Vous êtes sur la page 1sur 27

Cuaderno de Formación Continua:

Comunicación Oral y Escrita en Lengua


Originaria Nivel Intermedio
Quechua 4

QHICHWA SIMINCHIKTA
YACHARIKUNAPAQ TAWA P’ANQA
MINISTERIO DE EDUCACION

Cuaderno de Formación Continua

“Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel Intermedio


Quechua 4”
(Documento de Trabajo)

Coordinación
Viceministerio de Educación Superior de Formación Profesional /
Dirección General de Formación de Maestros /
Equipo de Formación Docente Continua

Equipo de Redacción y Dirección


Unidad Especializada de Formación Continua – UNEFCO

Revisión y Aprobación
Instituto de Lengua y Cultura de la Nación Quechua “Tomas Katari – Kurusa Llawi”

Cómo citar este documento:


Ministerio de Educación (2016). “Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel
Intermedio Quechua 4” Cuaderno de Formación Continua. UNEFCO, Tarija.

Documento de trabajo

La venta de este documento está prohibida. Denuncie al vendedor a la Dirección General de


Formación de Maestros, Tel. 2440815 o a la Unidad Especializada de Formación Continua,
unefco@unefco.edu.bo

www.minedu.gob.bo
www.unefco.edu.bo
PRESENTACIÓN
Uno de los factores más importantes para la calidad educativa es el trabajo de maestras y
maestros: de su compromiso, de su profesionalidad y su profesionalismo, dependen, en gran
medida, el ambiente y los resultados educativos.

Bolivia ya cuenta con el Sistema Plurinacional de Formación de Maestros que contempla:


Formación Inicial, Formación Continua y Formación Post-gradual.

Avanzando en la Revolución Educativa, el Ministerio de Educación -de acuerdo a lo establecido


en la Constitución Política del Estado (Arts. 78, I, II y III; 96, II) y en el marco del Sistema
Plurinacional de Formación de Maestros (D.S. Nº 156/2009) viene implementando una
estrategia sistemática y sostenible de Formación Continua para garantizar que maestras y
maestros de todo el país tengan posibilidades de fortalecer sus cualidades y actualizarse en
forma permanente.

Los Itinerarios Formativos para Maestros son una modalidad formativa desarrollada por el
Ministerio de Educación, mediante la Unidad Especializada de Formación Continua – UNEFCO
(Ex-ISER y Ex- INFOPER) enfocada en la práctica educativa, y la mejora de los procesos, con el
objeto de fortalecer la implementación de la Ley de Educación N° 070 “Avelino Siñani –
Elizardo Pérez” y el Modelo Educativo, según los niveles especialidades, y pertinencia cultural
y lingüística.

Los Cuadernos de Formación Continua de “Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria –


Quechua” son materiales de apoyo para el desarrollo del proceso formativo. En ellos se
desarrollan aspectos teórico – prácticos para la mejora de la práctica educativa desde los
lineamientos establecidos en el Modelo Educativo. Las temáticas presentadas incluyen
propuestas de actividades, preguntas y/o ejercicios que ayudarán en el proceso de formación e
implementación, aportando a la mejora de la calidad educativa, a través de la cualificación
docente y la transformación de la educación.

Cada Cuaderno de Formación Continua está estructurado en unidades de trabajo que tienen
relación con las sesiones de la etapa presencial; asimismo, contienen opciones para las
consignas de la etapa de implementación y orientaciones para la etapa de intercambio de
experiencias o socialización.

Sobre la base de estos Documentos de Trabajo, facilitadoras, facilitadores, y participantes en


general, podrán añadir y/o adecuar contenidos, o estrategias formativas de acuerdo a cada
contexto. Invitamos a maestras y maestros participantes de todo el país a contribuir con
observaciones y sugerencias para mejorar y enriquecer posteriores ediciones
(unefco@unefco.edu.bo).

Lic. María Eugenia Hurtado Rodríguez


COORDINADORA NACIONAL a.i. UNEFCO

i
ÍNDICE

PRESENTACIÓN .......................................................................................................................................I

DATOS GENERALES DEL CUADERNO....................................................................................................... 1

TAKIYKUNANCHIKWAN TUSUYKUNANCHIKWAN ................................................................................... 2

JAWARIYKUNANCHIK ............................................................................................................................. 7

IMASMARIKUNAMANTA...................................................................................................................... 11

RUWAYKUNA JUNT’ACHINAPAQ KAMACHIYKUNA ............................................................................ 16

JUK KAQ YACHAY: TAKIYKUNANCHIKWAN TUSUYKUNANCHIKWAN ........................................................................ 16


ISKAY KAQ YACHAY: JAWARIYKUNANCHIK ....................................................................................................... 17
KIMSA KAQ YACHAY: IMASMARIKUNAMANTA ................................................................................................. 18

YACHAKUYKUNA TINKUCHIYPAQ WAKICHIYNIN................................................................................. 20

YACHAKUNAPAQ RIMAYKUNA ............................................................................................................ 21

WATURISQA P’ANQAKUNA.................................................................................................................. 23
DATOS GENERALES DEL CUADERNO

CICLO CURSO

Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Quechua


Nivel Intermedio - 1

COMUNICACIÓN
ORAL Y ESCRITA EN Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Quechua
LENGUA ORIGINARIA Nivel Intermedio - 2
QUECHUA

NIVEL INTERMEDIO Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Quechua


Nivel Intermedio - 3

Comunicación Oral y Escrita en Lengua Originaria Quechua


Nivel Intermedio - 4

Objetivo holístico del ciclo

Practicamos la lengua originaria, mediante diálogos y actividades


prácticas variadas, promoviendo la interacción permanente y
valorando su importancia para apropiarnos de la estructura lingüística
del quechua.

Yachakuy mit’ap jatun kamachiynin

Qhichwa simipi amañakunchik, runa masinchikwan parlarispa chantapis


tukuy laya ruwaykunata ruwaspa, parlay tinkunakuypi atisqanchikta
kallpachaspa, chayta chaninchaspataq ñiqichanap kamachiykunanta
allinta jaq’iqanchik.

Objetivo holístico del ciclo

Nos apropiamos de las estructuras gramaticales correspondientes a este


nivel, mediante actividades prácticas que promuevan la producción
de textos orales y escritos, valorando la importancia de los mismos para
una comunicación real en diferentes circunstancias de la vida.

Kay ñiqip jatun kamachiynin

Kay yachakuy ñiqimanta rimaykunap ñiqichayninta allinta jap’iqanchik,


ruwaykunapi amañakuspataq yachakusqanchikta qillqaspapis
parlarispapis allinta apaykachanchik, chaninchaspataq mayllapipis,
piwanpis parlarinchik.

Juk 1
Juk kaq yachay

Takiykunanchikwan tusuykunanchikwan

Kay yachaypa kamachiynin

Tukuy laya yuyaykunata ñiqichanchik, runa masikunanchikwan parlariptinchik


imatachus ruwachkarqanchik, chayta riqsichinchik astawanpis tukuy
imaymana ruwaykunapi amañakuspa yachakusqanchikta wiñarichinchik.

Objetivo del tema

Estructuramos diferente tipo de oraciones en pasado simple y continuo para


pedir y dar información, haciendo uso de verbos simples y compuestos,
mediante prácticas orales y escritas, ampliando nuestro vocabulario y
nuestras posibilidades comunicativas.

Qallarinapaq parlanakuy

Olga plazapi chukurichkaptin quchumasin Ana rikhurimun, payman


chimpaykuspataq kayjinata parlapayarin.

Olga: ¿Imaynalla, Ana? ¿Maymantaña jamuchkankiri?


Ana: Qaynaña jatun mamaypata wasinman rirqani, wata junt’anta
raymicharqayku, chaymanta musuq yanninta jampurqani.
Olga: ¿Imata mikhurirqankiri?
Ana: Mamay, ñuqa ima pili kankata wayk’urqayku.
Olga: Mmmmm ¿Tukuy yawar masikunaykichu chaypi kachkarqanku?
Ana: Ari, tukuypuni kachkarqanku chantapis jatun tatay T’ikas wayra
qututa mink’asqa.
Olga: ¿Sumaqtacha tusurirqanki a?
Ana: Ari, sayk’unaykamapuni wayñuta tusurqani.
Olga: ¿Piwan tusurqankiri ?
Ana: Antoniowan tusurqani.
Olga: ¿Pay tusuyta yachasqachuri? …ñuqa manacha yachanchu ñiq
kani imaraykuchus ni jayk’aq tusuq rikurqanichu.
Ana: Sumaqta tusuy yachasqa.
¡ Ay, Tatay….kaytachu kunan ruwakuyman !

Iskay 2
1. Qayna kaypi astawan amañarikunachik
a) Ñawirispa parlarinachik

¿Arminda qayna raymipichu


kachkarqa, Martín? Ari, chaypi Elíaswan sumaqtapuni takirichkarqa
Luciataq tusurichkarqa. Ñuqanchikjina sumaqta
wayñuta tusuchkarqanku.

Yuyarikuy Chimpaykuy Sayk’uy


Winkukuy Rikhurimuy Aysanakuy
P’achallikuy Qhapariy Kusirikuy
Mink’ay Kutimuy Raymichay
Qayllamuy Ch’aqway Chayamuy

b) – chka k’askaqta apaykachaypi yanaparinachik

Tusuy

Ñuqa tinkuta tusuchkarqani,

Qam cuecata tusuchkarqanki

Pay takirarita tusuchkarqa

Ñuqayku wayñuta tusuchkarqayku

Ñuqanchik……………………..………

Qamkuna ………………………………

Paykuna………………………….……..

Kimsa 3
2. –chka k’askaqta yaparispa junt’achinachik

1. Ñuqa qanimpa Qulumiman richkarqani (riy),chaypi tusuqkunata


rikurqani.
2. Qayna raymipi rikurqayki, aqhata ……………………………………(upyay)
3. Paolaqa ñaqhalla yachaywasimanta ……………………………(kutimuy)
4. Chay sipasqa qanimpa coliseopi……………………………..(takiy)
5. Matildep wasin chimpapi iskay runa ………………………….(ch’aqway)
6. Jaqay waynakunaqa mana mikhusqa ………………………..….(ripuy)
7. Tusuqkunaqa raymipi kusisqa …………………………….(puriykachay)
8. Justinaqa kullawadata tusunanpaq …………………………..(p’achallikuy)

3. -nta k’askaqta apaykachaypi amañakunapaq ñawirispa tinkuchinachik

1. Chay waynakunaqa machu ñanninta takispa jamuchkarqayku


2. Margaritaqa wasinmanta chaki ñanninta jamuchkarqanku
3. Enrique maymancha k’ullku ñanninta richkarqa
4. Ñuqaykuqa chiqanchananta apachkarqa
5. Tatay chakra kantunta yuntata chayamuchkarqanku
6. Victoria plaza chawpinta isankapi runtuta q’ipimucharqa
7. Wasimasikunayku musuq chakanta aysachkarqa
8. Jaqay runa urqu k’uchunta papata jamuchkarqa

4. Ñawirispa kikinta parlarinachik

A: Qayna paqarin qhatumanta jamuchkaptiy Martinta rikurqani.


B: ¿Mayniqpi rikurqankiri?
A: Machu ñanninta jamuchkarqani a, chaypi rikurqani.
B. ¿Imata pay chaypi ruwachkarqari?
A: Valentinwan Granaditayta takirichkarqa.

Tawa 4
5. Wakichisqa ruwaykuna
a) Rimaykunata tikraspa qillqarinachik

1. Chay sipaskunaqa karuparlanapi takiykunata uyarichkarqanku.

……………………………………………………………………………………… waka-wakas

……………………………………………………………………………………… chuqlluwayk’u

……………………………………………………………………………………… sach’a urapi

……………………………………………………………………………………… qullqinta

2. ¿Imata chay warmi qhatupi ruwachkarqa? Jank’ata rantichkarqa

………………………………………………………… .…………………………….qhapariy

………………………………………………………… ..…………………………….samariy

………………………………………………………… ….…………………………..q’ipiy

………………………………………………………… ……………………………..yanapay

3. ¿Mayninta wawakuna yaykumuchkarqanku? Jatun punkunta.

…………………………………………………………(wichariy) ..…………………………….

…………………………………………………………(ayqiy) ..…………………………….

…………………………………………………………(ripuy) ....…………………………..

…………………………………………………………(urqhuy) ……………………………..

b) Ñawirispa takiq qutukunamanta parlarinachik


Mana, ñuqa wawqiywan Angosturaman rirqani, chaypi
¿Qayna sukhayay wasiykipichu
Renatowan tinkurqayku, pay challwa kankata
kachkarqanki, Leonardo?
mikhurichkarqa, ñuqaykupis mikhurirqayku, chanta
wamp’upi purirqacharqayku. ¿Qamri?........... ¿ Imata
ruwarqanki, Román?

Ñuqa wasillaypi qhipakurqani,


ch’isiyaykuytataq Robertowan p’ulu
jayt’aq rirqayku, chanta wasin chaypi
Consentidas takichkarqanku,
runakunataq may kusisqa
tusurichkarqanku.

Phichqa 5
c) Kunan tapuykunata kutichinachik

1. ¿Maymantaq Leonardo qayna sukhayay rirqa?

…………………………………………………………………………………………………

2. ¿ Piwantaq Angosturaman rirqa?

…………………………………………………………………………………………………

3. ¿Roman Angosturaman rirqachu?

…………………………………………………………………………………………………

4. ¿Imapitaq puriykachamurqanku?

…………………………………………………………………………………………………

5. ¿Románri? ¿ Wasillanpipunichu ch’isin qhipakurqa?

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

d) Allinta qhawarispa atikusqanmanjina qillqarinachik

………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………..……

…………. ………………………………….………………………………..

……………………………………………………………………………

……………………………………………………….………………..

…………………………………………………………………………

…………….………………………………….………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………………..….

Suqta 6
Iskay kaq yachay

Jawariykunanchik

Kay yachaypa kamachiynin

Qayna kay pachapi rimachiqkunata apaykachanchik, amañakuykunapi


allinta llamk’arispataq mana rikusqanchik ruwaykunamanta yachanchik,
chayta may allinta parlarispapis, qillqarispapis wakkunaman riqsirichinapaq.

Objetivo del tema

Utilizamos verbos en pluscuamperfecto para describir hechos que han


sucedido sin que los hayamos presenciado y damos a conocer los mismos,
promoviendo la participación plena en las diferentes actividades prácticas
orales y escritas.

Qallarinapaq parlanakuy

Olga wasinpi warmi wawanwan kachkan, payqa quchumasin willasqanmanta


parlarichkan.
Olga: ¡Ay!, waway!!!…..Ipaykip wasinman riptiyki, ama mayu kantunta rinkichu.
¿chaychu?
Nilda: ¿Imarayku, mamay?
Olga: Ancha ch’in a…Hildap maman qharisirimanta parlaq uyarisqa.
Nilda: ¡Ay!, mamay!!!….Imata kunan pacha qharisiri kanqa.
Olga: Ichapis kanman, waway….manchikuni a ...ama chayninta rinkichu ¿ya?
Nilda: Ama llakikunaykipaq ñannillanta risaq.
Mamay……. ¿ Jukta tapuriykimanchu?
Olga: Ari, waway ¿Imata yachayta munanki?
Nilda: Qam sipas kachkaptiyki ¿kharisirita rikurqankichu?
Olga: Mana, tatayki rikusqa ñin, pay juch’uy kachkaptin urqupipuni
uwijakunata michiq karqa ñin, chaymanta juk kuti laqhayaykuchkaptin
jampuchkasqa ñin chayllapi tumpa karuniqpi juk runata rikusqa, pay
yanamanta p’achallisqa kachkasqa ñin, mancharikuspataq
uwijakunanta saqirpaspa t’ijurikanpusqa.
Nilda: Mmmm!! kaytaqa.

Qanchis 7
1. Qayna kaypi, mana rikusqanchikmanta parlarinachik
a) Ñawirinapaq, parlarinapaq ima

Unayqa jaqay urqu k’uchupi suwa runata


wañuchisqa ñin, chaymantapacha nunanqa
tukuyniqta puriq kasqa ñin.
¿Chantari, jatun mamay?
¿Chay nuna chinkapusqachu
manachu?

Satuka Susana

b) Ñawirispa –sqa k’askaqta apaykachaymanta umallikunachik

A:¿Imata María ñisqa?


María ñirqa:-“Tatay qanimpa chayamurqa”
B: Tatan qanimpa chayamusqa ñin.
A: ¿Imata Victor ñisqa?
Victor ñirqa: -“Qayna qullqiyta suwachikurqani”
B: Qayna qullqinta qichuchikusqa ñin.
A: ¿Imata Miguel ñisqa?
Miguel ñirqa: “Mamay ch’uluta t’ipapuwarqa”
B: Maman ch’uluta t’ipapusqa ñin.
A: ¿Imata Julia ñisqa?
Julia ñirqa: “Qhatupi mamayta yanapamurqani.”
B: Qhatupi mamanta yanapamusqa ñin.

2. Ñawirispa kayjinata parlarinachik

A: Juk runa plaza chaypi Hildata qhatisqa.

B: ¡Ama ñiwaychu !…chanta ¿Imata Hilda ruwasqa?

A: Mancharikuspa usqayta wasinman kutipusqa a.

Pusaq 8
3. –sqa k’askaqta rimachiqkunawan apaykachanachik
Ñawirispa wak yuyaykunata qillqarinachik

1. Lauraqa unayña urqu k’uchupi atuqta rikusqa.

2. Tatay, mamay ima qayna ch’isi ch’usiqata uyarisqanku.

3. Jaqay wawaqa kimsa watayuq kachkaptinña puririsqa.

4. Martinap wasinman suwa yaykuyta munasqa, phiña allquntaq

t’usunmanta qhanirpaspa ayqichisqa.

5. Rosauraqa qayna wataña Tarijaman …………………………

6. Jaqay runa ñawpaq killa wakanta ………………………………

7. Luisap qusan …………………………………………………………..

8. Wasimasiypa wawan………………………………………………

4. Wakichisqa ruwaykuna
a) Kay rimaykunata allinta qutuchaspa qillqarinachik

1……………………………………………

2……………………………………………

3……………………………………………

4……………………………………………

5……………………………………………

Jisq’un 9
b) Kay jawariyta ñawirispa t’ukurinachik

Saqramanta

Tata Afredo waynallaraq kachkaptin Quillaqullupi, Piñami chaypi tiyakuq kasqa


ñin. Juk kutiqa Phasuman tusuq risqa, chaypi tumpa machaykusqa, tutaña
kachkaptin wasinman purispa kutipuchkasqa ñin imaraykuchus manaña ni ima
ripunanpaq kasqachu. Chawpi ñanpi kachkaptin ch’inpacha kasqa, chayllapi
juk k’acha cholitata rikusqa, payqa jatun machu chilikchi sach’a urapi
kachkasqa ñin, payqa yana p’achayuq, quri sarsilluyuq ima kachkasqa ñin. Kay
chulitaqa asirispa makillanwan wakyarisqa, chayllapi tata Alfredoqa
imaynamantacha saqramanta yuyarikusqa, ukhunqa k’alatapuni ilayaykusqa,
chanta jukta muyurispa mana qhipaman qhawarispalla t’ijusqa, wasinman
chayanankamapuni. Chaymantapacha manaña juktawan tuta puriqchu
kasqa ñin. Pay juch’uymantapacha yachasqa, pichus saqrawan tinkuspa parlan
as t’uqpirasqaman parapun ñiq kanku.
Willaq: Domitila Quispe
Qillqaq: Cecilia Escalera

c) Kunan kay tapuykunata kutichinachik

1. ¿Imata tata Alfredo Phasuman rispa ruwasqa?


……………………………………………………………………………………
2. ¿Imata ripuchkaptin rikusqa?
……………………………………………………………………………………
3. ¿Piwantaq tata Alfredo tuta wasinman ripuchkasqa?
……………………………………………………………………………………
4. ¿Chay cholita parlaspachu tata Alfredota wakyasqa?
……………………………………………………………………………………
5. ¿Tata Alfredo saqrata rikuspa kusikusqachu?
……………………………………………………………………………………
6. ¿ Tata Alfredo samarispa, samarispachu wasinman chayapusqa?
……………………………………………………………………………………

d) Qillqana p’anqapi juk jawariyta qillqarinachik

Chunka 10
Kimsa kaq yachay

Imasmarikunamanta

Kay yachaypa kamachiynin

Qhipa pachapi yuyaykunata ñiqichanapaq sumaqninmanta k’askaqkunata


apaykachanchik, tukuy imaymana rimaykunawan tinkuchispataq imatachus
ruwayta yuyanchik chayta riqsichinchik, parlarispapis wak ruwaykunapipis.

Objetivo del tema

Estructuramos oraciones en futuro simple, utilizando adecuadamente los sufijos


verbales y un vocabulario bastante variado para expresar ideas relacionadas
a un futuro próximo y llevarlo a la práctica mediante diálogos y actividades
variadas.

Qallarinapaq parlanakuy

Mama Justinaqa Olgap maman, payqa wawanta waturikunpuni, payqa


Olgap warmi wawanta anchatataq munakun, allchhinpis payta rikuspa
mana ni mayman rinchu nitaq pukllaymantapis yuyarikunchu, jatun
mamawan tukuy imamanta parlarin astawanpis mama Justinaqa
imasmarikunata yacharichin.

Nilda: ¿Q’aya jamunkichu, jatun mamay?


Justina: Mana, wawitay, ….. minchhallaña jamusaq ¿chaychu?
Nilda: ¿Imata q’aya ruwanki?
Justina: Ayapampaman risaq, t’ikata apanay tiyan.
Nilda: Jatun tataymanchu t’ikata apanki?
Justina: Ari, chanta t’aqsanay tiyan…..chayta tukuspa ch’uspillu saramanta
jamk’ata ruwasaq minchhataq chayta apamusaq ¿chaychu?.
Nilda: Pituta ima apamunki a , ichapis quchumasiy Rosita jamunqa,
payman qurisaq, chanta imasmarikunata yacharichiwanki a,
jatun mamay.
Justina: Ajina kanqa, waway. Kunan rillasaqña.

Chunka jukniyuq 11
1. Qhipa kayta riqsirinapaq
a) Ñawirispa parlarinachik

¿Imata q’aya ruwanki, Elisa?


Ñuqa yachaywasiman risaq, chanta kutimuspa
yachakuqkunaypaq imasmarikunata wakichisaq.
¿Qam yachankichu?

Yachanipuni a.

b) Imasmarikunachik

Imasmari, imasmaritaq kanman Imas, imas kanman

Juk imilla muyuspa, Rintan jamuntan, nitaq


rintakchu
muyuspallapuni chichuyanman
¿Imataq kanman?
¿Imataq kanman?
……………………
……………………

2. Ñawirispa yachakuq masikunanchikwan parlarinachik

1. A: ¿Imata q’aya ruwanki, Claudina?


B: Ñuqaqa qhatuman risaq, chanta kutimuspa ch’aqchuta wayk’usaq.
2. A: ¿Imata minchha ruwanki, Josefina?
B: Ñuqa llamk’anayman risaq, chanta kutimuspa mamayta yanapasaq.
3. A: ¿Imata qhipan killa ruwanki, Arminda?
B: Ñuqa La Pazman ch’usasaq chaypitaq ñañayta watukamusaq.
4. A: ¿Imata qhipan killachaw ruwanki, tata Anselmo?
B: Ñuqa chakrayman risaq chaypitaq sarata jallmasaq.

Chunka iskayniyuq 12
3. Qhipa kaypi amañarikunachik
a) Rimanawan tinkuchinachik

Kutimuy

Ñuqa llamk’anaymanta usqayta kutimusunchik


Qam tataykiwan sayk’usqa kutimunqa
Pay llaqtanmanta q’ipiyuq kutimusaq
Ñuqayku q’aya paqarin kutimunkichik
Ñuqanchik qhipan wata Benimanta kutimunqanku
Qamkuna llasa q’ipikunayuq kutimunki
Paykuna llamk’ay tukuspa kutimusqayku

b) Pacha riqsichiq rimaykunata yacharikunachik

kuti paqarin
junqajunaq sukha
Qhipan killa Q’aya ch’isi
wata sut’iyayta
chiri mit’a ch’isiyaykuyta

4. Ñawirispa t’inkiq rimaykunata apaykachaypi amañarikunachik

1. Q’aya paqarin qhatuman risaq, chaymanta chuchus mut’ita apamusaq.


2. Jatun mamay q’aya sukhayay Araniman rinqa, ichapis chhama t’antata
apampuwanqa.
3. Ñuqayku qhipan atichaw llaqtaykuman ch’usasqayku chayrayku
tumpitapiwan rantirakuq risqayku.
4. Mamay, ñañay ima q’aya sut’iyayta chakraman rinqanku, chaymanta
q’ipipi chuqlluta apamunqanku.
5. Quchumasiyqa qhipan killa Sucreman yawar masikunanwan ripunqa,
ichapis ñuqa qhipan wata rispa watukamusaq.

Chunka kimsayuq 13
5. Wakichisqa ruwaykuna
a) Yachakusqanchik rimaykunata apaykachaspa junt’achinachik

1. Quchumasiypa maman qhipan q’uñi mit’a Argentinamanta _________________


2. Ritap tatan qhipan wata jaqay chimpapi wasita______________________________
3. Julietawan Rosawan q’aya sach’a urapi __________________ __________________
4. Jaqay sipas warmiqa qhipan wata _____________________ _____________________
5. Ñuqanchikqa minchha__________________ ___________________ ________________
6. Juio, warmin ima____________________ ____________________ ___________________

b) Rimaykunata tikraspa qillqarinachik

1. Hortencia p’anqata rantimunqa, chaymanta imasmarikunata yachakunqa.

………………………………………………………………………………………………… pallamuy

………………………………………………………………………………………………… apamuy

………………………………………………………………………………………………… urqhumuy

………………………………………………………………………………………………… rantimuy

2. ¿Mayman Pedro qhipan killa ch’usanqa? - Llaqtanman ch’usanqa.

¿Maypi……………………………………………………? - …..……………….………...

¿Imata…………………………………………….………? - …..……………….………...

¿Imapitaq…………………………………………………? - …..……………….………..

¿Imapaq………………………………………………….? - ……………..………………

3. ¿Mayk’aq qusayki Charañamanta chayamunqa? - Minchha chayamunqa.

………...……………………………………………………. - …..……………….………..

……………………………………………………….……… - …..……………….………..

…………….………………………………………………… - …..……………….………..

………………………………………………………………. - ……………..………………

Chunka tawayuq 14
c) Tata Vicente q’aya imatachus ruwanqa, chaypi t’ukurichkan,
imatachus ñichkanman qillqarinachik.

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………………………………

…………………………………………

Tata Vicente

Chunka phichqayuq 15
Ruwaykuna junt’achinapaq kamachiykuna

Consignas para la etapa de aplicación

Juk kaq yachay: Takiykunanchikwan tusuykunanchikwan


Tema 1: Nuestra música y nuestra danza
 Yachakuqkuna tukuy chiqanpi kaqta takiykunatapis tusuykunatapis
riqsikapunqanku chantapis t’ukurispa yuyaykunankutapis tukuy
yachakusqankutapis riqsichinakunqanku, chaninchanqanku ima.

Los participantes podrán identificar nuestros ritmos musicales y los bailes


típicos de las diferentes regiones del país para luego intercambiar opiniones y
compartir información, valorando los mismos.

1. Parlaypi amañakullaypuni musuq rimanakunata apaykachaspa qayna


kaypi ruwasqanchikta riqsichinapaq jinamantataq yachayninchikta
wiñarichinapaq.

 ¿Ana qayna wasinpichu kachkarqa, Elisa?


Ari, wasinta pichachkarqa mamantaq wayk’uchkarqa.

Pon en práctica de manera constante la situación comunicativa,


incorporando diferentes verbos en pasado continuo para facilitar la
apropiación de este tiempo.

2. Rimanakunap tukukuyninkuta allinta yuyarispa llamk’arillaypuni, chayta


kallpachanapaq wasiykipi tukuy rikusqaykimanta qillqarillaypuni, chanta
ñawiriy.

Esta actividad te va a ayudar a apropiarte de las terminaciones verbales que


corresponden a las diferentes personas, por consiguiente es conveniente que
en casa describas acciones en pasado en forma escrita y luego las lees.

3. Qayna kaypi ruwakusqanta sapa atispa riqsichillaypuni, qillqana


p’anqaykipi tukuy atisqaykita qillqaspa jinallatataq pillawanpis
paslarispa.

Para fijar el uso adecuado del presente continuo puedes describir más
acciones en tu cuaderno y también hacerlo en forma oral.

4. Qhichwapi astawan takiykunata mask’ariy, chanta uyarispa takiriy,


chayqa ch’uwata parlanakipaq yanapasunqa.

Explora más sobre nuestras canciones, para ello sugerimos que busques
algunas canciones en quechua, las escuches y las cantes, eso te permitirá
reforzar la fonética y te ayudará a mejorar la fluidez.

5. Amañakunallaykipaqpuni astawan rimanakunata apaykachaspa,


rimaykunata tikraspa ima llamk’arillaypuni, chaypaq t’iqtukunata

Chunka suqtayuq 16
qhawariyta atinki, mana chayqa wasiykipi rikusqaykimanta parlariy
chantapis tapuriy mana chayqa tapurichikuy.

Realiza ejercicios de sustitución de manera permanente para no olvidar lo


trabajado, para lo cual podrías utilizar cuadros y/o describir lo que estaba
pasando en tu entorno, así mismo formula preguntas a diferentes personas de
tu entorno para seguir utilizando el pasado continuo.

Iskay kaq yachay: Jawariykunanchik


Tema 2: Nuestra memoria oral

 Yachakuqkuna jawariykunanchikmanta allinta t’ukurinqanku chantapis


chaninchanqanku jinallatataq atisqankumanjina yawarmasikunanku
ukhupi wak jawariykunata mask’arinqanku.

Los participantes reflexionarán sobre los cuentos y leyendas que son parte de
la memoria oral de nuestros pueblos para valorarlos y recuperarlos de nuestro
entorno familiar.

1. Sapa atispa yachakusqaykita amañakunayki tiyan, wasiykipi yawar


masikunaykita tapurispa chantapis tapuchikuspa –sqa k’askaqta
apaykachaspa kutichiy.

Ana: Mamay ñirqa:” Jamuchkaptiy urmarqani”


¿Imata Anap maman ñisqa?
Jamuchkaptin urmasqa ñin.

Aplica lo aprendido en circunstancias de la vida real, sobre todo aprovecha


el entorno familiar para preguntar y también te pregunten a cerca de
acontecimientos que no has presenciado.

2. Yachakuq masikunaykiwan parlaypi tinkurinayki tiyan, kay


yachakusqaykita apaykachaspa amañakunaykipaq.

Conversa con tus compañeros en función a la situación comunicativa que


sugiere el material.

3. –sqa k’askaqwan imachus ruwakusqanmanjina riqsirichiy, chaypaqqa


allin kanman rimaykunata qutuchaspa amañakunayki tukuy riqsisqayki
rimaykunawan,

Utiliza el sufijo- sqa para describir acciones en pasado pluscuamperfecto, para


ello te sugerimos que estructures diferentes oraciones, haciendo uso del
vocabulario que conoces.

Chunka qanchisniyuq 17
4. Kay wakichisqa ruwaykunaqa tukuy yachakusqaykita kallpachayta
yanapasunqanku chayrayku sumaq kanman yachakuq
masikunaykiwan yanapanakuspa llamk’anayki, ajinamanta imatachus
mana atinki, chay sut’inchakunqa. Chanta sapa juk jawariykunata
mask’arispa tukuyta riqsichinqa.

Los ejercicios que te proponemos te permitirán poner en práctica todo lo


aprendido, para ello es conveniente trabajar de manera colaborativa con tus
compañeros(as) para que entre todos vayan aclarando dudas si los hubiera.
Por otra parte se trabajará en la recuperación de historias propias de la
región.

Kimsa kaq yachay: Imasmarikunamanta


Tema 3: Acerca de las adivinanzas

Yachakuqkunaqa imasmarikunata yuyarinqanku, mana chayqa


mask’arinqanku chanta riqsirichinqanku ajinamanta paykuna
chaninchayninmanta t’ukurinqanku.

Los participantes recrearán su memoria recordando y/o buscando adivinanzas


en quechua para compartir con los demás, a partir de ello reflexionarán sobre
la importancia de las mismas.

1. Imasmarikuna yachasqankuta riqsirichinqanku, imaynachus


qillqasqa kachkanku chaymanta t’ukurispa chantapis wak
imasmarikunata mask’arinqanku riqsichispataq munasqankuta
yachakunqanku.

Se compartirán las adivinanzas que conocen, se analizará la estructura de las


mismas y se buscarán más adivinanzas y se darán a conocer para que
aprendan las que más sean de su agrado.

2. Parlanakuypi tinkuspa, rimanakunata qhipa kaypi allinta


apaykachakunqa.

A: ¿Imata q’aya ruwanki, Susana?


B: Ñuqa p’achayta t’aqsasaq, chanta samarisaq.

Se trabajará la situación comunicativa, mediante la sustitución de palabras,


pero utilizando verbos en futuro.

3. Imaynatachus pacha riqsichiq rimaykunata apaykachananchik


tiyan, chaymanta yachakusunchik, ñawpaqta allinta
ñawirisunchik , chanta rimanata chikllaspa k’askachisunchik, ima
ñichkanchus chayta allinta waturispa.

Se trabajará la correcta aplicación del complemento de tiempo en la oración,


para ello previamente se realizará un ejercicio de lectura para seleccionar el

Chunka pusaqniyuq 18
verbo que completa la oración, esto en función a la comprensión de la idea
expuesta en cada oración.

4. T’inkiq rimaykunap apaykachaynin sut’i kananpaq qutuchasqa


rimaykunata ñawirispa astawan qillqarisunchik, chaytataq
ñawirispallapuni riqsichisunchik.

Se pondrá en práctica el uso de los conectores y para consolidar su uso se


realizará la lectura de las oraciones y se procederá a escribir otras ideas para
dar a conocer a los demás.

5. Wakichisqa ruwaykunaqa yachakusqankuta imaynatachus


qillqaypi apaykachayta atinku chayta riqsichiy atinqa jinallatataq
yachakuqqa tukuy yachakusqanwan qillqayta qallarinqa.

Las actividades propuestas posibilitarán implementar lo aprendido y el último


ejercicio permitirá trabajar la producción textual en función a las posibilidades
del participante.

Chunka jisq’unniyuq 19
YACHAKUYKUNA TINKUCHIYPAQ WAKICHIYNIN

Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (socialización)

Sapa yachakuqpis, qutupis imaynatachus yachachirqa chayta


riqsichinan tiyan.

Cada participante o cada grupo presenta a los/las demás la estrategia o


estrategias aplicadas en aula y comparte con los demás la experiencia
vivida.
Kaypaq jatun raphikunata, siq’ikunata, yachachinapaq qillqasqa
wakichisqaykita, pukllanakunata, willay raphikunata, uyarinapaq
qhawanapaq ima wakichisqata apaykachayta atinki.

Para este efecto puedes hacer uso de papelógrafos, cuadros, materiales


didácticos utilizados, juegos, materiales comunicacionales como ser: murales,
sociodramas, producciones textuales, materiales de audio y/o audiovisual.

Qillqasqa llamk’anata jaywanapaqqa imaynatachus wakichinata allinta


qhawarina tiyan.

Es importante tomar en cuenta los aspectos formales para la presentación


escrita del trabajo.
 Qallariypa riqsichiynin
Datos referenciales

 Imapaqchus chay wakichiy ruwakusqa


Propósito de la estrategia aplicada

 Junt’asqa ruwaykuna
Actividades desarrolladas

 Kawsaypi kasqanmanjina chaninchaynin


Evaluación de la experiencia vivida

Iskay Chunka 20
YACHAKUNAPAQ RIMAYKUNA

N° QHICHWAPI CASTELLANOPI
1 Atuq Zorro
2 Ayapampa Cementerio
3 Ayqiy Escapar, huir
4 Chaka Puente
5 Chaki ñan Sendero
6 Chayamuy Llegar
7 Ch’aqway Gritar, hacer bulla
8 Chilikchi Ceibo
9 Chimpaykuy Aproximarse, acercarse
10 Chiri mit’a Invierno
11 Ch’in Silencioso
12 Ch’usiqa Búho
13 Ichapis Quizás, tal vez
14 Isanka Canasta, cesta
15 Jawariy Cuento, historia
16 Junqajunaq Semana
17 Karuparlana Celular
18 Kunan pacha Hoy en día, actualmente
19 Kutimuy Regresar
20 K’ullku ñan Camino angosto
21 Machaykuy Emborracharse, marearse
22 Machu yan Camino antiguo
23 Mancharikuy Asustarse
24 Minchha Pasado mañana
25 Mink’ay Contratar, alquilar
26 Ñaqha Hace rato
27 Nuna Alma, espíritu
28 Qanimpa La otra vez, la vez pasada
29 Qhatiy Seguir, perseguir
30 Q’aya Mañana
31 Qichuchikuy Hacerse quitar

Iskay chunka jukniyuq 21


32 Raymichay Festejar
33 Sarsillu Arete, pendiente
34 Sayk’uy Cansarse
35 Tusuqkuna Bailarines
36 Wata junt’a Cumpleaños
37 Wichariy Subir, escalar
38 Winkukuy Recostarse, echarse

Iskay chunka iskayniyuq 22


WATURISQA P’ANQAKUNA

BIBLIOGRAFIA CONSULTADA

1. PLAZA MARTINEZ, Pedro. Qhichwata qillqanapaq. Reforma Educativa- SNE. La Paz-


Bolivia, 1997.

2. QUIROZ VILLARROEL, Alfredo. Qhichwa Simipirwa. UNICEF. La Paz- Bolivia, 1998.

3. QUIROZ VILLARROEL, Alfredo. Gramática Quechua. Editorial impresores Colorgraf


Rodríguez. Cochabamba - Bolivia, 2010.

4. CERRÓN PALOMINO, Rodolfo. Linguistica Quechua. Cuzco- Perú, 1987.

5. LAIME AJACOPA, Teófilo, CAZAZOLA, Efraín, LAIME PAIRUMANI, Félix. Diccionario


Bilingüe Quechua- Castellano, Castellano- Quechua. Reforma Educativa- Centro
Cultural Jayma. La Paz- Bolivia, 1997.

6. LAIME AJACOPA, Teófilo. Diccionario Bilingüe Yuyay k’ancha. Material digital. La Paz
– Bolivia, 2007.

7. ROSAT PONTALTI, Adalberto A. Diccionario Enciclopédico Quechua – Castellano del


Mundo Andino. Editorial Verbo Divino, 2da Edición, Cochabamba- Bolivia, 2009.

Iskay chunka kimsayuq 23

Vous aimerez peut-être aussi