PDF

Ireneusz Krakowiak
Elektrotechnika i elektronika
Warszawa 2012
Politechnika Warszawska
Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych
Studia Podyplomowe dla Nauczycieli Przedmiotów Zawodowych
02-524 Warszawa, ul. Narbutta 84, tel (22) 849 43 07, (22) 234 83 48
ipbmvr.simr.pw.edu.pl/spin/, e-mail: sto@simr.pw.edu.pl
Opiniodawca: prof. dr hab. inŜ. Jerzy OCIOSZYŃSKI
Projekt okładki: Norbert SKUMIAŁ, Stefan TOMASZEK
Projekt układu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ
Skład tekstu: Magdalena BONAROWSKA
Publikacja bezpłatna, przeznaczona dla słuchaczy Studiów Podyplomowych

dla Nauczycieli Przedmiotów Zawodowych.
Copyright © 2012 Politechnika Warszawska
Utwór w całości ani we fragmentach nie moŜe być powielany

ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw
autorskich.
ISBN 83-89703-62-9
Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O.,

ul. Ołowiana 10, 85-461 Bydgoszcz
Spis treści
Wstęp...................................................................... 7
1. Obwody prądu stałego ....................................... 9

1.1 Prawa i właściwości obwodów prądu stałego ............................. 10
1.2 Bateria elektrochemiczna ............................................................ 22
1.3 Energia i moc prądu stałego ........................................................ 24
1.4 Podstawowe metody rozwiązywania obwodów prądu stałego.... 25
2. Obwody magnetyczne ...................................... 31

2.1 Prawa i właściwości obwodów magnetycznych.......................... 32
2.2 Właściwości magnetyczne materiałów........................................ 46
2.3 Siła przyciągania elektromagnesu ............................................... 49
2.4 Podstawowe metody rozwiązywania
obwodów magnetycznych ........................................................... 50
2.5 Porównanie parametrów obwodów
elektrycznego i magnetycznego .................................................. 51
3. Obwody prądu przemiennego

jedno i trójfazowego ....................................... 53
3.1 Prąd przemienny jednofazowy – wybrane zagadnienia............... 54
3.2 Prawa i właściwości obwodów prądu przemiennego
z elementami R, L, C................................................................... 58
3.3 Moc prądu przemiennego jednofazowego................................... 61
3.4 Szeregowy obwód RLC............................................................... 67
3.5 Równoległy obwód RLC ............................................................. 68
3.6 Układy trójfazowe prądu przemiennego...................................... 72
3.7 Energia prądu przemiennego ....................................................... 82
4. Stany nieustalone w obwodach RLC ................ 87

4.1 Wybrane zagadnienia .................................................................. 88
4.2 Szeregowy obwód RL z zerowym warunkiem początkowym..... 91
4.3 Zwarty obwód RL z niezerowym warunkiem początkowym...... 93
4.4 Szeregowy obwód RC z zerowym warunkiem początkowym .... 94
4.5 Zwarty obwód RC z niezerowym warunkiem początkowym...... 96
5. Miernictwo elektryczne .................................... 99
5.1 Wybrane zagadnienia ................................................................ 100
5.2 Mierniki magnetoelektryczne .................................................... 106
5.3 Mierniki elektromagnetyczne .................................................... 108
5.4 Mierniki elektrodynamiczne...................................................... 109
5.5 Mierniki indukcyjne .................................................................. 111
5.6 Przekładniki – wybrane zagadnienia ......................................... 112
6. Urządzenia elektryczne niewirujące .............. 115

6.1 Transformator – wybrane zagadnienia ...................................... 116
6.2 Stany pracy transformatora........................................................ 118
6.3 Straty i sprawność transformatora ............................................. 124
6.4 Transformator trójfazowy.......................................................... 126
6.5 Autotransformator ..................................................................... 127
7. Urządzenia wirujące prądu stałego................ 129

7.1 Maszyna prądu stałego – wybrane zagadnienia......................... 130
7.2 Prądnica prądu stałego............................................................... 136
7.3 Silnik prądu stałego ................................................................... 139
7.4 Rozruch maszyn prądu stałego .................................................. 144
7.5 Hamowanie maszyn prądu stałego ............................................ 145
7.6 Straty, sprawność maszyn prądu stałego ................................... 147
7.7 Wpływ temperatury na pracę maszyn prądu stałego ................. 148
8. Urządzenia wirujące prądu przemiennego .... 151

8.1 Maszyna indukcyjna asynchroniczna – wybrane zagadnienia .. 152
8.2 Rozruch maszyn indukcyjnych asynchronicznych .................... 165
8.3 Hamowanie maszyn indukcyjnych asynchronicznych .............. 170
8.4 Silnik indukcyjny asynchroniczny jednofazowy – wybrane
zagadnienia................................................................................ 171
8.5 Maszyna indukcyjna synchroniczna – wybrane zagadnienia .... 174
9. Elektronika – wybrane zagadnienia ............... 183

9.1 Dioda – wybrane zagadnienia.................................................... 184
9.2 Tranzystor – wybrane zagadnienia ............................................ 191
9.3 Wzmacniacz – wybrane zagadnienia......................................... 202
9.4 Generatory – wybrane zagadnienia ........................................... 212
9.5 Prostowniki – wybrane zagadnienia .......................................... 219
9.6 Stabilizatory – wybrane zagadnienia......................................... 233
9.7 Wybrane czujniki do pomiaru wielkości nieelektrycznych....... 238
10. Literatura pomocnicza.................................. 253
Strona 5
Wstęp
Niniejsze materiały zostały opracowane w ramach realizacji Programu
Rozwojowego Politechniki Warszawskiej współfinansowanego ze środ-
ków PROGRAMU OPERACYJNEGO KAPITAŁ LUDZKI. Przezna-
czone są dla studentów studiów inŜynierskich na kierunku „Edukacja
techniczno-informatyczna” na Wydziale Samochodów i Maszyn Robo-
czych Politechniki Warszawskiej.
Celem opracowania było przedstawienie podstawowych zagadnień wy-
korzystywanych przez współczesnych inŜynierów nie będących elektry-
kami.
W koncepcji doboru treści oraz sposobu prezentacji poszczególnych za-
gadnień przyjęto równieŜ załoŜenie, Ŝe studiujący posiada, niezbędną dla
zrozumienia prezentowanych treści, wiedzę z zakresu fizyki i matema-
tyki.
Rozdziały 1, 2, 3 i 4 poświęcono opisowi zjawisk występujących w ob-
wodach elektrycznych prądu stałego, prądu przemiennego jedno i trójfa-
zowego oraz w obwodach magnetycznych. Przedstawiono prawa i wła-
ściwości obwodów, opisano źródła prądu oraz przedstawiono wybrane
zagadnienia dotyczące stanów nieustalonych w obwodach RLC. W roz-
dziale 5 przedstawiono najistotniejsze problemy miernictwa elektrycz-
nego, w tym rodzaje i obszary zastosowań poszczególnych rodzajów
mierników. Rozdziały 6, 7 i 8 dotyczą maszyn i urządzeń elektrycznych.
Określono charakterystyki poszczególnych rodzajów maszyn zarówno
prądu stałego jak i przemiennego oraz przedstawiono moŜliwości ich za-
stosowania. W rozdziale 9 przedstawiono wybrane zagadnienia z zakresu
elektroniki ograniczając się do opisu najbardziej podstawowych ele-
mentów i podzespołów występujących w obwodach elektronicznych.
Przyjęte w pracy załoŜenia powinny umoŜliwić stosunkowo szybkie
i skuteczne opanowanie materiału prezentowanego podczas wykładu.
Opracowane materiały będą równieŜ pomocne w realizacji zajęć ćwicze-
niowych i laboratoryjnych.
1 Obwody prądu stałego
W tym rozdziale:
o Prawa i właściwości obwodów prądu stałego
o Bateria elektrochemiczna
o Energia i moc prądu stałego
o Podstawowe metody rozwiązywania obwodów prądu
stałego
ROZDZIAŁ 1
1.1. Prawa i właściwości

obwodów prądu stałego
Zmiana stanu elektrycznego ciała jest związana z przemieszczaniem się

elektronów swobodnych. W ciele naładowanym równomiernie, elektro-
ny są rozłoŜone równomiernie w całej przestrzeni zajmowanej przez
ciało. Odpychają się wzajemnie od siebie wywierając we wszystkich
kierunkach ciśnienie, równowaŜone przez przeciwciśnienie elektronów
sąsiednich.
Doprowadzając elektrony do określonego miejsca, zwiększa się ciśnie-
nie, czyli następuje przepływ elektronów z miejsc o podwyŜszonym
ciśnieniu do miejsc o mniejszym ciśnieniu, (przepływ elektronów swo-
bodnych opisuje prąd elektryczny), zjawisko przebiega do momentu
wyrównania ciśnień.
brak przepływu
- przepływ prądu
+
Rysunek 1.1 Interpretacja przepływu prądu elektrycznego
Zdolność wykonania pracy określa energia powstała przez jej zmagazy-

nowanie. Pod warunkiem stałego przepływu prądu elektrycznego energię
zmagazynowaną w ciałach elektrycznych (energia elektryczna) wyko-
rzystujemy w postaci:
• ciepła,
• światła,
• zjawisk chemicznych,
• zjawisk magnetycznych,
Kierunek prądu elektrycznego przyjęto umownie, jako kierunek prze-
ciwny do kierunku przepływu elektronów, wprowadzając w obwodzie
biegunowość:
Strona 10
OBWODY PRĄDU STAŁEGO
• przewód dodatni - elektrony wpływają do źródła,
• przewód ujemny - elektrony wypływają ze źródła,
Rysunek 1.2 Obwód elektryczny
Zamknięcie wyłącznika w obwodzie elektrycznym spowoduje przepływ

prądu od bieguna dodatniego źródła poprzez przewody i odbiornik do
bieguna ujemnego (Ŝarówka zaświeci się) - tę drogę przepływu prądu
nazywa się obwodem zewnętrznym, w odróŜnieniu od obwodu wew-
nętrznego, w którym płynie prąd wewnątrz źródła od bieguna ujemnego
do bieguna dodatniego.
Przewodniki elektryczne:
• pierwszego rodzaju (im więcej swobodnych elektronów za-

wiera jednostka objętości materiału, tym jest mniejsza jego
rezystywność i prąd swobodniej przepływa),
• drugiego rodzaju (przepływ prądu „ruch jonów dodatnich -

kationów, ujemnych - anionów” w roztworach wodnych
kwasów, zasad, soli powoduje zmiany chemiczne
elektrolitów),
Rysunek 1.3 Przewodniki elektryczne
Wielkość fizyczna charakteryzująca prąd elektryczny:
dq
i= [A]
dt
JeŜeli wartość prądu i kierunek przepływu są niezmienne w czasie:
Q
I= [A]
t
Strona 11
ROZDZIAŁ 1
Prąd elektryczny uzyskuje wartość jednego ampera, jeŜeli płynąc przez

dwa przewodniki:
• równoległe,
• prostolinijne,
• umieszczone w próŜni,
• nieskończenie długie,
• o znikomym przekroju kołowym,
• odległe od siebie o 1 m,
wywoła między tymi przewodami siłę 2*10-7 N na kaŜdy metr długości
przewodu.
Przepływ prądu, czyli zmiana połoŜenia ładunku elektrycznego zaleŜy
od:
• wartości prądu,
• czasu trwania przepływu:
Q = It
Pole elektryczne występuje w przestrzeni otaczającej ładunek elektrycz-

ny. JeŜeli ładunek elektryczny określonego znaku jest niezmienny w cza-
sie i nieruchomy względem ziemi, to pole jest elektrostatyczne i nie
wymaga dostarczania energii w celu jego utrzymania.
Rysunek 1.4 Pole elektryczne w otoczeniu ładunku
Pole elektrostatyczne podobnie jak pole grawitacyjne jest polem „wekto-

rowym, czyli umieszczając w polu elektrostatycznym pochodzącym od
ładunku Q znikomo mały ładunek Q1, który nie powoduje zniekształce-
Strona 12
nia pola głównego ale wzajemne oddziaływanie. Kierunek działania siły

znajduje się na prostej łączącej oba ładunki, zwrot siły zaleŜy od rodzaju
ładunków:
• jeŜeli ładunki są jednoimienne - odpychanie ładunków,
• jeŜeli ładunki są róŜnoimienne - przyciąganie ładunków,
Rysunek 1.5 Linie sił pola elektrycznego
Na ładunki elektryczne umieszczone w polu elektrycznym działają siły

mechaniczne, styczne do linii sił pola elektrycznego. Gęstość linii sił
pola elektrycznego odzwierciedla indukcja elektryczna.
JeŜeli w polu elektrycznym w odległości r zostaną umieszczone dwa
ładunki, to będzie oddziaływała wzajemna siła mechaniczna, wg prawa
Coulomba:
q1 ⋅ q 2
F= [N ]
4πεr 2
Przenikalność elektryczna:
ε = εw ⋅ε0  A⋅s 
ε 0 = 8,85 ⋅ 10 −12 V ⋅ m 
Wielkości charakteryzujące pole elektryczne to m.in.:
• natęŜenie pola, jest wektorem skierowanym zgodnie z kie-

runkiem siły działającej na ładunek:
dF = Edq
dF
E=
dq
q V 
E= 2  m 
4πεr
• potencjał - miara pracy, jaką naleŜy wykonać przenosząc

ładunek z danego punktu pola elektrycznego do nie-
skończoności,
Strona 13
ROZDZIAŁ 1
• róŜnica potencjałów (napięcie między dwoma punktami po-

la) - miara pracy, jaką naleŜy wykonać przenosząc ładunek
z danego punktu pola elektrycznego do innego,
W
U= [V ]
Q
• siła elektromotoryczna (SEM); zdolność źródła do wytwo-

rzenia energii elektrycznej, równa napięciu na zaciskach
nieobciąŜonego źródła wytworzona przez:
• przemianę elektrochemiczną,
• działanie pola magnetycznego,
• przemianę termiczną (zjawisko termoelektryczne),
• działanie mechaniczne (zjawisko piezoelektryczne),

ZaleŜność pomiędzy prądem elektrycznym płynącym przez przewodnik i
napięciem na tym przewodniku opisuje prawo Ohma:
U AB V
I=
R  Ω  = [A ]
Rysunek 1.6 Interpretacja graficzna napięcia na rezystancji
Rysunek 1.7 Obwód ze źródłem rzeczywistym
Strona 14
E
I= U = E − Rw ⋅ I
R + Rw
Rysunek 1.8 Obwód nierozgałęziony prądu stałego z dwoma źródłami

napięcia
I=
∑E
∑R
W złoŜonych obwodach elektrycznych występują gałęzie, węzły, oczka.
W celu opisu matematycznego obwodów elektrycznych prądu stałego
korzysta się z dwóch praw Kirchhoffa. Pierwsze prawo Kirchohoffa:
suma algebraiczna prądów w węźle obwodu rozgałęzionego jest
równa 0:
∑I = 0
Rysunek 1.9 Węzeł obwodu rozgałęzionego
Rysunek 1.10 Rozpływ prądów w obwodzie równoległym
dla A : I − I1 − I 2 = 0
dla B : I1 + I 2 − I = 0
Strona 15
ROZDZIAŁ 1
W kaŜdym obwodzie elektrycznym moŜna wydzielić obwód zamknięty,

w którego gałęziach płyną prądy, powodując wg. prawa Ohma spadek
napięcia. Drugie prawo Kirchhoffa: suma algebraiczna SEM i spadków
napięć w obwodzie zamkniętym jest równa 0:
∑ ( E , ∆U ) = 0
Rysunek 1.11 Oczko obwodu rozgałęzionego
− R2 I 2 + R3 I 3 + R4 I 4 − R1 I1 + E2 − E3 + E1 = 0
Rysunek 1.12 Elementarny obwód elektryczny
Przy stałej wartości siły elektromotorycznej wytworzonej przez źródło

prądu, napięcie maleje liniowo ze wzrostem prądu pobieranego przez
odbiornik:
U = E − Rw I
Rysunek 1.13 Charakterystyka zewnętrzna źródła prądu
Strona 16
Praca źródła prądu:
• stan jałowy;
• rezystancja odbiornika jest nieskończenie duŜa,
• I=0, U=E,
• stan zwarcia;
• rezystancja jest zerowa,
• zaciski źródła są zwarte,
• U=0,
Rezystancja - właściwość obwodu prądu stałego zaleŜy od:
• rodzaju materiału przewodnika,
• długości i przekroju poprzecznego,
• temperatury (przy czym 1oC=273K),

ρ ⋅l 1
R= [Ω] R = R20 [1 + α 20 (τ − 20°)] G= [S]
s R
Rezystancja obwodu elektrycznego składa się z:
• rezystancji odbiornika,
• rezystancji źródła prądu,
Rysunek 1.14 Charakterystyki odbiorników liniowych - R=const
Strona 17
ROZDZIAŁ 1
Rysunek 1.15 Charakterystyki elementów nieliniowych - R=variable:

1 - Ŝarówka, 2 -warystor, 3 - bareter, 4 - dioda półprzewodnikowa
W obwodzie elektrycznym ustala się punkt pracy, tj. przecięcie charakte-

rystyk źródła prądu i odbiornika, charakteryzujący się odpowiednim
napięciem.
Rysunek 1.16 Punkt pracy obwodu elektrycznego
Wzrost rezystancji odbiornika odpowiada zjawisku zmniejszania się

obciąŜenia, - punkt pracy przesuwa się w kierunku stanu jałowego, dla
którego U=E. Przy zmniejszeniu rezystancji następuje wzrost prądu
w obwodzie powodując wzrost obciąŜenia, - punkt pracy przesuwa się
w kierunku stanu zwarcia, dla którego U=0.
W celu łatwiejszego obliczenia złoŜonych obwodów elektrycznych ko-
nieczne jest przekształcenie obwodu do najprostszej postaci, przez
zastąpienie szeregowo - równolegle połączonych rezystancji w jedną
rezystancję zastępczą, nie zmieniając parametrów elektrycznych: napię-
cia i prądu – zasada równowaŜności obwodów elektrycznych.
Rysunek 1.17 Szeregowe łączenie rezystancji
Strona 18
E = ∑ IR = I ∑ R
RZ = R1 + R2 + R3 + ... + Rn
R = ∑R
Rysunek 1.18 Równoległe łączenie rezystancji
E E  1 1  E 1
I = I1 + I 2 =
+ = E  +  = = E⋅
R1 R2  R1 R2  RZ RZ
1 1 1 1 1
= + =∑
RZ R1 R2 RZ R
Rysunek 1.19 Połączenia rezystorów a) w trójkąt; b) w gwiazdę
R12 ⋅ R13 R1 ⋅ R2
R1 = R12 = R1 + R2 +
R12 + R23 + R13 R3
R12 ⋅ R23 R2 ⋅ R3
R2 = R23 = R2 + R3 +
R12 + R23 + R13 R1
R23 ⋅ R13 R1 ⋅ R3
R3 = R13 = R1 + R3 +
R12 + R23 + R13 R2
Źródła energii elektrycznej łączymy szeregowo lub równolegle:
• akumulatory,
• ogniwa baterii,
• prądnice prądu stałego.
Strona 19
ROZDZIAŁ 1
Rysunek 1.20 Szeregowe łączenie źródeł napięcia
EZ = ∑ E RWZ = ∑ RW E Z = nE
Ez n⋅E
RWZ = nRW I= =
Rwz + R0 n ⋅ Rw + R0
Rysunek 1.21 Równoległe łączenie źródeł napięcia
1 1 R E
EZ = E =∑ Rwz = w I=
Rwz Rw m Rw
+ R0
m
Porównując właściwości rezystancji zastępczej z układem zwanym kon-
densatorem, czyli urządzeniem elektrycznym słuŜącym do gromadzenia
ładunków elektrycznych (energii elektrycznej) otrzymuje się w najpros-
tszym układzie, kondensator płaski, który składa się z dwóch jednako-
wych płyt o powierzchni s, oddzielonych od siebie dielektrykiem (izo-
lacją) o grubości d. Ilość ładunku elektrycznego zgromadzonego na
płytkach zaleŜy od:
• powierzchni płyt,
• powierzchniowej gęstości ładunku:
U  A⋅ s
Q =σ ⋅s [C] σ =ε ⋅K =ε ⋅
d  m 2 
U Q s Q
Q = ε wε 0 s = ε wε 0 = C C= [F ]
d U d U
Strona 20
Rysunek 1.22 Kondensator
Energia potrzebna do naładowania kondensatora jest w nim zmagazyno-

wana w postaci energii pola elektrostatycznego. Energia pola elektrycz-
nego kondensatora nie zaleŜy od sposobu ładowania, ale od wartości
napięcia, do jakiego został naładowany kondensator, tzn. doprowadzenie
ładunku przy odpowiednim napięciu między okładziny kondensatora.
U
1
dW = U ⋅ dQ dQ = C ⋅ dU W = ∫ CUdU = CU 2
0
2
Rysunek 1.23 Połączenie równoległe kondensatorów
Q1 = C1 ⋅ U Q2 = C 2 ⋅ U Q = Q1 + Q2 CZ = ∑ C
Rysunek 1.24 Połączenie szeregowe kondensatorów
Q Q Q
Q = Q1 = Q2 U = U 1 + U 2 = + =
C1 C 2 C
1 1 1 1 1
= + =∑
C C1 C 2 Cz C
Strona 21
ROZDZIAŁ 1
1.2. Bateria elektrochemiczna
Akumulator (urządzenie elektryczne przypominające właściwościami

kondensator) jako wtórne źródło energii nie wytwarza energii
elektrycznej, tylko ją przechowuje. Energia elektryczna doprowadzana
do akumulatora z obcego źródła (np. z prądnicy), zostaje w nim na
drodze przemian elektrochemicznych zmagazynowana w postaci energii
chemicznej, a w razie potrzeby moŜe być z powrotem zamieniona na
energię elektryczną.
Parametry określające wartości chemicznego źródła prądu:
• energia właściwa [kW/kg],
• Ŝywotność cykliczna,
• cena 1Ah lub 1Wh,

Podstawowe układy elektrochemiczne:
• ołowiowo – kwasowy (Pb/PbO2),
• niklowo – kadmowy (NiCd),
• niklowo – wodorkowy (NiMH),
• litowo – jonowy (Li-jon),
• litowo – polimerowy (Li-polimer),
• ogniwa paliwowe.
Ogniwa ołowiowo-kwasowe są najlepiej poznanym o najdłuŜszej historii
aplikacyjnej chemicznym źródłem prądu. Z uwagi na konstrukcję i
zastosowanie wyróŜnia się typy ogniw:
• stacjonarne z płytą pancerną, zastosowanie w telekomu-

nikacji, układach zasilania awaryjnego (siłowniach),
• trakcyjne, do zasilania napędów elektrycznych,
• rozruchowe, zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym,
Strona 22
• VRLA, zastosowanie w zasilaniu elektroniki, zasilaczach

awaryjnych UPS,
• bipolarne (obecnie na etapie badań),

Elektrochemiczne źródła energii podlegają ciągłemu ulepszaniu mające-
mu na celu poprawienie ich parametrów energetycznych, m.in. objętości,
masy itp.
180
160
140
120
Objętość [l]
100
80
60
40
20
0
Ołowiowy Ni-Cd NiMH Li-Ion Lithium
Metal
Rysunek 1.25 Porównanie róŜnych typów akumulatorów

elektrochemicznych przy jednakowej energii 15kWh
Rysunek 1.26 Rw w funkcji stopnia naładowania baterii

elektrochemicznej
Strona 23
ROZDZIAŁ 1
Emax
SEM rzecz
Real EMF
Rw(k), EMF
EMF SEM
E(k) – Emin
E(k) b(k)=
Emax
R
Rw w
Emin
0 k SOC (k factor) 1
Rysunek 1.27 SEM, Rw w funkcji stopnia naładowania baterii

elektrochemicznej
Pomimo wysokich wydajności materiałów elektrodowych (Ah/kg), obni-

Ŝeniu rezystancji wewnętrznej, głównym czynnikiem limitującym dalszy
wzrost wydajności energetycznej ogniw ołowiowo-kwasowych jest wy-
soki udział materiału elektrodowego w całkowitej masie elektrody,
stanowiący 40-45%.
Rozwiązanie tego problemu w najprostszym ujęciu sprowadza się do
zastąpienia ogniw ołowiowo-kwasowych ogniwami o konstrukcji bipo-
larnej, dla których tradycyjny materiał nośnika (kratki) zastąpi elektrono-
wo przewodzący kompozyt polimerowy.
W obecnej chwili, najbardziej obiecującym i szeroko wykorzystywanym
źródłem energii w pojazdach elektrycznych jest ogniwo typu VRLA,
czyli akumulator szczelny, regulowany zaworem z wewnętrzną rekombi-
nacją gazów. Dokonano w nim unieruchomienia elektrolitu poprzez jego
zŜelowanie lub w ogniwach typu VRLA - AGM zastosowano jako sepa-
rator matę szklaną absorbującą elektrolit wewnątrz porowatej struktury.
1.3. Energia i moc prądu stałego
W urządzeniach elektrycznych energia elektryczna zamieniana jest na

energię:
• cieplną,
• mechaniczną,
• chemiczną,
Strona 24
Zjawisku zamiany energii towarzyszy wykonanie pracy zaleŜnej od:
• napięcia na zaciskach odbiornika (lub źródła energii

elektrycznej),
• wartości prądu w odbiorniku,
• czasu jego przepływu:
W = U ⋅Q = U ⋅ I ⋅t [J ]
w przypadku szczególnym, gdy prąd przepływa przez rezystor energia
elektryczna zostaje zamieniona na ciepło (energia cieplna - prawo
Joule’a - Lenza):
W = I2 ⋅ R ⋅t
W obwodzie elektrycznym moc wydzielona w czasie:
P = UI [W ]
= I 2R
2
U
=
R
Rysunek 1.28 Zamiana energii elektrycznej na cieplną
1.4. Podstawowe metody

rozwiązywania obwodów
prądu stałego
Metody rozwiązywania liniowych obwodów elektrycznych prądu stałego

dotyczą rozwiązań obwodów spełniających zasadę „super pozycji”, tzn.
Strona 25
ROZDZIAŁ 1
odpowiedź układu elektrycznego na kilka wymuszeń jest równa sumie

odpowiedzi na kaŜde wymuszenie z osobna.
Rozwiązaniem obwodu elektrycznego - znalezienie odpowiednich roz-
pływów prądów i rozkładów napięć w poszczególnych gałęziach obwo-
du przy zadanych parametrach obwodu.
Istnieje wiele metod rozwiązywania obwodów elektrycznych, a zakres
ich stosowania zaleŜy od charakteru obwodu oraz od celu wykonywa-
nych obliczeń.
Rozwiązywanie obwodów za pomocą metody klasycznej polega na
zastosowaniu praw Kirchhoffa:
• liczba węzłów obwodu elektrycznego „w”, liczba równań

dla węzłów „w-1”,
• pozostałe równania układa się dla oczek, liczba równań rów-

na liczbie oczek,
• odpowiednie oznaczenie kierunków prądów, napięć w po-

szczególnych gałęziach,
Rysunek 1.29 Schemat obwodu prądu stałego

- liczba węzłów w = 3:
węzeł w1: I 1 − I 3 − I 4 = 0
węzeł w2: − I1 − I 2 + I 5 = 0
U3 − U4 = 0
oczko 1:
R3 I 3 − R4 I 4 = 0
E1 − E 2 − U1 + U 2 − U 3 = 0
oczko 2:
E1 − E 2 − R1 I 1 + R2 I 2 − R3 I 3 = 0
E2 − U 2 − U 5 = 0
oczko 3:
E 2 − R2 I 2 − R5 I 5 = 0
Strona 26
Metoda klasyczna teoretycznie pozwala na rozwiązanie dowolnego ob-

wodu elektrycznego. W praktyce, przy duŜej liczbie gałęzi i węzłów
otrzymuje się układy wielu równań, nie zawsze łatwych do rozwiązania,
dlatego stosuje się inne metody pozwalające wprowadzić pewne
uproszczenia.
W metodzie oczkowej nie wyznacza się prądów gałęziowych, lecz prądy
oczkowe zamykające się w poszczególnych oczkach obwodu, korzysta-
jąc z praw Kirchhoffa.
Rysunek 1.30 Prądy oczkowe w obwodzie elektrycznym prądu stałego

oczko 1: (R3 + R4 )I I − R3 I II = 0
oczko 2: − R3 I I + (R1 + R2 + R3 )I II − R2 I III = E1 − E 2
oczko 3: − R2 I II + (R2 + R5 )I III = E 2
(R3 + R4 )I I − R3 I II = 0
− R3 I I + (R1 + R2 + R3 )I II − R2 I III = E1 − E 2
− R2 I II + (R2 + R5 )I III = E 2
• wyznaczenie wyznacznika głównego:
(R3 + R4 ) − R3 0
Wg = − R3 (R1 + R2 + R3 ) − R2
0 − R2 (R2 + R5 )
• wyznaczenie prądu oczkowego I1:
0 − R3 0
WI = E1 − E 2 (R1 + R2 + R3 ) − R2
E2 − R2 (R2 + R5 )
Strona 27
ROZDZIAŁ 1
(R3 + R4 ) 0 0
WII = − R3 E1 − E 2 − R2
0 E2 (R2 + R5 )
(R3 + R4 ) − R3 0
WIII = − R3 (R1 + R2 + R3 ) E1 − E 2
0 − R2 E2
Prądy gałęziowe oblicza się korzystając z I prawa Kirchhoffa.

Metoda transfiguracji polega na przekształceniu obwodu elektrycznego
tzn. przejście trójkąt – gwiazda, lub gwiazda – trójkąt w taki sposób, aby
uzyskać moŜliwie prosty obwód. Następnie korzystając z praw Kirchhof-
fa i Ohma, obliczenie rozpływu prądów w poszczególnych jego
elementach.
Rysunek 1.31 Przykładowy obwód prądu stałego
Rysunek 1.32 Przekształcony obwód prądu stałego
Strona 28
Na podstawie znajomości prądów w gwieździe oraz rezystancji gwiazdy

i trójkąta, wyznacza się prądy w poszczególnych blokach trójkąta, przy
załoŜeniu, Ŝe napięcia między poszczególnymi węzłami są jednakowe
w układzie gwiazdy i trójkąta.
Strona 29
ROZDZIAŁ 1
Strona 30
`
2 Obwody magnetyczne
W tym rozdziale:
o Prawa i właściwości obwodów magnetycznych
o Właściwości magnetyczne materiałów
o Siła przyciągania elektromagnesu
o Podstawowe metody rozwiązywania obwodów
magnetycznych
o Porównanie parametrów obwodów elektrycznego
i magnetycznego
ROZDZIAŁ 2

obwodów magnetycznych
Przepływ prądu przez przewód powoduje powstanie pola magnetycz-

nego w przestrzeni otaczającej przewodnik lub magnesy trwałe. Przyczy-
ny wywołujące pole magnetyczne nie zmieniają się w czasie w przypad-
ku nieruchomego obwodu prądu stałego, nieruchomego magnesu
trwałego.
W polu magnetycznym wytworzonym przez magnesy trwałe linie sił
pola zagęszczają się w okolicach biegunów, zwrot dodatni odpowiada
kierunkowi do bieguna południowego.
Rysunek 2.1 Pole magnetyczne wytworzone przez magnesy: a) prętowy;

b) podkowiasty; c) pierścieniowy
Rysunek 2.2 Oznaczenie kierunków prądu; a- przewód, b- prąd

w kierunku od patrzącego, c- prąd w kierunku do patrzącego
W polu magnetycznym powstałym wskutek przepływu prądu przez prze-

wód, linie sił pola magnetycznego są liniami zamkniętymi, zwrot ich
określa tzw. reguła korkociągu:
Strona 32
OBWODY MAGNETYCZNE
Rysunek 2.3 Interpretacja graficzna kierunku linii magnetycznych

wg reguły korkociągu
Rysunek 2.4 Pole magnetyczne wytworzone przez prąd płynący

w przewodzie: a) prostoliniowym; b) kołowym
W celu otrzymania silniejszych pól magnetycznych, o określonych roz-

kładach przestrzennych, stosuje się elementy obwodu elektrycznego
o wielu zwojach (cewki).
Rysunek 2.5 Pole magnetyczne wytworzone przez prąd płynący

w cewce
Rysunek 2.6 Oddziaływanie wzajemne przewodów z prądem i układ linii

pola magnetycznego w przypadku: a) niezgodności kierunków prądów;
b) zgodności kierunków prądów
W środowisku magnetycznym o przenikalności m pole magnetyczne wy-

tworzone przez prąd I1 w przewodzie o długości l, oddziaływuje na inny
Strona 33
ROZDZIAŁ 2
przewodnik o długości l znajdujący się w tym polu, ułoŜony równolegle

w odległości r od siebie, przez który płynie prąd I2, siłą elektrodyna-
miczną:
• przyciągając, w przypadku zgodności kierunków prądów,
• odpychając, w przypadku niezgodności kierunków prądów,
µ
F= I1 I 2 l
2πr
Rysunek 2.7 Nakładanie się pól magnetycznych a). pola magnetyczne

elektromagnesu i przewodu z prądem b). pole magnetyczne wypadkowe
i kierunek siły działającej na przewód
Wypadkowe pole magnetyczne elektromagnesu i przewodu z prądem

jest sumą dwóch pól magnetycznych, powoduje wypchnięcie przewodu
z prądem w kierunku mniejszego zagęszczenia linii pola. Kierunek ruchu
przewodu w polu magnetycznym określamy za pomocą reguły lewej
dłoni;
• linie magnetyczne sił z bieguna północnego przecinają dłoń,
• cztery palce wskazują kierunek prądu w przewodzie,
• kciuk wskazuje kierunek ruchu przewodu,
Rysunek 2.8 Reguła lewej dłoni
Zmiana kierunku ruchu przewodu następuje przez zmianę kierunku

przepływu:
Strona 34
OBWODY MAGNETYCZNE
• prądu w przewodzie,
• pola magnetycznego,
Wartość siły oddziaływania wypadkowego pola magnetycznego zaleŜy
od:
• właściwości pola magnetycznego magnesu trwałego lub

elektromagnesu,
• indukcji magnetycznej,
• długości przewodu,
F = BIl
Przepływ prądu jest źródłem powstania strumienia magnetycznego, wy-
muszony strumieniem wektora indukcji magnetycznej przenikającym
daną powierzchnię:
φ = ∫ BdS = ∫ B cos αdS [Wb]

S S
Strumień magnetyczny przenikający dowolną powierzchnię zamkniętą

jest równy 0:
φ = ∫ BdS = 0
Rysunek 2.9 Ilustracja graficzna
Właściwości magnetyczne środowiska charakteryzuje przenikalność

magnetyczna względna - iloraz przenikalności magnetycznej danego
środowiska i przenikalności magnetycznej próŜni:
µ H
µr = µ o = 4π 10 −7  m 
µo
Strona 35
ROZDZIAŁ 2
Zjawiska występujące w polu magnetycznym, a niezaleŜne od właści-

wości magnetycznych środowiska opisuje wielkość natęŜenia pola:
B  A
H=  m 
µ
Całka liniowa wektora natęŜenia pola magnetycznego wzdłuŜ dowolne-
go konturu zamkniętego, jest równa przepływowi prądu przez powierz-
chnię ograniczoną tą krzywą.
∫ Hdl = θ [A]
Rysunek 2.10 Ilustracja prawa przepływu
JeŜeli przez powierzchnię przenika z przewodów, którymi płyną prądy o

tej samej wartości i tych samych zwrotach, to przepływ:
θ = Iz
W przestrzeni, przez którą przepływa prąd, pole magnetyczne jest polem
wirowym. Zakładając jego jednorodność tzn.:
• taka sama wartość wektora natęŜenia pola w kaŜdym jego

punkcie,
• taki sam zwrot wektora natęŜenia pola w kaŜdym jego

punkcie, moŜna załoŜyć, Ŝe przez wszystkie przewody pły-
nie prąd o tej samej wartości i takim samym zwrocie, czyli:
Hl = Iz
Obwód magnetyczny - zespół elementów zawierających odpowiednio
ukształtowane materiały ferromagnetyczne, przeznaczone do skupienia
pola w określonej części przestrzeni:
• materiały magnetycznie miękkie (stanowią rdzeń dla uzwo-

jeń przewodzących prąd),
• magnesy trwałe,
Strona 36
OBWODY MAGNETYCZNE
Rysunek 2.11 Obwody magnetyczne: a) nierozgałęziony, wykonany

z magnesu trwałego; b) rozgałęziony, wykonany z materiału
magnetycznie miękkiego
Obwód nierozgałęziony - strumień magnetyczny przepływający przez

kaŜdy przekrój poprzeczny obwodu jest jednakowy. W obwodzie rozga-
łęzionym o określonych przekrojach przepływające strumienie są róŜne.
Rysunek 2.12 Ilustracja odpowiednika prawa Ohma dla obwodów

magnetycznych
Na rdzeniu z materiału magnetycznie miękkiego w kształcie pierścienia

toroidalnego z wyciętą szczeliną powietrzną równomiernie nawinięto
z zwojów, przez które przepływa prąd powodując wytworzenie strumie-
nia magnetycznego. Przy załoŜeniu, Ŝe wytworzony strumień magne-
tyczny jest stały we wszystkich przekrojach rdzenia oraz stosując prawo
przepływu, otrzymuje się prawo Ohma dla obwodów magnetycznych:
Iz Iz l
φ= = Rµ =
n
 l  n µS
∑   ∑ Rµ k
k =1  µS  k k =1
Ze względu na analogię obwodów magnetycznych i elektrycznych, przy

rozpatrywaniu węzłów obwodu magnetycznego, stosuje się dla strumieni
magnetycznych pierwsze prawo Kirchhoffa:
n
∑φ
k =1
k =0
Strona 37
ROZDZIAŁ 2
Drugie prawo Kirchhoffa dla obwodów magnetycznych: suma napięć

magnetycznych równa jest sumie iloczynów reluktancji i strumieni
magnetycznych:
l n
∑ (Iz ) − ∑ (Rµ φ )
k =1 m =1
m
=0
Analogia między obwodami magnetycznymi i elektrycznymi jest tylko

formalna, poniewaŜ przepływ prądu w obwodzie elektrycznym, któremu
towarzyszą straty energii na ciepło Joule'a jest zjawiskiem dynamicz-
nym, natomiast przepływ strumienia w obwodzie magnetycznym, po
ustaleniu się wartości strumienia, ma charakter statyczny.
W przewodzie umieszczonym w polu magnetycznym indukuje się napię-
cie źródłowe tzw. indukcja elektromagnetyczna, jeŜeli:
• przewód (ruchomy lub nieruchomy) znajduje się w zmien-

nym polu magnetycznym,
• przewód porusza się w stałym polu magnetycznym, przeci-

nając linie sił pola,
• występuje ruch magnesu względem nieruchomego

przewodu,
Rysunek 2.13 Siła elektromotoryczna indukowana: a). wskutek

poruszania magnesu trwałego, b). wskutek poruszania cewki wokół
magnesu, c). przez zmianę natęŜenia pola magnetycznego
Indukowane napięcie źródłowe wskutek zmian strumienia określa prawo

Faradaya:
dΨ
e=−
dt
Znak minus - umowne przyjęcie za dodatnią siły elektromotorycznej wy-
wołującej prąd będący źródłem strumienia magnetycznego o umownym
zwrocie dodatnim.
Strona 38
OBWODY MAGNETYCZNE
Rysunek 2.14 Interpretacja graficzna siły elektromotorycznej

indukowanej
Zwrot siły elektromotorycznej przy wzroście strumienia magnetycznego

dodatniego musi być zgodny z regułą Lenza, czyli taki, Ŝe prąd przez nią
wywoływany wytworzy strumień magnetyczny o umownym zwrocie
ujemnym, przeciwdziałający wzrostowi strumienia dodatniego. Siła
elektromotoryczna wywołująca prąd elektryczny wzbudzający strumień
magnetyczny o zwrocie ujemnym jest ujemna.
Rysunek 2.15 Zjawisko powstawania siły elektromotorycznej w

przewodzie poruszającym się w polu magnetycznym o indukcji B
JeŜeli przewód porusza się w polu magnetycznym, to:
• na elektrony swobodne działają siły powodujące przepływ

elektronów,
• w wyniku ruchu elektronów jeden koniec przewodu ładuję

się dodatnio, drugi ujemnie,
• róŜnica potencjałów powoduje powstanie indukowanej siły

elektromotorycznej,
JeŜeli przewód stanowi obwód zamknięty, to pod wpływem indukowa-
nego napięcia źródłowego popłynie w nim prąd. W pojedynczym prze-
Strona 39
ROZDZIAŁ 2
wodzie, poruszającym się z prędkością V, w polu magnetycznym o in-

dukcji B, na odcinku dl indukuje się napięcie źródłowe:
e = VBdl
Zwrot indukowanego napięcia moŜna wyznaczyć na podstawie reguły
prawej dłoni:
• linie sił pola są skierowane ku wewnętrznej części dłoni,
• kciuk wskazuje dodatni zwrot wektora prędkości,
• cztery złączone palce wyznaczają zwrot indukowanego na-

pięcia źródłowego,
Rysunek 2.16 Reguła prawej dłoni
Poruszający się w polu magnetycznym przewód jest źródłem siły elek-

tromotorycznej. Jeśli jest on częścią obwodu zamkniętego to wymusi
przepływ prądu. Wówczas na przewód z prądem działa siłą o kierunku
zgodnym z regułą lewej dłoni. Kierunek działania siły jest przeciwny do
kierunku ruchu przewodu zgodnie z regułą prawej dłoni.
F = BIl
Rysunek 2.17 Interpretacja graficzna zamiany energii elektrycznej

w mechaniczną
W celu przesunięcia przewodu na odległość dl naleŜy wykonać elemen-

tarną pracę. Praca wykonana w jednostce czasu jest mocą mechaniczną
w przewodzie, przy pominięciu wszystkich innych sił, np. sił tarcia:
Strona 40
OBWODY MAGNETYCZNE
dW P = FV ⇒ F = BIl
P= ⇒ dW = Fdl
dW = Fdl dt P = BIlV ⇒ E = BIV
dl
P=F ⇒ V = Fdl P = EI
dt
W obwodzie zamkniętym zwrot indukowanego napięcia źródłowego
oraz zwrot indukowanego prądu przeciwdziałają zmianom strumienia
magnetycznego, będącego ich źródłem, zmniejszając strumień, gdy on
wzrasta i zwiększając go, gdy zanika:
• zwiększeniu się strumienia skojarzonego towarzyszy po-

wstanie prądu wywołującego strumień magnetyczny o zwro-
cie przeciwnym do strumienia skojarzonego, przeciwdziała-
jący zmianom zachodzącym w obwodzie,
• zmniejszeniu się strumienia skojarzonego towarzyszy po-

wstanie prądu wywołującego strumień magnetyczny o zwro-
cie zgodnym ze strumieniem skojarzonym, przeciwdziałają-
cy zmianom zachodzącym w obwodzie,
Rysunek 2.18 Wyjaśnienie reguły Lenza przy powstawaniu sił

elektromotorycznych indukowanych
Zmienny strumień magnetyczny powoduje okresową zmianę indukowa-

nej siły elektromotorycznej zaleŜna od wymuszenia tzn.:
• trójkątny przebieg strumienia w czasie, SEM ma kształt

prostokątny; wzrost strumienia - stała ujemna wartości SEM,
zmniejszenie strumienia – SEM stała i dodatnia wartość,
• sinusoidalny przebieg strumienia w czasie, SEM ma kształt

sinusoidy przesuniętej o 900,
Strona 41
ROZDZIAŁ 2
Rysunek 2.19 Przebiegi strumienia i siły elektromotorycznej w czasie
Obwód przeciwdziała zmianie strumienia magnetycznego, czyli kaŜdej

zmianie prądu płynącego przez cewkę o z zwojach towarzyszy induko-
wanie się w niej napięcia źródłowego o zwrocie zgodnym z regułą Lenza
- zjawisko samoindukcji:
Rysunek 2.20 Interpretacja graficzna zjawiska samoindukcji
Ψ = zφ
dφ
e = −z
dt
Θ l IzµS
Θ = Iz φ= Rµ = φ=
Rµ µS l
dφ z 2 µSdi z 2 µS
e = −z e=− L=
dt ldt l
di
e = −L
dt
Znak minus - przyrost dodatni prądu w czasie powoduje powstanie
ujemnej siły elektromotorycznej indukcji własnej, która wywołuje prąd
ujemny, przeciwdziałający wzrostowi prądu dodatniego, co jest zgodne
z regułą Lenza.
Strona 42
OBWODY MAGNETYCZNE
Rysunek 2.21 Kierunek siły elektromotorycznej indukcji własnej

a) zwiększenie prądu; b) zmniejszenie prądu
Strumień magnetyczny zφ, skojarzony z cewką (φ oznacza strumień

przenikający jeden zwój cewki), jest w przypadku środowisk
diamagnetycznych i paramagnetycznych (µ=const) proporcjonalny do
wywołującego go prądu:
zφ = LI
Indukcyjność własna - L, fizycznie iloraz strumienia magnetycznego

i prądu, charakteryzuje zdolność danego obwodu elektrycznego do ma-
gazynowania energii w polu magnetycznym. Obwód elektryczny, które-
go indukcyjność własna jest równa zeru, nie ma zdolności magazynowa-
nia energii w polu magnetycznym.
Dla wielkości stałych w czasie - indukcyjność własna statyczna,
natomiast indukcyjność własna cewki z rdzeniem magnetycznym
(m=variable) jest indukcyjnością własną dynamiczną:
zdφ = Ld di
JeŜeli dwa obwody, w których płyną prądy zmienne w czasie, są obok

siebie, to kaŜdy z obwodów jest skojarzony ze zmiennym strumieniem
magnetycznym wytworzonym przez prąd w danym obwodzie i strumie-
niem wytworzonym przez prąd w obwodzie sąsiednim. Strumień skoja-
rzony z obwodem, wytworzony przez prąd w tym obwodzie wywołuje
siłę elektromotoryczną indukcji własnej, natomiast strumień skojarzony
z obwodem, wytworzony przez prąd w sąsiednim obwodzie, wywołuje
siłę elektromotoryczną indukcji wzajemnej.
Strona 43
ROZDZIAŁ 2
Rysunek 2.22 Interpretacja siły elektromotorycznej indukcji wzajemnej

w obwodach sprzęŜonych magnetycznie
W dwóch obwodach sprzęŜonych magnetycznie, przy zmiennych prą-

dach w czasie, pola magnetyczne oddziałują wzajemnie na siebie, indu-
kując napięcia źródłowe:
di2 di1
e1 = − M e2 = − M
dt dt
W środowisku o stałej przenikalności magnetycznej:
M 12 = M 21 = M
Indukcyjność wzajemna – M, iloraz strumienia skojarzonego z danym

obwodem wytworzonym przez prąd w obwodzie sąsiednim, do prądu
w obwodzie sąsiednim:
Ψ12 Ψ21
M 12 = M 21 =
i2 i1
Pod wpływem napięć źródłowych powstają prądy wirowe, powodując

powstanie pola magnetycznego, przeciwdziałającego zmianom strumie-
nia magnetycznego, wywołującego te prądy. Powstanie prądów wiro-
wych wiąŜe się ze stratami mocy cieplnej powodując zwiększenie
temperatury obwodów magnetycznych.
Wartość prądów wirowych zaleŜy od:
• częstotliwości zmian pola magnetycznego,
• indukcji magnetycznej środowiska,
• rezystywności,
• wymiarów geometrycznych przewodnika,
Strona 44
OBWODY MAGNETYCZNE
∆Pw = k w Bm2 f 2
Rysunek 2.23 Powstanie prądów wirowych w rdzeniu stalowym wirnika

prądnicy: a). prąd o duŜych wartościach powstały w rdzeniu jednolitym,
b). prądy o mniejszych wartościach powstałe w rdzeniu podzielonym na
trzy części, c). rdzeń z blach o bardzo małych prądach wirowych
Prądy wirowe powstają wskutek:
• zmian strumienia magnetycznego w środowisku nierucho-

mym,
• ogranicza się wykonując rdzeń transformatora z cien-

kich, izolowanych wzglądem siebie blach, stanowią-
cych przeszkody na drodze przepływu prądów
wirowych,
• przecinania pola magnetycznego w środowisku ruchomym,
• ogranicza się wykonując wirnik z cienkich blach mag-

netycznych, izolowanych między sobą, upakowanych
prostopadle do drogi przepływu prądów wirowych,
Niekiedy zjawisko prądów wirowych jest poŜądane np.:
• w hamulcach wiroprądowych,
• wykorzystuje się indukowane prądy wirowe w obraca-

jącej tarczy metalowej w celu wytworzenia momentu
hamującego ruch tarczy,
• w przyrządach pomiarowych,
• stosuje się tłumienie wahań organu ruchomego za po-

mocą sił mechanicznych, wytworzonych przez prądy
wirowe indukowane w tarczy aluminiowej poruszają-
cej się w polu magnesu trwałego,
Strona 45
ROZDZIAŁ 2
• w piecach indukcyjnych prądy wirowe powstające w metalu

są tak silne, Ŝe wytwarzane przez nie ciepło wystarczy do
roztopienia metalu,
Rysunek 2.24 Prądy wirowe wykorzystywane do hamowania tarczy

aluminiowej w liczniku energii elektrycznej i w piecach indukcyjnych do
roztopienia metalu
2.2. Właściwości magnetyczne

materiałów
Materiały magnetyczne:
• diamagnetyczne,
• woda, miedź sód, azot, hel, neon,
• powodują osłabienie pola magnetycznego w stosunku

do pola, jakie panowałoby, gdyby zamiast materiału
diamagnetycznego była w tym miejscu próŜnia,
• przenikalność względna magnetyczna jest mniejsza od

jedności,
• paramagnetyczne,
• tlen, glin, metale ziem rzadkich,
• powodują wzmocnienie pola magnetycznego,
• przenikalność magnetyczna względna jest nieznacznie

większa od jedności,
• - ferromagnetyczne,
• Ŝelazo, kobalt,
Strona 46
OBWODY MAGNETYCZNE
• powodują bardzo silne wzmocnienie pola magnetycz-

nego,
• przenikalność magnetyczna względna jest bardzo duŜa

- 106,
Rysunek 2.25 Pierwotne krzywe magnesowana

1- dia- i paramagnetycznych,
2 - Ŝeliwa, 3 - blachy krzemowej
Pierwotna krzywa magnesowania materiału ferromagnetycznego jest

funkcją indukcji magnetycznej i natęŜenia pola magnetycznego, przy
natęŜeniu wzrastającym od zera, w materiale niemagnesowanym.
Rysunek 2.26 Charakterystyka µ = f(H)
Wprowadzenie nienamagnesowanego stalowego rdzenia do solenoidu,

w którym następuje zmiana wartości prądu, spowoduje powstanie zj-
awiska histerezy magnetycznej.
Strona 47
ROZDZIAŁ 2
Rysunek 2.27 Pętla histerezy magnetycznej
Stopniowe zwiększanie wartości prądu przepływającego przez cewkę

magnesującą powoduje wzrost indukcji magnetycznej według pierwotnej
krzywej magnesowania do stanu namagnesowania (Bm,Hm).
Materiał ferromagnetyczny umieszczony w zewnętrznym polu magne-
tycznym, po jego zaniku (I=0) zachowa pewną polaryzację magnetyczną
- magnetyzm szczątkowy.
Zwiększając prąd w kierunku przeciwnym, rozmagnesuje się próbkę,
czyli przy pewnej wartości pola zniweczy się magnetyzm szczątkowy,
a następnie namagnesuje się próbkę przeciwnie, doprowadzając do war-
tości maksymalnych po stronie ujemnej. Zmniejszenie wartości prądu do
wartości zerowej - magnetyzm szczątkowy. Zwiększenie wartości prądu
w kierunku dodatnim powoduje ponowne namagnesowanie próbki.
Rysunek 2.28 Kształt histerezy magnetycznej
Kształt pętli histerezy zaleŜy od gatunku stali. Materiały ferromagne-

tyczne charakteryzujące się szeroką pętlę histerezy – tzw. magnetycznie
Strona 48
OBWODY MAGNETYCZNE
twarde (stopy Alnico, Alnisi, stal kobaltowa, stal wolframowa - magnesy

trwałe), wąską pętlą histerezy – tzw. magnetycznie miękkie (stale, stopy
kobaltowe - rdzenie elektromagnesów, transformatorów).
Powierzchnia zawarta wewnątrz pętli histerezy jest proporcjonalna do
mocy zuŜywanej na przemagnesowywanie materiału, np. prądem prze-
miennym, który powoduje straty energii elektrycznej. Stracona energia
zamieniana jest na energię cieplną, powodując nagrzewanie rdzenia
stalowego. Straty energii elektrycznej przy magnesowaniu rdzenia są
stratami na histerezę, zaleŜnymi od: indukcji magnetycznej, częstotli-
wości zasilania i parametr ów konstrukcyjnych materiału ferromagne-
tycznego.
∆Ph = k h Bm2 f
2.3. Siła przyciągania

elektromagnesu
Rysunek 2.29 Elektromagnes
Elektromagnesy są stosowane w celu wytworzenia odpowiedniej siły,

np.: przy przesterowaniu styków w stycznikach i przekaźnikach elektro-
magnetycznych, podniesienia cięŜarów w podnośnikach elektromagne-
tycznych itp.
Przy przyciąganiu zwory wykonywana jest praca mechaniczna zuŜyta na
pokonanie siły wzdłuŜ drogi ruchu zwory, równa zmianie energii pola
magnetycznego związanej ze zmianą długości linii sił pola. Zmiana dłu-
gości linii sił pola magnetycznego w powietrzu o dl powoduje wykona-
Strona 49
ROZDZIAŁ 2
nie pracy mechanicznej Fdl, równej zmianie energii pola magnetycznego

dWm.
LI 2 Hl Bl z2
Wm = I= = L= µS
2 z µz l
2
1 z 2  Bl  B2 µ ≈ µ0
Wm = µS   = Sl
2 l  µz  2µ
B2 B2
dWm = Sdl = Fdl F= S
2µ0 2µ0
2.4. Podstawowe metody

rozwiązywania obwodów
magnetycznych
Obliczanie obwodów magnetycznych:
• dla danego strumienia magnetycznego (indukcji magnetycz-

nej) w szczelinie powietrznej lub w jednej gałęzi, obliczyć
przepływ (siłę magnetomotoryczną),
• dla danego przepływu wyznaczyć strumień magnetyczny i

indukcję magnetyczną,
• korzysta się z praw Ohma I Kirchhoffa dla obwodów

magnetycznych.
Strona 50
OBWODY MAGNETYCZNE
Rysunek 2.30 a). przykładowy obwód magnetyczny ze szczeliną

powietrzną b). charakterystyka magnesowania
2.5. Porównanie parametrów

obwodów elektrycznego
i magnetycznego
Tabela 2.1 Cechy obwodów elektrycznych i magnetycznych

Obwód
elektryczny magnetyczny
Właściwość sym- jednostka Właściwość sym- jednostka
bol bol
Wartość prądu I [A] Strumień φ [Wb]
magne-
tyczny
Siła elektromo- U [V] Siła Θ [A]
toryczna magneto-
motoryczna
Przewodność γ [m/Ωmm2] Przenikal- µ [-]
właściwa ność mag-
netyczna
bezwzględ-
na
Strona 51
ROZDZIAŁ 2
Rezystancja R [Ω] Rezystancja Rµ [Ω]

przewodu obwodu
Długość l [m] Długość l [m]
przewodu obwodu
Przekrój s [mm2] Przekrój s [mm2]
przewodu rdzenia
Materiał [-] Materiał [-]
przewodu rdzenia
Strona 52
`
Obwody prądu
3 przemiennego jedno
i trójfazowego
W tym rozdziale:
o Prąd przemienny jednofazowy – wybrane
zagadnienia
o Prawa i właściwości obwodów prądu przemiennego
z elementami R, L, C
o Moc prądu przemiennego jednofazowego
o Szeregowy obwód RLC
o Równoległy obwód RLC
o Układy trójfazowego prądu przemiennego
o Energia prądu przemiennego
ROZDZIAŁ 3
3.1. Prąd przemienny

jednofazowy – wybrane
zagadnienia
Rysunek 3.1 Klasyfikacja prądu elektrycznego
Źródłem prądu sinusoidalnego w zamkniętym obwodzie elektrycznym

o danej impedancji, wirującym ze stałą prędkością, w równomiernym
polu o określonej indukcji magnetycznej jest sinusoidalne napięcie.
Rysunek 3.2 Interpretacja powstania prądu sinusoidalnego
Po wirujących ze zwojem pierścieniach ślizgają się metalowe szczotki,

do których podłączony jest obwód zewnętrzny. Zmiana w czasie stru-
mienia magnetycznego powoduje przecinanie wirującej ramki przez linie
sił pola magnetycznego. Zwój znajdujący się w płaszczyźnie prostopad-
łej do kierunku linii magnetycznych przebiegających między biegunami
magnesu nie przecina linii pola, poniewaŜ boki ramki poruszają się
w kierunku równoległym do linii sił pola magnetycznego. Siła
elektromotoryczna w zwoju nie będzie indukowana - połoŜenie obojętne.
Obrót ramki powoduje przecinanie linii sił magnetycznych pola, przy
czym im bliŜej środka bieguna magnesu znajdują się boki zwoju tym
Strona 54
OBWODY PRĄDU PRZEMIENNEGO JEDNO I TRÓJFAZOWEGO
liczba przecinanych sił jest większa - wzrost siły elektromotorycznej

zwoju od zera do wartości maksymalnej, którą osiąga, gdy boki zwoju
poruszają się pod środkową częścią bieguna magnesu. Po osiągnięciu
maksymalnej wartości SEM dalszy ruch obrotowy ramki spowoduje
zmniejszenie liczby przecinanych linii sił pola magnetycznego do
połoŜenia obojętnego - brak indukowania siły elektromotorycznej.
Konsekwentny dalszy obrót zwoju spowoduje wzrost liczby przecina-
nych linii sił magnetycznych, osiągając maksimum pod biegunem
magnesu o przeciwnym znaku. Następuje wzrost siły elektromotorycznej
od zera do wartości maksymalnej z przeciwnym znakiem.
Rysunek 3.3 SEM indukowana w wirującym zwoju
Powtarzalność zjawiska następuje pod warunkiem:
• obrotu ramki z jednostajną prędkością,
• niezmienności pola magnetycznego,

Indukowana siła elektromotoryczna w obwodzie zamkniętym wzbudzi
prąd przemienny o tym samym charakterze, co źródło:
e = Em sin α
α = ωt ω = 2 πf
i = I m sin (ωt + Ψ )
Rysunek 3.4 Przebieg prądu i napięcia w obwodzie impedancyjnym
Strona 55
ROZDZIAŁ 3
Kąt a odpowiada określonej wartości chwilowej - faza (kąt fazowy).

Dwie wielkości sinusoidalnie zmienne (np. prąd i napięcie) mogą róŜnić
się fazami początkowymi. Kąt będący róŜnicą faz początkowych - kąt
przesunięcia fazowego:
ϕ = Ψ2 − Ψ1
Zmienność sinusoidalna prądu w czasie utrudnia obliczenia elektryczne
w porównaniu z prądem stałym. Wprowadzono wartość zastępczą w
zaleŜności od rodzaju obliczeń:
• ładunek elektryczny związany z przepływem prądu -

„wartość średnia”:
T
T 2 T
1 2 2I m 2
I śr = ∫
T 0
idt = ∫
T 0
I m sin(ω t ) dt =
T
( − cos ωt ) 0 =
2
π
Im
• energetyczne –„wartość skuteczna”:

T T
1 2 1 I m2 I
∫ T ∫0
2
I= i dt = I m sin ωtdt = = m ≈ 0,707 I m
T 0 2 2
Rysunek 3.5 Interpretacja graficzna wartości średniej i skutecznej prądu

sinusoidalnego
Zapis matematyczny prądu w postaci funkcji trygonometrycznej moŜna

przedstawić za pomocą wektora wirującego ze stałą prędkością kątową.
Strona 56
Rysunek 3.6 Interpretacja graficzna wektora wirującego ze stała

prędkością
Na wykresach wskazowych (wektorowych) wielkości przedstawiane są

w „stanie zatrzymanym” (dla t = 0). Wartość chwilową reprezentuje
składowa pionowa wirującego wektora. Dowolny wektor, np. A na
płaszczyźnie zmiennej zespolonej, przedstawiono jako liczbę zespoloną:
Rysunek 3.7 Interpretacja liczby zespolonej na płaszczyźnie zmiennej

zespolonej
A = a + jb b
A = a2 + b2 α = ar ctg
j = −1 a
Liczbę zespoloną moŜna przedstawić takŜe w postaci trygonometrycz-

nej:
A = A cos α + j A sin α
lub wykładniczej (korzystając ze wzoru Eulera):
A = A e jα
Strona 57
ROZDZIAŁ 3

obwodów prądu
przemiennego
z elementami R, L, C
Zasilenie napięciem sinusoidalnym obwodu z rezystancją spowoduje

przepływ prądu sinusoidalnego zgodnego w fazie wg prawa Ohma:
u = U sin ωt i = I sin ωt
Spadek napięcie na rezystancji:
u R = U Rm sin ωt u R = iR = I m R sin ωt U Rm = I m R
UR =U
Rysunek 3.8 Obwód prądu przemiennego z rezystancją:

a) schemat; b) wykres czasowy prądu i napięcia;
c) wykres wskazowy napięcia i prądu
Przepływ prąd przemiennego przez cewkę spowoduje indukowanie siły

elektromotorycznej przeciwstawiającej się zmianom prądu:
i = I m sin ωt di
uL = L ⋅
dt
Strona 58
d  π
uL = L ⋅ I m (sin ωt ) = LωI m cosωt = LωI m sin  ωt + 
dt  2
U Lm = L ⋅ ωI m  π
u = U Lm sin  ωt +  U L = I ⋅ X L
 2
Przebieg napięcia jest:
• sinusoidalny,
• posiada taką samą częstotliwość jak prąd,
• wyprzedza przebieg prądu o kąt 90°,
1 1
X L = ωL = 2πfL BL = =
X L ωL
Rysunek 3.9 Obwód prądu przemiennego z indukcyjnością:

a) schemat; b) wykres czasowy prądu i napięcia;
Zasilenie napięciem sinusoidalnym kondensatora włączonego w obwód

prądu przemiennego spowoduje zmianę sinusoidalną ładunku na jego
okładzinach:
u = U m sin ωt q = C ⋅ u = C ⋅ U m sin ωt
Prąd płynący w obwodzie:
Strona 59
ROZDZIAŁ 3
du d
i=C = C ⋅ U m sin ωt = U mωC cos ωt
dt dt
 π  π
i = U mωC sin  ωt +  = I m sin  ωt + 
 2  2
Um Um
Im = =
1 XC
ωC
Przebieg napięcia jest:
• sinusoidalny,
• posiada taką samą częstotliwość jak prąd,
• opóźnia się względem przebiegu prądu o kąt 90°,
1 1 1
XC = = BC = = ωC
ωC 2πfC XC
Rysunek 3.10 Obwód prądu przemiennego z pojemnością:

a) schemat; b) wykres czasowy;
Strona 60
3.3. Moc prądu przemiennego

jednofazowego
W obwodach prądu stałego moc jako iloczyn prądu i napięcia, jest

wielkością stałą. W obwodach prądu zmiennego moc jako iloczyn war-
tości chwilowych prądu i napięcia jest zmienna w czasie - moc chwilo-
wa. Przebiegi napięcia i prądu w obwodzie rezystancyjnym są w fazie,
(fazy początkowe yu,yi są równe 0):
u = U m sin ωt i = I m sin(ωt + ϕ )
Moc chwilowa:
p = u ⋅ i = U m sin ωtI m sin (ωt + ϕ )
dla wartości skutecznych:
UmIm
P= [cos ϕ − cos(2ωt − ϕ )] P = UI [cos ϕ − cos(2ωt − ϕ )]
2
• składowa stała niezaleŜną od czasu:
U ⋅ I cos ϕ
• składowa zmienna o częstotliwości dwukrotnie większej:
U ⋅ I cos(2ωt − ϕ )
Interpretacją graficzną składowej niezaleŜnej od czasu jest moc prądu

przemiennego w układzie z rezystancją.
Rysunek 3.11 Moc w obwodzie z rezystancją: a) schemat obwodu;

b) przebiegi czasowe; c) wykres wskazowy
Strona 61
ROZDZIAŁ 3
• obciąŜeniem obwodu jest tylko rezystancja,
• w obwodzie tylko składowa czynna prądu Ia=IR,
• kąt ϕ=0,
• moc bierna w obwodzie jest równa 0,
• moc wydzielana na rezystancji jest równa mocy czynnej

w obwodzie:
PR = U ⋅ I R cos ϕ = U ⋅ I R
Interpretacją graficzną składowej zaleŜnej od czasu jest moc prądu prze-
miennego w układzie z indukcyjnością lub pojemnością.
Rysunek 3.12 Moc w obwodzie z indukcyjnością: a) schemat obwodu;

• obciąŜeniem obwodu elektrycznego jest idealna indukcyj-

ność,
• prąd elektryczny opóźnia się w stosunku do napięcia o kąt

π/2, czyli j = 90° ; cos ϕ = 0,
• moc czynna jest równa 0,
• energia jest wielkością pulsującą pomiędzy indukcyjnością

obwodu i źródłem,
• indukcyjność pobiera tylko moc bierną, która nie moŜe być

źródłem energii cieplnej ani mechanicznej:
Strona 62
Q L = U ⋅ I sin ϕ = U ⋅ I L
Rysunek 3.13 Moc w obwodzie z pojemnością: a) schemat obwodu;

• obciąŜeniem obwodu elektrycznego jest idealna pojemność,
• prąd elektryczny wyprzedza napięcie o kąt 90°,
• moc czynna jest równa 0,
• moc chwilowa jest dodatnia i ujemna w poszczególnych

ćwiartkach okresu,
• pulsująca energia pomiędzy pojemnością a źródłem energii

jest wytwarzana przez moc bierną pojemnościową:
QC = U ⋅ I sin ϕ = U ⋅ I C
Moce czynna [W] i bierna [var] sumują się geometrycznie

tworząc moc wypadkową - moc pozorną [VA] wyraŜoną jako
iloczyn wartości skutecznych prądu i napięcia:
S = P + jQ
S =U ⋅I
S = P2 + Q2
Moce czynna, bierna i pozorna tworzą trójkąt mocy. WyraŜenie cos ϕ -

współczynnik mocy jest ilorazem mocy czynnej i mocy pozornej, zaleŜy
od rodzaju odbiornika.
Strona 63
ROZDZIAŁ 3
S
Q
ϕ
Rysunek 3.14 Interpretacja graficzna trójkąta mocy
W celu lepszego zrozumienia mocy pozornej prądu przemiennego

dokonamy analizy obwodu elektrycznego o napięciu między zaciskami
120V zawierającego rezystancję 24W, reaktancji indukcyjnej 18W. Do
obwodu przyłączono przyrządy pomiarowe: woltomierz, amperomierz
i watomierz, przy załoŜeniu, Ŝe w danym obwodzie zachodzi tylko prze-
miana energii elektrycznej na energię cieplną.
Zasilenie obwodu prądem stałym spowoduje, Ŝe na wartość prądu będzie
miała wpływ tylko rezystancja, poniewaŜ przy prądzie stałym rezystan-
cja cewki jest równa zero, amperomierz wskaŜe:
U 120V
I= = = 5A
R 24Ω
Watomierz włączony do obwodu prądu stałego wskaŜe moc zuŜywaną
przez sieć, równą iloczynowi wskazań amperomierza i woltomierza:
P = UI = 5 A ⋅ 120V = 600W
Jeśli do zacisków obwodu włączy się prąd przemienny o tym samym
napięciu 120V, to wartość prądu na amperomierzu wg prawa Ohma:
U U 120
I= = = = 4A
Z 2
R +X 2
L 24 2 + 18 2
W danym obwodzie według załoŜenia, Ŝe energia elektryczna przetwarza

się tylko na energię cieplną, to moc tracona na ciepło wskazana przez
watomierz:
PR = I 2 R = 4 2 ⋅ 24 = 384W
Moc pozorna pobierana przez obwód ze źródła prądu przemiennego:
PZ = IU = 4 ⋅ 120 = 480VA
Strona 64
W obwodzie prądu przemiennego z rezystancją i indukcyjnością tylko

część mocy pozornej zuŜywa się w samym obwodzie. W przeciwień-
stwie do mocy czynnej wskazanej przez watomierz i bezpowrotnie stra-
conej na ciepło, moc bierna jest pobierana na wytworzenie pola magne-
tycznego. Jest ona na przemian:
• pobierana z prądnicy i magazynowana w polu magnetycz-

nym,
• zwracana przez obwód z powrotem do prądnicy,

W kaŜdym elemencie rzeczywistym dominujące znaczenie ma jedna
z omówionych właściwości. W praktyce elementy idealne nie występują
i są przedstawiane jako rzeczywiste.
a). b). c).
CR CL RC
R LR L RL C LC
Rysunek 3.15 Schematy elementów rzeczywistych:

a) rezystor, b) cewka, c) kondensator
Jako elementy zbliŜone do idealnych moŜna traktować rezystor i kon-

densator. KaŜda cewka charakteryzuje się jednak indukcyjnością L
i reaktancją XL.
Odbiorniki pobierające wyłącznie moc czynną (np. grzejniki, Ŝarówki)
mają współczynnik mocy równy jedności. Natomiast urządzenia zawie-
rające obwody magnetyczne (silniki elektryczne, transformatory, elektro-
magnesy) są odbiornikami mocy czynnej i biernej indukcyjnej. Ich
współczynnik mocy jest mniejszy od jedności. Zbyt duŜy pobór mocy
biernej indukcyjnej w stosunku do mocy czynnej powoduje, Ŝe współ-
czynnik mocy ma małą wartość. Stwarza to konieczność stosowania
w elektrowniach urządzeń o mocach pozornych o wiele większych niŜ
zapotrzebowana moc uŜyteczna.
Strona 65
ROZDZIAŁ 3
Rysunek 3.16 Zmiany prądu biernego i wypadkowego przy róŜnych

wartościach współczynnika mocy i przy stałej wartości prądu czynnego
Ze wzrostem indukcyjności:
• wzrasta kąt przesunięcia fazowego,
• wzrasta prąd bierny,
• zwiększenie strat mocy, które zaleŜą od kwadratu prądu,
• cosinus kąta maleje,
• konieczność zwiększenia mocy elektrowni i urządzeń

pośredniczących,
• zmniejszenie sprawności źródeł prądu przemiennego,
• zwiększenie strat energii w przewodach doprowadzających,
• konieczność zwiększenia przekrojów przewodów,

W zakładach przemysłowych w celu ograniczenia niepotrzebnego pobo-
ru mocy biernej stosuje się kompensację mocy biernej indukcyjnej przez
włączenie na stacjach transformatorowo-rozdzielczych baterii kondensa-
torów. Moc bierna pojemnościowa ma przeciwny znak niŜ moc bierna
indukcyjna, czyli zmniejsza całkowite zapotrzebowanie mocy biernej:
Q = QL − QC
Strona 66
3.4. Szeregowy obwód RLC
W obwodzie elektrycznym prądu stałego z szeregowo połączonymi ele-

mentami spadki napięć dodają się arytmetycznie, natomiast w obwodzie
elektrycznym prądu przemiennego z szeregowo połączonymi elementa-
mi R, L, C, spadki napięć sumuje się stosując rachunek wektorowy,
ze względu na róŜne fazy poszczególnych elementów.
Rysunek 3.17 Obwód szeregowy RLC prądu przemiennego
Korzystając z prawa Ohma:
U
I=
Z
I prawa Kirchhoffa:
∑I = 0
II prawa Kirchhoffa:
∑ E = ∑U
Dla prądu przemiennego w szeregowym połączeniu elementów,
przepływa ten sam prąd, napięcie na rezystancji jest w fazie z prądem,
napięcie na reaktancji indukcyjnej wyprzedza prąd o 90°, natomiast
napięcie na reaktancji pojemnościowej opóźnia się w stosunku do prądu
o kąt 90°, czyli:
• napięcie na rezystancji: UR = R I
• napięcie na reaktancji indukcyjnej: UL = j XL I
• napięcie na reaktancji pojemnościowej: UC = -j XC I
• napięcie zasilające obwód:
Strona 67
ROZDZIAŁ 3
U = U R + U L + U C = R ⋅ I + jX L ⋅ I − jX C ⋅ I
U = I ⋅ [R + j ( X L − X C )]
Rysunek 3.18 Wykres napięć i prądu obwodu szeregowego RLC
Rysunek 3.19 Wykres wektorowy napięć i prąd obwodu szeregowego
Na płaszczyźnie zmiennej zespolonej:
• kreśli się zespoloną wartość skuteczną prądu, wektor o mo-

dule I, argumencie równym fazie początkowej prądu α,
• równolegle do wektora prądu kreśli się wartość skuteczną

zespoloną spadku napięcia na rezystancji,
• prostopadle do wektora prądu kreśli się wartość skuteczną

zespoloną spadku napięcia na reaktancji indukcyjnej, która
wyprzedza prąd o 900,
• kreśli się wartość skuteczną zespoloną napięcia na reaktancji

pojemnościowej, która opóźnia się względem prądu o 900,
• suma wektorów napięcia na elementach - napięcie na

zaciskach obwodu,
Strona 68
Kąt przesunięcia fazowego ϕ :
R
ϕ = arc cos
Z
Korzystając z właściwości połączenia szeregowego elementów RLC –
przepływający prąd przez wszystkie elementy jest stały, moŜna przedsta-
wić wykres wektorowy parametrów układu.
Rysunek 3.20 Wykres wskazowy i wektorowy parametrów obwodu
W szczególnym przypadku układ o charakterze rezystancyjnym
• kąt ϕ = 0,
• UL=UC,
• rezonans szeregowy „rezonans napięć”,
• XL = XC:
1 1
2πfL = fr =
2πfC 2π LC
Rysunek 3.21a Interpretacja graficzna dla rezonansu szeregowego
Strona 69
ROZDZIAŁ 3
Rysunek 3.21b Interpretacja graficzna dla rezonansu szeregowego
3.5. Równoległy obwód RLC
W analogiczny sposób dokonuje się analizy połączenia równoległego.

W obwodzie elektrycznym prądu stałego z równolegle połączonymi ele-
mentami prądy dodają się arytmetycznie, natomiast w obwodzie elek-
trycznym prądu przemiennego z równolegle połączonymi elementami R,
L, C, prądy sumuje się stosując rachunek wektorowy, ze względu na
róŜne fazy poszczególnych elementów.
Rysunek 3.22 Obwód równoległy RLC prądu przemiennego
  
U U U 1  1 1 
I = I R + I L + IC = − j +j
1 I =U + j − 
R ωL R  1 ωL  
 
ωC   ωC 
Y=
1 Y = G + j (BL − BC ) Y = G 2 + ( B − B ) 2
L C
Z
Strona 70
Kąt fazowy:
G
cosϕ =
Y
Rysunek 3.23 Wykres wskazowy napięć dla obwodu równoległego
Korzystając z właściwości połączenia równoległego elementów RLC –

spadek napięcia na wszystkich elementach jest stały, moŜna przedstawić
wykres wektorowy parametrów układu.
Rysunek 3.24 Wykres wskazowy parametrów obwodu równoległego
W szczególnym przypadku układ o charakterze rezystancyjnym
• IL = IC,
• XL = XC,
• rezonans równoległy „rezonans prądów”,
• I=IR:
1 1
2πfL = fr =
2πfC 2π LC
Strona 71
ROZDZIAŁ 3
Rysunek 3.25 Wykres wektorowy dla rezonansu równoległego
3.6. Układy trójfazowe prądu

przemiennego
Układy trójfazowe są stosowane w systemach energetycznych tam, gdzie

jest wytwarzana, przesyłana i przetwarzana moc elektryczna. Siła
elektromotoryczna w układzie trójfazowym, jest generowana, co do
wielkości jak i kierunku, zgodnie z prawem indukcji:
• realizacja przez obracające się uzwojenie w stałym polu

magnetycznym,
• oddziaływanie wirującego pola magnetycznego na nierucho-

me uzwojenia,
Rysunek 3.26 Zasada wytwarzania prądu trójfazowego
W uzwojeniach fazowych indukują się siły elektromotoryczne o tej

samej częstotliwości, przesunięte względem siebie o 120°:
Strona 72
e1 = Em1 sin(ωt )  2   2 
e2 = Em 2 sin  ωt − π  e3 = Em 3 sin  ωt + π 
 3   3 
Przesyłanie energii elektrycznej trójfazowej wymaga sześciu przewodów
- układ nieskojarzony. W praktyce moŜna zredukować ilość przewodów
przez odpowiednie połączenie ze sobą poszczególnych faz, tworząc
układ trójfazowy skojarzony:
• w gwiazdę,
• w trójkąt,
Przy połączeniu w gwiazdę spadki napięć na uzwojeniach fazowych
nazywa się napięciami fazowymi, a napięcia między przewodami fazo-
wymi - napięciami międzyprzewodowymi. Prądy w uzwojeniach fazo-
wych - prądy fazowe, a prądy w przewodach fazowych – prądy przewo-
dowe. Prąd fazowy jest równy przewodowemu (pominąwszy wskaźniki
faz):
I = If
Rysunek 3.27 Napięcia i prądy w układzie trójfazowym połączonym

w gwiazdę
ZaleŜność pomiędzy napięciami fazowymi i przewodowymi moŜna

wyznaczyć na podstawie II prawa Kirchhoffa:
U ab = U b − U a U bc = U c − U b U ca = U a − U c
Oznaczając wartość napięć fazowych jako Uf, a napięć międzyfazowych

– U:
1
U = 2U f cos 30° = 2U f 3 U = 3U f
2
Strona 73
ROZDZIAŁ 3
Rysunek 3.28 Wykres wskazowy prądów i napięć dla gwiazdy
Przy połączeniu w trójkąt napięcia międzyfazowe są równe napięciom

fazowym, co pominąwszy wskaźniki faz:
U =Uf
Rysunek 3.29 Napięcia i prądy w układzie połączonym w trójkąt
W układzie symetrycznym napięcia fazowe mają jednakowe wartości

skuteczne i są przesunięte względem siebie, co 120°. Ich suma jest rów-
na zeru, w zamkniętym obwodzie trójkąta abc nie powodują przepływu
Ŝadnego prądu.
JeŜeli układ nie jest obciąŜony (prądy są równe 0), to w uzwojeniach
symetrycznego źródła napięcia trójfazowego prąd nie popłynie.
Strona 74
Rysunek 3.30 Wykres wskazowy napięć i prądów dla trójkąta
ZaleŜność pomiędzy prądami przewodowymi a prądami fazowymi

określamy na podstawie I prawa Kirchhoffa:
I a = I ab − I ca I b = I bc − I ab I c = I ca − I bc
Oznaczając wartość prądów fazowych jako If, a prądów przewodowych

I:
3
I = 2 I f cos 300 = 2 I f = If 3
2
NiezaleŜnie od układu połączeń trzech faz, w kaŜdej z nich występuje
napięcie Uf i płynący przez nią prąd If oraz współczynnik mocy cos ϕf.
W kaŜdej fazie jest wydzielana określona moc czynna:
Pf = U f ⋅ I f cos ϕ
Moc układu trójfazowego jest sumą mocy poszczególnych faz:
P3 f = Pf 1 + Pf 2 + Pf 3
P3 f = U f 1 ⋅ I f 1 cos ϕ f 1 + U f 2 I f 2 cos ϕ f 2 + U f 3 I f 3 cos ϕ f 3
Obwody symetryczne:
• obwody trójfazowe, w których napięcia fazowe są równe,
• obciąŜenie we wszystkich fazach jest jednakowe,
• przesunięcia fazowe jednakowe,
Strona 75
ROZDZIAŁ 3
I0 = 0
→ → →
I R + I S + IT =0
W praktyce bardzo często występują obwody, w których jest zachowana

symetria napięć, ale obciąŜenia nie są symetryczne.
I0 ≠ 0
→
 → → →

I 0 = − I R + I S + IT 
 
Rysunek 3.31 Interpretacja graficzna parametrów obwodu

niesymetrycznego
W przypadku symetrii napięć i prądów fazowych:
P3 f = 3U f ⋅ I f cos ϕ
Rysunek 3.32 Przedstawienie połączeń dla gwiazdy i trójkąta
dla połączenia w gwiazdę:
P3 f = 3Pf = 3U f ⋅ I f cos ϕ
I = If U = 3U f
U
P3 f = 3 I cos ϕ P = 3UI cos ϕ
3
Strona 76
dla połączenia w trójkąt:
P3 f = 3Pf = 3U f ⋅ I f cos ϕ
U =Uf I = 3I f
U P = 3UI cosϕ
P3 f = 3 I cos ϕ
3
Przez analogię do mocy czynnej, moc bierna w układach trójfazowych,

dla napięć i prądów symetrycznych:
Q3 f = 3U f I f sin ϕ = 3UI f sin ϕ
Moc pozorna w układach trójfazowych symetrycznych:
S f 3 = 3U f I f = 3UI f
Z punktu widzenia zastosowań interesujące jest, w jaki sposób zmienią

się prądy i moce pobierane przez odbiornik trójfazowy zasilany napię-
ciem międzyprzewodowym, przy zmianie jego połączenia z gwiazdy na
trójkąt:
IY 1 PY 1
= =
I∆ 3 P∆ 3
Przy przełączeniu odbiornika z trójkąta na gwiazdę trzykrotnie

zmniejszają się jego moc i prąd pobierany z sieci. Zjawisko to jest wyko-
rzystywane przy rozruchu silników indukcyjnych asynchronicznych
(tzw. rozruch gwiazda – trójkąt) oraz przy dwustopniowej regulacji
mocy grzejników trójfazowych.
Do pomiaru mocy w sieciach prądu trójfazowego wykorzystuje się wato-
mierze i waromierze. W zaleŜności od obciąŜenia sieci (symetryczne lub
niesymetryczne) i rodzaju sieci (trój- lub czteroprzewodowe) stosuje się
róŜne podłączenia mierników. Dla sieci obciąŜonych symetrycznie wy-
starczające jest wykorzystanie tylko jednego miernika.
Strona 77
ROZDZIAŁ 3
a) b)
R W R W
S
S
T
T
N R2 R3
Rysunek 3.33 Schemat pomiaru mocy sieci trójfazowej obciąŜonej

symetrycznie: a) czteroprzewodowej; b) trójprzewodowej
W sieci czteroprzewodowej obciąŜonej symetrycznie, gdy moc wszyst-

kich faz jest jednakowa, wystarczy mierzyć moc jednej fazy, zaś moc
całkowita:
P = 3P1
W sieciach bez przewodu zerowego (trójprzewodowych), obciąŜonych
symetrycznie, moc mierzy się jednym watomierzem w układzie ze
sztucznym punktem zerowym. Obwód napięciowy watomierza o rezys-
tancji R1 wraz z rezystancjami R2 i R3 równymi R1 stanowi
symetryczną gwiazdę, dzięki czemu watomierz włączony jest na
napięcia i prąd fazowy.
W sieciach obciąŜonych niesymetrycznie moc moŜna mierzyć trzema
watomierzami. W przypadku sieci czteroprzewodowej watomierze włą-
czone są po jednym na kaŜdą fazę. W sieciach trójprzewodowych
obwody napięciowe mierników połączone są w gwiazdę. Moc całkowita
równa jest sumie wskazań wszystkich mierników.
W praktyce, w sieciach trójprzewodowych, stosuje się wygodniejszy
układ dwóch watomierzy, tzw. układ Arona.
a) b) c)
R W1 W1 R
R
S W2 S S W1
T T W2 T W2
Rysunek 3.34 Układy połączeń do pomiaru mocy metodą Arona
Cewki prądowe tych watomierzy są włączone na dwie dowolne fazy.

Początki cewek napięciowych są połączone z początkami odpowiednich
cewek prądowych, końce cewek napięciowych są przyłączone do trze-
ciego przewodu (na cewkach napięciowych występuje napięcie między-
przewodowe). Moc całkowita jest sumą wskazań obu watomierzy.
Strona 78
Rysunek 3.35 Wykres wektorowy układu obciąŜonego symetrycznie
Pomiar mocy metodą Arona moŜe być stosowany zarówno dla sieci
obciąŜonych symetrycznie jak i niesymetrycznie.
p = u R iR + u S iS + uT iT
iR + iS + iT = 0
p = u R iR − uS iT − uS iR + uT iT
p = (u R − u S )iR + (uT − uS )iT
U RS = u R − u S
U TS = uT − uS
P = U RS I R cos β + U TS I T cos α
β∠(U RS , I R ) β = 30 0 + ϕ
α∠(U TS , I T ) α = −30 0 + ϕ
( ) (
P = P1 + P2 = U RS I R cos 300 + ϕ + U TS I T cos ϕ − 300 )
U RS = U TS = U
I = IR = IS
P = P1 + P2 = UI cos ϕ cos 300 + UI cos 30 cos ϕ

3 3
P = P1 + P2 = UI cos ϕ + UI cos ϕ
2 2
P = P1 + P2 = 3UI cos ϕ
Strona 79
ROZDZIAŁ 3
W przypadku gdy odbiornik charakteryzuje się tylko oporem rzeczywis-

tym, tzn. kąt przesunięcia fazowego ϕ równy jest 0, wskazania obu
watomierzy są jednakowe. Natomiast, gdy ϕ ≠ 0 wskazania obu
watomierzy są niejednakowe. Szczególnym przypadkiem jest ϕ = 60o .
Dla tego kąta jeden z watomierzy wskazuje moc równą 0. Dla obciąŜenia
charakteryzującego się większym kątem przesunięcia fazowego (tzn.
ϕ > 60o ) jeden z watomierzy wskazuje „moc ujemną”. Znak „-”
jednego watomierza naleŜy uwzględnić przy sumowaniu wartości
wskazywanych mocy przez watomierze.
Rysunek 3.36 Wpływ charakteru obciąŜenia na wyznaczenie mocy prądu

przemiennego trójfazowego w układzie Arona
ϕ = 00 ⇒ cos ϕ = 1
3
P1 = P2 = UI cos 300 = UI
2
P = P1 + P2 = 3UI
Strona 80
1
ϕ = 600 ⇒ cos ϕ =
2
3
P = P1 + P2 = UI ⇒
2
P1 = UI cos 900 = 0
3
P2 = UI cos 300 = UI
2
1
ϕ > 600 ⇒ cos ϕ <
2
P = − P1 + P2
Tabela 3.1 Interpretacja matematyczna mocy prądu przemiennego

w układzie Arona dla roŜnych obciąŜeń
φ cosφ P1 , P2
0 cosφ=1 P1 = P2
0… 600 1>cosφ>0,5 P1>0, P2>0
600 cosφ=0,5 P1= 0, P2> 0
600 … 900 0,5>cosφ>0 P1<0, P2>0
U R ω
RS
URS
IT IR
ϕ
UTS
UTR
T S
UST
IS
Rysunek 3.37 Wykres wektorowy dla watomierzy połączonych w układ
Arona w przypadku gdy watomierz W1 wskazuje wartość 0
Strona 81
ROZDZIAŁ 3
3.7. Energia prądu

przemiennego
Do pomiaru energii elektrycznej prądu przemiennego wykorzystuje się

liczniki energii elektrycznej, którymi są najczęściej mierniki indukcyjne.
W miernikach indukcyjnych wykorzystuje się oddziaływanie strumienia
magnetycznego, wytworzonego przez prąd płynący w cewce elektromag-
nesu, na prądy wirowe indukowane w metalowej tarczy.
Rysunek 3.38 Licznik indukcyjny: 1 – cewka prądowa; 2 – cewka

napięciowa; 3 – tarcza aluminiowa; 4 – magnes hamujący; 5 – liczydło
Głównymi zespołami licznika są elektromagnes napięciowy, elektromag-

nes prądowy, tarcza aluminiowa, magnes trwały i liczydło. Cewka elek-
tromagnesu napięciowego ma duŜą liczbę zwojów cienkiego drutu mie-
dzianego. Cewka prądowa jest wykonana z grubego drutu, o małej
liczbie zwojów. Tarcza aluminiowa jest osadzona na ułoŜyskowanej osi,
połączonej przekładnią zębatą z liczydłem bębnowym.
Pod wpływem sinusoidalnego napięcia i prądu doprowadzonego do od-
powiednich cewek licznika powstają przemienne strumienie magnetycz-
ne przenikające tarczę. Strumienie te indukują w tarczy prądy wirowe.
Współdziałanie prądów wirowych ze strumieniami magnetycznymi po-
woduje powstanie momentu napędowego:
M n = k wωΦ uΦ i sinψ
Strona 82
gdzie:
kw – stała konstrukcyjna; w – pulsacja strumieni, ψ – kąt fazowy między

strumieniami.
ZaleŜność strumieni od napięcia i prądu w cewkach jest praktycznie
liniowa.
Φ i = ki I U
Φ u = ku I u = ku
Zu
Z u = Ru + jωLu U
Φ u = ku
XL
M n = kUI sinψ
Aby moment napędowy był proporcjonalny do mocy czynnej

przepływającej przez licznik musi być spełniona zaleŜność
sinψ = cosϕ czyli ψ = 90o − ϕ w której ϕ – jest kątem fazowym
pomiędzy napięciem i prądem obciąŜenia.
Strumień prądowy wywołany prądem odbiornika, jest w fazie z tym
prądem, a strumień napięciowy, wytwarzany przez cewkę napięciową (o
duŜej indukcyjności), opóźnia się względem napięcia o kąt 900,
sinψ = sin(90o − ϕ ) = cosϕ

decyduje to o proporcjonalności momentu napędowego ustroju indukcyj-
nego do mocy czynnej prądu
M n = kUI cosϕ = kP
Moment napędowy równowaŜony jest momentem hamującym, który

powstaje w obracającej się tarczy aluminiowej na skutek przecinania jej
przez strumień magnetyczny magnesu trwałego. W tarczy indukują się
prądy wirowe proporcjonalne do strumienia i prędkości obrotowej
tarczy. Wzajemne oddziaływanie strumieni powoduje wytworzenie
momentu obrotowego skierowanego przeciwnie do kierunku obrotu
tarczy.
W przypadku równości momentu napędowego i momentu hamującego
M n = M h tarcza obraca się ruchem jednostajnym.
Strona 83
ROZDZIAŁ 3
Licznik energii elektrycznej jest watomierzem wyposaŜonym w mecha-

nizm całkujący.
PoniewaŜ moment napędowy licznika:
M n (t ) = c1P (t )
moment hamujący:
M h (t ) = c2V (t )
Mn = Mh dn
c1 P = c 2 2πr
dt
gdzie :
r – odległość od osi tarczy do środka strumienia między magnesami,
l = 2πrn - droga przebyta po n obrotach przez punkt tarczy oddalony

o r od osi.
Po przekształceniach otrzymuje się:
t2 N2
c
Pdt = 2 2πrdn = cdn
c1 ∫ Pdt = c ∫ dn
t1 N1
Wynika stąd, Ŝe miarą energii moŜe być liczba obrotów tarczy

z uwzględnieniem stałej konstrukcyjnej c. W praktyce na tabliczce zna-
mionowej licznika podawana jest inna stała licznika, będąca odwrot-
nością stałej c,
1 n
K= =
c A
która wyraŜa liczbę obrotów tarczy licznika odpowiadającą jednostce
energii elektrycznej.
Pomiaru energii biernej dokonuje się przy pomocy liczników energii
biernej. Zasada pomiaru jest taka sama jak licznikiem energii czynnej.
RóŜnica polega na tym, Ŝe moment napędowy licznika powinien być
proporcjonalny do mocy biernej, poniewaŜ energia bierna określona jest
zaleŜnością:
Strona 84
t2 t2
Ab = ∫ UI sin ϕdt = ∫ Qdt

t1 t1
przy czym ϕ – kąt przesunięcia fazowego między prądem i napięciem

odbiornika.
Do pomiaru energii trójfazowej stosuje się liczniki indukcyjne trójfazo-
we o dwóch lub trzech organach napędowych. W sieciach trójfazowych
czteroprzewodowych stosuje się liczniki trójustrojowe, a w sieciach trój-
przewodowych obciąŜonych niesymetrycznie liczniki dwuustrojowe.
Licznik trójfazowy składa się z trzech lub dwóch organów napędowych
takich jak w liczniku jednofazowym, których momenty napędowe
działają na dwie tarcze aluminiowe umocowane na wspólnej osi. Górną
tarczę obejmują dwa ustroje indukcyjne, a dolną tarczę – jeden ustrój
oraz magnesy trwałe wytwarzające moment hamujący. Momenty napę-
dowe od mocy poszczególnych faz sumują się, a jedno liczydło wskazuje
łączną energię trzech faz.
a) b)
R R
S S
T T
N
Rysunek 3.39 Schematy włączania liczników trójfazowych do sieci

cztero- i trójprzewodowej
Strona 85
ROZDZIAŁ 3
Strona 86
`
4 Stany nieustalone
w obwodach RLC
W tym rozdziale:
o Wybrane zagadnienia
o Szeregowy obwód RL z zerowym warunkiem
początkowym
o Zwarty obwód RL z niezerowym warunkiem
początkowym
o Szeregowy obwód RC z zerowym warunkiem
początkowym
o Zwarty obwód RC z niezerowym warunkiem
początkowym
ROZDZIAŁ 4
4.1. Wybrane zagadnienia
W stanie ustalonym przebieg odpowiedzi jest identyczny jak przebieg

wymuszenia (np. napięcie sinusoidalne wywołuje przepływ prądu sinu-
soidalnego). Analizując zasadę działania maszyn elektrycznych, pracę
układów napędowych, spotyka się w obwodzie elektrycznym stany nieu-
stalone, występujące pomiędzy dwoma stanami ustalonymi. Znajomość
procesów zachodzących w stanie nieustalonym:
• umoŜliwia określenie nadmiernych wzrostów napięcia, prą-

du w elementach obwodu,
• decyduje o wyborze aparatury sterownia, pomiarowej itd.,
• pozwala wyznaczyć odkształcenia sygnałów elektrycznych

(wzmacniacze, filtry itp.).
Źródłem stanów nieustalonych jest:
• włączenie lub wyłączenie (komutacja) źródeł energii,
• zmiana parametru obwodu.

W liniowym obwodzie zawierającym rezystancję:
u (t ) = R ⋅ i (t )
Parametr rezystancyjny jest współczynnikiem proporcjonalności między
wymuszeniem u(t), a odpowiedzią i(t). W czasie załączania lub wyłącza-
nia nie wprowadza zakłóceń w obwodzie - brak stanu nieustalonego. Od-
miennie przedstawia się sytuacja w obwodach z elementami reaktancyj-
nymi: pojemnościowymi lub indukcyjnymi.
Jeśli do źródła o stałej sile elektromotorycznej przyłączy się cewkę o in-
dukcyjności L i rezystancji R, to wymusi się przepływ prądu. Prąd
wymusi przepływ strumienia magnetycznego, który wytworzy pole
magnetyczne. W polu magnetycznym cewki zostanie zmagazynowana
energia zuŜyta na wytworzenie tego pola.
Strona 88
STANY NIEUSTALONE W OBWODACH RLC
Rysunek 4.1 Obwód RL zasilany ze źródła E
E + eL = Ri
di
eL = − L
dt
di
E−L = Ri
dt
Eidt = Ri 2 dt + Lidi
Eidt - energia oddawana przez źródło w czasie dt,
Ri2dt - strata energii na rezystancji R w czasie dt,
Lidt - energia gromadzona w cewce o indukcyjności L w czasie dt,
Prąd jest źródłem pola magnetycznego, którego energia, rozłoŜona w ob-
szarze pola, jest równa pracy wykonywanej przez przepływ prądu pod-
czas wytwarzania pola:
I
1 2
W = ∫ Lidi = LI
0
2
Inne zjawiska fizyczne zachodzą w przestrzeni otaczającej ładunki elek-

tryczne powodując powstanie pola elektrycznego. W czasie ładowania,
kondensator pobiera energię elektryczną, gromadząc ją na okładzinach
w postaci energii pola elektrycznego.
Rysunek 4.2 Obwód szeregowy RC ze źródłem napięcia U
Strona 89
ROZDZIAŁ 4
U = u R + uc
U = Ri + u c
Uidt = Ri 2 dt + u c idt
Uidt - energia oddawana przez źródło w czasie dt,

Ri2dt - strata energii na rezystancji R w czasie dt,
ucidt - energia gromadzona w polu elektrycznym kondensatora w
czasie dt,
U U U
1
W = ∫ u c idt = ∫ u c dq = ∫ Cu c du = Cu 2
o o o
2
W zjawiskach makroskopowych energia zmienia się w sposób ciągły.

Przy skokowej zmianie energii w czasie dąŜącym do zera moc dostarcza-
na dąŜy takŜe do zera - brak sensu fizycznego - konieczna analiza stanów
nieustalonych:
∆W
lim →∞
∆t
Do analizy stanów nieustalonych wykorzystujemy prawa komutacji:
• pierwsze opisuje zasadę ciągłości prądu,
• wynika z ciągłości strumienia magnetycznego

w cewce,
• prąd w obwodzie z indukcyjnością nie zmienia się

skokowo”:
i (0 − ) = i (0 + )
• drugie opisuje zasadę ciągłości napięcia,
• wynika z ciągłości ładunku w kondensatorze,
• napięcie na kondensatorze nie zmienia się skokowo:
u (0 − ) = u (0 + )
t=0- -chwila bezpośrednio przed komutacją,
Strona 90
t=0+-chwila bezpośrednio po komutacji,
4.2. Szeregowy obwód RL

z zerowym warunkiem
początkowym
Zamknięcie wyłącznika w obwodzie w chwili t=0:
• spowoduje doprowadzenie do gałęzi szeregowej RL stałego

napięcia U,
di
uR + uL = U R ⋅i + L =U
dt
Rysunek 4.3 Włączenie napięcia stałego do gałęzi szeregowej RL
Po rozdzieleniu zmiennych i scałkowaniu obu stron równania:
di R U R U −R
= − dt ln(i − ) = − dt + const i− = A⋅ e L
U L R L R
i−
R
Stała całkowania z warunku brzegowego: i=0 dla t=0:
U
A= −
R
Dla dowolnej chwili t>0:
U −t L
i= (1 − e T ) T= - stała czasowa
R R
Strona 91
ROZDZIAŁ 4
(
u R = iR = U 1 − e
− Tt
) uL = L
di
dt
=L
U − Tt
RT
−t
e = Ue T
Rysunek 4.4 Przebiegi czasowe prądu i napięcia w obwodzie

szeregowym RL
Prąd w obwodzie wzrasta tym szybciej, im mniejsza jest indukcyjność.

Gdy indukcyjność dąŜy do zera, prąd w chwili początkowej wzrasta
skokowo do wartości ustalonej. Wpływ rezystancji na prąd w stanie
nieustalonym jest wprost proporcjonalny, poniewaŜ maleje stała czasowa
obwodu, wzrasta stała tłumienia. Rezystancja decyduje o tłumieniu
przebiegu nieustalonego w obwodzie.
Rysunek 4.5 Przebiegi prądów przy włączeniu napięcia stałego do gałęzi

szeregowej RL dla róŜnych L
Strona 92
Rysunek 4.6 Przebieg napięć przy włączeniu napięcia stałego do gałęzi

szeregowej RL
4.3. Zwarty obwód RL

z niezerowym warunkiem
początkowym
Rysunek 4.7 Zwarcie szeregowej gałęzi RL przy niezerowym warunku

początkowym
Przypadek ten zachodzi w obwodzie elektrycznym, w którym:
• przed t=0 istniał stan ustalony,
• prąd płynący w obwodzie miał stałą wartość I,
• spadek napięcia na indukcyjności uL=0,

Zamknięcie wyłącznika w chwili t=0 spowoduje przepływ prądu ustalo-
nego, a suma spadków napięcia na elementach:
uR + uL = 0 di R
= − dt
di i L
Ri + L =0 −
R
−
t
dt i = Ae L
= Ae T
Strona 93
ROZDZIAŁ 4
Zwarcie obwodu RL spowoduje przemianę energii pola magnetycznego

zgromadzoną w cewce w wyniku przepływu prądu przez rezystancję na
energię cieplną.
Rysunek 4.8 Przebiegi prądu w zwartej gałęzi RL przy niezerowym

warunku początkowym
4.4. Szeregowy obwód RC

z zerowym warunkiem
początkowym
Rysunek 4.9 Szeregowa gałąź RC włączona do napięcia stałego U
• w stanie ustalonym prąd nie płynie, uR=0,
• całe napięcie występuje na pojemności, która stanowi

przerwę w obwodzie,
W chwili t=0 włączono napięcie stałe do gałęzi szeregowej RC:
• załączenie wyłącznika w chwili t=0,
Strona 94
• stan początkowy obwodu jest zerowy, tzn. w chwili t=0

uc=0,
• na okładzinach kondensatora nie jest zgromadzona energia

pola elektrycznego,
uC + u R = U dq du
i= =C C
u C + Ri = U dt dt
du C
u C + RC =U
dt
 −
t
  −
t

u c = U 1 − e RC  = U 1 − e T 

   
t t
du U − −
i=C C = e T u R = Ri = Ue T
dt R
T = RC - stała czasowa.
W chwili po załączeniu wyłącznika:
• całe napięcie występuje na rezystancji a pojemność stanowi

zwarcie uC=0,
• wartość prądu ograniczona ilorazem napięcia i rezystancji,

Dla malejących wartości rezystancji prąd początkowy wzrasta, stała
czasowa maleje. W granicznym przypadku, dla R=0 prąd wzrósłby do
wartości nieskończenie duŜej. W obwodzie rzeczywistym występuje
ograniczenie prądu ze względu na:
• rezystancję przewodów ,
• rezystancję wewnętrzną źródła rzeczywistego,
• indukcyjność szczątkową obwodu,
Strona 95
ROZDZIAŁ 4
Rysunek 4.10 Przebiegi napięć i prądu przy załączeniu napięcia stałego

do szeregowej gałęzi RC
4.5. Zwarty obwód RC

z niezerowym warunkiem
początkowym
Rysunek 4.11 Zwarcie szeregowej gałęzi RC przy niezerowym warunku

początkowym
W stanie ustalonym nie płynie prąd, napięcie na kondensatorze jest

równe napięciu zasilania, lecz przeciwnie skierowane. Prąd wyładowania
kondensatora ma taki sam charakter jak prąd ładowania, ale przeciwny
kierunek. Po zamknięciu wyłącznika w chwili t=0 w oczku II bilans wg.
II prawa Kirchhoffa:
u R + uC = 0 duC
RC = −u C
iR + uC = 0 dt
duC 1 1
=− dt ln uC = − t + const
uC RC RC
Strona 96
1 t
− t −
u C = Ae RC
= Ae T
Stałą całkowania wyznaczamy z warunku początkowego, korzystając z

drugiego prawa komutacji. W chwili t=0 napięcie na kondensatorze
UC=U:
A =U
- dla dowolnej chwili t>0:
t
− t
u C = Ue T U −T
i=− e
R
Energia pola elektrycznego zgromadzona na kondensatorze zmienia się
w energię cieplną przy przepływie prądu wyładowania przez rezystancję
R.
t
−
u R = Ri = −Ue T
Rysunek 4.12 Przebiegi napięć i prądu przy zwarciu dwójnika RC

z niezerowym warunkiem początkowym
Strona 97
ROZDZIAŁ 4
Strona 98
`
5 Miernictwo elektryczne
W tym rozdziale:
o Wybrane zagadnienia
o Mierniki magnetoelektryczne
o Mierniki elektromagnetyczne
o Mierniki elektrodynamiczne
o Mierniki indukcyjne
o Przekładniki – wybrane zagadnienia
ROZDZIAŁ 5
5.1. Wybrane zagadnienia
Pomiar jest porównaniem wartości mierzonej wielkości fizycznej z

pewną jej wartością, przyjętą za jednostkę. Metody pomiarowe:
• odchyłowe,
• bezpośrednie (bezpośredni odczyt wskazania przyrządu),
• porównawcze (porównanie dwóch wartości np. napięcia na

połączonych szeregowo rezystorach znanym i mierzonym),
• zerowe,
• mostkowe (doprowadzenie do zaniku prądu w kontrolnej

części układu i wyznaczeniu rezystancji na podstawie zna-
nych warunków w układzie),
• kompensacyjne (doprowadzenie do zaniku prądu w kontrol-

nej części układu i wyznaczeniu SEM na podstawie znanych
warunków w układzie),
Ze względu na zastosowanie przyrządy pomiarowe:
• mierniki (pomiar wartości wielkości mierzonej z określoną

dokładnością),
• wskaźniki (sygnalizują występowanie danej wielkości),
• rejestratory (rejestrują występowanie względnie zanik danej

wielkości),
• liczniki (pomiar wartości wielkości mierzonej za pomocą

wskaźników liczbowych),
Ze względu na rodzaj mierzonego prądu:
• mierniki prądu stałego,
• mierniki prądu przemiennego,
• mierniki prądu stałego i przemiennego,
Strona 100
MIERNICTWO ELEKTRYCZNE
Ze względu na klasę dokładności:
• laboratoryjne (klasy: 0.05; 0.1; 0.2; 0,5),
• techniczne (klasy 1; 1.5),
• tablicowe (klasy 2.5; 5),

Tabela 5.1 Przykładowe przyrządy pomiarowe
Lp. Mierzona wielkość Nazwa miernika
1 Napięcie, siła elektromotoryczna woltomierz
2 Wartosć prądu amperomierz
3 Moc czynna watomierz
4 Współczynnik mocy miernik cos φ
5 Częstotliwość miernik częstotliwości
6 Rezystancja omomierz
7 Pojemność miernik pojemności
8 Indukcyjność miernik indukcyjności
9 Energia licznik energii
Podstawowe części przyrządów pomiarowych na skutek działania prądu

przesuwają się o pewien kąt, proporcjonalny do wartości wielkości
mierzonej:
• stałe,
• ruchome,
Ustrój pomiarowy to zespoły części:
• przewodzących,
• dialektycznych,
• magnetycznych,
przyjmujące energię elektromagnetyczną dostarczoną przy pomiarze
danej wielkości.
Przyłączenie źródła energii elektrycznej do urządzeń elektromechanicz-
nych powoduje wzrost energii elektromagnetycznej dzięki częścią rucho-
mym, czyli odchylenia organu ruchomego. Zjawisko to jest źródłem
powstania momentu napędowego.
Strona 101
ROZDZIAŁ 5
W celu zróŜnicowania odchyleń, tzn. zapewnienia kaŜdej wartości mie-

rzonej wielkości tylko jednej wartość odchylenia, na organ ruchomy
oprócz momentu napędowego konieczne jest oddziaływanie momentu
zwrotnego. Brak momentu zwrotnego spowodowałby, Ŝe organ ruchomy
odchylałby się niezaleŜnie od wartość mierzonej wielkości.
Wskazaniu ustalonemu towarzyszy równość momentów napędowego
i zwrotnego, czyli rozkład podziałki miernika zaleŜy od przebiegów mo-
mentów w funkcji kąta odchylenia, wyznaczony graficznie z charakte-
rystyk tych momentów.
Rysunek 5.1 Podziałka wykładnicza, logarytmiczna
Wartości wielkości mierzonej wskazane przez miernik róŜnią się od

wartości rzeczywistej ze względu na:
• uchyby wywołane właściwościami konstrukcyjnymi mierni-

ka (np. uchyb tarciowy),
• uchyby przy jego skalowaniu,
• uchyby wynikające z warunków w których pomiar został

wykonany,
RóŜnica między wartością wskazaną przez miernik, a wartością rzeczy-
wistą wielkości mierzonej - uchyb bezwzględny:
∆ = Ww − Wrz
Uchyb bezwzględny moŜe być dodatni lub ujemny w zaleŜności od tego,
czy wskazana przez miernik wartość jest większa, czy teŜ mniejsza niŜ
wartość rzeczywista. Wówczas wprowadza się pojęcie poprawki, równej
błędowi bezwzględnemu ze znakiem przeciwnym, jest to wartość, jaką
naleŜy dodać do wskazanej, by uzyskać wartość mierzoną:
p = −∆
Strona 102
Przedział wartości wielkości mierzonej odpowiadający całej podziałce

miernika - zakres wskazań. Część zakresu wskazań, dla której spełnione
są wymagania dotyczące dokładności - zakres pomiarowy.
Rysunek 5.2 Zakres wskazań i zakres pomiarowy
Stosunek uchybu bezwzględnego miernika do wartości końcowej zakre-

su pomiarowego - uchyb względny miernika:
∆ Ww − Wrz Ww − Wrz
δ= = δ% = 100%
W max W max W max
Uchyb względny pomiaru wywołany uchybem miernika:
∆ W max
δp = =δ
Wrz Wrz
Im mniejsza jest wartość mierzona w porównaniu z wartością końcową
zakresu pomiarowego, tym większy jest uchyb pomiaru. Z tego względu
miernik dobiera się, w taki sposób, Ŝeby korzystać z końcowego zakresu
podziałki (2/3 ... 1).
Znając największy uchyb miernika moŜna ustalić największy dopusz-
czalny uchyb bezwzględny dla wartości wskazanej przez miernik w wa-
runkach normalnych:
∆ max = δ max W max

Dla miernika klasy 0.1 błąd δmax jest równy 0.1, dla miernika klasy 0.2
błąd δmax jest równy 0.2 zakresu itd. Wyznacza się błąd względny
pomiaru przy pomiarze napięcia 150V, 100V, 50V woltomierzem klasy
1 o zakresie 300V.
δ maxWmax1 ⋅ 300
δ p150 = = = 2%
W 150
δ W 1 ⋅ 300
δ p100 = max max = = 3%
W 100
δ W 1 ⋅ 300
δ p 50 = max max = = 6%
W 50
Strona 103
ROZDZIAŁ 5
W zaleŜności od rodzaju energii przyrządy:
• elektromechaniczne prądowe wykorzystują energię zmaga-

zynowaną w postaci pola magnetycznego,
• potencjałowe wykorzystują energię zmagazynowaną w po-

staci pola elektrycznego,
• elektrostatyczne,
• elektrotermiczne wykorzystują rozszerzalność cieplną prze-

wodnika na skutek przepływu prądu,
• elektrolityczne wykorzystują prawo Faradaya (masa metalu

wydzielona z roztworu elektrolitu jest proporcjonalna do
przepływającego ładunku elektrycznego),
Mierniki elektryczne mogą być wykonane jako:
• jednozakresowe (jeden zakres pomiarowy),
• wielozakresowe,
Do pomiarów odnoszących się do regulacji współczynnika lambda mier-
niki analogowe nadają się lepiej, gdyŜ łatwiej moŜna zauwaŜyć wahania
napięcia. Z uwagi na łatwiejszy odczyt pomiary w samochodach częściej
wykonuje się miernikami cyfrowymi. Coraz większym powodzeniem
cieszą się mierniki uniwersalne cyfrowo-analogowe. Obok wskazań
liczbowych, pokazują takŜe tendencję i kierunek odchyleń w formie
ruchomego wskaźnika - odczyt „quasi-analogowy”.
Rysunek 5.3 Mierniki elektryczne: analogowe, cyfrowe
Ze względu na konstrukcję przyrządy pomiarowe moŜna podzielić na:
• cyfrowe (wielkość mierzona zostaje przetworzona w prze-

tworniku np. na wartość średnią napięcia stałego, zmierzona
Strona 104
przez elektroniczny układ pomiarowy, a wynik pomiarowy

przedstawiony na wyświetlaczu cyfrowym),
Rysunek 5.4 Schemat blokowy miernika cyfrowego
• analogowe - wskazówkowe; ze względu na zasadę działania:
• magnetoelektryczne,
- o ruchomej cewce,
- o ruchomym magnesie stałym,
• ilorazowy (logometr) ,
• prostownikowy,
• elektromagnetyczne,
• elektrodynamiczne,
• ferromagnetyczne,
• indukcyjne,
• rezonansowe,
Rysunek 5.5 Miernik analogowy: napędowy ustrój pomiarowy (1),

spręŜyny zwrotne (2), wskazówka (3), podziałka (4)
Na oś miernika działa moment napędowy zaleŜny od mierzonej

wielkości:
M = f (X )
Strona 105
ROZDZIAŁ 5
Pod wpływem momentu napędowego ustrój miernika wychyla się o pe-

wien kąt, czemu przeciwstawiają się spręŜyny zwrotne wytwarzające
moment zwrotny:
Mz = k ⋅α
Pomiar następuje przy równowadze momentów:
1
M = Mz ⇒ f ( X ) = kα ⇒ α= f (X )
k
Czułość miernika - liczba działek podziałki przypadającą na jednostkę
wielkości mierzonej:
∆α
K=
∆X
Stała miernika - liczba jednostek wielkości mierzonej przypadającą na
jednostkę kąta odchylenia (jest równa odwrotności czułości miernika):
∆x 1
c= =
∆α K
Liczba jednostek wielkości mierzonej przypadającej na jedną działkę
podziałki określa stała podziałki:
X max
cp =
n
5.2. Mierniki
magnetoelektryczne
Ruchomy magnes i nieruchome cewki włączone w obwód prądu wytwa-

rzają pole magnetyczne, wzdłuŜ którego stara się ustawić magnes trwały.
Moment zwrotny zapewnia spręŜyna spiralna. Tłumienie przebiegów
nieustalonych odbywa się w skutek indukowania prądów w cylindrze
podczas ruchu magnesu.
Strona 106
Rysunek 5.6 Miernik magnetoelektryczny: a) budowa; b) zasada

powstania momentu napędowego; 1 – magnes trwały, 2 – nabiegunnik,
3 – uzwojenie pomiarowe (cewka), 4 – zacisk przyłączeniowy przyrządu,
5 – spręŜyna zwrotna, 6 – wskazówka
Stosując regułę lewej dłoni wyznacza się kierunek sił oddziaływujących

na boki cewki, powodując powstanie momentu usiłującego obrócić
cewkę dookoła osi:
M = cBIz
c – stała zaleŜna od wymiarów cewki,
B – indukcja magnetyczna w szczelinie,
I – prąd w uzwojeniu cewki,
z – liczba zwojów cewki,
Ustrój ruchomy z cewką nie będzie obracał się dookoła osi, poniewaŜ
działa na niego moment zwrotny proporcjonalny do wychylenia:
Mz = k ⋅ α
Wychylenie wskazówki ustabilizuje się, gdy:
c c
M = Mz ⇒ α= ⋅B⋅z⋅I ⇒ K= ⋅B⋅z
k k
α = K ⋅I
Wychylenie wskazówki jest wprost proporcjonalne do prądu (z uwzględ-
nieniem znaku), stąd przy prądzie przemiennym mierniki te nie działają
ze względu na bezwładność mechaniczną układu. Przyrządy magnetoe-
lektryczne budowane są jako amperomierze lub woltomierze prądu stałe-
go. JeŜeli miernik magnetoelektryczny zostanie włączony:
Strona 107
ROZDZIAŁ 5
• do obwodu pulsującego (zmieniającego okresowo wartość,

a nie kierunek), to jego wychylenie będzie proporcjonalne
do wartości średniej przebiegu,
• do obwodu prądu przemiennego przez prostownik to jego

wychylenie będzie proporcjonalne do wartości średniej prą-
du wyprostowanego,
5.3. Mierniki
elektromagnetyczne
Rysunek 5.7 Miernik elektromagnetyczny: a) jednordzeniowy

b) dwurdzeniowy 1 – rdzeń, 2 – cewka płaska, 3 –cewka cylindryczna,
4 – blaszka nieruchoma, 5 – blaszka ruchoma
Przez nieruchomą cewkę płynie mierzony prąd elektryczny, wytwarzając

strumień magnetyczny, oddziaływujący na ruchomy rdzeń ferromagne-
tyczny wciągając go do wewnątrz cewki. Wzrostowi strumienia magne-
tycznego towarzyszy wzrost indukcyjności cewki. Prąd o wartości sku-
tecznej przepływając przez cewkę o określonej indukcyjności wytwarza
pole magnetyczne, magazynując energię w tym polu:
1
W = LI 2
2
Przy zmianach połoŜenia rdzenia o kąt dα , energia ulega zmianie, po-

wodując powstanie momentu napędowego:
dW I 2 dL
M= =
dα 2 dα
Moment zwrotny powstający przy skręcaniu spręŜynek jest proporcjo-

nalny do kąta odchylenia:
Strona 108
dL dL
α = cI 2 = const
dα dα
• odchylenie jest proporcjonalne do kwadratu prądu,
• wskazania miernika nie zaleŜą od kierunku prądu,
• wskazują wartość skuteczną mierzonej wielkości,
• zastosowanie do pomiaru prądu stałego i przemiennego,
5.4. Mierniki elektrodynamiczne
Rysunek 5.8 Miernik elektrodynamiczny: 1 – uzwojenie nieruchome;

2 – uzwojenie ruchome; 3 – tłumik
Zasada działania polega na zjawisku wzajemnego oddziaływania stru-

mieni magnetycznych wytwarzanych przez cewki wskutek przepływu
przez nie mierzonego prądu.
Organ pomiarowy mierników elektrodynamicznych składa się z dwu
uzwojeń: ruchomego i nieruchomego. Cewka ruchoma dąŜy do ustawie-
nia się w połoŜeniu, w którym wytworzony przez nią strumień magne-
tyczny będzie dodawał się do strumienia magnetycznego cewki stałej.
Przez cewki pomiarowe płyną prądy o wartościach skutecznych I1,I2.
Moment obrotowy:
• zaleŜy od amperozwojów w cewkach nieruchomej

i ruchomej,
• jest proporcjonalny do prądów w obu cewkach,
• równowaŜony jest momentem zwrotnym wywołanym skrę-

ceniem spręŜyn,
Strona 109
ROZDZIAŁ 5
• zastosowane do pomiaru mocy prądu stałego

i przemiennego,
Wychylenie miernika, przy załoŜeniu równości momentów:
α = cI1 ⋅ I 2 ⋅ cosϕ12
cos ϕ12 - cos kąta między wskazami I1 i I2,
c - stała zaleŜna od budowy przyrządu

W watomierzu elektrodynamicznym nieruchoma cewka prądowa połą-
czona jest szeregowo z odbiornikiem energii elektrycznej, ruchoma cew-
ka napięciowa – równolegle do odbiornika.
Rysunek 5.9 Schemat połączeń watomierza; 1 – cewka prądowa,

2 – cewka napięciowa, Z – impedancja, Rd – rezystancja dodatkowa
Prąd przepływający przez cewkę prądową jest równy prądowi

odbiornika:
I1 = I 0
Prąd przepływający przez cewkę napięciową jest proporcjonalny do na-

pięcia na odbiorniku:
I 2 = c2U
Ze względu na duŜą rezystancję dodatkową, prąd przepływający przez
cewkę napięciową jest w fazie z napięciem. Między prądami płynącymi
w cewkach występuje takie samo przesunięcie fazowe, jak między prą-
dem i napięciem na odbiorniku.
Strona 110
dM dM dM
M n = c1I1I 2 cos(∠I1 , I 2 ) = c1c2 I 0U cos ϕ = c3 I 0U cosϕ ⇒
dα dα dα
dM
M n = c4 P
dα
M z = c5α
dM dM
M n = M z = c4 P = c5α ⇒ α = c6 P
dα dα
5.5. Mierniki indukcyjne
Do pomiarów energii czynnej prądu przemiennego słuŜą liczniki induk-

cyjne: jednofazowe, trójfazowe. Budowę licznika indukcyjnego jednofa-
zowego moŜna porównać do połączenia amperomierza z woltomierzem.
Elektromagnes (1) jako uzwojenie charakteryzujące się znaczną liczbą
zwojów włącza się równolegle do odbiornika, jak woltomierz. Elektro-
magnes (2) charakteryzujący się niewielką liczbą zwoi włącza się
szeregowo z odbiornikiem, tak jak amperomierz.
Prądy przepływające przez uzwojenia elektromagnesów wytwarzają pola
magnetyczne, które wywołują w aluminiowej tarczy prądy wirowe.
Współdziałanie prądów wirowych ze strumieniami magnetycznymi
wytwarza moment obrotowy tarczy proporcjonalny do mocy czynnej
pobieranej przez odbiorniki.
M n = c1UI cosϕ = c1P
Rysunek 5.10 Licznik energii elektrycznej: 1 – rdzeń; 2 – cewka

prądowa; 3 – cewka napięciowa; 4 – tarcza; 5 – magnes trwały;
6 – oś tarczy; 7 – przekładnia ślimakowa; 8 – liczydło
Strona 111
ROZDZIAŁ 5
Pod wpływem momentu napędowego tarcza zaczyna się obracać i prze-

cina linie sił pola magnesu trwałego. W tarczy indukują się prądy wiro-
we powodując powstanie momentu hamującego proporcjonalnego do
prędkości obrotowej tarczy, przy czym źródłem jest odpowiednie od-
kształcenie spręŜyny spiralnej:
M h = c2 n
Po ustaleniu się równowagi momentów: napędowego i hamującego,

tarcza wiruje ruchem jednostajnym z prędkością obrotową proporcjonal-
ną do mocy:
c1
n= P
c2
Liczba obrotów, które wykona tarcza, będzie tym większa, im większa

będzie energia (tj. iloczyn prądu, napięcia i czasu) zuŜywana przez
odbiorniki, do których obwodu jest włączony licznik. Na podstawie
liczby obrotów tarczy moŜna wnioskować o energii zuŜywanej przez
odbiorniki. Na osi licznika jest osadzona przekładnia ślimakowa, przeno-
sząca ruch obrotowy na zespół kółek zębatych, sprzęgniętych z dziesięt-
nym układem zliczającym, podającym energię zuŜytą w kilowatogodzi-
nach. Liczba obrotów, jaką tarcza wykona w danym czasie jest
proporcjonalna do energii pobranej w tym czasie:
t
c1
c2 ∫0
N= Pdt = cLW
cL - stała licznika określająca ile obrotów tarczy przypada na 1kWh,
5.6. Przekładniki
– wybrane zagadnienia
Są to transformatory prądowe lub napięciowe, słuŜące do zasilania

przyrządów pomiarowych i przekaźników. Zapewniają odizolowanie
obwodu pomiarowego od kontrolowanego obwodu pierwotnego, zdalne
wykonanie pomiarów, przy jednoczesnym rozszerzenie zakresu pomia-
rowego przyrządów pomiarowych. Zaciski uzwojeń przekładników
Strona 112
oznacza się duŜymi literami (uzwojenia pierwotne), małymi literami

(uzwojenia wtórne).
Do zasilania amperomierzy i obwodów prądowych watomierzy, liczni-
ków, przekaźników itp. słuŜą przekładniki prądowe.
Rysunek 5.11 Schemat przekładnika prądowego
Ze względu na bezpieczeństwo pracy przy pomiarach jeden z zacisków

wtórnych oraz obudowa muszą być uziemione. Do zacisków wtórnych
przekładnika jest włączony amperomierz (lub cewka prądowa innego
przyrządu) o bardzo małej rezystancji. Nie naleŜy zostawiać otwartego
uzwojenia wtórnego, ze względu na nadmierne nagrzanie rdzenia na
skutek zwiększonych strat w stali przy osiągnięciu stanu nasycenia.
Przekładnik prądowy pracuje w stanie zbliŜonym do stanu zwarcia, przy
czym stan nasycenia nie jest osiągalny ze względu na rozmagnesowujące
działanie siły elektromotorycznej strony wtórnej. Przekładnia zwojowa
przekładników prądowych jest w przybliŜeniu równa przekładni prądo-
wej. Przekładniki wykonuje się tak, ze przy wartości znamionowej prądu
w uzwojeniu pierwotnym, prąd w zwartym uzwojeniu wtórnym wynosi
5 A.
θ1 ≈ θ 2 ⇒ I1 z1 ≈ I 2 z 2
θ1 = I1 z1
I1
θ 2 = I 2 z2 KI =
I2
Przekładniki napięciowe są przeznaczone do rozszerzania zakresów na-

pięciowych woltomierzy, watomierzy oraz przekaźników napięciowych
itp. Przekładnia napięciowa przekładników jest w przybliŜeniu równa
przekładni zwojowej. Przekładniki napięciowe wykonuje się tak, Ŝe przy
napięciu znamionowym uzwojenia pierwotnego, napięcie uzwojenia
wtórnego wynosi około 100 V.
Strona 113
ROZDZIAŁ 5
Rysunek 5.12 Schemat przekładnika napięciowego
Przekładnik napięciowy po stronie wtórnej obciąŜony jest woltomierzem

o duŜej rezystancji, pracuje w stanie zbliŜonym do stanu jałowego.
U 1 z1
≈
U 2 z2
U1
KU =
U2
Strona 114
`
6 Urządzenia elektryczne
niewirujące
W tym rozdziale:
o Transformator - wybrane zagadnienia
o Stany pracy transformatora
o Straty i sprawność transformatora
o Transformator trójfazowy
o Autotransformator
ROZDZIAŁ 6
6.1. Transformator
Transformator energetyczny - urządzenie elektromagnetyczne statyczne,

słuŜące do przetwarzania energii elektrycznej prądu przemiennego o da-
nym napięciu na energię elektryczną o innym napięciu - podwyŜszające
lub obniŜające. Budowane są, jako jednouzwojeniowe (autotransforma-
tory), dwuuzwojeniowe i wielouzwojeniowe.
Obwód magnetyczny transformatora to rdzeń, złoŜony z cienkich blach
stalowych, izolowanych od siebie, o duŜej zawartości krzemu, charakte-
ryzujący się wąską pętlą histerezy i duŜą rezystywnością. Mała powierz-
chnia pętli histerezy magnetycznej - małe straty energii na histerezę,
duŜa rezystywność - małe straty energii na prądy wirowe. Na rdzeniu na-
winięte są dwa uzwojenia: uzwojenie, do którego doprowadzone jest
źródło energii elektrycznej - uzwojenie pierwotne, oraz uzwojenie, do
którego dołączony jest odbiornik - uzwojenie wtórne.
Zasada działania transformatora polega na elektromagnetycznym oddzia-
ływaniu uzwojeń, niepołączonych ze sobą elektrycznie, a nawiniętych na
wspólnym rdzeniu przez sprzęŜenie wspólnym strumieniem magnetycz-
nym.
Rysunek 6.1 Zasada działania transformatora jednofazowego
Prąd przemienny płynący w uzwojeniu pierwotnym, wytwarza prze-

mienny strumień magnetyczny, którego część - zwana strumieniem
głównym obejmuje uzwojenia pierwotne i wtórne, indukując w nich
napięcia. Napięcie indukowane w uzwojeniu wtórnym jest napięciem
źródłowym dla strony wtórnej. Część strumienia wytworzonego przez
uzwojenie pierwotne nie obejmuje uzwojenia wtórnego, gdyŜ zamyka się
wokół własnego uzwojenia - strumień rozproszenia strony pierwotnej.
Przepływ prądu po stronie wtórnej wytwarza własny strumień, którego
Strona 116
URZĄDZENIA ELEKTRYCZNE NIEWIRUJĄCE
część odejmuje się od strumienia głównego, zmniejszając jego wartość -

strumień rozproszenia strony wtórnej.
Rysunek 6.2 Schemat zastępczy transformatora rzeczywistego
Sinusoidalny strumień główny indukuje dwa napięcia (siły elektromoto-

ryczne) proporcjonalne do liczby zwojów uzwojeń i częstotliwości:
dφ
e1 = − z1 ; E1m = ωz1φ m ; E1 = 4.44 z1 fφ m
dt
dφ
e2 = − z 2 ; E 2 m = ωz 2 φ m ; E 2 = 4.44 z 2 fφ m
dt
Przekładnia transformatora – określona na podstawie warunków brzego-
wych, które występują w stanie jałowym pracy transformatora: napięcie
zasilające po stronie pierwotnej jest równowaŜone przez siłę elektromo-
toryczną E1. Na zaciskach uzwojenia wtórnego napięcie równowaŜone
jest przez siłę elektromotoryczną E2:
E1 E z
ϑ= po przekształceniach 1 = 1
E2 E2 z2
Przy załoŜeniu, Ŝe źródło energii zasila odbiornik R poprzez idealny

transformator, bez strat, moc pobrana przez odbiornik:
E 22
P=
R
Rysunek 6.3 Przekazywanie energii przez idealny transformator
Strona 117
ROZDZIAŁ 6
Dla źródła odbiornikiem jest inna rezystancja. Rezystancję obciąŜenia

widzianą od strony źródła, czyli rezystancja przeliczona na stronę
pierwotną R':
E 22 E12
P= = → R ' = ϑ2 R
R '
R
W teorii transformatorów i maszyn indukcyjnych stosowane jest przeli-
czanie parametrów strony wtórnej na stronę pierwotną, w celu prawidło-
wego zapisu równań opisujących pracę urządzeń elektrycznych w odpo-
wiednich stanach pracy. W zaleŜności od obciąŜenia strony wtórnej
transformatora:
• stan jałowy,
• stan obciąŜenia,
• stan zwarcia,
Po stronie wtórnej układu zastępczego transformatora:
• rezystancja R’2, reprezentująca straty w miedzi, przeliczona

na stronę pierwotną,
• indukcyjność L’2r, reprezentującą strumień rozproszenia,

przeliczona na stronę pierwotną,
• rezystancja RFe reprezentuje straty w stali transformatora

rzeczywistego,
R2' = ϑ 2 R2
1
X 2' = ϑ 2 X 2 P = E2 I 2 = E1 I 1 → I 2' = I2
ϑ
L'2 = ϑ 2 L2
6.2. Stany pracy transformatora
Do uzwojenia pierwotnego przyłącza się źródło prądu przemiennego,

uzwojenie wtórne pozostaje otwarte, czyli nie płynie Ŝaden prąd.
Strona 118
W uzwojeniu pierwotnym płynie prąd jałowy I0, który spowoduje spadki

napięcia na rezystancji R1 indukcyjności rozproszenia LS1.
I1 z1 z2 I2 = 0
φr1 φr2
U1
U2
φ
Rysunek 6.4 Transformator w stanie jałowym
Prąd w stanie jałowym nie wykonuje Ŝadnej pracy. Przy pominięciu strat
energii, powstających przy nagrzewaniu uzwojenia pierwotnego oraz
magnesowania stali, wywoła przepływ:
θ = I o z1 ~ lH
powodując powstanie strumieni: głównego i rozproszenia. Strumień

główny wywoła SEM, strumień rozproszenia wywoła SEM
rozproszenia:
E1 = 4.44 z1 fϕ E X 1 = 4.44 z1 fϕ r1
Gdyby nie było strat to prąd biegu jałowego byłby prądem biernym
opóźnionym względem napięcia zasilającego o kat 900, ale występują
straty w stali oraz niewielkie z powodu małego prądu straty w miedzi:
I o = I cz + jI b = I o cos ϕ o + I o sin ϕ
Moc czynna pobierana w stanie jałowym zuŜywana jest na pokrycie strat

w rdzeniu, spowodowanych histerezą i prądami wirowymi. Straty w Ŝe-
lazie zaleŜą od strumienia:
∆PFe = kU12 przy f = const
PFe
∆PFen
U1
Un
Rysunek 6.5 Interpretacja strat w funkcji napięcia zasilającego
Strona 119
ROZDZIAŁ 6
Rysunek 6.6 Schemat zastępczy transformatora w stanie jałowym
• reaktancja związana ze strumieniem głównym Xµ,
• reaktancja związana ze strumieniem rozproszenia XS1,
• rezystancja uzwojenia pierwotnego R1,
• rezystancja związana ze stratami mocy czynnej w rdzeniu

transformatora RFe,
Korzystając z praw Kirchhoffa dla obwodów magnetycznych:
I 0 = I µ + I Fe U 1 = R1 I 0 + jX S 1 I 0 + E1
Rysunek 6.7 Wykres wektorowy transformatora w stanie jałowym
Strona 120
Rysunek 6.8 Charakterystyki biegu jałowego transformatora
Transformator pracuje w stanie obciąŜenia gdy uzwojenie pierwotne

zasilane ze źródła napięcia przemiennego, a do zacisków uzwojenia
wtórnego dołączony jest odbiornik.
W wyniku obciąŜenia obwodu wtórnego, wobec sprzęŜenia magnetycz-
nego obydwu uzwojeń, w obwodzie pierwotnym wystąpi wzrost prądu,
powodując wzrost poboru mocy.
Rysunek 6.9 Schemat zastępczy transformatora w stanie obciąŜenia
• reaktancja strumienia głównego Xµ,
• reaktancja strumienia rozproszenia uzwojenia pierwotnego

XS1,
• reaktancja strumienia rozproszenia uzwojenia wtórnego

sprowadzona na stronę pierwotną X’S2,
• rezystancja uzwojenia wtórnego sprowadzona na stronę

pierwotną R’2,
• rezystancja strat mocy czynnej w rdzeniu transformatora RFe,
Strona 121
ROZDZIAŁ 6
• impedancja odbiornika sprowadzona na stronę pierwotną

Z’odb,
I 1 − I 2 = I 0 = I µ + I Fe
U 1 = R1 I 1 + jX S 1 I 1 + E1
E 2' = R2' I 2' + jX S 2 I 2' + Z odb
'
I 2'
Rysunek 6.10 Wykres wektorowy transformatora w stanie obciąŜenia
Rysunek 6.11 Charakterystyki stanu obciąŜenia transformatora
Strona 122
W stanie zwarcia, realizowanym jako próba transformatora w uzwoje-

niach płyną prądy znamionowe, napięcie wtórne jest równe zeru. Do uz-
wojenia pierwotnego przyłączone źródło prądu wymusi przepływ prądu
znamionowego, a w konsekwencji wywoła spadki napięć na rezystan-
cjach uzwojeń i indukcyjnościach rozproszenia.
Cała moc czynna pobierana przez zwarty transformator pokrywa wyłącz-
nie straty, zamieniając je w całości na ciepło. Napięcie zwarcia świadczy
o jakości transformatora, im jest mniejsze, tym korzystniejsze są jego
właściwości eksploatacyjne.
Rysunek 6.12 Schemat zastępczy transformatora w stanie zwarcia
• reaktancja strumienia rozproszenia uzwojenia pierwotnego

XS1,
• reaktancja strumienia rozproszenia uzwojenia wtórnego

sprowadzona na stronę pierwotną X’S2,
• rezystancja uzwojenia wtórnego sprowadzona na stronę

pierwotną R’2,
U 1 = R1 I 1 + jX S 1 I 1 + R2 I 2' + jX S 2 I 2'
Z z = R1 + R2' + jX S1 + jX S 2
Z z = R z + jX z
Z z = R z2 + X z2
I = I 1 = I 2'
U1 = Z z I
Strona 123
ROZDZIAŁ 6
Rysunek 6.13 Wykres wektorowy transformatora w stanie zwarcia
Rysunek 6.14 Charakterystyki stanu zwarcia transformatora
W warunkach eksploatacyjnych transformatory moŜemy łączyć równo-

legle, gdy:
• napięcia znamionowe wtórne są jednakowe,
• napięcia zwarcia są jednakowe,
• stosunek mocy znamionowych jest nie większy niŜ 1:3,
• grupy połączeń transformatorów są jednakowe,
6.3. Straty i sprawność

transformatora
Straty powstałe wskutek przemiennego pola magnetycznego wywołane-

go przepływem prądu zmiennego przez uzwojenie, nawinięte na rdzeń
z materiału ferromagnetycznego:
Strona 124
• straty na histerezę (zjawisko przemagnesowywania powo-

duje nagrzewanie się blach kosztem energii doprowadzonej),
• straty na prądy wirowe (dodatkowe nagrzewanie się blach),

f 2
∆p h = C h Bm
100
2
 fd  2
∆p w = C w   Bm
 100 
W rdzeniach magnetycznych znajdujących się w zmiennym polu magne-

tycznym tworzą się elementarne obwody elektryczne zamknięte, w któ-
rych płyną prądy, zwane prądami wirowymi. Zgodnie z prawem indukcji
elektromagnetycznej zmienny strumień magnetyczny indukuje napięcie
elementarne, które przy odpowiednich własnościach przewodzących śro-
dowiska powoduje przepływ prądów wirowych. Im większa jest rezys-
tywność blachy, tym prądy są mniejsze i ilość wydzielanego ciepła jest
mniejsza.
W celu ograniczenia prądów wirowych występujących w rdzeniach
transformatorów, rdzenie wykonuje się z cienkich blach izolowanych
między sobą. Przy bardzo duŜych częstotliwościach wykonuje się tzw.
rdzenie proszkowe o izolowanych cząstkach materiału ferromagnetycz-
nego.
Rezystancja strat w stali zaleŜy od napięcia w stanie jałowym:
E12 E '2 U '2 R Fe = m∆p Fe = (∆p h + ∆p w )m

R Fe = = 2 ≅ 2
∆PFe ∆PFe ∆PFe
Straty w miedzi wynikają z przepływu prądu przez uzwojenia pierwotne

i wtórne:
∆PCu = ∆PCu 1 + ∆PCu 2 = R1 I 12 + R2 I 22 = R1 I 12 + R2' I 2'2
Sprawność transformatorów zawiera się w granicach 0,92…0,99, gdyŜ

występują tylko straty w stali i w miedzi - iloraz mocy czynnej oddanej
do mocy czynnej pobieranej:
P U I cos ϕ 2 P2
η= 2 = 2 2 =
P1 U 1 I 1 cos ϕ1 P2 + ∆PFe + ∆PCu
Strona 125
ROZDZIAŁ 6
Rysunek 6.15 ZaleŜność sprawności transformatora od obciąŜenia
Im mniejsze są straty mocy w transformatorze, tym większa jest jego

sprawność. Straty moŜna zmniejszyć przez:
• odpowiednie wymiary rdzenia transformatora,
• odpowiednie wymiary uzwojeń,
• odpowiedni dobór materiałów konstrukcyjnych,
6.4. Transformator trójfazowy
Z transformatorów jednofazowych moŜna zestawić układ transformatora

trójfazowego, przy załoŜeniu:
• układ napięć i obciąŜeń stron wtórnych transformatorów jest

symetryczny,
• suma prądów pierwotnych jest równa zeru,
• suma geometryczna strumieni jest równa zeru,
• strumień wypadkowy wszystkich kolumn zestawionych przy

sobie jest równy zeru,
Strona 126
Rysunek 6.16 Idea przejścia do transformatora trójfazowego
Rysunek 6.17 Budowa transformatora trójfazowego; 1 - izolator i zacisk

uzwojenia górnego napięcia, 2 - izolator i zacisk uzwojenia dolnego
napięcia (400/230 V), 3 - termometr, 4 - kolumna rdzenia, 5 - uzwojenie,
6 - kadź z olejem, 7 - radiatory, 8 - zbiornik oleju (konserwator)
6.5. Autotransformator
Szczególnym rozwiązaniem transformatora dwuuzwojeniowego jest au-

totransformator, w którym istnieje tylko jedno uzwojenie podzielone na
dwie części.
Strona 127
ROZDZIAŁ 6
Rysunek 6.18 Autotransformator

a). K>1 b). K<1 c). trójfazowy regulowany
JeŜeli pominie się prąd jałowy, straty mocy i strumienie rozproszone, to

zarówno napięcia U1 i U2, jak i prądy I1, I2 będą ze sobą w fazie. Moc
przechodnia autotransformatora i przepływy odpowiednich stron są sobie
równe:
S = U1 ⋅ I1 = U 2 ⋅ I 2 I 1 z1 = I 2 z 2
Przekładnia autotransformatora:
S S
I = I 2 − I1 I2 = I1 = I 2 > I1
U2 U1
Strona 128
`
7 Urządzenia wirujące
prądu stałego
W tym rozdziale:
o Maszyna prądu stałego – wybrane zagadnienia
o Prądnica prądu stałego
o Silnik prądu stałego
o Rozruch maszyn prądu stałego
o Hamowanie maszyn prądu stałego
o Straty, sprawność maszyn prądu stałego
o Wpływ temperatury na pracę maszyn prądu stałego
ROZDZIAŁ 7
7.1. Maszyna prądu stałego

Zasadę działania silnika prądu stałego opisuje zjawisko oddziaływania

pola magnetycznego na przewód z prądem. W wyniku oddziaływania
głównego pola magnetycznego, do którego wprowadzono przewód i pola
wytworzonego przez prąd płynący w przewodzie, powstaje siła porusza-
jąca ten przewód.
Zasadę działania prądnicy prądu stałego opisuje zjawisko oddziaływania
indukcji elektromagnetycznej na przewód poruszający się w polu mag-
netycznym, w wyniku, którego powstaje siła elektromotoryczna.
Rysunek 7.1 Interpretacja graficzna oddziaływania sił

elektromagnetycznych
Ze względu na konstrukcję mechaniczną maszynę elektryczna:

- stojan - część nieruchoma,
- wirnik - część wirująca,
Ze względu na strukturę elektryczną maszynę elektryczna:
- magneśnica - wytwarza pole magnetyczne,
- twornik - indukuje siłę elektromotoryczną,
Rysunek 7.2 Struktura maszyny elektrycznej: mechaniczna; elektryczna
Strona 130
URZĄDZENIA WIRUJĄCE PRĄDU STAŁEGO
Rysunek 7.3 Budowa prądnicy prądu stałego
Wirnik - stalowy walec osadzony na wale prądnicy. Na jego obwodzie

umieszczone są równolegle do osi wirnika dwa izolowane przewody,
tworzące zwój w kształcie prostokątnym. Nieruchome szczotki przylega-
ją do końców zwoju przyłączonych do dwóch pierścieni wirujących
z wałem, odizolowanych od siebie i od wału prądnicy.
Podłączenie woltomierza do szczotek, przy jednoczesnym obrocie walca,
spowoduje odchylenie wskazówki przyrządu pomiarowego raz w jedną,
raz w drugą stronę, w zaleŜności od połoŜenia wirnika. Woltomierz w
kaŜdej chwili będzie wskazywał sumę sił elektromotorycznych induko-
wanych w obu prętach.
Stosując regułę prawej dłoni wyznacza się kierunki sił elektromotorycz-
nych indukowanych w prętach. Przy obrocie walca zgodnie z ruchem
wskazówek zegara, SEM w pręcie poruszającym się pod biegunem
północnym będzie miała kierunek od patrzącego, w pręcie poruszającym
się nad biegunem S – zwrócony do patrzącego.
Wartość chwilowa SEM w ciągu jednego obrotu walca ulega zmianie:
• wzrost od zera do wartości maksymalnej - środek bieguna N,
• zanik od wartości maksymalnej do zera - strefa obojętna,
• wzrost od zera do wartości maksymalnej środek bieguna S,
• zanik od wartości maksymalnej do zera - strefa obojętna,
Rysunek 7.4 Przebieg SEM indukcji w prądnicy
Usuwając jeden z pierścieni, a drugi przecinając symetrycznie z dwóch

stron i dołączając końce zwoju zmieni się rozkład SEM. Kierunki sił
elektromotorycznych dla chwilowego połoŜenia zwoju określają prze-
Strona 131
ROZDZIAŁ 7
pływ prądu ze szczotki B (szczotka dodatnia) przez woltomierz do

szczotki A (szczotka ujemna).
Rysunek 7.5 Budowa komutatora
Po obrocie twornika o 1800 półpierścienie wraz ze zwojem zmienią swe

połoŜenie, przy jednoczesnej zmianie kierunku siły elektromotorycznej.
W wyniku tego szczotki zachowają swoje poprzednie polaryzacje, a prąd
płynący przez woltomierz będzie miał ten sam kierunek, lecz zmienną
wartość.
Rysunek 7.6 Przebieg SEM jednokierunkowej otrzymanej z prądnicy

z komutatorem
Komutator jest częścią maszyny elektrycznej umoŜliwiającą uzyskanie

napięcia jednokierunkowego. Komutacja to proces zmiany prądu prze-
miennego na prąd jednokierunkowy. W celu otrzymania napięcia wyj-
ściowego o małych pulsacjach, w przybliŜeniu prądu stałego, istnieje
konieczność zastosowania uzwojenia twornika o duŜej liczbie zwojów,
połączonych z komutatorem o znacznej liczbie wycinków.
Rysunek 7.7 Wykres przebiegu siły elektromotorycznej przy trzech

zwojach na tworniku
Zasadę działania maszyny prądu stałego moŜna przedstawić jako

interpretację matematyczną zjawisk fizycznych. Uzwojenie twornika
umieszczone jest w Ŝłobkach wirnika ze względu na mniejsze straty
mocy w stali, końcówki uzwojenia są podłączone do działek komutatora,
Strona 132
pełniącego rolę prostownika mechanicznego. Doprowadza się napięcie

zasilające prądu stałego do uzwojenia wzbudzenia nawiniętego na biegu-
nach. Doprowadzone napięcie zasilające do stojana spowoduje przepływ
prądu magnesującego przez uzwojenie elektromagnesów, który jest
źródłem powstania strumienia magnetycznego o kierunku zaleŜnym od
zwrotu prądu w uzwojeniach elektromagnesów.
dΦ f dΦ f
e=− =−
dt ∆t
Rysunek 7.8 Obwód magnetyczny:1-rdzeń elektromagnesu,

2- nabiegunnik, 3 rdzeń wirnika, 4-jarzmo
Obwód magnetyczny zamyka się przez:
• rdzeń elektromagnesu N,
• szczelinę powietrzną,
• rdzeń twornika,
• szczelinę powietrzną,
• rdzeń elektromagnesu S,
• rozgałęziając się dochodzi do rdzenia elektromagnesu N,

Wytworzony strumień w nieruchomym polu magnetycznym stojana spo-
woduje zaindukowanie siły elektromotorycznej zgodnie z prawem in-
dukcji elektromagnetycznej, powodując przepływ prądu w wirniku:
E = BlV
Siła elektromotoryczna nie jest wprost proporcjonalna do wartości prądu
wzbudzenia, poniewaŜ występuje zjawisko nasycenia magnetycznego,
charakteryzujące się występowaniem magnetyzmu szczątkowego po wy-
łączeniu prądu wzbudzenia.
Strona 133
ROZDZIAŁ 7
Rysunek 7.9 Regulacja wartości SEM: a) w zaleŜności od prądu

wzbudzenia If ; b) prędkości obrotowej n
W maszynie obciąŜonej na uzwojenie twornika umieszczone w polu

magnetycznym głównym, w którym płynie prąd działa siła mechaniczna
powodująca powstanie momentu elektromagnetycznego (obrotowego):
F = z ⋅ BI a ⋅ l
Zwrot siły określamy na podstawie reguły lewej dłoni:
• w prądnicy jest przeciwny do kierunku ruchu - moment

hamujący,
• w silniku jest zgodny z kierunkiem ruchu - moment

napędowy,
Rysunek 7.10 Kierunek siły mechanicznej działającej na wirnik maszyny

prądu stałego
Moment elektromagnetyczny:
M = cm ⋅ Φ f ⋅ I a
Źródłem powstania SEM w tworniku jest zmiana strumienia wywołana

przepływem prądu w stojanie powodująca obrót wirnika:
E = ce ⋅ Φ f ⋅ n E = k ⋅ Φ f ⋅ω
Strona 134
Regulacja wartości SEM:
• prądem wzbudzenia,
• prędkością obrotową,
ObciąŜenie maszyny spowoduje przepływ prądu w tworniku, wymusza-
jąc powstanie strumienia magnetycznego poprzecznie skierowanego do
strumienia głównego. Źródłem strumienia wypadkowego - strumień re-
akcji twornika, jest przesunięcie strefy neutralnej o pewien kąt α:
• dla prądnic zgodnie z kierunkiem wirowania twornika,
• dla silnika przeciwnie do kierunku wirowania twornika,
Rysunek 7.11 Oddziaływanie twornika
W celu ograniczenia wpływu reakcji twornika na komutację stosuje się

bieguny dodatkowe - komutacyjne. Nawinięte na nich uzwojenie komu-
tacyjne jest połączone szeregowo z twornikiem, w którym wytwarza się
strumień przeciwnie skierowany do strumienia głównego o tej samej
wartości - kompensacja wpływu reakcji twornika.
Rysunek 7.12 Maszyna z biegunami komutacyjnymi
Strona 135
ROZDZIAŁ 7
7.2. Prądnica prądu stałego
Pracę prądnicy określają parametry:
• prędkość obrotowa,
• prąd wzbudzenia,
• napięcie na zaciskach prądnicy,
• prąd obciąŜenia,
Pracę prądnicy opisują charakterystyki:
• obciąŜeniowa U=f(If) przy I=const, n=const,
• zewnętrzna U=f(I):
• przy I=const, n=const dla maszyn obcowzbudnych,
• przy Rrf=const, n=const dla maszyn samowzbudnych,
• regulacyjna If=f(I) przy U=const, n=const,

ZaleŜnie od sposobu wzbudzenia:
• magnetoelektryczne (z magnesami trwałymi),
• obcowzbudne (z obcym wzbudzeniem),
• samowzbudne w zaleŜności od sposobu realizacji wzbu-

dzenia:
• bocznikowe,
• szeregowe,
• szeregowo – bocznikowe,
W prądnicach magnetoelektrycznych pole magnetyczne wytwarzają
magnesy, przy czym konstrukcja: wirnik obraca się między biegunami
magnesu trwałego, lub nieruchome uzwojenie twornika i obracający się
magnes.
Strona 136
Rysunek 7.13 Schemat budowy prądnicy magnetoelektrycznej
Cechą charakterystyczną prądnicy obcowzbudnej jest zasilanie z nieza-

leŜnego źródła uzwojenia wzbudzenia. KaŜda zmiana prądu wzbudzenia
wywołuje zmianę siły elektromotorycznej, indukowanej w sposób stabil-
ny według krzywej magnesowania.
Zmiany napięcia równego SEM nieobciąŜonej prądnicy opisuje stan pra-
cy na biegu jałowym. Napięcie wyjściowe prądnicy jest pomniejszone
w stosunku do SEM o spadek napięcia na rezystancji twornika:
U = E − I a ⋅ Ra
Rysunek 7.14 Prądnica obcowzbudna: schemat połączeń;

charakterystyka biegu jałowego; charakterystyka zewnętrzna
W prądnicy samowzbudnej bocznikowej uzwojenie wzbudzenia jest

przyłączone do zacisków twornika. Strumień magnetyczny wytworzony
w uzwojeniu wzbudzenia, zaleŜy od napięcia na zaciskach prądnicy.
Regulacja napięcia realizowana jest przez zmianę rezystancji w obwo-
dzie wzbudzenia.
Rysunek 7.15 Prądnica bocznikowa: schemat połączeń;

charakterystyka zewnętrzna
Strona 137
ROZDZIAŁ 7
Zjawisko samowzbudzenia prądnicy bocznikowej:
• mała SEM szczątkowa pochodząca od magnetyzmu szcząt-

kowego powoduje przepływ początkowo niewielkiego prądu
wzbudzenia, powodując
• powstanie strumienia magnetycznego zwiększającego stru-

mień całkowity, wówczas
• indukuje się większa SEM, powodując
• dalszy wzrost prądu wzbudzenia itd.

Pomijając małą rezystancję i indukcyjność wirnika (La,Ra) w stosunku
do rezystancji i indukcyjności uzwojenia wzbudzenia (Lf,Rf), samo-
wzbudzenie:
dI f
E − I f ⋅ Rf = Lf
dt
Rysunek 7.16 Proces samowzbudzenia prądnicy bocznikowej:

schemat obwodu; charakterystyki biegu jałowego
i spadku napięcia na uzwojeniu wzbudzenia;
PU – punkt pracy ustalonej
W celu zainicjowania zjawiska samowzbudzenia:
• w obwodzie magnetycznym prądnicy musi istnieć magne-

tyzm szczątkowy,
• uzwojenie wzbudzenia musi być tak połączone z tworni-

kiem, aby strumień w nim wytworzony wzmacniał magne-
tyzm szczątkowy, tj. aby SEM wzrastała,
• rezystancja obwodu wzbudzenia odpowiednio mała, aby

prosta spadku napięcia w obwodzie wzbudzenia przebiegała
poniŜej charakterystyki biegu jałowego,
W punkcie PU proces samowzbudzenia jest ukończony, SEM=Eust.
Strona 138
W prądnicy szeregowo – bocznikowej pracują dwa uzwojenia wzbudze-

nia – szeregowe oraz bocznikowe. Przez uzwojenie szeregowe płynie
prąd obciąŜenia, wytwarzając strumień zaleŜny od napięcia na zaciskach
prądnicy.
Rysunek 7.17 Prądnica szeregowo – bocznikowa: schemat połączeń;

charakterystyki zewnętrzne – przewzbudzona (1),
skompensowana (2) i niedowzbudzona (3)
Strumienie magnetyczne wytworzone przez uzwojenia mają zgodny kie-

runek. Odpowiedni dobór uzwojenia szeregowego jest warunkiem kon-
strukcyjnym w celu wytworzenia strumienia kompensującego całkowity
spadek napięcia występujący przy wzbudzeniu bocznikowym - napięcie
zachowuje duŜą stałość i nie zaleŜy od obciąŜenia.
7.3. Silnik prądu stałego
JeŜeli do twornika doprowadzi się przez szczotki i komutator prąd o kie-

runku przeciwnym do kierunku prądu wytwarzanego w prądnicy, to
twornik będzie się obracał w kierunku przeciwnym. W silnikach prądu
stałego wykorzystuje się oddziaływanie wzajemne prądu w uzwojeniu
twornika i pola magnetycznego biegunów, co w konsekwencji powoduje
obrót wirnika.
Silniki prądu stałego:
• bocznikowe,
• szeregowo – bocznikowe,
• szeregowe,
Pracę silnika jednoznacznie określają parametry:
• napięcie zasilające,
Strona 139
ROZDZIAŁ 7
• moment obrotowy,
• prąd obciąŜenia,
• prąd wzbudzenia,
• prędkość obrotowa,
Właściwości silników określa się na podstawie:
• cha-ki mechanicznej n=f(Ms), przy U=const, If=const,
• cha-ki regulacyjnej n=f(If), n=f(U), n=f(Rrf), przy Ms=const,

Moment elektromagnetyczny działający na wirnik maszyny jest propor-
cjonalny do strumienia, wytwarzanego przez stojan, i prądu płynącego
przez wirnik:
M = cφI t
Pod wpływem momentu elektromagnetycznego:
• wirnik silnika obraca się w polu magnetycznym stojana,
• przy czym przewody uzwojenia wirnika przecinają linie sił

pola magnetycznego biegunów głównych maszyny,
Zgodnie z prawem indukcji elektromagnetycznej w przewodach tych in-
dukuje się siła elektromotoryczna. Kierunek siły elektromotorycznej
określa się za pomocą reguły prawej dłoni.
Rysunek 7.18 Kierunek SEM
Kierunek SEM jest przeciwny do kierunku prądu płynącego w przewo-

dach wirnika. W silniku prąd płynie pod wpływem przyłoŜonego napię-
cia i w kierunku działania tego napięcia, więc kierunek SEM jest rów-
nieŜ przeciwny do kierunku przyłoŜonego napięcia. Indukowana
w uzwojeniu wirnika silnika SEM jest siłą przeciwelektromotoryczną.
Wirnik silnika obraca się zawsze z taką prędkością, aby wytworzona siła
przeciwelektromotoryczna równowaŜyła przyłoŜone napięcie. Spadek
Strona 140
napięcia zaleŜy od prądu pobieranego przez twornik silnika, który z kolei

zaleŜy od momentu elektromagnetycznego, jaki musi wytworzyć silnik,
aby pokonać opory ruchu (obciąŜenie mechaniczne).
Rysunek 7.19 Silnik prądu stałego
E = U − Rtc ⋅ I t U = E + Rtc ⋅ I t
E = kφn
E U − Rtc ⋅ I t
n= n=
kφ kφ
Dla biegu jałowego:
• obciąŜenie dynamiczne silnika równa się zeru,
• silnik pobiera tylko niewielki prąd dla pokonania wewnę-

trznych oporów tarcia,
• czynnik RtcIt staje się pomijalnie mały,

W stanie obciąŜenia:
• przez twornik płynie prąd wywołujący spadek napięcia,

którego nie da się pominąć,
• E<U - spowoduje odpowiedni spadek prędkości obrotowej,

W stanie zwarcia:
• wirnik silnika zostanie zahamowany tak, Ŝe mimo wytwo-

rzonego momentu elektromagnetycznego nie moŜe się
obracać,
• E = 0, a zatem U = RtcIt (prąd zwarcia),
Strona 141
ROZDZIAŁ 7
Rysunek 7.20 Interpretacja zasady działania silnika prądu stałego
W silniku bocznikowym uzwojenie wzbudzenia jest włączone równoleg-

le do uzwojenia twornika. Prąd płynący w uzwojeniu biegunów silnika
ma wartość stałą, niezaleŜną od warunków pracy twornika. W tych
warunkach strumień jest stały, a przez to prędkość obrotowa silnika jest
w przybliŜeniu niezaleŜna od momentu obciąŜającego. Odpowiednio
duŜe zwiększenie obciąŜenia powoduje wzrost prądu, powodując spadek
strumienia wskutek oddziaływania twornika, a co za tym idzie spadek
prędkości obrotowej silnika. Dalszy znaczny wzrost obciąŜenia spowo-
duje zatrzymanie silnika.
Rysunek 7.21 Silnik obcowzbudny
W stanie ustalonym:
U = E + I a ⋅ ( Ra + Rda ) E = ce ⋅ Φ ⋅ n
U = ce ⋅ Φ ⋅ n + I a ⋅ ( Ra + Rda ) M
Ia =
cmφ
U R + Rda U R + Rda
n= − a Ia n= − a M
ce ⋅ Φ ce ⋅ Φ ce ⋅ Φ ce ⋅ c m ⋅ Φ 2
Stan pracy silnika dla biegu jałowego charakteryzuje się zerowym

momentem:
Strona 142
U
n0 =
ce ⋅ Φ
Silniki bocznikowe oraz szeregowo – bocznikowe mają charakterystyki

mechaniczne zbliŜone do charakterystyki silnika obcowzbudnego, iden-
tyczne są teŜ sposoby regulacji prędkości obrotowych.
W silniku szeregowym uzwojenie wzbudzenia jest włączone szeregowo
z twornikiem, prąd obciąŜenia (wzbudzenia) wywołuje strumień wzbu-
dzenia, który jest źródłem powstania momentu obrotowego silnika:
Φ = k ⋅ Ia M = c m ⋅ k ⋅ I a2 = c1 ⋅ I a2
M = c2 ⋅ Φ 2 E (U ) = ceφn n = c3
U
M
Rysunek 7.22 Silnik szeregowy
Cechą konstrukcyjną silnika szeregowego jest silnie nieliniowa zaleŜ-

ność prędkości obrotowej od obciąŜenia w całym zakresie pracy, odpo-
wiadającej stałości mocy. Brak obciąŜenia moŜe doprowadzić do gwał-
townego wzrostu prędkości obrotowej („rozbiegania się”) groŜącego
uszkodzeniem silnika. Dlatego silniki szeregowe stosowane są w ukła-
dach napędowych, w których występuje sprzęŜenie z urządzeniem
napędowym.
Strona 143
ROZDZIAŁ 7
7.4. Rozruch maszyn prądu

stałego
Rozruch silników:
• odpowiednia wartość momentu rozruchowego,
• odpowiednia prędkość obrotowa, w chwili włączenia silnika

do sieci n=0, SEM w wirniku E=0,
MoŜliwe są trzy sposoby rozruchu:
• rozruch bezpośredni,
• dla maszyn małych mocy, w których rezystancja

uzwojeń wirnika jest stosunkowo duŜa, a mały mo-
ment bezwładności,
• Ir=10 ... 20In,
• rozruch przy obniŜonym napięciu,
• korzystny ze względu na moŜliwość dowolnego ogra-

niczenia prądu rozruchowego i minimalizacji strat
układu regulacji,
• rozruch za pomocą rezystancji włączonych w obwód

twornika,
• dowolna ilość stopni rozruchowych, co wiąŜe się z od-

powiednim ograniczeniem prądu rozruchowego,
• Straty energii powstałe na rezystancji rozruchowej są

pomijalne ze względu na krótki czas rozruchu,
Strona 144
7.5. Hamowanie maszyn prądu

stałego
W układach napędowych, w których częściami składowymi są m.in.

silnik elektryczny i maszyna napędzana występuje konieczność ha-
mowania:
• zatrzymanie układu napędowego będącego w ruchu,
• zmniejszenie prędkości obrotowej układu,
• utrzymanie stałej prędkości obrotowej układu, jeŜeli ma-

szyna napędzana staje się źródłem energii i wymusza zwięk-
szenie prędkości obrotowej układu napędowego (np. w ukła-
dach dźwignicowych podczas opuszczania cięŜaru),
Hamowanie naturalne charakteryzuje się:
- odłączeniem zasilania silnika,
- układ po czasie wybiegu zatrzyma się na skutek zamiany energii
kinetycznej na energię cieplną układu w wyniku tarcia w częściach
ruchomych i ewentualnie na pracę wykonaną przez maszynę napędzaną,
Hamowanie mechaniczne charakteryzuje się:
• zastosowaniem hamulców mechanicznych, np. ciernych,

uruchamianych elektromagnesami,
• elektromagnes załączony jednocześnie z silnikiem zwalnia

hamulec. Wyłączenie elektromagnesu powoduje, Ŝe spręŜy-
ny zwrotne hamulca zaciskają elementy hamujące na części
ruchomej układu,
Hamowanie elektryczne jest stanem pracy, w którym silnik pracuje jako
hamulec wytwarzając moment obrotowy skierowany przeciwnie do
kierunku wirowania wirnika:
• hamowanie prądnicowe (odzyskowe) charakteryzuje się:
• większą prędkością obrotową od prędkości obrotowej

biegu jałowego silnika n0,
Strona 145
ROZDZIAŁ 7
• SEM indukowana w tworniku staje się większa od

napięcia zasilania,
• w tworniku popłynie prąd w kierunku przeciwnym niŜ

przy pracy silnikowej,
• silnik staje się prądnicą napędzaną energią kinetyczną

układu,
o sposoby realizacji:
o samoczynne, gdy prędkość obrotowa układu
wzrośnie powyŜej prędkości obrotowej biegu
jałowego wskutek działania przyczyn zewnę-
trznych, trwa do chwili zrównania się pręd-
kości obrotowej układu z prędkością obrotową
biegu jałowego,
o sztuczne, obniŜenie napięcia zasilania spowo-
duje, Ŝe nowa prędkość biegu jałowego n0’
jest niŜsza od prędkości rozpędzonego układu,
o płynne obniŜenie napięcia zasilającego do ze-
ra, układ będzie cały czas hamował w sposób
prądnicowy, w przypadku spadku prędkości
obrotowej w pobliŜe zera włączają się hamul-
ce mechaniczne,
• hamowanie przeciwprądem charakteryzuje się:
• zmianą biegunowości napięcia zasilającego,
• silnik wytwarza moment napędowy w kierunku prze-

ciwnym do obrotów układu,
• prąd pobierany przez silnik gwałtownie rośnie, ograni-

cza się go przez włączanie w szereg z wirnikiem do-
datkowej rezystancji,
• przy osiągnięciu prędkości obrotowych bliskich zeru,

zasilanie wyłączyć i wyhamować układ mechanicznie,
poniewaŜ moŜe nastąpić rozruch w kierunku
przeciwnym,
• hamowanie dynamiczne charakteryzuje się:
• przełączeniem zacisków zasilania twornika ze źródła

napięcia na rezystor,
Strona 146
• silnik staje się prądnicą obcowzbudną napędzaną ener-

gią układu, obciąŜoną rezystorem,
• proces hamowania naleŜy skończyć za pomocą hamul-

ców mechanicznych ze względu na małą skuteczność
przy małych prędkościach obrotowych,
7.6. Straty, sprawność maszyn

prądu stałego
Przy pracy maszyny elektrycznej część energii doprowadzonej do ma-

szyny zamienia się na energię cieplną, wskutek czego moc oddawana
przez maszynę jest mniejsza od moc pobranej. RóŜnica mocy jest sumą
strat występujących w maszynie.
Rysunek 23. Straty w maszynie prądu stałego
Procesom przemian energii w maszynach elektrycznych towarzyszą

straty:
• straty w Ŝelazie PFe (1 … 1,5% Pn):
• straty na histerezę czyli przemagnesowanie rdzenia

ferromagnetycznego maszyny,
• straty na prądy wirowe czyli przepływ prądów wiro-

wych w rdzeniu znajdującym się w zmiennym polu
magnetycznym,
• straty w miedzi PCu powstają w uzwojeniach maszyny przez

które przepływa prąd elektryczny (4 … 10% Pn),
• - straty wzbudzenia Pf (1 … 5% Pn),

Strona 147
ROZDZIAŁ 7
• straty mechaniczne Pm (związane z tarciem w łoŜyskach oraz

komutatora i szczotek, 0,1 Pn),
• straty wentylacyjne Pwent (ułamek procenta Pn),

Całkowite straty mocy w maszynie:
Pt = PFe + PCu + Pf + Pm + Pwent
Sprawność maszyny:
P2 P1 − P2 P2
η= η= η=
P1 P1 P2 + P1
7.7. Wpływ temperatury

na pracę maszyn
prądu stałego
Po włączeniu zasilania maszyny, temperatura rośnie aŜ do osiągnięcia

temperatury ustalonej, odpowiadającej stanowi równowagi cieplnej,
wówczas cała ilość ciepła wytwarzanego przez maszynę oddawana jest
do otoczenia:
 −
t

∆t = t − t 0 = t u 1 − e T 

 
Po upływie stałej czasowej maszyna osiągnie ok. 63% temperatury
ustalonej.
Strona 148
Rysunek 7.24 Krzywa nagrzewania maszyny: t0 – temp. otoczenia,

tu – temp. ustalona, T – stała czasowa
W czasie stygnięcia zatrzymanej maszyny, ciepło zgromadzone w ma-

szynie zostaje wypromieniowane na zewnątrz:
t
Tc
t = t0 + ( tu + t0 ) e
Stała czasowa chłodzenia maszyny jest większa o ok. 50% od stałej cza-
sowej nagrzewania, poniewaŜ w czasie postoju nie pracuje wentylator
maszyny elektrycznej.
Rysunek 7.25 Krzywa stygnięcia maszyny: tu – temp. pracy,

t0 – temp. otoczenia, T – stała czasowa
Ze względu na sposób chłodzenia maszyny elektryczne dzielą się na:
• maszyny z chłodzeniem naturalnym – naturalny ruch

powietrza,
• maszyny z chłodzeniem własnym – w których chłodzenie

własne jest uzupełniane działaniem wewnętrznego wentyla-
tora, umocowanego na wirniku maszyny,
• maszyny z chłodzeniem zewnętrznym – oŜebrowana po-

wierzchnia zewnętrzna jest chłodzona wentylatorem osadzo-
nym na wale na zewnątrz maszyny,
Strona 149
ROZDZIAŁ 7
• maszyny o chłodzeniu obcym – są chłodzone powietrzem

dostarczonym przez wentylator pracujący niezaleŜnie od
pracy maszyny,
Strona 150
`
8 Urządzenia wirujące
prądu przemiennego
W tym rozdziale:
o Maszyna indukcyjna asynchroniczna – wybrane
zagadnienia
o Rozruch maszyn indukcyjnych asynchronicznych
o Hamowanie maszyn indukcyjnych asynchronicznych
o Silnik indukcyjny asynchroniczny jednofazowy –
wybrane zagadnienia
o Maszyna indukcyjna synchroniczna – wybrane
zagadnienia
ROZDZIAŁ 8
8.1. Maszyna indukcyjna

asynchroniczna –
wybrane zagadnienia
Ze względu na rodzaj napięcia zasilającego maszyny indukcyjne

asynchroniczne:
• trójfazowe,
• klatkowe,
• pierścieniowe,
• jednofazowe,
Rysunek 8.1 Przekroje podłuŜne oraz oznaczenia silnika indukcyjnego

asynchronicznego klatkowego i pierścieniowego
W silniku indukcyjnym asynchronicznym prąd w uzwojeniu wirnika

powstaje w wyniku indukcji elektromagnetycznej. Zasada działania to
wzajemne oddziaływanie wirującego pola magnetycznego stojana, wy-
tworzonego przez prąd trójfazowy oraz prądu wzbudzonego w uzwo-
jeniu wirnika, którego źródłem jest wirujące pole magnetyczne.
Rysunek 8.2 Budowa stojana maszyny indukcyjnej asynchronicznej
W silnikach indukcyjnych asynchronicznych stojan jest trójfazowym

uzwojeniem rozmieszczonym w przestrzeni, co 1200, zasilanym przez
sieć trójfazową. Wskutek ustalonej kolejności zmian kierunku przepływ
Strona 152
URZĄDZENIA WIRUJĄCE PRĄDU PRZEMIENNEGO
prądu w stojanie powstaje strumień magnetyczny, będący źródłem wiru-

jącego pola magnetycznego z prędkością synchroniczną:
2πf 60 f
ωs = ns =
p p
Rysunek 8.3 Wirnik silnika indukcyjnego asynchronicznego

klatkowy i pierścieniowy
Wirnik silnika klatkowego składa się z rdzenia w kształcie walca wyko-

nanego z izolowanych blach stalowych, na którego powierzchni zewnę-
trznej usytuowane są pręty miedziane lub aluminiowe zwarte na obu
końcach pierścieniami umieszczonymi po obu stronach wirnika. W przy-
padku silnika pierścieniowego wirnik ma trzy uzwojenia fazowe, których
początki łączy się w gwiazdę, końce wyprowadza się do trzech pierścieni
ślizgowych.
Liczba par biegunów uzwojenia stojana wymusza konieczność wykona-
nia tej samej liczby biegunów uzwojeń wirnika dla silników pierścienio-
wych, natomiast wirnik klatkowy tzw. klatka dostosowuje się do uzwo-
jeń stojana.
Rysunek 8.4 Schemat zastępczy maszyny indukcyjnej asynchronicznej
Linie wirującego pola przecinają wirnik indukując strumień magnetycz-

ny, który jest źródłem dla wzbudzenia siły elektromotorycznej, pod
wpływem, której następuje przepływ prądu opóźnionego o kąt ϕ.
Rysunek 8.5 Interpretacja graficzna SEM
Strona 153
ROZDZIAŁ 8
P2 = 3 ⋅ E2 ⋅ I 2 ⋅ cosϕ 2
Oddziaływanie pola magnetycznego w wirniku i wirującego pola magne-

tycznego w stojanie wytworzy siły (zgodnie z zasadą oddziaływania pola
magnetycznego na przewód z prądem), będące źródłem powstania mo-
mentu obrotowego.
Moc w obwodzie wirnika jest iloczynem momentu elektromagnetyczne-
go i prędkości kątowej wirowania pola:
P2 = M 2 ⋅ ω s
3 ⋅ E2 ⋅ I 2 ⋅ cos ϕ 2
2 ⋅ π ⋅ f1 M2 =
ωs = ωs
p
JeŜeli uwzględnimy, Ŝe SEM jest proporcjonalna do strumienia i wpro-

wadzimy stałą konstrukcyjną:
E2 = 4,44 ⋅ z2 ⋅ f 2 ⋅ φ
E2 = k 2 ⋅ f1 ⋅ φ
3 ⋅ k 2 ⋅ f1
E2 = E1 ⋅ s c=
ωs
E
φ = c1 1
f1
to otrzymamy wzór podobny do wzoru na moment maszyny prądu sta-

łego, który jest proporcjonalny do strumienia wytworzonego przez stojan
i prądu płynącego w wirniku.
M = c ⋅φ ⋅ It
W maszynie indukcyjnej asynchronicznej moment jest proporcjonalny

do:
• wytworzonego przez stojan strumienia wirującego,
• składowej czynnej prądu wirnika będącej w fazie z SEM
• indukcyjności obwodu wirnika, która powoduje opóźnienie

prądu wirnika w stosunku do SEM o kąt 900,
M 2 = c ⋅ φ ⋅ I 2 ⋅ cos ϕ 2
Strona 154
Rysunek 8.6 Zasada działania silnika indukcyjnego asynchronicznego
Wirnik obraca się w kierunku zgodnym z kierunkiem wirowania pola

magnetycznego stojana, ale z mniejszą prędkością obrotową:
ωs − ω ns − n
s= 100 % s= 100 % n = (1 − s )n s
ωs ns
Moment rozwijany przez maszynę jest funkcją poślizgu:
 R2   R2 
E E2    
I2 = 2 = cos ϕ 2 =  s 
=  s 
Z2  R2 
2
Z2 2
2  R2 
  + X2   + X2
2
 s   
s
E1 ≅ U1
E1 = k1 ⋅ f1 ⋅ φ E
ϑ= 1 c
E 2 = k 2 ⋅ f1 ⋅ φ E2 k=
k1 ⋅ ϑ
 R2 
 
2
M ≅k
U  s 
1
f1  R2  2 2
  + X2
 s 
Właściwości maszyny indukcyjnej opisują zaleŜności zmian poślizgu
w funkcji momentu napędowego przy U1=U1N=const i f1=f1N=const.
Strona 155
ROZDZIAŁ 8
Rysunek 8.7 ZaleŜność momentu, prądu stojana w funkcji prędkości

obrotowej; Ul=const, f1=const
Krzywa momentu ma w zakresie pracy silnikowej ekstremum dla po-

ślizgu krytycznego, w zakresie pracy prądnicowej (s<0) jest zwiercia-
dlanym odbiciem przebiegu dla zakresu pracy silnikowej. Poślizg kry-
tyczny wyznacza się z pochodnej momentu względem poślizgu. W ma-
szynach asynchronicznych opór rzeczywisty uzwojenia wirnika jest
w przybliŜeniu dziesięciokrotnie mniejszy od oporu biernego induk-
cyjnego sk=0,1.
dM R2
=0 sk =
ds X2
Wartość momentu maksymalnego nie zaleŜy od oporu czynnego wirni-

ka, ale zaleŜy od: oporu indukcyjnego, częstotliwości i od kwadratu na-
pięcia przyłoŜonego do stojana.
U12 1
M max ≅ k
f1 2 X 2
Przy poślizgu s=0 (n=ns — idealny bieg jałowy), moment rozwijany

przez maszynę równa się zeru. Przy poślizgu s=1 (n=0 — stan zwarcia),
silnik rozwija moment rozruchowy, którego wartość przy bardzo małym
oporze R2 w stosunku do X2 jest bardzo mała. Aby ją powiększyć naleŜy
powiększyć opór czynny obwodu wirnika.
s =1⇒
s =0⇒
Mr = 0 U12 R2
Mr = k
f1 R22 + X 22
Silnik indukcyjny asynchroniczny pracuje na biegu jałowym, jeśli: ob-

wód wirnika jest zamknięty, do uzwojeń stojana doprowadzone jest
napięcie i wał silnika nie jest obciąŜony momentem. W tych warunkach
wirnik wiruje z prędkością zbliŜoną do prędkości synchronicznej, wystę-
Strona 156
puje niewielki poślizg so=0.001. W wirniku indukuje się siła elektromo-

toryczna wymuszając przepływ prądu. Moc oddawana przez silnik w
stanie jałowym jest równa zeru, a więc moc pobrana przez silnik w
całości idzie na pokrycie strat:
• straty w uzwojeniu wirnika,
• pomijalnie małe są straty w miedzi wirnika, ze wzglę-

du na bardzo małą siłę elektromotoryczną,
• straty w stali wirnika,
• bardzo małe ze względu na bardzo mały poślizg, oraz

małą wartość częstotliwości (częstotliwość przemag-
nesowywania blach wirnika),
• straty w uzwojeniu stojana,
∆PCuO = m1 R1 I o2
• straty w stali stojana,
U 12
∆PFeO = m1
RFe
• straty mechaniczne ∆Pm,
P10 = ∆PCuO + ∆PFeO + ∆Pm
Prąd w stanie jałowym w typowych maszynach indukcyjnych przy zasi-

laniu napięciem znamionowym wynosi: około 0,25…0,5In, współczyn-
nik mocy zawiera się w granicach: 0,1…0,2. Mały współczynnik mocy
wskazuje, Ŝe silnik przy biegu jałowym pobiera z sieci niemal wyłącznie
moc bierną indukcyjną. Pobierana przez silnik moc bierna powoduje
zwiększenie strat zasilania, ogranicza pobór mocy ze źródła i sieci zasi-
lającej. Aby poprawić ten stan, naleŜy zastosować urządzenia kompensu-
jące (baterie kondensatorów, kompensatory synchroniczne), a przede
wszystkim naleŜy przestrzegać zasady, Ŝe silniki indukcyjne nieobciąŜo-
ne powinny być wyłączone z sieci.
Strona 157
ROZDZIAŁ 8
Rysunek 8.8 Charakterystyki biegu jałowego
Przy zmianie napięcia zasilającego Ul zmieniają się: prąd Io, moc P10
pobierana z sieci i cosϕ. Przebieg tych zmian przedstawiają tzw. charak-
terystyki biegu jałowego, które wykreśla się na podstawie pomiarów.
Pomiary wykonuje się przy napięciu regulowanym od 1,3 Un do okreś-
lonej wartości minimalnej napięcia, przy której nastąpi zmniejszenie
prędkości obrotowej silnika.
Rysunek 8.9 Przykładowy układ do badania silników indukcyjnych
Stan zwarcia silnika indukcyjnego charakteryzuje się:
• doprowadzeniem napięcia do uzwojenia stojana,
• zwartym obwodem wirnika,
• unieruchomionym wirnikiem,
Pobrana przez silnik w stanie zwarcia moc elektryczna jest w całości
zamieniana na ciepło na skutek strat. Ze względu na bardzo małe straty
w rdzeniu moŜna w przybliŜeniu załoŜyć, Ŝe całkowita moc pobrana
pokrywa straty obciąŜeniowe (w uzwojeniu stojana ∆PCu1 i w uzwojeniu
wirnika ∆PCu2):
PZ = ∆PCu1 + ∆PCu 2
Napięciem zwarcia maszyny indukcyjnej jest napięcie, jakie naleŜy

doprowadzić do uzwojenia stojana, aby przy zwarciu uzwojenia drugiej
strony i unieruchomionym wirniku popłynął prąd znamionowy po stro-
nie zasilanej. Napięcie zwarcia, odnosimy do napięcia znamionowego:
Strona 158
Uz
uz% = 100%
Un
Napięcie zwarcia maszyn indukcyjnych wynosi około 10....25%. JeŜeli

maszynę indukcyjną w stanie zwarcia zasilimy napięciem znamiono-
wym, to pobiera ona prąd zwarciowy Iz =(4...10)In, a jeŜeli zasilimy ją
napięciem zwarcia, to pobiera prąd znamionowy.
W transformatorze stan zwarcia przy napięciu znamionowym występuje
tylko jako stan awaryjny, natomiast w silnikach klatkowych występuje
on przy kaŜdym rozruchu silnika z sieci, jeŜeli nie stosuje się specjal-
nych urządzeń do obniŜania napięcia. W silnikach pierścieniowych prąd
zwarciowy (rozruchowy) moŜna zmniejszyć przez zwiększenie rezystan-
cji obwodu wirnika. Znajomość wartości prądu zwarciowego jest nie-
zbędna m.in. do zabezpieczeń przeciwzwarciowych. Pomiar tego prądu
przy zasilaniu silnika napięciem znamionowym jest trudny lub wręcz
niemoŜliwy (szczególnie przy maszynach średnich i wielkich mocy)
ze względu na grzanie się maszyny i niezbędną moc źródła zasilania.
Z tego względu pomiary wykonuje się przy napięciu zasilającym obni-
Ŝonym do wartości równej napięciu zwarcia, a następnie oblicza się prąd
zwarciowy.
Rysunek 8.10 Schemat zastępczy maszyny indukcyjnej w stanie zwarcia
Praca silnika w chwili rozruchu (przy postoju) ze zwartym uzwojeniem

wirnika odpowiada zwarciu silnika. W celu określenia wartości prądu
rozruchowego korzysta się z uproszczonego schematu zastępczego
silnika indukcyjnego w stanie zwarcia, dla którego spełnione są warunki:
• poślizg jest maksymalny (s=l),
• rezystancja zastępcza R2'/s przybiera wartość R2',
• prąd rozruchowy pobierany z sieci:
U1 f
Iz =
( R1 + R ) 2 + ( X 1 + X 2I ) 2
I
2
Strona 159
ROZDZIAŁ 8
• prąd silnika pracującego w warunkach znamionowych:
U1 f
In =
I
R 2
( R1 + 2
) + ( X 1 + X 2I ) 2
sn
Stan obciąŜenia silnika indukcyjnego występuje wtedy, gdy:
• silnik jest sprzęŜony z maszyną napędzaną,
• uzwojenie stojana jest zasilane napięciem z sieci,

W stanie obciąŜenia silnik najczęściej pracuje przy niezmiennych warun-
kach zasilania, ustala się prędkość obrotowa wirnika, przy której
występuje równowaga momentu wytworzonego przez silnik i hamu-
jącego.
silnika
Rysunek 8.11 Interpretacja graficzna punktu pracy

maszyny indukcyjnej asynchronicznej
KaŜdej zmianie obciąŜenia, towarzyszy zmiana prędkości obrotowej wy-

muszona odpowiednim momentem dynamicznym.
Przy zmianie obciąŜenia zmienia się poślizg, a w konsekwencji:
• prądy płynące w uzwojeniach,
• współczynnik mocy maszyny,
• moc czynna,
• bilans mocy,
• moment wytworzony przez silnik, aŜ do ponownego ustale-

nia się równowagi momentów,
Strona 160
Rysunek 8.12 Charakterystyki ruchowe maszyny indukcyjnej
Z właściwościami ruchowymi ściśle wiąŜe się zagadnienie stabilności

(stateczności) pracy. MoŜna wyróŜnić dwa stany pracy:
• ustalony (praca stabilna),
• prędkość obrotowa jest stała,
• moment rozwijany przez silnik jest równy, co do war-

tości statycznemu momentowi obciąŜenia maszyny
napędzanej, lecz przeciwnie skierowany,
• nieustalony (praca niestabilna),
• nie ma równowagi momentu rozwijanego przez silnik

i momentu hamującego,
• prędkość obrotowa zmienia się ze względu na:

o rozruch,
o regulację prędkości obrotowej,
o zatrzymanie się układu,
o zmianę obciąŜenia,
o zmianę warunków zasilania,
Moment dynamiczny:
M − Mh = Md
• Md = 0 – punkt pracy,
• Md > 0 - układ przyśpiesza,
• Md < 0 - układ zwalnia,
Strona 161
ROZDZIAŁ 8
dω dω dJ
Md = J Md = J +ω
dt dt dt
Rysunek 8.13 Charakterystyka silnika indukcyjnego
Jeśli do silnika obciąŜonego stałym momentem hamującym mniejszym

od momentu rozruchowego zostanie doprowadzone napięcie, to pod
wpływem momentu dynamicznego wirnik obróci się (prędkość obrotowa
wirnika wzrasta, poślizg się zmniejsza). Punkt pracy silnika przesuwa się
po krzywej M=f(s) od punktu maksymalnego poślizgu w stronę pośliz-
gów mniejszych, przechodząc przez punkt (Mk,sk). Przy pewnej wartości
poślizgu krzywa M=f(s) przecina się z prostą Mh (punkt A):
• równowaga momentów M = Mh,
• moment dynamiczny osiąga wartość 0,
• znika przyczyna, która powodowała przyspieszenie wirnika,
• prędkość obrotowa wirnika ustala się przy prędkości n,

odpowiadającej punktowi A,
JeŜeli moment hamujący wzrośnie do wartości Mh', to stanie się on więk-
szy od momentu wytworzonego w silniku. Prędkość obrotowa silnika
zmaleje, poślizg wzrośnie. Punkt pracy przesuwa się po krzywej M=f(s)
w stronę większych poślizgów, moment wytworzony w silniku zrówna
się ze zwiększonym momentem hamującym, nastąpi nowy stan ustalony
(np. w punkcie B), ale juŜ przy większym poślizgu (np. sII) i przy
mniejszej prędkości obrotowej (nII). JeŜeli zniknie zewnętrzna przyczyna
zwiększająca moment hamujący, zespół napędowy osiągnie poprzednią
wartość punktu pracy. Moment wytworzony w silniku zwiększy się,
powstanie nadwyŜka momentu obrotowego w postaci momentu dyna-
micznego. Prędkość obrotowa wzrośnie, punkt pracy silnika przesunie
się po krzywej M=f(s) w stronę mniejszych poślizgów.
Strona 162
Podobne zjawisko nastąpi, gdy z jakiegokolwiek powodu moment hamu-

jący zmniejszy się poniŜej wartości Mh, punkt pracy silnika przesunie się
poniŜej punktu A. Nastąpi stan ustalony, przy większej prędkości obroto-
wej i mniejszym poślizgu. JeŜeli zaburzenie przestanie oddziaływać, to
moment wytworzony w silniku będzie mniejszy od momentu hamujące-
go, prędkość obrotowa zmniejszy się, punkt pracy przesunie się po krzy-
wej M=f(s) do punktu A. Takie zjawiska zachodzą w zakresie poślizgów
0<s<sk. Jest to zakres pracy stabilnej silnika indukcyjnego, w którym
następuje samoczynne dostosowanie parametrów pracy silnika do war-
tości momentu hamującego, powodując przy kaŜdej wartości momentu
odpowiedni stan ustalony.
W zakresie poślizgów s>sk zjawiska zachodzą inaczej. Gdyby np.
w punkcie C był chwilowy stan równowagi M=Mh', a następnie nastąpił
wzrost momentu hamującego, prędkość obrotowa wirnika zmniejszy się.
Punkt pracy silnika przesunie się po krzywej M=f(s) w stronę poślizgów
większych. Moment obrotowy wytworzony w silniku oraz prędkość
obrotowa wirnika zmniejszy się, aŜ do momentu zahamowania silnika
przy s=1. Inne zjawiska wystąpią, jeśli nastąpi zmniejszenie momentu
hamującego, większy moment wytworzony w silniku od momentu
hamującego spowoduje przyspieszenie wirnika. Punkt pracy przesunie
się po krzywej M=f(s) w stronę mniejszych poślizgów, ze względu na
wzrost momentu obrotowego i prędkości obrotowej wirnika. Punkt pracy
przesunie po charakterystyce M=f(s), przez punkt momentu krytycznego,
konsekwencją nowy stan ustalony w punkcie B. W zakresie poślizgów
sk<s<l występuje zakres pracy niestabilnej silnika.
Moment silnika jest proporcjonalny do kwadratu doprowadzonego na-
pięcia. ObniŜenie napięcia w sieci spowoduje zmniejszenie momentu
wytworzonego w silniku. Z tego względu punkt pracy znamionowej
silnika musi leŜeć w zakresie pracy stabilnej dość daleko od momentu
krytycznego, aby obniŜenie napięcia nie spowodowało zahamowania
silnika. Najczęściej moment znamionowy silnika indukcyjnego jest co
najmniej dwa razy mniejszy od jego momentu krytycznego, czyli prze-
ciąŜalność silnika wynosi:
Mk
U= ≥2
Mn
W silniku indukcyjnym trójfazowym podczas pracy występują straty

mocy, które moŜna przedstawić za pomocą bilansu mocy:
• moc dostarczona do silnika (moc czynna):
Strona 163
ROZDZIAŁ 8
Ps = U s ⋅ I s ⋅ cos ϕ 3
• straty mocy w uzwojeniach stojana:

2
∆PCus = 3Rs ⋅ I sph
• straty mocy w rdzeniu stojana:
∆PFes = C3 ⋅ U s2
• moc elektromagnetyczna przekazana stojanowi:
Pe = Ps − ∆PCus − ∆PFes
• straty mocy w uzwojeniach wirnika:

2
∆PCur = 3Rr ⋅ I rph
• straty mocy w uzwojeniach dodatkowych:

2
∆Pad = 3Rad ⋅ I rph
• moc mechaniczna przekazana wirnikowi:
Pm = Pe − ∆PCur − ∆PFer
• straty mechaniczne:
∆Pdm
• moc uŜyteczna na wale silnika:
P = Pm − ∆Pdm
Strona 164
Rysunek 8.14 Bilans mocy silnika indukcyjnego
Sprawność silnika wynikająca z bilansu mocy:
P P
η= =
Ps P + ∑ ∆P
8.2. Rozruch maszyn

indukcyjnych
asynchronicznych
Rozruch - stan pracy od chwili załączenia napięcia do osiągnięcia przez

maszynę ustalonej prędkości obrotowej, określonej parametrami zasila-
nia (napięciem i częstotliwością) oraz obciąŜenia (momentem hamują-
cym). Jest moŜliwy, gdy istnieje nadwyŜka momentu wytworzonego
przez silnik nad momentem obciąŜenia, czyli moment dynamiczny. Im
moment dynamiczny jest większy, tym czas rozruchu jest krótszy, silnik
szybciej osiąga stan równowagi.
W instrukcjach eksploatacyjnych naleŜy określić warunki rozruchu i
dopuszczalną liczbę rozruchów w ciągu godziny. DuŜy prąd pobierany
przez silnik w czasie rozruchu jest niepoŜądany równieŜ ze względu na
pracę linii zasilającej, w której przy duŜym poborze prądu powstają duŜe
spadki napięć, co niekorzystnie wpływa na pracę pozostałych odbiorów
zasilanych z tej linii. Fakt, Ŝe silnik indukcyjny w czasie rozruchu rozwi-
ja mały moment rozruchowy, stanowi jedną z najpowaŜniejszych jego
wad. Mały moment rozruchowy wystarcza do uruchomienia silnika nie-
obciąŜonego. Średniej i duŜej mocy silniki pierścieniowe nie ruszą przy
Strona 165
ROZDZIAŁ 8
bezpośrednim rozruchu, przy obciąŜeniu zbliŜonym do znamionowego,

a tym bardziej przy obciąŜeniu zwiększonym.
Ze względu na powyŜsze rozruch bezpośredni, polegający na zasileniu
silnika pełnym napięciem znamionowym, moŜna stosować tylko przy
silnikach małych mocy (do 3kW). ZaleŜnie od warunków sieciowych,
przepisy zakładów energetycznych dopuszczają do rozruchu bezpośred-
niego silniki o mocach od kilku do kilkunastu, rzadko kilkudziesięciu
kilowatów. Dla silników większych mocy stosuje się sposoby poprawy
warunków rozruchu silnika m.in.:
• zmniejszenie prądu rozruchowego,
• zwiększenie momentu rozruchowego,

Na jakość rozruchu wpływa:
• wartość prądu pobieranego z sieci - prąd rozruchowy Ir,
• wartość momentu rozwijanego przez silnik - moment

rozruchowy Mr,
• czas trwania rozruchu,

Metody rozruchu:
• zmiana napięcia zasilania uzwojenia stojana za pomocą:
• autotransformatora,
• transformatora,
• przełącznika gwiazda-trójkąt,
• włączenie rezystancji dodatkowej w obwód wirnika,
• włączenie rezystancji dodatkowej w obwód stojana,
• dla silników małej mocy,
• ograniczenie prądu rozruchowego przy jednoczesnym

zmniejszeniu momentu rozruchowego,
• zmianę częstotliwości napięcia zasilającego uzwojenie

stojana,
Strona 166
Rysunek 8.15 Rozruch silnika indukcyjnego za pomocą transformatora
Rozruch następuje przy nastawieniu wartości napięcia odpowiadającej

przyjętemu nieprzekraczalnemu prądowi rozruchowemu zamykając
wyłączniki Wl, W2 i W3 przy otwartym wyłączniku W4. Po ustaleniu
się prędkości obrotowej silnika, otwiera się wyłączniki W2, W3,
zamykając wyłącznik W4. Stosując ten sposób rozruchu zyskuje się:
• napięcie zasilające silnik Ur jest niŜsze od napięcia sieci U,
• zmniejszenie momentu rozruchowego ϑ2 razy (wada),
• zmniejszenie prądu pobieranego z sieci ϑ2 razy (zaleta),
• zmniejszenie prądu płynącego w uzwojeniach silnika ϑ razy,
Rysunek 8.16 Rozruch silnika indukcyjnego za pomocą przełącznika

gwiazda-trójkąt
Rozruch gwiazda – trójkąt stosowany jest dla silników indukcyjnych

asynchronicznych klatkowych. Uzwojenie stojana połączone w gwiazdę
zasilane z sieci trójfazowej. Dla ustalonej prędkości obrotowej wirnika,
przełączamy w trójkąt. Przy połączeniu silnika w gwiazdę, napięcie
kaŜdej fazy uzwojenia stojana jest mniejsze niŜ napięcie znamionowe,
prąd pobierany z sieci jest w przybliŜeniu 3-krotnie mniejszy niŜ prąd,
Strona 167
ROZDZIAŁ 8
jaki płynąłby w przypadku połączenia w trójkąt. Moment rozruchowy

jest w przybliŜeniu 3-krotnie mniejszy niŜ moment powstający przy
połączeniu w trójkąt.
W chwili rozruchu prąd pobierany przez silnik zaleŜy od napięcia
przypadającego na jedną fazę silnika i od impedancji tej fazy. Przy
obciąŜeniu sytuacja jest inna tzn. prąd pobierany przez silnik zaleŜy od
obciąŜenia, a nie od impedancji uzwojenia. Ze względu na nagrzewanie
silnika gęstość prądu powinna pozostać taka sama, a więc i prąd fazowy
taki sam. Prąd ten przy połączeniu w gwiazdę i w trójkąt będzie taki
sam, natomiast prąd przewodowy przy połączeniu w gwiazdę nie zmieni
się, a przy połączeniu w trójkąt będzie 3 razy większy. Stosunek
mocy:
P> 3U f > I f > cos ϕ > cos ϕ >

= = 3
Pf 3U f f I f f cos ϕ f cos ϕ f
Gdyby załoŜyć, Ŝe cosφ∆ = cosφY stosunek mocy wynosiłby 3 .

Współczynnik mocy przy gwieździe jest jednak na ogół większy niŜ
przy trójkącie.
Rysunek 8.17 ZaleŜność współczynnika mocy od obciąŜenia silnika

indukcyjnego przy połączeniu w gwiazdę i w trójkąt
Jeśli silnik pracuje przy obciąŜeniu w granicach około 0,4÷0,6 mocy

znamionowej, to korzystne jest połączenie w gwiazdę ze względu na
większy współczynnik mocy.
Strona 168
Rysunek 8.18 Rozruch silnika indukcyjnego pierścieniowego za pomocą

rozrusznika czterostopniowego
Dla silników pierścieniowych stosowany jest rozruch za pomocą dodat-

kowej rezystancji włączonej w obwód wirnika. Po osiągnięciu odpo-
wiedniej prędkości obrotowej naleŜy przełączyć rozrusznik na następny
stopień, aŜ do zwarcia rozrusznika. Przełączenia powinny następować w
takiej chwili, aby nie pojawił się prąd większy niŜ początkowy prąd
rozruchowy. Przy przedwczesnym przełączeniu z jednego stopnia na
drugi „uderzenie prądu", nastąpi nagłe zwiększenie momentu obrotowe-
go (gwałtowne przyspieszenie). Zbyt późne przełączenie z jednego stop-
nia na drugi spowoduje wydłuŜenie czasu rozruchu.
Kierunek wirowania wirnika w silniku indukcyjnym jest zgodny z kie-
runkiem wirowania pola magnetycznego. W celu zmiany kierunku wiro-
wania wirnika, naleŜy zmienić kierunek wirowania pola magnetycznego
maszyny, który zaleŜy od kolejności faz trójfazowej sieci zasilającej
uzwojenia stojana. Zmiana kierunku wirowania pośrednio związana jest
z moŜliwością regulacji prędkości obrotowej poprzez:
• częstotliwość napięcia zasilającego,
• liczbę par biegunów magnetycznych,
• poślizg,
60 f
n = ns (1 − s ) ⇒ n= (1 − s )
p
Strona 169
ROZDZIAŁ 8
8.3. Hamowanie maszyn

indukcyjnych
asynchronicznych
W napędach elektrycznych występuje konieczność hamowania prędkości

silnika, zjawisko to występuje, gdy moment elektromagnetyczny jest
przeciwny do kierunku prędkości obrotowej przyjętej za dodatnią:
• hamowanie naturalne (przeciwprądem):
• wirnik jest napędzany w kierunku przeciwnym do kie-

runku wirowania pola magnetycznego,
• moment wytworzony w silniku jest mniejszy od mo-

mentu hamującego na skutek włączenia duŜej rezy-
stancji w obwód wirnika,
• - hamowanie prądnicowe (nadsynchroniczne):
• zmiana kierunku wirowania strumienia poprzez zmia-

nę momentu wytworzonego w maszynie,
• prędkość wirnika większa od prędkości wirowania po-

la magnetycznego,
• - hamowanie dynamiczne (hamowanie prądem stałym):
• uzwojenie stojana odłączone od napięcia trójfazo-

wego,
• zasila się je z sieci prądu stałego w celu wytworzenia

stałego strumienia magnetycznego,
• w wirniku wirującym w stałym polu indukują się

napięcia, wywołujące prądy, źródłem których jest mo-
ment skierowany przeciwnie do kierunku wirowania
wirnika,
Strona 170
8.4. Silnik indukcyjny

asynchroniczny
jednofazowy
JeŜeli w silniku indukcyjnym trójfazowym odłączy się podczas ruchu

jeden przewód od sieci, to silnik będzie wirował dalej, poniewaŜ przez
dwie pozostałe fazy połączone szeregowo będzie płynął prąd jednofazo-
wy. W przypadku zatrzymania silnika i próby ponownego uruchomienia
nie nastąpi Ŝaden ruch wirnika - brak wirującego pola magnetycznego.
Zasada działania silników jednofazowych jest tak sama jak silników trój-
fazowych. RóŜnica jest w wykonaniu uzwojeń stojana, które składa się z
fazy głównej - 2/3 liczy Ŝłobków. W pozostałej części Ŝłobków znajduje
się dodatkowe uzwojenie przesunięte względem głównego o 900, słuŜące
do rozruchu.
Rysunek 8.19 PrzybliŜony przebieg momentów silnika indukcyjnego

jednofazowego
Uzwojenie główne zasilane napięciem jednofazowym - źródło prądu

sinusoidalnie przemiennego, wywoła w stojanie strumień magnetyczny,
zmienny w czasie, w takt zmian wywołującego go prądu, ale pozostaje
nieruchomy w przestrzeni - pulsujące pole magnetyczne (oscylujące).
W uzwojeniu wirnika indukuje się SEM powodując przepływ prądu. Siły
wzajemnego oddziaływania pulsującego strumienia magnetycznego sto-
jana (zwrot zaleŜny od zmian kierunku prądu) i uzwojeń wirnika z prą-
dem, znoszą się. Wirnik pozostaje nieruchomy – brak momentu napędo-
wego (rozruchowego).
Strona 171
ROZDZIAŁ 8
Rysunek 8.20 Interpretacja graficzna momentu rozruchu

dla silnika indukcyjnego jednofazowego
Dla prędkości zero momenty Mr1 = Mr2 pochodzące od dwóch strumieni

są przeciwnie skierowane, moŜliwy jest rozruch w obu kierunkach przez
mechaniczne nadanie wirnikowi początkowej prędkości (nie ma
określonego kierunku wirowania). Moment rozruchowy moŜe powstać
tylko wtedy, gdy istnieje strumień wirujący, którego źródłem jest
wirujące pole powstałe na skutek istnienia przesunięcia fazowego
pomiędzy prądami w uzwojeniu głównym i pomocniczym:
• silniki z fazą rozruchową kondensatorową:
• do napędu urządzeń uruchamianych pod obciąŜeniem,

np. kompresory, podnośniki, pompy benzynowe itp.
• silniki z fazą rozruchową oporową:
• do napędu w pralkach domowych, pompach odśrodkowych,

aparatach medycznych, polerkach i innych urządzeniach nie-
wymagających duŜego momentu rozruchowego,
Po dokonaniu rozruchu tzn. 0,7...0,8nn fazę rozruchową odłącza się ze
względu na duŜą gęstość prądu powodującą duŜe straty mogące dopro-
wadzić do jej uszkodzenia. Zmianę kierunku wirowania moŜna uzyskać
przez przełączenie fazy rozruchowej np. połączyć W1 z U2 oraz W2
z U1.
Rysunek 8.21 Schemat połączeń i wykres prądów silnika jednofazowego

z fazą rozruchową rezystancyjną
Strona 172
Większy moment rozruchowy moŜna uzyskać dla kołowego pola wirują-

cego. MoŜliwe jest to, gdy w fazie rozruchowej zastosuje się odpowied-
nio dobrany kondensator zapewniający przesunięcie fazowe π/2 między
prądami Ir i Ig.
W praktyce stosuje się silniki, w których faza kondensatorowa jest na
stałe włączona podczas pracy silnika. Przez odpowiedni dobór pojem-
ności kondensatora uzyskuje się pole magnetyczne kołowe, które
powoduje:
• zmniejszenie strat,
• zwiększenie sprawności,
• wyciszenie pracy silnika,
• zwiększenie cosφ, z jakim pracuje silnik,
Rysunek 8.22 Schemat połączeń i wykres prądów silnika jednofazowego

z fazą rozruchową kondensatorową i pomocniczą
W celu zapewnienia w całym zakresie pracy wirującego pola kołowego

pojemność kondensatora powinna być zmieniana ze zmianą obciąŜenia
silnika. Aby uzyskać maksymalny moment rozruchowy pojemność włą-
czona w czasie rozruchu powinna być kilkukrotnie większa od pojem-
ności potrzebnej w czasie pracy. Z tego względu silnik ma dwa konden-
satory, z których jeden jest wyłączany po rozruchu, a drugi jest stale
włączony.
Strona 173
ROZDZIAŁ 8
8.5. Maszyna indukcyjna

synchroniczna
Zasadę działania maszyny prądu stałego, moŜna przeanalizować jako

obracającą się ramkę w polu magnetycznym, której końce są połączone
z dwoma półpierścieniami, w celu zmiany prądu przemiennego na jedno-
kierunkowy.
Rysunek 8.23 Porównanie budowy prądnicy indukcyjnej synchronicznej

i prądnicy prądu stałego
Dla maszyn indukcyjnych synchronicznych przecięty pierścień zastąpio-

no dwoma pierścieniami połączonymi z początkiem i końcem ramki,
uzyskując na szczotkach prąd przemienny jednofazowy, którego często-
tliwość zaleŜy od liczby obrotów i liczby par biegunów:
pn
f =
60
Rysunek 8.24 Interpretacja powstania SEM przemiennej jednofazowej
Wprowadzając do stojana trzy jednakowe uzwojenia przesunięte o 1200,

otrzyma się prąd przemienny trójfazowy. Konstrukcja stojana maszyny
synchronicznej jest podobna do stojana maszyny indukcyjnej asynchro-
nicznej. Zasadniczą róŜnicę w budowie maszyny indukcyjnej synchro-
nicznej stanowi wirnik, który jest magneśnicą. Obracając się indukuje
Strona 174
w uzwojeniu stojana siłę elektromotoryczną, która jest źródłem induko-

wanego prądu. Stojan jest częścią prądnicy (twornikiem), w której wy-
twarza się prąd elektryczny. To odwrócenie budowy jest podyktowane
względami praktycznymi, poniewaŜ w prądnicach prądu stałego twornik
musi być ruchomy, gdyŜ w jego przewodach wytwarza się prąd prze-
mienny prostowany za pomocą mechanicznego prostownika – komutato-
ra. Natomiast w prądnicach prądu przemiennego nie zachodzi koniecz-
ność prostowania wytworzonego prądu, twornikiem moŜe być stojan,
z którego zacisków odbiera się prąd bez styków ruchomych (szczotek,
pierścieni ślizgowych).
Rysunek 8.25 Charakterystyka mechaniczna silnika indukcyjnego

synchronicznego
W zakresie pracy silnikowej elektromagnetyczny moment obrotowy wy-

twarzany przez maszynę ma kierunek zgodny z kierunkiem wirowania
wirnika – moment napędowy. W zakresie pracy prądnicowej maszyna
wytwarza moment skierowany przeciwnie do kierunku wirowania –
moment hamujący. Wielkością charakteryzującą obciąŜenie jest kąt ob-
ciąŜenia, czyli kąt zawarty pomiędzy osią wirującego strumienia magne-
tycznego, a osią wirnika maszyny.
Rysunek 8.26 ZaleŜność kąta obciąŜenia od zakresu pracy maszyny

indukcyjnej synchronicznej
Obrót wirnika prądnicy napędzanej silnikiem spalinowym lub turbiną

powoduje wirowanie pola magnetycznego wytworzonego przez uzwoje-
nie wzbudzenia. Wirujące pole magnetyczne indukuje w uzwojeniach
stojana chwilową siłę elektromotoryczną, zaleŜną od strumienia wzbu-
dzenia i prędkości wirnika:
Strona 175
ROZDZIAŁ 8
e = Em sin ωt E = c e Φn
Siła elektromotoryczna prądnicy obciąŜonej jest mniejsza niŜ w prądnicy

nieobciąŜonej w skutek rozmagnesowującego oddziaływania prądu twor-
nika (przy rzadko występującym obciąŜeniu pojemnościowym – jest
odwrotnie).
Napięcie na zaciskach jednej fazy prądnicy obciąŜonej jest mniejsze od
siły elektromotorycznej o spadki napięcia na impedancji wewnętrznej
prądnicy:
u = U m sin ωt
Rysunek 8.27 Charakterystyki prądnicy synchronicznej przy f = const

i cosϕ = const: a) biegu jałowego; b) zewnętrzna; c) regulacyjna;
d) mechaniczna napędu prądnicy; Usz – napięcie szczątkowe,
In – prąd znamionowy obciąŜenia, Un – napięcie znamionowe
Pracę prądnicy synchronicznej opisują:
• charakterystyka biegu jałowego - charakterystyka magneso-

wania: U=f(If) (I=0, f=const); napięcie szczątkowe 10...15V
umoŜliwia samowzbudzenie prądnicy,
• charakterystyka zewnętrzna: U=f(I) (przy If=const, f=const,

cosϕ=const),
• charakterystyka regulacyjna: If=f(I) (U=const, f=const,

cosϕ=const),
Strona 176
• charakterystyka mechaniczna napędu prądnicy: n=f(P)

(U=const, cosϕ=const),
Prądnica synchroniczna prądu przemiennego ze względu na obciąŜenie
zmienia swoje właściwości:
• obciąŜenie indukcyjne:
• cosϕL≈0 pole magnetyczne wytwarzane przez prąd

twornika zmniejsza wypadkowy strumień wzbudzenia
maszyny,
• obciąŜenie pojemnościowe:
• cosϕC≈0 pole twornika zwiększa strumień wzbudzenia

- oddziaływanie podłuŜne twornika,
• obciąŜenie rezystancyjne:
• pole twornika jest skierowane między bieguny wirnika

- oddziaływanie poprzeczne twornika, jest pomijalne
w stosunku do pola wypadkowego,
RozwaŜono następujący przypadek: dwie prądnice synchroniczne pracu-
ją równolegle. W pewnej chwili jedna z prądnic przestaje być napędzana.
Prądnica ta nie zatrzymuje się, lecz obraca się nadal z prędkością
synchroniczną pobierając energię od drugiej prądnicy pracującej z nią
równolegle, stając się silnikiem:
• budowa silnika indukcyjnego synchronicznego nie róŜni się

niczym istotnym od budowy prądnicy,
• praca silnika zasilanego z sieci sztywnej przebiega w taki

sam sposób, jak prądnicy,
Podstawową wadą silnika indukcyjnego synchronicznego jest brak mo-
mentu rozruchowego, poniewaŜ przy nieruchomym wirniku wytworzony
przez uzwojenie twornika strumień wirując napotyka kolejno bieguny
wirnika o róŜnych znakach, czyli średnia wartość momentu obrotowego
jest równa zeru, wirnik nie moŜe ruszyć z miejsca. Rozruchu maszyny
dokonujemy za pomocą:
• pomocniczej maszyny napędowej,
Strona 177
ROZDZIAŁ 8
• silnik indukcyjny synchroniczny załącza się do sieci

tak, jak prądnicę, stosując metodę synchronizacji do-
kładnej lub samo synchronizacji,
• momentu synchronicznego (tzw. rozruch częstotliwościo-

wy),
• zasilenie uzwojenia twornika uruchamianego silnika

z oddzielnej prądnicy indukcyjnej synchronicznej,
• prędkość obrotowa zwiększa się od zera do prędkości

synchronicznej,
• jeŜeli uzwojenie silnika jest zasilane przy włączonym

wzbudzeniu silnika, to przy powolnym uruchamianiu
prądnicy i stopniowym zwiększaniu jej prędkości,
wirnik silnika będzie nadąŜać za wirnikiem prądnicy,
• po osiągnięciu znamionowej prędkości obrotowej, od-

powiadającej częstotliwości sieci, włączamy cały zes-
pół do sieci, odłączając jednocześnie prądnicę
rozruchową,
• momentu asynchronicznego,
• uzwojenia twornika do sieci,
• w rozwartym uzwojeniu wzbudzającym indukuje się

napięcie, w początkowym okresie rozruchu wielokrot-
nie większe od znamionowego,
• w pierwszej chwili wirnik jest nieruchomy, pole wiru-

jące wytworzone przez przepływ prądu w stojanie, wi-
rowałoby z bardzo duŜą prędkością obrotową wzglę-
dem wirnika,
• aby nie dopuścić do powstania przepięcia, naleŜy zam-

knąć obwód wzbudzenia przez odpowiednio dobraną
rezystancję,
• po osiągnięciu przez silnik prędkości obrotowej, przy

której poślizg s<0.05, odłącza się rezystancję przyłą-
czoną do uzwojenia wzbudzającego, pod wpływem
wytworzonego momentu synchronicznego silnik
wchodzi w synchronizm,
Strona 178
DuŜy prąd rozruchowy silnika synchronicznego podczas rozruchu asyn-

chronicznego powoduje wahania napięcia sieci oraz nadmierne nagrze-
wanie się silnika, w związku z tym konieczne jest obniŜenie prądu
poprzez:
• zmianę napięcia zasilania uzwojenia stojana (za pomocą

przełącznika gwiazda-trójkąt, autotransformatora lub
transformatora),
• włączenie rezystancji dodatkowej w obwód wirnika,
• włączenie rezystancji dodatkowej w obwód stojana,
• zmianę częstotliwości napięcia zasilającego uzwojenie

stojana,
Regulacji prędkości obrotowej silnika indukcyjnego synchronicznego
dokonuje się: skokowo przez zmianę liczy par biegunów lub płynnie
przez zmianę częstotliwości napięcia zasilającego silnik, zasilany z prze-
twornicy częstotliwości.
Rysunek 8.28 Budowa prądnicy 3-fazowej o liczbie par biegunów p=1 (a)
i p=2 (b)
Najczęściej stosowaną metodą hamowania silnika indukcyjnego syn-

chronicznego jest hamowanie dynamiczne prądem stałym, które stosuje-
my do hamowania silnika indukcyjnego trójfazowego asynchronicznego:
• uzwojenia stojana odłącza się od sieci i zwiera układem

oporników przy dalszym zasilaniu prądem stałym uzwojenia
wzbudzenia,
• prąd przepływający przez uzwojenie wzbudzenia obraca-

jącego się wirnika wytwarza wirujące pole magnetyczne,
które indukuje siłę elektromotoryczną w zwartych uzwoje-
niach stojana,
Strona 179
ROZDZIAŁ 8
• energia mechaniczna wirnika zmienia się na energię elek-

tryczną, ta zaś w opornikach na energię cieplną,
• przy stałej wartości prądu wzbudzenia amplituda indukowa-

nej SEM oraz jej częstotliwość są proporcjonalne do pręd-
kości wirowania wirnika,
Rysunek 8.29 Charakterystyka M=f(n) silnika indukcyjnego

synchronicznego przy hamowaniu dynamicznym
dla róŜnych wartości rezystancji oporników dodatkowych
w obwodzie stojana oraz róŜnych wartości prądu wzbudzenia,
przy czym Rd1<Rd2, Im1>Im2
Zmianę kształtu charakterystyki mechanicznej moŜna uzyskać poprzez

regulację prądu wzbudzenia silnika lub zmianę wartości rezystancji
włączonej w obwód uzwojenia stojana.
Maszyna synchroniczna pracująca jako silnik jest hamowana względem
wirującego pola magnetycznego twornika, w związku z tym kąt mocy
silnika ma wartość ujemną. Wykres wektorowy silnika synchronicznego
róŜni się od wykresu wektorowego prądnicy ujemnym kątem obciąŜenia.
Wektor prądu pobieranego przez silnik jest równoległy do wektora
napięcia, poniewaŜ prąd jest w fazie z napięciem, przy załoŜeniu, Ŝe
SEM jest mniejsza o stratę napięcia od napięcia doprowadzonego.
Strona 180
Rysunek 8.30 Wykres wektorowy silnika synchronicznego

przy róŜnych wartościach prądu wzbudzenia
Istotny jest wpływ prądu wzbudzenia na pracę silnika, poniewaŜ stru-

mień magnetyczny, czyli pośrednio SEM, zaleŜy od prądu wzbudzenia.
Pole magnetyczne wirnika wytwarza w stojanie siłę elektromotoryczną,
skierowaną przeciwnie do napięcia doprowadzonego. Pod wpływem
róŜnicy pomiędzy napięciem, a SEM płynie prąd. Przy odpowiedniej
wartości prądu moŜemy uzyskać SEM większą od napięcia zasilającego,
co nie jest moŜliwe w silnikach prądu stałego ani w silnikach indukcyj-
nych asyncjhronicznych.
JeŜeli zmniejszymy prąd wzbudzenia:
• SEM zmaleje do wartości Ef΄,
• zmienią się kierunki strat RI i XdI,
• zmieni się kierunek prądu I (składowa czynna pozostaje bez

zmiany),
• prąd pobierany przez silnik ma teraz kierunek I' (opóźniony

względem napięcia - charakter indukcyjny),
JeŜeli zwiększy się SEM do wartości Ef":
• wartość SEM większa od napięcia U,
• prąd zmieni kierunek na I",
• charakter pojemnościowy prądu,

Charakter prądu pobieranego przez silnik zaleŜy od wartości prądu
wzbudzenia, jeśli jest:
Strona 181
ROZDZIAŁ 8
• w fazie z napięciem - wzbudzony normalnie,
• opóźniony, to silnik będzie niedowzbudzony,
• wyprzedzający napięcie, to silnik przewzbudzony,

Tę właściwość silnika indukcyjnego synchronicznego wykorzystuje się
do poprawienia współczynnika mocy w sieci. Silnik indukcyjny synchro-
niczny zasilany z sieci sztywnej (U=const, I=const), utrzymuje w całym
zakresie obciąŜeń, aŜ do wypadnięcia z synchronizmu, stałą prędkość
obrotową wirnika równą prędkości synchronicznej (prędkość pola wiru-
jącego). Równość prędkość wirowania wirnika i prędkości wirowania
pola jest warunkiem powstania momentu obrotowego.
Moment silnika indukcyjnego synchronicznego zaleŜy liniowo od napię-
cia zasilającego przy stałym prądzie wzbudzenia. Dlatego teŜ przy waha-
niach napięcia w sieci zasilającej silnik indukcyjny synchroniczny wyka-
zuje mniejszą tendencję do wypadania z synchronizmu niŜ silnik induk-
cyjny asynchroniczny do zatrzymania się. Znajomość mocy znamiono-
wej i przeciąŜalności umoŜliwia określenie mocy maksymalnej (momen-
tu maksymalnego), obciąŜającej silnik. ObciąŜenie silnika mocą większą
niŜ moc maksymalna spowoduje wypadnięcie silnika z synchronizmu
i jego zatrzymanie.
Strona 182
`
9 Elektronika
W tym rozdziale:
o Dioda – wybrane zagadnienia
o Tranzystor – wybrane zagadnienia
o Wzmacniacz – wybrane zagadnienia
o Generatory – wybrane zagadnienia
o Prostowniki – wybrane zagadnienia
o Stabilizatory – wybrane zagadnienia
o Wybrane czujniki do pomiaru wielkości
nieelektrycznych
ROZDZIAŁ 9
9.1. Dioda –
wybrane zagadnienia
Dioda krystaliczna – element półprzewodnikowy zbudowany z dwóch

typów półprzewodnika typu P i N. Złącze P-N w stanie swobodnym
charakteryzuje się:
• większą koncentracją „-„ w obszarze typu N,
• większą koncentracją „+„ w obszarze typu P,

Dwukierunkowa dyfuzja ładunków o przeciwnych znakach powoduje
powstanie w złączu podwójnej warstwy elektrycznej będącej źródłem
pola elektrycznego wytworzonego w obszarze złącza. Źródłem zjawiska
jest proces dyfuzji, czyli przenikanie elektronów „-„ w obszar typu P
i dziur „+” w obszar typu N.
V
+ + - + - -
+ + - -
+ + - + - -
+ + - -
+ + - + - -
+ + - -
p + - + - n
∆V
Rysunek 9.1 Złącze P-N w stanie swobodnym
W ustalonych warunkach termicznych (równowaga) przez złącze P-N

przepływają wzajemnie kompensujące się prądy:
• prąd rekombinacyjny:
• „+” z półprzewodnika typu P do półprzewodnika typu N,
• „-” z półprzewodnika typu N do półprzewodnika typu P,
• prąd dyfuzyjny; generowanie „+” w półprzewodniku typu n,

Wartość bariery potencjału zmieniamy zewnętrznym polem elektrycz-
nym, przy odpowiedniej biegunowości, czyli np.:
• elektroda dodatnia obszar „N”,
Strona 184
ELEKTRONIKA – WYBRANE ZAGADNIENIA
• elektroda ujemna obszar „P”,

Wówczas bariera potencjału ulegnie zwiększeniu, powodując utrudniony
ruch nośników. Prąd rekombinacyjny zmaleje do zera, przy niewielkim
prądzie dyfuzyjnym. Powstanie warstwa zaporowa pozbawiona nośni-
ków ładunków elektrycznych, spowoduje to spolaryzowanie złącza P-N
w kierunku zaporowym. W tym przypadku rezystancja diody jest bardzo
duŜa, napięcie UR jest napięciem polaryzacji wstecznej.
Rysunek 9.2 Złącze P-N spolaryzowane w kierunku zaporowym
Dioda połączona w kierunku zaporowym:
• napięcie nie moŜe przekroczyć dopuszczalnej wartości,
• zbyt duŜe temperatury spowodują jej zniszczenie,
• U1 napięcie źródła napięcia,
• U2 napięcie na Ŝarówce,
• U3 napięcie na diodzie (Ŝarówka się nie świeci),

V ∆VR
+ + - + - -
+ - + -
+ - - + + -
+ + - -
+ + - + - -
+ - + -
p + - + - n
∆VR > ∆V
Rysunek 9.3 Interpretacja graficzna zwiększenia bariery potencjału
JeŜeli do złącza przyłoŜymy napięcie elektryczne np.:
• elektroda dodatnia obszar „P”,
• elektroda ujemna obszar „N”,

to bariera potencjału ulegnie zmniejszeniu, poniewaŜ prąd rekombinacyj-
ny osiągnie duŜą wartość, przy niezmienionej wartości prądu dyfuzyj-
Strona 185
ROZDZIAŁ 9
nego. W tym przypadku moŜliwy jest swobodny przepływ elektronów

od obszaru N do obszaru P, kierunek prądu przewodzenia od P do N
(kierunek przepustowy). Rezystancja diody jest mała, napięcie polaryza-
cji odpowiada napięciu przewodzenia.
Rysunek 9.4 Złącze P-N spolaryzowane w kierunku przepustowym
Dioda podłączona w kierunku przewodzenia:
• na diodzie powstaje napięcie około 0,7V - napięcie progowe,
• prąd nie moŜe przekroczyć prądu dopuszczalnego,
• U1 napięcie źródła napięcia,
• U2 napięcie na Ŝarówce,
• U3 napięcie na diodzie (Ŝarówka się świeci),

V ∆VF
+ - - + + -
+ - + -
+ - - + + -
+ + - -
+ - - + + -
+ - + -
p + - + - n
∆VF < ∆V
Rysunek 9.5 Interpretacja graficzna zmniejszenia bariery potencjału
Głównymi parametrami diod prostowniczych:
• maksymalne dopuszczalne napięcie wsteczne (napięcie po-

między anodą i katodą w stanie zatkania),
• maksymalny prąd przewodzenia,
• maksymalny prąd chwilowy (odporność na przeciąŜenia),
• maksymalna moc tracona na diodzie,
Strona 186
• czas odzyskiwania zdolności zaworowej (wyznacza maksy-

malną częstotliwość prądu prostowanego),
Najpopularniejszym zastosowaniem diody prostowniczej jest prostowa-
nie napięcia o częstotliwości sieciowej, czyli (w Polsce) 50 Hz. Diody są
elementami nieliniowymi, w związku z tym moŜna wyróŜnić napięcie,
powyŜej którego gwałtownie rośnie prąd przepływający przez diodę
w kierunku przewodzenia.
Rysunek 9.6 Charakterystyka statyczna diody warstwowej
Minimalne napięcie przewodzenia, poniŜej którego prąd diody jest

pomijalnie mały, dla germanu wynosi ono około 0,2 V (diody rzadziej
stosowane); dla krzemu około 0,7 V. Dla diod germanowych napięcie
przewodzenia 0.3...0.8V, dla diod krzemowych 0.6...1.4V.
Charakterystyka prądowo-napięciowa diody jest niesymetryczna, ze
względu na róŜną wartość rezystancji w zaleŜności od kierunków polary-
zacji złącza.
Spotykane w praktyce zakresy pracy diod prostowniczych obejmują prą-
dy o wartości od kilku mA do kilku kA i napięcia od kilku V do kilku-
dziesięciu kV.
Wybrane rodzaje diod:
• półprzewodnikowa, zrealizowana jako połączenie półprze-

wodników typu P i typu N
• Schottky'ego, będąca złączem metal-półprzewodnik,
• uniwersalna,
• prostownicza,
• impulsowa,
• pojemnościowa,
Strona 187
ROZDZIAŁ 9
• tunelowa,
• elektroluminescencyjna (LED),
• Zenera (stabilizator),
• Gunna,
• mikrofalowa,
• krzemowa,
• germanowa,
• zabezpieczająca,
• stałoprądowa,
• ostrzowa,
• ładunkowa,
• wsteczna,
• laserowa,
• lawinowa,
• dioda pozorna,
• · dioda próŜniowa bezpośrednio Ŝarzona.

Podstawową właściwość diody - przewodzenie prądu w jednym kierun-
ku wykorzystuje się w układach przełączających tzw. kluczach. Prze-
łącznik diodowy, czyli nieliniowy dzielnik napięcia złoŜony jest z rezys-
tora i diody w zaleŜności od konfiguracji umoŜliwia przepływ prądu
w róŜnych kierunkach.
Strona 188
Tabela 9.1 Konfiguracje układu klucza diodowego i jego charakterystyki

przejściowe
Rysunek 9.7 Przykładowy układ klucza diodowego
Klucz pobudzany jest impulsem prostokątnym ze źródła Ug o rezystancji

wewnętrzna Rg. JeŜeli napięcie pobudzające jest wystarczająco duŜe to
klucz diodowy zostaje włączony - dioda przewodzi. Na wyjściu pojawia
się takie samo napięcie jak na wejściu, przy pominięciu napięcia przewo-
dzenia diody UF i spadku napięcia na Rg.
Rysunek 9.8 Interpretacja graficzna załączenia klucza diodowego
Zmiana polaryzacji impulsu pobudzającego spowoduje zatkanie diody,

czyli wyłączenie klucza:
U g −U F R
IF = U wy = I F R = (U g − U F )
R + Rg R + Rg
Strona 189
ROZDZIAŁ 9
Wadą klucza diodowego jest:
• wraŜliwość na zmiany obciąŜenia - zmiana napięcia

wyjściowego,
• przenoszenie zakłóceń w obu kierunkach,

Klucze diodowe są stosowane w technice impulsowej, ze względu na
bardzo małą bezwładność - zaleta.
Odmianą diody półprzewodnikowej jest dioda Zenera, w której występu-
je zjawisko przenikania elektronów z pasma podstawowego do pasma
przewodnictwa. Zjawisko to występuje pod wpływem duŜego natęŜenia
pola elektrycznego, przy pewnej wartości progowej powodując gwałtow-
ny wzrost koncentracji nośników ładunków elektrycznych. Wartość na-
pięcia, przy którym następuje gwałtowny wzrost prądu, jest stała i nie
zaleŜy od zmian prądu w szerokich granicach. Zachowuje się w kierunku
przewodzenia tak, jak normalna dioda krzemowa, w kierunku zaporo-
wym zamyka przepływ prądu aŜ do tzw. napięcia przebicia:
• pracuje w kierunku zaporowym,
• w razie awarii regulatora, na skutek napięcia pierwotnego

powstają w instalacji elektrycznej napięcia szczytowe:
• przy włączaniu i wyłączaniu cewki zapłonowej,
• zmiany indukcyjności np. przez obluzowane zaciski,
• prowadzą do zniszczenia podzespołów elektronicznych

(np. urządzeń sterujących) albo pojedynczych elementów
(np. tranzystorów),
Rysunek 9.9 Charakterystyka diody Zenera
Strona 190
9.2. Tranzystor –
wybrane zagadnienia
Element aktywny, wytwarza na wyjściu sygnał o mocy większej od

mocy sygnału wejściowego kosztem źródła mocy. W zaleŜności od
ułoŜenia warstw:
• typu P-N-P,
• typu N-P-N,
Ze względu na technologię wykonania:
• bipolarne (przepływ obu rodzajów nośników),
• z jednorodną bazą (dyfuzyjne),
• z niejednorodną bazą (dryftowe),
• unipolarne (przepływ nośników jednego rodzaju),

W tranzystorze bipolarnym nośniki ładunku poruszają się wewnątrz
półprzewodnika od złącza P-N, stanowiącego część obwodu elektryczne-
go o „niskiej” impedancji, do drugiego złącza P-N, stanowiącego część
obwodu elektrycznego o „wysokiej” impedancji. RóŜnica rezystancji jest
źródłem wzmocnienia sygnału napięciowego (prądowego) przyłoŜonego
do obwodu wejściowego tranzystora.
Rysunek 9.10 Tranzystory: a) NPN; b) PNP
Obwód wejściowy tranzystora, to obwód łączący dwa dowolne zaciski.

Obwód wyjściowy utworzony jest przez trzeci zacisk i dowolny zacisk
obwodu wejściowego. Jeden z zacisków jest wspólny dla obwodu wej-
ściowego i wyjściowego:
• OB (WB) - konfiguracja wspólnej bazy,
• OE (WE) - konfiguracja wspólnego emitera,
Strona 191
ROZDZIAŁ 9
• OC (WC) - konfiguracja wspólnego kolektora,
Rysunek 9.11 Konfiguracje pracy tranzystora: układ WB; WE; WC
Rysunek 9.12 Rozkłady potencjałów i prądy w tranzystorze NPN:

a) struktura tranzystora NPN i rozkład potencjałów;
b) złącze emiter-baza spolaryzowane w kierunku przewodzenia;
c) złącze emiter-baza spolaryzowane w kierunku przewodzenia,
kolektor- baza zaporowo, UD – napięcie dyfuzyjne
Zasady polaryzacji złącza P-N:
• emiterowego (emiter – baza) - kierunek przewodzenia,
• kolektorowego (kolektor – baza) - kierunek zaporowy,
Rysunek 9.13 Interpretacja graficzna polaryzacji w kierunku zaporowym
W tym przypadku:
• napięcie baza-emiter UBE wynosi poniŜej 0,7 V,
• pomiędzy kolektorem i emiterem nie ma przewodzenia,
• tranzystor blokuje przepływ prądu,
• brak prądu bazy,
Strona 192
• po przyłoŜeniu napięcia do emitera i kolektora prąd nie

popłynie,
• warstwa zaporowa na złączu P-N staje się większa z powodu

odsysania elektronów do bieguna dodatniego,
Rysunek 9.14 Interpretacja graficzna polaryzacji w kierunku

przewodzenia
Złącze P-N spolaryzowane w kierunku przewodzenia, bariera potencjału

obniŜa się powodując przepływ nośników z emitera do bazy. Baza jest
bardzo cienka, w związku z tym prawie wszystkie wstrzyknięte do bazy
nośniki dyfundując przedostają się do obszaru kolektora. Stosunek liczby
nośników wpływających do kolektora do liczby nośników wstrzykiwa-
nych przez złącze emiter-baza jest współczynnikiem wzmocnienia prą-
dowego w układzie wspólnej bazy:
IC − ICB 0
α0 =
IE
W tym przypadku:
• napięcie baza-emiter UBE jest większe niŜ 0,7 V,
• pomiędzy kolektorem i emiterem jest przewodzenie,
• tranzystor nie blokuje przepływu prądu,
• mały prąd bazy steruje duŜym prądem kolektor-emiter,
• po przyłoŜeniu dodatkowo do bazy niewielkiego napięcia

(ok. 0,7 V), elektrony zostają przemieszczone w rejon bazy,
gdzie połączą się z nielicznymi dziurami w obszarze bazy,
• zaczyna płynąć niewielki prąd bazy,
• jeśli do kolektora przyłoŜone jest napięcie, wówczas elektro-

ny z obszaru bazy dostają się w strefę wpływu napięcia
kolektora,
Strona 193
ROZDZIAŁ 9
• tranzystor traci właściwości zaporowe i zaczyna płynąć

prąd,
• za pomocą niewielu elektronów w obszarze bazy steruje się

duŜą ilością elektronów, czyli duŜym prądem kolektora,
• przez zmianę prądu bazy moŜna prąd kolektor-emiter

wzmocnić, osłabić, włączyć albo wyłączyć,
• tranzystor moŜe być uŜyty jako wzmacniacz lub zestyk,

Konfiguracje tranzystora PNP:
• polaryzacja tranzystora w układzie OB:
U EB = U E − U B > 0, IE > 0
U CB = U C − U B > 0, IC < 0
UE UC
IE IC
UEB UCB
UB
Rysunek 9.15 Tranzystor bipolarny w układzie OB
• polaryzacja tranzystora w układzie OE:

IC
IB
UCE
UBE UE
Rysunek 9.16 Tranzystor bipolarny w układzie OE
U BE = U B − U E < 0, IB < 0
U CE = U C − U E < 0, IC < 0
• - polaryzacja tranzystora w układzie OC:

IE
IB
UEC
UBC UC
Rysunek 9.17 Tranzystor bipolarny w układzie OC
U BC = U B − U C > 0, IB < 0
U EC = U E − U C > 0, IE > 0
Strona 194
W przypadku spolaryzowania w kierunku przewodzenia złącza emitero-

wego, potencjały poszczególnych zacisków tranzystora:
U E > UC > U B
Rzeczywiste kierunki prądów, napięć w tranzystorze typu N-P-N będą

przeciwne niŜ w tranzystorze P-N-P. Tranzystor w dowolnej konfiguracji
jest czwórnikiem zasilanym ze źródła napięcia sterującego o rezystancji
wewnętrznej, obciąŜonym rezystancją.
Rysunek 9.18 Tranzystor jako czwórnik
Parametry czwórnika tranzystorowego dla prądu przemiennego zaleŜą od

punktu pracy. Wprowadzając I1 i U2 jako zmienne niezaleŜne opisuje się
tranzystor w stanie rozwarcia na wejściu i zwarcia na wyjściu:
U 1 = h11 I1 + h12U 2 I 2 = h21 I1 + h22U 2
Rysunek 9.19 Układ równowaŜny tranzystora dla parametrów h:

a) czwórnik; b), c) schematy zastępcze
h11E =
U1 impedancja wejściowa przy zwartym wyjściu,
I1 U 2 = 0
U1 wzmocnienie napięciowe przy otwartym wejściu,

h12 E =
U 2 I1 = 0
I2 wzmocnienie prądowe przy zwartym wyjściu,

h 21E =
I1 U 2 = 0
I2 admitancja wyjściowa przy otwartym wejściu.

h 22 E =
U 2 I1 = 0
Strona 195
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.20 Charakterystyki tranzystora N-P-N w układzie WE
Charakterystyka wyjściowa tranzystora opisuje zaleŜność prądu

kolektora od napięcia kolektor-emiter przy odpowiednim napięciu
wejściowym baza-emiter:
• powyŜej pewnego napięcia prąd kolektora nie zaleŜy od na-

pięcia kolektor-emiter,
• duŜa zmiana prądu kolektora odpowiada małej zmianie na-

pięcia baza-emiter,
I C = βI B
Rysunek 9.21 Charakterystyki wyjściowe tranzystora

z dopuszczalnym obszarem pracy
Strona 196
Rysunek 9.22 Tranzystor N-P-N w układzie OE
U CC = U Rc + U CE
U CE Ucc
Ucc = I C RC + U CE ⇒ IC = −
RC RC
Punkt pracy tranzystora określamy z prostej obciąŜenia:

pkt A : I C = 0 U CE = U CC
U CC
pkt B : U CE = 0 IC =
RC
Prosta obciąŜenia przecina charakterystyki wyjściowe tranzystora. Punkt

przecięcia wyznacza punkt pracy tranzystora, określony współrzędnymi
prądu kolektora oraz napięcia kolektor-emiter dla określonego prądu
bazy.
Rysunek 9.23 Interpretacja graficzna
Tranzystor jest elementem sterowanym prądem bazy, w związku z tym

punkt pracy porusza się po prostej obciąŜenia od punktu A' do B'
w zaleŜności od wartości prądu bazy:
• - punkt A:
• płynie bardzo mały prąd kolektora ICE0,
• napięcie UCE róŜni się od UCC o małą wartość ICE0·RC,
• tranzystor nie stanowi idealnej przerwy,
Strona 197
ROZDZIAŁ 9
• punktu B:
• dla duŜych prądów bazy,
• stan nasycenia,
• tranzystor nie stanowi idealnego zwarcia,

Dobór punktu pracy tranzystora jest źródłem zmian zniekształceń sygna-
łu wyjściowego w funkcji zmian sygnału sterującego:
• punkt pracy zbyt blisko punktu B:
• sygnał wyjściowy zniekształcony od góry,
• punkt pracy zbyt blisko punktu A:
• sygnał wyjściowy zniekształcony od dołu,
Tranzystory polowe (FFT)
złączowe (JFET) z izolowaną bramką (MOSFET)
z kanałem n z kanałem p z kanałem zubaŜanym z kanałem wzbogacanym
z kanałem n z kanałem p z kanałem n z kanałem p
Rysunek 9.24 Klasyfikacja tranzystorów polowych
Tranzystor polowy składa się z:
• elektrody, od której nośniki rozpoczynają swój ruch -

source,
• elektrody, na której nośniki kończą swój ruch - drain,
• elektrody sterującej – gate,
Strona 198
Rysunek 9.25 Budowa tranzystora polowego z kanałem typu N
RóŜnice pomiędzy tranzystorem bipolarnym i polowym:
• zasada działania, tzn. zaleŜy od przepływu nośników więk-

szościowych (jeden typ nośników);
• łatwość wytwarzania
• mniejsza przestrzeń w postaci scalonej;
• duŜa rezystancja wejściowa - kilkaset MW;
• mniejsze szumy;
• brak napięcia niezrównowaŜenia, (napięcie progowe dla

tranzystorów bipolarnych),
• mały iloczyn wzmocnienia i szerokości pasma (wada),

Sterowane są polem elektrycznym nie pobierając mocy na wejściu:
• napięciowo,
• prądowo,
• prądowo – napięciowo,
Istota efektu polowego polega na zmianie liczby nośników prądu blisko
powierzchni półprzewodnika pod wpływem pola elektrycznego przyło-
Ŝonego poprzecznie do próbki:
• pole przyłoŜone za pośrednictwem zaporowo spolaryzowa-

nych złącz P-N,
• z izolowaną elektrodą sterującą,
Strona 199
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.26 Charakterystyki przejściowe tranzystorów z izolowaną

bramką; z kanałem zuboŜanym: a) typu N, d) typu P, kanałem
wzbogacanym: b) typu N, c) typu P
Rysunek 9.27 Charakterystyka drenowa (wyjściowa) tranzystora

MOSFET z kanałem typu N
Obszary charakterystyki wyjściowej:
• obszar nasycenia,
• zachowuje się jak transkonduktancja, prąd ID jest sta-

ły dla róŜnych napięć UDS,
• obszar nienasycenia (liniowy),
• zachowuje się jak rezystor, ID jest proporcjonalny do

UDS,
Fototranzystor – fotoelektryczny przyrząd półprzewodnikowy stosowa-
ny:
• w układach wzmacniających,
• w układach generatora drgań,
Strona 200
Rysunek 9.28 Fototranzystor i jego obwód elektryczny:

a) typu N-P-N, b) typu P-N-P
Pracuje w konfiguracji wspólnego emitera z rozwartym obwodem bazy.

Promieniowanie świetlne jest skoncentrowane na obszarze złącza kolek-
torowego, spolaryzowanego w kierunku zaporowym. Przy polaryzacji
złącza emiterowego „lekko” w kierunku przewodzenia powoduje pracę
w obszarze aktywnym.
Gdy promieniowanie nie pada na tranzystor nośniki mniejszościowe
generowane są termicznie, elektrony przemieszczają się z obszaru bazy
do obszaru kolektora, dziury przedostają się z kolektora do bazy,
tworząc wsteczny prąd kolektora ICO:
I C = (1 + β )I CO + βI B
dla I B = 0
I C = (1 + β )I CO
JeŜeli w tej sytuacji na tranzystor skieruje się strumień świetlny, nastąpi

generacja świetlna dodatkowych nośników mniejszościowych, powodu-
jąc przepływ prądu wstecznego kolektora:
I C = (1 + β )I CO + I L
W wyniku działania tranzystora prąd wywołany generacją świetlną jest

zwiększony (β + 1) razy.
Strona 201
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.29 Rodzina charakterystyk kolektorowych fototranzystora
Charakterystyki fototranzystora są podobne do charakterystyk wyjścio-

wych tranzystora w konfiguracji OE. RóŜnią się jedynie zmianą para-
metru sterowania, prąd bazy został zastąpiony strumieniem świetlnym.
9.3. Wzmacniacz
Wzmacniacz, to układ elektryczny, w którym sygnał wejściowy powo-

duje pojawienie się na wyjściu sygnału o znacznie większej mocy, dzięki
róŜnicy wartości rezystancji wejściowej i wyjściowej.
U2 I2 P2
ku = ki = kp =
U1 I1 P1
Rysunek 9.30 Wzmacniacz sterowany napięciem sinusoidalnym
Charakterystyka dynamiczna wzmacniacza opisuje zaleŜność skutecznej

wartości sygnału wyjściowego do sygnału wejściowego. Teoretycznie w
całym zakresie powinna być liniowa, jednak na skutek nieliniowości
charakterystyk tranzystorów ulega zakrzywieniu dla większych wartości
sygnału wejściowego. Zakres pracy wzmacniacza odpowiada liniowemu
Strona 202
zakresowi charakterystyki dynamicznej, w którym współczynnik

wzmocnienia pozostaje stały.
Rysunek 9.31 Charakterystyka dynamiczna wzmacniacza
JeŜeli sygnał wejściowy ma przebieg sinusoidalny, to sygnał wyjściowy

ma taki sam charakter, ale przesunięty w stosunku do sygnału wejścio-
wego o pewien kąt, zaleŜny od częstotliwości sygnału wejściowego.
ZaleŜność kąta przesunięcia fazowego od częstotliwości przedstawia
charakterystyka fazowa wzmacniacza.
Rysunek 9.32 Charakterystyka fazowa wzmacniacza
Interpretację graficzną pasma przenoszenia wzmacniacza przedstawia

charakterystyka częstotliwościowa - zaleŜność współczynnika
wzmocnienia od częstotliwości sygnału wejściowego:
• wzmacniacze prądu przemiennego, nie wzmacniają sygna-

łów stałoprądowych,
• szerokopasmowe,
• selektywne – rezonansowe,
• wzmacniacze prądu stałego, pełne wzmocnienie w zakresie

najniŜszych częstotliwości od f=0,
Strona 203
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.33 Charakterystyki częstotliwościowe wzmacniaczy:

a) prądu stałego b) szerokopasmowego prądu przemiennego
c) selektywnego (rezonansowego)
Pasmo przenoszenia - róŜnica częstotliwości między dwoma punktami

charakterystyki częstotliwościowej, dla których następuje spadek
wzmocnienia o 3dB:
B = fg − fd
ku [dB]
20
17
f
fd fg [Hz]
Rysunek 9.34 Interpretacja graficzna pasma przenoszenia wzmacniacza
Sposób połączenia trzech elektrod tranzystora bipolarnego (emiter, baza,

kolektor) do obciąŜenia i źródła sygnału wpływa na właściwości
wzmacniacza:
• układ wspólnego emitera,
• sygnał doprowadzony między emiter i bazę,
• obciąŜenie włączone między kolektor i emiter,
• emiter stanowi elektrodę wspólną dla obwodu

wejściowego i wyjściowego,
Strona 204
Rysunek 9.35 Wzmacniacz w konfiguracji WE
• układ odwraca fazę sygnału wejściowego o 180°,
• zapewnia duŜe wzmocnienie napięciowe, prądowe,

mocy,
• rezystancja wejściowa jest mała,
• rezystancja wyjściowa duŜa,
• układ wspólnego kolektora,
• sygnał doprowadzony między bazę i kolektor,
• obciąŜenie włączone między emiter i kolektor,
• kolektor stanowi elektrodę wspólną dla obwodu wej-

ściowego i wyjściowego,
Rysunek 9.36 Wzmacniacz w konfiguracji WC
• wzmocnienie prądowe jest tego samego rzędu co

wzmocnienie w układzie WE,
• wzmocnienie napięciowe jest bliskie jedności,
• w zakresie małych częstotliwości nie odwraca fazy

sygnału wejściowego,
• rezystancja wyjściowa jest mała,
Strona 205
ROZDZIAŁ 9
• rezystancja wejściowa duŜa, zmniejszana bocznikują-

cym działaniem rezystorów polaryzujących bazę,
• układ transformuje rezystancję z obwodu emitera do

obwodu bazy jako rezystancję (βo+1) razy większą,
natomiast z obwodu bazy do obwodu emitera jako
rezystancję (βo+1) razy mniejszą,
• układ wspólnej bazy,
• sygnał doprowadzony między emiter i bazę,
• obciąŜenie włączone między kolektor i bazę,
• baza stanowi elektrodę wspólną dla obwodu wejścio-

wego i wyjściowego,
Rysunek 9.37 Wzmacniacz w konfiguracji WB
• nie odwraca fazy sygnału wejściowego,
• wzmocnienie napięciowe jest zbliŜone do wzmocnie-

nia w układzie WE,
• wzmocnienie prądowe jest mniejsze od jedności,
• rezystancja wejściowa (β o+1) razy mniejsza niŜ

w układzie WE,
• rezystancja wyjściowa (bo+1) razy większa niŜ w u-

kładzie WE,
Zasadę działania wzmacniacza tranzystorowego typu N-P-N małej czę-
stotliwości pracującego w układzie wspólnego emitera, opisuje rodzina
charakterystyk prądu kolektora w funkcji napięcia kolektor-emiter.
Strona 206
Rysunek 9.38 Wzmacniacz tranzystorowy w układzie OE
W obwodzie bazy źródłem sygnału wejściowego jest idealne źródło

napięcia przemiennego U1 oraz źródło polaryzacji bazy EB. W obwodzie
kolektora włączono rezystancję obciąŜenia R0 i źródło zasilające EC. Dla
uproszczenia moŜna przyjąć, Ŝe rezystancje wewnętrzne źródeł EB i EC
są równe zeru. Obwód kolektorowy składający się ze źródła i dwóch
połączonych szeregowo rezystancji: liniowej R0 i nieliniowej – tranzys-
tor, moŜna rozwiązać graficznie.
Na rodzinie charakterystyk kolektorowych rysuje się charakterystykę
roboczą wzmacniacza na podstawie dwóch punktów: punktu na osi
odciętych odpowiadającemu wartości napięcia EC oraz punktu na osi
rzędnych, odpowiadającemu wartości prądu EC/R0.
Rysunek 9.39 Analiza graficzna zasady działania wzmacniacza

tranzystorowego w układzie OE
• brak sygnału wejściowego (U1=0):
• w obwodzie bazy płynie prąd stały IB0,
• ustala się w tranzystorze pewien stan początkowy

określony na rodzinie charakterystyk IC=f(UCE) poło-
Ŝeniem punktu P -punkt pracy tranzystora,
• stała wartość prądu w obwodzie kolektora IC0,

Strona 207
ROZDZIAŁ 9
• powoduje w obwodzie spadki napięcia: UCE0, (składo-

wa stała napięcia kolektorowego), napięcia na rezy-
stancji R0,
• suma spadków napięć jest równa napięciu zasilają-

cemu EC,
• sygnał wejściowy w postaci napięcia przemiennego

U1, w obwodzie bazy wywoła prąd o amplitudzie ICM,
• punkt pracy po charakterystyce roboczej w od P’ do P”,
• powstanie składowa zmienna prądu kolektorowego ic,
• wywoła zmienny spadek napięcia na rezystancji obciąŜenia

R0ic, zmienne napięcie kolektorowe uce=-R0ic,
• składowa zmienna napięcia kolektorowego - sygnał

wyjściowy wzmacniacza uce=u2,
• dodatnim przyrostom napięcia wejściowego - dodatnie przy-

rosty prądu bazy i prądu kolektora oraz ujemne przyrosty
napięcia kolektorowego,
• pojedynczy stopień odwraca fazę napięcia wejściowego

o 1800.
W zaleŜności od elementu włączonego w obwód wyjściowy:
• wzmacniacze oporowe, obciąŜeniem jest opornik,
• wzmacniacze dławikowe, obciąŜeniem jest dławik,
• wzmacniacze transformatorowe, obciąŜeniem transformator,
• wzmacniacze rezonansowe, obciąŜeniem rezonansowym,

W celu stabilizacji punktu pracy, a przede wszystkim utrzymania stałego
wzmocnienia, niezaleŜnie od działania czynników zakłócających stosu-
jemy sprzęŜenie zwrotne, czyli oddziaływanie sygnału wyjściowego na
sygnał wejściowy.
Strona 208
Rysunek 9.40 Wzmacniacz ze sprzęŜeniem zwrotnym
Obwód sprzęŜenia zwrotnego wprowadza do obwodu wejściowego

wzmacniacza o danym współczynniku wzmocnienia sygnał sterujący
jako część napięcia wyjściowego:
βu =
Us
U 2 = k uU 1 = k u (U g + U s ) = k u (U g + β uU 2 )
U2
U2 ku
k u' = =
U g 1 − β u ku
SprzęŜenie zwrotne zmienia wzmocnienie układu:
• │1-βuku│>1, to ku’<k,
• napięcie sprzęŜenia zwrotnego skierowane przeciwnie

do napięcia sygnału wejściowego - ujemne sprzęŜenie
zwrotne;
• 0<│1-βuku│=0, to ku’>ku,
• napięcie sprzęŜenia zwrotnego w fazie z napięciem

sygnału wejściowego, - dodatnie sprzęŜenie zwrotne;
• - │1-βuku│=0, to ku’→∞,
• praca bez sygnału wejściowego Ug=0, - generator

drgań,
Strona 209
ROZDZIAŁ 9
wzmacniacz bez ujemnego

ku [-] sprzęŜenia zwrotnego
wzmacniacz z ujemnym
sprzęŜeniem zwrotnym
Kumax
0.707Kumax
Kumax
0.707Kumax
f
fd fd fg fg [Hz]
Rysunek 9.41 Charakterystyka częstotliwościowa - ujemne sprzęŜenie
U2 [V]
wzmacniacz bez ujemnego

sprzęŜenia zwrotnego
wzmacniacz z ujemnym
sprzęŜeniem zwrotnym
[V]
U1
Rysunek 9.42 Charakterystyka dynamiczna - ujemne sprzęŜenie
Ujemne sprzęŜenie zwrotne:
• zmniejsza wzmocnienie,
• stabilizuje parametry wzmacniacza,
• zmniejsza wpływ zmiany impedancji obciąŜenia na wartość

napięcia wyjściowego,
• zmniejsza zakłócenia,
• zmniejsza zniekształcenia sygnału proporcjonalnie do zmian

wzmocnienia,
• poszerza pasmo przenoszenia,

Odmianą wzmacniaczy są wzmacniacze operacyjne, których zadaniem
jest wykonywanie operacji matematycznych m.in.:
• sumowanie,
• całkowanie,
• róŜniczkowanie,
Strona 210
Rysunek 9.43 Wzmacniacz operacyjny
• wejścia symetryczne (róŜnicowe):
• wejście oznaczone minusem wejście odwracające,
• wejście oznaczone plusem - wejście nieodwracające,
• niesymetryczne wyjście,
JeŜeli do wejścia odwracającego doprowadzi się napięcie sinusoidalne,
to przesunięcie fazowe między sygnałami wejściowym i wyjściowym
będzie równe 180°. Przy doprowadzeniu napięcia do wejścia nieodwra-
cającego – brak przesunięcia. JeŜeli do obu wejść dwa identyczne
sygnały, to sygnał na wyjściu jest równy zeru.
Idealny wzmacniacz operacyjny charakteryzuje się:
• nieskończenie duŜym wzmocnieniem napięciowym,
• nieskończenie duŜą impedancją wejściową,
• zerową impedancją wyjściową,
• nieskończenie szerokim pasmem przenoszenia częstotliwoś-

ci,
• nieskończenie duŜym zakres dynamicznym sygnału,

Podstawowe parametry:
• wzmocnienie napięciowe róŜnicowe,
• wzmocnienie napięciowe sumacyjne,
• współczynnik tłumienia sygnału sumacyjnego,
• rezystancja (impedancja) wejściowa róŜnicowa,
• rezystancja (impedancja) wejściowa sumacyjna,
• rezystancja (impedancja) wyjściowa,
Strona 211
ROZDZIAŁ 9
• wejściowy prąd polaryzacji,
• wejściowe napięcia niezrównowaŜenia,
• wejściowy prąd nie zrównowaŜenia,
• dryfty: temperaturowy, czasowy wejściowego napięcia i prą-

du niezrównowaŜenia,
• parametry graniczne:
• maksymalne napięcie wejściowe,
• róŜnicowe napięcie wejściowe,
• maksymalny prąd wyjściowy,
• napięcie i moc zasilania,
• szerokość pasma częstotliwości określona częstotli-

wością graniczną, marginesem wzmocnienia i fazy,
• parametry odpowiedzi na skok napięcia:

o czas narastania,
o szybkość narastania,
o przeregulowanie (przerzut),
Rysunek 9.44 Odpowiedź impulsowa wzmacniacza operacyjnego
9.4. Generatory
JeŜeli dla danego typu wzmacniacza dodatnie sprzęŜenie zwrotne osią-

gnie krytyczną wartość, to taki układ stanie się niestabilny. Przekształca-
jąc się w źródło drgań elektrycznych, czyli układ generujący przebiegi
Strona 212
niegasnące, najczęściej okresowe sinusoidalne lub niesinusoidalne,

w zaleŜności od wartości sprzęŜenia.
Rysunek 9.45 Generator ze sprzęŜeniem zwrotnym
Wzmacniacz z dodatnim sprzęŜeniem zwrotnym, który osiągnął niesta-

bilność jest źródłem okresowych drgań elektrycznych:
Ku K u β f = 1 + j0
K u' =
1 − Ku β f
W tym przypadku wzmocnienie wzmacniacza dąŜy do nieskończoności,

czyli przy braku zewnętrznego sygnału wejściowego na wyjściu
wzmacniacza:
• pojawi się sygnał,
• wartość sygnału wyjściowego będzie niezaleŜna od zewnę-

trznego źródła sygnału,
W takich warunkach układ znajduje się w stanie generacji:
• warunek amplitudy,
• iloczyn współczynnika wzmocnienia wzmacniacza

bez sprzęŜenia i współczynnika sprzęŜenia zwrotnego:
Ku β f = 1
• warunek fazy,
• określa całkowite przesunięcie fazowe (ϕ) toru

wzmacniacza i pętli sprzęŜenia zwrotnego (ψ)
zapewniające dodatnie sprzęŜenie zwrotne:
ϕ + ψ = 2πn
Wpływ na mechanizm powstawania drgań mają układy generacyjne:
• z dodatnim stęŜeniem zwrotnym,
• z rezystancją ujemną,
Strona 213
ROZDZIAŁ 9
• ze sprzęŜeniem elektronowym,
Charakter obwodu decyduje o częstotliwości drgań:
• - generatory LC,
• częstotliwość drgań wyznacza obwód rezonansowy,
• generatory RC,
• częstotliwość drgań wyznacza filtr RC,
• generatory elektro-mechaniczne,
• częstotliwość drgań wyznaczają drgające elementy

mechaniczne, np. widełki stroikowe w generatorze
kamertonowym, oscylator kwarcowy,
Generator pod względem energetycznym jest przetwornicą energii. Po-
biera energię ze źródła prądu stałego i zamienia na energię prądu
przemiennego. Jako układ samowzbudny nie potrzebuje do wytwarzania
drgań, zewnętrznego źródła pobudzającego, generując samodzielnie prąd
przemienny o określonej częstotliwości. W zaleŜności od zastosowań
określa się wymagania dotyczące parametrów technicznych generatora:
• częstotliwość i jej stabilność,
• zakres przestrajania,
• amplitudę i jej stabilność,
• moc,
• sprawność,
Dla obwodu rezonansowego źródłem drgań jest równolegle połączenie
elementów indukcyjności i pojemności.
Rysunek 9.46 Powstawanie drgań w obwodzie rezonansowym LC
Strona 214
Kondensator przyłączony do źródła napięcia stałego ładuje się, groma-

dząc ładunki elektryczne na okładzinach – energia pola elektrycznego:
CU 2
We =
2
Jeśli do kondensatora dołączy się cewkę, to ładunki zgromadzone na

kondensatorze spowodują przepływ prądu przez cewkę. Przepływający
prąd wytworzy strumień magnetyczny - zmagazynowanie energii w polu
magnetycznym:
LI 2
Wm =
2
Cewka stanie się źródłem prądu ładującego kondensator. Prąd w obwo-

dzie LC będzie miał charakter okresowo zmienny. Część energii w ukła-
dzie jest tracona na ciepło z powodu istnienia rezystancji obwodu.
Amplituda prądu będzie nieustannie malała, aŜ do zupełnego wyczerpa-
nia się energii - drgania gasnące. Okres drgań jest wielkością stałą,
a częstotliwość drgań zaleŜy od parametrów obwodu L,C:
1
f =
2π LC
RozróŜniamy trzy zasadnicze układy generatorów LC:
• układ Meissnera (sprzęŜenie transformatorowe),
• układ Hartleya (sprzęŜenie indukcyjne),
• układ Colpittsa (sprzęŜenie pojemnościowe),

Zastosowanie w generatorze Meissnera transformatora charakteryzujące-
go się indukcyjnością wzajemną i określoną przekładnią zapewnia:
• odpowiednią wartość współczynnika sprzęŜenia zwrotnego,
• doprowadzenie części energii z obwodu drgającego do ob-

wodu tranzystora w OE zapewni przesunięcie fazy o kąt π,
• obwód anodowy zasilany ze źródła energii o stałym napię-

ciu, wymusi drgania niegasnące o stałej amplitudzie i często-
tliwości zaleŜnej od parametrów obwodu,
Strona 215
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.47 Generator Meissnera:

a) schemat podstawowy;
b) w układzie szeregowym;
c) w układzie równoległym;
d) układ praktyczny
Regulację częstotliwości uzyskuje się przez dobór wartości elementów

obwodu rezonansowego. Strojenie odbywa się przez zmianę pojemności,
poniewaŜ zmiana indukcyjności samego obwodu rezonansowego nie jest
moŜliwa.
W generatorze Hartleya występuje obwód rezonansowy z dzieloną
indukcyjnością, tranzystory pracują w układzie OE. Napięcie Us
sprzęŜenia zwrotnego pobierane jest z dzielnika indukcyjnego L1L2.
Rysunek 9.48 Generator Hartleya: a) schemat podstawowy; b) generator

szeregowy; c) generator równoległy; d) układ praktyczny
Przyjmując, Ŝe L1 i L2 są indukcyjnościami obu części cewki, oraz

pomijając wpływ tranzystora na obwód, otrzymujemy częstotliwość ge-
nerowanych drgań:
1
f =
2π (L1 + L2 )C
Regulację częstotliwości uzyskuje się przez zmianę pojemności, ze
względu na obwód rezonansowy z dzieloną indukcyjnością.
W generatorze Colpittsa obwód rezonansowy jest obwodem z dzieloną
pojemnością, tylko w wersji równoległej (w przeciwieństwie do genera-
torów Meissnera i Hartleya).
Strona 216
Rysunek 9.49 Generator Colpittsa: a) schemat podstawowy;

b) generator równoległy; c) układ praktyczny
Częstotliwość generowanych drgań:

1
f =
CC
2π L 1 2
C1 + C 2
Strojenie odbywa się przy pomocy podwójnego kondensatora strojenio-

wego, którego jedną sekcję stanowi kondensator C1, a drugą kondensator
C2. Kondensatory zapewniają w całym zakresie przestrajania stałą
wartość ilorazu C2/C1.
W generatorach elektromechanicznych wykorzystuje się własności pie-
zoelektryczne płytki kwarcowej. JeŜeli cienką płytkę kwarcową umieści
się pomiędzy płytkami metalowymi połączonymi ze źródłem napięcia
przemiennego, to wytworzone pod wpływem napięcia zmiany kształtu
płytki spowodują powstanie drgań mechanicznych. W przypadku drgań
płytki z częstotliwością rezonansową, do uzyskania drgań o duŜej
amplitudzie wystarczy niewielka siła o tej samej częstotliwości.
Rysunek 9.50 Schemat zastępczy oscylatora kwarcowego
Kondensator C0 reprezentuje pojemność oscylatora, oprawki i montaŜu.

Elementy L, R, C stanowią odpowiedniki parametrów mechanicznych
oscylatora. Drgający oscylator moŜna porównać z elektrycznym obwo-
dem rezonansowym, przy czym układ ten ma dwie częstotliwości
rezonansowe. Częstotliwość rezonansu:
• szeregowego,
• odpowiada częstotliwości rezonansu mechanicznego

płytki:
Strona 217
ROZDZIAŁ 9
1
fs =
2π LC
• stosowany w układach kwarcowych filtrów jednowstę-

gowych oraz w filtrach pośredniej częstotliwości
odbiorników komunikacyjnych,
• równoległego,
• występuje przy większej częstotliwości, zaleŜy od

wartości pojemności C0,
1
fr =
CCo
2π L
C + Co
• stosowany przy generacji stabilnych drgań elektrycz-

nych sterujących układy nadawcze oraz stanowiących
źródła napięć przemiennych o częstotliwościach wzor-
cowych w przyrządach pomiarowych,
Układ generatora RC składa się ze wzmacniacza oraz obwodu sprzęŜenia
zwrotnego utworzonego z elementów RC, którego parametry są dobrane
dla jednej określonej częstotliwości. Warunek amplitudy jest spełniony
przez odpowiedni dobór wzmocnienia wzmacniacza. W generatorach RC
najczęściej stosuje się dwie pętle sprzęŜenia zwrotnego, z których dodat-
nia zapewnia realizację warunków generacji, a ujemna stabilizację am-
plitudy drgań. W zaleŜności od zastosowania:
• generator z przesuwnikiem CR,
• generator z mostkiem Wiena,
• generatory z układem podwójnego T,
Rysunek 9.51 Schemat blokowy generatora RC: a) z obwodem

dodatniego sprzęŜenia zwrotnego; b) z obwodami ujemnego
i dodatniego sprzęŜenia zwrotnego
Strona 218
Napięcia o przebiegach niesinusoidalnych uzyskuje się przy uŜyciu ge-

neratorów drgań niesinusoidalnych - układów wytwarzających napięcia
o poŜądanym przebiegu, lub przez odpowiednie kształtowanie napięć
sinusoidalnych. Generatory drgań niesinusoidalnych pracują na zasadzie:
• dodatniego sprzęŜenia zwrotnego, podobnie jak generatory

drgań sinusoidalnych,
• dzięki wykorzystaniu właściwości elementów nieliniowych.
9.5. Prostowniki
Z punktu widzenia zastosowań układy prostownicze jako źródła energii

prądu stałego są scharakteryzowane pod względem:
• mocy urządzenia,
• sposobu zasilania,
• rodzaju sieci,
• transformatora zasilającego,
• wartości napięcia,
• stałości napięcia
• regulacji napięcia wyprostowanego,
• wagi i gabarytów prostownika itp
• wartości tętnień - braku pulsacji,
• charakterystyki zewnętrznej,
Właściwości uŜytkowe prostownika najpełniej obrazuje charakterystyka
zewnętrzna, przedstawiająca zaleŜność wartości średniej napięcia wypro-
stowanego od wartości średniej prądu obciąŜenia uwzględniająca straty
Strona 219
ROZDZIAŁ 9
napięcia na rezystancji uzwojeń transformatora (∆UR), straty komutacyj-

ne (∆Ux) i spadki napięć na zwojach (∆UD).
Rysunek 9.52 Charakterystyka zewnętrzna prostownika
Prostowanie, to proces, w wyniku, którego z przebiegu mającego wartoś-

ci dodatnie i ujemne w funkcji czasu otrzymuje się przebieg charaktery-
zujący się tylko wartościami jednego znaku. Zadaniem prostowników
jest zamiana prądu przemiennego na prąd jednokierunkowy. Zadanie od-
wrotne do prostowników spełniają falowniki, słuŜące do zamiany prądu
stałego na przemienny.
W zaleŜności od cech prostowników:
• niesterowane,
• gazotrony,
• diody próŜniowe,
• diody półprzewodnikowe,
• sterowane,
• tyratrony,
• tyrystory,
• stabilizowane,
• niestabilizowane,
• jednofazowe półokresowe,
• pełnookresowe,
• wielofazowe,
Strona 220
• w układzie mostkowym,
• lampowe,
• próŜniowe,
• gazowane, itp.
Najprostszy prostownik niesterowalny:
• źródło napięcia przemiennego,
• dioda,
• odbiornik,
Rysunek 9.53 Schemat zastępczy prostownika z diodą
Prostownik z obciąŜeniem RC charakteryzuje się:
u1 = 2U 1 sin ωt , 2U 1
iD = sin (ωt + θ ) θ = ar ctg ωRC
u 2 = u1 sin ωt , R cos θ
Rysunek 9.54 Schemat zastępczy prostownika
Rysunek 9.55 Przebiegi napięć i prądów przy obciąŜeniu R,C
Strona 221
ROZDZIAŁ 9
Prostownik przewodzi, gdy napięcie wejściowe przekracza wartość na-

pięcia na kondensatorze. Kąt fazowy - kąt włączenia, przy którym rozpo-
czyna się przewodzenie:
ϑ z = ωt1
Prostownik nie przewodzi, gdy napięcie osiągnie wartość równą zeru

przy odpowiedniej wartości kąta wyłączenia prostownika. RóŜnica po-
między kątem wyłączenia i kątem włączenia tworzy kąt przewodzenia
prostownika:
λ = ϑg − ϑz
Ponowne włączenie prostownika następuje po zrównaniu napięcia kon-

densatora i napięcia zasilającego.
Rysunek 9.56 Układ prostownika jednopołówkowego
Wartości chwilowe napięć w obwodzie zgodnie z drugim prawem

Kirchhoffa:
di d
Rd ⋅ i d + L d ⋅ = U m ⋅ sin ωt
dt
rozwiązaniem jest chwilowa wartość prądu jednokierunkowego:
Um   − Rd  
id = ⋅ cos (φ ) ⋅ sin (ωt − φ ) + sin (φ ) exp ⋅  ⋅ t  
Rd   Ld 
ω ⋅ Ld
φ = arctg ⋅
Rd
W zaleŜności od obciąŜenia trzy przypadki pracy prostownika:
• obciąŜenie czysto rezystancyjne, Ld=0 (zatem φ=0):

Um
id = ⋅ sin (ω t )
Rd
Strona 222
Rysunek 9.57 Przebiegi napięć i prądu dla Ld = 0
• obciąŜenie rezystancyjno – indukcyjne, Rd≠0, Ld≠0 (kąt

przewodzenia diody λ = π),
Rysunek 9.58 Przebiegi prądów i napięć dla R≠0, Ld≠0
W obwodzie przy tym obciąŜeniu prąd nie przestaje płynąć w chwili,

gdy napięcie źródła jest równe zeru. Fizyczną przyczyną „przeciągania”
jest samoindukcja, która powoduje pojawianie się dodatkowej SEM przy
zmniejszaniu się wartości prądu. Energia zmagazynowana w polu mag-
netycznym cewki jest częściowo zwracana do obwodu zasilania.
• obciąŜenie czysto indukcyjne, Rd=0 (kąt przewodzenia

λ=2π),
Strona 223
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.59 Przebiegi prądów i napięć dla R=0, Ld≠0
Prostowniki dwupołówkowe umoŜliwiają wykorzystanie mocy źródła

napięcia przemiennego przez cały okres. Napięcie wyjściowe charaktery-
zuje się mniejszymi tętnieniami niŜ w przypadku prostowników jedno-
połówkowych.
Układ elektryczny dla prostownika niesterowalnego dwupołówkowego
moŜe być zrealizowany jako:
• konstrukcja oparta na dwóch diodach, jednak wymaga ona

specjalnego zasilania - uzwojenie wtórne transformatora mu-
si być podzielone na dwie jednakowe części,
Rysunek 9.60 Dwudiodowy prostownik dwupołówkowy
• mostkowy, tzw. mostek Graetza, wykorzystujący cztery dio-

dy prostownicze, i pozwalający na prostowanie napięcia
z dowolnego źródła prądu przemiennego,
Rysunek 9.61 Czterodiodowy prostownik dwupołówkowy

(mostek Graetza)
Strona 224
Napięcie wejściowe jest napięciem przemiennym, czyli zmienia swój

kierunek na dodatni i ujemny, natomiast układ mostka zapewnia jedno-
kierunkowe napięcie wyjściowe. W pierwszej połówce okresu przewo-
dzą tylko dwie diody, pozostałe dwie diody są spolaryzowane zaporowo.
W drugiej połówce okresu sytuacja ulega odwróceniu - przewodzą dwie
pozostałe diody.
Rysunek 9.62 Przebiegi napięcia wejściowego Ug i wyjściowego UL
Napięcie wyjściowe prostownika jest jednokierunkowe, ale nie jest na-

pięciem stałym i wykazuje znaczne tętnienie. Konieczne jest zastosowa-
nie filtrów dolnoprzepustowych wygładzających przebieg. Rzeczywisty
przebieg wyjściowego napięcia uwzględnia spadki napięć na przewodzą-
cych diodach - poziome odcinki na osi czasu.
U2
U1
R, L 1
2C
U1
U2
2C
fo f
Rysunek 9.63 Filtr dolnoprzepustowy i jego charakterystyka
Filtr dolnoprzepustowy, składający się z opornika lub dławika włączony

szeregowo do obwodu i dwóch kondensatorów, kaŜdy o pojemności 2C
włączonych równolegle przepuszcza prąd o częstotliwości mniejszej od
częstotliwości drgań własnych, natomiast silnie tłumi prądy o częstotli-
wościach wyŜszych:
1
fo =
2π LC
Rysunek 9.64 Schemat prostownika w zasilaczu sieciowym
Kondensator filtrujący dołączony równolegle do obciąŜenia ładuje się w

czasie, gdy napięcie prostownika przewyŜsza napięcie na kondensatorze,
Strona 225
ROZDZIAŁ 9
a rozładowuje się, gdy napięcie prostownika spada poniŜej napięcia na

kondensatorze. Szybkość rozładowywania zaleŜy od stałej czasowej
RLC.
Rysunek 9.65 Przebieg napięcia wyjściowego
W celu zapewnienia małej amplitudy tętnień dobiera się wartość

kondensatora:
1
RL C =
f
Prostowniki trójfazowe wykorzystywane przy trójfazowym zasilaniu,

charakteryzują się mniejszym tętnieniem napięcia wyjściowego niŜ
prostowniki jednofazowe. Trójfazowy prostownik jednopołówkowy mo-
Ŝe działać tylko w układzie trójfazowym z przewodem neutralnym, czyli
układ źródeł napięcia (lub uzwojeń wtórnych transformatora) musi być
połączony w gwiazdę (połączenie w trójkąt nie ma przewodu zerowego).
Rysunek 9.66 Trójdiodowy prostownik jednopołówkowy
W uzwojeniu dowolnej fazy prąd moŜe płynąć tylko w jednym kierunku.

W przedziale jednego okresu napięcia źródła występują trzy impulsy
napięcia jednokierunkowego, poniewaŜ wszystkie katody są zwarte. Oz-
nacza to, Ŝe w dowolnej chwili przewodzi tylko dioda, której anoda ma
wyŜszy potencjał niŜ pozostałych. Powoduje to cykliczne przewodzenie
diod przez jedną trzecią okresu.
Strona 226
Rysunek 9.67 a) układ prostownika; b) przebieg napięcia

wyprostowanego; c) napięcie wyprostowane w przedziale jednego
impulsu
Rysunek 9.68 Napięcie wyjściowe prostownika jednopołówkowego
Trójfazowy prostownik dwupołówkowy moŜe być stosowany w dowol-

nym układzie napięcia trójfazowego - zarówno z przewodem neutralnym
jak i bez niego. Napięcie wyjściowe charakteryzuje się małą wartością
tętnienia. Energia źródła zasilania jest wykorzystywana w szerokim za-
kresie, szczególnie istotne jest to w przypadku urządzeń duŜej mocy, np.
spawarki transformatorowe (moŜliwość sterowania wartością prądu
wyjściowego).
Rysunek 9.69 Trójdiodowy prostownik dwupołówkowy: schemat

i przebiegi napięcia jednokierunkowego
W układach automatycznego sterowania urządzeń przemysłowych głów-

nie duŜej mocy, istnieje konieczność ciągłej regulacji wartości napięcia
wyjściowego lub prądu. W układach prostowniczych z diodami bezpo-
średnią regulację napięcia wyprostowanego uzyskuje się przez zmianę
przekładni transformatora lub przez włączenie rezystorów szeregowo
z obciąŜeniem. Sposoby te są jednak mało efektywne. Dlatego w ukła-
dach prostowniczych stosuje się układy sterowane.
Strona 227
ROZDZIAŁ 9
RóŜnica w stosunku do prostowników niesterowanych polega na moŜli-

wości regulacji prądu i napięcia wyprostowanego, przez zmianę kąta
otwarcia (przewodzenia) prostownika. Otwieranie prostowników w
zakresie napięć dodatnich odbywa się przez wprowadzenie do obwodu
sterującego sygnału napięciowego lub prądowego o wartości określonej
charakterystyką danego prostownika. Rodzaj i kształt sygnałów sterują-
cych zaleŜy od prostownika i charakteru obciąŜenia. Prostowniki stero-
wane są zasilane napięciem przemiennym. Wyłączenie prostownika na-
stępuje w chwili, gdy napięcie na nim uzyskuje wartość równą zeru, lub,
gdy prąd prostownika uzyska wartość mniejszą od niezbędnej do pod-
trzymania jego przewodzenia.
Tyrystor jest elementem półprzewodnikowym składającym się z czterech
warstw w układzie P-N-P-N, wyposaŜony w trzy elektrody, z których
dwie są przyłączone do warstw skrajnych, a trzecia do jednej z warstw
środkowych. Elektrody przyłączone do warstw skrajnych - katoda i ano-
da, a elektroda przyłączona do warstwy środkowej – bramka.
Rysunek 9.70 Symbol graficzny i budowa wewnętrzna tyrystora
Charakterystyka tyrystora P-N-P-N w zakresie zaporowym nie róŜni się

od charakterystyki diody. W stanie przewodzenia obwód traci własności
sterownicze, charakterystyka prądowo-napięciowa, jak dla diody
krzemowej spolaryzowanej w kierunku przewodzenia. Stany blokowania
lub przewodzenia są moŜliwe, gdy napięcie anody jest dodatnie wzglę-
dem katody. Stan blokowania występuje, gdy suma współczynników
wzmocnienia prądowego tranzystorów T1 (P-N-P) i T2 (N-P-N) jest
mniejsza od jedności.
Tyrystor przewodzi w kierunku od anody do katody. JeŜeli anoda jest na
dodatnim potencjale względem katody, to złącza skrajne typu P-N są
spolaryzowane w kierunku przewodzenia, a złącze środkowe N-P w kie-
runku zaporowym. Dopóki do bramki nie doprowadzi się napięcia, tyrys-
tor nie przewodzi prądu – stan zaporowy, niezaleŜnie od znaku napięcia
anoda - katoda.
Doprowadzenie do bramki dodatniego napięcia względem katody spo-
woduje przepływ prądu bramkowego i właściwości zaporowe środkowe-
go złącza zanikają w ciągu kilku mikrosekund - "zapłon" tyrystora. Ty-
Strona 228
rystor przewodzi prąd nawet, jeśli napięcie do bramki nie jest juŜ
przyłoŜone. Traci te właściwości po zaniku prądu przewodzenia, wów-
czas konieczny jest ponowny zapłon tyrystora.
Rysunek 9.71 Charakterystyka tyrystora; I –blokowanie, II – niestabilne

przełączanie, III - stabilne przewodzenie,
Parametry statyczne obwodu bramki określa się na podstawie zaleŜności

prądu bramki od napięcia bramka-katoda przy rozwartym obwodzie
głównym:
• maksymalny prąd i napięcie nieprzełączające (ograniczają

obszar nieprzełączenia),
• napięcie i prąd przełączający (ograniczają od dołu obszar

wyzwalania),
• maksymalny dopuszczalny prąd i napięcie,

Parametry dynamiczne - właściwości w trakcie procesu włączania i
wyłączania:
• czas załączania (przedział czasu od czoła impulsu przełącza-

jącego bramki do chwili osiągnięcia przez napięcie anodowe
określonej wartości),
• czas wyłączenia (czas odzyskania przez tyrystor właściwości

blokowania),
• stromość narastania prądu przewodzenia,
Strona 229
ROZDZIAŁ 9
• stromość narastania napięcia blokowania,

Układy wyzwalania tyrystorów:
• układy pierwszego rodzaju,
• regulowany przesuwnik fazowy ALFA (układy RC

i RL),
• sinusoidalny przebieg sterujący,
• układ formujący (generator impulsów) przetwarza

przebieg sinusoidalny na ciąg impulsów o odpowied-
nim kształcie i wartości,
• układy drugiego rodzaju,
• sinusoidalny przebieg sterujący przetwarzany na ciąg

impulsów opóźnionych o kąt α. Impulsy te wyzwala
generator impulsów bramkowych,
Im wcześniej nastąpi wyzwolenie tyrystora, tym większe są średnie
wartości prądu i napięcia wyprostowanego. Najwcześniej w chwili
odpowiadającej początkowi dodatniej półfali napięcia zasilającego.
Rysunek 9.72 Napięcie wyjściowe prostownika sterowanego

(zakreskowana powierzchnia - ilość energii dostarczonej do odbiornika)
Kąt liczony od tej chwili do chwili wyzwolenia - kąt opóźnienia włącze-

nia. Przejście sinusoidy napięcia przez zero - stan zaporowy, ponowne
włączenie impulsem sterującym następuje przy dodatniej półfali napięcia
następnego cyklu. Zmieniając kąt opóźnienia regulujemy napięcie
wyprostowane, od zera do pełnej wartości średniej, tak jak w przypadku
prostownika niesterowanego.
Strona 230
Rysunek 9.73 Układ jednofazowego prostownika
W zaleŜności od obciąŜenia róŜne napięcia wyjściowe:
• obciąŜenie czysto rezystancyjne (R≠0, L=0, E=0) spadek na-

pięcia na przewodzącym tyrystorze pominięto,
Rysunek 9.74 Przebiegi prądów i napięć
• obciąŜenie R≠0, L=0, E≠0 - np. ładowanie akumulatora

przez rezystor szeregowy,
Rysunek 9.75 Przebiegi napięć i prądu z obciąŜeniem R,E
• obciąŜenie R≠0, L≠0, E=0 - odpowiada np. zasilaniu

obwodu wzbudzenia silnika prądu stałego,
Strona 231
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.76 Przebiegi napięć i prądu z obciąŜeniem R, L
Indukcyjność łagodzi przebieg narastania prądu, powodując wzrost cza-

su jego przepływu przez tyrystor. Przewodzenie prądu odbywa się czę-
ściowo przy ujemnej półfali napięcia zasilającego. W celu zachowania
ciągłości przepływu prądu w obwodzie obciąŜenia włącza się „diodę
gaszącą”.
Rysunek 9.77 Prostownik sterowany z indukcyjnością i diodą gaszącą
Tyrystory znalazły zastosowania w wielu dziedzinach, jako:
• sterowniki prądu stałego, w stabilizatorach napięcia stałego,
• sterowniki prądu przemiennego, w technice oświetleniowej,
• łączniki i przerywacze prądu stałego i przemiennego – w au-

tomatyce napędu elektrycznego, układach stabilizacji,
• przemienniki częstotliwości – w automatyce silników induk-

cyjnych, technice ultradźwięków,
• układy impulsowe – w generatorach, urządzeniach zapłono-

wych silników spalinowych,
Zalety:
• małe rozmiary, niewielka masa,
• duŜa odporność na wstrząsy i naraŜenia środowiskowe,
• moŜliwość pracy w temperaturach dodatnich i ujemnych,
• spadek napięcia na elemencie przewodzącym 0,6…1,6 V,
• krótki czas przejścia ze stanu zaporowego w stan przewo-

dzenia i na odwrót,
Strona 232
Wady:
• jednokierunkowe przewodzenie,
• "wygasanie" tyrystora po zaniku prądu przewodzenia, wy-

magające ponownego "zapłonu" prądem bramki (w niektó-
rych zastosowaniach staje się zaletą),
9.6. Stabilizatory
Niestabilizowane wielkości fizyczne ulegają zmianom wskutek działania

zdeterminowanych lub przypadkowych wymuszeń obciąŜeniowych,
sterowania, zakłóceniowych w tym m.in.:
• napięcia wejściowego,
• czasu,
• temperatury otoczenia,
Konieczne jest zastosowanie urządzeń zapewniających niezmienność
określonej wielkości fizycznej w pewnych zakresach lub utrzymywanie
jej w określonym stosunku do innej, uznanej za wzorcową – tj.
stabilizatorów:
• napięcia,
• prądu,
• temperatury,
• prędkości obrotowej silników,
• częstotliwości generatorów,
W elektronicznych urządzeniach zasilających główną rolę odgrywają
stabilizatory napięcia i prądu, których głównym zadaniem jest dostarcze-
nie napięcia lub prądu stabilnego mało wraŜliwego na zmiany.
Ze względu na zasadę działania:
Strona 233
ROZDZIAŁ 9
• regulacyjne, (pracują na zasadzie porównywania wartości

napięcia stabilizowanego i przyjętego napięcia odniesienia),
• parametryczne (pracują na zasadzie zmiany parametrów ele-

mentu stabilizującego w funkcji napięcia lub prądu),
• mieszane,
Parametry stabilizatorów:
• nominalna wartość napięcia wyjściowego i jego tolerancja,
• maksymalny prąd wyjściowy,
• maksymalny prąd zwarcia,
• zakres dopuszczalnych zmian napięcia wejściowego,
• współczynnik stabilizacji napięciowej (im mniejsza jego

wartość tym lepiej),
• współczynnik stabilizacji prądowej (obciąŜeniowej),
• rezystancja wyjściowa,
• sprawność energetyczna,
z 1 o
δ
3 w s 2
-
A
Rysunek 9.78 Schemat blokowy stabilizatora regulacyjnego;

1-człon wykonawczy, 2- sprzęŜenie zwrotne,
3-źródło sygnału wzorcowego
Stabilizują przebiegi:
• stałe, zmienne,
• napięcia, prądu,
• wartości maksymalnej, średniej, skutecznej,

Człon wykonawczy (transformator, tyrystor, tranzystor, prostownik re-
gulowany) jest sterowany sygnałem róŜnicowym. Teoretycznie równym
zeru, gdy wielkość stabilizowana na wyjściu odpowiada sygnałowi
wzorcowemu:
Strona 234
δ = w−s
Obwody ujemnego sprzęŜenia zwrotnego, zapewniają porównanie wyj-
ściowego sygnału stabilizowanego z wzorcowym sygnałem źródła.
Sygnał sterujący oddziałuje na element regulacyjny, którego zadaniem
jest przeciwdziałanie niepoŜądanym zmianom.
Stabilizatory parametryczne:
• napięcia stałego, przemiennego,
• prądu stałego, przemiennego,
• półprzewodnikowe,
• jonowe,
• dławikowe,
• ferromagnetyczne,
• transformatorowe,
Charakteryzują się brakiem zewnętrznego obwodu sprzęŜenia zwrotne-
go, czyli zmiana określonego parametru elementu stabilizującego prze-
ciwdziała czynnikom destabilizującym.
Rysunek 9.79 Stabilizator: napięcia, prądu
W stabilizatorach napięcia elementy stabilizujące są włączane równole-

gle z obciąŜeniem, natomiast w stabilizatorach prądu szeregowo. Jakość
stabilizacji napięcia określa współczynnik stabilizacji:
dU we U wy dI we I wy
Ku = Ki =
dU wy U we dI wy I we
W stabilizatorach szeregowych:
Strona 235
ROZDZIAŁ 9
• stabilizowane jest napięcie wyjściowe zarówno przy

zmianach napięcia wejściowego jak i zmianach prądu
obciąŜenia,
• występuje brak zabezpieczenia układu regulacyjnego przed

przeciąŜeniem i zwarciem na wyjściu (wada),
• istnieje konieczność zastosowania dodatkowych elementów

zabezpieczających,
Stabilizatory równoległe charakteryzują się:
• element regulacyjny jest zabezpieczany przed przeciąŜeniem

(zaleta),
• małą stabilnością (wada),
• niewielką sprawnością (wada),
• niezaleŜnie od wartości prądu obciąŜenia pobierają z układu

zasilającego prąd znamionowy (wada),
Stabilizator napięcia - idealne źródło napięcia, stabilizator prąd idealne
źródło prądu. Niestety parametry rzeczywistych stabilizatorów róŜnią się
od parametrów źródeł idealnych, poniewaŜ:
• napięcie wyjściowe stabilizatorów napięcia jest funkcją na-

pięcia wejściowego, prądu wyjściowego (obciąŜeniowego)
i temperatury,
• prąd wyjściowy stabilizatorów prądu jest funkcją napięcia

wejściowego, napięcia wyjściowego i temperatury,
Rysunek 9.80 Charakterystyka przejściowa przy Iwy,T=const

stabilizatora napięcia i stabilizatora prądu
Strona 236
Rysunek 9.81 Charakterystyka wyjściowa przy Uwe,T=const

stabilizatora napięcia i stabilizatora prądu
Rysunek 9.82 Parametryczny stabilizator napięcia z diodą Zenera
Traktując układ jako dzielnik napięcia składający się z rezystancji R,

rezystancji diody RD i nieobciąŜony rezystancją RL:
∆U wy
RD =
∆I D
Przyrost napięcia wyjściowego jest wynikiem przyrostu napięcia wej-

ściowego wyznaczonym przez rezystancje R i RD:
 RD  ∆U wy  RD 
∆U wy = ∆U we   ⇒ = 
 R + RD  ∆U we  R + RD 
∆U wy  RD 
SU = ⇒ SU =  
∆U we  R + RD 
Zmiana napięcia wejściowego powoduje zmiany prądu diody, przy ma-

łych zmianach napięcia wyjściowego - napięcie Zenera. W celu uzyska-
nia stabilizacji naleŜy zapewnić mały współczynnik stabilizacji napięcia,
duŜą wartość rezystancji R i małą diody Zenera. Zwiększając rezystancję
R poprawia się współczynnik stabilizacji, ale zmniejsza się wartość
prądu wyjściowego.
Strona 237
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.83 Graficzna ilustracja właściwości stabilizatora z diodą

Zenera
Rysunek 9.84 Stabilizator wykorzystujący wtórnik emiterowy
Zastosowanie tranzystora umoŜliwia zwiększenie wartości rezystora R,

nie powodując zmniejszenia prądu wyjściowego, poniewaŜ wartość wyj-
ściowa prądu jest duŜa nawet przy bardzo małym prądzie bazy IB, będą-
cym prądem obciąŜenia:
I wy = I B (β + 1)
U wy = U Z − U BE
9.7. Wybrane czujniki

do pomiaru
wielkości nieelektrycznych
Obecnie we wszystkich dziedzinach nauki i techniki posługuje się po-

miarami elektrycznymi wielkości nieelektrycznych. W przemyśle, mier-
nictwo elektryczne wielkości nieelektrycznych usprawnia kontrolę pro-
dukcji, przyczynia się do podnoszenia jakości i uzyskania oszczędności
Strona 238
czasu. Ułatwia kontrolę procesów produkcyjnych, umoŜliwia dokonywa-

nie pomiarów w miejscach niedostępnych, sygnalizuje zaburzenia, itd.
Jako główne wielkości nieelektryczne są mierzone:
• czas i częstotliwość (czas trwania zjawiska, kolejność, jed-

noczesność i częstotliwość zjawisk),
• wymiary geometryczne (długość, odległość, grubość, wyso-

kość, poziom, chropowatość powierzchni, objętość),
• siły i momenty (statyczne i dynamiczne, liniowe, obrotowe,

gnące, skręcające, napręŜenia powierzchniowe, ścinające),
• ciśnienia (statyczne, udarowe),
• prędkości i przyśpieszenia (liniowe, obrotowe),
• moc, praca , energia, sprawność (mechaniczna, cieplna),
• ciepło (ilość ciepła, przepływ, temperatura),
• własności fizyko-chemiczne materii,

Pomiary wielkości nieelektrycznych przy zastosowaniu metod elektrycz-
nych charakteryzują się moŜliwością:
• przeprowadzenia pomiarów w miejscach niedostępnych,
• automatyzacji pomiarów danej wielkości i jej zmian

w czasie,
• automatycznego uwzględnienia poprawek w czasie rzeczy-

wistym,
• sumowania nierównomiernie zmieniającej się w czasie wiel-

kości nieelektrycznej,
• dokonania pomiarów procesów niezmiennych, wolnozmien-

nych, szybkozmiennych,
• dokonania pomiarów w duŜym zakresie zmian wielkości

mierzonej bez zmiany metody pomiarowej i urządzeń
pomiarowych,
• dokonania pomiarów przyrządami elektrycznymi (unifikacja

pomiarów),
Strona 239
ROZDZIAŁ 9
• duŜą czułością i dokładnością pomiarów,
• prostotą pomiaru i przesyłaniem danych do dalszej obróbki

procesowej,
Rysunek 9.85 Zasada pomiaru wielkości nieelektrycznych
W układach tych między czujnikiem, na który działa mierzona wielkość

fizyczna, a miernikiem znajduje się układ przetwarzający (przetwornik)
słuŜący do zmiany wielkości elektrycznej czujnika na prąd lub napięcie.
Rysunek 9.86 Schemat blokowy przyrządu pomiarowego do pomiaru

wielkości nieelektrycznej
Przetworzenie mierzonej wielkości nieelektrycznej w wielkość

elektryczną następuje w przetworniku pomiarowym:
• parametrycznym (biernym); mierzona wielkość nieelek-

tryczna powoduje zmianę parametru elektrycznego np. re-
zystancji, indukcyjności, pojemności, częstotliwości,
• metoda mostkowa,
• metoda kompensacyjna (róŜnicowa),
• generacyjnym (czynnym); zmiana mierzonej wielkości

nieelektrycznej powoduje powstanie stałej lub zmiennej siły
elektromotorycznej - źródło prądu elektrycznego,
• metoda wykorzystująca galwanometr,
Strona 240
• metoda wykorzystująca miliwoltomierze o duŜej re-

zystancji wewnętrznej,
Wielkość charakteryzująca przetwornik pomiarowy - funkcja przenosze-
nia (transmitancja) określa charakterystykę pracy wyraŜając związek
pomiędzy wielkością wyjściową i wejściową:
dY
Y = f (x ) ς=
dX
JeŜeli czułość zaleŜy od wielkości wejściowej X to charakterystyka prze-
twornika jest nieliniowa.
W wielu procesach przemysłowych konieczne jest przeprowadzenie po-
miarów temperatury z duŜą czułością, dokładnością oraz krótkim czasem
pomiaru. Do pomiarów temperatury i wielkości z nią związanych słuŜą
przetworniki termometryczne:
• przetworniki rezystancyjne metalowe i półprzewodnikowe

(termistory).
• przetworniki ogniwa termoelektryczne (termopary),

W przetwornikach rezystancyjnych termometrycznych wykorzystuje się
zaleŜność rezystywności przewodników od temperatury, przy załoŜeniu,
Ŝe ciepło wydzielane w przetwornikach jest nieznaczne w porównaniu z
ciepłem otrzymywanym z pomiaru. Podstawowym warunkiem stawia-
nym materiałom, uŜywanym do budowy przetworników rezystancyj-
nych, jest duŜy, stały temperaturowy współczynnik rezystancji elektrycz-
nej przy duŜej rezystywności (platyna, nikiel, miedź).
Rysunek 9.87 Termometr w układzie mostka

a) układ dwuprzewodowy
b) układ trójprzewodowy
Po zrównowaŜeniu mostka, rezystancja czujnika:
Strona 241
ROZDZIAŁ 9
R3
Rt = R2
R4
W układzie trójprzewodowym wyeliminowano błąd spowodowany

zmianą rezystancji przewodów łączących, powstały na skutek zmian
temperatury otoczenia. Jeśli wymagana jest dokładność rzędu +/-1%,
mostek moŜe być niezrównowaŜony, pomiaru dokonujemy w sposób
ciągły przez odczyt prądu galwanometru wyskalowanego w 0C. Nato-
miast przy dokładności 0.01% naleŜy za kaŜdym razem wyrównowaŜyć
mostek.
Miernikami w termometrach rezystancyjnych są przyrządy ilorazowe,
w których odchylenie przyrządu zaleŜy od ilorazu prądu w cewkach,
czyli pośrednio jest funkcją rezystancji czujnika i temperatury mierzonej.
I 
α = f1  1  = f 2 (Rt ) = f 3 (t )
 I2 
Rysunek 9.88 Termometr w układzie logometrycznym

a) układ dwuprzewodowy
b) układ trójprzewodowy
Innym sposobem pomiaru temperatury jest moŜliwość zastosowania

układów pomiarowych z wykorzystaniem termometrów termoelektrycz-
nych.
Strona 242
Rysunek 9.89 Pomiar siły termoelektrycznej miliwoltomierzem

a) układ z termostatem b) układ bez termostatu
c) układ z puszką kompensacyjną
Siłę termoelektryczną moŜna zmierzyć miliwoltomierzem wyskalowa-

nym w 0C przy określonej rezystancji czujnika i przewodów łączących,
lub zastosować dodatkową rezystancję korygującą włączoną szeregowo:
RV + Rcz + R p + Rd
Et = U
RV
W układzie bez termostatu nie ma stałej temperatury, występuje błąd

spowodowany róŜnicą temperatur zimnej spoiny i temperatury, przy
której miernik był wyskalowany. Wynik koryguje się dwoma sposobami:
• przez ustawienie wskazówki miliwoltomierza w połoŜeniu

zerowym przy temperaturze zimnej spoiny,
• przez odczytanie z tablic siły termoelektrycznej odpowiada-

jącej temperaturze odczytanej z miernika i dodanie do niej
siły termoelektrycznej odpowiadającej róŜnicy temperatur
spoiny i temperatury stałej,
W układzie z puszką kompensacyjną słuŜącą do kompensacji wpływu
temperatury otoczenia (t1) stosuje się mostek zasilany napięciem stałym
z prostownika. Rezystory R2, R3, R4, wykonane są z manganianu o stałej
rezystancji, a rezystor R1 wykonany z miedzi lub niklu zmienia swoją
rezystancję pod wpływem zmian temperatury otoczenia.
Rezystory mostka są tak dobrane, Ŝe w temperaturze 200C napięcie
między punktami C i D jest równe zeru. Zmiana temperatury otoczenia
powoduje pojawienie się napięcia UCD, które dodaje się do siły termo-
elektrycznej, zapewniając prawidłowy odczyt temperatury mierzonej.
Strona 243
ROZDZIAŁ 9
Prędkość obrotową moŜna wyznaczyć metodą bezpośrednią i optyczną.

W metodzie bezpośredniej konieczne jest mechaniczne połączenie
elementu pomiarowego z obiektem badanym. Elementami pomiarowymi
w tym zastosowaniu są, elementy elektromaszynowe automatyki: prądni-
ce prądu stałego i prądu zmiennego, czujniki impulsowe magnetyczne
i optyczne. W elektrycznych układach napędowych oraz w układach
z silnikami spalinowymi prądnice tachometryczne są elementami sprzę-
Ŝenia zwrotnego, słuŜą do stabilizacji zadanej prędkości obrotowej. Prąd
przepływający przez uzwojenie stojana wytwarza pole magnetyczne,
o danym strumieniu, w którym obraca się twornik. SEM indukowana
w tworniku:
e g = k1 Φ n
jest proporcjonalna do prędkości obrotowej, strumienia magnetycznego

wytworzonego przez magnesy trwałe.
Rysunek 9.90 Prądnica prądu stałego
Podstawowymi parametrami prądnicy jest zaleŜność napięcia wyjścio-

wego w funkcji prędkości obrotowej oraz liniowość prądnicy. Określona
jako odchylenie rzeczywistej charakterystyki napięciowej w funkcji
prędkości obrotowej od wartości teoretycznej. Prądnica tachometryczna
prądu stałego jest wyposaŜona w komutator, dzięki któremu na wyjściu
otrzymuje się napięcie prądu stałego. Wadą jest szybko zuŜywający się
element stykowy – komutator.
W prądnicach prądu przemiennego, częstotliwość prądu indukowanego
w uzwojeniach zaleŜy od prędkości obrotowej i liczby par biegunów:
pn
f =
60
Rysunek 9.91 Pomiar prędkości obrotowej
Strona 244
Magnes trwały przymocowany do obiektu badanego wzbudza w tarczy

prądy wirowe, będące źródłem momentu napędowego:
M n = ck pγΦ 2 n
ck stała zaleŜna od konstrukcji,

p liczba par biegunów
γ konduktywność materiału tarczy,
φ strumień magnetyczny,
n prędkość obrotowa,
Przy skręceniu bębna spręŜynka wytwarza moment zwrotny:
M z = csα
W stanie równowagi:
M n = M z ⇒ α = kn
k współczynnik proporcjonalności
W układach napędowych wymagających dokładnego utrzymania pręd-
kości obrotowej (niezaleŜnie od zmian temperatury i czasu pracy) stoso-
wane są cyfrowe mierniki prędkości. Istota działania polega na zliczaniu
impulsów wytwarzanych za pomocą mechanicznej tarczy sprzęgniętej
z wałem silnika.
Pomiary impulsowe magnetyczne wykorzystują zasadę indukcji magne-
tycznej Faradaya. Na wale maszyny osadzona jest tarcza z Ŝelaza z na-
cięciami. W sposób nieruchomy w stosunku do tarczy zamocowany jest
czujnik indukcyjny w postaci cewki z magnesem stałym. Obracający się
wał powoduje indukowanie się SEM o częstotliwości zaleŜnej od liczby
nacięć na tarczy. Prędkość obrotową określa się bezpośrednio mierząc
licznikiem impulsy w określonym czasie.
Rysunek 9.92 Czujnik indukcyjny
Strona 245
ROZDZIAŁ 9
Ruch obrotowy koła zębatego zmienia wartość indukcyjności poprzez

zmiany napięcia wyjściowego, ze względu na zmianę częstotliwości pro-
porcjonalną do prędkości obrotowej.
W celu prawidłowej analizy kierunku obrotów umieszcza się dwa czujni-
ki optoelektroniczne przesunięte wzajemnie, o 90°, które przekazując
odpowiednie sekwencje sygnałów i określają kierunek prędkości:
Rysunek 9.93 Zasada wykrywania kierunku obrotów
W metodzie optoelektronicznej tarcza z nacięciami wiruje przecinając

strumień świetlny w czujniku złoŜonym z nadajnika – fotodiody i od-
biornika – fotoelektroda. Sygnałem wyjściowym jest sygnał ciągu impul-
sów prostokątnych.
Rysunek 9.94 Pomiary optoelektroniczne
Przekształcenie sygnału impulsowego na standardowy sygnał prądowy

lub na napięciowy przeprowadza się w układzie całkującym złoŜonym
np. ze wzmacniacza stałoprądowego.
Rysunek 9.95 Przekształcenie sygnały impulsowego na stałoprądowy
W celu prawidłowej współpracy z analogowym regulatorem prędkości

obrotowej naleŜy zastosować przetwornik f/U (częstotliwość - napięcie).
Strona 246
Rysunek 9.96 Przetworniki f/U
Napięcie wejściowe podawane jest na komparator, który zamienia kształt

napięcia wejściowego na przebieg prostokątny. Pobudzając generator
monostabilny, wytwarzający ciąg impulsów o okresie zaleŜnym od czę-
stotliwości napięcia wejściowego.
T
1 I ⋅ tw
U0 = I0 ⋅ R I0 = ∫
T 0
I (t )dt =
T
= I ⋅ f ⋅ tw
U 0 = I ⋅ R ⋅ f ⋅ tw
Rysunek 9.97 Średnia wartość napięcia wyjściowego
Czujniki hallotronowe do pomiaru prędkości obrotowej wykorzystują

zjawisko Halla, czyli odchylanie strumienia elektronów w polu magne-
tycznym. Umieszczając prostopadłościenną płytkę materiału półprze-
wodnikowego w polu magnetycznym przy jednoczesnym wymuszeniu
przepływu elektronów w płaszczyźnie prostopadłej do linii sił pola mag-
netycznego (prąd IV) poprzez napięcie zasilające, wymusi się zmianę
potencjału (UH) w trzeciej płaszczyźnie prostopadłej do obu
poprzednich.
Strona 247
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.98 Interpretacja powstania zjawiska Halla
Rysunek 9.99 Schemat działania czujnika Halla
Element Halla (zbudowany z materiału charakteryzującego się właści-

wościami hallotronowymi np. z arsenku indu czy antymonku indu) mon-
towany jest na płytce metalowej w polu magnesu trwałego wyposaŜone-
go w magnetowody. Pole magnetyczne i przyłoŜone napięcie do czujni-
ka Halla powodują powstanie napięcia pomiarowego. Wprowadzenie
ekranu pomiędzy czujnik Halla, a magnes spowoduje zmianę reluktancji
szczeliny powietrznej. Linie sił pola magnetycznego zamykane są w ob-
rębie magnetowodów, powodując zerowanie sygnału pomiarowego.
Rysunek 9.100 Interpretacja graficzna powstania zjawiska Halla
„Zamiana" strumienia indukcji magnetycznej w napięcie Halla w płytce

wstępnie spolaryzowanej prądem jest genezą zjawiska Halla, tzn. przez
cienką półprzewodnikową płytkę przepływa prąd, powodując powstanie
strumienia indukcji za pomocą siły Loretza, prostopadłej do kierunku
Strona 248
przepływu prądu. Następuje zmiana liczby ładunków na obu końcach

płytki, czyli róŜnica potencjałów tworzy napięcie Halla.
Rysunek 9.101 Czujniki prądu z otwartą pętlą sprzęŜenia
Zjawisko to wykorzystuje się do bezstykowego pomiaru prądu, ponie-

waŜ napięcie Halla jest proporcjonalne do prądu pomiarowego. Prąd
w rdzeniu jest źródłem strumienia indukcji, w którego szczelinie umiesz-
czona jest płytka, spolaryzowana prądem ze źródła prądowego IC.
Wskutek namagnesowania rdzenia występują błędy pomiarowe wynika-
jące z remanentu magnetycznego, osiągając maksimum dla nasyconego
obwodu magnetycznego. W celu uniknięcia błędów pomiaru wprowadza
się sprzęŜenie zwrotne sygnału wyjściowego.
Rysunek 9.102 Czujniki prądu ze sprzęŜeniem zwrotnym
Zastosowanie pętli sprzęŜenia zwrotnego:
• indukcja magnetyczna utrzymuje się blisko wartości zero,
• nie następuje zjawisko remanentu,

Czujniki z otwartą pętlą odwzorowują napięcie Halla proporcjonalnie do
mierzonego prądu, natomiast sprzęŜenie zwrotne zapewnia powstanie
prądu IS proporcjonalnego do napięcia Halla, kompensującego pole
indukcji magnetycznej wytworzonej przez prąd mierzony. Prąd IS jest
mniejszy od prądu pomiarowego IP.
Do pomiaru przemieszczeń liniowych wykorzystuje się czujniki rezys-
tancyjne, w których połoŜenie suwaka na rezystorze zaleŜy od mierzonej
długości. Za pomocą galwanometru mierzona jest wartość prądu
w obwodzie.
Strona 249
ROZDZIAŁ 9
Rysunek 9.103 Pomiar długości czujnikiem rezystancyjnym
U
Ig = = f (x )
R1 + Rg
Do pomiaru przemieszczeń liniowych moŜna wykorzystać czujniki in-

dukcyjne, w których podstawowymi elementami są cewka z rdzeniem
i ruchoma zwora zaleŜna od oporu magnetycznego układu.
Rysunek 9.104 Czujniki indukcyjne: a) podstawowy, b) róŜnicowy,

c) transformatorowy
Przesunięcie części ruchomej czujnika powoduje zmianę jego

indukcyjności:
z2
L≈ Sµ 0
δ
L – indukcyjność czujnika [H],
z – liczba zwojów,
S – powierzchnia nabiegunnika [cm2],
δ – szczelina [cm].
Strona 250
W czujniku róŜnicowym otrzymano większą czułość, czyli uniezaleŜnio-

no się od wpływu warunków temperaturowych i zmian napięcia zasilają-
cego. W czujniku transformatorowym zrealizowane jest galwaniczne
oddzielenie obwodu zasilania od obwodu pomiarowego. W zaleŜności
od połoŜenia zwory (S, δ) indukuje się w obwodzie pomiarowym odpo-
wiednia SEM.
Rysunek 9.105 Schemat układu pomiarowego z czujnikiem róŜnicowym
Strona 251
ROZDZIAŁ 9
Strona 252
`
10 Literatura pomocnicza
ROZDZIAŁ 10
Barlik R., Nowak M., Technika tyrystorowa, Warszawa, WNT 1997.

1. Bolkowski St., Elektrotechnika teoretyczna – teoria obwodów
elektrycznych, Warszawa. WNT 1986.
2. Chwaleba A., Poniński M., Siedlecki A., Metrologia elektryczna,
Warszawa. WNT 1979r.
3. Kiełsznia R., Pilatowicz A., Zielińska A., Elektrotechnika i elek-
tronika dla nieelektryków, Warszawa WNT 1999.
4. Kamiński G., Kosk J., Przyborowski W., Laboratorium maszyn
Elektrycznych, Warszawa, Oficyna PW 1999r.
5. Koziej E., Sochoń B., Elektrotechnika i elektronika, Warszawa
PWN 1982.
6. Kukurba H., Śliwa A., Zbiór zadań z elektrotechniki. PWN
Warszawa 1983
7. Majerowska Z., Zbiór zadań z elektrotechniki, Warszawa. PWN
1984.
8. Majewski P., Ocioszyński J., Zbiór zadań z podstaw elektro-
techniki i miernictwa elektrycznego, Warszawa. WPW 1979.
9. Michałowski K., Przyjałkowski A., Elektrotechnika z elektro-
niką, WNT, Warszawa 1978.
10. Przeździecki F., Elektrotechnika i elektronika, Warszawa. PWN
1974.
11. Szumanowski A., Wykład z przedmiotu Elektrotechnika i elek-
tronika,
12. Wasiluk W., Maszyny i Urządzenia Elektryczne, Warszawa.
Skrypt PW 1976r.
13. Instrukcje laboratoryjne wykorzystywane w procesie dydaktycz-
nym opracowane w Zakładzie Napędów Wieloźródłowych,
Instytut MRC, wydział SiMR, Politechnika Warszawska.
Strona 254

PDF

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Ireneusz Krakowiak

Opiniodawca: prof. dr hab. inŜ. Jerzy OCIOSZYŃSKI

Projekt okładki: Norbert SKUMIAŁ, Stefan TOMASZEK

Projekt układu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ

Skład tekstu: Magdalena BONAROWSKA

Publikacja bezpłatna, przeznaczona dla słuchaczy Studiów Podyplomowych

Copyright © 2012 Politechnika Warszawska

Utwór w całości ani we fragmentach nie moŜe być powielany

Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O.,

1. Obwody prądu stałego ....................................... 9

2. Obwody magnetyczne ...................................... 31

3. Obwody prądu przemiennego

4. Stany nieustalone w obwodach RLC ................ 87

6. Urządzenia elektryczne niewirujące .............. 115

7. Urządzenia wirujące prądu stałego................ 129

8. Urządzenia wirujące prądu przemiennego .... 151

9. Elektronika – wybrane zagadnienia ............... 183

10. Literatura pomocnicza.................................. 253

1.1. Prawa i właściwości

Zmiana stanu elektrycznego ciała jest związana z przemieszczaniem się

Rysunek 1.1 Interpretacja przepływu prądu elektrycznego

Zdolność wykonania pracy określa energia powstała przez jej zmagazy-

• przewód dodatni - elektrony wpływają do źródła,

• przewód ujemny - elektrony wypływają ze źródła,

Rysunek 1.2 Obwód elektryczny

Zamknięcie wyłącznika w obwodzie elektrycznym spowoduje przepływ

• pierwszego rodzaju (im więcej swobodnych elektronów za-

• drugiego rodzaju (przepływ prądu „ruch jonów dodatnich -

Rysunek 1.3 Przewodniki elektryczne

Wielkość fizyczna charakteryzująca prąd elektryczny:

Prąd elektryczny uzyskuje wartość jednego ampera, jeŜeli płynąc przez

• o znikomym przekroju kołowym,

• czasu trwania przepływu:

Pole elektryczne występuje w przestrzeni otaczającej ładunek elektrycz-

Rysunek 1.4 Pole elektryczne w otoczeniu ładunku

Pole elektrostatyczne podobnie jak pole grawitacyjne jest polem „wekto-

nia pola głównego ale wzajemne oddziaływanie. Kierunek działania siły

• jeŜeli ładunki są jednoimienne - odpychanie ładunków,

• jeŜeli ładunki są róŜnoimienne - przyciąganie ładunków,

Rysunek 1.5 Linie sił pola elektrycznego

Na ładunki elektryczne umieszczone w polu elektrycznym działają siły

Wielkości charakteryzujące pole elektryczne to m.in.:

• natęŜenie pola, jest wektorem skierowanym zgodnie z kie-

• potencjał - miara pracy, jaką naleŜy wykonać przenosząc

• róŜnica potencjałów (napięcie między dwoma punktami po-

• siła elektromotoryczna (SEM); zdolność źródła do wytwo-

• działanie pola magnetycznego,

• przemianę termiczną (zjawisko termoelektryczne),

• działanie mechaniczne (zjawisko piezoelektryczne),

Rysunek 1.6 Interpretacja graficzna napięcia na rezystancji

Rysunek 1.7 Obwód ze źródłem rzeczywistym

Rysunek 1.8 Obwód nierozgałęziony prądu stałego z dwoma źródłami

Rysunek 1.9 Węzeł obwodu rozgałęzionego

Rysunek 1.10 Rozpływ prądów w obwodzie równoległym

W kaŜdym obwodzie elektrycznym moŜna wydzielić obwód zamknięty,

Rysunek 1.11 Oczko obwodu rozgałęzionego

Rysunek 1.12 Elementarny obwód elektryczny

Przy stałej wartości siły elektromotorycznej wytworzonej przez źródło

Rysunek 1.13 Charakterystyka zewnętrzna źródła prądu

Praca źródła prądu:

• rezystancja odbiornika jest nieskończenie duŜa,

• rezystancja jest zerowa,

• zaciski źródła są zwarte,