ARISTOTLE ETHICS

Telos
Ang pilosopiya ni Aristoteles ay nagpapakita ng kaayusan sa mundo. “Bumabagay ang
mga bagay.” Ang itlog ng manok ay nagiging manok at hindi nagiging kalabaw. Ang buto ng
sitaw ang nagiging halamang sitaw at hindi punong kawayan. Itong kaisipan na may dahilan
(telos) ang mga bagay bagay ang tinatawag nateleolohiya. Galing sa salitang Greyego
na telos, ibig sabihin ay tinutunguhan (end/goal).
Ngayon, ang pagpapakatao ay isang gawain. Ang lahat ng gawain ay may telos. May
kalikasan sa taong tumungo sa kaligayahan: eudaimonia. Ibig sabihin, “Ang taong maligaya ay
may buhay na maganda ang daimon”[1] Pero, iba’t iba ang akala nating magpapaligaya sa atin.
Mayroong nag-aakalang makukuha ang kaligayahan sa nibel ng laman. Ang iba naman ay sa
pamamagitan ng pagkakamal ng maraming pera. O di kaya ay sa pagbubuo ng magandang
pangalan sa lipunan.
Pero, ang mga nasabing pamamaraan ay naglalagay sa tao sa matinding delikadong
pagka-bitin. Isa sa esensyal na karakter ng isang tao ang pagiging malaya. Kung naka-base ang
kaligayahan sa ibang bagay, tulad ng laman, pera, at pagtingin ng ibang tao, hindi ka na
kumikilos nang malaya. At binabasag mo ang iyong pagka-taong malaya. May naidudulot ngang
ligaya ang laman, pera, at reputasyon, pero bitin na bitin kumpara sa maibibigay na ligaya ng
pagiging isang ganap na tao.

Etika: Ang Arete ng Pagpapakatao

Ang pinaka-kompletong aklat ni Aristoteles tungkol sa etika ay may pamagat
naNicomachean Ethics (may kaugnayan sa pangalan ng kanyang tatay at ng kanyang anak). Isa
ito sa mga klasiko pagdating sa pilosopiyang moral at hanggang ngayon ay isang
maimpluwensyang pananaw. Hindi naman nagbibigay si Aristoteles ng
kompletongrecipe pagdating sa pagpapaka-mabuting-tao. Sa tingin niya, wala namang
makapagbibigay ng ganito. Na sabihing, “gawin mo ito o iyan, at magiging mabuti ka na!”

Kaligayahan
Sinimulan ni Aristoteles ang kanyang aklat sa isang obserbasyon na ang lahat na kilos ng
tao ay mayroong mga ninanais na kahahantungan. Ngayon, ang ibang kilos ng tao ay ginagawa
lamang para sa iba pang mas mataas na hangarin natin. Halimbawa, nagpapakapuyat ang isang
estudyante hindi dahil sarap na sarap siya sa pagpupuyat. Mas madalas ginagawa ito ng isang
estudyante upang makapasa sa exam sa Logic, halimbawa. Ginagawa niya ito upang makapasa
sa kurso, para makatapos sa pag-aaral, magkaroon ng Bachelor’s Degree sa larangan ng
pilosopiya, at balang araw ay magkaroon ng maayos na trabaho. Mahalaga ito sa kanya dahil
magbibigay ito ng pagkakataon para siya ay kumita ng pera, at marami pang iba. Subalit, itong
sunod-sunod na “hangarin” ay hindi pwedeng walang katapusan. Kaya nga, ang pinakamahirap
sagutin sa mga katanungan ng buhay ay “ano ba ang totoong gusto ko sa buhay ko?” “Para saan
ba ang mga ginagawa ko sa buhay?” “Saan ako makakahanap ng kahulugan?”
Ang sagot dito ay madali lamang: ang talagang nais ng isang tao aykaligayahan. Ang
ginamit na termino ni Aristoteles para dito ay eudaimonia. Saan nga ba nagtatago
si happiness? Malimit natin itong naitatanong lalo na sa panahong “emo” tayo. Saan ba
mahahanap ang mistulang nakatagong kaligayahan? Kasama ba ito sa mga pwedeng bilhin ni
Anne Curtis, kasama ang isang artista at ang buong bar?
Para sa mga sinaunang Griyego, sa dahilan ng isang bagay nakadepende ang tunay na
kahulugan. Ito rin ang basehan ng mabuti at masama ng isang bagay. Ang isang mabuting
karpentero ay yuong ginagampanan ang kanyang tungkulin sa pagkakarpentero. Ang isang
maayos na mata ay iyong maayos ang paningin. Ganon rin, ang isang mabuting tao ay
nangangahulugan ng pagtupad sa kanyang pagiging isang tao. Ano naman yan? Ano ang
bumabagay sa isang tao? Ano itong kilos na naiiba at nagpapaiba sa atin kumpara sa ibang
nilalang?
Sigurado, hindi ito sa pagpapasarap. Sapagkat kahit ang mga hayop ay mayroon ring
ganitong oryentasyon. Sa huling bahagi ng kanyang aklat, sinabi ni Aristoteles:

Happiness, therefore, does not lie in amusement; it would, indeed, be strange if the end were
amusement, and one were to take trouble and suffer hardship all one’s life in order to amuse
oneself. For, in a word, everything that we choose we choose for the sake of something else—
except happiness, which is an end. Now to exert oneself and work for the sake of amusement
seems silly and utterly childish(NE, 10.6).

Sa pagsasabing ang “sarap” ay hindi katumbas ng “kaligayahan”, gustong sabihin ni Aristoteles

na ang pagkahilig sa mapagpasarap na buhay ay delikadong bisyo. Kusang darating ang “sarap”
sa isang taong mabuti. Pero, kung “sarap” o “aliw” ang pinagtutuunan mo ng pansin, kapag ito
ang parati mong hinahanap, hindi mo na rin malalaman kung ano ang dapat.
Ngayon, para saan nga ba ang buhay ng isang tao? Sinagot ni Aristoteles ang
katanungang ito sa isa sa pinaka-sentro ng kanyang etika: “We state the function of man to be a
certain kind of life, and this to be an activity or actions of the soul implying a rational principle,
and the function of a good man to be the good and noble performance of these” (NE 1.7). May
ilang mahahalagang punto sa mga pangungusap na ito ang kailangang bigyan ng paliwanag. Una,
hindi tayo ang nagbigayng “dahilan” sa ating buhay. Ang dahilan ng buhay ng tao ay andyan na
kasama ng ating pagiging tao. Itong “dahilan” na ito ang kondisyon ng posibilidad na maging iba
tayo sa mga bato, halaman, hayop, whiteboard marker, computer, at iba pa. Pangalawa, gustong
sabihin ni Aristoteles na ang kahulugan ng buhay ng isang tao ay nakasalalay sa gawaing
pagpapakatao, isang gawaing nangangailangan ng kahusayan o excellence. Ang kaligayahan ay
hindi natutulog sa pansitan, sa halip ito ay natatagpuan sa pagsasagawa ng maayos na buhay.
Katulad ng isang koponan. Hindi isang panalo lang, kampeon ka na. Ganon rin daw sa buhay ng
tao. Hindi isang araw ka lamang nagpapaka-mabuting tao, bukas hindi na. Kailangan nito ng
kahusayan na nakukuha sa pagsasanay araw araw na buhay.
Pangatlo, ang paglalarawan nito ng kahulugan ng buhay ay nangangahulugan ng isang uri
ng buhay na naaayon sa isang plano o istratehiya na ginagabayan ng katwiran. Kaya nga, ang
maayos na buhay ay hindi lamang puro gawa. Parating magkasama ang pag-iisip at
pagsasagawa. Iyan ang tinatawag ng mga sinaunang Griyego na techne, “pag-unawang
gumagawa at paggawang umuunawa.”

Arete: Nakasanayan Karakter

Ang isang mabuting tao ay hindi lamang gumagawa ng mabuti, sa halip, sa pamamagitan
ng pagsasanay, siya ang taong tinubuan ng disposisyon o kasanayan sa paggawa ng mabuti.
Maiisip natin ang isang nagbabayad ng tamang buwis—hindi dahil maluwag iyon sa kanyang
kalooban, kundi dahil ayaw niyang mahuli ng gobyerno. Ang isang totoong moral na tao, para
kay Aristoteles, ay masaya at laging handang huwag mandaya ng buwis dahil alam niya itong
tama. Kaya nga, ang isang nahubog na ang moralidad ay nakikita sa kanyang mga motibasyon,
mga hangarin, mga gusto, at mga hindi gusto. Ang isang mabuting tao ay natutuwa sa mabuti, at
napapangitan sa masama. Parang isang dalubhasang musikero na aliw na aliw sa magandang
musika, pero sumasakit naman ang tenga sa mga basurang tunog.
Ang konsepto ng mabuti ay pwedeng matutunan sa eskwela, pero ang tunay na karakter
ay natututunan sa pamamagitan ng pagsasagawa. Isa nga itong phronesis. Isang praktikal na
karunungan. Parang sa pamimisekleta. Maaaring matutunan ang mga pundamental na konsepto
ng pamimisekleta sa pamamagitan ng “salita ng isang tagapag-turo”. Pero, hinding hindi ka
makakapamisekleta kung hindi ka mamimiseklata. Hawig dito ang pagpapakabuting tao. Kung
gusto mong magkaroon ng lakas-loob, kailangan ng paulit-ulit na pagsasanay ng lakas-loob.
Kung gusto mong maging “studious”, hindi pwedeng hindi ka mag-aaral. Mahalaga nga ang
pagsasanay sa mga gawaing moral.

Arete: Ang Meson

Kung ang mabuti ay nasa pagsasanay, ano ang dapat pagsanayan ng isang
nagpapakabuting tao? Dito pumasok ang konsepto ng meson o medyo-medya (the doctrine of the
mean). Ang medyo-medya ay nasa pagitan ng dalawang kalabisan.“Moral virtue is concerned
with passions and actions, in which excess is a form of failure, and so is defect, while the
intermediate is praised and is a form of success”(NE 2.6). Sa madaling salita, ang isang
mabuting tao ay gumagalaw sa pagitan ng dalawang kalabisan. Hindi bago ang konsepto ng
“moderation” sa mga sinaunang Griyego. Kahit sina Homer ay may ganitong konsepto. Pero, si
Aristoteles ay nagibay ng kanyang kakaibang pormulasyon.

Kilos Bisyo (sobra) Birtud (medyo- Bisyo (kulang)

medya)
Tapang sa pagharap Walang ingat Matapang Duwag
sa panganib
Pagdanas ng sarap Makasariling Mahinahon Kill-Joy
paglalayaw
Pagbibigay ng pera Bulagsak sa pera Pagiging bukas-palad Madamot
Pagsasabi ng totoo Kayabangan Totoo sa sarili Pagpapababa sa sarili
tungkol sa sarili

Ang mga halimbawa sa itaas ay nagpapakita ng ideya ni Aristoteles tungkol sa totoong mabuti.
Ang walang ingat, ang duwag, at ang matapang ay lahat natatakot. Ang walang ingat ay
nagkukunwaring walang takot, at mamaya’y susugod bigla bigla. Ang duwag ay walang pagpigil
sa takot. Siya ang kinokontrol ng takot. Ang matapang naman ay hinaharap, inaangkin, at
dinisiplina ito upang magawa niya ang mabuti at maiwasan ang kahihiyan. Ang totoong
matapang ay hindi padalus-dalos. Hindi porke’t hindi lumalaban ay duwag. Kung minsan, ang
taong matapang ay tinatatawag ng pagkakataong h’wag munang umimik o lumaban. “Kung ang
taong nagtitiis at natatakot sa nararapat, dahil sa tamang dahilan, ayon sa paraan at panahon na
nararapat… iyong taong iyon ay matapang” (Mga Sinaunang Griyego, 126).

Itong medyo-medya (mean) ay hindi katulad sa matematika na matatagpuan sa kalahati.

Kung ibibigay ko, halimbawa, lahat ng pera ko sa kawang-gawa nagpapakita ito ng
kabulagsakan sa pera. Kung hindi naman ako magbibigay at mayroon naman akong pwedeng
ibigay, kadamutan naman ang tawag doon. Pero, hindi ito nangangahulugang ibibigay ko ang
kalahati ng aking mga ari-arian sa kawang-gawa at tapos na ang istorya; mabuting tao na ako.
Kaya nga, hindi sapat na alam natin ang ideya ni Aristoteles na ang mabuti ay nasa gitna ng
dalawang sobra. Paano iyon malalaman? Paano natin malalaman ang mabuti sa partikular na
sitwasyon?
Ang masasabi lamang ni Aristoteles, “it is determined by a rational principle, and by that
principle by which the man of practical wisdom would determine it”(NE 2.6). Sa puntong ito,
makikita natin ang koneksyon ng “karunungang intelekwal” at “karunungang praktikal”. Ang
isang taong may praktikal na karunungan ay kayang manimbang kung ano ang nararapat gawin
sa isang partikular na sitwasyon. At, mayroon rin siyang karunungan upang malaman kung
paano ito isasagawa. Kailangan daw dito, ayon kay Aristoteles, ang katalinuhan at pagiging
praktikal. Dito mahalaga ang mga naunang karanasan. Gumagalaw ang taong may karunungang
praktikal sa mga naunang karanasan. Iba nga raw ang “karunungang-larawan” sa “karunungang-
karanasan”.
Ang kikilatis ay ang aisthesis: isang uring pagtanaw at pagdama. Hindi masusukat, kundi
matatanaw lamang at madarama ang gitna, sapagkat ang pinaka-gitna ay walang pagmamalabis o
pagkukulang. Sapagkat ang gitna ay isang uring sukdulan. Ganyan ang pagka-gitna ni
Aristoteles, ang tanyag na mesotes.