Vous êtes sur la page 1sur 129

La vicuña ecuatoriana y su entorno

Ecuador mamallaktapi tiyak wikuña


paypak kuskapi

Noé F. Rodríguez González y Antonio Morales de la Nuez (coordinadores)


LA VICUÑA ECUATORIANA Y SU ENTORNO

Esta publicación recoge de manera completa, sintética y pedagógica la información más


relevante de la vicuña en el país y particularmente en la Reserva de Producción de Fauna
Chimborazo (RPFCh). Sin duda constituye un aporte fundamental a la conservación de
la especie y orienta a las comunidades locales a involucrase positivamente y con mayo-
res elementos técnicos en cuanto a su manejo.

De una manera amigable y casi imperceptible, se traslada al lector a las frías y sorpren-
dentes planicies del Arenal, quedando atrapado en una lectura que hace sentir la magia
FDXWLYDGRUDGHHVWDHVSHFLHVLOYHVWUH6XVUHTXHULPLHQWRVFRQÀLFWRV\UHODFLRQHVHFRVLV-
témicas con su entorno la han apropiado de un nicho muy particular, frágil y único en
Ecuador. Por esta razón, con el deber de asumir responsablemente su introducción, y con
ODKRVSLWDOLGDGTXHQRVFDUDFWHUL]DSRGHPRVD¿UPDUTXHHVWDVYLFXxDVVRQGH¿QLWLYD-

P
mente ecuatorianas, y por lo tanto representan nuestro patrimonio.

R
$O VHOHFFLRQDU OD LQLFLDWLYD ³6RVWHQLELOLGDG DPELHQWDO \ HFRQyPLFD HQ EDVH GHO SHU¿O

Ó
productivo y sanitario de la Vicugna vicugna en la RPFCh” en el marco del Mecanismo
de Fondos Concursables del Proyecto de Sostenibilidad Financiera del SNAP, se buscó

L
saldar una deuda pendiente que desde hace tiempo se mantenía con la especie y con el

O
área. Y es precisamente este documento uno de los instrumentos que nos permite avan-
zar en ese camino, respondiendo a varias interrogantes para el manejo responsable de

G
una especie de “altísima nobleza” y uno de los objetos de conservación más importantes
para la Reserva.

O
Sin embargo, este manual no es más que una pequeña síntesis de un enorme trabajo que
ha propiciado el personal de la Escuela Superior Politécnica de Chimborazo (ESPOCH)
y de la Dirección Provincial del MAE Chimborazo, y que evidentemente va más allá. El
censo de vicuñas, una mayor caracterización de la especie, el análisis de las poblaciones,
la asistencia técnica internacional y la articulación multiactorial entre el Estado Central,
Gobiernos Autónomos Descentralizado, cooperantes, academia y comunidades, son fac-
tores que robustecen la gestión del área y favorecen los vínculos regionales, lo cual nos
coloca en una posición más competitiva.

Nos quedan varios retos aún por resolver, pero sin duda este documento nos ofrece
varias herramientas que nos permitirán garantizar poblaciones saludables y disminuir la
FRQÀLFWLYLGDGDQLYHOORFDOD¿QGHJDUDQWL]DUODVRVWHQLELOLGDGGHODYLFXxDHQHOODUJR
plazo.

Zornitza Aguilar
Coordinadora del Proyecto de Sostenibilidad Financiera de Áreas Protegidas.
ECUADOR MAMALLAKTAPI TIYAK WIKUÑA PYPAK KUSKAPI

Kay rikuchika tukuy alli willaytami tantachin ñukanchik mamallaktapi tiyak wiku-
ña wiwa hawamanta shinapash imallina Reserva de Producción de Fauna Chimborazo
(RPFCh) ukupi tiyakta yachankapak. Shinami kaykunaka achka alli kashka kay wiwata
wakaychinkapak shinapash ñanta rikuchinmi ayllu llaktakuna allita rikushpa chakruri-
chunkuna ashtawanpash allita yachaspa chay wiwata apana hawamanta.

Allilla shinapash sumaktami kayta rikuk risak runakunataka yaykuchinchik chay chiri
shinapash sumak allpa pampakunaman, chashnami kayta rikuk runaka cushilla risak
kay sumak sacha wiwa hawamanta. Paypak mutsurykuna, makanakuykuna shinapash
shuktak kunawan tantanakuymi rurashka paykunapak allilla sumak kawsanata kay
Ecuador mamallaktapika. Chay mantami, ashka rurana kunata yachaspami sumakta
A

shinapash kuyaywan, willay tukunchikmi kay wikuña kunaka ñukanchik mama llakta
Ecuadorpi tiyak wiwami ni tukunchik, shinapi kay wiwaka ñukanchikpak patrimonio
N

nishkami kan.
I

Tawka yuyaykunamanta akllakushpaka akllarirkami “Sostenibilidad ambiental y eco-


R

QyPLFDHQEDVHGHOSHU¿OSURGXFWLYR\VDQLWDULRGHOD9LFXJQDYLFXJQDHQOD53)&K´
U

kayka tiyakmi karka Mecanismo de Fondos Concursables del Proyecto de Sostenibi-


lidad Financiera nishka SNAP shutiwan tiyak ukupi, chashnami tikrachikrirka shuk
K

manu tiyashkata ashka ñawpa punlla kunamanta kay wiwakunawan shinapash chay
kuskakunawan. Kashnami rikuchin kay killka paymi kan shuk hillay kay ñanpi pu-
Y

ULQNDSDNNXWLFKLQPLWDZNDWDSX\NXQDWDLPDOOLQDND\³NDSDN´ZLZDWDDSDQDNDVKNDWD
A

shinapish imashina wakaychinkapak paykunata.


Y

Shina kashpapash, kay killkami kan shuk uchilla rikuchik tukuy llankaykunata ruras-
hka hawa chay Escuela Superior Politécnica de Chimborazo (ESPOCH) ukupi llankak
runakuna shinallatak chay kuskata pushak runakunapish, ashtawan ruranakuna tiyan-
rikmi. Wikuñakunata yupay, ashtawan kay wiwamanta riksi yachay, kawsakkunata
yuyana, yachakkuna shinapish mama llaktata pushak, markakunata pushakkuna, ayllu
llaktakuna tantanakushkakuna paykunami ashka sinchita rurankuna kay kuskata shina-
pish tantanakuyta rurankuna tukuy kunawan, kashnami kanchik ashka kamanakukkuna.

Kashnami sakirin ashka ruraykuna llankankapak, shinallatak kay killka ñukanchi-


kman kunmi tawka hillaykunata kaykunami yanapanka alli llankaykunata rurashpa
katinkapak chashnallatak uchillayachinkapak llakikunata chay ukukunapi chashnami
wikuña wiwata ashka kipa punllakunapak sumakta wakaychishun.

=RUQLW]D$JXLODU
3UR\HFWRGH6RVWHQLELOLGDG)LQDQFLHUDGHÈUHDV3URWHJLGDVQLVKNDWDSXVKDN
CRÉDITOS
La vicuña ecuatoriana y su entorno/Ecuador mamallaktapi tiyak wikuña paypak kuskapi
©Proyecto de Sostenibilidad Financiera para el Sistema Nacional de Áreas Protegidas
©Escuela Superior Politécnica de Chimborazo, Facultad de Ciencias Pecuarias
©Programa de la Naciones Unidas para el Desarrollo
Coordinadores:
Antonio Morales-delaNuez
Noé F. Rodríguez González
Fotografías, ilustraciones y colaboraciones:
Antonio Morales-delaNuez (ESPOCH) Jane C. Wheeler (CONOPA)
Bernard Faye (CIRAD) Ministerio del Ambiente Ecuador
Byron Aucancela Maritza Vaca Cárdenas (ESPOCH)
Carlos Gutiérrez Cabrera (ULPGC) Noé F. Rodríguez González (ESPOCH)
CITES Ossian Lindholm
Corporación Yunguilla Pauline Charruau (UNIL; Vetmeduni Vienna)
Diego Cusquiculma (MAE) Paúl Tito (MAE)
S

Dirección Provincial MAE Chimborazo Pedro Vaca Cárdenas (MAE)


Gaukhar Konuspayeva (al-Farabi KazNU)
O

Corrección de estilo:
Proyecto de Sostenibilidad Financiera del Sistema Nacional de Áreas Protegidas
T
I

Traductores al Kichwa:
Juan Carlos Simbaina Solano
D

Antonio Sagñay
Byron Chacaguasay Cepeda (coordinador) María Aucancela
É

Editado por:
R

MFC/PSF Ministerio del Ambiente de Ecuador, PNUD, ESPOCH


Hecho en Ecuador, Primera edición,
C

enero 2017. ISBN 978-9942-8611-1-5


Diagramación e impresión:
ASTERISCO D.G. (593) 2 604 3278 /(593) 995 022 784
asteriscodg@yahoo.com
Revisado por:
Augusto Jara Justiniani (Gobierno Regional de Cusco, Perú)
Domingo Hoces Roque (Convenio vicuña; GECS-IUCN)
Jane C. Wheeler (CONOPA)
Este documento ha sido elaborado dentro del proyecto “Sostenibilidad ambiental y eco-
nómica en base al perfil productivo y sanitario de la Vicugna vicugna en la Reserva de
Producción de Fauna Chimborazo (RPFCh)”, y está orientado a las comunidades campe-
sinas localizadas en la RPFCh y su zona de amortiguamiento, de las provincias de Bolívar,
Chimborazo y Tungurahua (Ecuador).
Esta iniciativa fue parte de los proyectos productivos en áreas productivas del Mecanismo
de Fondos Concursables del Proyecto de Sostenibilidad Financiera (PSF) liderado por
el Ministerio del Ambiente de Ecuador, con la financiación del Fondo Mundial para el
Medio Ambiente (GEF por sus siglas en inglés) y con la asistencia técnica del Programa
de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD).
Para su reproducción total o parcial se requiere autorización del MAE, PNUD y ESPOCH.
CONTENIDO
Capítulo 1. Los camélidos 3
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Cesar Camacho León, Noé F. Rodríguez González.
Capítulo 2. Situación de las vicuñas en Ecuador 15
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Noé F. Rodríguez González.
Capítulo 3. Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos 19
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,

C
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE), Antonio Morales-delaNuez.
Capítulo 4. Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh 27

O
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,

N
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE), Noé F. Rodríguez González.

T
Capítulo 5. Otras especies animales de importancia en la RPFCh 33

E
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Dirección Provincial MAE Chimborazo, Noé F. Rodríguez González.

N
Capítulo 6. Importancia de la conservación de los páramos sobre los

I
recursos hídricos 49

D
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,

O
Dirección Provincial MAE Chimborazo, Antonio Morales-delaNuez.
Capítulo 7. Legislación en torno a la vicuña y su medio 57
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Dirección Provincial MAE Chimborazo, Antonio Morales-delaNuez.
Capítulo 8. Comportamiento de la vicuña 67
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Nelson Duchi Duchi, Antonio Morales-delaNuez.
Capítulo 9. Manejo de la vicuña 79
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Luis Hidalgo Almeida, Noé F. Rodríguez González.
&DStWXOR6LWXDFLRQHVFRQÀLFWLYDVHQOD53)&K 95
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Luis Fiallos Ortega, Antonio Morales-delaNuez.
CHARIK
Shuk yachay. Chantasu wiwakuna 3
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Cesar Camacho León, Noé F. Rodríguez González.
Ishkay yachay. Imashinatak wikuñakuna Ecuador llaktapi kawsan 15
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Noé F. Rodríguez González.
Kimsa yachay. RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun 19
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE), Antonio Morales-delaNuez.
Chusku yachay. Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak 27
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE), Noé F. Rodríguez González.
K

Pishka yachay. RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi 33


I

Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,


R

Dirección Provincial MAE Chimborazo, Noé F. Rodríguez González.


A

Sukta yachay. Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami 49


Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
H

Dirección Provincial MAE Chimborazo, Antonio Morales-delaNuez.


C

Kanchis yachay. Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa 57


Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Dirección Provincial MAE Chimborazo, Antonio Morales-delaNuez.
Pusak yachay. Wikuña kawsaymanta 67
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Nelson Duchi Duchi, Antonio Morales-delaNuez.
Iskun Yachay. Wikuña wiwata imashina ayninamanta 79
Antonio Morales-delaNuez, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Luis Hidalgo Almeida, Noé F. Rodríguez González.
Chunka yachay. Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi 95
Noé F. Rodríguez González, Maritza L. Vaca-Cárdenas, Byron Chacaguasay-Cepeda,
Luis Fiallos Ortega, Antonio Morales-delaNuez.
1

O
L
U
Capítulo 1.

T
Los camélidos

Í
P
Shuk yachay.

A
Chantasu wiwakuna

Antonio Morales-delaNuez
Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Cesar Camacho León
Noé F. Rodríguez González

3
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Quiénes son y dónde viven Pikunatak, maypitak kausankuna

En el mundo existen siete especies de ca- Mama pachapika tiyanmi kanchis chanta-
mélidos. Los conocidos como “camélidos su wiwakuna. Riksishkakunamikan paya
del Viejo Mundo” (tribu Camelini) son el mamapachamanta nishpa (tribu Camelini)
kaykunami dromedario nishka (Camelus
dromedario (Camelus dromedarius) que dromedarius) kawsanmi África sinapash
habita en África y Oriente Medio, y el ca- Oriente Medio nishka llaktakunapi, shi-
mello bactriano doméstico (Camelus bac- napash camello bactriano doméstico ni-
trianus) y camello bactriano salvaje (Ca- shka (Camelus bactrianus) sinallatak ca-
mello bactriano salvaje nishka (Camelus
melus ferus) que se encuentran en Asia. Se ferus) tiyankunami rikurinkunami Asia
reconoce el primero por presentar una sola apya yalapi. Puntakunaka shuk tsutu lu-
joroba, mientras que los segundos presen- muta charinkuna, kipakunaka ishki tsutu
tan dos. De acuerdo a estudios genéticos, lumuta charinkuna. Shuktak yachaykuna
rikuchinkunami camello bactriano salva-
el camello bactriano salvaje (C. ferus) no je (piña wiwa), kaykunaka mana runaku-
es el ancestro de las otras dos especies ca- nawan kawsak chantasu wiwakunapak
mélidas domésticas anteriores. sapichukan.

4
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Las cuatro especies restantes son la llama Kutin chusku laya chantasu wiwakunaka
(Lama glama), la alpaca (Vicugna pacos), kanmi llama (Lama glama), allpaka (Vicug- 1
el guanaco (Lama guanicoe) y la vicuña na pacos), wanaku (Lama guanicoe) wiku-
(Vicugna vicugna). Viven en Argentina, ña (Vicugna vicugna). Argentina, Bolivia,

O
Bolivia, Chile, Perú y Ecuador. En el caso Chile, Perú, Ecuador, mamallaktakunapimi
kawsankuna. Wanaku wiwaka Ecuador

L
del guanaco no habita en Ecuador, pero
existe una población en Paraguay. mamallaktapika mana kawsanchu, shina-

U
pash Paraguay mamallaktapi yachakku-
naka wanaku wiwa tiyan ninkunami.

T
Í
P
A
C

Estas especies son llamadas en conjun- “Camélidos sudamericanos” nishka wi-


to “camélidos sudamericanos” o también wakunami shutichishka kankuna, shinallatak
conocidas como “camélidos del Nuevo “mushuk pachamanta chantasu wiwakuna”
Mundo” (tribu Lamini), siendo las dos (tribu Lamini) shutichishkapish kankuna.
primeras domésticas, mientras que las dos Llamawan allpakawanka, runakunawan
últimas son silvestres. La domesticación kawsakkunami kan, kutin kipakunaka sa-
de las especies silvestres dio origen a las chakunapi kasawkunami kan. (Wanakuka
domésticas (guanaco a la llama; vicuña a kurkami llama kawsachun; wikuñaka kurka-
la alpaca). mi allpaka kawsachun).

5
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Tikrachispa mikuk wiwakunamantaka


Diferencias con los rumiantes Chikan chikanmi kan

Rumiantes y camélidos no pertenecen a la Wiksamanta tikrachispa mikuk wiwakuka


misma familia. Una diferencia interna es mana ayllukunachu chantasu wiwaku-
nawanka. Shinami rikurin wiksamanta
que los rumiantes tienen 4 compartimen- tikrachispa mikuk kunaka, wiksa ukupi
tos digestivos, mientras que los camélidos chusku chikan chaupik wiksata charinku-
presentan 3 (C1, C2 y C3). Algunas otras na, mana shina chantasu wiwakunaka cha-
rinkunami wiksa ukupi kimsa chikan chau-
diferencias importantes que se ven a sim- pik wiksata (C1, C2 y C3). Shuktak chikan
ple vista son: chikan rikuikunapash kaykunami kan:

6
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Hábitat Kawsaypacha
1
Los camélidos son animales que tienen la Chantasu wiwakunaka chakishka kus-
peculiaridad de adaptarse muy bien a lu- kakunapi, hiritsa kawsay pacha kuna-

O
gares áridos y ambientes marcadamente pipish hatun imataykunata charinkuna,

L
adversos, como por ejemplo: shina:

U
T
Í
P
A
C

En estas zonas, a diferencia de otros Kay wiwakunaka kay kuskakunapika kai-


animales herbívoros, producen un bajo shuk wiwakunawan chimpapurashpaka
impacto ambiental, y contribuyen a la mana pachamamata llakichinkunachu, ma-
conservación de estos ecosistemas fácil- ypika kawsashpapish, allpakuna yurakuna,
mente alterables. chakra kunata kushichispami kawsankuna.

7
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Productos e importancia cultural Kapukuna shinallatak imashina tanta-


nakun kawsay pachawan

Han sido especies muy importantes para el Kay wiwakunaka sumakmi charinkapak ru-
ser humano, aportando: nakunapakka, kay kunaka churankunami:

También se utiliza el estiércol como com- Ashtawanpash ismataka hapinkunami nina-


bustible y como abono; los huesos para fa- ta apichinkapak shinapash murukunata tar-
bricar utensilios para tejer, joyería o instru- punkapak; tullukunataka rurankunami awa-
mentos musicales; los tendones para hacer nakunata; aychapi churanakunata shinapash
sogas; y las piedras estomacales (bezoares) takinakunata; ankukunata waskata rurankapak;
como objetos rituales. En el caso de dro- shinapash wiksa ukupi tiyak rumitaka (be-
medarios y bactrianos, además se puede zoares) hapinkunami willkakunata rurankapak.
aprovechar su leche y montar en ellos. En Kutin dromedarios shinallatak bactrianos
nishka wiwakunamantaka, hapinkunami ñu-
esos lugares donde estos animales son na-
ñuta shinapash paykunapi tiyarinkapak. Kay
tivos, han sido por tanto muy importantes
wiwakunaka kay mamallaktakunapika, llacta
y han contribuido durante miles de años wiñaykunami kankuna, wakin llaktakunapika
a la vida y economía de los pueblos que waranka waranka watakunatami tukuy kaw-
habitan zonas áridas, y también a su cultu- saipi llankashpa kawsashkakuna. Shinallatak,
ra. Así, los camélidos sudamericanos fue- kay chantasu wiwakunaka anchayupaykunami
ron muy importantes en el Tahuantinsuyo, karkakuna kay hatun Tahuantisuyu markapi-
siendo el rebaño protegido por los dioses ka, chashnallata kay kanchawiwakunaka
de las montañas sagradas (Apus). Apukunapak kamachashkami kashkakuna.

8
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Camélidos sudamericanos: diferencias Chantasu wiwakuna: chikan chikan shuk-


entre especies tak wiwakunawan 1

Llama (Lama glama): Llama (Lama glama):

O
Es la especie de camélido sudamericano Urin suyupi kawsak chantasu wiwakunaka, ha-

L
más grande, pudiendo llegar a pesar más tun hatun kunami, paykunaka aychakunaka llas-

U
de 120 kg., y presenta una cabeza volumi- hanmi nin, kallnami shuk pachak ishkay chunka
kilogramos nishkata llashak kunami kashka.

T
nosa con orejas en forma de media luna o Hatun hatun umatapish, hatun chawpikilla shi-
JXLQHR 6H FUtD SDUD SURGXFLU FDUQH ¿EUD

Í
na rinrin tapashmi charikuna kan. Paykunataka
y además puede ser útil para transportar aychata, millmata surkunkapak charinkuna,

P
carga. En general la llama “Q´ara” o “pe- shinallatak imakunata apachinkapakmi charik

A
lada” es de carga, y la variedad “Chaku” kashka. Shinallatak “Q´ara” nishka llamataka
apachinkapakmi charinkuna, kutin “Chaku”
R ³ODQXGD´ SURGXFH ¿EUD 7DPELpQ VH UH-

C
nishka llamataka millmakunata surkunkapak
FRQRFH OD YDULHGDG ³6XUL´ FRQ VXV ¿EUDV charinkuna. Shinallatak tiyanmi “Suri” nishka
largas que descienden desde la línea media llama, payka suni suni millmata charin, chay
dorsal a ambos lados del cuerpo, a modo millmakunaka shukuripika cortinanishka shi-
GH ³FRUWLQD´ UHFRUGDQGR D ORV ³ÀHFRV GH na warkurishka millma, kayshuk uripipash
shinallatak ukuman, pampama chayarikukmi
XQ WUDSHDGRU´ HVWH WLSR GH ¿EUD WDPELpQ
kan, pampa kunata pichana shinami kankuna,
existe en alpacas. chashna millmatapash allpaka nishakunapich
charinkuna.
Se ha propuesto que las llamas de Ecua-
dor pueden ser una variedad diferente, en Ecuador mama llactapak llama kunaka, chikan
base a estudios genéticos que encuentran chikan wiwakuna Perupi tiyak kunawan nishpa
divergencias con las llamas peruanas. Las yachakkuna willashkakuna. Ecuadorpipash
kawsakkunapash, utilla llamakunami (“Lla-
llamas de Ecuador (“Llamingo”) son más mingo”), mana achka millmakunataka charik
SHTXHxDV\JHQHUDOPHQWHFRQPHQRV¿EUD. llamakuna ninkunami yachak riksikkunaka.
Q´ara Chaku

9
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Chaku Q´ara

Suri Llamingo

10
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Alpaca (Vicugna pacos): Allpaka (Vicugna pacos):


1
Es la especie de camélido sudamericano Chay wiwaka camelido shutiyuk, canmi
doméstico altamente especializada para la achka millpata pukuchik. Shinapash chay

O
SURGXFFLyQGH¿EUD3UHVHQWDXQPHQRUWD- wiwaka llamamanta utillami kankuna,
paykunapak shimikunaka uchillapash-

L
maño que la llama, un hocico más corto y mi, rinrinkunapash lanzanishka shinami
orejas en forma de lanza. En Perú se apro- kankuna. Perú llaktapika kay wiwakuna-

U
vecha su carne. mantaka aychata hapinkunami.

T
Í
P
A
C
Existe una variedad llamada Huacaya que Kutin shinallatak tiyanmi Huacaya llutiyuk
SUHVHQWDVX¿EUDSRUWRGRHOFXHUSRFRPR allpaka, paipak millmaka puyu shina, es-
una “nube” o una “esponja”, y la variedad
ponjanishka shinata charin, shuk laduman
³6XUL´FRQVXV¿EUDVODUJDVTXHGHVFLHQGHQ
desde la línea media dorsal a ambos lados cayshuk laduman shitakuk conrtinanishka
del cuerpo a modo de “cortina”, recordan- shina, sumak millmatami charinkuna. Shi-
GRDORV³ÀHFRVGHXQWUDSHDGRU´ODV¿EUDV nallatak “Suri” llutiyuk allpacakapish, as-
están dispuestas igual que como se descri- hka sumak millmatapi rikuchin.
bió en la llama “Suri”.

11
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Vicuña (Vicugna vicugna): Wikuña (Vicugna vicugna):

Es el camélido más pequeño del mundo y Kay wiwaka tukuymanta yallitak utilla
el que habita a mayor altitud, por encima wiwaninmi payka ashtawan hawa urku
kimsa waranka kama charik metronishka
de los 3000 metros sobre el nivel del mar.
yupaykunata chari hatun urkukunapimi
(VDSUHFLDGRSRUSURGXFLUXQDGHODV¿EUDV kawsankuna. Pay kunataka munankunami
DQLPDOHVGHPHQRU¿QXUDGHOPXQGR sumak millmata kuk kashkamanta.
Presenta dos subespecies: la vicuña austral Ishki wiwakunata riksichina, shuk wikuña
o sureña (Vicugna vicugna vicugna) que se hanansuyumanta (Vicugna vicugna vicug-
na) Argentina, hanansuyu Bolivia, shina-
encuentra en Argentina, el sur de Bolivia y pash Chile markapi kawsakkuna, kutin
Chile, y la vicuña norteña (V. v. mensalis) wikuña uraysuyumanta (V. v. mensalis)
nishka wiwa ashtawan utilla ñawpa wi-
de menor tamaño que la anterior, y propia wamanta chaypash Perú shinallatak Chile
de Perú y Bolivia, siendo también esta úl- sinapash Bolivia urinsuyumanta mama-
llaktakunapi, shinallatak kay wiwakunaka
tima la que fue introducida a los páramos apamushpa churashka Chimborazo hatun
del Chimborazo. urkusikikunapi.
La vicuña es una especie silvestre protegi- Sachakunapi, urkukunapi kawsak wi-
da, que en ciertos casos se permite captu- kuña wiwakunaka mana pipash hapina,
wañuchinallachu kan, wakinpillami ha-
rar, pero únicamente para ser esquilada y
pina ninmi ashtawanka paypak millma-
DSURYHFKDU VX ¿EUD QXQFD SDUD VHU VDFUL- ta rikunkapaklla, kipaka kacharishpa
¿FDGDV 8QD YH] FDSWXUDGDV \ HVTXLODGDV kachanallami paykuna kawsanaman ri-
deben ser liberadas a su medio, para po- chunkuna. Shinapash kipa watapi, killa
kunapi kutin millmata kuchun, chayman-
GHUUHFROHFWDUQXHYDPHQWH¿EUDVHQORVVL- tami shuk “recurso renovable” ninkuna,
guientes años, razón por la cual se podrían kutinpash millmakunata hapina nisha-
considerar un “recurso renovable”. minmi.

12
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

La vicuña norteña presenta un gran mechón de Kutin hanan suyu wikuña paypak kaskupika
¿EUDEODQFDHQHOSHFKRDPRGRGHXQGHODQWDO shuk mechashina suninikuk millmata charinmi, 1
Presenta un color canelo (color vicuña). chankalli shinata. Chayka pukakllami kan (tullpu
wikuñashina).

O
L
U
T
Í
P
A
C
La vicuña sureña no presenta el babero en Urin suyu wikuña wiwaka chukata tantak
el pecho y es de color más claro (beige) shinataka paypak kasku mana charinchu,
que la norteña. shinapash ashtawan achikllami kan, hanan
suyumanta yallika.

13
Los camélidos
Chantasu wiwakuna

Guanaco (Lama guanicoe): Wanaku (Lama guanicoe):

Es la especie de camélido sudamericano sil- Chay wiwaca camelido shutiyuk urin suyu
vestre más grande y se encuentra en Perú, sachakunapi chay hatun, hatun pakchaku-
Bolivia, Chile, Paraguay y de forma más napi tiyankunami ninkunami riksik mashi-
kunaka. Perú, Bolivia, Chile, Paraguay as-
importante en la Patagonia de Argentina. htawankarin Patagonia Argentina llaktapi
nishkapimi tiyankuna.

Ishki shina wiwakunami tiyankuna: shukka


Presenta dos subespecies: una del sur urin suyu (Lama guanicoe guanicoe) amsa
millmata charin shinallatak hatun wiwami
(Lama guanicoe guanicoe) de pelaje más kan, kutin hanan suyu (L. g. cacsilensis)
oscuro y mayor tamaño, y otra del norte (L. nishka shutiyuk charinkuna paklla millma-
g. cacsilensis) de pelaje más claro y ligera- ta, ashallami utiklla ninkunami urin suyo
mente más pequeña que la del sur. wiwakunamantaka.

(VXQDQLPDOSURWHJLGR\VX¿EUDHVWDP- Kay wiwaka yallitak runakuna kuyashka


ELpQPX\¿QDVLHQGRDOJRPiVJUXHVDTXH paypak ñuktu millmamanta, mana shina
ODGHYLFXxDSHURPiV¿QDTXHODGHOODPD wikuñapuk millma achka achka ñuktu,
shinapash llamapak, allpakapak millmaka
y alpaca. mana ñutukchu.

14
Capítulo 2. 2
Situación de las vicuñas en

O
Ecuador

L
Ishkay yachay.

U
Imashinatak wikuñakuna

T
Ecuador llaktapi kawsan

Í
P
A
C

Antonio Morales-delaNuez
Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Noé F. Rodríguez González

15
Situación de las vicuñas en Ecuador
Imashinatak wikuñakuna Ecuador llaktapi kawsan

Ecuador es el país de la cordillera de los Ecuador llactapika tawka urkukunami ti-


Andes con la población más pequeña de yankuna shinapash ashalla wikuña kunami
vicuñas. tiyankuna.

Fuente: XXXII Reunión del Convenio para la Conservación y Manejo de la vicuña; MAE (2016).
Hapishka: kimsa chuka iskay yuyarinkapak tantanakuyta rurashka wikuña wiwata waykichicapak
shinapash apankapak; MAE (2016).

(Q (FXDGRU H[LVWHQ YLFXxDV GHVGH ¿QDOHV Chay wiwakunaka, Taita Chimborazo ur-
de los años ochenta, ubicadas en las faldas kupak chakikunapimi kawsankuna chay
riksishka wiwakunataka shuk waranka
GHO 7DLWD &KLPERUD]R \ GHVGH ¿QDOHV GH iskun patsak, pusak chunka tukuri watapi-
los noventa en los páramos de la comuni- mi kawsay kallarishka . Kutin shinallatak,
dad de San José de Tipín, ubicados en la pa- shuk waranka iskun patsak iskun chunka
wata tukuripika churashkakunami San
rroquia Palmira (cantón Guamote, provin- Jose de Tipin ayllullacta (Palmira kitilli,
cia Chimborazo). Las vicuñas existentes a Guamote kiti, Chimborazo markapi). Chay
nivel nacional pertenecen a la subespecie wiwakunaka mana hatun kankunachu, V. v.
mensalis shutiyuk paykunataka Peru, Bo-
V. v. mensalis, y proceden de poblaciones livia, Chile mamallactakunamantami apa-
introducidas desde Perú, Bolivia y Chile. mushkakuna.

16
Situación de las vicuñas en Ecuador
Imashinatak wikuñakuna Ecuador llaktapi kawsan

O
L
U
T
Í
Las mismas viven en zonas de páramo Paykunanaka urku chakishka allpakuna-

P
seco, páramo de pajonal y también en zona pi ñutu uksha urkupi kawsankuna, ash-
tawankarin maypi pakalla rumikuna ti-

A
de bofedales.
yankunapipash.

C
Distribución de las vicuñas en la RPFCh. Censo
2016.
Imashinalla wikuña kunataka charinkuna RPFCh
nishkapi. Yupaykuna 2016
Fuente: MAE (2016).

A nivel nacional existen más de 7000 vi- Kay mamallaktapika ñami tiyan kanchis
cuñas, de acuerdo al censo del año 2016, waranka yalli wikuña wiwakuna, yu-
paykunataka ishkay waranka chunka suk-
localizadas en Chimborazo, Tungurahua y ta watapimi rurashkakuna, ashtawankarin
Bolívar. Esto supone que actualmente, y de kay markakunapi Chimborazo, Tungu-
forma aproximada, existe una vicuña por rahua, Bolívar. Chay wiwakunaka kunan
cada 154 ciudadanos procedentes en con- punlla runakunapakka, shuk patsak pishka
chunka chusku runakunapak shuk wikuña
junto de las tres provincias ecuatorianas shinami ninkuna kay kimsa markakunapi
que albergan estos animales. kawsak wiwakunaka.

17
Situación de las vicuñas en Ecuador
Imashinatak wikuñakuna Ecuador llaktapi kawsan

18
Capítulo 3.
Historia de la RPFCh y su relación
con los camélidos

Kimsa yachay.
RPFCh parlashka, imallina chantasu 3
kunawan tantanakun

O
L
U
T
Í
P
A
C

Noé F. Rodríguez González


Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE)
Antonio Morales-delaNuez

19
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

A lo largo y ancho de todo el territorio Ecuador mamallactapika uramanta ha-


de Ecuador se han declarado más de 40 nakmanta intillukshin intiyaykunmanta
rikukpika nishkakunami pichka chunka
áreas protegidas, ubicadas en diferentes kawsana, mikuna, puñuna, purina allpaku-
zonas que van desde las Islas Galápagos, nami tiyan, chikan chikan llaktakunapi,
pasando por la Costa y las altas cumbres chiri kunuk llaktapi yakukunawan sa-
chakunawan tiyak llaktakunapipash. Siste-
andinas, hasta la llanura amazónica. Estas ma Nacional de Áreas Protegidas (SNAP)
zonas conforman el Sistema Nacional de nishka rikukkunami shinaka willankuna,
Áreas Protegidas (SNAP), que nace con el paykunapak yuyai kuna ima ruray kuna-
pash chay wiwakunata wakaychinkapak
objetivo de conservar y manejar de manera charinkapak chay hawami llankankuna
sostenible los ecosistemas frágiles del país. tukuy llactakunapi.

20
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

La Reserva de Producción de Fauna Chim- Reserva de Producción de Fauna Chim-


borazo (RPFCh) nishka wakichina uku,
borazo (RPFCh), localizada en la Cordi- sakirinmi chaupi chiri urkukuna tiyak kus-
llera Central de la Región Interandina, es kakunapi, chay wakaychina ukuka shuk
waranka, istkun patska pusak chunka kan-
una de estas áreas protegidas declarada en chis watapimi kamachikta rurashka kuna
HODxRFRQ5HJLVWUR2¿FLDOQƒH chay kamukunaka yupayka pusak patsak
sukta, shinallatak SNAP ukupimi tanta-
incluida en el SNAP. chispa churashka.

O
L
U
T
Í
P
6HFUHDFRQXQDVXSHU¿FLHWRWDOGH Wiñachirka kunami tukuy mantaka pichka

A
hectáreas dentro de las provincias de Chim- chunka pusak waranka pichka patsak suk-

C
ta chunka hectarias nishka allpawan tukuy
borazo, Tungurahua y Bolívar. Actualmen- kay chiri llakta markakunapi Chimborazo,
te según el Sistema de Información Geo- Tungurahua sinapash Bolívar. Ima shuktak
kunawan achka allpakunapash rurashkami
JUi¿FDGHO3DWULPRQLRGHÈUHDV1DWXUDOHV tiyan (SIG-PANE) pushak kunami shina
del Estado (SIG-PANE) del 2014, el área willashpa sakishkakuna. Kunan punllaku-
naka mirarishkami allpakunaka pichka
protegida a día de hoy ocupa una extensión chunka pusak waranka sukta patsak pusak
de 52.683 ha. chunka kimsami ninkuna.

La RPFCh se encuentra en altitudes que RPFCh nishka sakirinmi mama kucha-


van desde los 3800 hasta los 6268 metros manta hawamanka kimsa waranka pusak
patsak sukta warankamuntaka sukta wa-
VREUHHOQLYHOGHOPDU PVQP UH¿ULpQGRVH ranka ishcay sukta patsak metros nishka
esta última altitud al punto más alto del im- hawaman sakirin ninkunami, maipimi tai-
ta Chimborazo tiyakun paypak tayta apuk
ponente y emblemático taita Chimborazo, kunturwan ima shinami Escudo Nacional,
el nevado de mayor altitud del país y sím- wipalatapash ñawirinchik, takinchik. Chay
bolo del escudo nacional. Junto al mismo urkuwanka Carihuairazo nishka ninata ña
mana shitak, shinapash chay hatun urkuka
se encuentra el Carihuairazo, un volcán ya pichka waranka chunka pusak metros nish-
dormido de 5018 msnm. ca wichimanmikan.

21
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

La RPFCh se creó con el objeto de prote- RPFCh pushay wiñarishkami kay munay
ger una zona de alto valor ecológico y de kunawan, wiwakunata alli alli rikunkapak,
apoyar a las comunidades que viven dentro astawankarin chay llakta kuchullapi kaw-
y en el área de amortiguamiento que está
alrededor, de forma que se desarrollen eco- sak runakunapash llankaypi, kullki ha-
nómica y socialmente en armonía con los pinapipash alli wichiman richunkuna ni-
valores naturales que les rodean. shkakunami.

El fomento de los camélidos sudamerica- Urin suyupi kawsak, mirarik chantasu ku-
nos en esta zona (vicuña, llama y alpaca) naka (wikuña, llama, allpaka) wiwakunaka
permite por tanto una opción de vida sos-
tenible y alternativa a las comunidades, di- mana uwiha kuna shinachukan ninkunami,
ferente por ejemplo a la cría de borregos, shinapash pay kunaka mama pachata wa-
y facilita que se conserve mejor el ecosis- kichinkunami, shinallatak lluktak wiwaku-
tema, donde otras tantas especies animales
napash, chashnallatak yurakunapash ashka
y vegetales nativas y/o endémicas también
son muy importantes. allimikan.

22
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

O
L
No se han encontrado hasta el momento Kunan punlla kunakamaka ima wañuska
evidencias arqueológicas, fósiles ni escri- kunapak tullu kun, shinallatak killkashka

U
tas que apoyen la presencia de vicuñas en kunataka chay wiwakuna muntaka ma-

T
Ecuador en el pasado. No obstante, todavía narak hapishka kunachu, imakunapi as-

Í
persiste la interrogante sobre su existencia tawan yachankapakka kay Ecuador mama

P
pasada, dada la importancia sagrada que
llaktakunapika. Tukuy kay Abyayalapika,
tenía este camélido en el Tahuantinsuyo,

A
tawantinsuyu pipash maypi kay hatun all-
y por la extensión de este imperio más al
pa tiyan, yallika hanan mankak, shinapash

C
norte de lo que hoy se conoce como la
frontera ecuatoriana con Colombia. En el Colombia mamallactawan Ecuador mama-
caso de la llama, se conoce que existe en el llactawan tantanacuypi. Llaminguka Ecua-
país el “llamingo ecuatoriano” desde hace dor llaktapika ishki waranka wata ñaupa
2000 años. muntami kawashkakuna.

$UDt]GHOD¿UPDD¿QDOHVGHORVDxRVVH- Rimanakuy kuna Convenio nishka ki-


llkaskami shuk waranka kanchis chunka
tenta del “Convenio para la conservación y
watapi, wikuña wiwakunataka imashina-
manejo de la vicuña” por parte de Ecuador, lla rikunkapak, mirachinkapakpish, alli-
junto a Argentina, Bolivia, Chile y Perú, chinkapakpish kay mama llakta pushak ri-
kkunawan, Argentina, Bolivia, Chile, Perú
FRPLHQ]DDSDUWLUGH¿QDOHVGHORVRFKHQWD llaktakunaka, kallarinkunami waranka
(en 1988, 1993 y 1999) la importación a iskun patsak pusak chunka tukury pun-
llakunapi, shinapash katuy, rantyi kuna-
Ecuador de un total de 377 vicuñas proce- taka kallarinkunami wikuña wiwa kuna-
dentes de los tres últimos países signata- taka kimsa patsak kanchis chunka kanchis
paykunataka riksinkunami maymanta sha-
rios nombrados. mushkata pikatushka kunata riksinkunami.

23
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

Desde ese momento se ha apreciado un Chay pachakana mantami sumak yu-


yay kunawan munay wanpash mirachi-
crecimiento notable de la población, no- shka, yupay kunatapash rurashkakuna
WL¿FiQGRVHXQFHQVRGHYLFXxDVHQHODxR tawkakuna rikurikpika willashkakuna,
munashpaka kutinmi yupaytaka ruras-
2016 de 7185 ejemplares. La gran ma- hkakuna. Kutin ishkay waranka sukta
yoría de la población de este camélido chunka watapi yupakpikarin ñami kan-
chis waranka shuk patsak pusak chunka
ocupa la RPFCh, y un reducido grupo de pishka wikuñakuna kashka RPFCh pika.
aproximadamente 160 ejemplares habi- Asha asha wiwakunataka San Jose de
Tipín llaktapimi charinkuna shinapash
tan en los páramos de la comunidad de chay llaktapika shuk patsak sukta chunka
wiwakunami urkukunapi kawsankuna,
San José de Tipín, cantón Guamote, pro-
chay llaktaka sakirinmi Guamote kiti,
vincia de Chimborazo. Chimborazo markapi.

Actualmente la vicuña en Ecuador se en- Kunanpunllakunaka Ecuador mama-


cuentra bajo el apéndice II de la Conven- llaktapika wikuña wiwaka yapuntami
ción sobre el Comercio Internacional de sustarin, yuyarin kuna katun, rantiku-
Especies Amenazadas de Fauna y Flora napak ima wiwa kunapash, sacha wiwa
Silvestres o CITES, lo cual da la oportu- kunatapash CITES tukuy rikuk pushak
QLGDGGHFRPHQ]DUDDSURYHFKDUVX¿EUD kunawan, wiwapak millmakunataka pu-
de alta calidad, tomando en cuenta aspec- chkashpa, hapinkapak shinapash ama
tos como la conservación y el bienestar chinkarichunkuna ashtawankpash mira-
animal. rishpa kawsachunkuna.

24
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

O
L
U
En este punto queda un camino promete- Kay kunata rikushparin ñami sakirinchuk

T
dor por delante, donde las comunidades ñanshina ima ruray kunapash allpakaku-
que tienen el derecho al aprovechamiento na, llamakuna hawa runa llaktakunapi

Í
GH OD ¿EUD GHEHQ HQ SULPHU OXJDU DGTXL-
rir experiencia para el manejo sostenible llankaikuna tiyarichun RPFCh kuchunlla

P
de este camélido. Al respecto, ya existen llaktakunapi, shinami kipa punllakunapak

A
experiencias de manejo de llamas y alpa- ima allikuna rikurichunkuna kay riksishka
cas a nivel comunitario en la RPFCh y sus llaktakunapi, ña rikunchikmi Chorrera

C
cercanías, y posterior aprovechamiento de
OD¿EUDFRPRVRQHOHMHPSORGHODVFRPX- Mirador shinallatik Pulinguí San Pablo
nidades Chorrera Mirador y Pulinguí San maypimi sumak antawakuna purina ñan
Pablo, ubicadas en las proximidades de la kuchulla pimi tiyan, Arenalman Riobamba
carretera que lleva de Riobamba al Arenal. llaktamanta purinakuna pimi sakirin.

Estas experiencias se suman a las posibili- Kay ruraykuna llankaykunami rikuchinku-


dades potenciales de la vicuña en Ecuador, na wikuña wiwakuna mirarikushkata allí,
sumak rikuchinakuna, llankachina shina
pero haciendo notar, como se explica en tukuy shuktakkunapak munanakunami.
Kay Ecuador mama llaktapika willanmi
el capítulo de manejo, que la vicuña al ser wikuña wiwa hawa ima shinatak, wikuña
una especie silvestre requiere un enfoque kunata rikuna, hampina, yapana, michina
maypitak kawsankuna chiri urkukunapi
diferenciado con respecto a los camélidos pampakunapichu kawsankuna, manakas-
domésticos, razón por la cual es imprescin- hpaka runakunawanchu kawsankuna imas-
hi chaykunata yachan kapakmi, tukuy
dible la capacitación de las comunidades, pushak mashikunaka llaktapi kawsakkuna
siendo éste el objetivo central del presente tantarishpa yachana kanchik chay wiwaku-
na hawa, chay munaykunawanmi kay ka-
manual que está usted leyendo. mutaka rikunki allí ñawirikunkipas.

25
Historia de la RPFCh y su relación con los camélidos
RPFCh parlashka, imallina chantasu kunawan tantanakun

3
O
L
U
T
Í
P
A
C

26
Capítulo 4.
Importancia de la vicuña en la
conservación de la RPFCh

Chusku yachay.
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh
ukuta wakaychinapak

O
L
U
T
Í
P
A
C

Antonio Morales-delaNuez
Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Punto Focal Vicuña Ecuador (MAE)
Noé F. Rodríguez González

27
Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak

La RPFCh es la única área protegida Ecuador mamallaktapika wikuña wi-


de Ecuador que alberga vicuñas. Es- waka RPFCh nishka pacha waykichina
ukullapimi tiyankuna. Kay wiwaku-
tos animales herbívoros consumen la naka chikan, chikan kawsana pam-
vegetación que crece en los diferentes pakunapimi tiyak kiwakunata mikus-
ecosistemas de la Reserva. hpa kawsakuna.
/D ³FDSDFLGDG GH FDUJD´ VH UH¿HUH DO Mikunkapak shinallatak purinkapak-
número máximo de animales que pue- mi, tiyana kan shuk saywa wiwaku-
den alimentarse de una zona sin que
se produzcan daños en la misma. Este nalla. Kay imak kunmi shuk yuyaita,
dato nos da una idea de la población imashina kay suyukunapi kawsana-
que admite una zona para que pueda ta, shinapash ama allpata yuratapash
existir un equilibrio con los recursos
naturales (pastizales), y se pueda man- llakichinkapak, ashtawankari mira-
tener la capacidad de renovación de la chinkapak ashka wiwakunata kipa sha-
especie animal en cuestión a largo pla- muk punllakunapak. Kay munayku-
zo. En este sentido, existe la necesidad
de estudios en la RPFCh para poder namantami, tiyan ashka yachanakuna
determinar con exactitud este dato en RPFCh nishka ukupi, allí, allí yachaita
relación a la vicuña. charinkapak wikuña wiwakunamanta.

TIEMPO (PACHA)

1. Recursos naturales -pastizales- (Kiwa); 2. Capacidad de carga (Mashna wiwata chay kiwakuna ka-
ranka); 3. Población de vicuñas (Wikuña wiwakuna).

28
Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak

En relación a otras especies que se Chikan, chikan wiwakunata rikukpika,


pueden observar en la RPFCh como RPFCh nishka ukupika, tiyanmi uwi-
borregos, vacas y caballos, cabe es- ha, warmiwakra, apiw wiwapish, kay
wiwakunaka ashalla kashpapash, all-
perar que produzcan mayor daño con tawan hatun llakitami rurankuna allpa-
menor carga, debido a sus mayores re- ta, yakuta, yurakunatapash; hatunkuna
querimientos, hábitos alimenticios y/o kashkamanta ashka mikuk kunakan;
a su forma de pisar, en comparación sinapash sillu kunawan sarunkunami
con los camélidos. mana shinachu chantasu wiwakunaka.

La crianza de todos los camélidos sud- Chantasu wiwakunata wiñachinku-


americanos, además de poder contri- nami tukuy chiri llaktakuna Ecuador
buir al desarrollo socioeconómico de mamallaktapika, chaypi kawsak ru-
los pueblos ecuatorianos de la Sierra, nakuna cushkita hapinkapak shina-
también tiene una función medioam- pash mikuy murukunata rantinkapak 4
ELHQWDOPX\VLJQL¿FDWLYD/RVSiUDPRV kay wiwakunaka mamapachata ri-
altoandinos son la reserva natural hí- kukkunami. Chiri urkukunaka yaku

O
drica a nivel nacional, comportándose wakichik kunami tukuy mamallaktapi,
estos lugares como una verdadera “es- kaykunaka chikan, chikan llaktaku-

L
ponja” de agua que luego llega a través namanmi chayan mayu yakuwan, kay

U
de los ríos a cada rincón del país, y se yakukunataka hapinkunami muruku-
nata pukuchinkapak, wiwakunaman

T
utiliza para los cultivos, el suministro
al ganado y para el abasto de los ecua- upiachinkapak shinapash runakuna

Í
torianos. mikunkapak.

P
A
C

29
Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak

Los camélidos no apoyan sobre pezu- Chantasu wiwaka mana wiksaman-


ñas, como en el caso de los rumiantes, ta tikrachispa mikuk wiwa shina sillu
sino que pisan con sus suaves almoha- hawapi shayarikchu ashtawanpash
dillas plantares y palmares, ayudando charinmi ñutuk sauna shinata cha-
a no erosionar en gran medida el sue- kiukupi, kashnashina kay wiwakunaka
lo. Por otro lado, los camélidos sue- allpata mana llakichinchu. Shinallatak
len alimentarse de las puntas de las kiwata mikunkunami kashtushpalla,
hierbas tiernas sin arrancar de raíz la mana sapimanta llukchinkunachu cha-
vegetación; por tanto este pastoreo es ymanta wakichinkunami ashka kiwata
menos agresivo y permite conservar chay munay kunamantami shinapash
en mayor medida la cobertura vegetal.
ashallata mikukkuna kashkamanta
Estas características, unido a que co-
urkukunataka mana llakichinchu, as-
men menos, contribuye a que produz-
htawanpash waykichinkunami, tuku-
can menos daño y conserven y cuiden
el páramo, sobre todo en el caso de la ymanta wikuña wiwami ashkata way-
vicuña que es el camélido que vive a kichin sallka allpakunataka, paykuna
mayor altitud. hatun urkukunapi kawsashkamanta.

Datos extraídos del NRC (2007); Hapishka NRC (2007)

30
Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak

Además de las bondades que se aca- Tukuy chay munay kunamantapash


ban de mencionar, las vicuñas se com- wikuñakunaka “recurso renovable”
portan como un “recurso renovable”,
dado que pueden ser capturadas du- niskakunami kan, paykunapak ñutu
rante toda su vida para “cosechar” su millmata kutin kutin hapina kashka-
¿EUD 8QD YH] HVTXLODGDV VH OLEHUDQ manta. Kay wiwata hapinkunami mi-
nuevamente al páramo, para en los
años siguientes volver a obtener este llmata rutunkapak, chay kipaka ash-
producto de los mismos animales. tawanpish kacharinkunallami.

Las actividades de captura, esquila Wikuñakunata hapina, rutuna, ka-


y liberación de vicuñas a través del charina ruranakunataka rurankunami 4
sistema tradicional del chaku po- chaku nishkawan, kay ruraykunaka
drían enfocarse al turismo por su gran ashtawanpash runakuna rikuna, puri-

O
DWUDFWLYR HWQRJUi¿FR $FWXDOPHQWH na, munanami tukun shinallatak kay
llaktakunamanta, shuktak llakta ku-

L
son muchos los visitantes nacionales
namantapash, RPFCh ukuta rikuna-

U
y extranjeros que acuden a la RPFCh,
man shamuk kunaka, kay punllaku-

T
y entre muchas actividades posibles,
naka ashka kunami, paykunaka ashka
se observan y fotografían estos em-

Í
llankaytami rurankuna, shinapash su-
blemáticos camélidos; por citar un

P
mak wiwakunatami rikunkuna, kash-
dato orientativo en el año 2014 se

A
nami rikuchin ishkay waranka chunka
superaron los 70.000 turistas. Todas chusku watapika, shamushkakuna-

C
estas actividades en conjunto, y prac- mi rikunaman kanchis waranka ru-
ticadas desde un enfoque sostenible, nakuna. Tukuy kay llankaykuna tan-
podrían repercutir positivamente des- tachiska, pachata waykichinkapak
de el punto de vista económico a nivel rikurinmi, kushkita hapinkapak tukuy
comunitario, y por ende, a nivel de la chay llaktapi kawsak runakunapak,
shinapash RPFCh nishka ukuta puri-
RPFCh. Hay que recordar que siem-
chinkapak. Yuyarinamikanchik kay
pre se deberá actuar con el control y
wiwakunata yurakunata allpata way-
respeto que exige un área ecológica kichina ukutaka, allitami rikuna, ama
sensible como es ésta, para así asegu- llakichinkapak, ashtawanpash ashka
rar su conservación permanente. watakunata waykichinkapak.

31
Importancia de la vicuña en la conservación de la RPFCh
Wikuña wiwaka ashka allimi RPFCh ukuta wakaychinapak

32
Capítulo 5.
Otras especies animales
de importancia en la RPFCh

Pishka yachay.
RPFCh ukupi shuktak hatun
alli wiwakuna tiyanmi

O
L
U
T
Í
P
A
C

Antonio Morales-delaNuez
Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Dirección Provincial MAE Chimborazo
Noé F. Rodríguez González

33
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

A pesar de que la vicuña es la especie em- RPFCh ukupika wikuña wiwami unancha
blemática de la RPFCh, existen otros ani- shina cashka, shinallatak shuktak wiwaku-
males y plantas que conviven en equilibrio napish, shuktak yurakunapish chay ukupi
y por tanto tienen la misma importancia kawsankunami tantanakushpa shinapish
paykunaka ashka hatunmi kankuna kay
para la conservación del páramo altoandi-
hatun chiri urkukunata waykachinapak.
no. Por esta razón, es responsabilidad de
Kaykunamantami, tukuy ayllukuna tan-
todos contribuir a conservarlos y educar a tanakushpa yanapanakushpa waykachi-
las generaciones venideras para que hagan nakanchik, yachachispa kipa wiñayku-
lo mismo, y así puedan también disfrutar natapash shinallatak rurachunkuna, kipa
de sus bondades. punllakuna sumakta rikunkapak.

A continuación, se describen brevemente Chaymanta, rikuchinchik ñapash, tukuy


algunos de los animales que conviven con wiwakuna RPFCh ukupi tantalla wikuña
la vicuña en la RPFCh. wiwawan kawsakkuna kashkata.

34
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Lobo de páramo (Lycalopex culpaeus reissii) Sallka atuk (Lycalopex culpaeus reissii)

El lobo de páramo es el cánido salvaje más Sallka atuk payka Ecuador mamallaktapi-
mi kawsan allku shinami sachapi hatun-
grande que habita en Ecuador. Al no existir mi kan. RPFCh ukupi mana hatun mishi
pumas en la RPFCh, es el principal depre- tiyakpika, paymi shuktak wiwakunata
mikushpa kawsan shinapash yanapanmi
dador nativo existente, ayudando a contro- ama ashkata wakin uchilla wiwakuna mi-
lar la sobrepoblación de algunos animales rarichun. Paykunaka ashtawanpash riku-
rinkunami paykunapak ruranakunata ru-
más pequeños. Generalmente tiene mayor rankapakpakka manarak allita punllayakpi
actividad entre la salida y la puesta del Sol. shinapash tutayaita.

Ayudan a controlar algunos pequeños ma- Rikushpa yanapankunami, uchilla wi-


míferos que se alimentan de los cultivos, wakuna muru tarpushkata mikukkuna-
como roedores y conejos. En ocasiones no ta, kay uchilla wiwakunaka kanmi uku-
chakuna shinapash kunukuna. Wakinpika
son bien recibidos por pastores, por miedo
michikkunaka mana rikuytukunkunachu,
a que ataquen a las crías de los borregos; paykunapak uchilla uwiha wiwakunata 5
en ningún caso se debe prevenir haciendo mikunata manchashpa, atukkunataka mana
daño a estos lobos, sino tratando de res- wañuchinachu ama shuktak wiwakunata

O
guardar el ganado, por ejemplo en corrales mikuchunka, ashtawanpash wiwakuna-
tami wakichina, kincha ukupi tutakunata

L
bien protegidos durante la noche.
churashpa.

U
T
Í
P
A
C

35
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

El lobo de páramo se encuentra en el apén- Sallka atukka, CITES nishka wiwakunata


dice II de la CITES, un nivel de protección wakichik ukupimi churashka kan, chay-
que nos alerta de que se reduciría su nú- manta rikukpika kay wiwaka wañuchikpi,
mero peligrosamente si fueran cazados y/o hapishpa katukpika paykunaka ashalla
comercializados. tukushpaka chinkarinkami.

36
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Venado de cola blanca (Odocoileus Yurak chupayuk taruka (Odocoileus


virginianus) virginianus)
El venado de cola blanca o venado de pára- Yurak chupayuk taruka shinallatak rik-
mo es el único rumiante en estado salvaje sinkunami urku taruka nishpa, tukuy tikra-
que habita en la RPFCh, que puede obser- chispa mikuk sacha wiwamikunamantaka
payllami RPFCh ukupika kawsan, kay
varse en sectores como son: Rumipamba,
wiwakunataka rikuytukunkunami: Rumi-
Pampas de Salasaca, Sinche, Carihuairazo, pamba, Salasaca, Sinche, Carihuairazo,
Culebrillas, Cuartel de los Incas y Quindi- Culebrillas, Cuartel de los Incas shinalla-
gua Alto. tak Quindigua Alto llaktakunamanta.

Es casi de un tamaño aproximado al de la Kay wiwaka wikuñalayami chikapi, O


L
U
T
Í
P
A

vicuña y generalmente su actividad se cen- paykunaka mikunaman purinaman ima


lluktak ruranataka rurankunami, manarak
C

tra en las horas de la puesta y salida del


allita punchayakpi shinapash tutayay mu-
Sol, y pueden observarse en parejas o en raykunapi, rikuytukunmi ishkan wiwata,
grupos reducidos. Cuando se sienten ame- shinapash tantalla pishilla wiwakunata.
nazados se puede ver como corren con la Llakipi kashkata rikushpaka kay wiwaku-
cola levantada de color blanco característi- naka kallpankunami paypak yurak chupata
co. Esta especie no solamente habita en los hawayachispa. Kay wiwaka mana kinsa
waranka hawa urkukunapillachu kasanku-
páramos de todo el país por encima de los na tukuy mamallaktapika, ashtawanpash
3000 msnm, sino también en los bosques kawsankunami kunuk chakishka mallki
secos tropicales de la Costa al sur del país. mallki kunapi yunka suyu kullay suyupi.

37
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Zorrillo rayado o Zorrillo (Conepatus Añas (Conepatus semistriatus quitensis)


semistriatus quitensis)
RPFCh ukupi kawsak añas wiwaka, as-
El zorrillo rayado que vive en la RPFCh es hka suni akchatami charin. Payka shuk
un animal que presenta pelaje largo. Tiene kuy mana kashpaka kunu wiwa shinami,
un tamaño entre un cuy y un conejo, con paypak chakikunaka uchillami shinapash
patas cortas y cabeza con hocico puntiagu- umata charinmi paipak sinka ñawchiska.
do. Presenta dos líneas blancas o claras que Ishki yurak aspitami charin paypak uma-
salen desde la cabeza y se unen en la base de manta sikichupakama shinapash shuk yana
la cola, dejando una línea oscura en medio. aspimi sakirin chawpipi.

Se alimentan principalmente de insectos Kay wiwakunaka mikunkunami ashka-


que encuentran en el suelo y vegetación, ta pampapi sirik añallukunata shinallatak
durante la noche; también comen peque- kiwakunata, tuta murayka uchilla paluta
ñas lagartijas y algunas aves. Son animales uchilla pishkunutami mikunkuna. Alli wi-
EHQH¿FLRVRV SDUD HOLPLQDU ³ELFKRV´ TXH wakunami mana munashka añallukunata
hacen daño a los cultivos, comportándose chinkachichun muruta tarpushka pampa
como verdaderos “plaguicidas naturales”. kunamanta, shinami shuk alli hanpik kan.
En contraste, hay que poner en sobreaviso Shinallatak runakunaman willanami shuk-
a los campesinos que los plaguicidas ar- tak wañuchik hanpipish tiyanmi muru tar-
WL¿FLDOHVRYHQHQRVHPSOHDGRVHQODDJUL- pushkakunapi churankapak chayka runata
cultura pueden perjudicar al ser humano, shinallatak shuktak wiwakunata wañuchi-
además de a este animal y a otros. tukunmi.

De acuerdo a la Lista Roja de Especies Shuk hatun tantanakushka pachamamata


waykichishpa rikuk (Unión Internacional
Amenazadas de la Unión Internacional
para la Conservación de la Naturaleza,
para la Conservación de la Naturaleza UICN), mañanmi CITES tantanakushkata
(UICN), se considera necesario incluir es- apéndice II nishka ukupi churachun añas
pecies de Conepatus en el apéndice II del wiwata kay pachapi waykichishpa cha-
convenio CITES. rinkapak.

38
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Conejo de páramo (Sylvilagus brasiliensis) Sallka wallinku/kunu (Sylvilagus brasiliensis)

Es un animal que se puede confundir con Kay wiwaka wasipi tiyay kunuwanka shi-
los conejos domésticos (Oryctolagus cu- napash shuktak llaktamanta apamushka
niculus) y las liebres introducidas (Lepus kunuwanka pantarinashinami. Inti pun-
capensis). Durante el día cuesta verlo por- llaka miktikunmi uklla ukukunami shi-
que se esconde entre la vegetación y en napash huktukunapi chaymanta sinchimi
madrigueras. Sin embargo, es un animal paykunata rikuna. Shinapash kay wiwaka
activo tanto de día como de noche y come tutapish, punllapish ashka purikmi, kiwa-
principalmente hierba. tami mikunkuna.

O
L
U
T
Í
P
A

Las hembras se reproducen 3 veces al año Warmi kunukunaka shuk watapika kimsa kutin-
C

mi wachankuna charinkunami shukta manakas-


y paren entre una a cuatro crías. El tiempo hpaka chushku wawakunata. Paykunaka ishki
de gestación varía de acuerdo a la altitud: chunka pusak punllatami wiksapi chichu purín
ukun allpakunapika, manashina hawan allpaku-
28 días en tierras bajas y hasta 44 en zo- napika chichu purinmi chusku chunka chusku
nas altas. punllakunata.

Hay que tener en cuenta que son anima- Kunukunaka ashka hatunmi kan RPFCh
les de mucha importancia en la RPFCh, ya ukupika, paykunatami aychata mikuk sa-
que son el alimento para que puedan comer
los carnívoros como el Lobo de páramo. llka atukka mikullpa kawsankuna.

39
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Comadreja de cola largo o andina (Mustela frenata) Chukuri (Mustela frenata)


El chukuri es una animal también cono- Chukuri wiwapuk uma, kunka, aychapish
cido como comadreja andina, y presenta sunimi, mana shinachu paypak chakiku-
su cabeza, cuello y cuerpo alargado, y sus
patas pequeñas. Presenta un pelaje dorsal naka uchillami. Allpashina rikurik tullpumi
color chocolate y en la cabeza presenta akchaka umapika charinmi yurak iñukuna-
marcas blancas, concretamente en la zona ta, ashtawan charinmi tukuy ñawipi.
de la cara.
Tiene una gestación de entre 205 y 337 Kay wiwaka chichu purinmi iskay patsak
pishka punllamanta kimsa patsak kimsa
días, dan a luz entre 4 y 7 cachorros, los chunka kanchis punllakama, wachankuna-
cuales nacen con los ojos cerrados y pelo mi chusku wawamanta kanchis wawaka-
blanco. A las cinco semanas de vida abren ma, kay wawakunaka wacharinkunami
ñawi wichkashkakuna shinallatak yurak
los ojos, comienzan a comer carne y la ma- akchawan. Ñawita paskankunami pishka
dre promueve el destete. sillkukipi aychata mikunaman kallarikpi-
mi mamaka ñuñuta kunata sakin.

Desde el punto de vista ecológico, esta es- Pachata wakichinkapakka, kay wiwaka
pecie es muy importante porque controla ashka allimi paykunami maypi tiyak uku-
la población de roedores dañinos, como ra- chakunata mikushpa mana mirarikta ru-
rankuna, shinami wakichin pachataka ama
tones. De la misma manera que el lobo de
chinkarichun. Shinallatak sallka atukpish,
páramo, también come conejos, ayudando sallka cunukunata mikushpami yanapan
a mantener el número de estos herbívoros ama ashkata mirarishpa pachata llakichi-
en niveles de equilibrio. naman kallarichunkuna.

40
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Guanta andina (Cuniculus taczanoskwii) Chiri lumucha (Cuniculus taczanoskwii)

Se tiene el primer registro de la existencia Chiri lumucha tiyanmi RPFCh pachata


de la guanta andina en el límite del área waykichik saywapi shinami rikuchin punta
protegida de la RPFCh, a raíz de un in- killkakuna, ishkay waranka chunka pichka
cendio que tuvo lugar en el año 2015, de watapì yurakuna kiwakuna rupay tiyaypi,
la cual se presenta una foto de su rescate. chaypimi shuk wiwata tarishka shina riku-
Se caracteriza por presentar múltiples man- chinkunami. Kay wiwaka charinmi ashka
chas blancas desde el cuello hasta las extre- yurak iñukunata kunkamanta ishkay kipa
midades posteriores, distribuidas en cuatro chaki kunakama, kunka washata rinmi
líneas laterales a cada lado del dorso. chusku sirik aspikuna.

La guanta andina es más pequeña y con Kay chiri lumuchaka uchillami suni ashka
un pelaje más largo y denso que la guanta akchatami charin mana shinachu uku all-
papi kawsak lumuchakunaka. Yachakku-
de tierras bajas. Se sabe que es un animal naka ninmi kay wiwaka sapallami kawsan,
solitario, de hábitos nocturnos y terrestres, allpa ukupi shinapall tutalla llukshik wi-
wami, paykunaka kawsankunamshkunuk-
encontrándose en los pisos templados y lla pampakunamanta shinapash hanak chi- 5
altoandinos, entre los 2000 y 3500 msnm. ri urkukunapipash (2000 y 3500 msnm).
Ecuador, Perú, Colombia shinapash Ve-
Habita en Ecuador, Perú, Colombia y no-

O
nezuela uray suyu, mamallakta kunapimi
roeste de Venezuela. kawsankuna.

L
Es poco conocida por los comuneros y Chikan ayllukunaka mana allita riksinku-

U
de acuerdo a la IUCN es una especie casi nachu kay wiwataka, shinapash IUCN wiwaku-

T
nata rikukka willanmi chinkarina shinami kay
amenazada; la disminución de la población wiwaka nishpa, kay llakika rikurinmi runakuna

Í
de este roedor se atribuye a destrucción de paykuna kawsanata llakichishkamanta shina-
P
su hábitat y a la cacería. pash hapishpa wañuchikkuna kashkamanta.
A
C

41
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Lechuza de campanario (Tyto alba) Chushik (Tyto alba)

Se ha observado esta ave en la RPFCh, Kay pishkutaka rikushkakunami RPFCh


siendo uno de los lugares a mayor altura ukupika, killkakunapipash willanmi tiyan
nishpa ashka hawakunapi. Chushikpu ay-
donde se han obtenido registros. La lechu- chaka charinmi sunita kimsa chunka kimsa
za común mide de 33 a 35 cm de longitud cm nishkata shinapash patakmi kan pusak
y tiene una envergadura de 80 a 95 cm, chunka nishkata, paypak aychaka charin-
con un peso medio de 350 g. No se dis- mi kimsa patsak pichka chunka gramos
tinguen a simple vista machos y hembras. nishkata. Sinchi sinchimi warmikashkata
shinapash karikashkata rikunaka. Tukuy
Cría durante todo el año, poniendo entre 4
watami wiñan, shinapash chuskumanta
y 7 huevos; solo la hembra incuba durante kashpaka kanchis lulunkunatami churanku-
unos 32 días, mientras los machos se dedi- na, warmikunaka lulunkunata kunuchinku-
can a la caza. na, karikunaka mikuy mashkankuna.

Su alimentación se basa en roedores, prin- Kay wiwaka ukuchakunatami mikunkuna


cipalmente ratones. También come pájaros ashkata. Shinapash mikunkunami uchilla
SHTXHxRV LQVHFWRV \ DOJXQRV DQ¿ELRV \ pishkukunata, manchukunata shinallatak
pampata sirik purik wiwakunata. Hatun
reptiles. Un animal adulto se come unos 3 wiwaka mikuytukunmi shuk punllapi kim-
ratones diarios; si tiene crías puede cazar sa ukuchata; wawakunata charishpaka as-
muchos más en una noche. hka ukuchakunatami hapinkuna.

42
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Búho coronado americano (Bubo Kushunku (Bubo virginianus)

O
virginianus)
Tukuy America nishka apya yalapimi,

L
Vive en todo el continente americano des- Argentina mamallaktamanta USA uray-

U
suyukamami kawsankuna. Kay wiwaka
de Argentina hasta el norte de USA. Es la tukuy apya yalapi tiyay kunamantaka ha-

T
rapaz nocturna más grande del continente, tunmi kan tutallami purin, paypak aychaka
pesando entre unos 650 a 1000 g. Tiene un charinmi sukta patsak pichka chunka man-

Í
plumaje de color gris rayado, grandes ojos ta ashtawanka shuk waranka gr nishkata.
P
Puzu patpatami charin, hatun ñawi shina-
anaranjados y fuerte pico. pash sinchi tapsatami charin.
A
C

Yura kullukunapimi kishata rurankuna,


Anida en troncos y suele poner unos 2 o churankunami ishkita mana kashpaka kim-
3 huevos, que incuban entre 26 a 35 días. sa lulunta, kay lulunta kunuchinkunami
wawakuna wacharichun ishki chunka suk-
tamanta kimsa chunka pishka punllakama.
Al igual que la lechuza, se alimenta de Chushik shina ukuchakunatami mikun,
roedores, pero por su mayor tamaño puede shinapash hatun kashkamantaka kunuku-
cazar incluso conejos; es menos exigente natapashmi mikuytukun shuktak wiwaku-
al elegir sus presas y puede incluso cazar natapash mikunmi lumuchakunata cha-
raposas y peces. lwakunatapish.

43
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Colibrí estrella ecuatoriano Kinti (Oreotrochilus chimborazo)


(Oreotrochilus chimborazo)
Tukuy kay mamapachapi tiyak uchilla pi-
Los llamados colibríes son una familia de shkukunamantaka kay kintimi ashtawanka
aves entre las que se encuentran los pája- tiyan; paykunami ashtawan ninanta kuyu-
ros más pequeños del mundo; además, son chinkuna paykunapak rikrakunataka (pi-
los que mayor núme- shka chunka rikra-
ro de veces pueden chin shuk tuyllapi),
batir sus alas (más de chashnami paypak
50 aleteos por segun- rikrata kuyuchikpi-
do), produciendo de ka sumakta chaku-
este modo un zum- kin. Kay wiwaku-
bido característico. naka America apya
Son especies propias yalapimi tiyankuna,
del continente ame- shinapash Ecuador
ricano, existiendo mamallaktapika as-
muchas en Ecuador, hkakunami tiyan,
entre las que desta- chaykunata rikukpi-
ca el Colibrí Estrella ka kuyllur kintiku-
Ecuatoriano. Esta nami ashtawan ti-
diminuta ave habita yankuna. Kay uchilla
zonas de gran altitud pishkuka hawa hanan
como los páramos de RPFCh sallkakunapi
la RPFCh, y se carac- kawsakkunami, kary
teriza en el caso de pishkutaka riksina-
los machos por una llami paypak umaka
coloración púrpura ankaschay tullpumi
de su cabeza, y una shinapash shuk si-
banda de color celes- rik aspitami charin
te en la parte anterior del cuello. El Coli- paypak kunka washapi. Kuyllur kintitaka
brí Estrella Ecuatoriano se puede observar rikuy tukunkunami chukirawa yura sisapi
OLEDQGR HO QpFWDU GH ODV ÀRUHV GH ODV HP- mishki yakuta upiakuk ratu. Kinti wiwaku-
blemáticas chuquiraguas, entre otras. Estos napuk mikuykuna yanapankunami shuktak
hábitos de alimentación de los colibríes yurakunapak sisakuna chakrurichun chas-
favorecen la polinización, lo que permitirá nami shuktak yurakunaka alli murukunata
que las plantas produzcan frutas o semillas. karanka.

44
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

Cóndor (Vultur gryphus) Kuntur (Vultur gryphus)

El Cóndor Andino, el rey de los Andes, es Chiri urkukunapak hatun inkami kan kun-
el ave carroñera más pesada del mundo (9 turka, kay pishku wañushka wiwakunata
mikukmi paipay tukuy aychaka (charinmi
a 12 kg.), y a su vez el animal volador no iskun shinapash chunka ishkay kg nishka-
marino de mayor envergadura del planeta; ta), kay wiwaka mana yakuwiwa kashpa-
pash hatun hatunmi kan tukuy pachapi.
cuando abre sus alas de punta a punta mide Paykunapak rikrata paskakpika charinku-
más de 3 metros. Presenta la cabeza pelada nami kimsa metros nishkata. Paykunapak
y el resto del cuerpo con un plumaje negro, umaka lluchumi mana shinachu aychaka
yana waytawan huntami, rikrakunapi as-
con blanco en parte de las alas y en el cue- halla yurakta aparishkami kunkapipash
llo en forma de collar. yurakta charinkunami wallkashinata.

Es el ave más emblemática de los Andes, Tukuy chiri llaktakunapakka shuk wipala
y aparece en el escudo nacional de Ecua- shinami, Ecuador mamallaktapak unan-
dor, y también en los de Bolivia, Colombia chapimi paypak ñawika rikurin shinallatak 5
y Chile. Sin embargo, en Ecuador está en Bolivia, Colombia, Chile mama llaktaku-
peligro crítico de extinción, existiendo en pakpish. Ecuador mamallaktapika kay

O
el país aproximadamente un centenar de wiwaka chinkarina shinami, mana ashka
tiyanchu patsak wiwakunallami kawsanku-

L
ejemplares en estado silvestre (Censo del
na sachakunapi (kuntur yupay Ecuador

U
Cóndor del Ecuador, 2015). Se tiene cons-
mama llaktapi, 2015). Taita Chimborazo
tancia de que el Cóndor sobrevuela cerca-

T
hatun urkukunatami pawankuna ninku-
no al nevado Chimborazo, pero no se re- nami, RPFCh ukupika mana wacharinku-

Í
producen en la RPFCh a pesar de haberse nachu shinapash rikushkakunami puñuna
P
localizado dormideros y perchaderos don- huktukunata. Kay kuskukunapika illanmi A
de descansan. Se requieren más estudios ashka yachaykunata rurana kay pishku
de seguimiento de esta especie en la zona. hawamanta.
C

Estas aves tienen un papel ecológico muy Kay pishkukunaka pachata wayki-
importante, y por ejemplo en la RPFCh chinkapakka ashka hatunmi kan, shuk yu-
yayta parlashpakanmi RPFCh ukupika ya-
serían de gran ayuda para controlar de for- napankunami wikuña shinallatak shuktak
ma natural los restos de vicuñas y de otros wiwakuna wañuskata mikushpa. Runaku-
animales que mueren. El hombre ha sido nami hatun llakita rurashka kay wiwaku-
na chinkarichunka, paykunami wañuna
responsable de su acelerada extinción, a hanpita churashpa hapikkuna kashka shi-
través de la caza y envenenamiento. napash tukyachishpa wañuchiskakuna.

45
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

En este sentido conviene tomar conciencia Chaymantami yuyarinakanchik kay kun-


ante la afortunada llegada y asentamiento tur chayamushpa tiyarikpika, tukuykuna
del Cóndor, y tratar de protegerlo. Cabe re- wakaychinkapak. Tukuchinkapakka ya-
cordar que la caza y captura de este animal chachinami kanchik tukuy kunturta hapi-
puede conllevar hasta 3 años de prisión, de kkunataka, Ecuador mama llakta kamachi-
acuerdo al Código Orgánico Integral Penal kunaka churanmi kimsa watata wanachina
Ecuatoriano. ukupi.

46
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

O
Caracara curunculado, Curiquingue Kurikinki (Phalcoboenus carunculatus)

L
(Phalcoboenus carunculatus)

U
Kurikinki wiwaka shuk manchanay pi-
El curiquingue es un ave rapaz y también shkumi wañushka wiwakunata mikuk,

T
FDUURxHUD OR TXH VLJQL¿FD TXH WDQWR FD]D shinami kay pishkuka uchilla kawsak shi-

Í
como elimina cadáveres de pequeños ani- napash wañushka wiwakunata hapishpa
P
males, siendo por tanto su función ecológi- mikun, chaymantami sallka pachata way-
ca muy importante en los páramos. Se pue- kichinkapakka ashka hatun kan. Paypak
A

de distinguir porque presenta un plumaje aycha tapanaka yana tullpumi chashnami


C

donde predomina el color negro. kay pishkuka rikurin.

Es un animal autóctono de América del Apya yala hanansuyumanta wiwami, as-


Sur, con gran importancia en la región an- hka hatunmi kan chiri markakunapak
dina de Ecuador. La RPFCh es un lugar Ecuador mamallaktapika. Kay wiwataka
allimi waykichinkapak nishkakunami ya-
de interés para la protección y desarrollo
chakkunaka RPFCh ukupimi mirachina
de esta especie; en el sector de Los Hie- nishkakuna shinami Los Hieleros nishka
leros se han observado grupos de hasta 30 pampakunapi rikushkakuna tawka kashna
individuos. pishkukunata tantalla kawsakukta.

47
Otras especies animales de importancia en la RPFCh
RPFCh ukupi shuktak hatun alli wiwakuna tiyanmi

5
O
L
U
T
Í
P
A
C

48
Capítulo 6.
Importancia de la conservación de los
páramos sobre los recursos hídricos

Sukta yachay.
Imashina imapak urkukunata yakukunata
charinamanta riksinami

O
L
U
T
Í
P
A

Antonio Morales-delaNuez
C

Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Dirección Provincial MAE Chimborazo
Noé F. Rodríguez González

49
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

¿Qué es el agua? ¿Imatak yakuka?

Visión académica del agua Yachakuy ukumanta yakuta rikushpa

Proviene del latín aqua y es una sustancia Yakuka kashnami riksishka shuk chili-
cuyas moléculas están compuestas por un na yakuyashka shina. Shuk wayrasamay
iñuku nishkawan ishkay yakutiksi iñuku
átomo de oxígeno y dos átomos de hidró-
nishkawanpish allichishkami kan (H2O).
geno (H2O). Se trata de un líquido inodoro Kanmi yakuyashka chuya (mana mutkiri-
(sin olor), insípido (sin sabor) e incoloro kta), chuyayashka (mana mallirikta) achka
(sin color), aunque también puede hallarse chuyapishmi kan (mana tullpurikta), shina
kay yakuka rasuyay shinapish taririnlla-
en estado sólido (cuando se conoce como mi (rasu shinallatak) waksisapa shinapish
hielo) o en estado gaseoso (vapor). (samay yaku).

Visión andina Antipak ukumanta rikushpa

El agua como ser divino. El agua proviene Kay yakuka willkak shinami kan ñukanchi
de Wirakocha, dios creador del universo, Antipak ukumanta rikushpaka. Wirakocha
yakguar shina, Pachakamakpa samay kus-
que fecunda la Pachamama (madre tierra) hka shina, kay Pachamamata tarpunkapa,
y permite la producción de la vida. Es, por upiankapa, shina sumak kawsaytakun
tukuy runakunama. Chashna willka shi-
tanto, una divinidad que está presente en
na kay sumak yakuka hatun kuchakuna-
los lagos, las lagunas, el mar, los ríos y pi, mayukunapi, tukuy pukyukunapipish
todas las fuentes de agua. kawsan.

¿De dónde viene el agua? ¿Maymantatak yakuka shamun?

(OFLFORKLGUROyJLFRVHGH¿QHFRPRODVH- Kay yakuka ishkay pachapimi kawsay


cuencia de fenómenos por medio de los tiyan, shinallatak muyunpishmi kay all-
pamama pachapi hawa allpamama pa-
cuales el agua en la fase de vapor pasa de chapipash. Kay allpamama pachaman-
ODVXSHU¿FLHWHUUHVWUHDODDWPyVIHUD\GHV- taka wichayma tikran samay yaku shina,
puyushinapish. Hawa allpamama pacha-
pués regresa en sus fases líquida (lluvia) y
mantaka urman tamia shina, maypika rasu
sólida (nieve y granizo). shinapish.

50
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

/DWUDQVIHUHQFLDGHDJXDGHVGHODVXSHU¿- Kay yakuka ishkay shinami wichayma


cie de la Tierra hacia la atmósfera (vapor urayman muyuk. Shuk kanmi yaku kunuk-
de agua), se debe a la evaporación directa, yarishpa, kayshuk kanmi wiwakuna yu-
a la transpiración por las plantas y anima- rakunapish samayta kacharish, shina sa-
les, y por sublimación (paso directo del may yaku, puyu, tamia tukushpapish tikray
agua sólida a vapor de agua). tukun.
2
1
3 4

8
7
Nieve y Granizo (Rasu); 2. Sublimación (Rasumanta wapsaman tikray); 3. Lluvia (Tamia); 4. Evaporación
por transpiración (Yurakunamanta wapsi); 5. Evaporación directa (Wapsi); 6. Ríos y Lagos (Mayu, Kucha);
7. Agua subterránea (Ukupacha yaku); 8. Mar (Mamakucha).
6
Los páramos tienen características que los Chiri urkukunami imakaykunawan kaw-
hacen vitales, pues prestan servicios eco- sayuk kankuna, tawka awlliykunawan

O
sistémicos relevantes y cumplen funciones karapankuna aysariykunawanpash, yanki

L
de mitigación y adaptación al cambio cli- chirikunuypacha tukukpipash amañari-
mático. La concentración de materia orgá- sh mutsuyaykunawan kawsay tiyankuna.
nica en los suelos de los páramos permite Urku allpakunaka wisnushina wakllichik U
T
almacenar carbono en mayor proporción allpa shinapish kankuna shuktak allpaku-
que en otros ecosistemas. Tomando en nawan chikanyachikpika. Shuktak iñuwan
Í

cuenta estos rasgos, los páramos son un rikushpaka, kay chiri urkukunaka munas-
P

lugar privilegiado y con potencial para la hka pukara kuska shinami rikushka kanku-
A

LQYHVWLJDFLyQ FLHQWt¿FD $GHPiV VX FD- na, shina amawtakuna tawka taripaykunata
UDFWHUtVWLFD PiV VLJQL¿FDWLYD SDUD OD YLGD rurash katichunkuna. Shinallatak, shuk ha-
C

es que son una gran fuente de agua dulce. tun imatayka kanmi mishki yaku charina-
Debido a su clima frío y suelo son ideales manta. Chiri urku kashkamanta wanu allpa
SDUD UHFRJHU ¿OWUDU \ UHJXODU HO DJXD TXH charishkamantapash tamia tiyakpi, puyu
llega por lluvias, neblinas y deshielos. El tiyakpi, rasu tiyakpipash, yaku shutuychi-
páramo libera luego agua limpia y pura de kmi kan, shina kipama chuya yakuta katipi
forma constante. kacharinkapak.

51
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

Demanda hídrica en la RPFCh: Estudio de RPFCh ukupi yakuta mañaykuna:


caso en las provincias de Chimborazo y Chimborazo shinallatak Tungurahua mar-
Tungurahua. kakunapi yaku hawa yachaykunamanta.

Estudio Demanda
Hídrica en la 2014 -2015
RPFCh

&RQOD¿QDOLGDGGHGHWHUPLQDUODFDQWLGDG Mashna yakumi tiyan kay RPFCh llankay


de agua que se genera dentro de la RPFCh, ukupi yachankapaka SENAGUA nishka
se analizó la base de datos de concesiones llankay ukuwan willaykunata tarishka kan,
de la Secretaria del Agua (SENAGUA), kay rikuykunawan chikanyachishpa mut-
haciendo la diferenciación por usos y suy chawchaymanta rikushpapish. Kay
aprovechamientos. Se consolidó una base killkashkakunaka rurarishkami pushak
de datos tomando los siguientes: conce- kunawan, mashnalla runa upiak kunawan
VLRQDULRVQ~PHURGHEHQH¿FLDULRV XVXD- parkukwankunapish, mashnalla yaku ti-
rios), hectáreas regadas, caudal y número yakwan, ashtawanka yupay rurayñankuna
de proceso. tiyashkamantapish.

52
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

Concesiones de uso de agua otorgadas dentro de la


Reserva de Producción de Fauna de Chimborazo

www.ambiente.gob.ec

¿Para qué usamos o aprovechamos el ¿Yakutaka imapakllatak hapinchik RPFCh


agua captada del interior de la RPFCh? ukupika?

El 62,93% del agua que se genera en los Sukta chunka kimsa patsakri yakuka sha-
páramos de la RPFCh es conducida por munmi kimsa warankama chayanalla pat-
canales de tierra o revestidos hacia 2954,3 sak taktipampakunapi parkunkapa; shina 6
hectáreas de tierras para cultivo de pastos katin kimsa chunka kimsa patsakri yakuka
principalmente; seguidamente el 32,61% ritiysirmata rurankapa; shinallata cushku

O
del agua concesionada es utilizada para la patsakri yakuka ishkay chunka kanchis
generación de energía eléctrica; el 4,12% waranka runakunapa mikuy upiay wasi

L
de agua es aprovechada para el consumo de kawsankapakmi kan, llactakunapi kitiku-
U
27.148 usuarios de comunidades y ciudades. napipash.
T
Í
P
A
C

53
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

¿Imallatatak ruranakanchik urkukunapi


¿Qué hacer para mantener los servicios yakukuna ama chinkarichunka RPFCh
del páramo de la RPFCh? ukupika?
Del total de agua que se genera dentro del Tukuy Chimborazo urku sikimanta tanta-
área protegida apenas el 2% corresponde rishka yakuka ishkay patsakrillami rasu-
a deshielos, y el 98% corresponde a los manta shuturin, iskun chunka pusak pat-
ecosistemas fundamentales (páramo) para sakri yakuka chiriurkumantami shuturishpa
la regulación de la cantidad de agua que shamun, shinami kay yaku tantarishkataka
recibimos en las comunidades y ciudades. rikushpalla kacharinkuna llaktakunaman
kitikunamanpish.
Para mantener las aptitudes del ecosistema
páramo es necesario: Shina kay chiriurkukunata wakaychish ka-
machayta rurashpa katinkapaka kaykuna-
ƒRealizar actividades de protección de llatami ruranakan:
fuentes (vertientes). ƒYaku wacharikunata kamachay rurana.
ƒDetener el avance de la frontera agrícola. ƒMana tarpuy allpa rurana.
ƒBajar la carga animal en las zonas altas. ƒWiwakunata rikushpalla churana.

54
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

¿Sabemos cuánta agua hay en nuestros ¿Yachanchikchu mashna yaku ñukanchik


canales de riego o grifos? kawsayman chayakun?

Es necesario llevar un registro de la canti- Yachanami kanchi mashna yakutak ñukan-


dad de agua que recorre por nuestras man- chikpakman chayakun, mirmipi shinallata
JXHUDV\FDQDOHVFRQOD¿QDOLGDGGHPRQL- yaku larkapipish ñukanchik wasi kawsa-
torear las posibles disminuciones de agua e ykunama, shina yachashun mashna yaku-
LGHQWL¿FDUODVFDXVDV llami tukurikun kunan pachakunapi.

Para esto se propone realizar una fase prác- Shinami ruranata ushakunchi wakin wasi
tica de medición de caudales (aforo) de la kawsana ukukunapi yaku tupuyta shinami
siguiente forma, teniendo en cuenta que se ruraytukunchik pukputupu chinillapi yaku
mide en litros por segundo: tupuy rurashkata (l/s):

1. 6HHQFDX]DHOWRWDOGHOÀXMRGHDJXD 1. Tukuy chayak yakutami hapina kan.


2. Una persona toma un balde o recipiente 2. Kay yakutaka shuk yaputi tupuy rurana-
graduado. llapimi hapina kan.
3. Una persona toma el tiempo de llenado 3. Kay yaputipi yaku huntay tukunkakama
con un cronómetro. shuk pachachikpimi pachata hapina kan.

Se calcula con la fórmula: Shinami yaku tupuy ruranaka kan:

O
L
U
T
Í
P
A
C

55
Importancia de la conservación de los páramos sobre los recursos hídricos
Imashina imapak urkukunata yakukunata charinamanta riksinami

56
Capítulo 7.
Legislación en torno a la vicuña
y su medio

Kanchis yachay.
Kamachikuna wikuña wiwakuna
shinapash pacha hawa

O
L
U
T
Í

Noé F. Rodríguez González


P

Maritza L. Vaca-Cárdenas
A

Byron Chacaguasay-Cepeda
Dirección Provincial MAE Chimborazo
C

Antonio Morales-delaNuez

57
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

Ecuador cuenta con la primera constitución Ecuador llaktapika kallari mamakamachi-


a nivel mundial que reconoce los derechos kwanmi niki pachamamaka paypak hay-
ñikunataka pacha mamatapash riksirishka
de la naturaleza o Pacha Mama (artículo shinallatak kanchis chunka shukpi. Shuktak
71). A nivel de los sectores estratégicos niki kuskakunapika imashinalla imallata ru-
son incluidos entre otros “la biodiversidad ranapash chakrurishkami shinallatak shuk-
y el patrimonio genético”, junto al “agua”, takunawanpash “ashka kawsaykuna shina-
pash, patrimonio genético nishkatapash”
SRU VX LQÀXHQFLD D QLYHO HFRQyPLFR VR- yakuwan tantarishpaka achka yuyayta
cial, político o ambiental, los cuales deben charishka kullkikamayta, wakita, kapakka-
ser orientados al interés social, y es el Es- mayta, kasaypachatapash, kaykunaka
tukuyta rikunami kan kawsakkunapak alli
tado quien los administra, regula, controla kachun. Mamallaktachiymi kamachikama-
y gestiona. La Constitución de la Repúbli- yna allichina, rikurayana, mañayta rurana.
ca del Ecuador aprobada en el 2008 indica Ishkay waranka pusak watapimi Ecuador
llakta mamakamachikmi arinita rurashpa
que el patrimonio natural nacional es único
willan kay patrimonio natural nacional ni-
e invaluable y exige su protección, conser- shkataka manapi imata rurana ashtawakarin
vación, recuperación y promoción. kamana, charina, allichina hatarichina.

58
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

La Constitución de la República del Ecua- Ecuador mamakamachikmi wichkarin


dor incluye al SNAP (Sistema Nacional SNAP (Sistema Nacional de Áreas
Protegidas) yachayñanwan maymanta
de Áreas Protegidas) en su artículo 405.
kakwan yachaypampa kamankapak
La Reserva de Producción de Fauna de chusku patsak pichka paypak willakpi.
Chimborazo se encuentra dentro de este Chimborazo Markapi miraska sumak
sistema, y por tanto se debe garantizar wiwakunaka yachayñan maymanta
la conservación de la biodiversidad y el kak yachaypampa ukupimi kan,
chaymantami sumakta wakichinakan,
mantenimiento de las funciones ecológi-
chay ashkakawsay ukuta shinallatak alli
cas que alberga, a través de la rectoría y purichin kay pachakuna, chaytaka Ecuador
regulación ejercida por el Estado. mamallaktapak kapakmi kaman.

Dentro de las áreas que forman parte del SNAP yaykurishkami yachayñan ukupi
SNAP, el Estado asignará los recursos shinallatak mamallaktachiymi ima
económicos necesarios para la sostenibili- mutsurikuna tiyaspika kullkikamayta
GDG¿QDQFLHUDGHOVLVWHPD\IRPHQWDUiOD kunka chaymi ninanta charinka cushki
participación de las comunidades, pueblos apanapi, ayllullaktakuna, llaktakaykuna,
y nacionalidades que han habitado ances- kawsay markakuna tukuy aynina
tralmente las áreas protegidas en su admi- hayñikunatami charin paykunapak ñawpa
nistración y gestión. kawsayta aynina.

En relación a las vicuñas, casi 30 Kay wikuña wiwamanta rimashpaka,


kimsa chunka wata ñawpamanmi tiyashka 7
años antes del texto constitucional del
mamakamachik kamu ukupika ishkay
2008, Ecuador entra a formar parte del waranka pusak watapimi, Ecuador
O

“Convenio para la conservación y manejo mamallaktaka wacharishpa imashina


L

de la vicuña” junto a Chile, Argentina, ayninata ruranaman yaykurishka waranka


U

iskun patsak kanchis chunka iskun shuktak


Perú y Bolivia en el año 1979. Los
T

mamallaktakunawan wankurishka Chile,


gobiernos signatarios de este convenio Argentina, Perú, Bolivia chay hatun
Í

se comprometen a la conservación, mamallaktakunata pushak apukkunapash


P

protección y aprovechamiento gradual de wikuña wiwakunata aynishun nishpa


A

arinishkakuna. Tukuy kaykunamantaka


la vicuña bajo el control del Estado.
C

mamakamachiymi rikuna kan.

59
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

El objetivo es que se constituya esta especie Kay paktayka llaktakayku sumak kaw-
en una alternativa de vida y de recursos eco- sayta, kullkikamayta allikayta tawka mar-
QyPLFRVHQEHQH¿FLRGHOSREODGRUDQGLQR kakuna charinapakmi kan.

Algunos puntos a destacar que se contem- Maykan iñu hupakunata allimi nishkata ru-
plan en dicho convenio son la prohibición raskataka mana allichu nishka ashtawanka-
de la caza y comercio ilegal de la vicuña rin kaykunata katuyrantita, llamkayta kay
y sus productos, así como la prohibición wikuña nishka wiwaka mana mamakama-
de exportación de vicuñas fértiles, semen u chikpi killkashkachu ninkuna, may shuktak
mamallaktakuman llullu wikuña wawata
otro material de reproducción, salvo entre
riktapash mana hatun mamallaktamanta
SDtVHVPLHPEURVFRQ¿QHVLQYHVWLJDWLYRVR llukshichina shuktak imakunatapash, shuk-
de repoblación. Se contempla la asistencia tak mamallaktakuna wakurikunawanka sa-
técnica mutua entre los países signatarios kinallami taripaykunata rurashpa ashtawan
para el último punto indicado y para el hatun yachaykunata yachashpa rinkapak.
manejo de la vicuña. Para evaluar el cum- Puchukay iñupika willanmi imashina wi-
plimiento de este convenio se establece kuña wiwata ayninata kamaykuta riku-
la Comisión Técnico-Administradora, la chinmi. Tawka wakurikunata katirayashpa
watanwatantami shuktak mamallaktaku-
cual se reúne de forma rotativa y anual en
napipash rurana. Ecuador mamallaktaka
los diferentes países; la última reunión en puchukay wankuritaka kuya killapi, ishkay
Ecuador tuvo lugar en septiembre de 2013, waranka chunka kimsa watapimi rurashka
en la ciudad de Riobamba. Riobamba llaktapi.

60
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

Hay que tener en cuenta que cuando se Yuyarinami kan manarak hatun yuyari-
¿UPDHVWHFRQYHQLRPXOWLODWHUDOODYLFXxD ta, aspita shuktak mamallaktakunawan
rurakpika wikuña wiwaka chinkarinami
estuvo a punto de extinguirse en el mun-
tukushka, chaymantami kay sayllamanta
do, y por esta razón además se incluyó en achka aynita, harkayta rurana. Kunanka
ese momento para mayor protección en kay wiwaka shuktak hatun mamallak-
el Apéndice I de la “Convención sobre el takunamanpash katuyrantipak tukunalla-
Comercio Internacional de Especies Ame- mi tukuy kay pachapi wiñashka imakuna,
wiwakuna tukuy riksishkami tukun kay,
nazadas de Fauna y Flora Silvestres”, ma- shuktak rimaypi riksinkuna CITES (Con-
yormente conocido como CITES (siglas vention on International Trade in Endan-
en inglés del “Convention on International gered Species of Wild Fauna and Flora)
Trade in Endangered Species of Wild Fau- nishka ukupi. Waranka iskun patsak, pusak
chunka, pusak watamantami wikuña wi-
na and Flora”). A partir de 1988 es cuando wataka Ecuador mamallaktamanka chaya-
se importan vicuñas a Ecuador, proceden- chimushka, wikuña wiwaka Bolivia, Chi-
tes de Bolivia, Chile y Perú. le, Peru hatun mamallaktamantami kashka.

En el año 2004 se presenta el “Reglamento Ecuador mamallaktapika ishkay waranka


para el manejo y conservación de la vicu- chusku watamantami wikuña wiwata
imashina ayninata, charinata yanapanata
ña en el Ecuador” 'HFUHWR (MHFXWLYR 1ƒ rurankapak killkaykunata rurashka (Decre-
SXEOLFDGRHQHO521ƒGH WR(MHFXWLYR1ƒSXEOLFDGRHQHO52
septiembre de 2004), donde se indica que 1ƒ   GH VHSWLHPEUH GH   FKD\
pachamantami rikurin wikuña wiwaka Pa-
las vicuñas son patrimonio del Estado, y trimonio del Estado nishpa, shinashpami
por lo tanto su conservación es de interés tukuy ayllukuna sumak kuyaywan aynina
público. harkana wiñachina.
7

O
L
U
T
Í
P
A
C

61
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

En dicho reglamento se recoge que las Reglamento nishka panka killkarishka-


comunidades campesinas tendrán bajo su mantami ayllullakta runakunaka payku-
responsabilidad la custodia de las vicuñas napak kashkata shina achka aynita, har-
kayta, wiñachita ruran tukuy wikuña wiwa
H[LVWHQWHV HQ VX MXULVGLFFLyQ JHRJUi¿FD
tiyakkunata, mamakamachiyka tukuy
comunal, y el Estado concede a estas co-
ayllullakta runakunamani kushka hayñita
munidades campesinas el derecho al apro- paykuna wiñachichun katuyrantita rura-
YHFKDPLHQWRGHOD¿EUDGHODYLFXxD\VXV chun chaymanta sumak kawsaytapish cha-
productos derivados. richun.

'LFKD FXVWRGLD QR VLJQL¿FD FHVLyQ GHO Mamakamachiyka paypak killkapi tiyakus-
derecho de propiedad que tiene el Estado hkamantapish mana paylla hayñita llak-
sobre las poblaciones de vicuñas. Actual- takayku wikuña wiwamantaka charitukun-
mente el Ministerio del Ambiente, a través chu. Kunanka Ministerio del Ambiente,
de la Dirección Provincial de Chimborazo, Dirección Provincial del Chimborazo
autorizará y supervisará las actividades re- nishka apakkunami imata wikuña wiwata
lacionadas con la gestión de la vicuña. ruranata arinita, ayninata llankanka.

62
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

En el año 2010 el Ministerio del Ambiente Ishkay waranka chunka watapika Ministe-
coordina la elaboración del “Plan de Ac- rio del Ambiente rurayta kallarin Plan de
ción Nacional para la Conservación y Ma- Acción Nacional nishkata llaktakaykuna-
nejo de la Vicuña”, y ello contribuyó junto
pika wikuña wiwa achkata mirashkaman-
al crecimiento poblacional registrado, a
que la vicuña ecuatoriana fuera transferida ta wikuña ecuatoriana nishkaka ishkay
en el año 2013 del apéndice I al II de la waranka chunka kimsa watapimi uyari-
CITES, a través de la Decimosexta reunión mushka, Tailandia llaktapipash wankuri-
de la Conferencia de las Partes (CoP16), mi tiyashka. Chay pachamantami tukuy
celebrada en Tailandia. De este modo, a mamallaktakunaman katuranti tiyashka
partir de este momento se permite el co-
paypak millmata, kawsak wikuña, ay-
PHUFLRLQWHUQDFLRQDOGHOD¿EUDGHYLFXxDV
vivas y textiles elaborados a partir de la chakunaka ashka allichishka aynishka
misma, bajo un control que permita un uso chay llaktapi wiñashka wikuña wiwakuna-
compatible con su supervivencia. pish pay shina kachun.

O
L
U
T
Í
P
A
C

63
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

Dentro del presente apartado de legisla- Kamachinakuna ukupi shuk kamachi-


ción cabe reseñar la “Ley Forestal y de kpi katikninata rurana “Ley Forestal y de
Conservación de Áreas Naturales y Vida Conservación de Áreas Naturales y Vida
Silvestre”, donde se tiene que tener muy en Silvestre” nishkamanta, chaypika achka
cuenta las penas correspondientes a com- yuyaywan ama millaykuna tiyachun yu-
portamientos y actividades que produzcan rakuna, wiwakuna ama wakllirichun wi-
llak kamupimi willakun kanchis chunka
GDxRVDODIDXQD\ÀRUDFRQWHPSODGRVGHV-
pusak iskun chunka kimsapipash. Chas-
de el artículo 78 al 93. Por ejemplo, des-
hna ama alli rikurikpika mana katuyranti
taca que la comercialización de animales tukunchu wiwakunata yurakunata sacha-
vivos o productos de fauna silvestre puede pi kawsak wiwakunata, wanachimanpish
ser sancionado administrativamente con yaykuytukunmi shinapash ashka cushkita-
hasta mil salarios mínimos vitales. mi kuna tukunkuna.

Por otro lado, en el joven Código Orgánico Ecuador mamallakta kamachik willak
Integral Penal de Ecuador se contemplan ishkay patsak chusku chunka kanchipimi
penas privativas de libertad de uno a tres willakun Código Orgánico Penalpi ima
DxRVSDUDORVGHOLWRVFRQWUDODÀRUD\IDXQD mana allita sacha wiwa-yurata rurakpika
silvestres en el artículo 247, aplicándose shuk wata, manakashpaka kimsa wataka-
por ejemplo el máximo cuando los hechos ma wanachipimi yaykunka achka llaki
se cometan en el período o zona de repro- mana achka llaki kakpipash paykunapak
ducción o de incubación, anidación, parto, miraypi, wacharipi, wiñaypipash ma-
crianza o crecimiento de las especies y/o nakashpaka mana alli rurashkakuna SNAP
cuando los actos delictivos tengan lugar nishka ukupi kakpi.
dentro del SNAP.

64
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

Cabe destacar que los incendios forestales Yurakunayuk urkukunata rupachikpipash


también se categorizan como delitos, con- hatun llakimi kan, chayta rurakunataka
wanachina wasimanmi apanka achka kull-
templándose penas de privación de liber- kikunata chanina shinami rikuchin Código
tad y multas en el Código Integral Penal Integral Penal willak Ishkay patsak chus-
Ecuatoriano (art. 246) y en la Ley Forestal ku cunka suktatapi, yurakunapak kamay
willak kanchis chunka pusak. Ayllu llakta
(art. 78). Las penas de cárcel pueden alcan- runakuna wañuikpika wanachika kanmi
zar los 16 años cuando mueren personas. chunka sukta watakuna.

O
L
U
T
Í
P
A
C

65
Legislación en torno a la vicuña y su medio
Kamachikuna wikuña wiwakuna shinapash pacha hawa

66
Capítulo 8.
Comportamiento de la vicuña

Pusak yachay.
Wikuña kawsaymanta

C
A
P
Í
T
U
L
O

Noé F. Rodríguez González


Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Nelson Duchi Duchi
Antonio Morales-delaNuez

67
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

La vicuña es una animal de carácter social, Wikuña wiwakunaka tantallami kaw-


siendo difícil encontrarla de modo solita- sankuna, sinchimi shuklla wikuña purikta
rikuna, wakinpika shuklla tiyanmi. Ishkay
rio, aunque no imposible. Normalmente se tantanakushka wiwakunami tiyankuna shi-
pueden encontrar en dos tipos de manadas: napash kawsankuna.

Grupos familiares: compuesta por un ma- Ayllupura tantanakushkakuna: kay tan-


cho dominante junto a una media de cuatro tanakushka wiwakunaka charinmi shuk
kari wiwatata ashka warmi wiwakunawan
hembras con las que se aparea, y sus crías (chusku wikuñakunatami rikunkuna)
menores a un año. El macho se encarga de paykunawanmi salinankuna, shinapash
vigilar su grupo de hembras, evitando en la paykunawan purinkunami uchilla wawa
medida de lo posible que se acerquen otros wiwakunapish. Kari yaya wiwami rikus-
hpa purin paypak warmikunataka, ama
machos. Es un grupo que se mantiene esta- shuktak kari wiwakuna chayachunkuna
ble y unido no solamente en las épocas re- paypak ayllukunaman. Kay wiwakunaka
productivas, sino también durante el resto tantallakunami purinkuna mirarina pun-
llakuna shinapash shuktak wata punllaku-
del año; además, cabe destacar que ocupa napish; kay wiwakunaka shuk kuska uku-
un territorio de forma permanente. pimi kawsankuna ashka pachakunata.

68
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Tropillas de machos o grupos de solteros: Tantanakushka karykuna: kaykunaka pu-


compuesta por machos jóvenes de más de rinkunami shuk wata yashita charik kari
un año y también por machos adultos de wiwakuna shinallatak ashka watata charik
kari wiwakunapash (yuyak wiwakuna), kay
mayor edad, ambos expulsados previa-
wiwakunataka kayshuk tantanakushka wi-
mente de sus grupos familiares. Los pri- wakunamantami llukchispa kachashkaku-
meros fueron expulsados de sus grupos na. Punta wiwakunataka ña wiñarishpa
familiares al comenzar a hacerse adultos y hatunyakpika llukchispa kachankuna ama
suponer la competencia del macho domi- mandak kariwan makanakuchunkuna, kutin
nante, y los segundos al perder su lideraz- kipa karikunaka ña yuyaktukukpi shuktap
go con peleas frente a otros nuevos machos kari mallta wiwakunami makashpa llukchis-
pakachaska paykuna mandak tukunkapak
más fuertes que tomaron el mando. Estos
chay tantanakushka warimikunata. Kay
grupos pueden estar formados desde dos tantanakushkakunaka purinkunami ishkay-
hasta cien individuos, pudiendo producirse manta patsak wiwakunakama, ashtawan
variaciones en su número. shinapash pishillapish tiyay tukunmi.

C
A
P
Í
T
U
L
O

69
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Las vicuñas no realizan migraciones, y Wikuña wiwakunaka mana shuktak shuk-


como ejemplo desde que se introdujeron tak llaktakunaman purikkunachu, chash-
nami rikurin RPFCh nishka ukupi churas-
en la RPFCh no han ocupado otras zonas hkamantaka mana shuktak llaktakunaman
del país por voluntad propia. En las zonas rishkakunachu. Chay kuskakunapi kaw-
sankuna shinallatak purikunami chunka
en las que viven se desplazan en territorios
chushku hectáreas nishkata, kaykunataka
que no superan 40 hectáreas, dependiendo purinkunami mikuna kiwakunata mashkas-
del tamaño del grupo familiar y de la dis- hpa shinapash yaku tiyakta mashkashpa,
ashka wiwakuna kashpaka ashka allpaku-
ponibilidad y calidad de pastos, así como
natami purinka, pishilla cashpaka mana as-
de agua. hkata purinkakunachu.

Poblaciones de vicuñas en Ecuador (Ecuador mamallaktapi tiyak wikuñakuna). 1. RP-


FCh, desde 1988 (RPFCh, shuk waranka itskun patsak pusak chunka pusak manta); 2.
Comunidad San José de Tipín, desde 1999 (San José de Tipín ayllullakta, shuk waranka
iskun patsak iskun chunka iskun manta).

70
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Las zonas de preferencia de las vicuñas Wikuñakunaka munankunami yakulla ti-


son los “bofedales” que son áreas panta- yak kuskakunata, kay kuzukunaka pam-
nosas en áreas planas, provistas de hier- pa allpakunapimi shinallatak charinkuna
bas verdes. Estos lugares encharcados son waylla kiwakunata. Kay kuzukunaka su-
bondadosos porque presentan gran dispo- mak mikunakunata yakutapish charinkuna,
nibilidad de agua y alimento, a diferencia mana shinachu uklla sallkakuna shinapash
de los páramos de pajonal y los arenales tiyu tiyu kuskakunaka mana ashka kiwa
que también son habitados, pero en los que yakuta charinkunachu, shinapash kay
la cantidad de estos recursos disminuye pampakunapipashmi wikuña wiwakuna
progresivamente. kawsankuna.

C
A
P
Í
T
U
Cuando escasea el agua, las vicuñas acu- Yaku tukurinaman kallarikpika wiku-

L
den en las horas de la mañana a pastorear ñakunaka manarak alli achik yakpimi mi-
y beber a las planicies, y luego se retiran a kunkapak shinapash yakuta upiankapak O
pampakunaman llukshik kunakan, katin-
las zonas con mayor pendiente a descansar
taka anchurinkunallami waykukunaman
en la noche y la madrugada. Pastan durante samankapak tutaka shinallatak pakarita.
8
un tiempo superior a los dos tercios de las Kimsamantaka ishkaytami achiklla pun-
horas de luz a lo largo del día, siendo ma- cha kakpillata purishpa mikunkapak lluks-
yor el tiempo de pastoreo cuando el forraje hin, kay tukuylla puripika mikuna mana
allipi mikun. Yakutaka wikuñakunaka
es de baja calidad. Con respecto al agua,
tukuy punllakunami upian chaymantami
las vicuñas beben agua todos los días, y maypi yaku tiyak kuska kuchullakunapi
por eso se ubican en las cercanías de fuen- sakirin, mana rinkunachu ishki km nishka
tes hídricas, a no más de dos kilómetros. yallitaka.

71
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

En los lugares habitados por las vicuñas Wikuña wiwakuna kawsak kuskakunapika
no se encuentran excrementos dispersos mana tiyanchu rumpa shina wanu mayta-
por el campo en forma de bolitas; en tal pash sakishka, shina rikurikpika shinas-
caso probablemente procederían de otros hpaka shuktak wiwakunapakmi kanku-
animales como borregos. Así como ocurre na uwiha shinapak. Imashinami shuktak
con las demás especies de camélidos sud- chantasu wiwakunawan tukun, tukuy
americanos, todas las vicuñas de un grupo wikuñakunami tantanakushkakunamanta
familiar o una manada de machos, defecan mana kashpaka karikuna tantanakushka-
en varias zonas comunes, asemejándose a mantami wanunkuna, wanuna pushtu shi-
verdaderos “servicios higiénicos”. De este napi. Chaymantami achka wanushka pus-
modo aparecen acúmulos de heces en pun- htukuna rikurin kaykunatami riksinkuna
tos concretos conocidos como “bosteade- yachakkunaka defecaderos nishka shuti-
ros” o “defecaderos”, que presentan algu- wan, kaykunaka ashka metros nishkatami
nos metros de diámetro. charinkuna.

Por otro lado, existen en los lugares donde Shukmantaka urmashpa armak pushtuku-
habitan vicuñas unas zonas de revolcade- na tiyan kay wikuña kawsak kuskakunapi-
ros donde realizan la limpieza de impure- ka chaypimi paykunapak mapakunata ma-
zas que se hayan incrustado en el vellón. yllarin millmapi yaykushkakunata.

72
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Las vicuñas son animales muy ágiles, y Wikuña wiwakunaka ashka ichukunami,
corren más rápido que el mejor atleta mun- ashka kallpakkunami tukuy pachapi tiyak
dial conocido hasta nuestros días. Cuando kallpak runakunata yalli. Llakitukunata
rikushpaka kallpanaman kallarinkuna-
se sienten en peligro pueden alcanzar una mi shinapash rinkunami chusku chunka
velocidad de 45 kilómetros por hora, y pishka km/h nishkata, shinallatak mikti-
suelen escapar subiendo cuestas pronun- kunkunami wichikunata waykukunatapash
ciadas con gran habilidad. yaykunkunallami.

C
A
P
Í
T
U
L
O

73
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Cuando observamos a los grupos familia- Wikuña tantanakushkakuna kakpika sin-


res de vicuñas, no podemos distinguir por chimi kari mana kashpapish warmi kas-
su apariencia externa el sexo de sus indi- hkataka rikunaka. Kari wiwakunataka
YLGXRV *HQHUDOPHQWH SRGHPRV LGHQWL¿- riksitukunmi kaykunamanta: tantanakus-
car al macho por su comportamiento: se hkakunamanta anchurishpami purinkuna,
mantiene en la periferia del grupo, mante- rikurashka muyunkuna, warmikunaman-
niéndose siempre alerta y alejándose unos taka ashka chikanmi purinkuna. Kay wiwa
cuantos metros de las hembras. Esta dis- chikanyayka ashtawan ashkami kan ima
tancia del macho es mayor cuando existe mancharina llakitukuna kakpika, shinami
una amenaza real, como el acercamiento rikurin wikuñata wañuchispa mikuk wiwa
de un depredador (puma, lobo de páramo, llamukpika (hatun mishi, sallka atuk, as-
perro, humanos, etc.) o la intrusión de un hku, runa) shinapash shuktak mallta wiku-
macho soltero. ña chayamukpi.

74
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

Los machos territoriales que están al man- Warmikuna tantalla purikkunata mandak
do de los grupos familiares se pelean con karika makanakunkunami shuktak mallta
kari wikuñakunawan kay malltakunaka
los machos solteros que tratan de arreba- chay warmikunatami allpatapish kichus-
tarles las hembras y su territorio. En estos hanishpa shinapash allpa kuskakunata ki-
chusha nishpa makanakun. Kay piñanaku-
enfrentamientos se escupen contenidos de
ykunapika wiksa ukumanta llukshishka
sus estómagos, se patean, se golpean el chukatami shitankuna, haytanakunkuna,
pecho, y con sus colmillos se muerden di- kaskukunata takarinakunkuna, paykuna-
pak allku kirukunawanka kashtunakunku-
ferentes partes del cuerpo. Entre las zonas
na chikan chikan aycha karapi. Chay kas-
que se muerden están el cuello, la cabeza, htunakuykunapika chukririnkunami kunka
e incluso los testículos, pudiéndose quedar ukukunapi, umapi shinallatak lulunkunapi,
wakinpika mana wawata charitukunkuna.
estériles. El encuentro termina con el ale-
Kay makanakuyka tukurinmi shuk kari
jamiento a toda prisa del macho perdedor. anchushpa ichu rikpi. Yuyak karikunaka
Los machos adultos de 3 a 4 años suelen kimsa mana kashpapash chusku watata

C
charikkunaka, paykunapak warmikuna-
mantener su grupo familiar durante al me-

A
taka charinkunami wakaychispa sukta wa-
nos seis años. takunata.

P
Í
T
U
L
O

75
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

En los grupos familiares las hembras jóve- Tantalla purik mallta warmi wikuñakunaka
nes generalmente se aparean por primera salinankunami puntataka ishkay wata cha-
vez después de los dos años. Cuando tiene rishka kipa. Ña upinakuna tukukpika, kari
lugar el empadre, el macho se coloca sobre wiwami warmi wiwa hawapi churarin allpa-
la hembra que se encuentra echada en el sue- pi sirikukpirak. Chantasukunaka, kunuwan
lo sobre su pecho. En camélidos, al igual que misiwan shina, ovulación nishkaka tukunmi
en conejos y gatos, la ovulación es inducida. upinaman kallarikpi.
Como en todos los camélidos, la preñez Tukuy chantasukuna shinami, wikuñakunaka
de vicuñas dura entre once y once meses y chunka shukmanta chunka shuk chaupikama
medio. El parto se produce en las horas de killatami chichukuna purín. Kay wiwakunaka
wachankunami tutamanta muraykunapi,
la mañana, para favorecer que las crías se
wawakuna punlla chakirishpa kaynachunku-
sequen durante el día antes de las tormen- na chillika shinapash tutaka ashka chiritami
tas de la tarde y las heladas de la noche. ruran.
En Perú, Bolivia, Chile y Argentina los Perú, Bolivia, Chile shinallatak Argentina
partos se producen principalmente en los mama llaktakunapika wachari kunaka riku-
meses de febrero y abril, coincidiendo con rinkunami panchiy shinallatak ayriwa ki-
llakunapi, kaykunaka paktankunami intipa-
HO¿QDOGHOYHUDQR\GHODVOOXYLDVVLHQGR cha tukurinpi shinapash tamia tukurinpi, chay
abundante en esta época la alimentación. punllakunapika ashka mikunakuna tiyan.

76
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

En Ecuador, de acuerdo a la información Ecuador mama llaktapika, RPFCh uku-


de guardaparques de la RPFCh se produ- pi rikushpa, wakichispa llankakkuna wi-
llankunami wacharikunaka rikurinmi
cen partos de vicuñas durante todo el año, tukuy watapi ninkunami, shinapash ayri-
con picos en los meses de abril y mayo y wapi, aymuray, chakmay shinallatak kuya
en los meses de agosto y septiembre. En killakunapimi ashtawan wachaykunataka
rikushkakuna. Yachakkuna ninmi RPFCh
la RPFCh hacen falta estudios sistemáticos ukupika ashka yachaykunami illan wacha-
de observación de las épocas de partos y la ykunamanta shinapish clima nishka kuna-
climatología. mantapash.
En las dos semanas siguientes después de Wachaska katin ishkay sillkukipaka, kay
los partos, las hembras vuelven a empa- wiwa kutin salinari tukunmi. Shina wi-
drarse. Esto supone que si las vicuñas que- kuña chichu sakirishpaka llakitami ma-
dan preñadas tendrán que hacer un gran
esfuerzo como madres, al tener que llevar matukushpa purinakan, shuk wawata wi-
una nueva criatura en su vientre y además, ksapi wiñachikushkamanta shinallatak
al mismo tiempo, tener que producir leche shuktak uchilla wawaman karankapak
para amamantar al nuevo hijo ya nacido, ñuñuta pukuchinakanpish, wata chaupita.
durante más de medio año. Por esta razón,

C
Chaymantami warmi wikuñakunaka ka-
SDUDWHQHUODVHQHUJtDVVX¿FLHQWHVODVKHP-
rikunata yalli michinkuna. Wawakunaka

A
bras pasan pastando más tiempo que los
machos. Las crías antes de que cumplan el manarak watata charikpimi yuyak karika

P
año de edad son expulsadas de los grupos llukchispa kanchan chay tantalla purik
familiares por el macho. ukumantaka.

Í
T
Se necesitan realizar muchos más estudios Ashka yachaykuna illanmi shinallatak mi-
en la RPFCh para conocer el comporta- nistirin chay yachaykuna RPFCh nishka

U
miento de las vicuñas en Ecuador, y co- ukupi kawsak wikuñakunata riksinkapak
shinallatak yachankapak imashinatak chi-

L
nocer si existen algunas diferencias con lo
kan chikan kay wiwakunaka kawsankuna
que ocurre en países como Argentina, Chi- Argentina, Chile, Perú shinallatak Bolivia O
le, Perú y Bolivia. mamallaktakunapika.
8

77
Comportamiento de la vicuña
Wikuña kawsaymanta

78
Capítulo 9.
Manejo de la vicuña

Iskun Yachay.
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

C
A
P
Í
T
U
L
O

Noé F. Rodríguez González 9


Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Dirección Provincial MAE Chimborazo
Antonio Morales-delaNuez

79
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Planificación con el Ministerio del Ministerio del Ambiente (MAE) nishkawan


Ambiente (MAE) yuyarinkapak tantanakuna.

Debido a que la vicuña es patrimonio de Wikuña wiwaka Ecuador mamapachapika


Ecuador y habita en un área protegida, kury shinami, ashkatami wakichinkuna,
para realizar su manejo se debe contar en chaymanta kay wiwata pushankapak, ha-
primer lugar con autorización por parte pinkapakpish shuk kacharytami mañanakan
Ministerio del Ambiente (MAE) nishka,
del Ministerio del Ambiente (MAE). Esta
pushak mandakkunata. Kay pachata waki-
institución pública informará a los intere- chikkuna willankami tukuy munakkuna-
sados sobre lugares, fechas, indicaciones man, kuskakunata, punllakunata, shinapash
para el manejo, etc. en relación a las cap- riksichinkami imallina kay wiwata apanata,
turas, prestando siempre su colaboración hapina hawamantaka, shinapash paykunaka
para que las actividades que se lleven a yanapankunami ruranakuna tiyakpika, ash-
cabo salgan de la mejor manera posible. tawanpash alli, alli llukshichun.

Reuniones de la Mesa Nacional de Trabajo de la Vicuña (Lugar: MAE Chimborazo)


Wikuña hawamanta parlanakunkapak tantanakushkakuna (Kuska: MAE Chimborazo)

80
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Planificación con las comunidades que RPFCh ukupi kawsak ayllu llaktakunawan
conviven en la RPFCh yuyarinkapak tantanakuna.

Es muy importante que las comunidades, Ashka hatunmi kan RPFCh ukupi kaw-
que viven en la RPFCh y el área de amor- sak ayllu llaktakuna, hatun urku sikipi
tiguamiento del área protegida, conozcan kawsakkuna, paykunami ashka yachayta

sobre la vicuña, su manejo y otras activi- charina kan wikuña wiwa hawamantaka,
imashina apayta shinallatak shuktak ru-
dades enfocadas a su conservación. Es im-
ranakunamanta, kay wiwakunata waki-
prescindible la participación comunitaria
chinkapak. Ashka allimikaypak chay ayllu
organizada en las capturas controladas, las
llaktakuna tantanakushpa llankankapak,
cuales requieren de una gran cantidad de
ashtawanpash ashka mashi kunatami mut-
personas. En este sentido, los comuneros
surinkuna wikuñakunata hapinkapakka.
conocen el terreno y conviven a diario con Kay rikuykunamantaka, chay ayllyukuna-
los animales; además son los principales mi allita riksinkuna mayta purina allpataka

C
EHQH¿FLDULRV GHO PDQHMR GH HVWH VLQJX- shinapash punllanta chay wiwakunawan

A
lar camélido, por lo que su participación kawsankuna, ashtawankary paykunami ha-

P
en esta actividad es la razón de ser de la pinkakuna chay wiwakuna imata kukpika,

Í
PLVPD6HGHEHUHDOL]DUXQDSODQL¿FDFLyQ chaymantami paykunaka tantanakunkuna

DQLYHOFRPXQLWDULRGRQGHVHLGHQWL¿TXHQ kay ruranakunata rurankapak. Tantanakus- T


U
hpa yuyarinakunami tukuy ayllullakta
las diferentes tareas que hay que llevar a
L

kunapura, ruraykuna tiyakta rikunkapak


cabo en la captura de vicuñas (diseño de
O

chay wikuña wiwata hapina punllapi (wasi


instalaciones de captura, arreo de vicuñas,
rurayta yuyarina, wiwa tantachina, rutu-
HVTXLODHWF VHGHEHGH¿QLUHOSDSHOTXH 9
na shinapash shuktak ruranakuna); chay
tiene que desempeñar cada uno de los ac-
llankaykunatami shuktak shuktak aylluku-
tores involucrados, en cada una de las dife- naman riksichina, chay ruraykunatami
rentes tareas que hay que realizar. paykunaman kuna ama pantarichunkuna.

81
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Censo nacional de vicuñas Wikuña wiwata yupay


El Ministerio del Ambiente de Ecuador Wikuña yupaykunata rurankunami wiñay-
realiza periódicamente un censo nacional llata, kaita rurakkunaka kanmi Ministerio
del Ambiente de Ecuador niska ukuta pus-
de vicuñas. En el censo de 2016 se iden- hakkuna. Ishkay waranka chunka sukta
WL¿FyXQWRWDOGHYLFXxDVHQWRGRHO wata yupaypika tiyashkami kanchis wa-
país. Esta información es muy importante ranka shuk patsak pusak chunka pishka
para determinar cómo crece la población wikuñakuna tukuy Ecuador mamallaktapi.
Kay willaykunaka ashka allimi kan, ya-
y en qué áreas se concentra mayor canti- chankapak imallina wiñarik wiwakunata
dad de estos animales. De este modo se shinapish yachankapak maypatak ash-
pueden determinar los lugares de mayor tawan yalli kawsankuna chay wiwakuna.
Chasnami yachankuna may ukupi ash-
FRQFHQWUDFLyQ GH YLFXxDV SDUD SODQL¿FDU tawan yalli wikuña wiwakuna tiyanta yu-
donde pueden realizarse capturas de ma- yarinkapak maypi alli allita tantachina shi-
QHUDH¿FD] napash hapinata rurankapak.

82
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Análisis del terreno Allpata riksina

Una vez analizado el censo de vicuñas e Imallina yupayta ruranata yuyarishpa ma-
LGHQWL¿FDGRVORVOXJDUHVGHFRQFHQWUDFLyQ ypi ashtawan ashka wikuña tiyakkunata
de vicuñas, se debe realizar una visita de yachaspa, kipaka chay kuskukunata pu-
campo para determinar las características rinaman riksinaman rinami kan imallina
de la zona elegida para la captura. Se debe chay allpakuna kashkata yachankapak wi-
decidir in situ donde pueden ser diseñados kuña kunata hapinkapak. Chaypimi yuya-
rina maypatak wiwakunapak harkashkata
y construidos los corrales, y como dispo-
rurana shinallatak mama allpa uri, wichi,
ner las mallas de los embudos aprovechan-
kinkryta ama llukshichun harkanata rura-
do la topografía en la medida de lo posible. nami kan. Kaypika ashtawan allimi ayllu
En la elección de la zona de captura juega llaktapi kawsay mashikuna chay allpaku-
un papel importante la experiencia y cono- nataka ashkata riksishkamanta shinapash
cimiento del terreno por parte de los comu- RPFCh ukupi llankak runakunapich chay
neros y de los guardaparques de la RPFCh. urkukunata ashka riksishkamanta.

C
A
P
Í
T
U
L
O

83
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Capacitaciones previas Ñawpay yachachinakuna

Es importante que todos los participantes Tukuy runakuna kay chaku nishkawan
en el chaku estén formados y conozcan el wiwata hapinkapakka yachanami kan ima-
manejo básico de este camélido y todas las llina wikuñata pullanata shinapash tukuy
actividades implicadas en el mismo. Debe ruranakunami yachanakan. Alli allitami
existir una concepción clara del enfoque de yachanakan imashinatak chay rurayku-
sostenibilidad que tienen estas actividades. naka wikuña wiwata wakichin.

84
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Cada uno a su trabajo Ruranakunawan

Una vez capacitadas las personas, se debe Tukuy runakunata yachachiska kipaka,
asignar su tarea a cada persona o grupo llankaykunatami kunakan chay wiwata ha-
para el día de la captura. pina punllaka amalla pantarichunkuna.

Deberá haber un técnico de captura (podrá Shuk yachak tiyanakan hapinakunata rurana-
ser personal del MAE o alguien de las co- pak (MAE manta manakaspa ayllullakta man-
munidades). Tendrá que organizar la cap- ta). Paymi pushanka tukuy paiwan llankakku-
tura y tomar las decisiones que sean nece- nata shinapash yuyarinka imallina wiwata
sarias durante la misma. tantachina hapina kashkata chay punlla.

Un grupo de personas se encargará de ar- Shuk kunaka harkashka ukuta wiwata ha-
mar las mangas de captura. pinkapak ruranamikan.

C
A
P
Í
T
U
L
O

85
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Otro grupo serán arreadores, constituido Shuktak runakunaka wikuñata karku-


namanmi rinkakuna (yallikunami kan),
por la gran mayoría; deberán caminar para paykunaka chakywan purishpa kar-
rodear las vicuñas y conducirlas hasta el kunkakuna wikuñata tantachinkapak shi-
napash pushanka wiwa purina rurashkata
embudo, cargando con las banderolas. unanchakunawan.
Debe existir al menos un profesional que Tiyanami kan shuk hatun yachak (wiwa
vele por el bienestar animal en las tareas de hanpik) wiwakunata rikunkapak hapina
captura y posteriores actividades. ruyaykunapi shinapish kipa ruraykunapi.

Dependiendo de las actividades que se vayan Wiwakunata harkashka ukupi imalla rura-
a realizar con los animales, deberán asignarse nakuna tiyakpika, chikan chikan runaku-
las tareas de cada persona dentro del corral de namanmi kunakan ruraykunata.
captura.

86
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

En el caso de realizar esquila, se deben te- Kaykunami tiyanakan rutuna tukukpika:


ner en cuenta los siguientes grupos:
9Personal de aprehensión y traslado. 9Hapik shinallatak hapakkuna.
9Seleccionador de los animales. 9Wiwakunata akllak.
9Esquiladores. 9Rutukkuna.
95HFROHFWRUHVGH¿EUD 9Millmata tantakkuna.
9Anotadores de los productos ob- 9Imata hapillkata kishkakkuna
tenidos, animales esquilados, etc.
9Controladores (en este caso pue- 9Rikukkuna (MAE ukuman-
de ser personal del MAE) que de- ta tukuy tukun), paykunami ri-
berán vigilar el normal desarrollo kunkakuna, imallinatak hapina ru-
de la actividad de captura y aco- raykunata pushankuna shinapash
SLRGH¿EUD maypi millmata wakaychinata.
Para otras actividades, el personal de apre- Shuktak ruranakuna tiyakpika, hapikkuna
hensión y traslado son siempre necesarios. shinallatak apak runakunaka ashka mutsu-
Dependiendo del trabajo a realizarse, el nú- rimi kan. Kay runakunaka ashka manakas-
mero de personas será el oportuno para re- hpapash pishilla kunamikanka amalla wi-

C
ducir los tiempos de estrés en los animales. wakunata unkuyta kunkapak.

A
P
Í
T
U
L
O

87
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Preparación de materiales Tillakunata allichina

Los días antes de la realización de la captu- Wikuñakunata hapina ñawpa pun-


ra se han de preparar los materiales que va llakunamanmi tillakunataka allichi-
a ser necesarios: nakankuna:

9Botiquín para personas y veteri- 9Runakunapak, wiwakunapak


nario. hanpikunata.
9Pingos y varillas. 9Kaspikuna shinapash hillaykuna.
9Mallas para corral y primera parte 9Chakllapak hillay shinapash
del embudo. ñawpaw purina.
9Sarán para el embudo. 9Ñawpaw purinata charita-harkana.
9Sogas para tensar las mallas. 9Waska.
9Grapas y martillos. 9Takarpu shinapash takana.
9Cuerdas con banderolas (deben 9Waska unancha churashka (alli-
prepararse atando bandas de co- chinami kan waskapi tsutushpa
lores a una cuerda). unancha tullpukunawan).
9Capuchas para cubrir los ojos a 9Pintu wikuñapuk ñawita ta-
las vicuñas. pankapak.
9Materiales para las actividades 9Rutuna rurayta rurankapak imalla
que se vayan a realizar como la tillakunami mutsuri.
esquila.

88
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Diseño y construcción del corral y mangas Kinchana

El corral se puede armar el mismo día de Kinchataka ruranami kan wikuñata hapina
la captura o un día antes, dependiendo de punllallatik manakashpapish ñawpa pun-
la disponibilidad de personas para llevar a llakunaman, kay ruraytaka llankaytukun-
cabo esta actividad. El corral deberá ser de
mi ashka ayllukunawan. Kincha chikataka
un tamaño adecuado según el número de
animales que se pretenda capturar. Debe- ruranami mashna wiwakunata hapinata
rá tener una altura mínima de 2 metros, ya yachashpa. Kay kinchaka charinami kan
que las vicuñas pueden saltar si es inferior. hanaktaka 2 metros nishkata, chayka ama
wikuñakuna kushpashpa richun. Kay kus-
Deberá contar al menos con las siguientes
áreas: kakunatami charinakan:

9Área de encierro (debe poder cerrarse 9Harkana kuska (imawan wichkana ti-
con una lona o sarán oscuro). yanami kan).
9Área de manipulación de los animales. 9Wiwakunata pushana kuska.
9Área de liberación. 9Wiwakuna kacharinkapak kuska.

C
A
P
Í
T
U
L
O

89
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Las mangas se construirán según el diseño Kincha kunataka ruranami kanka yaykun-
elaborado y se extenderán tanto como sea manta shinapash rinami kan ashkata, kay
necesario, en función del terreno y el com- wiwa yaykunaka allpawan shinapash
portamiento de los animales en cada zona. imashina wiwakuna purin kuskakunapi
Tendrán al menos dos metros de altura chaywanmi rikunakan. Charinkami hanak-
para evitar que sea saltada por las vicuñas. taka ishki metros nishkata ama wikuñaku-
na kushpashpa richun. Chayta katik kanmi,
A continuación, la parte de las mangas más
karu yaykuna payka saran nishka tillami-
alejadas pueden ser de sarán y de al menos kan charinkami hanaktaka shuk metro ni-
1 metro de altura. Su función es guiar a shkata. Kaytaka rurankunami wiwakunata
los animales hasta el corral; las vicuñas no tantachispa kincha ukuman apankapak,
tratarán de saltar estos obstáculos mientras kay harkashkata wikuñakuna rikushpaka
vean otra salida. mana kushpankakunachu.

90
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Arreo de los animales Wiwakunata karkuna

Una vez que el corral y las mangas estén Yaykuykunata shinapish kinchanakunata
armados, se debe comenzar el arreo de tukuchispaka, wiwakunata karkunaman-
los animales. Esta actividad dependerá de mi kallarinakan. Kay ruraykunaka rura-
la extensión de terreno donde se vayan a rinkami mashna allpa tiyashkata yachaspa
capturar vicuñas. Son necesarias muchas shinapish maypi wikuñakunata hapinata
personas para cubrir una gran extensión rikushpa. Ashka runakunami mutsuripan
del terreno (al menos 50 personas, pu- tukuy chay allpata muyunkapakka (pi-
diendo llegar hasta a 2000 como en algu- chka chunka runakunami mutsurin, ash-
nos chakus de Perú). El arreo consiste en tawan tiyashpaka allimikan, Perú mama-
rodear el terreno donde se encuentran las llaktapika ashtawanpash ishki waranka
runakunami chaku nishka tantachitaka
vicuñas que van a ser capturadas, tratando
rurankuna). Karkuytaka ruranami kan
de que los extremos de la cadena humana
tukuy chay allpa maypimi wikuñakunata
coincidan con los bordes de las mangas
hapikrinkuna, tukuy runakuna chayanami
que se han instalado previamente. Una vez kan manga nishka ñawchi yaykuiman. Ña
rodeados los animales se comienza a avan- tukuy wiwakunata muyushpaka allimanta
zar de forma tranquila, dirigiendo a los purinaman kallarinami, kincha ukuman
animales hacia las mangas y el corral sin pushaspa ama sampayachispalla. Kincha
agitarlos. Cuando nos encontramos en la kuchulla kashpaka waska unanchakunata
cercanía del corral se usan las cuerdas con churashkawanmi wichkanakan, chashnami

C
banderolas para cerrar la cadena humana, ruranakan ama wikuña wiwakunaka miti-
de manera que las vicuñas no traten de huir

A
kunaman richunkuna karkuk runakunapak
hacia las personas que están arreando. kuchuta.

P
Í
T
U
L
O

91
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Animales en el corral Wiwakuna kincha ukupi

Se deberán levantar las mallas opacas una Kincha ukuman wiwakuna yaykukpika
vez los animales han sido encerrados en el wichkana shinapash amsa arkakunata ha-
tarichinami, paykuna ama kanchata ri-
corral, de modo que no puedan ver el ex- kushpa, kushpachunkuna, kayta ruranami
terior, no intenten saltar contra la malla, y ama wikuñakuna chukririchun. Katintaka
así evitar que se lastimen. A continuación akllanami tukuy hapishka wiwakunata ma-
se seleccionarán los animales capturados, killawan, katintaka chikanyachinamikanka
y se comenzará apartando a las crías, para tukuy uchilla wiwakunata ama hatun wi-
evitar que sean golpeadas por los adultos. wakuna llakichichun waktashpa. Kutin
ashtawa kipataka akllanamikanka alli alli
Luego se realizará la selección propiamen- wiwakunata chay ukupimi tukuy rurayku-
WHGLFKDFRQ¿QHVGHHVTXLODPHGLFDFLyQ nata paktachinkapak: rutuna, hanpina, ri-
toma de muestras, análisis del estado cor- kunapak imata hapina, alli mana alli aycha
SRUDO\¿VLROyJLFRHWF ukku aycha hawa kashkata rikuna.

92
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

Sujeción de los animales Wiwakunata hapishpa charina

No hemos de olvidar que las vicuñas son Mana kunkarinachukanchik kay wikuña
animales silvestres y como tales no están sacha wiwakuna kashkataka chaymantami
acostumbradas al manejo como alpacas o paykunaka manarak tantanakunkuna ru-
llamas. Cuando se va a agarrar una vicu- nakunawan allpaka llama shinaka. Wiku-
ña, primero una persona deberá sostener al ñata hapinkapakka, puntaka shuk runami
animal abrazando el cuello por debajo de ukllanakan kunkata uma ukuta hapishpa,
la cabeza, y con el otro brazo tratar de sos- kutin kayshuk rikrawan hapinakan ñawpak
tener las patas delanteras rodeando el cuer- chakikunata aychata muyushpa. Katin-
po. A continuación, otra persona sostendrá taka, shuktak runa wiwata charinami kan
al animal por la grupa, y una tercera per- siki tullumanta, shinapash shuktak runa
sona le cubrirá los ojos al animal con una wikuñakunapak ñawita katanami shuk pin-
capucha, para conseguir que se tranquilice. tuwan, kasilla wiwa sakirichun.

C
A
P
Í
T
U
L
O

93
Manejo de la vicuña
Wikuña wiwata imashina ayninamanta

94
Capítulo 10.
Situaciones conflictivas en la RPFCh

Chunka yachay.
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

C
A
P
Í
T
U
L

Noé F. Rodríguez González


O

Maritza L. Vaca-Cárdenas
Byron Chacaguasay-Cepeda
Luis Fiallos Ortega
10
Antonio Morales-delaNuez

95
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Cuando se creó la Reserva de Producción Chunka pusak watapi wiñarishka shuk


GH)DXQD&KLPERUD]RD¿QDOHVGHORVDxRV kuska wiñana mirana RPFCh wakichina
ochenta, se presentaron objetivos relacio- ukuta, chaypika kay paktay yupaykunata
nados con los siguientes puntos: charina kashka:

- Mantenimiento del ecosistema y de la - Urkukunapak murukunamanta ecosis-


productividad del páramo. tema nishkamantapish allichina.

- Desarrollo y fomento de los camélidos. - Camélidos nishka wiwa ñawpakman


aynishka aynishpa.
- Uso alternativo recreativo y turístico.
- Turismo nishkapak chakrushpa wiña-
- Mejora del nivel de vida de los cam- china.
pesinos. - Runakunapak sumak kawsayta rurana

- Investigación. - Taripaykunatapish.

96
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

En la RPFCh viven 39 comunidades, 10 de RPFCh kawsanmi kimsa chunka iskun


las cuales se encuentran ubicadas dentro
de los límites del área protegida, en las ju- ayllullaktakuna, chunkaka tupanmi saywa
risdicciones de las provincias de Bolívar y yachañan ukupi, Bolivar markapi Tugura-
Tungurahua; las restantes 29 se ubican en
la zona de amortiguamiento, a pesar de que hua markapipash, sakiriskakunaka ishkay
algunas de sus actividades se desarrollan
dentro de la reserva. chunka iskunka uchillayashka kuskapi.

La gente suele creer que el equilibrio eco- Ayllukunaka iñinmi equilibrio ecológico
lógico no es compatible con el desarrollo nishkaka mana chakrurina wiñaypika ay-
de las comunidades que viven en la RP- llullaktakunawan shinallatak mana tukuy
FCh. Esto no siempre es así, ya que exis-
ratuchu, shuktak shina ruraykunapish ti-
ten muchas alternativas que podrían per-
mitir que las poblaciones que habitan en yanmi, chay ayllukuna Chimborazo wa-
las inmediaciones del Chimborazo puedan kichina ukupi kawsachunkuna, shinapash
mejorar su nivel de vida, en armonía con alli sumak kawsayta charichunkuna, pa-
el ambiente. chawan tantalla.

C
A
P
Í
T
U
L
O

10

97
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Como ejemplo cercano, de modo de vida Kuchulla shinapi, imashina kawsay


en equilibrio con su medio, se puede pre- chawpipi rikuripish tukunmi ayllukuna-
sentar el caso de las familias de la Reser- pika Reserva Comunitaria nishka Yun-
va Comunitaria Yunguilla, en la provincia guilla, Pichincha markapi yachayñan uku
de Pichincha (área protegida dentro del (Metropolitana de Quito, Calacalí kitilli-
subsistema del Distrito Metropolitano de
pi). Ishkay chunka ñawpa wataka, maki
Quito, en la parroquia Calacalí). Hace más
llamkayllawanmi pusak chunka hectaria
de veinte años, en esta zona se talaban
nishka yurakunatami yantapak kashpipak
anualmente más de 80 hectáreas de bos-
que nativo para la venta en forma de car- urmachik kashka. Chaymi ayllukunapak
bón y madera. Sin embargo, las familias se yuyay shamushka chayka mana alli ru-
dieron cuenta de que no iban por la senda raychu nishpa llaktakaypi wiñashka yu-
correcta, debido a que se estaban agotan- rakunapish wakillirishpami rishka, kati-
do los recursos, y en un futuro cercano no wankarin ashtawapish mana kawsay tiyana
podrían vivir de ese trabajo. shinami rikurikushka.

98
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Por lo mencionado anteriormente, actual- Yunguilla ayllullaktapika wankurikunami


mente en la comunidad Yunguilla se dedi- tiyan shuktak ayllullaktamanta shamukku-
can de manera organizada al turismo co- napak shinallatak pachata pushakkunata
munitario y al buen manejo de los recursos rikushpa. Shuktak llaktamanta shamukku-
naturales, y a diario abren las puertas de sus
napakka punku paskashkami, chaypimi
hogares a los turistas, compartiendo sus ex-
periencias y cultura. Han comprobado que imashina kashkata yachashkata chawpi-
pueden vivir de otro modo, sin dañar la na- nakunka. Mana mamapachataka llakichi-
turaleza, sino más bien cuidando y permi- nachu kan chaypak rantika yanapana yu-
tiendo que se regenere el bosque nublado. rakuna puyukuna urkukunapi tiyarichun.
0XFKDV YHFHV HQWUDQ HQ FRQÀLFWR ORV LQWHUH-

C
Achka kutinmi runakunaka pachama-
ses de las personas con los de la Pachamama. ma manta makanakuyman yaikushka
Cuando ocurre esto, hay que recordar siempre paykunapaklla kashkata yuyashpa. Chay A
P
que la tierra no es una herencia de nuestros pa- tukukpika, minchanta yuyarinami mana
dres, sino que fue prestada por nuestros hijos. ñukanchik yaya mama kushkachu kashka,
Í

Por esta razón, debemos garantizar devolver- ñukanchik wawakunapak mañachishkalla-


T

les el préstamo en las mejores condiciones y mi. Chaymantami, sumak mañachiytaka


tikrachina katik runakuna ashtawan sumak
U

que así puedan seguir disfrutando las próximas


generaciones. kawsayta charichun.
L
O

A continuación se exponen algunas situa- Kunan katika rikuchishunmi, may


FLRQHVFRQÀLFWLYDVDQLYHOGHOD53)&KHQ makanakuykunatak rikurin RPFCh
la medida de lo posible se tratará de dar so- ukupi, shinapash willashunmi imas- 10
luciones y /o puntos de vista alternativos, hinatak kay makanakuykunataka alli-
FRPRLQYLWDFLyQDODUHÀH[LyQ china kashkata.

99
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Wikuña wiwakuna wañuyman yaykus-


Atropellos de vicuñas: manejo hkamanta: imata ruranakuna

La Reserva de Producción de Fauna de RPFCh ukutaka ishkay alli sumak ñanku-


Chimborazo es atravesada por dos vías as- nami tiyan Riobamba-Guaranda llaktaku-
faltadas conectadas: Riobamba-Guaranda naman rina shinallatak Cruce del Are-
y Cruce del Arenal-Ambato. En estas ca- nal-Ambato llaktaman purinapish. Chay
rreteras se registra un importante tránsito ñankunaka antawakunapak achka mutsuri-
de vehículos. A veces son cruzadas por mi kashka. May ratuka chaypimi wikuña
DQLPDOHVHQWUHORVTXH¿JXUDQYLFXxDV\ wiwakunataka antawakuna llapishpa wa-
se producen atropellos. ñuchin.

100
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

En la mayoría de los casos, las vicuñas Achka wikuña wiwakunami wañun an-
atropelladas y/o arrolladas mueren al ins- tawa llapishka, mayhankunaka tullu paki-
tante; otras veces pueden verse afectadas rishpa chukririshpa sakin, shuktakkunaka
por fracturas y heridas, que generalmente asha punllakuna washa wañun. Antawata
causan su muerte a los pocos días. Hay que purichik runa antawapi rik runakunapish
tener en cuenta también que las personas llakimanmi yaykun wikuña wiwata mana
(conductores y pasajeros) se ponen en ries- wañuchisha nishpaka shuk manyamanta
go al intentar esquivarlas (pueden haber shuktak manyaman rishpa manakashpaka
salidas de carretera) o al poderse empotrar wikuña wiwallapitak waktarispa chaypi
los animales contra los vehículos. antawaka sinkuytukun.

C
A
La mayoría de atropellos se producen por Achka llakikunaka kaykunamantami ti-
P

conducción a velocidad superior a la máxi- yan antawata purichikkunami ninanta ka-


Í

ma permitida de 50 km/h. El peligro au- llpankuna pichka chunka km/h nishkata


T

menta cuando hay niebla, llueve y/o nieva, saylla yallikunata. Kutin chay puyu ñanta
U

tapakpipash, tamyakpi, rasu nishka ur-


debido a que disminuye la visibilidad. En
makpi ñankunaka achka amsayan. RPFCh
L

la RPFCh existe señalética que informa al


nishkapika tiyanmi achka rikuchik antawa-
O

conductor sobre el límite de velocidad y ta purichikpak ama ninanta kallpachun vi-


advierte de que se producen cruces de vi- cuña nishka wiwakuna ñanpi yallikukpika
cuñas en la vía. allimantalla richun. 10

101
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Cuando aparece una vicuña u otro animal Wikuña wiwakuna shuktak wiwakunapash
atropellado es muy importante la colabo- ama llakichishka kachunka achka aynina-
ración de la ciudadanía, ya que la rápida tami charina, shinallatak achka kuyaywan
comunicación y actuación podría salvar la yuyaywan rishpaka wiwataka kishpiri
vida del animal. tukunmi.

¿Cómo debemos actuar si encontramos ¿Imashinatak rurana kanchik shuk wikuña wi-
una vicuña atropellada en la carretera? wata ñanpi tullu pakirishkawan tupashpaka?

1. Aparcar el vehículo en una zona 1. Antawataka shuk alli kuska achi-


segura y dejar las luces de emer- kta hapichishpa sakina chay puka
gencia puestas junto a los triángu- achik niktapish hapichina chayta
los, para indicar a otros vehículos yallikuk shuktak antawakuna ri-
la situación. kuchun.

2. 8WLOL]DUXQFKDOHFRUHÀHFWDQWHHQ 2. Churarina achiknikuk churayta,


la medida de las posibilidades. chayta rikushpa yanaparinkapak.

102
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

3. Llamar por teléfono al núme- 3. Ministerio de Ambiente nishkata


ro del Ministerio del Ambiente karuyaripi kayana, (Arenal kus-
(Centro de Servicios del Arenal:
03-302-7358) y/o al número de kata kamktapash kayan: 03-302-
emergencias “ECU 911”. 7358) chasna shina “ECU 911”.

4. No manipular a los animales 4. Chapak (UPMA) chasna shina


heridos hasta que llegue perso- Ministerio del Ambiente nishka
nal del MAE, Policía de Medio manakashpaka hampikkuna cha-
Ambiente (UPMA) y/o personal yankakama chukririshka wi-
veterinario. wakunata mana kuyuchina.

C
A
P
Í

03-302-7358
T

y/o
U

ECU 911
L
O

10

103
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

5. En caso de que el animal se agite 5. Kay wiwa shaykushka shina rikuri-


debemos alejarnos del mismo. kpika chay kuskamanta karuyachina.

Cuando aparece una vicuña u otro animal Wikuña wiwakuna shuktak wiwakunapash
atropellado es importante la colabora- ama llakichishka kachunka achka aynina-
ción de la ciudadanía, ya que la rápida tami charina, shinallatak achka kuyaywan
comunicación y actuación podría salvar yuyaywan rishpaka wiwitaka kishpiri
su vida. tukunmi.

104
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Como medidas de prevención, la Direc- Kay ayninataka Ministerio de Ambien-


ción Provincial del Ministerio del Ambien- te Chimborazo, chapak Medio Ambiente
te Chimborazo en coordinación con la Po-
(UPMA) nishkawan chapurishpami achka
licía de Medio Ambiente (UPMA) realiza
la campaña “No más atropellamientos de willaykunata rurana ama chashna shina lla-
vicuñas”. En la misma se desarrolla una kikuna tiyachun. Antwata purichin runaku-
actividad de concientización a los conduc- natapash yuyarina yuyaykunata willachun,
tores, donde además se pintan en la carre-
ashtawankarin maypi wikuña wiwa wa-
tera siluetas de vicuñas azules, para indicar
los lugares donde se han producido estos ñushka kuskata tullpuna ankas tullpuwan

desafortunados acontecimientos. wikuña wiwata shuyushpa.

C
A
P
Í
T
U
L
O

10

105
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Pastoreo e interacción de vicuñas con es- Wikuña wiwakunawan shuktan wiwaku-


pecies pecuarias nawanpash chakrurishpa michimanta

En ciertas zonas, las vicuñas pastorean Maykan kuskakunapi wikuña wiwakuka


junto a especies domésticas y compar- manshashka wiwakunawan tantachishpa
ten pastos con animales como borregos, michinllami kiwataka wakrakunawan, wi-
vacas, caballos, llamas y alpacas; esta si- wikakunawan, chantasukunawan, apiwku-
tuación se puede evidenciar en El Sinche, nawan, allpaka nishkakunamawanpash
Mechahuasca, Río Blanco, Latzabanza, La chawpinakushpa mikun Sinche, Me-
Esperanza y San José de Tipín, como al- chahuasca, Rio Blanco, Latzabanza, La
gunos ejemplos. La proximidad con el ga- Esperanza shinallatak San José de Ti-
nado hace más fácil la transmisión de en- pín llaktakunapimi chashnaka rikuchin.
fermedades entre especies, aunque a priori Wakrakunawan chakrurishpa wikuña wi-
las más perjudicadas en este encuentro se- waku purikpika ima unkuykunapish hawa-
rían las vicuñas. llami hapin.

106
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

En estos casos es más fácil que un borrego, Wakrawan, chantasuwan, wiwikawan


caballo o bovino traspase enfermedades a chakrukpika ima unkuykunapish wikuña
las vicuñas, que al revés, por lo siguiente: wiwamanka kallpashpami pawan:

a) Los animales domésticos se llevan en a) Makipi winachishka wiwakunataka


la noche a los corrales, lugares con tutallami uchilla kuska chaklla ni-
poco espacio, y por el día son condu- shkaman apan, punllaka michina-
cidos al pastoreo. Los corrales facili- manmi surkun. Chay uchilla chaklla
tan que se produzca mayor contacto nishkapimi wiwakuna kuchuyari-
físico entre los animales, favorecien- nakun chakrurinakunpish, chashna
do que también haya mayor posibili- kakpimi hawalla ima unkuykuna-
dad de transmisión de enfermedades. pish hawalla pawan chapak rantika
Existe mayor riesgo cuando no se utkashpa vacuna shinapish despara-
toman medidas de prevención (vacu- sitación nishka hampita churana, shi-
nación, desparasitación y/o limpieza nallatak chaklla nishkatapash llum-
y desinfección de los corrales). pashpa hampina.

C
A
P
Í
T
U
L
O

10

107
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

a)
b) Las vicuñas al ser animales silvestres b) Wikuña wiwakuna mana shuktak wi-
no se pueden manejar para preven- wakunashina mansu kakpika mana
ción y tratamiento como si fueran imashina ayninataka, yanapanata ru-
domésticos; generalmente sobrevi- raypakchu paykunaka pacha mama-
ven en la naturaleza los individuos llapimi mana ima unkuyyuk achka
más sanos y fuertes, por efecto de la
sinchi kawsan. Sapan punllakuna
selección natural. Además, al vivir la
chikan kawsashpami paypak ay-
mayor parte del día manteniendo una
llukunamanta ashtawan karuyashpa
mayor distancia con los miembros
de su familia y con otras vicuñas de rinkuna shuktak wikuña nishka wi-
otros grupos, no se favorece tanto la wakunamantapash chashna kakpimi
transmisión de ciertas enfermedades. ima unkuykunapish mana hapin.

Por otro lado, otra de las situaciones con- Shuktak llakikunamanta wikuña wiwata
ÀLFWLYDVDWHQHUVHHQFXHQWDHVTXHODVYLFX- rikukpika cruce nishkata shuktak sami
ñas se pueden cruzar con otros camélidos wiwawan ruran, chay llakika michina
domésticos en pastoreo. Como consecuen- kuskakunapimi tukun. Shinakashka-
cia nacen híbridos (pacovicuñas y llamo- manka wacharina churi chaytami ninchik
vicuñas) que aunque pueden ser fértiles, (pacovicuñas shinallatak llamovicuñas
no son deseables porque se degeneran las nishka) mashki wachaklla kashpapish
especies de origen. Lo mismo ocurre con mana alli wawakunata charitukunkachu,
los cruces entre llamas y alpacas, que dan shinallatakmi tukun llama allpaka ni-
lugar a huarizos y mistis, siendo preferi- shkapash wiwakunapish chaypak rantika
ble no tener en nuestro hato estos animales chashna chakrurishka kakpika mana cha-
cruzados. rinachu.

108
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Ingreso de vicuñas a cultivos Wikuñakuna tarpushkaman yaykun

A veces las vicuñas entran en terrenos cul- Wikuña wiwakunaka tarpushka allpakuna-
tivados en busca de alimento. Este ha sido manmi yaykun mikunata mashkashpa kay
XQRGHORVSULQFLSDOHVFRQÀLFWRVSUHVHQWHV
llakika (San Jose de Tipín Guamote kiti)
en la Comunidad San José de Tipín (cantón
Guamote), donde se registra una población ayllullaktapi maypimi killkarin ishkay pat-
en torno a 200 ejemplares. sak wiwakuna.

En este sentido, se podrían cercar los terre- Cashna kakpika, tarpushka allpakunataka
nos cultivados de forma económica y eco- harkakunawanmi harkana, ashalla kullki,
compatible, usando pingos verticales de un

C
kaspi chanikwan harkachishpa churana,
metro aproximadamente, atando de pingo
DSLQJRGRVKLOHUDVGHFXHUGDVGH¿EUDYH- pinkus nishkakunawanka ishka wachuta
A
getal. De este modo no es necesario poner rurashpa watana tsawar kirumanta lluks-
P

alambrada, ni red metálica, que tienen un hishka waskawan, mana imapak ministi-
Í

alto costo y contaminan el medio. Esta pro- rinchu kasha alambre nishka chaykunaka
T

puesta es una sugerencia, en base a obser-


achka chanikunami kan, haytaka yuyari-
U

vaciones de manejo en camélidos domés-


ticos, pero que no ha sido probada hasta el chunllami willan manarak sumakta rikus-
L

momento en la zona problema descrita. hkachu kan.


O

10

109
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Conviene recordar que las vicuñas no Yuyarimami wikuña wiwakuna mana nima
pueden ser en ningún caso capturadas sin pacha hapinachu kashka maski tarpushka
permiso, ni cazadas, aunque se encuen- allpa ukupi hapishpapash. Kayta rurakku-
tren dentro de cultivos y terrenos privados.
nataka wanachina wasi ukumanmi apanka
Desobedecer esta indicación puede supo-
ner una pena de privación de libertad de kimsa watakama, chay Código Orgánico
hasta tres años, de acuerdo al Código Or- Integral Penal kamachik ishka waranka
gánico Integral Penal del año 2014. chunka chusku watapi nishka shina.

Presencia de carnívoros asilvestrados Aychata mikuk asilvestrados nishka wi-


wakuna rikurin
Otro de los problemas que enfrenta la RP-
FCh es la presencia de perros y gatos asil- RPFCh nishkapak shuktak hupakunaka
vestrados, que compiten por el alimento kaykunami allku mishi asilvestrados ni-
con especies autóctonas como el Lobo de shkakuna, chay wiwakunaka urkupi kaw-
páramo. sak atuk wiwawan mishanakuymi mikun.

Las vicuñas cuando ven a perros, sean Wikuña wiwakunaka allkuta rikushpaka,
éstos asilvestrados o no, se mantienen yuyarinmi asilvestrados nishkachu kan
en alerta y avisan a sus compañeros con mana kashpaka imashi, achkatami cha-
sonidos característicos. En ocasiones se parayankuna paykunapak imashina wi-
observan enfrentamientos, en los que los llanawan kayshuk mashikunaman willan.
Mayratuka makanakuymanmi yaykun,
machos de vicuñas de los grupos familia-
kari wikuña wiwaka chakikunawan sin-
res responden aproximándose a toda prisa chita tulun nishpa paypak ayllukunaman
y golpeando con las patas anteriores a los willan chayta uyashpa allkukuna chinkari-
perros, para ahuyentarlos. shpa richun.

110
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Al respecto, hay que indicar que es el pro- Kunanka, rikuchin kay allku mishi wiwaku
pio ser humano el principal y único res- kitayashpa richunka runallatakmi hupata
ponsable de que se encuentren en estado charin, kay mana alli runami wiwakutaka
shitashpa pay imashinapish kawsachun
salvaje estos perros y gatos. El hombre fue
sakirka, ashtawanpash aynishpa mamaka-
el primero en dejar a estos animales que vi-
machikpi nishkashina kawsanapak rantika.
vieran a su suerte, en vez de cuidarlos bajo RPFCh nishkaka tawka shina yupaykunami
su cobijo. Existen varias medidas para ir wiwakukunataka uchillayachishpa rinka,
reduciendo el número de estos animales en kay wiwakukunataka mana imapachapash
la RPFCh, pero en ningún caso la solución makana wañuchina hatun llakikunata kus-
hpa. Wiwakunata llakichikpika wanachik
será el maltrato o matarlos de forma vio-
wasimanmi apanka chay Código Integral
lenta. El maltrato animal está penado en el
Penal nishka shinapi willan paypak yupay
Código Integral Penal en su artículo 249, ishkay putsak chusku chunka iskun maypi-
donde literalmente se puede leer que: mi ñawiripish tukunkichik:

“La persona que por acción u omisión “Maykan runakuna kukarishpa nama alli
cause daño, produzca lesiones, deterioro llamkayta rurashpa, chay paywan mashi-
yarishpa kuchullapi kawsak wiwakuna ima
a la integridad física de una mascota o
tullukuna pakirikpi, paypak aycha uchi-
animal de compañía, será sancionada con

C
llayakpika, wanachiman chayan pichka
A
pena de 50 a 100 horas de servicio comu- chunka sayllamanta patsak sayllakama,
ayllullakta llamkakpi. Maykan wiwata wa-
P
nitario. Si se causa la muerte del animal
ñuchikpika mayman mana llukshina wasi
Í

será sancionada con pena privativa de li-


wanachiman rina kimsa punllata mana
T

bertad de tres a siete días” kashpaka kanchis punllakama”.


U
L

En caso de tener que practicar la eutanasia, Wakin ashkukunata wañuchina tukukpi-


ka, chaytaka wiwa hampinata yachak
O

se encargarán profesionales veterinarios


y bajo unas condiciones determinadas en runakunami rurana kan kamachikpi ni-

dicha ley.
shkashina. 10

111
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

3DUD FRUUHJLU HVWH FRQÀLFWR VH QHFHVLWD Kay llakichita allichinapakka, tawka ru-
poner de acuerdo a la mayor cantidad de nakunami achka yuyay mutsurita mini-
personas posible, para que se concienticen shtin imashina ayninapak mashiyarishpa
sobre la responsabilidad de tener mascotas
mankashpaka shitashka wiwakukunapak.
y las consecuencias de su abandono. Los
siguientes dos puntos son muy importantes Katik ishkay yupay achka mutsurimi kan
para contribuir a la solución, pero siempre allichikunata ruranapak, shinallatak tanta-
deben ir juntos: lla ninanta rina:

1. Educación a adultos y sobre todo a 1. Rukukuna wawakunapash imashina


los niños en la tenencia responsable chay mascotas nishka wiwakunata
de mascotas charimamanta yachay

A los niños, futuros adultos, se les debe Wawakuna, shamuk pachapak rukuku-
inculcar que respeten a las mascotas na, yachachinami mascota nishka wi-
wakunata ñukanchik shina kashkatami
como iguales; deben comprender que yuyana kanchik; mana sitita shinachu
no son juguetes, sino seres vivos que re- kan chaytami hamuktana kanchik. Kaw-
quieren cuidados. Perros y gatos viven sak shinallatak minishtinmi aynikta.
Allku mishipak kawsayka chunka wa-
entre 10 y 15 años, y antes de tenerlos tamanta chunka pichka watakama ma-
hay que preguntarse ¿Estoy seguro de narak charikushpa tapunarakmi kan
que puedo cuidar la mascota durante ¿mascota nishkataka tukuy sayllapi
ayninata ushashachu manakashpaka
este tiempo? Si la respuesta a esta pre- manachu ushay tusha? Kay tapuy mana
gunta es la duda, no se deben tener. achik rikurikpika, mana charinachu.
Si después de lo que se comenta en el Shuk wasi wiwata charikrispaka ku-
anterior párrafo se toma la decisión de yanami uchilla kakpi shinapash ruku
tener una mascota, no sólo se debe apre-
ciar al perro y al gato cuando son cacho- kakpipash. Kashka yuyaypimi charina
rros, sino también cuando son adultos y kanchik chay puchukay watakunami as-
viejos. Hay que ser consciente de que en htawan kuyayta llakikta ministin allku
esta última etapa de la vejez, los perros y mishi wiwakunaka unkuykunapish
gatos ya no son tan activos y algunos se
enferman con mayor facilidad, y por tan- hawallami hapin chaymantami achka
to hay que darles más cuidado y cariño. aynita kuna kashka.

112
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

2. Esterilización de todos los perros y gatos 2. Allkukunata mishikunatapash kapanamanta


La esterilización de perros y gatos con- Allkuta mishitapash kapanaka kays-
siste en operarles quirúrgicamente para hinami kan karikunataka kuchilluwan
extirpar los testículos a los machos, y aychata llikishpa lulunta llukshichina,
los ovarios y/o útero a las hembras. La warmikunataka wawakuna tiyarina kus-
intervención no suele durar más de 20 kata llukshichina. Chayta ruranataka
minutos. ishkay chunka tatkikunallatami yallina.

Con la esterilización vamos a conseguir Kapayta rurashpami miray harkayta ri-


controlar la sobrepoblación y reducir el kunchik ashtawan ashallayashkata shi-
abandono, y también en algunos casos tashkakunatapash, chaymantami maykan
puede tener efectos positivos sobre la wiwakunaka ashtawan mana unkushka
salud y bienestar de los animales, y so- sumak kawsayta charin payta charik ru-
bre el bienestar de los propietarios. nakunapash kushikuywan kawsan.

Existen múltiples campañas en Ecua- Ecuador mamallaktapika tukuy wataku-


dor y durante todo el año, que facilitan nami achka willaykuna tiyan, mascota
nishka wiwakunata kapashpa chari-
a la ciudadanía que sus mascotas sean
namanta, kapayta rurankapakka mana
esterilizadas, y la gran mayoría son sin ima kullki minishtirinchu chay wiwata
ningún costo para el propietario. Sola- charik runakunapakka. Yuyayllapimi
mente hay que estar atentos a las fechas charina yupay ima sayllapi chayamuk-
de estas campañas y acudir teniendo en ta, kapakkuna chayamukpi wiwakunata
aparina achka ayniwan ñawpaman wi-
cuenta los consejos necesarios antes de llashka mutsurikunata yuyarina (chunka
la cirugía (ayuno de mínimo 12 horas, ishkay sayllata mana mikunata karana,

C
llevar una cobija, etc.). katarinatapash apana).
A
Debemos tener conciencia de que la Yuyarinami kanchik kapachinaka achka
P

esterilización es algo muy necesario: mutsurimi kan: wiwataka yanapana,


Í

ayudaremos al animal, a la sociedad, al llaktakaykunata, ñukanchikta, medio


T

medio ambiente y a nosotros mismos. ambiente nishkatapash.


U

Conviene recordar en este punto las pa- Mahatma Ghandi iñu shimikunata yuya-
ULQDPL NDQFKLN SD\PL SDFL¿VWD QLVKND
L

labras de Mahatma Ghandi, uno de los


SDFL¿VWDVPiVLQÀX\HQWHVTXHKDKDELGR kashka hatun mamapachapi, paypak yu-
O

en el mundo, y que decía así: yay chaymi kashka:

“La grandeza de una nación se mide “Hatun llakta tukunkapakka, allitami 10


por el trato que da a sus animales”. charina kan paykunapak wiwakunata”.

113
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Incendios forestales Yurakuna rupay

La mayor parte de los incendios forestales Yurakuna rupachunka runakunallatak ni-


son provocados por el hombre. De forma nawan hapichishka kan. RPFCh ñawpa ya-
tradicional en la RPFCh se ha usado el llishka yuyaykunata charishpa yurakunata
fuego con la idea de que crezcan posterior- tukuy rupachikpika sumak llullu hiwaku-
mente brotes tiernos para el ganado; sin em- na wakrakunapak wiñan nishka; shinalla-
bargo, cuando no se tiene control sobre esta tak, mana aynita charishpaka, llakiman
práctica, pueden producirse desafortunados
yaykuy tukunmi. Shuktak, yura rupaytaka
acontecimientos. Otras veces, los incendios
chay uma unkushka runakunami ruran,
son consecuencia de la acción de piróma-
nos, o de personas con desconocimiento maykankunaka imshina nina aynanita
sobre el uso controlado del fuego. En cual- mana riksishkamanta. Maykanpika, hatun
quier caso, el fuego presenta serios inconve- uchilla llakikunami tiyan mana ayninata
nientes a mediano y largo plazo cuando no yachashpa ninata hapichishpaka yachak
se realiza bajo un criterio técnico. runakunallami chaytaka rurana.

114
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

El fuego destruye formas de vida invisibles Ninaka ñukanchik ñawi mana rikuskalla
D QXHVWURV RMRV SHUR EHQH¿FLRVDV SDUD HO sumak kawsayta llakimanmi apan, kutin
allpapakka achka sumak alli shinallatak
suelo como por ejemplo algunas bacterias, allpa ukupi kawsak tukuy hurupak ku-
hongos, lombrices e insectos. Estos seres ykapakpash alli sumak. Kay kawsak wi-
vivos son necesarios para conservar y reci- wakunaka achka mutsurimi kan imamanta
kay imayay hupakunata wakichishpa cha-
clar la materia orgánica, y permiten que el rinkapak, allpa achka watakunata muruta
suelo sea fértil durante muchos años. tarpunalla kachun.

C
A
P
Í
T

Por otro lado, los incendios reducen a Shuktak manyapika, urkukunata rupachi-
U

cenizas la vegetación, destruyendo varie- kpika tukuy sami hiwakunatami ushpaya-


dades propias que llevan creciendo en el chin, urkukunapi hunu hunu watakunata
L

páramo miles de años, antes de que los wiñashka hiwakunataka tukuymi llakichin,
O

hombres caminaran por estas tierras. En manarak runakuna kay allpata purikpi. Wi-
ocasiones especies que han tardado años wakuna watan watanta wiñashkatapash,
en crecer, como puede ser el Árbol de Pa- kaykuna shina yuwall yura (Polylepis spp.) 10
pel (Polylepis spp.), arden y desaparecen pichilla tatkikunapi rawrashpa chinkari-
en pocos minutos. shpa rin.

115
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

También otros animales (vicuñas, lobos de Shuktak wiwakuna (wikuña, urkupi kaw-
páramo, conejos de páramo, etc.) e incluso sak atuk, wallinku) runakunatapish lla-
personas, pueden resultar afectados o morir
por los incendios, ya sean quemados y/o as- kichin mana kashpaka wañuymanpish
¿[LDGRVSRUHOKXPR(OYLHQWRHVXQIDFWRU chayaytukun, kushniwan rupashpa, awa-
medioambiental muy importante, ya que
favorece que se avive y extienda el fuego, y rishka, wayraka ninanta mutsurimi, nina
que también los humos se propaguen. ashtawan hapirishpa rikarishpa rinapak.

La intoxicación por el humo incluye afec- Kushnika runakunata wiwakunatami akwa,


ciones en las personas como en los anima- samay aysanata, ukunata harkan, kay wak-
OHVTXHLQFOX\HQGL¿FXOWDGDOUHVSLUDU\WRV llirikunatapish kun, uma muyuy, puñunaya,
mareos, sueño, náuseas, ojos rojos, etc. Si shunku millanayay, ñawikuna pukayayta-
se observan estos síntomas, se debe llamar pash. Shuktak llakikunata rikushpaka, ka-
a los Servicios de Emergencia (ECU911) llpashpa llamkanaman rikkunata kayana
y/o acudir al centro médico más cercano; (ECU911) manakashpaka kuchulla hampi-
igualmente habrá que llamar en caso de na wasikunaman rina; shinallatakmi rurana
animales intoxicados por humo. wiwakuna kushniwan akwarishka kakpika.

116
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

Antes de programar quema de pastizales Imata rurana ñawpaman hiwakuna rupashka


se debe realizar la consulta al Ministerio kakpika kallaripika tapunarakmi kan Mi-
nisterio del Ambiente nishka pushakkunata,
del Ambiente (MAE), quien dará las indi-
paykunami imata ruranata willanka. Yuyari-
caciones pertinentes. Hay que destacar que nami kanchik ishkay waranka chunka kimsa
en el período 2013-2014 en zonas de amor- pachapi shinallatak ishkay waranka chunka
tiguamiento y dentro del área de la RPFCh chusku pachakunapipash chay RPFCh ni-
shka ukupi kak kuskapi tarpushka yurakuna-
se quemaron 400 hectáreas por incendios
mi chusku patsak hectaria nishka rupashka,
IRUHVWDOHV OR TXH HTXLYDOH D OD VXSHU¿FLH usharinmi pichka patsak pichka chunka rum-
de más de 550 canchas de fútbol. pata haytashpa pukllana pampa shina.

C
A
P
Í
T
U
L
O

10

117
Situaciones conflictivas en la RPFCh
Chikan chikan tiyak llakikuna RPFCh ukupi

118
Bibliografía consultada (Kamukunapi mashkashka):
Asociación Nacional de Operadores de Turismo Receptivo del Ecuador –OPTUR-
(2014). Estadísticas de ingreso de turistas a las áreas naturales, año 2014.
Recuperado de: www.optur.org (consultado: 8 de mayo de 2016)

Baldo, J. L., Arzamendia, Y. y Vilá B. (2013). La vicuña: manual para su con-


servación y uso sustentable. 1ª ed. Ciudad Autónoma de Buenos Aires,
$UJHQWLQD &21,&(7&RQVHMR 1DFLRQDO GH ,QYHVWLJDFLRQHV &LHQWt¿FDV
y Técnicas.

BirdLife International (2012). Phalcoboenus carunculatus. The IUCN Red


List of Threatened Species 2012: e.T22696238A40306096. Re-
cuperado de: http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2012-1.RLTS.
T22696238A40306096.en. (c o ns ul ta do : 2 2 de no vi e mb re d e
2015).

BirdLife International (2012). Tyto alba. The IUCN Red List of Threatened
Species 2012: E.T22688504A38682217 Recuperado de: http://dx.doi.
org/10.2305/IUCN.UK.2012-1.RLTS.T22688504A38682217.en. (con-
sultado: 25 de noviemb re d e 2 0 15 ).

BirdLife International (2012). Vultur gryphus. The IUCN Red List of Threatened
Species 2012: e.T22697641A37824412. Recuperado de: http://dx.doi.
org/10.2305/IUCN.UK.2012-1.RLTS.T22697641A37824412.en. (co n-
s ul tado: 22 de novi emb re d e 2 0 1 5).

B
I
BirdLife International (2014). Bubo virginianus. The IUCN Red List of Threa-
B
tened Species 2014: e.T61752071A61752159. Recuperado de: http://
dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2014-2.RLTS.T61752071A61752159.en.
L

(cons ultado : 25 de n o v i emb re d e 20 1 5).


I
O

BirdLife International (2016). Species factsheet: Oreotrochilus chimborazo. Re-


cuperado de: http://www.birdlife.org (co ns ult ad o : 25 d e n o vie m -
G

b re de 20 15).
R

B oa da, C . (2009). Odocoile us p e r u v ia n us . En : Pinto, C. M. y Nico-


A

lalde D. A. (eds.). MammaliaWebEcuador. Version 2015.0. Museo de


=RRORJtD 3RQWL¿FLD 8QLYHUVLGDG &DWyOLFD GHO (FXDGRU  5 HFX S HUDG R
F

de: http://zoologia.puce.edu.ec/Vertebrados/mamiferos/FichaEspecie.
Í

aspx?Id=1826 (cons ultad o : 2 2 d e n ov ie mb re de 2 0 15 ).


A

119
Bonacic, C. (2011). Ecología de la Vicuña y Su Ordenación. ECOLOGÍA.INFO
27 Recuperado de: www.ecología.info/vicugna.htm (consultado: 20 de
noviembre de 2015).

Burger, P.A. (2016). The history of Old World camelids in the light of molecular
genetics. Tropical Animal Health and Production, 48(5):905-913.

Cassini, M., Borgnia, M., Arzamendia, Y., Benítez, V. y Vilá B. (2009). Sociality,
Foraging and Habitat Use by Vicuña. En: Gordon, I. (ed.), The vicuña:
The Theory and Practice of Community Based Wildlife Management.
New York, USA: Springer, pp. 35-48.

CITES (2016). Checklist of CITES Species. Recuperado de: http://checklist.cites.


org/#/en (consultado: 12 de diciembre de 2015)

Cuarón, A.D., Reid, F. y Helgen, K. (2008). Conepatus semistriatus. The IUCN Red
List of Threatened Species 2008: e.T41633A10524231. Recuperado de:
http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41633A10524231.en.
(consultado: 22 de noviembre de 2015).

De Lamo D. (2011). Camélidos sudamericanos-Historia, usos y sanidad animal.


Servicio Nacional de Sanidad y Calidad Agroalimentaria (Senasa), Mi-
nisterio de Agricultura Ganadería y Pesca. Buenos Aires, Argentina.
A

Dirección de Recursos hídricos y Gestión Ambiental, H. Gobierno Provincial de


Í

Tungurahua (2015). Características ecológicas y conservación de las es-


F

pecies registradas de aves en ocho localidades de ecosistema páramo


en la provincia de Tungurahua, Ecuador (Aves, Anexo 4-T5). Recupe-
A

rado de: http://rrnn.tungurahua.gob.ec/ (consultado: 10 de diciembre de


R

2015).
G

Dirección Provincial del Ambiente Chimborazo (2015, septiembre). Informe País


O

Ecuador 2015. XXXII Reunión Ordinaria y XVIII Reunión Técnica del


Convenio para la Conservación y Manejo de la Vicuña. Antofagasta,
I

Chile.
L
B

Ecuatoriano condenado a 2 años de prisión por delito ecológico en Galápagos.


(17 de febrero de 2016). El Universo. Recuperado de: http://www.elu-
I

niverso.com/
B

120
Fowler, M. E. (2008). Chapter 4 - Behavioral Clues for Detection of Illness in
Wild Animals: Models in Camelids and Elephants. En: Fowler M. E. y
Miller R. E. (eds.). Zoo and Wild Animal Medicine, Sixth Edition. Saint
Louis (Missouri), USA: Saunders. pp: 33-49.

Fowler, M. E. (2008). Restraint and handling of wild and domestic animals (3rd
edition). Iowa State, USA: University Press, Ames, pp: 161-178.

Fowler, M. E. (2010). Medicine and surgery of camelids (3rd edition). Iowa State,
USA: Blackwell Publishing, pp: 173-229.

Galaz J. y González G. (2005). Técnicas de Manejo Productivo de la Vicuña (Vi-


cugna vicugna, Molina, 1782) en Chile. Corporación Nacional Forestal–
Fundacion para la Innovacion Agraria (CONAF–FIA). Santiago, Chile.

Gallina, S. y López Arévalo, H. (2008). Odocoileus virginianus. The IUCN Red


List of Threatened Species 2008: e.T42394A10691422. Recuperado de:
http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T42394A10691422.en.
(consultado: 22 de noviembre de 2015).

Global Raptor Information Network (2016). Species account: Carunculated Cara-


cara Phalcoboenus carunculatus. Recuperado de: http://www.globalrap-
tors.org (consultado: 22 de noviembre de 2015).

Hare, J. (2008). Camelus ferus. The IUCN Red List of Threatened Species 2008:

B
e.T63543A12689285. Recuperado de: http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.
UK.2008.RLTS.T63543A12689285.en (consultado: 3 de diciembre de

I
2015).
B
L
Hoces Roque, D., 2008. Conservation and current use of the vicuña (Vicugna
vicugna mensalis) in Peru. International Expert Workshop on CITES
I

Non-Detriment Findings, Cancún, México, November 17th to 22nd,


O

2008.
G

Incendios forestales provocados tiene como pena la cárcel. (7 de julio de 2016).


R

La Tarde, Diario Vespertino de Cuenca. Recuperado de: http://www.la-


A

tarde.com.ec/
F

Instituto Geofísico de la Escuela Politécnica Nacional -IGEPN- (2016). Recupe-


Í

rado de: http://igepn.edu.ec/ (consultado: 1 de julio de 2016).


A

121
Instituto Nacional de Estadística e Informática -INEI, Perú- (2015). Recuperado
de: www.inei.gob.pe (consultado: 7 de noviembre de 2015).

Jiménez, J.E., Lucherini, M. y Novaro, A.J. (2008). Pseudalopex culpaeus.


The IUCN Red List of Threatened Species 2008:e.T6929A12816382.
Recuperado de: http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.
T6929A12816382.en (consultado: 3 de diciembre de 2015).

Jirimutu, Wang Z., Ding G., Chen G., Sun Y., Sun Z.,… y Meng H. (2012). Geno-
me sequences of wild and domestic Bactrian camels. Nature Communi-
cations, 3: 1202. doi: 10.1038/ncomms2192

Lichtenstein, G., Oribe, F., Grieg-Gran, M. y Massuchelli, S. (2002). Manejo co-


munitario de vicuñas en Perú: Estudio de caso del manejo comunitario
de vida silvestre. PIE Series No.2 - Evaluating Eden. London, IIED. Re-
cuperado de: http://www.macaulay.ac.uk/macs/publications.htm

Márquez, C. (6 de mayo de 2015). Dos autoridades de Alausí son investigadas


por la muerte de un oso de anteojos. Diario El Comercio. Recuperado
de: http://www.elcomercio.com/

Mexican Association for Conservation and Study of Lagomorphs -AMCELA-, Ro-


mero Malpica, F.J. y Rangel Cordero, H. (2008). Sylvilagus brasiliensis.
A

The IUCN Red List of Threatened Species 2008: e.T41298A10418161.


Í

Recuperado de: http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.


T41298A10418161.en. (consultado: 22 de noviembre de 2015).
F
A

0LQLVWHULRGHO$PELHQWHLQYHVWLJDSUHVXQWDUHGGHWUi¿FRLOHJDOGHIDXQDVLOYHV-
R

tre en Guayaquil. (22 de julio de 2016). Ecuador inmediato.com. El


Periódico instantáneo del Ecuador. Recuperado de: http://ecuadorinme-
G

diato.com/
O

Ministerio del Ambiente –MAE- (2016). www.ambiente.gob.ec/


I
L

National Research Council -NRC- (2007). Nutrient Requirements of Small Ru-


B

minants: Sheep, Goats, Cervids, and New World Camelids. 6th ed. Was-
hington, Estados Unidos: National Academy Press.
I
B

122
Nowak, R. M. (2005). Walker’s Carnivores of the world. Johns Hopkins Univer-
sity Press, Baltimore, USA and London, UK

Nueva sentencia por delito ambiental en Galápagos. (15 de julio de 2016). El


Telégrafo. Recuperado de: http://www.eltelegrafo.com.ec/

Panchi Guachamin, T. (2012). Amenazas para la viabilidad del cóndor andino


(Vultur gryphus) en la Reserva Ecológica Antisana (REA) (Tesis de gra-
do) Facultad de Ciencias Naturales, Universidad de Guayaquil, Guaya-
quil, Ecuador. Recuperado de: http://repositorio.ug.edu.ec/

Podwojewski, P. (1999). Los suelos de las altas tierras andinas: los páramos del
Ecuador. Boletín informativo de la Sociedad Ecuatoriana de la Ciencia
GHO6XHORQƒ

Reid, F. y Helgen, K. (2008). Mustela frenata. The IUCN Red List of Threate-
ned Species 2008: e.T41654A10529763. Recuperado de: http://dx.doi.
org/10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T41654A10529763.en. (consulta-
do: 22 de noviembre de 2015).

Renaudeau d’Arc, N. (2005). Community-based Conservation and Vicuña Mana-


gement in the Bolivian Highlands (Tesis doctoral). School of Develop-
ment Studies, University of East Anglia, Norwich, Reino Unido. Recu-
perado de: http://www.macaulay.ac.uk/macs/publications.htm

República del Ecuador (2013). Plan de Acción Nacional para el Manejo y Con-

B
servación de la Vicuña en el Ecuador (Anexo I). Convención sobre el
Comercio Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Sil-

I
vestres (CITES). Decimosexta reunión de la Conferencia de las Partes
Bangkok (Tailandia), 3-14 de marzo de 2013. Recuperado de: https:// B
L
cites.org/esp/cop/16/inf/S-CoP16i-45.pdf
I

Reyes, S. (22 de junio de 2016). La persona que contaminó el río Daule podría
O

ser sancionada con 3 a 5 años de prisión. Diario El Comercio. Recupe-


rado de: http://www.elcomercio.com/
G
R

Sedgwick, C. W. (2011). Ecuadorian Hillstar (Oreotrochilus chimborazo), Neo-


tropical Birds Online (Schulenberg, T. S., ed.). Ithaca: Cornell Lab of Or-
A

nithology. Recuperado de: http://neotropical.birds.cornell.edu/portal/spe-


F

cies/overview?p_p_spp=262936 (consultado: 22 de noviembre de 2015).


Í

Secretaría Nacional del Agua-SENAGUA- (2016). www.agua.gob.ec/.


A

123
Tirira, D. G. (2007). Mamíferos del Ecuador. Guía de campo. Publicación Especial de
los Mamíferos del Ecuador 6. Quito, Ecuador: Ediciones Murciélago Blanco.

Tirira, D.G. (2015). Caracterización de la fauna en el ecosistema páramo en la provincia


de Tungurahua. Dirección de Recursos Hídricos y Gestión Ambiental, Gobier-
no Provincial de Tungurahua. Recuperado de: http://rrnn.tungurahua.gob.ec/
(consultado: 15 de diciembre de 2015).

Vallejo-Vargas, A. (2015). Lycalopex culpaeus. En: Pinto, C. M. y Nicolalde D. A.


HGV 0DPPDOLD:HE(FXDGRU9HUVLRQ0XVHRGH=RRORJtD3RQWL¿FLD
Universidad Católica del Ecuador. Recuperado de: http://zoologia.puce.edu.
ec/vertebrados/mamiferos/FichaEspecie.aspx?Id=1831 (consultado: 22 de no-
viembre de 2015).

Vallejo-Vargas, A. (2015). Conepatus semistriatus. En: Pinto, C. M. y Nicolalde D. A.


HGV 0DPPDOLD:HE(FXDGRU9HUVLRQ0XVHRGH=RRORJtD3RQWL¿FLD
Universidad Católica del Ecuador. Recuperado de: http://zoologia.puce.edu.
ec/Vertebrados/mamiferos/FichaEspecie.aspx?Id=1841 (consultado: 22 de no-
viembre de 2015).

Wheeler, J.C. (2006). Historia Natural de la Vicuña, Cap. 3. En: Vilá, B. (Ed.) Inves-
tigación, conservación y manejo de vicuñas. Proyecto MACS. Buenos Aires,
Argentina.
A

Wheeler J. C. (2012). South American camelids-past, present and future. Journal of


Í

Camelid Science, 5:1-24.


F
A
R
G
O
I
L
B
I
B

124

Vous aimerez peut-être aussi