × G2 −→ G2 , όπου π1 (g1 , g2 ) = g1 και π2 (g1 , g2 ) = g2
Τότε :

π1 (g1 , g2 )(h1 , h2 ) = π1 (g1 h1 , g2 h2 ) = g1 h1 = π1 (g1 , g2 )π(g2 , h2 )
΄Αρα η π1 είναι οµοµορφισµός και παρόµοια η π2 είναι οµοµορφισµός.
(7) ΄Εστω G = hai µια άπειρη κυκλική οµάδα. Τότε από το Θεώρηµα 5.20 η απεικόνιση
f : Z −→ G, f (n) = an
είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων.
290

(8) ΄Εστω G = hai µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα τάξης n. Τότε από το Θεώρηµα 5.20 η απεικόνιση
f : Zn −→ G, f ([k]n ) = ak
είναι ένας οµοµορφισµός οµάδων.

13.2. Οµοµορφισµοί και Υποοµάδες. Στην παρούσα υπο-ενότητα ϑα δούµε ότι οι οµοµορφισµοί ο-
µάδων συµπεριφέρονται οµαλά ϐως προς τις υποοµάδες.

Πρόταση 13.6. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Για κάθε υποοµάδα H της G, το σύνολο f (H) είναι υποοµάδα της G0 :
H ≤ G =⇒ f (H) ≤ G0
(2) Για κάθε υποοµάδα K της G0 , το σύνολο f −1 (K) είναι υποοµάδα της G:
K ≤ G0 =⇒ f −1 (K) ≤ G
Απόδειξη. (1) Επειδή H ≤ G, ϑα έχουµε ότι eG ∈ H και άρα από την Πρόταση 13.3 ϑα έχουµε
eG0 = f (eG ) ∈ f (H). ΄Εστω z, w ∈ f (H). Τότε z = f (x) και w = f (y), όπου x, y ∈ H . Επειδή H ≤ G,
ϑα έχουµε : xy −1 ∈ H , και άρα χρησιµοποιώντας την Πρόταση 13.3 ϑα έχουµε :
xy −1 ∈ H =⇒ f (xy −1 ) ∈ f (H) =⇒ f (x)f (y −1 ) ∈ f (H) =⇒ f (x)f (y)−1 ∈ f (H) =⇒ zw−1 ∈ H
Εποµένως το υποσύνολο f (H) είναι υποοµάδα της G0 .
(2) Επειδή K ≤ G0 , έπεται ότι eG0 ∈ K και άρα επειδή eG0 = f (eG ), ϑα έχουµε ότι eG ∈ f −1 (K).
΄Εστω z, w ∈ f −1 (K). Τότε f (z) ∈ K και f (w) ∈ K . Επειδή K ≤ G0 , ϑα έχουµε f (z)f (w)−1 ∈ K .
΄Οµως από την Πρόταση 13.3, ϑα έχουµε :
K 3 f (z)f (w)−1 = f (z)f (w−1 ) = f (zw−1 ) =⇒ zw−1 ∈ f −1 (K)
Εποµένως το υποσύνολο f −1 (K) είναι υποοµάδα της G. 

Επειδή κάθε οµάδα H έχει τουλάχιστον δύο υποοµάδες : την τετριµµένη {eH } και την ίδια την
οµάδα H , κάθε οµοµορφισµός οµάδων f : G −→ G0 ορίζει δύο υποοµάδες : την f −1 ({eG0 }) ≤ G και την
f (G) ≤ G0 . ΄Ετσι οδηγούµαστε στον ακόλουθο ορισµό.

Ορισµός 13.7. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Ο πυρήνας του f είναι το υποσύνολο του συνόλου G το οποίο ορίζεται ως :

Ker(f ) = x ∈ G | f (x) = eG0
(2) Η εικόνα του f είναι το υποσύνολο του συνόλου G0 το οποίο ορίζεται ως :
Im(f ) = f (x) ∈ G0 | x ∈ G


Πόρισµα 13.8. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Ο πυρήνας Ker(f ) του f είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Η εικόνα Im(f ) του f είναι µια υποοµάδα της G.
Απόδειξη. Επειδή
Ker(f ) = x ∈ G | f (x) = eG0 = f −1 ({eG0 })


Im(f ) = f (x) ∈ G0 | x ∈ G = f (G)




και επειδή {eG0 } ≤ G0 και G ≤ G, οι ισχυρισµοί έπονται άµεσα από την προηγούµενη Πρόταση. 
291

Ορισµός 13.9. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Ο οµοµορφισµός f καλείται µονοµορφισµός αν η απεικόνιση f είναι 1-1.

f : G1 / / G2

(2) Ο οµοµορφισµός f καλείται επιµορφισµός αν η απεικόνιση f είναι επί, και τότε συνήθως ϑα
γράφουµε :
f : G1 / / G2

(3) Ο οµοµορφισµός f καλείται ισοµορφισµός αν η απεικόνιση f είναι 1-1 και επι, και τότε συνήθως
ϑα γράφουµε :

f : G1
= / G2

=
΄Ενας αυτοµορφισµός της G είναι ένας ισοµορφισµός f : G −→ G

Παράδειγµα 13.10. Θεωρούµε την πολλαπλασιαστική οµάδα U(Z12 ) των αντιστρεψίµων στοιχείων του
Z12 . Θα δείξουµε ότι υοπάρχει ένας ισοµορφισµός

f : U(Z12 )
= / V4

όπου V4 = {e, a, b, ab} είναι η (πολλαπλαστική) οµάδα του Klein. Πραγµατικά : γνωρίζουµε ότι η τάξη της
U(Z12 ) είναι ϕ(12) = 4 και µάλιστα :
 
U(Z12 ) = [k] ∈ Z12 | 1 ≤ k ≤ 12 & (k, 12) = 1 = [1]12 , [5]12 , [7]11 , [11]12
Τότε ορίζοντας
f ([1]12 ) = e, f ([5]12 ) = a, f ([7]12 ) = b, f ([11]12 ) = ab
ϐλέπουµε εύκολα ότι η f είναιο οµοµορφισµός, ο οποίος προφανώς είναι 1-1 και επί, άρα είναι ισοµορφισµός
οµάδων.
Θα κατασκευάσουµε έναν ισοµορφισµό :

=/
g : V4 Z2 × Z2
Πράγµατικά ορίζοντας :
g(e) = ([0]2 , [0]2 ), g(a) = ([1]2 , [0]2 ), g(b) = ([0]2 , [1]2 ), g(ab) = ([1]2 , [1]2 )
ϐλέπουµε άµεσα ότι η απεικόνιση g είναι ισοµορφισµός οµάδων.
Επειδή η σύνθεση ισοµορφισµών είναι προφανώς ισοµορφισµός, ϑέτοντας h := g ◦ f , ϑα έχουµε έναν
ισοµορφισµό

f : U(Z12 )
= / Z2 × Z2

Παράδειγµα 13.11. ΄Εστω G µια οµάδα. Για κάθε x ∈ G, ορίζουµε µια απεικόνιση :

fx : G −→ G, fx (a) = x−1 ax
Τότε η απεικόνιση fx είναι ένας αυτοµορφισµός της G. Πραγµατικά ϑα έχουµε :
(1) Η fx είναι οµοµορφισµός, διότι :
fx (ab) = x−1 abx = x−1 aebx = x−1 ax−1 xbx = (x−1 ax)(x−1 bx) = fx (a)fx (b)
292

(2) Η fx είναι 1-1, διότι :


fx (a) = fx (b) =⇒ x−1 ax = x−1 bx =⇒ ax = bx =⇒ a = b
και η fx είναι επί, διότι :
∀b ∈ G : fx (xbx−1 ) = x−1 (xbx−1 )x = x−1 xbx−1 x = ebe = b
Ο αυτοµορφισµός fx , ∀x ∈ G, καλείται ο εσωτερικός αυτοµορφισµός τον οποίον ορίζει το στοιχείο x.
΄Ενας αυτοµορφισµός f καλείται εσωτερικός αν και µόνον αν f = fx για κάποιο x ∈ G.

΄Ασκηση 288. ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :


(1) Η G είναι αβελιανή.
(2) Η απεικόνιση f : G −→ G, f (x) = x−1 είναι οµοµορφισµός.
(3) Η απεικόνιση g : G −→ G, f (x) = x2 είναι οµοµορφισµός.
(4) Η απεικόνιση h : G × G −→ G, h(x, y) = xy είναι οµοµορφισµός.

Πρόταση 13.12. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων.


(1) Ο f είναι µονοµορφισµός αν και µόνον αν Ker(f ) = {eG }.
(2) Ο f είναι επιµορφισµός αν και µόνον αν Im(f ) = G0 .
(3) Ο f είναι ισοµορφισµός αν και µόνον αν υπάρχει οµοµορφισµός g : G0 −→ G έτσι ώστε :
f ◦ g = IdG0 και g ◦ f = IdG
και τότε : g = f −1 και η f −1 είναι ισοµορφισµός.
Απόδειξη. (1) ΄Εστω ότι η f είναι µονοµορφισµός, δηλαδή 1-1, και έστω x ∈ Ker(f ). Τότε f (x) = eG0 .
Από την Πρόταση 13.3 γνωρίζουµε ότι f (eG ) = eG0 . Επειδή f (x) = eG0 = f (eG ) και η f είναι 1-1,
έπεται ότι x = eG . Εποµένως Ker(f ) ⊆ {eG }, και άρα Ker(f ) = {eG } καθώς πάντα έχουµε eG ∈ Ker(f )
διότι η Ker(f ) ≤ G.
Αντίστροφα έστω Ker(f ) = {eG } και έστω f (x) = f (y). Τότε
f (x) = f (y) =⇒ f (x)f (y)−1 = eG0 =⇒ f (x)f (y −1 ) = eG0 =⇒ f (xy −1 ) = eG0 =⇒
xy −1 ∈ Ker(f ) = {eG } =⇒ xy −1 = eG =⇒ x = y
και εποµένως η f είναι 1-1.
(2) Προφανώς ϑα έχουµε από τον ορισµό ότι η f είναι επιµορφισµός αν και µονον αν η f είναι επί αν
και µόνον αν f (G) = Im(f ) = G0 .
(3) ΄Εστω ότι ο οµοµορφισµός f είναι ισοµορφισµός, και άρα η f είναι 1-1 και επί. Τότε από την Πρότα-
ση 13.4(2), έπεται ότι η f −1 είναι οµοµορφισµός και ϑέτοντας g = f −1 ϐλέπουµε ότι ικανοποιούνται οι
Ϲητούµενες σχέσεις.
Αντίστροφα αν υπάρχει οµοµορφισµός g : G0 −→ G έτσι ώστε g ◦ f = IdG και f ◦ g = IdG0 , τότε ϑα
έχουµε :
(α) Η f είναι 1-1, διότι αν f (x) = eG , τότε
g(f (x)) = g(eG ) =⇒ (g ◦ f )(x) = eG0 =⇒ IdG (x) = eG =⇒ x = eG =⇒ Ker(f ) = {eG }
και από το (1) έπεται ότι η f είναι 1-1.
(ϐ) Η f είναι επί, διότι αν y ∈ G0 , τότε επειδή f ◦ g = IdG , ϑα έχουµε :
y = (f ◦ g)(y) =⇒ y = f (g(y)), όπου x := g(y) ∈ G και f (x) = y
και εποµένως η f είναι επί.
Από τα (α) και (ϐ) έπεται ότι η f είναι 1-1 και επί, και άρα η f είναι ισοµορφισµός. 
293

΄Ασκηση 289. Να δειχθεί ότι η απεικόνιση


f : Z16 −→ U(Z17 ), f ([k]16 ) = [3k ]17
είναι ένας ισοµορφισµός.

΄Ασκηση 290. Πόσοι οµοµορφισµοι Z6 −→ S3 υπάρχουν ;

Κλείνουµε την παρούσα υπο-ενότητα µε τη ακόλουθη σηµαντική γενίκευση της Πρότασης 13.6 και η
οποία, δοθέντος ενός οµοµορφισµού οµάδων f : G1 −→ G2 , µας δίνει µια 1-1 και επί αντιστοιχία µεταξύ
των υποοµάδων της G1 οι οποίες περιέχουν τον πυρήνα της f , και των υποοµάδων της G2 οι οποίες
περιέχονται στην εικόνα του f :

Θεώρηµα 13.13. ΄Εστω f : G1 −→ G2 ένας οµοµορφισµός οµάδων. Τότε η απεικόνιση


 
Φ: Υποοµάδες H της G1 έτσι ώστε : Ker(f ) ≤ H −→ Υποοµάδες K της G2 έτσι ώστε : K ≤ Im(f )
H 7−→ Φ(H) = f (H)
είναι 1-1 και επί, µε αντίστροφη την απεικόνιση :
 
Ψ: Υποοµάδες K της G2 έτσι ώστε : K ≤ Im(f ) −→ Υποοµάδες H της G1 έτσι ώστε : Ker(f ) ≤ H
K 7−→ Φ(K) = f −1 (K)
Απόδειξη. Αν H ≤ G1 , τότε προφανώς f (H) ⊆ f (G) = Im(f ), και αν K ≤ Im(f ) = f (G), τότε
{eG2 } ⊆ K και άρα Ker(f )f −1 ({eG2 }) ⊆ f −1 (K) ⊆ G. Εποµένως από την Πρόταση 13.6 ότι οι
απεικονίσεις Φ και Ψ είναι καλά ορισµένες µεταξύ των παραπάνω αναφεροµένων συνόλων υποοµάδων.
Μένει να δείξουµε ότι :
Ker(f ) ≤ H ≤ G =⇒ ΨΦ(H) = H και K ≤ Im(f ) =⇒ ΦΨ(K) = K
Με άλλα λόγια αρκεί να δείξουµε ότι :
Ker(f ) ≤ H ≤ G =⇒ f −1 (f (H)) = H και K ≤ Im(f ) =⇒ f (f −1 (K)) = K
Παρατηρούµε ότι, µε τους παραπάνω συµβολισµούς, ϑα έχουµε :
Ker(f ) ≤ H =⇒ Ker(f ) · H ⊆ H και
(1) Υποθέτουµε ότι : Ker(f ) ≤ H ≤ G.
΄Εστω h ∈ H . Τότε f (h) ∈ f (H) και εποµένως h ∈ f −1 (f (H)). ΄Αρα : H ⊆ f −1 (f (H)).
Αντίστροφα, έστω x ∈ f −1 (f (H)). Τότε f (x) ∈ f (H) και άρα f (x) = f (h), όπου h ∈ H .
Τότε :
f (x) = f (h) =⇒ f (x)f (h)−1 = eG =⇒ f (x)f (h−1 ) = eG =⇒ f (xh−1 ) = eG =⇒
xh−1 ∈ Ker(f ) =⇒ x ∈ Ker(f )h ⊆ Ker(f ) · H ⊆ H
και εποµένως f −1 (f (H)) ⊆ H . ΄Αρα :
f −1 (f (H)) = H
(2) Υποθέτουµε ότι K ≤ Im(f ) = f (G).
΄Εστω y ∈ f (f −1 (K)). Τότε y = f (x), όπου x ∈ f −1 (K) και εποµένως f (x) ∈ K . Τότε
y = f (x) ∈ K και άρα f (f −1 (K)) ⊆ K .
Αντίστροφα έστω k ∈ K ≤ f (G). Τότε k = f (x), για κάποιο x ∈ G και τότε προφανώς
x ∈ f −1 (K) διότι f (x) = k ∈ K . ΄Αρα k = f (x) ∈ f (f −1 (K)) και εποµένως K ⊆ f (f −1 (K)).
΄Αρα :
K = f (f −1 (K))
294

Από τα (1) και (2) έπεται ότι ΨΦ(H) = H για κάθε υποοµάδα H της G1 η οποία περιέχει τον πυρήνα
της G και ΦΨ(K) = K , για κάθε υποοµάδα K της G2 η οποία περιέχεται στην εικόνα της f . Εποµένως
η απεικόνιση Φ είναι 1-1 και επί και η Ψ είναι η αντίστροφή της. 

13.3. ∆οµικές Ιδιότητες Οµάδων - Κριτήρια (Μη)-Ισοµορφίας. Στην παρούσα υπο-ενότητα ϑα δο-
ύµε εν συντοµία κάποιες ιδιότητες οι οποίες είναι κοινές για οµάδες οι οποίες είναι ισόµορφες.
Πρόταση 13.14. Θεωρούµε την ακόλουθη σχέση ισοµορφίας στην συλλογή Grp όλων των οµάδων :
∀G1 , G2 ∈ Grp : G1 ∼ = G2 υπάρχει ένας ισοµορφισµός f : G1 −→ G2

Τότε η σχέση = είναι µια σχέση ισοδυναµίας επι της συλλογής Grp.
Απόδειξη. (1) Η σχέση ∼= είναι ανακλαστική, δηλαδή G ∼ = G για κάθε οµάδα G, διότι η ταυτοτική
απεικόνιση IdG : G −→ G είναι πάντα ισοµορφισµός.
(2) ΄Εστω G1 ∼ = G2 , και έστω f : G1 −→ G2 ένας ισοµορφισµός. Τότε από την Πρόταση 13.10, η
αντίστροφη f −1 : G2 −→ G1 της f είναι ισοµορφισµός και άρα : G2 ∼ = G1 . ΄Αρα η σχέση ∼
= είναι
συµµετρική.
(3) ΄Εστω τώρα G1 ∼ = G2 και G2 ∼ = G3 . Τότε υπάρχουν ισοµορφισµοί οµάδων f : G1 −→ G2 και
g : G2 −→ G3 . Από την Πρόταση 13.4 έπεται άµεσα ότι η σύνθεση g ◦ f : G1 −→ G3 είναι ισοµορ-
ϕισµός και εποµένως ϑα έχουµε G1 ∼ = G3 . ΄Αρα η σχέση ∼
= είναι µεταβατική.

΄Αρα η σχέση = είναι µια σχέση ισοδυναµίας. 

Από την παραπάνω Πρόταση έπεται ότι η σχέση ισοδυναµίας ‘‘ ∼


= ’’ επί της συλλογής Grp όλων των
οµάδων, επάγει µια διαµέριση της συλλογής Grp:
Grp/∼

= = = ⊆ Grp | G ∈ Grp
[G]∼
όπου για κάθε οµάδα G, η κλάση ισοδυναµίας της G ως προς την ‘‘ ∼
= ’’:
0 ∼
 0
[G]∼= = G ∈ Grp | G = G
καλείται κλάση ισοµορφίας της οµάδας G.
Εποµένως η κλάση ισοδυναµίας [G]∼ 0
= µιας οµάδας G, αποτελείται από όλες τις οµάδες G οι οποίες
είναι ισόµορφες µε την G, και όπως ϑα δούµε αργότερα όλες αυτές οι οµάδες έχουν τις ίδιες δοµικές
ιδιότητες, δηλαδή τις ίδιες ιδιότητες οι οποίες απορρέουν από τα αξιώµατα µιας οµάδας. Γι΄ αυτόν τον
λόγο ισόµορφες οµάδες ϑα ϑεωρούνται ότι είναι ίδιες και ϑα τις ταυτίζουµε, µέσω κάποιου ισοµορφισµού.

΄Εστω G µια οµάδα, και έστω


G0 ∈ Grp | G0 ∼

[G]∼
= = = G
η κλάση ισοµορφίας της G ως προς τη σχέση ‘‘ ∼
= ’’ ισοµορφίας.

Ορισµός 13.15. Μια ιδιότητα (P ) η οποία αφορά µια οµάδα καλείται δοµική ιδιότητα οµάδας αν και
µόνον αν :
µια οµάδα G ικανοποιεί την ιδιότητα (P ) ⇐⇒ κάθε οµάδα G0 ∈ [G]∼
= ικανοποιεί την ιδιότητα (P )
∆ηλαδή µια ιδιότητα η οποία αφορά οµάδες είναι δοµική ιδιότητα αν και µόνον αν : η ιδιότητα ισχύει σε
µια οµάδα G αν και µόνον αν ισχύει σε κάθε οµάδα η οποία είναι ισόµορφη µε την G.

Παράδειγµα 13.16. Οι επόµενες ιδιότητες είναι δοµικές ιδιότητες οµάδας :


(1) Η τάξη µιας οµάδας : αν G είναι µια οµάδα µε o(G) = n (< ∞ ή = ∞) τότε προφανώς κάθε
οµάδα G0 η οποία είναι ισόµορφη µε την G έχει τάξη o(G0 ) = o(G).
295

(2) Η ιδιότητα µιας οµάδας να είνα αβελιανή : αν G είναι µια αβελιανή οµάδα τότε προφανώς κάθε
οµάδα G0 η οποία είναι ισόµορφη µε την G είναι αβελιανή.
(3) Η ιδιότητα µιας οµάδας να είνα κυκλική : αν G είναι µια κυκλική οµάδα τότε προφανώς κάθε
οµάδα G0 η οποία είναι ισόµορφη µε την G µέσω ενός ισοµορφισµού f , είναι κυκλική, διότι αν
G = hai, τότε G0 = hf (a)i.
(4) Η ιδιότητα µια οµάδα να έχει στοιχεία πεπερασµένης ή άπειρης τάξης.
(5) Η ιδιότητα ότι το πλήθος των υποοµάδων µιας οµάδας G να είναι κάποιος αριθµός (πεπερασµένος
ή άπειρος) µεταφέρεται σε κάθε οµάδα ισόµορφη µε την G.
(6) ΄Οπως ϑα δούµε στην επόµενη ενότητα 14, αν περιορισθούµε σε κυκλικές οµάδες, τότε η τάξη µιας
κυκλικής οµάδας προσδιορίζει την κλάση ισοµορφίας της.
(7) Η ιδιότητα ότι όλες οι υποοµάδες µιας οµάδας G να είναι αβελιανές, κυκλικές, κανονικές, κτλ,
µεταφέρεται σε κάθε ισόµορφη µε την G οµάδα.
Εποµένως αν µια οµάδα G ικανοποιεί µια δοµική ιδιότητα οµάδας (P ) και µια οµάδα H δεν ικανοποιεί
την (P ), τότε οι οµάδες G και H δεν είναι ισόµορφες.

Για παράδειγµα η προσθετική οµάδα (R, +) και η πολλαπλασιαστική οµάδα (R∗ , ·) δεν είναι ισόµορφες,
διότι η οµάδα R∗ έχει ένα στοιχείο τάξης 2, το −1, και η R δεν έχει κανένα στοιχείο πεπερασµένης τάξης
εκτός του ταυτοτικού.

΄Ασκηση 291. Θεωρούµε το σύνολο


n  o
G= ab ∈ M3×3 (Z3 ) | a · c = 1 στο Z3
0c

(1) Να δείξετε ότι το σύνολο G εφοδιασµένο µε την συνήθη πολλαπλασιασµό πινάκων αποτελεί οµάδα.
(2) Να δείξετε ότι η οµάδα G είναι κυκλική τάξης 6.
(3) Να ϐρεθεί µια υποοµάδα H της G τάξης 3 και να υπολογισθεί η οµάδα πηλίκο G/H .
(4) Να ϐρεθεί µια υποοµάδα K της G τάξης 2 και να υπολογισθεί η οµάδα πηλίκο G/K .
296

13.4. Οµοµορφισµοί και Κανονικές Υποοµάδες. Υπάρχει µια άµεση σχέση µεταξύ κανονικών υπο-
οµάδων µιας οµάδας G και οµοµορφισµών οµάδων που εκκινούν από την G. Στην παρούσα ενότητα ϑα
αναλύσουµε αυτή τη σχέση.

Θα δούµε τώρα µια σηµαντική ιδιότητα την οποία έχει ο πυρήνας ενός οµοµορφισµού.

Πρόταση 13.17. ΄Εστω f : G −→ G0 ένας οµοµορφισµός οµάδων. Τότε ο πυρήνας Ker(f ) είναι µια
κανονική υποοµάδα της G:
Ker(f ) E G δηλαδή ∀g ∈ G : g Ker(f ) = Ker(f )g
Απόδειξη. Θέτουµε για ευκολία :
gH = f −1 {f (g)} = x ∈ G | f (x) = f (g) = Hg,
 
H := Ker(f ) και ϑα δείξουµε ότι : ∀g ∈ G
Θα έχουµε :
x ∈ f −1 {f (g)} =⇒ f (x) = f (g) =⇒ f (g)−1 f (x) = eG0 =⇒ f (g −1 x) = eG0 =⇒


g −1 x ∈ H = Ker(f ) =⇒ x ∈ gH =⇒ f −1 {f (g)} ⊆ gH

(∗)
Αντίστροφα :
y ∈ gH =⇒ y = gh, όπου h ∈ H =⇒ f (y) = f (gh) = f (g)f (h) = f (g)eG0 = f (g) =⇒
y ∈ f −1 {f (g)} =⇒ gH ⊆ f −1 {f (g)}
 
(∗∗)
Από τις σχέσεις (∗) και (∗∗), έπεται ότι
gH = f −1 {f (g)} f −1 {f (g)} = Hg
 
και παρόµοια
Εποµένως ϑα έχουµε :
∀g ∈ G : g Ker(f ) = Ker(f )g = f −1 {f (g)}


και άρα από την Πρόταση 10.4, έπεται ότι ο πυρήνας Ker(f ) είναι κανονική υποοµάδα της G. 

Η παραπάνω Πρόταση πιστοποιεί ότι ο πυρήνας ενός οµοµορφισµού είναι κανονική υποοµάδα. Φυ-
σιολογικά τίθεται το ερώτηµα αν, αντίστροφα, κάθε κανονική υποοµάδα είναι πυρήνας ενός οµοµορφι-
σµού.
Η ακόλουθη Πρόταση δίνει καταφατική απάντηση στο παραπάνω ερώτηµα.

Πρόταση 13.18. ΄Εστω H E G µια κανονική υποοµάδα της οµάδας G, και έστω G/H η επαγόµενη
οµάδα-πηλίκο.
(1) Η απεικόνιση προβολής
πH : G −→ G/H, πH (x) = [x]H = xH
είναι ένας επιµορφισµός οµάδων.
(2)
H = Ker(πH )
Απόδειξη. (1) Επειδή η H είναι κανονική υποοµάδα της G, γνωρίζουµε ότι ο πολλαπλασιασµός στο
σύνολο-πηλίκο G/H ικανοποιεί τη σχέση [x]H [y]H = [xy]H . Εποµένως ϑα έχουµε :
πH (xy) = [xy]H = (xy)H = (xH)(yH) = [x]H [y]H = πH (x)πH (y)
και άρα η πH είναι οµοµορφισµός, και προφανής η πH είναι επιµορφισµός.
(2) Θα έχουµε :
  
Ker(πH ) = x ∈ G | πH (x) = eG/H = x ∈ G | xH = eG H = x ∈ G | x ∈ H = H 
297

Παρατήρηση 13.19. Θα δούµε στην ενότητα 15 ότι «µέχρι ισοµορφισµό» η αντιστοιχία


επιµορφισµοί f : G −→ G0 ,
 
Φ: κανονικές υποοµάδες H της G −→ Φ(H) = πH : G −→ G/H
είναι 1-1 και επί, µε αντίστροφη την αντιστοιχία
επιµορφισµοί f : G −→ G0 }
 
Ψ: −→ κανονικές υποοµάδες H της G , Ψ(f ) = Ker(f )
Εποµένως υπό αυτή την οπτική γωνία, κανονικές υποοµάδες της G και επιµορφισµοί οι οποίοι εκκινούν
από την G είναι ισοδύναµες έννοιες.
΄Ηδη έχουµε δείξει στην Πρόταση 13.13, ότι για κάθε κανονική υποοµάδα H E G ισχύει H = Ker πH
το οποίο σηµαίνει ότι :
∀H E G: ΦΨ(H) = H
΄Ετσι µένει να δείξουµε ότι : για κάθε επιµορφισµό οµάδων f : G −→ G0 , ο επιµορφισµός f είναι «ισόµορφος»
µε τον κανονικό επιµορφισµό πH : G −→ G/H , όπου H := Ker(f ). Ιδιαίτερα πρέπει να δείξουµε ότι ο
επιµορφισµός f επάγει έναν ισοµορφισµό

=
fe : G/ Ker(f ) −→ G0
Αυτό είναι αντικείµενο του Πρώτου Θεωρήµατος Ισοµορφισµών που ϑα δούµε στην µεθεπόµενη ενότητα 15.

13.5. Το Θεώρηµα του Cayley. Υοπενθυµίζουµε ότι για κάθε µη-κενό σύνολο A, το σύνολο

S(A) = σ : A −→ A | σ : 1-1 και επί
των 1-1 και επί απεικονίσεων από το σύνολο A στον εαυτό του αποτελεί µια οµάδα µε πράξη τη σύνθεση
απεικονίσεων. Η οµάδα S(A) καλείται η συµµετρική οµάδα επί του συνόλου A. Αν A = {1, 2, · · · , n},
τότε
S(A) = S({1, 2, · · · , n}) = Sn
είναι η n-οστή συµµετρική οµάδα.

Πρόταση 13.20. ΄Εστω A και B δύο µη-κενά σύνολα. Αν τα σύνολα A και B έχουν το ίδιο πλήθος
στοιχείων, τότε οι συµµετρικές οµάδες S(A) και S(B) είναι ισόµορφες :
|A| = |B| =⇒ S(A) ∼
= S(B)
Απόδειξη. Επειδή τα σύνολα A και B έχουν το ίδιο πλήθος στοιχείων, έπεται ότι υπάρχει µια 1-1 και
επί απεικόνιση
ϕ : A −→ B
Ορίζουµε µια απεικόνιση :
e : S(A) −→ S(B),
ϕ ϕ(σ)
e = ϕ ◦ σ ◦ ϕ−1
Θα δείξουµε ότι η ϕ
e είναι ισοµορφισµός οµάδων, δηλαδή : 1-1, επί, και οµοµορφισµός.
(1) 1-1: ΄Εστω σ, τ ∈ S(A), τότε :
ϕ(σ)
e e ) =⇒ ϕ ◦ σ ◦ ϕ−1 = ϕ ◦ τ ◦ ϕ−1 =⇒ σ ◦ ϕ−1 = τ ◦ ϕ−1 =⇒ σ = τ
= ϕ(τ
(2) Επί: ΄Εστω ρ ∈ S(B). Τότε :
σ := ϕ−1 ◦ ρ ◦ ϕ ∈ S(A) και ϕ(σ)
e = ϕ ◦ σ ◦ ϕ−1 = ϕ ◦ (ϕ−1 ◦ ρ ◦ ϕ) ◦ ϕ−1 = ρ
(3) Οµοµορφισµός: ΄Εστω σ, τ ∈ S(A), τότε :
e ◦ τ ) = ϕ ◦ σ ◦ τ ◦ ϕ−1 = ϕ ◦ σ ◦ IdA ◦ τ ◦ ϕ−1 = ϕ ◦ σ ◦ ϕ−1 ◦ ϕ ◦ τ ◦ ϕ−1 = ϕ(σ)
ϕ(σ e ◦ ϕ(τ
e ) 
298

Παρατήρηση 13.21. Αντίστροφα αν A και B είναι δύο µη-κενά σύνολα µε πεπερασµένο πλήθος στοιχε-
ίων, και οι συµµετρικές οµάδες S(A) και S(B) είναι ισόµορφές, τότε |A| = |B|.
Πραγµατικά, έστω |A| = n και |B| = m. Αν n 6= m, τότε χωρίς ϐλάβη της γενικότητας, έστω n < m.
Τότε επειδή S(A) ∼ = S(B), ϑα έχουµε o(S(A)) = o(S(B)), και άρα n! = m!. ΄Οµως : m! = 1 2 3 · · · n (n+
1) · · · m = n! (n + 1) · · · m το οποίο είναι άτοπο διότι n! = m!. ΄Αρα n = m και εποµένως : |A| = |B|.

Το ακόλουθο σηµαντικό Θεώρηµα, το οποίο οφείλεται στον Cayley, πιστοποιεί ότι κάθε οµάδα G είναι
ισόµορφη µε µια οµάδα µεταθέσεων, δηλαδή µε µια υποοµάδα µιας συµµετρικής οµάδας. Με ϐάση
το Θεώρηµα του Cayley, η Θεωρία οµάδων ανάγεται τυπικά στην Θεωρία συµµετρικών οµάδων και των
υποοµάδων τους.

Θεώρηµα 13.22. (Θεώρηµα Cayley) ΄Εστω G µια οµάδα. Τότε υπάρχει ένας µονοµορφισµός οµάδων

LG : G / / S(G)

Εποµένως η G είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(LG ) ≤ S(G):



LG : G
= / Im(LG ) ≤ S(G)

Απόδειξη. Θεωρούµε απεικόνιση


LG : G −→ S(G), LG (g) = lg
όπου
lg : G −→ G, lg (x) = gx
Θα δείξουµε τον ισχυρισµό της εκφώνησης σε µια σειρά ϐηµάτων :
(1) Για κάθε g ∈ G, η απεικόνιση lg : G −→ G είναι 1-1 και επί, δηλαδή είναι µια µετάθεση του
συνόλου G:
∀g ∈ G : LG (g) = lg ∈ S(G)
Πράγµατι ϑα έχουµε :
lg (x) = lg (y) =⇒ gx = gy =⇒ x = y =⇒ lg : 1-1
∀y ∈ G : lg (g −1 y) = g(g −1 y) = gg −1 y = eG y = y =⇒ lg : επί
Εποµένως πράγµατι η απεικόνιση LG στέλνει την G στην οµάδα µετυαθέσεων S(G).
(2) Η απεικόνιση LG : G −→ S(G) είναι οµοµορφισµός οµάδων.
Πράγµατι, ϑα έχουµε :
LG (g1 g2 ) = lg1 g2 και LG (g1 ) ◦ LG (g2 ) = lg1 ◦ lg2
΄Ετσι πρέπει να δείξουµε ότι οι απεικονίσεις lg1 g2 και lg1 ◦ lg2 είναι ίσες. Θα έχουµε :
 
lg1 ◦ lg2 (x) = lg1 lg2 (x) = lg1 (g2 x) = g1 (g2 x) = (g1 g2 )x = lg1 g2 (x)
΄Αρα lg1 g2 = lg1 ◦ lg2 και άρα
LG (g1 g2 ) = lg1 g2 = lg1 ◦ lg2 = LG (g1 ) ◦ LG (g2 )
δηλαδή η απεικόνιση LG είναι οµοµορφισµός οµάδων.
(3) Η απεικόνιση LG : G −→ S(G) είναι µονοµορφισµός.
Πράγµατι, ϑα έχουµε :
 
Ker(LG ) = g ∈ G | LG (g) = IdG = g ∈ G | lg = IdG =
 
= g ∈ G | lg (x) = Id(x), ∀x ∈ G = g ∈ G | gx = x, ∀x ∈ G = {eG }
Εποµένως, σύµφωνα µε την Πρόταση 13.13, η απεικόνιση LG είναι µονοµορφισµός οµάδων.
299

(4) Θέτοντας
G0 = lg ∈ S(G) | g ∈ G = Im(LG ) ≤ S(G)


έχουµε έναν ισοµορφισµό G ∼


= G0 ≤ S(G).
Πράγµατι, επειδή η απεικόνιση LG : G −→ S(G) είναι οµοµορφισµός και 1-1, έπεται ότι ϑα
επάγει µια 1-1 και επί απεικόνιση
LG : G −→ Im(LG ), LG (g) = lg
η οποία προφανώς είναι οµοµορφισµός, και άρα ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό

=
LG : G −→ Im(LG ) ≤ S(G)
όπου Im(LG ) είναι η ακόλουθη υποοµάδα της S(G):
 
Im(LG ) = LG (g) ∈ S(G) | g ∈ G = lg ∈ S(G) | g ∈ G ≤ S(G) 

Μπορούµε να ϑεωρήσουµε και την απεικόνιση


RG : G −→ S(G), RG (g) = rg
όπου
rg : G −→ G, rg (x) = xg
Ακριβώς µε τον ίδιο τρόπο όπως στο Θεώρηµα 13.23, αποδεικνύεται ότι υπάρχει µια 1-1 απεικόνιση

RG : G / S(G)

η οποία όµως δεν είναι µονοµορφισµός οµάδων διότι εύκολα ϐλέπουµε ότι ισχύει :
Rg1 g2 = Rg2 ◦ Rg1 και όχι Rg1 g2 = Rg1 ◦ Rg2
∆ιορθώνουµε το πρόβληµα ως εξής : ΄Εστω η απεικόνιση
·op : G × G −→ G, x x ·op y = yx
Τότε εύκολα ϐλέπουµε ότι το Ϲεύγος (G, ·op ) είναι µια οµάδα, η οποία καλείται η αντίθετη οµάδα της
G, και συµβολίζεται µε Gop . Τότε προφανώς ϑα έχουµε έναν µονοµορφισµό
RG : Gop / / S(G)

και η Gop είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(RG ) ≤ S(G):



RG : Gop
= / Im(RG ) ≤ S(G)

Θα λέµε ότι η G είναι αντι-ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(RG ) της S(G).


Εναλλακτικά για να αποφύγουµε το πρόβληµα, ορίζουµε µια απεικόνιση
RG : G −→ S(G), RG (g) = rg
όπου
rg : G −→ G, rg (x) = xg −1
Ακριβώς µε τον ίδιο τρόπο όπως στο Θεώρηµα 13.23, αποδεικνύεται ότι η RG είναι µια 1-1 απεικόνιση

RG : G / S(G)

η οποία είναι µονοµορφισµός οµάδων διότι εύκολα ϐλέπουµε ότι ισχύει :


Rg1 g2 = Rg1 ◦ Rg2

΄Ετσι µε ϐάση την παραπάνω συζήτηση, δίνουµε τον ακόλουθο ορισµό :


300

Ορισµός 13.23. ΄Εστω G µια οµάδα.


(1) Ο µονοµορφισµός
LG : G −→ S(G), g 7−→ LG = lg , και lg (x) = gx
καλείται η αριστερή κανονική αναπαράσταση της G.
(2) Ο µονοµορφισµός
RG : G −→ S(G), g 7−→ RG = rg , και rg (x) = xg −1
καλείται η δεξιά κανονική αναπαράσταση της G.

Πόρισµα 13.24. ΄Εστω G µια πεπερασµένη οµάδα τάξης o(G) = n.


(1) Η αριστερή κανονική αναπαράσταση LG της G ορίζει έναν µονοµορφισµό
LG : G −→ Sn , g 7−→ LG = lg , και lg (x) = gx
και άρα κάθε πεπερασµένη οµάδα τάξης n είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(LG ) της Sn .
(2) Η δεξιά κανονική αναπαράσταση RG της G ορίζει έναν µονοµορφισµό
RG : G −→ Sn , g 7−→ RG = rg , και rg (x) = xg −1
και άρα κάθε πεπερασµένη οµάδα τάξης n είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(RG ) της Sn .

Παράδειγµα 13.25. Θα υπολογίσουµε την αριστερή κανονική αναπαράσταση της κυκλικής οµάδας G
τάξης 3:
G = e, a, b = e, a, a2 = hai
 

Επειδή o(G) = 3, έπεται ότι η G ϑα είναι ισόµορφη µε την υποοµάδα Im(LG ) της S3 , και ϑα έχουµε :

Im(LG ) = le , la , lb ≤ S3
Οι πίνακες Cayley του πολλαπλασιασµού των οµάδων G και Im(LG ) είναι :

· e a b · le la lb
 e e a b  le le la lb
G = e, a, b : και Im LG = le , la , lb :
a a b e la la lb le
b b e a lb lb le la
Θα προσδιορίσουµε τις µεταθέσεις le , la , lb :
(1) Η µετάθεση
le : G −→ G, le (x) = ex
΄Αρα :
le (e) = ee = e2 = e, le (a) = ea = a, le (b) = e = b
Εποµένως η απεικόνιση le είναι η ταυτοτική µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b}:
 
e a b
le =
e a b
(2) Η µετάθεση
la : G −→ G, la (x) = ax
΄Αρα :
la (e) = ae = a, la (a) = aa = a2 = b, la (b) = ab = e
Εποµένως η απεικόνιση la είναι η ακόλουθη µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b}:
 
e a b
la = = (e a b)
a b e
301

(3) Η µετάθεση
lb : G −→ G, lb (x) = bx
΄Αρα :
lb (e) = be = b, lb (a) = ba = e, lb (b) = bb = b2 = a
Εποµένως η απεικόνιση la είναι η ακόλουθη µετάθεση του συνόλου G = {e, a, b}:
 
e a b
lb = = (e b a)
b e a
Εποµένως η G είναι ισόµορφη µε τη ακόλουθη οµάδα µεταθέσεων (υποοµάδα της S(G)):

Im(LG ) = (e), (eab), (eba)
Χρησιµοποιώντας την 1-1 και επί απεικόνιση G = {e, a, b} −→{1, 2, 3}, όπου e  1, a  2, b  3,
από την Πρόταση 13.22, ϑα έχουµε ότι η S(G) είναι ισόµορφη µε την S3 .
Εποµένως η G είναι ισόµορφη µε τη ακόλουθη οµάδα µεταθέσεων (υποοµάδα της S3 ):

Im(LG ) = (e), (123), (132)
η οποία συµπίπτει µε την εναλλάσσουσα οµάδα A3 . ΄Αρα :

LG : G
= / A3 ≤ S3

Παρόµοια δουλεύουµε για την εύρεση της δεξιάς κανονικής αναπαράστασης της G.

΄Ασκηση 292. Να υπολογισθεί η αριστερή κανονική αναπαράσταση της οµάδας του Klein V4 .

Κλείνουµε την παρούσα ενότητα µε το ακόλουθο, σηµαντικό απο ϑεωρητικής πλευράς, αποτέλεσµα.

Θεώρηµα 13.26. Για κάθε n ≥ 1, το πλήθος των κλάσεων ισοµορφίας των πεπερασµένων οµάδων τάξης
n είναι πεπερασµένο.
Απόδειξη. Από το Θεώρηµα του Cayley έπεται ότι κάθε οµάδα G τάξης n είναι ισόµορφη µε µια υποο-
µάδα της συµµετρικης οµάδας Sn . Επειδή η Sn είναι µια πεπερασµένη οµάδα (τάξης n!), έπεται ότι το
σύνολο των υποοµάδων της είναι πεπερασµένο. Συµπεραίνουµε ότι το πλήθος των κλάσεων ισοµορφίας
των οµάδων τάξης n είναι ίσο µε το σύνολο των υποοµάδων της Sn και εποµένως είναι πεπερασµένο. 
302

14. Ταξινόµηση Κυκλικών Οµάδων και Οµάδες Αυτοµορφισµών


Στην παρούσα ενότητα ϑα ταξινοµήσουµε τις κυκλικές οµάδες ως προς τη σχέση ισοµορφίας. Ε-
πίσης ϑα αποδείξουµε ένα σηµαντικό κριτήριο ισοµορφίας κυκλικών οµάδων. Τέλος ϑα µελετήσουµε εν
συντοµία τη δοµή του συνόλου των οµοµορφισµών και ισοµορφισµών µεταξύ κυκλικών οµάδων.

14.1. Ταξινόµηση ΄Απειρων Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα ενότητα ϑα ταξινοµήσουµε τις κυκλι-
κές οµάδες άπειρης τάξης και ϑα περιγράψουµε την κλάση ισοµορφίας τους.

Θεώρηµα 14.1. Κάθε άπειρη κυκλική οµάδα G είναι ισόµορφη µε την προσθετική οµάδα (Z, +) των
ακεραίων.

Απόδειξη. ΄Εστω G = hai = an ∈ G | n ∈ Z , όπου o(a) = ∞. Ορίζουµε απεικόνιση




f : Z −→ G, f (n) = an
Θα έχουµε :
f (n + m) = an+m = an am = f (n)f (m)
Αν f (n) = f (m), τότε an = am και άρα an−m = e. Επειδή o(a) = ∞, ϑα έχουµε αναγκαστικά
n − m = 0 και άρα n = m. ∆ηλαδή η f είναι 1-1. Αν x ∈ G, τότε x = ak για κάποιον ακέραιο k ∈ Z.
Τότε f (k) = ak = x, και εποµένως η f είναι επί. ΄Αρα η f είναι ισοµορφισµός και εποµένως η G είναι
ισόµορφη µε την (Z, +). 

Θεώρηµα 14.2. ∆ύο άπειρες κυκλικές οµάδες είναι ισόµορφες.

Απόδειξη. ΄Εστω
G1 = hai = an ∈ G1 | n ∈ Z G2 = hbi = bm ∈ G2 | m ∈ Z
 
και
δύο άπειρες κυκλικές οµάδες. Τότε από το Θεώρηµα 14.1 οι οµάδες G1 και G2 είναι και οι δύο ισόµορφες
µε την (Z, +) και άρα οι G1 και G2 είναι ισόµορφες διότι η σχέση ισοµορφίας είναι σχέση ισοδυναµίας
στην συλλογή όλων των οµάδων.
∆ιαφορετικά: Ορίζουµε απεικόνιση
f : G1 −→ G2 , f (an ) = bn
Τότε
f (an am ) = f (an+m ) = bn+m = bn bm = f (an )f (am )
και άρα η f είναι οµοµορφισµός. Επιπλέον η f είναι ισοµορφισµός, διότι χρησιµοποιώντας την περι-
γραφή των συνόλων G1 και G2 και το γεγονός ότι οι γεννήτορες a, b έχουν άπειρη τάξη, ϑα έχουµε :
f (an ) = f (am ) =⇒ bn = bm =⇒ n = m =⇒ an = am =⇒ f : 1-1
∀ bm ∈ G2 : f (am ) = bm =⇒ f : επί 

Υπενθυµίζουµε ότι η σχέση ισοµορφίας ‘‘ ∼= ’’ στο σύνολο Grp όλων των οµάδων είναι µια σχέση
ισοδυναµίας και αν G είναι µια οµάδα, τότε [G]∼
= συµβολίζει την κλάση ισοµορφίας της G.

Θεώρηµα 14.3.

= = G ∈ Grp | G : άπειρη κυκλική
[(Z, +)]∼
303

Απόδειξη. Αν G είναι µια άπειρη κυκλική οµάδα, τότε από το Θεώρηµα 14.1, έπεται ότι G ∼ = (Z, +) και
άρα G ∈ [(Z, +)]= . Αντίστροφα αν G ∈ [(Z, +)]= , τότε η G είναι ισόµορφη µε την (Z, +) και τότε η G
∼ ∼

=
είναι άπειρη κυκλική οµάδα διότι : έστω f : Z −→ G ένας ισοµορφισµός µε αντίστροφο ισοµορφισµό
f −1 . Θέτουµε f (1) = a. Τότε G = hai, διότι έστω x ∈ G. Τότε f −1 (x) ∈ Z και άρα f −1 (x) = n. Θα
έχουµε x = f (f −1 (x)) = f (n) = f (n1) = f (1)n = an ∈ hai. Εποµένως G = hai και η G είναι κυκλική
µε γεννήτορα το a η οποία είναι προφανώς άπειρη. 

Κλείνουµε την παρούσα υπο-ενότητα µε µια ενδιαφέρουσα ιδιότητα των άπειρων κυκλικών οµάδων.

Πρόταση 14.4. ΄Εστω F = hai µια άπειρη κυκλική οµάδα. Τότε για κάθε οµάδα G και x ∈ G, υπάρχει
µοναδικός οµοµορφισµός f : F −→ G έτσι ώστε : f (a) = x.
Απόδειξη. Θεωρούµε την απεικόνιση
f : F −→ G, f (an ) = xn
Τότε η αεπικόνιση f είναι προφανλώς καλά ορισµένη και είναι οµοµορφισµός, διότι : f (an am ) =
f (an+m ) = xn+m = xn xm = f (an )f (am ). Ο οµοµορφισµός f είναι µοναδικός, διότι αν g : F −→ G
είναι ένας άλλος οµοµορφισµός µε την ιδιότητα g(a) = x, τότε g(an ) = g(a)n = xn = f (an ), ∀n0 ∈ Z.
Εποµένως f = g . 

14.2. Ταξινόµηση Πεπερασµένων Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα ενότητα ϑα ταξινοµήσουµε τις
κυκλικές οµάδες πεπερασµένης τάξης και ϑα περιγράψουµε την κλάση ισοµορφίας κάθε κυκλικής
οµάδας τάξης n, ∀n ≥ 1.

Θεώρηµα 14.5. Κάθε πεπερασµένη κυκλική οµάδα τάξης n ≥ 1 είναι ισόµορφη µε την προσθετική οµάδα
(Zn , +) των ακεραίων modulo n.
Απόδειξη. ΄Εστω G = hai = e, a, a2 , · · · , an−1 , όπου o(a) = n. Ορίζουµε απεικόνιση


f : Zn −→ G, f ([k]n ) = ak
∆είχνουµε ότι η f είναι καλά ορισµένη. ΄Εστω [k]n = [k 0 ]n και εποµένως n | k − k 0 . ΄Ετσι k − k 0 = nr ,
για κάποιο r ∈ Z. Τότε :
0 0 0
ak−k = anr = (an )r = er = e =⇒ ak a−k = e =⇒ ak = ak =⇒ f ([k]n ) = f ([k 0 ]n )
Εποµένως η f είναι καλά ορισµένη και επιπλέον η f είναι οµοµορφισµός, διότι :
f ([k]n + [l]n ) = f ([k + l]n ) = ak+l = ak al = f ([k]n )f ([l]n )
Αν f ([k]n ) = f ([l]n ), όπου 0 ≤ k, l ≤ n − 1, τότε ak = al και άρα ak−l = e. Επειδή o(a) = n, ϑα έχουµε
αναγκαστικά n | k − l και άρα [k]n = [l]n . ∆ηλαδή η f είναι 1-1. Επειδή η f είναι προφανώς επί, έπεται
ότι η f είναι ισοµορφισµός και άρα η G είναι ισόµορφη µε την (Zn , +). 

Θεώρηµα 14.6. ∆ύο πεπερασµένες κυκλικές οµάδες ίδιας τάξης είναι ισόµορφες.
Απόδειξη. ΄Εστω
G1 = hai = e, a, a2 , · · · , an−1 G2 = hbi = e, b, b2 , · · · , bn−1
 
και
δύο κυκλικές οµάδες τάξης n. Τότε από το Θεώρηµα 14.5 οι οµάδες G1 και G2 είναι και οι δύο ισόµορφες
µε την (Zn , +) και άρα οι G1 και G2 είναι ισόµορφες διότι η σχέση ισοµορφίας είναι σχέση ισοδυναµίας
στην συλλογή όλων των οµάδων.
304

∆ιαφορετικά: Ορίζουµε απεικόνιση


f : G1 −→ G2 , f (ak ) = bk , 0≤k ≤n−1
Τότε εύκολα ϐλέπουµε ότι η f είναι ένας ισοµορφισµός οµάδων. 

Θα περιγραψουµε τώρα την κλάση ισοµορφίας µιας κυκλικής οµάδας τάξης n.

Θεώρηµα 14.7. 
= = G ∈ Grp | G : κυκλική τάξης n
[(Zn , +)]∼
Απόδειξη. Αν G είναι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα τάξης n, τότε από το Θεώρηµα 14.5, έπεται ότι
G ∼
= (Zn , +) και άρα G ∈ [(Zn , +)]∼
= . Αντίστροφα αν G ∈ [(Zn , +)]∼
= , τότε η G είναι ισόµορφη µε

=
την (Zn , +) και τότε η G είναι µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα τάξης n, διότι : έστω f : Zn −→ G
ένας ισοµορφισµός µε αντίστροφο ισοµορφισµό f −1 . Θέτουµε f ([1]n ) = a. Τότε G = hai, διότι έστω
x ∈ G. Τότε f −1 (x) ∈ Zn και άρα f −1 (x) = [k]n . Θα έχουµε x = f (f −1 (x)) = f ([k]n ) = f (k[1]n ) =
f ([1]n )k = ak ∈ hai. Εποµένως G = hai και η G είναι κυκλική µε γεννήτορα το a η οποία είναι
προφανώς πεπερασµένη τάξης n. 

14.3. Κριτήριο Ισοµορφίας Κυκλικών Οµάδων. Το ακόλουθο σηµαντικό κριτήριο ισοµορφίας κυ-
κλικών οµάδων είναι άµεση συνέπεια των παραπάνω Θεωρηµάτων.

Θεώρηµα 14.8. ∆ύο κυκλικές οµάδες είναι ισόµορφες αν και µόνον αν έχουν την ίδια τάξη :
Αν G1 , G2 είναι κυκλικές οµάδες, τότε : G1 ∼
= G2 ⇐⇒ o(G1 ) = o(G2 )
Απόδειξη. Αν οι οµάδες G1 και G2 είναι ισόµορφες, τότε ιδιαίτερα οι G1 και G2 έχουν την ίδια τάξη διότι
υπάρχει µια 1-1 και επί απεικόνιση µεταξύ αυτών. Αντίστροφα έστω o(G1 ) = o(G2 ) := n. Αν n = ∞,
τότε από το Θεώρηµα 14.2, οι οµάδες G1 και G2 είναι ισόµορφες µε την (Z, +). ΄Αρα και µεταξύ τους
ισόµορφες. Αν n < ∞, τότε από το Θεώρηµα 14.6, οι οµάδες G1 και G2 είναι ισόµορφες µε την (Zn , +),
και άρα οι G1 και G2 είναι και µεταξύ τους ισόµορφες. 

Θέτοντας Z1 = {e} να είναι η τετριµµένη οµάδα η οποία προφανώς είναι κυκλική, τα προηγούµενα
αποτελέσµατα δείχνουν ότι οι κυκλικές οµάδες, «µέχρι ισοµορφισµό», είναι οι εξής :
Z, και Z1 , Z2 , Z3 , · · · , Zn , · · ·

14.4. Οµάδες Οµοµορφισµών Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα υπο-ενότητα ϑα µελετήσουµε ο-


µοµορφισµούς µεταξύ κυκλικών οµάδων.

Πρόταση 14.9. ΄Εστω G = hai µια κυκλική οµάδα, και έστω f : G −→ G µια απεικόνιση. Τότε τα
ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Η f είναι ένας ενδοµορφισµός της G.
(2) Υπάρχει ακέραιος k ∈ Z:
∀g ∈ G : f (g) = g k
Απόδειξη. (2) =⇒ (1) ∆είχνουµε ότι η απεικόνιση f (g) = g k είναι οµοµορφισµός. Επειδή η G είναι
αβελιανή, ϑα έχουµε :
f (g1 g2 ) = (g1 g2 )k = g1k g2k = f (g1 )f (g2 )
και άρα η f είναι οµοµορφισµός οµάδων, δηλαδή η f είναι ένας ενδοµορφισµός της G.
305

(1) =⇒ (2) ΄Εστω ότι η f είναι ενδοµορφισµός. Τότε f (a) ∈ G = hai και άρα υπάρχει k ∈ Z έτσι ώστε :
f (a) = ak . Θα δείξουµε ότι f (g) = g k , ∀g ∈ G. Θα έχουµε g = ar για κάποιο r ∈ Z. Χρησιµοποιώντας
ότι η f είναι ενδοµορφισµός, ϑα έχουµε :

f (g) = f (ar ) = f (a)r = (ak )r ) = akr = (ar )k = g k 


Σηµειώνουµε ότι, η G είναι άπειρη κυκλική, τότε το k ∈ Z είναι µοναδικό διότι αν f (a) = al , τότε ak = al
και άρα ak−l = e το οποίο σηµαίνει ότι k = l διότι το a έχει άπειρη τάξη. Αν η G είναι πεπερασµένη
κυκλική, µε τάξη n, τότε ϑα έχουµε αν f (a) = al = ak , τότε ak−l = e και άρα o(a) = n | k − l το οποίο
σηµαίνει ότι το k είναι µοναδικό modulo n.

Συµβολισµός 14.10. Αν G και G0 είναι δύο οµάδες, τότε συµβολίζουµε µε


Hom(G, G0 ) = f : G −→ G0 | f : οµοµορφισµός


το σύνολο όλων των οµοµορφισµών από την G στην G0 .


Αν G = G0 , τότε συµβολιζουµε µε :
End(G) = Hom(G, G)
το σύνολο όλων των ενδοµορφισµών της G.

Σκοπός µας είναι να υπολογίσουµε την δοµή του συνόλου Hom(G, H) των οµοµορφισµών µεταξύ
κυκλικών οµάδων G και H . Γενικά το σύνολο Hom(G, H) των οµοµορφισµών µεταξύ οµάδων G και H
δεν έχει δοµή οµάδας. Η επόµενη Πρόταση δείχνει ότι όταν η οµάδα H είναι αβελιανή, τότε το σύνολο
Hom(G, H) µπορεί να εφοδιασθεί µε δοµή οµάδας.

Πρόταση 14.11. Αν (G, ◦) και (G0 , ·) είναι δύο οµάδες, και υποθέτουµε ότι η G0 είναι αβελιανή.
(1) Το σύνολο Hom(G, G0 ) αποτελεί αβελιανή οµάδα µε πράξη :
? : Hom(G, G0 ) × Hom(G, G0 ) −→ Hom(G, G0 ), (f, g) 7−→ f ? g : G −→ G0 , (f ? g)(x) = f (x) · g(x)
(2) Το ουδέτερο στοιχείο της Hom(G, G0 ) είναι ο οµοµορφισµός
 : G −→ G0 , x 7−→ (x) = eG0
(3) Το αντίστροφο στοιχείο του οµοµορφισµού f ∈ Hom(G, G0 ) είναι ο οµοµορφισµός

fe : G −→ G, x 7−→ fe(x) = f (x)−1


Απόδειξη. (1) Η πράξη ? είναι καλά ορισµένη, δηλαδή, ∀f, g ∈ Hom(G, G0 ): f ? g ∈ Hom(G, G0 ).
Πράγµατι, έστω x, y ∈ G. Τότε ϑα έχουµε :
(f ? g)(x ◦ y) = f (x ◦ y) · g(x ◦ y) = f (x) · f (y) · g(x) · g(y) = f (x) · g(x) · f (y) · g(y) = (f ? g)(x) · (f ? g)(y)
και άρα η απεικόνιση f ? g ανήκει στο σύνολο Hom(G, G0 ).
(2) Προσεταιριστικότητα : ΄Εστω f, g, h : G −→ G0 . Τότε ∀x ∈ G:
(f ?(g?h)](x) = f (x)·(g?h)(x) = f (x)·(g(x)·h(x)) = (f (x)·g(x))·h(x) = ((f ?g)(x))·h(x) = [(f ?g)?h](x)
Εποµένως f ? (g ? h) = (f ? g) ? h και η πράξη ? είναι προσεταιριστική στο σύνολο Hom(G, G0 ).
(3) ΄Υπαρξη Ουδετέρου Στοιχείου : ΄Εστω f : G −→ G0 . Τότε ∀x ∈ G:
(f ? )(x) = f (x) · (x) = f (x) · eG0 = f (x) = eG0 · f (x) = (x) · f (x) = ( ? f )(x)
και άρα : f ?  = f =  ? f . ∆ηλαδή ο τετριµµένος οµοµορφισµός  ∈ Hom(G, G0 ) είναι ουδέτερο
στοιχείο για την πράξη ?.
306

(4) ΄Υπαρξη Αντιστρόφου Στοιχείου : ΄Εστω f : G −→ G0 . ∆είχνουµε πρώτα ότι η απεικόνιση fe: G −→ G,
fe(x) = f (x)−1 , ∀x ∈ G, είναι οµοµορφισµός οµάδων. Πραγµατικά, χρησιµοποιώντας ότι η f
είναι οµοµορφισµός και ότι η G0 είναι αβελιανή, ϑα έχουµε :
fe(x ◦ y) = f (x ◦ y)−1 = (f (x) · f (y))−1 = f (y)−1 · f (x)−1 = f (x)−1 · f (y)−1 = fe(x) · fe(y)
εποµένως η fe είναι οµοµορφισµός οµάδων και άρα fe ∈ Hom(G, G0 ).
Επιπρόσθετα ∀x ∈ G:
(f ? fe)(x) = f (x) · fe(x) = f (x) · f (x)−1 = eG0 = (x) = eG0 = f (x)−1 · f (x) = fe(x) · f (x) = (fe ? f )(x)
και εποµένως f ? fe =  = fe ? f . ∆ηλαδή ο οµοµορφισµός fe είναι το αντίστροφο στοιχείο του
οµοµορφισµού f για την πράξη ? στο σύνολο Hom(G, G0 ).
(5) Μεταθετικότητα : ΄Εστω f, g ∈ Hom(G, G0 ). Τότε ∀x ∈ G:
(f ? g)(x) = f (x) · g(x) = g(x) · f (x) = (g ? f )(x)
και εποµένως f ? g = g ? f , δηλαδή η πράξη ? στο σύνολο Hom(G, G0 ) είναι µεταθετική. 

Παράδειγµα 14.12. Επειδή κάθε κυκλική οµάδα είναι αβελιανή, από την προηγούµενη πρόταση έπετα
ότι, αν G, H είναι αβελιανές οµάδες, τότε το σύνολο Hom(G, H) αποτελεί µια αβελιανή οµάδα. Ιδιαίτερα,
∀n, m ≥ 1, τα σύνολα :
End(Z) = Hom(Z, Z), Hom(Z, Zn ), Hom(Zn , Z), Hom(Zn , Zm )
είναι αβελιανές οµάδες. ΄Ολες οι παραπάνω οµάδες είναι προσθετικές. ΄Ετσι η δοµή αβελιανής οµάδας σε
κάθε ένα από τα παραπάνω σύνολα, όπως προκύπτει από την Πρόταση 14.11, ϑα είναι µέσω της ακόλουθης
πράξης πρόσθεσης οµοµορφισµών, όπου f, g είναι οµοµορφισµοί σε κάθε ένα από τα παραπάνω τέσσερα
σύνολα, και x ανήκει στο πεδίο ορισµού τους :
(f + g)(x) = f (x) + g(x)

Το κεντρικό αποτέλεσµα της παρούσης υπο-ενότητας είναι το ακόλουθο Θεώρηµα, το οποίο δείχνει
ότι οι οµάδες οµοµορφισµών µεταξύ κυκλικών οµάδων είναι κυκλικές και επιπρόσθετα δίνει την ακριβή
κλάση ισοµορφίας τους.

Θεώρηµα 14.13. (1)



=
Hom(Z, Z) −−−−→ Z
(2)

=
G πεπερασµένη αβελιανή οµάδα, π.χ. G = Zn , =⇒ Hom(G, Z) −−−−→ {e}
(3)

=
Hom(Z, Zn ) −−−−→ Zn
(4)

=
Hom(Zn , Zm ) −−−−→ Z(n,m)
Απόδειξη. (1) Ορίζουµε απεικονίσεις
Φ : Hom(Z, Z) −→ Z, Φ(f ) = f (1)
Ψ : Z −→ Hom(Z, Z), Ψ(n) = fn
όπου
fn : Z −→ Z, fn (m) = nm
Από την Πρόταση 14.9, έπεται ότι η απεικόνιση fn είναι ενδοµορφισµός της οµάδας (Z, +), ∀n ∈ Z.
∆είχνουµε ότι οι απεικονίσεις Φ και Ψ είναι ισοµορφισµοί και Ψ = Φ−1 .
307

(α) Θα έχουµε :
∀n ∈ Z : ΦΨ(n) = Φ(fn ) = fn (1) = n1 = n =⇒ ΦΨ = IdZ
∀f ∈ Hom(Z, Z) : ΨΦ(f ) = Ψ(f (1)) = ff (1)
όµως ∀m ∈ Z : ff (1) (m) = f (1)m = f (1m) = f (m) =⇒ ff (1) = f =⇒ ΨΦ(f ) = f
Εποµένως :
ΨΦ = IdHom(Z,Z)
΄Αρα οι απεικονίσεις Φ και Ψ είναι 1-1 και επί και Ψ = Φ−1 .
(ϐ) ∆είχνουµε ότι η Φ είναι οµοµορφισµός οµάδων :
Φ(f + g) = (f + g)(1) = f (1) + g(1) = Φ(f ) + Φ(g)
΄Αρα η Φ είναι ισοµορφισµός αβελιανών οµάδων µε αντίστροφο τον οµοµορφισµό Ψ.
(2) ΄Εστω G µια πεπερασµένη αβελιανή (πολλαπλασιαστική) οµάδα. Τότε κάθε στοιχείο της G ϑα έχει
πεπερασµένη τάξη :
∀a ∈ G, ∃n ≥ 1 : an = e
Αν f ∈ Hom(G, Z) είναι ένας οµοµορφισµός, τότε :
∀a ∈ G : 0 = f (e) = f (an ) = nf (a) =⇒ n = 0 ή f (a) = 0 =⇒ f (a) = 0
΄Αρα ο µοναδικός οµοµορφισµός f ∈ Hom(G, Z) είναι ο τετριµµένος f = ε : G −→ Z, ε(a) = 0, ο οποίος
είναι το ταυτοτικό στοιχείο της αβελιανής οµάδας Hom(G, Z). Εποµένως
 ∼
= 
Hom(G, Z) = ε −→ e
(3) Ορίζουµε απεικονίσεις
Φ : Hom(Z, Zn ) −→ Zn , Φ(f ) = f (1)
Επειδή Φ(f + g) = (f + g)(1) = f (1) + g(1) = Φ(f ) + Φ(g), έπεται ότι η Φ είναι οµοµορφισµός οµάδων.
Επιπλέον η Φ είναι µονοµορφισµός διότι :
Φ(f ) = [0]n =⇒ f (1) = [0]n και τότε : ∀m ∈ Z f (m) = f (m1) = mf (1) = m[0]n = [0m]n = [0]n
Εποµένως ο οµοµορφισµός f είναι ο τετριµµένος f = ε : G −→ Z, ε(a) = 0, ο οποίος είναι το ταυτοτικό
στοιχείο της αβελιανής οµάδας Hom(Z, Zn ). Αυτό σηµαίνει ότι ο οµοµορφσιµός Φ είναι µονοµορφισµός.
Μένει να δείξουµε ότι ο µονοµορφισµός Φ είναι επιµορφισµός. ΄Εστω [k]n ∈ Zn . Ορίζουµε µια
απεικόνιση

f[k]n : Z −→ Zn , f[k]n (m) = [km]n


Τότε η απεικόνιση f[k]n είναι οµοµορφισµός, διότι :
f[k]n (m1 + m2 ) = [k(m1 + m2 )]n = [km1 + km2 ]n = [km1 ]n + [km2 ]n = f[k]n (m1 ) + f[k]n (m2 )
Επιπλέον :
Φ(f[k]n ) = f[k]n (1) = [k1]n = [k]n =⇒ Φ : επιµορφισµός
΄Αρα η απεικόνιση Φ είναι ισοµορφισµός οµάδων και εποµένως

=
Hom(Z, Zn ) −→ Zn
(4) Η απόδειξη χρειάζεται αρκετή προεργασία και ϑα δοθεί µετά την απόδειξη των τεσσάρων παρακάτω
προκαταρκτικών αποτελεσµάτων τα οποία είναι ενδιαφέροντα από µόνα τους. 

Λήµµα 14.14. ΄Εστω n, m ≥ 1, και υποθέτουµε ότι : (n, m) = 1. Τότε υπάρχει ένας ισοµορφισµός :

=
Znm −→ Zn × Zm
308

Απόδειξη. Από το Θεώρηµα 5.15 προκύπτει ότι επείδδή (n, m) = 1, η οµάδα ευθύ γινόµενο Zn × Zm
είναι κυκλική. Εποµένως από το Θεώρηµα 14.8 η οµάδα Zn × Zm ϑα είναι ισόµορφη µε την κυκλική
οµάδα Znm . 

a
Λήµµα 14.15. ΄Εστω n = pa11 pa22 · · · pkk η ανάλυση του ϕυσικού αριθµού n σε γινόµενο δυνάµεων διακε-
κριµµένων πρώτων αριθµών. Τότε υπάρχει ένας ισοµορφισµός :

=
Zn −→ Zpa1 × Zpa2 × · · · × Zpak
1 2 k

a aj
Απόδειξη. Επειδή (pi i , pj ) = 1, 1 ≤ i 6= j ≤ k , ο ισχυρισµός έπεται εύκολα από το Λήµµα 14.14 µε
επαγωγή. 

Λήµµα 14.16. ΄Εστω p, q δύο διαφορετικοί πρώτοι αριθµοί. Τότε για κάθε k, l ≥ 1:

=
Hom(Zpk , Zql ) −→ {e}

Απόδειξη. ΄Εστω f : Zpk −→ Zql ένας οµοµορφισµός. Αν [x]pk ∈ Zpk , τότε pk [x]pk = [0]pk και τότε
f (pk [x]pk ) = pk f ([x]pk ) = [0]ql . Αυτό σηµαίνει ότι o(f ([x]pk )) | pk . ΄Οµως ο αριθµός o(f ([x]pk ))
ϑα διαιρεί την τάξη q l της οµάδας Zql και άρα ϑα είναι µια δύναµη του q , έστω o(f ([x]pk )) = q a .
Τότε q a | pk , και επειδή p, q είναι διαφορετικοί πρώτοι αριθµοί, ϑα έχουµε q a = 1 = o(f ([x]pk )),
δηλαδή f ([x]pk ) = [0]ql . ΄Ετσι ο τυχόν οµοµορφισµός f στέλνει κάθε στοιχείο της οµάδας Zpk στο
µηδενικό στοιχείο της οµάδας Zql . Αυτό σηµαίνει ότι ο f είναι ο τετριµµένος οµοµορφισµός και άρα
Hom(Zpk , Zql ) = {e}. 

Λήµµα 14.17. ΄Εστω G = hai και H = hbi δύο κυκλικές οµάδες, και υποθέτουµε ότι η G είναι πεπερα-
σµένη. Τότε τα ακόλουθα είναι ισοδύναµα :
(1) Υπάρχει οµοµορφισµός f : G −→ H έτσι ώστε f (a) = b.
(2) o(b) | o(a).
Αν o(b) | o(a), τότε υπάρχει µοναδικός οµοµορφισµός f : G −→ H έτσι ώστε f (a) = b και τότε : f (ak ) = bk ,
∀k ∈ Z.

Απόδειξη. Υποθέτουµε ότι o(G) = o(a) = n, και άρα G = e, a, a2 , · · · an−1 .




(1) =⇒ (2) ΄Εστω f : G −→ H ένας οµοµορφισµός έτσι ώστε f (a) = b. Τότε an = e και άρα bn =
f (a)n = f (an ) = f (e) = e. Εποµένως o(b) | n = o(a).
(2) =⇒ (1) ΄Εστω o(b) | n = o(a), και n = mk , όπου m = o(b). Ορίζουµε απεικόνιση

f : hai −→ hbi, f (ak ) = bk


Προφανώς η απεικόνιση f είναι ένας καλά ορισµένος οµοµορφισµός και ισχύει f (a) = b. Αν g : hai −→hbi,
είναι ένας άλλος οµοµορφισµός έτσι ώστε g(a) = b. Τότε : g(ak ) = g(a)k = bk = f (a)k = f (ak ) και
εποµένως f = g . 

Λήµµα 14.18. ΄Εστω p ένας πρώτος αριθµός. Τότε για κάθε k, l ≥ 1:



=
Hom(Zpk , Zpl ) −→ Zpmin{k,l}
309

Απόδειξη. ΄Εστω a = [1]pk και b = [1]pl . Τότε


Zpk = hai και Zpl = hbi
Θα δείξουµε ότι το πλήθος των διακεκριµµένων οµοµορφισµών Zpk −→ Zpl είναι pmin{k,l} .
• Αν k ≥ l, τότε pk ≥ pl και προφανώς o(b) = pl | pk = o(a). Τότε από το Λήµµα 4.17, έπεται ότι
υπάρχει (µοναδικός) οµοµορφισµός f : Zpk −→ Zpl έτσι ώστε f (a) = b. Παρατηρούµε ότι επειδή k ≥ l,
ϑα έχουµε min{k, l} = l και εποµένως υπάρχουν l το πλήθος οµοµορφισµοί Zpk −→ Zpl διότι το πλήθος
των διαιρετών του pk οι οποίοι είναι µικρότεροι ή ίσοι από το pl και διάφοροι τοι 1 είναι ακριβώς l:
p, p2 , · · · , pl .
• Αν k ≤ l, τότε min{k, l} = k και κάθε οµοµορφισµός Zpk −→ Zpl έχει προφανώς εικόνα στην
(µοναδική) κυκλική υποοµάδα τάξης pk της Zpl . ΄Αρα το Ϲητούµενο πλήθος συµπίπτει µε το πλήθος
των οµοµορφισµών Zpk −→ Zpk . Από την πρώτη περίπτωση τότε ϑα έχουµε ότι το πλήθος αυτών των
οµοµορφισµών είναι ακριβώς pk = pmin{k,l} .
΄Αρα ϑα έχουµε : o(Hom(Zpk , Zpl )) = pmin{k,l} .
Τέλος από το Λήµµα 4.17, έπεται άµεσα ότι η απεικόνιση
ψ : Zpk −→ Zpl , ψ([r]pk ) = pl−min{k,l} [r]pl
είναι οµοµορφισµός οµάδων και µάλιστα επειδή η τάξη της οµάδας Hom(Zpk , Zpl ) είναι pmin k,l , ισχύει :
min{k,l}
p ψ=ε όπου ε([x]pk ) = [0]pl
δηλαδή ο οµοµορφισµός ε είναι το ταυτοτικό στοιχείο της οµάδας Hom(Zpk , Zpl ). Αν nψ = ε, τότε ϑα
έχουµε :
nψ = ε =⇒ nψ([1]pk ) = ε([1]pk ) =⇒ npl−min{k,l} [1]pl = [0]pl =⇒ [npl−min{k,l} ]pl = [0]pl =⇒
=⇒ pl | npl−min{k,l} =⇒ npl−min{k,l} = pl m =⇒ npl = pl pmin{k,l} m =⇒ n = pmin{k,l} m =⇒
pmin{k,l} ≤ n
Εποµένως
o(ψ) = pmin{k,l} = o(Hom(Zpk , Zpl ))
και άρα η οµάδα Hom(Zpk , Zpl ) τάξης pmin{k,l} έχει ένα στοιχείο τάξης pmin{k,l} . Εποµένως η οµάδα
Hom(Zpk , Zpl ) είναι κυκλική τάξης pmin{k,l} . Τότε από το Θεώρηµα 14.8, η οµάδα Hom(Zpk , Zpl ) είναι
ισόµορφη µε την κυκλική οµάδα Zpmin{k,l} . 

Λήµµα 14.19. (1) ΄Εστω G1 , G2 και H αβελιανές οµάδες. Τότε υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων

=
Hom(G1 × G2 , H) −→ Hom(G1 , H) × Hom(G2 , H)
(2) ΄Εστω G και H1 , H2 αβελιανές οµάδες. Τότε υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων

=
Hom(G, H1 × H2 ) −→ Hom(G, H1 ) × Hom(G, H2 )
(3) Γενικότερα έστω {Gi }n m
i=1 και {Hj }j=1 αβελιανές οµάδες, και έστω
G = G1 × G2 × · · · × Gn και H = H1 × H2 × · · · × Hm
οι αντίστοιχες οµάδες ευθύ γινόµενο. Τότε :

=
Hom(G, H) −→ ×ni=1 ×m
j=1 Hom(Gi , Hj )
δηλαδή :

=
Hom(G, H) −→ Hom(G1 , H1 ) × · · · × Hom(G1 , Hm ) × · · · × Hom(Gn , H1 ) × · · · × Hom(Gn , Hm )
310

Απόδειξη. (1) Ορίζουµε απεικόνιση

Φ : Hom(G1 × G2 , H) −→ Hom(G1 , H) × Hom(G2 , H), Φ(f ) = (f1 , f2 )


όπου

f1 : G1 −→ H, f1 (x1 ) = f (x1 , eG2 ) και f2 : G2 −→ H, f2 (x2 ) = f (eG1 , x2 )


Επίσης ορίζουµε απεικόνιση

Ψ : Hom(G1 , H) × Hom(G2 , H) −→ Hom(G1 × G2 , H), Ψ(g1 , g2 ) = g


όπου
g : G1 × G2 −→ H, g(x1 , x2 ) = g1 (x1 ) + g2 (x2 )
Εύκολα ϐλέπουµε ότι οι απεικονίσεις Ψ και Φ είναι οµοµορφισµοί οµάδων και ισχύει Ψ = Φ−1 .

(2) Ορίζουµε απεικόνιση


Φ : Hom(G, H1 × H2 ) −→ Hom(G, H1 ) × Hom(G, H2 ), Φ(f ) = (f1 , f2 )
όπου
fi : G −→ Hi , fi = πi ◦ f
όπου

π1 : H1 × H2 −→ H1 , π(h1 , h2 ) = h1 και π2 : H1 × H2 −→ H2 , π(h1 , h2 ) = h2


είναι οι οµοµορφισµοί προβολές από την οµάδα ευθύ γινόµενο στις οµάδες παράγοντες.
Επίσης ορίζουµε απεικόνιση

Ψ : Hom(G, H1 ) × Hom(G, H2 ) −→ Hom(G, H1 × H2 ), Ψ(g1 , g2 ) = g


όπου
g : G −→ H1 × H2 , g(x) = (g1 (x), g2 (x))
Εύκολα ϐλέπουµε ότι οι απεικονίσεις Ψ και Φ είναι οµοµορφισµοί οµάδων και ισχύει Ψ = Φ−1 .

(3) Υποθέτουµε πρώτα ότι n = 1. Θα κατασκευάσουµε έναν ισοµορφισµό



=
Φ : Hom(G1 , H1 × · · · × Hm ) −→ Hom(G1 , H1 ) × · · · × Hom(G1 , Hm )
ως εξής :
Φ(f ) = (f1 , · · · , fm ) όπου fi = πi ◦ f
και όπου
πi : H1 × · · · × Hm −→ Hi , πi (h1 , · · · , hm ) = hi
είναι οι οµοµορφισµοί προβολές από την οµάδα ευθύ γινόµενο στις οµάδες παράγοντες.
Αν (f1 , · · · , fm ) ∈ Hom(G1 , H1 ) × · · · × Hom(G1 , Hm ), τότε ορίζουµε µια απεικόνιση

f : G1 −→ H1 × · · · × Hm , f (x) = (f1 (x), · · · , fm (x))


η οποία µε τη σειρά της ορίζει µια απεικόνιση

Ψ : Hom(G1 , H1 )×· · ·×Hom(G1 , Hm ) −→ Hom(G1 , H1 )×· · ·×Hom(G1 , Hm ), Ψ(f1 , · · · , fm ) = f


Εύκολα ϐλέπουµε ότι οι απεικονίσεις Ψ και Φ είναι οµοµορφισµοί οµάδων και ισχύειο Ψ = Φ−1 .
΄Αρα ο ισχυρισµός αληθεύει για n = 1. Η γενική περίπτωση αποδεικνύεται εύκολα µε επαγωγή στο
n, χρησιµοποιώντας το (1), και αφήνεται ως ΄Ασκηση. 
311

Μπορούµε τώρα να ολοκληρώσουµε την απόδειξη του τελευταίου µέρους (4) του Θεωρήµατος 14.13:

Απόδειξη του Θεωρήµατος 14.13(4): ΄Εστω

n = pa11 pa22 · · · pakk και m = pb11 pb22 · · · pbkk

οι αναλύσεις των ϕυσικών αριθµών n και m σε γινόµενο δυνάµεων διακεκριµµένων πρώτων αριθµών.
Γνωρίζουµε ότι ο µέγιστος κοινός διαιρέτης των m και n είναι :
min{a1 ,b1 } min{ak ,bk }
(m, n) = p1 · · · pk

Από το Λήµµα 14.15 υπάρχουν ισοµορφισµοί :



= ∼
=
Zn −→ Zpa1 × Zpa2 × · · · × Zpak και Zm −→ Z
q11
b × Zpn2 × · · · × Zpbk
1 2 k 2 k

Αοπό το Λήµµα 14.18, ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό



=
Hom(Zn , Zm ) −→ ×ki=1 ×lj=1 Hom(Zpai , Z b )
i qj j

Από το Λήµµα 14.16 ϑα έχουµε ότι

Hom(Zpai , Z b ) = {e}, ∀i 6= j
i pj j

Εποµένως επειδή από το Λήµµα 14.17 έχουµε



=
Hom(Zpai , Z b ) −→ Zpmin{ai ,bj }
i pj j

ϑα έχουµε τελικά :

= ∼
=
Hom(Zn , Zm ) −→ Hom(Zpa1 , Zpb1 ) × · · · × Hom(Zpak , Zpbk ) −→ Zpmin{a1 ,b1 } × · · · × Z min{ak ,bk }
1 1 k k 1 pk

και άρα µια τελευταία εφαρµογή του Λήµµατος 14.15 δίνει :



= ∼
= ∼
=
Hom(Zn , Zm ) −→ Zpmin{a1 ,b1 } × · · · × Z min{ak ,bk } −→ Z min{a1 ,b1 } min{ak ,bk } −→ Z(m,n) 2
1 pk p1 ···pk

Υπενθυµίζουµε ότι µια οµάδα G καλείται ελεύθερης στρέψης αν το µόνο στοιχείο πεπερασµένης
τάξης της G είναι το ταυτοτικό.

΄Ασκηση 293. ΄Εστω G µια προσθετική αβελιανή οµάδα, και n ≥ 1.


(1) Το σύνολο

Gn = x ∈ G | nx = 0
είναι µια υποοµάδα της G.
(2) Υπάρχει ένας ισοµορφισµός αβελιανών οµάδων :

=
Hom(Zn , G) −→ Gn

(3) Η οµάδα G είναι ελεύθερης στρέψης αν και µόνον αν, ∀n ≥ 1: Hom(Zn , G) = {e}.
312

14.5. Οµάδες Αυτοµορφισµών Κυκλικών Οµάδων. Στην παρούσα υπο-ενότητα ϑα προσδιορίσουµε


την οµάδα αυτοµορφισµών µιας κυκλικής οµάδας.
Υπενθυµίζουµε ότι 
Aut(G) = f : G −→ G | f : ισοµορφισµός
και το σύνολο Aut(G) αποτελεί οµάδα µε πράξη τη σύνθεση αυτοµορφισµών.

Θα χρειασθούµε το ακόλουθο απλό

Λήµµα 14.20. ΄Εστω G µια οµάδα και a ∈ G. ΄Εστω f : G −→ G ένας αυτοµορφισµός της G.
(1) a είναι γεννήτορας της G αν και µόνον αν f (a) είναι γεννήτορας της G:
G = hai ⇐⇒ G = hf (a)i
(2) o(a) = o(f (a)).

Απόδειξη. ΄Ασκηση. 

Το ακόλουθο ϑεώρηµα δείχνει ότι η οµάδα αυτοµορφισµών µιας άπειρης κυκλικής οµάδας είναι
κυκλική και πολύ µικρή.

Θεώρηµα 14.21. ΄Εστω G = hai µια άπειρη κυκλική οµάδα. Τότε υπάρχει ένας ισοµορφισµός

=
φ : Aut(G) −−−−→ Z2
Απόδειξη. ΄Εστω G = hai ένας γεννήτορας της G. Τότε για κάθε αυτοµορφισµό f : G −→ G της G, το
στοιχείο f (a) είναι επίσης γεννήτορας της G. Επειδή η G είναι άπειρη κυκλική, γνωρίζουµε ότι η G
έχει ακριβώς δύο γεννήτορες : το στοιχείο a και το στοιχείο a−1 . ΄Ετσι f (a) = a ή f (a) = a−1 . Επειδή
G = hai, αν f (a) = a, έπεται ότι f = IdG , και αν f (a) = a−1 , τότε f (x) = x−1 , ∀x ∈ G. Αντίστροφα
οι απεικονίσεις IdG και ϕ : G −→ G, ϕ(x) = x−1 είναι αυτοµορφισµοί της G. ΄Αρα Aut(G) = {IdG , ϕ},
όπου προφανώς ϕ2 = IdG . Εποµένως η Aut(G) είναι ισόµορφη µε την κυκλική οµάδα Z2 , µέσω του
ισοµορφισµού IdG 7−→ [0]2 και ϕ 7−→ [1]2 . 

Πόρισµα 14.22. Υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων



=
φ : Aut(Z) −−−−→ Z2

Το ακόλουθο ϑεώρηµα δείχνει ότι το πλήθος των αυτοµορφισµών µιας πεπερασµένης κυκλικής οµάδας
τάξης n δίνεται από την τιµή της συνάρτησης ϕ(n) του Euler.

Θεώρηµα 14.23. ΄Εστω G = hai µια πεπερασµένη κυκλική οµάδα τάξης n. Τότε υπάρχει ένας ισοµορ-
ϕισµός

=
φ : Aut(G) −−−−→ U(Zn )

Ιδιαίτερα : o Aut(G) = ϕ(n).

Απόδειξη. Θα έχουµε
G = hai = e, a, a2 , · · · , an−1


Αν n = 1, τότε G = {e} και Z1 = [0]1 και τότε προφανώς Aut(G) = {IdG } ∼ = {IdZ1 } ∼
= U(Z1 ).
Υποθέτουµε ότι n > 1. ΄Εστω f : G −→ G ένας αυτοµορφισµός της G. Τότε το στοιχείο f (a) ∈ G είναι
γεννήτορας της G και άρα f (a) = ak , για ένα µοναδικό στοιχείο k , όπου 1 ≤ k ≤ n − 1 και (k, n) = 1
313

(αν k = 0, τότε f (a) = e και άρα a = e διότι η f αυτοµορφισµός, δηλαδή G = {e} το οποίο είναι άτοπο).
΄Ετσι ϑα έχουµε [k]n ∈ U(Zn ), και εποµένως µπορούµε να ορίσουµε µια απεικόνιση

Φ : Aut(G) −→ U(Zn ), Φ(f ) = [k]n , όπου f (a) = ak


• ΄Εστω f, g ∈ Aut(G) και έστω ότι Φ(f ) = Φ(g), δηλαδή : [k]n = [l]n , όπου f (a) = ak και g(a) = al .
Τότε n | k − l και επειδή 1 ≤ k, l ≤ n και (k, n) = 1 = (l, n), έπεται ότι k = l. Εποµένως f (a) = g(a)
και τότε προφανώς f = g , διότι επειδή οι f, g είναι οµοµορφισµοί και ∀x ∈ G, x = am , ϑα έχουµε :
f (x) = f (am ) = f (a)m = g(a)m = g(am ) = g(x). Εποµένως η απεικόνιση Φ είναι 1-1.
• ΄Εστω [k]n ∈ U(Zn ), δηλαδή 1 ≤ k ≤ n − 1 και (k, n) = 1. Ορίζουµε µια απεικόνιση
fk : G −→ G, f (am ) = akm
Η απεικόνιση fk είναι οµοµορφισµός, διότι :

fk (am1 am2 ) = fk (am1 +m2 ) = a(m1 +m2 )k = am1 k+m2 k = am1 k am2 k = fk (am1 )f (am2 )
Αν fk (am ) = e, τότε amk = e, και άρα n | mk . Επειδή (k, n) = 1, έπεται ότι n | m. Τότε όµως αναγ-
καστικά m = 0, διότι 0 ≤ m ≤ n − 1. ΄Αρα am = a0 = e και ο οµοµορφισµός fk είναι µονοµορφισµός.
Τότε όµως ο οµοµορφισµός fk είναι αυτοµορφισµός διότι o(G) = n < ∞. Τότε εξ΄ ορισµού ϑα έχουµε
Φ(fk ) = [k]n , διότι fk (a) = ak . ΄Αρα η απεικόνιση Φ είναι επί.
• Μένει να δείξουµε ότι η Φ είναι οµοµορφισµός οµάδων. ΄Εστω f, g ∈ Aut(G). Τότε ϑα έχουµε
Φ(f ) = ak , g(a) = al , όπου f (a) = ak , g(a) = al , και 1 ≤ k, l ≤ n − 1 και (k, n) = 1 = (l, n).
Υποθέτουµε ότι Φ(f ◦ g) = am , όπου 1 ≤ m ≤ n − 1, (n, m) = 1, και (f ◦ g)(a) = am . ΄Οµως
(f ◦ g)(a) = f (g(a)) = f (al ) = f (a)l = (ak )l = akl . Τότε : akl = am και εποµένως akl−m = e. Επειδή
o(a) = n, ϑα έχουµε n | kl − m και εποµένως [kl]n = [m]n , δηλαδή : [k]k [l]n = [m]n . Τότε :
Φ(f ◦ g) = [m]n = [kl]n = [k]n [l]n = Φ(f )Φ(g)
και άρα η απεικόνιση Φ είναι οµοµορφισµός. Εποµένως η Φ είναι ισοµορφισµός. 

Πόρισµα 14.24. Για κάθε n ≥ 1, υπάρχει ένας ισοµορφισµός οµάδων



=
φ : Aut(Zn ) −−−−→ U(Zn )

Σε αντίθεση µε την οµάδα αυτοµορφισµών µιας άπειρης κυκλικής οµάδας, η οποία είναι κυκλική, η
οµάδα αυτοµορφισµών µιας πεπερασµένης κυκλικής οµάδας δεν είναι πάντα κυκλική.

Παράδειγµα 14.25. Θεωρούµε την κυκλική οµάδα Z12 τάξης 12. Από το παράδειγµα 13.10, έχουµε έναν
ισοµορφισµό

=
U(Z12 ) −→ Z2 × Z2
Εποµένως µε ϐάση το Θεώρηµα 14.24 ϑα έχουµε έναν ισοµορφισµό

=
Aut(Z12 ) −→ Z2 × Z2
και άρα η οµάδα αυτοµορφισµών Aut(Z12 ) δεν είναι κυκλική.

Υπάρχει το ακόλουθο ϐασικό αποτέλεσµα το οποίο περιγράφει την οµάδα αυτοµορφισµών µιας πεπε-
ϱασµένης κυκλικής οµάδας ως ευθύ γινόµενο κυκλικών οµάδων :
314

Θεώρηµα 14.26. ΄Εστω G µια κυκλική οµάδα τάξης


n = 2i pj11 pj22 · · · pjrr
όπου p1 , p2 , · · · , pr είναι διακεκριµµένοι περιττοί πρώτοι αριθµοί, και i, j1 , j2 , · · · , jr ≥ 0.
Τότε :


 Z1 , i=0




=
Aut(G) −→ Z2i−1 , i=1ή2 × Zpj1 −1 (p × Zpj2 −1 (p × · · · × Zpjrr −1 (pr −1)
 1 1 −1) 2 2 −1)



Z2 × Z2i−2 , i ≥ 3

Ιδιαίτερα η τάξη της οµάδας αυτοµορφισµών µιας πεπερασµένης κυκλικής οµάδας είναι άρτιος αριθµός.
315

15. Τα Θεωρήµατα Ισοµορφισµών και οι Εφαρµογές τους


316

16. Ευθέα Γινόµενα και Πεπερασµένες Αβελιανές Οµάδες


317

17. Απλές Οµάδες


318

18. Οµάδες Μικρής Τάξης


319

ΙΙ. Θεωρία ∆ακτυλίων


320

19. Βιβλιογραφία

1. P.M. Cohn, Basic Algebra, Springer, (2003).


2. I.N. Herstein, Topics in Algebra, John Wiley and Sons, (1975).
3. E. Vinberg, A Course in Algebra, AMS, (2003).
4. S. Lang, Algebra, Springer, (2002).
5. W. Deskins, Abstract Algebra, Dover, (1996).
6. J. Smith, An Introduction to Abstract Algebra, Chapman and Hall, (2009).
7. J. Beachy, Abstract Algebra, Waveland Press, (2005).
8. Th. Hungerford, Abstract Algebra, Cengage Learning, (1997).
9. Ch. Pinter, A Book of Abstract Algebra, Dover, (2010).
10. M. Marcus, Introduction to Modern Algebra, Marcel Dekker, (1978).
11. Seth Warner, Modern Algebra, Dover, (1990).
12. N. Jacobson, Basic Algebra, Vol. I, Dover, (2009).
13. D.S. Dummit and R.M. Foote, Abstract Algebra, Prentice Hall, (1999).
14. J. B. Fraleigh, A First Course in Abstract Algebra, Addison-Wesley, (1967).
15. D.A.R. Wallace, Groups, rings and fields, Springer, (1998).

Vous aimerez peut-être aussi