Vous êtes sur la page 1sur 52

qwiml AwzwdI dy mhWnwiek pRBwkrn dI prbqoN BwrI mOq

jUn 2009
is`K Shwdq jyT-hwV / nwnkSwhI 541

bixAw ieiqhws gvwh swfw, bs iehIE Xwr gunwh swfw


pwxIAW dI kuL jMmy hW, nw QMmHxw qy nw QMmyH hW
pYNfw bVw AQwh swfw, bs iehIE Xwr gunwh swfw
ShId BweI mihMdr isMG PrIdkot -mnmohn isMG jMmU

20vIN sdI dw dhwkw is`K kOm ƒ punr jwigRq mihMdr isMG jI Swml ho gey[ BweI swihb dw isMGW
krn dw smW sI[ ies sdI ivc bwbw jrnYl isMG jI nwl c`l rhI sWJ iBAwlI dw sMq jrnYl isMG
iBMfrWvwilAW smyq smUh mrjIviVAW dI Shwdq Aqy iBMfrWvwilAW dy k`tV ivroDI Qwxydwr gurcrn isMhu
ienHW ShIdW dy vwrsW ny kOm ƒ mnUvwd dI ZulwmI qoN ‘sWhsI’ mlot Qwxy vwly ƒ pqw l`g igAw[ hux BweI
Awzwd krvwaux leI jo ShwdqW id`qIAW hn, aunHW dw swihb dw nW muKbrW qy srkwrI kirMidAW dI ilst
is`K ieiqhws ivc gOrvmeI sQwn hY[ AwE 20vIN sdI auqy cVH igAw Aqy srkwrI KUnI pMijAW ny BweI swihb
dy iek sMGrSI XoDy ƒ nqmsqk hoeIey[ ƒ dbocx leI Awpxw srkwrI jwl ivCwauxw SurU kr
BweI mihMdr isMG (dmdmI tkswl) dw jnm id`qw qy AwKr 27-5-1982 ƒ iksy muKbr dI sUh ’qy
blivMdr isMG ngr jylH rof, PrIdkot dy vwsI s. jYmlsr bIkwnyr qoN igRPqwr krky, igRPqwrI Pwizlkw
krqwr isMG rwie, ieMspYktr AYgrIklcr dy gRih pul qoN d`s id`qI geI, ijs qoN bwAd AwrMB hoieAw A`q
ivKy Aqy mwqw bIbI mwieAwvqI kOr jI dI ku`KoN sMn dw qS`dd[ Qwxydwr sWhsI vloN BweI swihb auqy zor
1953 ivc hoieAw[ Awp jI pMj BYx Brw sn[ Brw s. pwieAw jw irhw sI ik auh swQI isMGW dw nwm lYx, pr
gurdyv isMG Aqy BYxW pRIqm kOr, gurdIp kOr, surjIq sWhsI ny h`Q kuJ nw l`gdw vyKky styngMn dw kys pw ky
kOr[ BweI swihb jI ny bwhrvIN qk pVHweI krn qoN aunHW ƒ mukqsr jylH Byj id`qw[ ies Qwxydwr sWhsI ƒ
bwAd brijMdrw kwlj (PrIdkot) qoN igAwnI pws kIqI Aqy iPr bwAd ivc KwVkU isMGW ny soD id`qw sI[ BweI swihb ƒ kys ivc swl dI szw ho
AweI.tI.AweI. tYknIkl pws kIqI, auprMq PrnIcr dI dukwn KolH ky geI[
AwpxI ikrq krnI AwrMB kIqI[ Awp jI dy pirvwr ny Awp jI dw AwnMd jylH qoN irhw ho ky BweI swihb muV dmdmI tkswl sMq jrnYl isMG jI pws
kwrj bIbI mihMdr kOr ipMf SwmKyrw, mlot nwl krvw id`qw[ gRihsQI jw hwzr hoey Aqy AwpxI gurmiq pRcwr qy AMimRq sMcwr dI syvw ivc l`g gey[
jIvn bsr kridAW Awp jI dy Gr pMj b`icAW dw jnm hoieAw[ ijnHW puils vloN vwr-vwr pRySwn krn ’qy Awp jI sMq iBMfrWvwilAW nwl p`ky qOr ’qy
ivc do byty qy iqMn bytIAW, s. kuljIq isMG, s. jrnljIq isMG, bIbI rihx l`g pey[ sMqW dw Awp jI dy Gr vI Awauxw-jwxw AwrMB ho igAw[ ies
crnjIq kOr, bIbI ikrnjIq kOr, bIbI DrmjIq kOr hn[ dOrwn Awp jI ny AwpxI dukwn PrnIcr hwaUs hmySw leI bMd kr id`qI[ puils
vkq krvt lY irhw sI, sMq jrnYl isMG jI iBMfrWvwly gurmiq ny jdoN Awp jI dI ZYr hwzrI ivc GridAW ƒ qMg krnw SurU kIqw, qy Gr
pRcwr dOry leI ipMf p`Dr ’qy inkly hoey sn[ mihMdr isMG dy ipMf ivc l`gIAW sMq iBMfrWvwilAW dIAW PotoAW vI puils c`k ky Qwxy lY geI qW Awp jI
vI bwibAW dw dIvwn sI, ijs ivc mihMdr isMG vI Swml hoieAw Aqy dw pirvwr vI Awp jI nwl p`ky qOr ’qy jQy ivc Swml ho igAw[
ausny sMq iBMfrWvwilAW vloN kIqI geI gurbwxI dI kQw ƒ iek surq ho hwlwqW dy m`dynzr 4 jUn qoN kuJ hPqy pihlW sMq jrnYl isMG jI ny isMGW
ky suixAw Aqy auh DurAMdr qk Sbd gurU dy igAwn nwl lbryz ho gey, dy pirvwrW ƒ GrW ƒ jwx leI kih id`qw, sMqW ny kihx ’qy BweI swihb dI
dIvwn ivc siq sRI Akwl dy jYkwirAW dI gUMJ psr geI[ mihMdr isMG isMGxI vI auQoN clI geI pr BweI swihb mrjIviVAW dy ShIdI jQy ivc
dy ivcwrW ivc Acwnk qbdIlI AweI, nvyN jIvn qy sMGrS dw jnm Ardws krvw ky gurU pMQ qy gurU gRMQ ƒ smripq ho gey[
hoieAw “ZYrq auBrI AxK ny A`K KolHI, phuMcI AMbrIN gUMJ jYkwirAW 4 jUn qoN 6 jUn qk dsmyS dy dulwirAW ny jo cmkOr dw ieiqhws muV
dI[” dIvwn dI smwpqI qoN bwAd bwbw iBMfrWvwilAW vloN AMimRq sMcwr duhrwieAw hY, aus dI qW duSmx sPW ny vI mUMh ’c auNglW pw ky isPq kIqI hY[
krvwieAw igAw qy mihMdr isMG pirvwr smyq KMfy dI pwhul lY ky pMQ ieh g`l judw hY ik AsIN A`j qk 25 swl bIq jwx ’qy vI AwpxI kOm dI jvwnI
pirvwr dw ih`sw bx igAw[ kuJ idnW bwAd mihMdr isMG sMq ƒ ienHW kOmI ShIdW nwl vwkP nw krw sky[ 20vIN sdI dy G`lUGwry ivc Bwrq dI
iBMfrWvwilAW nwl imly Aqy dmdmI tkswl mihqw rihx l`g pey ijs ivSwl POjI qwkq ƒ Kwlsy ny Awpxy swDwrn ijhy hiQAwrW nwl jo idl dihlw
qoN bwAd mihMdr isMG bwxI qy bwxy dy p`ky DwrnI bx gey[ dyx vwlI t`kr id`qI, aus bwry AnykW ikqwbW Cp cu`kIAW hn Aqy hor keI Cp
sMq jrnYl isMG jI iBMfrWvwilAW vloN BweI mihMdr isMG dI ipMf- rhIAW hn[ ies DrmXu`D ivc BweI mihMdr isMG jI ijnHW ƒ jQy ivc g`jx
ipMf ivc AMimRq sMcwr krvwaux leI tkswl vloN iqAwr hoey isMGW dy isMG dy nW nwl vI bulwauNdy sn 5-6 jUn 1984 dy ivckwrly vkq AwpxI
jQy ivc syvw sONp id`qI geI[ ies qrHW BweI swihb AwpxI ikrq kmweI Shwdq nwl kOm dy rOSn isqwry bx gey[ SoRmxI gurduAwrw pRbMDk kmytI
dy nwl nwl gurmiq pRcwr ivc vI Awpxw ih`sw pwauNdy hoey dmdmI AMimRqsr vloN pirvwr ƒ ilKqI rUp ivc BweI swihb dI ShIdI dI puStI kIqI
tkswl dy mu`K isMGW ivc igxy jwx l`g pey[ ienHW idnW ivc hI pwKMfI geI[ BweI swihb jI ny Kud vI AwpxI ShIdI qoN pihlW Awpxy BYx-BrwvW
inrMkwrI ny srkwrI Sih ’qy SWqmeI ros kr rhy isMGW ’qy golI clw ky (pirvwr) ƒ ic`TI ilKky POj dy hmly dI sUrq ivc jUJidAW ShIdI pwaux dI
13 isMGW ƒ ShId kr id`qw[ sm`ucI is`K kOm ivc srkwr Aqy jwxkwrI Byj id`qI geI sI[ BweI swihb jI dI Shwdq qoN bwAd vI puils dI
nrkDwrIAW ivru`D ros dI lihr cl rhI sI[ biGAwV tolI ny ies pirvwr ƒ qMg krnw jwrI r`iKAw[ keI vwr BweI swihb
doSIAW ivru`D srkwr vloN koeI kwrvweI nw huMdI dyK ky isMGW ny dy b`icAW ƒ A`DI A`DI rwq Cwpy mwr ky auTwaux (igRPqwr krn) dI koiSS Aqy
ienswP dI q`kVI ƒ BwrqI inAW pRxwlI dI dyvI qoN Koh ky Awpxy h`QW JUTy kysW ivc Pswaux dw Xqn vI huMdw irhw[ hux ieh pirvwr kotkpUrw rof
ivc PV leI Aqy doKIAW ƒ szwvW id`qIAW geIAW[ ‘gur kI inMdw suxy nw mukqsr ivKy rih irhw hY pMQk drdIAW ƒ ies XoDy dy pirvwr dI hr qrHW
kwn’ dw Sbd pRq`K ho ky swhmxy Aw igAw[ ies juJwrU kwPly ivc BweI nwl mdd krnI cwhIdI hY ieh hr pMQk drdI dw Prz hY[
www.sikhshahadat.com

is`K Shwdq RNI No. PUNPUN/2000/876


Postal Registration No. PB/0202/2007

swl 10, AM k 4

sMpwdk
hrijMdr isMG
sRI drbwr swihb dw 8
inAwrw mh`qv

20
sih-sMpwdk
syvk isMG

jo kyvl ij`q nhIN sky


kwƒnI slwhkwr
sqnwm isMG AYfvokt
y

26
pqw: ShId jnrl subyg isMG
25, Second Floor,
Surya Shopping Arcade,

31
National Road, Ghumar Mandi,
Ludhiana (Pb.) 141003
Tel: 0161-2404474
BwrqI mIfIAw
Fax: 91-161-4649030
email: sikhshahadat@yahoo.com id`lI dI bu`kl ivc bihMdw irhw hY:
sikhshahadat@rediffmail.com jspwl isMG is`DU

is` K Shwdq dy cM d y
dyS ivdyS 2 sMpwdkI

swlwnw 180 ru: 50 fwlr ($) / 30 pONf 3 BKdy msly

pMj swl 700 ru: 225 fwlr ($) / 140 pONf


6 Kbr dy Awr-pwr

jIvn Br 3500 ru: 1300 fwlr ($) / 800 pONf


17 AsIN qW POjI sW: Avqwr isMG pinAwlI
20 jo kyvl ij`q nhIN sky
srpRsq 15000 ru: 4000 fwlr ($) / 2500 pONf
cMdw mnIAwrfr/ frwPt rwhIN “is`K Shwdq tr`st” dy nW ’qy hyT ilKy 23 sRI Akwl qKq swihb dy siqkwrXog jQydwr ƒ ros p`qr
pqy ’qy ByijAw jwvy[
24 sMqW vloN rwjnIqk PYsilAW rwhIN ibMb isrjx dw AlokwrI Aml
Sikh Shahadat,
25, IInd Floor, Surya Shopping Arcade, 37 AwzwdI hI swfy leI iek mwqr rwh hY: pRBwkrn
National Road, Ghumar Mandi, 39 prbqoN BwrI mOq
Ludhiana-141003 40 kwiv ikAwrI mnIAwrfr Byjx
sB h`k rwKvyN hn l`igAW
vwd-ivvwd isrP luiDAwxw kort ivc hI inptwey jwxgy[ 41 gurU Arjn dyv jI dI Shwdq dy is`K BweIcwry ’qy pRBwv sMdSy vwlI QW
sMpwdk, pRkwSk, Cwpk hrijMdr isMG ny is`K Shwdq tr`st (rij:) vwsqy rotrI
44 AdwlqW qy puils ikvyN doSI bxwauNdIAW hn? ’qy Address
ipMRtrz, kot AwlmgIr qoN Cpvw ky 25, dUjI mMizl, SUrXw SwipMg Awrkyf, Gumwr mMfI, ilKo[
luiDAwxw qoN pRkwiSq kIqw[

is`K Shwdq [ 1 [ jUn, 2009


sM p wdkI

jwqI ivro D
mMnvU wdI bRwhmxI ivcwrDwrw dw is`K ivcwrDwrw nwl jmWdrU ivroD hY[ ies ivroD ivc auhnW ny sdw mwq
KwDI hY, cwhy ieh pMjvyN pwqswh aupr hmlw hov,y cwhy auhnW dy ShIdI purb mOky drbwr swihb aupr POjI hmlw
hov[y ies hmly qoN bwAd auTI KwVkU lihr qoN mMnv U wdI bRwhmxI iDr ny ieh sbk is`K ilAw ik is`K ivcwrDwrw
nwl is`Dy twkry dI QW tyFI Aqy lukvIN lVweI lVI jwvy[ ies krky hI auh hux pMjwb ƒ AwpsI lVweI dw AKwVw
bxwaux leI koeI mOkw Awhlw nhIN jwxw dyxw cwhuMdy[ iksy ipMf ivc iksy dI AwpsI rMjs dI Gtnw ƒ vI bhuq
v`fw jwqI ivqkrw bxw ky pyS kIqw jWdw hY, Kws krky jy kr auh is`KW dy iKlwP jWdI hovy[ iehdy ipCy ieh
qlK hkIkq hY ik gurW dy nW jIx vwlw pMjwb Aqy ies vyly dw is`K smwj jwq dy mMnUvwdI kohV qoN mukq nhIN
hY[
jwq dy ADwr qy iksy vI iksm dI kwrvweI bRwhmxI qwxy bwxy ƒ Pwiedw hI idMdI hY[ ivAwnw dy Gtnw kRm
qoN bwAd fyrw b`lW dy pYrk o wrW dw ivroD kudrqI Aqy jwiej sI[ AKbwrW Aqy tI.vI. ijvyN ivAwnw Gtnw bwry nvIN
nvIN jwxkwrI pyS kr rhy hn, aus qoN jwhr hY ik Ajy q`k vI pUrw p`k pqw nhIN ik ikvyN Aqy ikauN vwpirAw?
ies dy bwvjUd eyfy v`fy p`Dr qy swV-PUk ikvyN SurU ho geI ? 1947 qoN bwAd ieh pihlI vwr hY ik pMjwb ivc
swV PUk dIAW ies qrHW dIAW GtnwvW hoeIAW hn[ drbwr swihb POjI hmly vyly AMimRqsr smyq nw isrP pMjwb
ivc sgoN pUry dyS ivc is`KW dIAW A`KW swhmxy krUp KuSI mnweI geI pr ies dy bwvjUd pMjwb ivc ijQy is`K
bhu igxqI ivc sn, EQy vI ies qrHW dw ivroD mujwhrw nhIN kIqw igAw[ jy gujrwq dy muslm kqlyAwm vyly dy
mobwiel PonW dy vyrivAW vWg ieQy vI vyrvy k`Fy jwx qW jwhr ho skdw hY ik ieh swrw kuJ ikvyN SurU hoieAw?
iSv sYnw, nUr mihlIey Aqy BinAwrIey dy cyilAW v`lNo nMgy ic`ty rUp ivc Aqy Bwjpw Aqy kWgrsI AwgUAW v`lNo
lukvyN rUp ivc pUrI koiss kIqI geI ik fyrw b`lW dy cyilAW dy ros-ivroD ƒ is`K Aqy dilq lVweI ivc bdl
id`qw jwvy[ iksy dIAW Dwrimk BwvnwvW jW svY mwx ƒ Tys phuc M wauxI sB qoN burw kMm hY[ ies dw Aihsws ies
dyS AMdr bRwhmxI jUly hyT rih rhy auhnW kroVW lokW qoN ijAwdw iksy ƒ nhIN hY ijnW ƒ ies dyS ivc v`K v`K
nW (SUdr, nIc/nIvI jwq, hrIjn, dilq, AMgryjI ivc AYs.sI., bI.sI. Awid) id`qy jWdy hn[ DrqI dy ies iK`qy
ivc hjwrW swlW qoN iehnW d`by-kucly lokW dI AjwdI dw sB qoN v`fw rwh is`K Drm hI hY[ iehI vjHw hY ik
bRwhmxI iDr ieh kdy nhIN cwhMudI ik is`KW Aqy dilqW dw Awps ivc myl hovy[ iek fyry dy mMnx vwilAW dy
ivroD ƒ iek jwq dy ivroD ivc bdlx dI koiSS ies g`l dw sbUq hY[ ijs qrHW ieh swrw kuJ vwpirAW auh
iksy qrHW vI fyry dy pYrk
o wrW leI lokW dy mnW ivc hmdrdI pYdw krn vwlw nhIN hY[ kI ieh sMBv hY ik ieh swrw
kuJ auhnW ny hI kIqw hY ?
Asl ivroD d`by kucly lokW ƒ d`bI r`Kx vwlI mMnv U wdI bRwhmxI iDr Aqy iehnW grIbW ƒ pwqSwhI dyx vwlI
is`K iDr ivckwr hY[ ieh EhI bRwhmxI soc hY jo iehnW d`by kucly lokW ƒ auhnW dI ivrwsq ivrùD hI vrqxw
cwhudM I hY[ is`K ieiqhws-ivrwsq jo Asl ivc ienW grIb is`KW dI ivrwsq hY, aus ƒ Bulwauxw cwhud M y ny[ is`KI
dI bwdSwhq dw pihlw inSwn jdoN sr-ihMd qy Ju`ilAw qW ies dw mwx iek grIb is`K ƒ imilAw [ smkwlI
muslmwn ieiqhwskwr gulwm moihaudIn ny iehnW grIb is`KW ƒ smwjk ruqby dy ihswb nwl 'ihMdUAW dy nrkI
smwj dI mYl' ikhw hY[ A`j vI mMnUvwdI hkUmq iehI cwhuMdI hY ieQoN dI 'Asl bhu igxqI' jwqI pRbMD dy ADIn
cl ky ies nrkI smwj dI mYl bxI rhy, ies leI auhnW ƒ aus ivrwsq iKlwP BVkwieAw jw irhw hY ijs
ivrwsq ivc auhnW ny mMnv U wdI Aqy mugl gulwmI dw jUlw lwh ky AwpxI pwqSwhI kwiem kIqI sI[
-0-

is`K Shwdq [ 2 [ jUn, 2009


BKdy msly
drbwr swihb ’qy ho i eAw hmlw Bu ` l jwvo : su S mw svrwj
nvM b r ’84 dy kqly A wm dw rwjsIkrn ho irhw hY : mnmo h n isM G
kyNdr dI nIqI hmySw pMjwb ivroDI rhI ieh hY ik jykr auh kyNdr ivc muV hukmrwn
hY[ kyNdr ivc BwvyN iksy vI pwrtI dI srkwr bxdy hn qW auh sB qoN pihlW pMjwb qoN pwxI
rhI hov,y pr aunWH vloN hmySw is`KW pRqI p`KpwqI Kohx leI dirAwvW ƒ joVn dI Xojnw ’qy kMm
nIqI jwrI r`KI hY[ AwzwdI qoN bwAd dy 60 SurU krngy[ ies mwmly ivc kWgrs vI koeI
swlW ivc is`K cYn nwl nhIN jIA sky[ kyNdr G`t nhIN hY[ kWgrsI srkwr dy pRDwnmMqrI
dy zulmW Aqy byienswPI dw iSkwr pMjwbI Aqy fw. mnmohn isMG luiDAwxw ivKy iek p`qrkwr
is`K A`j vI zKmI hwlwq ivc hn[ v`fI sMmyln dOrwn AwKdy hn ik “nvMbr ’84 dy
igxqI ivc pMjwbIAW qy is`KW ny ies vkPy is`K ivroDI dMigAW dw byloVw rwjsIkrn ho
dOrwn hzwrW jIAW ƒ gMvwieAw hY[ pihlW is` K W ƒ slwh dy x vwly irhw hY Aqy ies mùdy ƒ lMbI dyr qk ijauNdw
1947 dI vMf smyN hzwrW dI igxqI ivc is`K r`Kxw AOKw hY[” ieh du`K dI g`l hY ik is`K
mwry gey, l`uty gey Aqy aujwVy gey[ iPr pwrtI dy iek dUsry nyqw Aqy gujrwq dy m`uK BweIcwry dy kqlyAwm ƒ pRDwn mMqrI iek m`d u w
pwiksqwn nwl do jMgW dOrwn vI sB qoN v`D mMqrI nirMdr modI luiDAwxy ivc Som
R xI AkwlI hI smJ rhy hn[ ies sbMD ivc BwvyN auh
nukswn is`KW ƒ sihxw ipAw[ BwSw dy AwDwr dl vloN krvweI geI cox rYlI ivc Aw ky lok sBw ivc muAwPI mMg cùky hn pRq M U aunWH dy
’qy sUbw lYx leI vI is`KW ƒ Awpxw KUn folx H w slwh idMdy hn ik pMjwb srkwr dirAwvW ƒ ies ibAwn qoN pqw l`gdw hY ik aunWH ƒ s`cmuc `
ipAw[ iPr A`sIivAW ivc qW kyNdr dy zulmW joVn leI A`gy Awvy[ pMjwb qoN pwxI dy somy is`K ivroDI kqlyAwm dw idloN koeI APsos
dI h`d ho geI[ sRI drbwr swihb AMimRqsr Kohx leI dirAwvW ƒ joVn dI ieh Xojnw sRI nhIN hY[ pRDwn mMqrI is`K BweIcwry ƒ ies
Aqy dUsry drjnW gurDwmW auqy POjI hmlw At`l ibhwrI vwjpweI dI kyNdrI srkwr ny mwmly ivc ienswP dyx bwry koeI g`l krn ƒ
boilAw igAw[ iesy hmly dOrwn hzwrW dI iqAwr kIqI sI[ ies nIqI dw is`KW vloN iqAwr nhIN[ AwKr ieh kyNdrI nyqw is`KW qoN
igxqI ivc inrdoS SrDwlUAW ƒ jwn dyxI krVw ivroD hoieAw sI, ijs kwrn sqluj- kI cwhud
M w hn? kI auh hwly vI pMjwbIAW Aqy
peI[ v`D AiDkwrW dI g`l krn vwly is`KW ƒ jmnw ilMk pRwjYkt nypry nhIN cVH sikAw[ is`KW dy KUn dy ipAwsy hn[ aunHW ƒ dyr jW
v`KvwdI Aqy dihSqgrd kih ky mwirAw BwrqI jnqw pwrtI dy AwgU hux iPr dirAwvW svyr is`KW ƒ ienswP dyxw hI pvygw[
igAw[ ƒ joVn dw mùdw CyV rhy hn[ ies dw mqlb
-0-
nvMbr 1984 ’c id`lI Aqy hornW QweIN
is`KW ƒ ijauNdy swiVAw igAw[ ieMnw kuJ hox rY l I AkwlI dl dI, kwrvweI ihM d I ’c
dy bwvjUd vI Swied kyNdrI AwgUAW dw mn
nhIN BirAw[ aunHW vloN hux vI is`KW dy zKmW purwxI jnsMG Aqy AjokI BwrqI jnqw ausqoN bwAd pMjwb dI isAwsq ivc bhuq
ƒ aucyVn dw koeI mOkw nhIN gMvwieAw jWdw[ pwrtI ny pMjwbI zubwn dw ivroD Ajy vI nhIN auqrw-cVHwA Awey, AKIr ƒ 1997 ivc pRkwS
cMfIgVH ivc BwrqI jnqw pwrtI dI kyNdrI C`ifAw Awzwd Bwrq ivc 1951 ƒ hoeI pihlI isMG bwdl dI AgvweI ivc bxI AkwlI
nyqw suSmw svrwj is`K BweIcwry ƒ slwh mrdmSumwrI dOrwn iesny pMjwb dy ihMdA U Wƒ srkwr ny jnsMG dy bdlvyN rUp BwrqI jnqw
idMdI hY ik jUn 1984 ’c sRI drbwr swihb AwpxI mwdrI zubwn ihMdI ilKwaux leI pyiR rAw pwrtI nwl rl ky ijhVI srkwr bxweI aus
’qy hoey POjI hmly ƒ Bul
` jwx[ auh ieh slwh igAw[ aus vyly SoRmxI AkwlI dl dw jnsMG ivc AkwlI dl ny qW pMjwbI pRqI Awpxw
ies leI dy rhI hY ikauNik ies hmly bwry nwl ivroD dw pihlw mu`dw pMjwbI zubwn hI stYNf kwPI hd qk iF`lw kr id`qw pr Bwjpw
ausdI pwrtI dy kyNdrI nyqw lwl ikRSn AfvwnI sI[ dUjy nMbr 'qy pMjwbI bolI dy AwDwr 'qy ny Awpxy pMjwbI ivroD ƒ BwvyN bwhrI rUp ivc
ny ies POjI hmly sbMDI byh`d APsosnwk AkwlI v`Krw sUbw mMgdy sn qy jnsMG iesdw zwhr krnw C`f id`qw pr AMdrUnI qOr 'qy auh
it`pxIAW AwpxI ikqwb ivc ilKIAW hn[ ivroD krdI sI[ 1967 Aqy 1969 ivc AkwlI hwly vI 1951 vwly stYNf ’qy hI KVHI hY[
BwrqI jnqw pwrtI nhIN cwhud M I ik auh ienHW dl ny jnsMG nwl rlky 2 srkwrW vI bxweIAW Bwjpw dI pMjwb XUint dy dPqr vloN Awpxw
it` p xIAW leI is` K BweIcwry ƒ ko e I pr ieh dovNy iDrW pMjwbI dy mwmly 'qy iekm`q swrw kwr ivhwr ihMdI ivc hI kIqw jWdw hY[
sp`StIkrn dyvy[ sp`StIkrn nw dyx dI nw hoeIAW[ AkwlI dl pMjwbI ihqYSI vwlI Bwjpw mMqrIAW dy mihkimAW ivc vrqI jWdI
mzbUrI ihq hI suSmw is`KW ƒ POjI hmly dI puzISn ’qy kwiem irhw, jdik jnsMG pMjwbI pMjwbI ivc bhuqy lPz ihMdI dy iesqymwl
Gtnw Bu`lx leI AwK rhI hY[ BwrqI jnqw ivroD vwly stYNf ’qy pYr g`fky KVHI rhI[ kIqy jWdy hn[ imaUNspl kmytIAW dy nINh

is`K Shwdq [ 3 [ jUn, 2009


BwrqI jnqw pwrtI dw koeI vI bMdw ies g`l dw juAwb nhIN dy
gujrwq ivc rYlI kry qW auQy skdw ik ihMdI vwlw PwrmUlw isrP pMjwb 'qy
gujrwqI BwSw vrqdI hY iesy hI ikauN lwgU huMdw hY? BwrqI jnqw pwrtI
qrHW mhWrwStr ivc mrwTI, gujrwq ivc rYlI kry qW auQy gujrwqI BwSw
krnwtk ivc kMnV, vrqdI hY iesy qrHW mhWrwStr ivc mrwTI,
qwimlnwfU ’c qwiml, kyrl krnwtk ivc kMnV, qwimlnwfU 'c qwiml,
’c milAwlm, AWDrw pRdyS kyrl 'c milAwlm, AWDrw pRdyS 'c qylgU,
’c qylgU, auVIsw ’c auVIAw auVIsw 'c auVIAw Aqy bMgwl 'c bMglw BwSw
Aqy bMgwl ’c bMglw BwSw ivc ivc hI BwrqI jnqw pwrtI dw kMmkwj c`ldw
hI BwrqI jnqw pwrtI dw hY[ 10 meI ƒ hI kWgrs dI AgvweI vwly
kMmkwj c`ldw hY[ auprokq XU.pI.ey gTjoV ny qwimlnwfU 'c iek cox rYlI
qsvIr ivc nirMdr modI dy kIqI[ ijsdI swrI kwrvweI qwiml BwSw ivc
ipCly pwsy qwiml BwSw dw hI sI[ kWgrs dI pRDwn sRImqI sonIAw gWDI
bYnr nzr Aw irhw hY[ isrP AMgryzI qy ihMdI jwxdI hY ausny vI
ihMdI ƒ q`j ky AMgryzI ivc hI qwimlW dI
p`QrW Aqy sweIn borfW ivc pMjwbI dy nwl kwrvweI vI ihMdI ivc hI kIqI geI[ iesdy rYlI ƒ sMboDn kIqw[ luiDAwxw dI rYlI dI
nwl ihMdI ilKI jwx l`gI hY[ hOlI hOlI pMjwb h`k ivc AkwlI dl Swied ieh dlIl dy kwrvweI ihMdI ivc clw ky AkwlI dl ny ieh
ƒ do BwSweI sUbw bxwaux vwly eyjf
M y 'qy Aml skdw hY ik ieh rwStrI rYlI sI so iesdI swbq kr id`qw hY ik auh Awpxy pMjwbI bwry
kIqw jw irhw hY[ pMjwbI dy nwl ihMdI dy kwrvweI rwStrI BwSw ivc hI clwauxI zrUrI stYNf qoN hkIkI mwAinAW ivc ikMnw dUr jw
iesqymwl ƒ ieh kih ky jwiez TihrwieAw sI[ pr AkwlI dl Aqy BwrqI jnqw pwrtI cuk
` w hY?
jWdw hY ik ihMdI Bwrq dI rwStrI BwSw hY,
ijs krky iesƒ C`ifAw nhIN jw skdw[ pr bwdl srkwr dy bxwey kwƒn rwhIN
Bwjpw vloN ApxwieAw jWdw ieh PwrmUlw
isrP pMjwb ivc hI lwgU kIqw jw irhw hY[ ividAwrQIAW qy AiDAwpkW dI l` u t
Bwrq dy hor ZYr ihMdI BwSI sUibAW ivc ihMdI pM j wb dI AkwlI- ƒ ies itRibaUnl dy Gyry qoN
dy iesqymwl qoN Bwjpw gurz
y krdI hY[ Bwjpw srkwr ny 24 dsMbr bwhr k`F id`qw[ ieh suprIm
Bwjpw qW jo kry so kry pr AkwlI dl 2007 ƒ is`iKAw dy Kyqr iv`c kort dy PYsly dy iblkul ault
vloN Bwjpw dy rwStrI BwSw dy ies PwrmUly ƒ ie`k nvW kƒn bxw ky kwlj hY[ dUsry pwsy pMjwb srkwr
s. pRkwS isMG bwdl dI AgvweI vwly AkwlI AiDAwpkW dy mnW iv`c bycn Y I ny skUl AiDAwpkW nwl
dl vloN mwnqw dyxI APsosnwk hY[ votW ivc dy bIj bIj id`qy sn[ suprIm AwrfInYNs jwrI kIqw qy aus
qW hryk pwrtI ƒ isrP votW qk mqlb hud M w kort dy idSw-inrdySW dIAW AwrfInY N s Anu s wr skU l
hY auh votW Kwqr Awpxy isDWqk stYNf vI D`jIAW aufwauNidAW hoieAW AiDAwpkW ƒ ies itRibaUnl
iF`ly kr lYNdI hY pr BwrqI jnqw pwrtI ny qW ieh kƒn AiDAwpkW ’qy iv`c Swml kr ilAw[ kwlj
ihMdI ƒ pMjwb ’qy jbrI Tosx vwlw stYNf ToisAw igAw hY[ qwimlnwfU AiDAwpkW dw ie`k vPd muK `
votW mOky vI iF`lw nhIN kIqw[ Bwjpw vloN coxW srkwr bnwm tI.AYm ` .ey.pweI mMqrI pRkwS isMG bwdl ƒ 7
dOrwn pMjwbI qy AMgryzI AKbwrW ivc Awpxy PwaUNfySn kys dw PYslw pqw nhIN ikhVI KuSI hY? jnvrI 2008 ƒ jlMDr dy
swry ieSiqhwr ihMdI ivc hI id`qy[ 10 meI idMidAW Adwlq ny Bwrq Bwjpw ivDwiek sRI ky.fI.
2009 ƒ AkwlI dl ny luiDAwxw ivc iek dIAW swrIAW rwj srkwrW ƒ sKq cyqwvnI BMfwrI ƒ nwl lY ky imilAw[ s. bwdl ny
‘mhW cox rYlI’ kIqI[ ijs ivc 6 sUibAW dy idMidAW ikhw sI ik auh Awpxy sUibAW AMdr mMinAw ik kwlj AiDAwpkW ƒ hr hwlq
mu`K mMqrI, BwrqI jnqw pwrtI dI cotI dI AiDAwpkW ƒ ssqw qy POrI ienswP dyx leI iv`c bxdw lwB imlxw cwhIdw hY qy ies leI
kOmI lIfriSp Aqy kOmI jmhUrI gTjoV ivc AYjkU S
y nl itRibaUnl bxwaux, qW ik kOm dw ie`k kmytI vI gTq kIqI geI, ijs iv`c
Swml hor pwrtIAW dy isKrly AwgU Swml inrmwx krn vwly AiDAwpkW ƒ AdwlqW iv`c ipRs
M Ipl sYktrI, AYjk
U S
y n sYktrI qy is`iKAw
hoe[y ies rYlI dw swrw pRbDM AkwlI dl vloN nw rulxw pvy[ mwxXog Adwlq ny Awpxy ies mMqrI ƒ Swml kIqw igAw[ ies kmytI dI
hI kIqw igAw sI[ luiDAwxw lok sBw hlky PYsly iv`c sp`St kIqw hY ik swry eyiff qy AiDAwpkW dy vPd nwl ie`k mIitMg 17 jnvrI
Aqy iesdy Awly duAwly dy swry hlikAW ivc Aneyiff skUlW, kwljW qy XUnIvristIAW dy 2008 ƒ hoeI, ijs iv`c srb-sMmqI nwl
aumIdvwr vI AkwlI dl dy sn[ rYlI dI AiDAwpk ies itRibaUnl dy AiDkwr Kyqr ieh PYslw hoieAw ik AwrfInYNs jwrI kr ky
AlokwrI g`l ieh sI ik styj 'qy swry bYnr iv`c hoxgy[ pr pMjwb srkwr ny bxwey Awpxy Aneyiff kwlj AiDAwpkW ƒ vI ies kƒn
ihMdI ivc ilKy hoey sn Aqy styj dI swrI ies kƒn rwhIN Aneyiff kwljW dy AiDAwpkW dw bxdw lwB id`qw jwvygw[ pr lMmw smW
is`K Shwdq [ 4 [ jUn, 2009
bIq jwx qoN bwAd vI pMjwb dI APsrSwhI sRIlMkw ivc POj vloN il`ty dI cotI
ny Adwlq qy srkwr dy hukmW ƒ it`c kr ky dI lIfriSp ƒ hiQAwrbMd tkrwA ivc
jwixAw hY[ mwr id`qw igAw hY[ ies lVweI ivc
g`l eyQy hI Kqm nhIN huMdI[ mwxXog qwimlW dI pRm`uK gurIlw jQybMdI il`ty dy
Adwlq dIAW A`KW iv`c G`tw pwaux leI muKI sRI vYlUip`ly pRBwkrn vI mwry gey
ie`k lMgVw ijhw kƒn qW bx igAw, ijs dy hn[ sRIlMkw srkwr ny ieh dwAvw kIqw
qihq Aneyiff AiDAwpkW pwsoN aunHW dI hY ik aus ny il`ty dw pUrI qrHW sPwieAw
syvw suri` KAw dw bxdw h`k Koh ilAw igAw kr id`qw hY[ sRIlMkw dI vsoN pRmK
`u qOr ’qy
qy dUsry pwsy Ajy q`k AYjk U S
y nl itRibaUnl do BweIcwirAW qwiml Aqy isnhwlI ’qy
izlw p`Dr q`k sQwpq nhIN hoieAw[ ies AwDwrq hY[ qwiml auQy G`t igxqI ivc byGr hoey qiml sRIlMkw dy pihry hyT idn k`t rhy hn
mMdBwgy PYsly nwl ij`Qy AiDAwpkW iv`c hn[ qwiml BweIcwry dw ieh doS hY ik
bycnY I vDI, auQ
` y mYnj
y mYNtW dy h`Q hor mzbUq sRIlMkw ivc s`qw aupr isnhwlI kwbz hn, ijs kwrn aunHW ƒ iksy vI Kyqr ivc brwbrqw dw
ho gey [ A` j kwlj dIAW mY n y j mY N tW drjw nhIN id`qw jw irhw Aqy virHAW qoN aunWH nwl hr Kyqr ivc byienswPI ho rhI hY[ sRIlMkw ivc
ividAwrQIAW dw SoSx kr rhIAW hn qy il`ty dw auBwr vI ies buinAwdI sm`isAw kwrn hI hoieAw[
nwl dI nwl AiDAwpkW ƒ vI aunWH dy bxdy
h`k nhIN dy rhIAW[ bwdl srkwr v`lNo bxwey
pR B wkrn dI mO q Aqy qwiml sm` i sAw
ies nvyN kƒn kwrn aunWH dI lùt ƒ rokx- sRIlMkw dI srkwr SurU qoN hI qwiml msly ƒ POjI qrIky nwl h`l krn v`l ruicq sI[ ies
tokx vwlw koeI nhIN rih jwvygw[ mwmly ivc sRIlMkw srkwr vloN iek smyN Bwrq qoN vI mdd leI geI[ sRIlMkw dI qwiml sm`isAw
A`j jdoN pMjwb AMdr is`iKAw dw nwl Bwrq dI qwiml vsoN dy srokwr juVy hoey hn[ Asl ivc sRIlMkw dy qwiml lokW dw ipCokV
vpwrIkrn ho irhw hY, DVwDV pRweIvyt kwlj Bwrq nwl hI juVdw hY[ ies qrHW sRIlMkw ivc qwimlW dI sm`isAw nwl Bwrq keI p`K qoN juiVAw
qy XUnIvristIAW KùlH rhIAW hn, aus vyly hoieAw hY[ il`ty Aqy sRIlMkw POj drimAwn qwzw POjI tkrwA kwrn sRIlMkw Aqy Bwrq ivc imly july
AiDAwpkW qy ividAwrQIAW dy ih`qW dI rwKI pRqIkrm iml rhy hn[ byS`k ies tkrwA dOrwn sRI pRBwkrn dw mwirAw jwxw d`KxI eySIAw dI
krn vwly kƒn bxwey jwxy cwhIdy hn, pr iek v`fI Gtnw AwKI jw skdI hY, pRq M U ies Gtnw ƒ AwDwr bxw ky ieh nhIN AwiKAw jw skdw hY
srkwr iblkul ault idSw v`l c`l peI hY[ ik sRIlMkw ivc qwiml BweIcwry dy sm`isAw dw pUrI qrHW h`l ho igAw hY[ sRIlMkw dI srkwr ies
is`iKAw dy Kyqr ivc ieh phuMc pMjwb ƒ sbMD ivc sMswr ƒ gum M rwh kr rhI hY[ duK ` dI g`l qW ieh hY ik ieh swry msly ƒ BwrqI mIfIAw
AnpVHqw dy hnHyry swgrW v`l lY jwvygI[ vI glq Aqy ZYr mwnvI qrIky nwl pyS kr irhw hY[ sRIlMkw dy mOjUdw rwStrpqI sRI mihMdw
nwilj kimSn dIAW isPwrSW dI rOSnI ’c rwjpksy vI il`ty nwl lVweI ivc POj ƒ imlI sPlqw dw vDw cVHw ky iviKAwn kr rhy hn[
pMjwb srkwr ie`k nvW kƒn bxwaux jw sRIlMkw dI srkwr buinAwdI sm`isAw bwry izkr krn ƒ iqAwr nhIN hY[ ies mwmly ivc v`fw
rhI hY[ ijs dy qihq pMjwb AMdr fImf svwl qW ieh hY ik kI qwiml sm`isAw isrP iek pRBwkrn ƒ mwrn nwl hI Kqm ho geI hY[
XUnIvristIAW sQwpq hoxgIAW[ kwljW ƒ jykr sRIlMkw srkwr dw ieho vqIrw rihMdw hY qW ho skdw hY Awaux vwly swlW ivc hor keI
KudmuKiqAwrI id`qI jwvygI[ koeI vI kwlj pRBwkrn pYdw ho jwx[ Asl mslw qW sRIlMkw dI G`t igxqI qwiml BweIcwry ƒ ienswP dyx dw hY[
Awpxy Awp iv`c pUrI XUnIvristI hovygw[ qwiml sm`isAw vI is`K BweIcwry nwl imldI juldI hY[ is`K BweIcwry ny vI Awpxy kOmI lVweI leI
auh ividAwrQIAW pwsoN mnmrzI dI PIs BwrI kImq qwrI hY[ qwimlW dI sm`isAw ƒ is`K BweIcwrw vDyry cMgI qrHW smJ skdw hY[ qwiml
lYxgy, AiDAwpkW ƒ mnmrzI dI qnKwh BweIcwrw dhwikAW qoN Awpxy h`k dI lVweI lV irhw hY[ aus ƒ sRIlMkw ivc au~cIAW nOkrIAW qk
dyxgy, mnmrzI dw islybs pVHwieAw jwvygw nhIN iml rhIAW[ sRIlMkw dy sm`c u y rwj pRbD M aupr ivroDI isnhwlI BweIcwry dw pUrI qrHW kbzw hY[
qy pMjwb srkwr mUk drSk bx ky lokW dI qwimlW ƒ dhwikAW qoN sRIlMkw ivc jlIl hoxw pY irhw hY[
hud
M I lùt ƒ dyKg
y I[ ijs qrHW pMjwb srkwr ipCly qIh swlW dy POjI tkrwA dOrwn vI Awm qwiml vsoN ƒ v`fy dùK sihxy pey hn[ qwzw
is`iKAw dy Kyqr iv`coN Awpxy Awp ƒ bwhr POjI tkrwA ivc v`fI igxqI ivc inrdoS b`icAW Aqy AOrqW ƒ mwr id`qw igAw hY[ v`fI igxqI
k`F rhI hY, auh Aiq dI icMqwjnk g`l hY[ ivc lokW ƒ mOq dy Gwt auqwr ky srkwr ieh dwAvw ikvyN kr rhI hY ik aus ny dyS ƒ ihMsw qoN
mukq kr ilAw hY[ kOmWqrI qzrbw ies g`l dw sbUq hY ik srkwrI jbr nwl ihMsw hor PYldI hY[
kOm dw inrmwx krn vwlI jmwq ƒ
sRIlMkw ivc vI srkwr dy dwAivAW ƒ s`c nhIN mMinAw jw skdw[ sRIlMkw dI srkwr ƒ cwhIdw hY
A`j Awpxy h`kW leI Drny dyxy pY rhy hn qy
ik auh POjI tkrwA dI nIqI ƒ iqAwg ky Awpxy lokW ƒ brwbrI dy AiDkwr dyv[y Drm, vrg jW
muzwhry krny pY rhy hn[ pr pMjwb srkwr
iksy hor AwDwr aupr vsoN dy iksy vI ih`sy nwl ivqkrw jW byienswPI AwDuink sMswr ivc TIk
AYjUkySn ƒ Tyky ’qy dy ky jW kMpnIAW ƒ dy
nhIN hY[ nslI G`t igxqI AwbwdI dy lokW ƒ brwbr dy h`k dyxy srkwr dI izMmv y wrI hY[
Awpxy PrzW qoN B`j rhI hY[ pMjwb dw grIb
vrg Tyky vwlI mihMgI AYjUkySn iksy vI sRIlMkw srkwr BwvyN pRBwkrn ƒ mwr ky sùK dw swh lY rhI hY pr pRBwkrn AwpxI kOm ivc
hwlq ivc Awpxy b`icAW ƒ nhIN idvw gurIilAW dw AYnw C`tw dy igAw hY ik Biv`K ivc qwimlW dy hr Gr ivc pRBwkrn pYdw hoxgy[ ijhVy
skdw[ ies leI srkwr ƒ POrIN AwpxI sRIlMkw qoN Awpxy puriKAW dy KUn dw nw kyvl ihswb ikqwb lYxgy sgoN jwPnw ivc aunWH dw JMfw lMkw
nIqI bdlxI cwhIdI hY[ qoN vI au~cw lihrweygw[ -0-
is`K Shwdq [ 5 [ jUn, 2009
Kbr dy Awr-pwr
AwnMdpur swihb bdly biTMfw
pwrtI hrw leI Gr vwlI ijqw leI

ieh s`c hY ik isAwsq ivc nw iksy jwx[ ijhVy AYm.AYl.ey. kYptn


nwl p`kI XwrI hud
M I hY nw hI p`kI duSmxI pqw AmirMdr isMG dy Kws chyqy
nhIN kdoN ikhVy vyly duSmxIAW XwrIAW ivc bxy hoey sn auh id`lI dw ieh
qy XwrIAW duSmxIAW ivc bdl jWdIAW hn[ hukm sux ky iB`jI ib`lI bx
pr ijs qrHW lok sBw coxW ivc iek nvIN gey[ moPr horW dw qwA vI
Kyf KyfI geI hY, aus qoN pMjwb dI isAwsq dy iF`lw pY igAw[ bs iek zwbqy
ivSlySxkwr vI hYrwn zrUr hoey ik AwKr vjoN styjW ’qy hwzrIAW lvwauNdy
ieh swrw kuJ ikauN kIqw igAw hY? biTMfw qoN rhy[ sUqrW Anuswr votW pYx
rxieMdr ij`q irhw sI qy AwnMdpur swihb qoN vyly ies dw Asr sp`St nzr
dljIq isMG cImw pr id`lI ivc hoeI sOdb y wzI Aw irhw sI, ikauNik biTMfw
qihq rxieMdr ƒ hrwaux qy s. bwdl dI nUh M Sihr ivc vI Aijhy bUQ sn
hrismrq ƒ ijqwaux leI iek v`KrI qrHW ijQy kWgrs dw nwmo inSwn hrismrq kOr rxieMdr isMG
dIAW gotIAW iP`t kIqIAW geIAW[ nhIN sI[ keI ipMf vI Aijhy sn ijQy pwrtI bwdl dI ‘GrvwlI’ hr hwlq ivc ij`qxI
ikvy N kI ho i eAw? dw smwn vI nhIN sI phuiM cAw[ cwhIdI hY[
qlvMfI swbo ivswKI vwly idn rxieMdr dUjy pwsy sOdw swD ny SYqwnI kridAW ieh sB ku J ikau N vwpirAw?
isMG ny ijs qrHW AwpxI qwkq idKweI sI aus bwdl nwl sOdw qih kr ilAw qy Awpxy pRm y IAW
kYptn AmirMdr isMG vloN nihr bwry
ƒ vyK ky id`lI qk qwrW KVk geIAW[ Asl ƒ 10 vjy qoN pihlW votW pw ky Gr Awaux dI
ijs qrHW kwƒn pws kIqw sI, aus qoN iKJI
ivc ieh iek`T rxieMdr isMG dw nhIN sI, hdwieq vI dy id`qI nwl hI sKq qwVnw vI
hoeI kWgrs hweI kmWf qy id`lI srkwr
sgoN kYptn AmirMdr isMG dw sI[ kYptn dI kr id`qI ik koeI vI vot pwaux qoN pihlW qy
clwaux vwlIAW eyjs M IAW ƒ kYptn burI qrHW
pMjwb ivc c`lI hvw dI PUk k`Fx leI rwhul bwAd ‘iks ƒ vot pweI’ dw izkr qk nhIN
rVkdw sI, ausdy pr k`tx dIAW lgwqwr
gWDI dy gyVy kFwey gey, qW jo ieh BulK
y w KVHw krygw[ sOdw swD ny dovNy h`QW ’c l`fU r`KidAW
koiSSW kIqIAW geIAW pr kWgrs dI
kIqw jwvy ik pMjwb ivc sQwpqI dy ault bwdl ƒ vI KuS kr ilAw qy kWgrs ƒ vI[
bdiksmqI kYptn pMjwb ivc SkqISwlI hud M w
Bwv bwdl dy ault ijhVw pYr g`f ky KVHw hY, KbrW Anuswr suKbIr bwdl ƒ jdoN biTMfy
igAw[ kWgrs BwvyN ivDwn sBw coxW hwr geI
auh kYptn nhIN, sgoN sm`ucI kWgrs pwrtI bwry sOdw swD nwl g`l krn bwry ikhw jWdw
sI pr kYptn dy p`Kvwly bhuigxqI mYNbr
hY[ coxW ij`qx dw mu`K syhrw rwhul gWDI ƒ qW aus dw kihxw hud M w sI “biTMfw C`fo pitAwly
ij`qx krky kWgrs kYptn ƒ kWgrs ’coN
id`qw jwvy, nw ik kYptn AmirMdr isMG ƒ[ bwry g`l kro[” Bwv aus ƒ ieh qW pqw sI ik
bwhr nw kr skI[ bIbI B`Tl ny kYptn ƒ
iesy kwrn ivswKI qoN bwAd id`lI ivc biTMfy bwry qW sOdybwzI ho geI hY pitAwly
hrwaux qy bwdl nwl gMF-qr`up kr aus ƒ
bkwiedw skImW dy jwl buxy jwx l`gy[ sUqrW bwry sOdw kro jy huMdw hY qW[
AMdr krwaux dw hr hIlw vriqAw pr kYptn
Anuswr sB qoN pihlW kWgrs dy iek sOdw ies qoN AglI g`l ijs qrHW AkwlI hr vwr qoN bcdw irhw[ hux ijvyN mIfIey ivc
swD pRymI suKrwj isMG n`q ƒ id`lI bulwieAw AwgUAW ny biTMfy leI ‘BytW’ id`qIAW qy biTMfy KbrW CpIAW hn ik kyNdr srkwr ny pMjwb
igAw, aus ƒ pMjwb kWgrs dI ieMcwrj dy gyVy vI mwry pUrI srkwr, pUrw AkwlI dl qy ivc AwpxIAW eyjs M IAW rwhIN srvyKx krwey
mohisnw ikdveI ny AkwlI dl ivc jwx dw pUrI SoRmxI kmytI biTMfy bYTI rhI, votW pYx qW kYptn qoN ibnW kWgrs dw ij`qxw AsMBv
hukm suxwieAw qy nwl hI aus ƒ kWgrs qk, pYisAW dw koeI ihswb nhIN, ikMnw Krc d`isAw igAw qW ikqy jw ky kYptn ƒ iek
pwrtI vloN AwauNdIAW coxW ivc mOV mMfI qoN hoieAw hY[ pYsy lwaux vwilAW ivcoN iek biTMfy PokI ijhI cox kmytI dw ieMcwrj bxw ky A`gy
itkt p`kI kr id`qI geI[ ies qoN Aglw vwlw srUp cMd isMglw pRmK `u hY, ijs dI kMpnI ilAWdw qy nwl hI aus dy ivroDI vI brwbr
pYNqVw ieh ApxwieAw igAw ik biTMfw hlky ƒ pUry biTMfy dw Tykw id`qw hoieAw hY[ aus qoN ih`sydwr bxwey gey[ B`Tl koly igxqI dy
ivc kWgrs dy 7 AYm.AYl.eyz. ƒ ieSwrw vI sp`St huMdw hY ik SoRmxI AkwlI dl pMjwb AYm.AYl.ey. hox dy bwvjUd aus ƒ ivroDI iDr
kr id`qw igAw ik Awpxy pYr ipCWh iK`c ley ivcoN cwhy swrIAW sItW hwr jwvy pr suKbIr dI AwgU bxwieAw igAw[ AkwlIAW nwl aus

is`K Shwdq [ 6 [ jUn, 2009


dI sWJ dI crcw id`lI qk ho rhI sI pr iksy ny vI aus ƒ puC
` x
dI Kycl nhIN kIqI[ ijs qoN pqw l`gdw hY ik ies swry CVXMqr
ivc aus dw vI mu`K rol hY[
hirmM d r swihb dI piv` q rqw
Biv` K ivc iesdy nqIjy kI ho x gy ? ƒ BM g krn vwlIAW GtnwvW
lok sBw coxW qoN pihlW ieh KdSw pRgt kIqw jw irhw sI
hirmMdr swihb ivc ipCly idnW qoN lgwqwr AxhoxIAW GtnwvW
ik lok sBw coxW qoN bwAd KyqrI dl hwSIey ’qy jw skdy hn[
vwpr rhIAW hn, ijs nwl drbwr swihb dI piv`qr BMg hoeI hY[
ieh KdSw pUrI qrHW s`c swbq ho irhw hY, ijs qrHW do kOmI
ienHW GtnwvW ’qy pRbD
M kW ny bVI huiSAwrI nwl prdw pw ilAw pr kuJ
pwrtIAW dw isstm auBr irhw hY, auh byhd ` Kqrnwk ruJwn hY[
GtnwvW ny is`K sMgqW dw iDAwn Awpxy v`l iK`icAw hY, ikauNik ieh
lok sBw coxW ibnW m`iu dAW qoN isrP do AwgUAW dIAW sKsIAq ’qy
GtnwvW sRI hirmMdr swihb dI piv`qrqw nwl sbMDq hn[
lVIAW geIAW, Bwjpw hmwieqI AfvwnI ƒ qy kWgrs p`KI mnmohn
isMG dy sohly gw rhy sn[ Awm lokW ƒ mnPI kr id`qw igAw[ qVky jdoN sRI gurU gRMQ swihb jI dw Awsx kIqw jw irhw sI qW
ikswnW, mzdUrW, ividAwrQIAW qy buinAwdI shUlqW dw mwVw iek ivAkqI aus pIVHy ’qy jw bYTw ijs ’qy gurU gRQ M swihb jI dw Awsx
motw vI izkr nhIN AwieAw[ cox nqIijAW qoN bwAd pUry Bwrq kIqw jWdw hY[ syvwdwrW ny kwPI muS`kq nwl ausƒ pIVHy qoN auTwieAw,
ivc KyqrI pwrtIAW dy pYrW hyToN zmIn ih`l geI hY[ XU.pI. dI BwvyN aus ivAkqI ƒ mwnisk rogI kih ky ies Gtnw ’qy im`tI pweI jw
mzbUq mu`K mMqrI mwieAwvqI BwvyN bspw ƒ kOmI pwrtI vjoN rhI hY pr iPr vI Som R xI kmytI dy pRbD
M W ivc vfyrIAW KwmIAW aujwgr
pRcwrdI hY pr muK ` ADwr aus dw XU.pI. ivc hI hY[ lok sBw coxW ho rhIAW hn[ ies Gtnw qoN kuJ idn bwAd gurU gRMQ swihb dI syvw
ivc bspw dI hoeI hwr qoN bwAd mwieAwvqI jdoN pRs Y kwnPrMs ivc bYTy gRQ M I isMG ’qy iek nOjvwn ny qrl pdwrQ sùitAw[ ies bwry
ƒ sMbDo n kr rhI sI aus qoN ausdI inrwSqw qy icMqw muK
` rUp ivc sp`St rUp ivc SRm o xI kmytI kuJ nw d`s skI ik ieh qrl pdwrQ kI
JlkdI sI[ dyS dI sB qoN qkVI pwrtI ijs dI dyS dy sB qoN cIz sI? Som R xI kmytI dy Ahudd y wr Awpo Awpxy ibAwn jwrI krI jw rhy
v`fy sUby XU.pI. ivc srkwr qy aus kol kyvl 22 sItW rih jwx hn[ koeI pwxI d`s irhw sI, koeI piv`qr jl qy iek Kbr ieh suxn
ieh iPkrmMdI vwlI hI g`l hY[ ibhwr ivc lwlU Xwdv dw ivc AweI ik qrl pdwrQ qyzwb sI[ pr SoRmxI kmytI ny ies bwry
rwStrI jnqw dl, pwsvwn dI jnSkqI pwrtI dw iek qrHW nwl sp`St rUp ivc ibAwn jwrI krnw munwisb nw smiJAw[ swry kwsy ’qy
sPwieAw ho igAw hY[ iehI hwl dUjIAW KyqrI pwrtIAW dw hoxw bVI hI byhd U gI nwl prdw pwieAw jw irhw hY[
qYA hY jy aunHW ny iPkrmMdI nwl Awpxy Awp ƒ lokW nwl nw ieh swrIAW GtnwvW Som R xI kmytI dy pRbD
M ivc v`fy nuksW kwrn
joiVAw[ vwprIAW[ jy SoRmxI kmytI Awpxw pRbMD pwrdrdI qy iemwndwrI nwl
do pwrtIAW dw auBwr KyqrI pwrtIAW leI mMdBwgw hY, ieh clwvy qW ieh GtnwvW nw vwprdIAW[ pr Som R xI kmytI qW bwdl swhb
G`tigxqI kOmW leI byh`d Kqrnwk ruJwn hY[ KyqrI AwgUAW dy dI syvwdwr bxky isrP bwdl pirvwr dI syvw ivc l`gI hoeI hY[
auBwr ƒ rokx leI id`lI srkwr ƒ clwaux vwilAW ny iesy kVI ipCly mhIny lok sBw dOrwn ijs qrHW SoRmxI kmytI ny bwdl swhb dI
qihq pMjwb ivc G`t igxqI AwgUAW ƒ kmzor krn qihq nUh
M ƒ ijqwaux leI gurU dI golk dw duraupXog kIqw, aus qoN jwpdw hY
‘ivSyS auprwly’ kIqy hn[ kyNdr ƒ bwdl mwrkw AwgU cwhIdy hn, ik SoRmxI kmytI smùcy pMQ dI sMsQw nhIN, sgoN kyvl iek pirvwr dI
ijhVy is`KI dI kbr pu`t rhy hn[ pMjwb qy is`KW dw hmdrd hI jgIr hY[
koeI vI AwgU aunHW ƒ mnzUr nhIN[ pMjwb pRqI drd r`Kx vwly SoRmxI kmytI dy AhudydwrW ƒ ieh smJ lYxw cwhIdw hY ik BwvyN
AwgUAW ƒ iek iek krky lIhoN lwh id`qw jWdw hY[ kWgrs ƒ auh kwgzI p`qrI ilKq-pVHq rwhIN Awpxy KwiqAW ƒ TIk drsw rhy
kYptn dI loV isrP pRkwS isMG bwdl krky hY[ suKbIr bwdl hn pr aunWH dI kwrguzwrI dw lyKw-joKw iek nw iek idn gurU dI
iKlwP kYptn dI kWgrs ƒ koeI loV nhIN ikauNik suKbIr bwdl kcihrI ivc vI hoxw hY[ lok sBw coxW dOrwn Aqy ies qoN pihlW ijs
Kud AwpxI kbr Kodx vwlw AwgU hY, ies ƒ Kqm krn dI loV qrHW iek pwsV ho ky grWtW vMfIAW geIAW aus qoN iehI ArQ inkldy
nhIN, ieh Awpy AwpxIAW AwdqW krky qy hMkwrI suBw krky Kud hn ik SoRmxI kmytI ny nMgy ic`ty rUp ivc sMgq dI mwieAw ƒ svwrQI
hI isAwsI qOr ’qy Kqm hox vwlw hY[ AwauNdIAW coxW ikauNik ihqW leI vriqAw hY[
suKbIr bwdl dI AgvweI ivc AkwlI dl ny lVxIAW hn ies bhuqy Som
R xI kmytI mYNbr bzurgI dI aumr ivc hn ij`Qy aunWH dI
leI kYptn ƒ ies rwjsI sIn qoN lWBy krky kWgrs rwhul gWDI zmIr s`c dy nyVy hud
M I hY, pr ijs qrHW Som
R xI kmytI bwdl pirvwr dw
qy mnmohn isMG dy nW ’qy votW mMgg y I, kYptn AmirMdr isMG dy nW pwlx poSx kr rhI hY, aus qoN iehI jwpdw hY ik ienHW ny AwpxI zmIr
’qy iblkul nhIN[ nw hI kYptn ƒ A`gy kdy vI mu`K mMqrI bxn ƒ ies pirvwr kol gihxy r`K id`qw hY[ kuJ ku irAwieqW Aqy jwqI loB
id`qw jwvygw qy nw hI pMjwb p`KI iksy Xog AwgU ƒ A`gy ilAWdw ipCy Awpxy PrzW ƒ kurbwn kIqw jw irhw hY[ iesy kwrn hirmMdr
jwvygw, kWgrs iksy hor ‘byAq M isMG’ dI Bwl ivc hY[ ieh aus swihb dI piv`qrqw ƒ Awey idn Tys v`j rhI hY[ iesdI sm`ucI
dIAW mùK nIqIAW ivc pRmK ù hY, ijhVw pMjwb ƒ brbwdI dy rwh izMmyvwrI SoRmxI kmytI dy pRbMDkW ’qy AwauNdI hY[ aunHW ƒ iek nw iek
qor[y idn pMQ dI kichrI ivc ies dw juAwb dyxw pvygw[ -0-
-0-
is`K Shwdq [ 7 [ jUn, 2009
G`lUGwry dI pMjIvIN vrHygMF ’qy ivSyS aMimRqsr srovr dI pRkrmf krn vyly slYbF Auqy sMBl sMBl kdm rwKo.
hr iek slYb hyTF sYNkVy sLhId isMGF dy isr hn. -poR: pUrn isMG

sRI drbwr swihb dw inAwrw mh`qv


1984 dy G`lUGwry dy ieiqhws ƒ klmb`D krn vwly is`K icMqk s. Ajmyr isMG dI qIsrI pusqk ‘1984
AxicqivAw kihr’ Cp ky lgBg iqAwr hY[ Kwlsw pMQ jdoN G`lUGwry dI 25vIN vrHygMF mnw irhw hY ausdy
sMdrB ivc G`lUGwry dI ip`TBUmI bwry ies lyK dw mh`qv hor vI vD jWdw hY[ ‘1984 AxicqivAw kihr’ jUn
dy AwKrI hPqy qk pwTkW dy h`QW ivc hovygI[ ies ikqwb dy pihly Bwg ƒ Cwpx dI AsIN KuSI lY rhy hW[

jUn 1984 ivc BfrqI POj duafrf ihwsy BfrqI rfj-Bfg nfl cIVHy rUp `c vyr iek dbfey qy durkfry hoey GwtigxqI
iswKF dy sLRomxI Dfrimk asQfn sRI juVy af rhy sn. AunHF `coN kuwJ ku, alwg BfeIcfry df aMg mihsUs kIqf.
hirmMdr sfihb Auqy kIqy gey hmly alwg KyqrF aMdr, AucIaF pdvIaF qy sLrDflU iswKF dy mnF Auqy qF jo bIqI
AuprMq pYdf hoeI hflq bfry hr itwpxIkfr, su s L o i Bq sn ijnH F nU M , ivakqIgq jF so bIqI. ijhVy iswK smyN dy dusL pRBfvF
Aus dI kOm-jLfq (Ethnicity) jF smUihk pwDr `qy, BfrqI rfj-pRbMD dy hyT afpxy Dfrimk ivsLvfsF qy sMskfrF
ivcfrDfrf koeI vI hovy, ies inrxy `qy iKlfP koeI vwzI isLkfieq nhIN sI. AunHF nUM iqlFjlI dy gey sn aqy ijnHF ny afpxI
awpiVaf ik ies Gtnf ny afm rUp ivc `coN bhuqy afm krky hI rfjnIqI qoN pRhyjL iswK pCfx qy ivrfsq nUM amlI qOr `qy
hI iswK BfeIcfry aMdr BfrqI rfj pRqI krky cwl rhy sn. iswK rfjnIqI qoN qF Bulfa idwqf hoieaf sI, AunHF nUM vI afpxy
guwsy qy bygfngI dI qIbr qrMg pYdf kr Kfs krky hI. Au n H F `co N mfnisk sMsfr aMdr vwzI
idw q I sI. isw K jgq aM d r ies Gtnf keIaF df iswK kOm dIaF KlblI mwcI mihsUs hoeI.
leI juMmyvfr qwQF, qfkqF qy ivakqIaF rfjsI AumMgF pRqI vqIrf drbfr sfihb Auqy hmly dI
bfry smJ (Perception) dy vKryivaF dy Kfs krky nwk-cfVHvF -ajmyr isMG Kbr suxidaF hI AunHF dIaF
bfvjUd iswKF dy lgBg sfry vrgF ny Bfrq (Cynical) sI. afpxy afp afpxy Drm, siBafcfr qy
aMdr ihMdU hukmrfnF hwQoN apmfnq hoey nU M Dfrimk qO r 'qy isw K ivrsy nfl sFJF muV hrIaF
mihsUs kIqf aqy ies vfrdfq nUM afjLfd BfeIcfry df aM g smJdy ho geIaF aqy AunHF dy mnF
Bfrq aMdr iswK kOm nfl hoeIaF vsIh hovy vI Auh, rfjnIqk qOr aMdr iekdm qy afpmuhfry hI iswKI pRym
byiensfPIaF qy vDIkIaF dy islisly dI 'qy, afpxy afp nUM BfrqI rfj dy suqMqr qy jjLby dIaF CwlF vg qurIaF. ieQoN qwk
ieMqhf vjoN ilaf igaf. nfgirk qswvr krdy sn aqy afpxy ies ik Auh iswK ijhVy mfrksvfdI ivcfrDfrf
suBfivk hI, ies hmly dI sB qoN ‘sYkUlr’ akIdy Auqy Aucycf PKr mihsUs dy pRBfv hyT cVHdI Aumry Drm qoN afm
vwD ksk Dfrimk sLrDfBfv rwKx vfly krdy sn. rUp ivc hI afkI ho gey sn, AunHF `coN vI
iswK vrg ny mMnI. iswK jgq aMdr ies pRMqU hirmMdr sfihb Auqy POjI hmly bhuq sfiraF aMdr muV qoN iswKI ipafr
vrg dI igxqI ingU x I nhIN, co K I hY . dI vfrdfq ny ies vrg dI so c aqy df amoV jjLbf Aumz afieaf aqy AunHF
ieh gwl nhIN ik afpxy Dfrimk sLrDfBfv sMvydnf nUM iek jLordfr JMjoVf dy idwqf. muwdqF bfad afpxy afp nUM 'Gr prqy'
dI vjHf krky ieh vrg hmly qoN pihlF ijs nfl BfrqI rfj aMdr iswKF dI siQqI mihsUs kIqf. 1*
afm rUp ivc hI rfj jF srkfr ivroDI qy ruqby bfry ies vrg dy svY-isrjy ies qoN ielfvf lwKF dI igxqI ivc
Jukfa rKdf sI. hirmMdr sfihb Auqy Brm cknfcUr ho ky rih gey. BrmF dy afm sDfrn iswK, ijMnHF df iswK msilaF
POjI hmly qoN pihlF ieh vrg rfjsI sMsfr ivc ‘suKIN vs rhy’ ies vrg ny jF iswK rfjnIqI nfl ies qoN pihlF Aukf
ivcfrDfrf qy vPfdfrI dy pwKoN vMn-suvMnI afpxy afp nUM acfnk iek kOVy aqy duKfvyN hI koeI vjo-vfsqf nhIN sI aqy jo
qsvIr mu h w e Iaf krdf sI. 1947 qo N rfjnIqk XQfrQ dy snmuwK Kloqy pfieaf. bfhrmuKI hflqF qoN byvfsqf afpo afpxy
bfad Bfrq aMdr iswK kOm nUM lgfqfr ies nfl keIaF dI soc aMdr iekdm DMidaF/kfrobfrF ivc msLrUP sn, hirmMdr
BugqxI pY rhI iPrkU ivqkrybfjLI, Dwky- iqwKf bdlfE af igaf. keIaF dIaF KVHy- sfihb Auqy hmly dI Kbr ny AunHF `coN
DoVy qy byiensfPIaF dy bfvjUd, Dfrimk pYrIN rfjsI vPfdfrIaF bdl geIaF. AunHF bhuq jixaF dI soc qy ijLMdgI df ruK hI
sLrDfBfv rwKx vfly iswK vrg dy vsIh afjLfd Bfrq aMdr afpxy afp nUM pihlI
1*pMjfbI sfihq dy 'bfbf bohV' krky jfxy jFdy sMq isMG syKoN, idwlI qoN Cpdy 'syD' nF dy mfrksvfdI ivcfrDfrk mfisk prcy dy sMpfdk rhy
gurvyl isMG pMnUM, pMjfbI XUnIvristI pitaflf qoN syvf-mukq hoey zfL nfjLr isG afid ies prsMg ivc Kfs qOr `qy ijLkrXog nFAuN hn.
is`K Shwdq [ 8 [ jUn, 2009
bdl ky rw K idw q f. iek amrIkf ivc kIqIaF geIaFL, pRbMDkI qy nfl hI krn leI gumrfhkuMn pRfpygMzy df hVH vgf
jMmy ply iswK dy sLbdF ivc: 'Cy jUn AunI rfjnIqk qy ivcfrDfrk vI. iswKF nUM POjI idwqf igaf sI. pr aMqm nqIjy dy qOr
sO curfsI sfzy leI jLIro tfeIm ho qfkq dy jLor dbfAux qy dbkfAux dIaF `qy vyiKaf jfvy qF BfrqI hukmrfnF dy
gujLiraf.' XfnI ik 6 jUn 1984 qoN pihlF pu r jo L r ko i sL s L F dy nflo nfl, Au n H F nU M ieh donoN hI Aupfa bhuqy kfrgr sfbq
df jIvn AunHF leI bymfanf ho igaf sI. ivcfrDfrk qy rfjsI qOr `qy BrmfAux nf ho sky. BfvyN pMjfb dy cwpy cwpy `qy
Auh pihlF kI socdy jF krdy-kmfAuNdy qy Pfhux dI vI pUrI vfh lf idwqI geI. BfrI igxqI ivc POj qYnfq krky iswK
sn, ies df koeI arQ-mhwqv pihlF hmlf krn mOky, igx imQky, iswK kOm dy KOldy jjLbfqF nUM GVI dI GVI qF
(Relevance) nhIN sI irhf. hirmM d r POjI jrnYlF nUM mUhry lfieaf igaf. bMnH mfrky zwk ilaf igaf sI. pr smF
sfihb Auqy hmly dI Kbr nfl AunHF dy (drbfr sfihb Auqy hmly dI agvfeI pYx nfl jd ieh bMnH tuwuitaf qF BfrqI
jIvn dI iek asloN hI nvIN sLurUafq ho krn vfly Cy kmFzrF ivcoN cfr iswK sn, hfkmF nUM lYxy dy dyxy pY gey sn. kOmI
geI sI. jo pihlF isroN mony sn, AunHF dy iek muslmfn, qy isrP iek ihMdU sI.) apmfn df bdlf lY x leI hjL f rF dI
isrF `qy jUVy qy dsqfrF prgt ho geIaF. iPr hmly qo N bfad isw K pR q Ikrm nU M igxqI ivc iswK juJfrU hiQafrbMd
ijnHF afpxy afp nUM sLrfb qy isgrtnosLI bocx qy byasr krn leI isr-kwZ iswKF sMGrsL dy rfh pY qury sn. bysLwk ieh
vrgy ivkfrF `c zob rwiKaf hoieaf sI, dy mUMhoN JUT bulfAux dI kvfied kIqI sMGrsL afpxy klpy hoey insLfny qk qF
AunHF ny nvF afcrn Dfrn kr ilaf. jo geI. mIzIey aMdr iswK POjI jrnYlF (syvf nf awpV sikaf pr iesny isrP Bfrq dy
Drm qoN bymuK ho gey sn, Auh vfps Drm inBfa rhy qy syvf-mukq ho cuwky), hI nhIM, dwKxI eysLIaf dy smuwcy Kyqr dy
vwl prq afey. jo iswK rfjnIqI qoN aPsrsLfhF, kfnUMndfnF, iswiKaf rfjsI idRsL nUM aihm rUp `c bdl ky rwK
bdjLn jF byvfsqf sn, AunHF aMdr rfjsI sLfsqrIaF, sfihqkfrF, lyKkF, pwqrkfrF idwqf. (ies bfry vwD ivsQfr ies pusq
jigafsf pYdf ho geI aqy hr koeI afpo qy isafsqdfnF nUM ZMUz ZUMz ky hukmrfnF lVI dI aglI ijld idwqf jfvygf ) BfrqI
afpxI smrwQf qy Jukfa muqfbk, iswK dy pwK ivc Bugqfieaf igaf. drbfr sfihb hfkmF dy sfry rfjsI qy ivcfrDfrk
sMGrsL dy Kyqr aMdr krmsLIl ho quiraf. Auqy POjI hmly dI agvfeI krn vfly hwQkMizaF dy bfvjUd iswK BfeIcfry aMdr
iksy ny bM d U k cu w k leI, iksy ny klm iswK POjI jrnYl myjr jnrl kuldIp BfrqI rfj pRqI bdjLnI qy bymuKqf dI
AuTf leI, iksy ny jnqk srgrmIL df isMG brfV koloN pRYs ivc aqy tYlIivjLn lihr ny iek vfr qF eynf vyg PV ilaf
ipV mwl ilaf. ijMnHF pVHy ilKy pqvMqy Auqy vfr vfr ieh JUT bulfieaf igaf ik sI ik jy iksy rfj-Bgq iswK ny BfrqI
iswKF ny rfj syvf nUM afpxf Drm smJ BfrqI POj ny hmlf krn mOky bhuq sLrDf, rfj jF srkfr df KuwlH ky pwK pUrn dI
rwiKaf sI, AunHF dI soc ny nvyN pfsy prq siqkfr qy sMjm qoN kMm ilaf. hmly dI koisLsL kIqI qF AusnUM nf isrP afm iswK
ley. ijMnHF koloN siraf, AunHF ny nOkrIaF, kfrvfeI nUM jfiejL TihrfAux leI dysL dy BfeIcfry dIaF, sgoN afpxy hI imwqrF qy
pdvIaF qy snmfnF nUM lwq mfr idwqI. sMivDfnk muKI, iswK rfsLtrpqI igafnI sky-snbMDIaF dIaF iPtkfrF df sfhmxf
bfkIaF ny buJy mnF nfl rfj syvf df afpxf jYLl isMG koloN srkfrI kMtrol hyTly ryzIE krnf ipaf.3* koeI ivrlf hI srkfr-
'Drm' inBfAuxf jfrI rwiKaf. qy tYlIivjLn `qoN bhuq hI hoCy pwDr df Bgq iswK hovygf ijsnUM afpixaF dy mUMhoN
iewQy ieh aihm suafl KVHf huMdf hY JUT-guMinHaf BfsLx krvfieaf igaf. 'gdfr' aqy 'gIdI' khfAux dy mfnisk
ik iswK BfeIcfry duafrf pRgtfieaf igaf pfrlImYNt aMdr iek KfndfnI iswK bIbI2* sMqfp `coN dI nf gujLrnf ipaf hovy.
ieh gusYlf pRqIkrm kI BfrqI hfkmF dI koloN, BfrqI hfkmF dI ies iswK-dusLmx so ieh inrxf kwZxf glq nhIN hovygf
agfAUN igxqI qy Xojnf ivc hY sI? ies kfrvfeI dI inrlwjpuxy nfl pRoVqf aqy ik afpxI sfrI ilafkq qy cqurfeI dy
df juafb 'hF' qy nFh', donF ivc idwqf jf jY jYkfr krvfeI geI. bfvjUd BfrqI hfkm hirmMdr sfihb Auqy
skdf hY. hmly qoN pihlF ijs vsIh pYmfny BfrqI hfkmF df POrI srokfr iswK POjI hmly dy dUrgLfmI nqIijaF df Xog
`qy, aqy ijs brIkI qk jf ky, iqafrIaF kOm dy guwsy Bry ihMsk pRqIkrm dI rok- anumfn lf skx ivc aXog sfbq hoey.
kIqIaF geIaF sn Aus qoN lgdf hY ik Qfm krnf sI. ies mMqv leI lfimsfl ieh AunHF dI iksy sYink jF pRbMDkI
BfrqI hfkm iswK pRqIkrm dI sMBfvnf pwDr `qy sYink qy pRbMDkI Aupfa kIqy AUxqfeI dI vjHf krky nhIN sI hoieaf.
qy Kqry qoN Aukf eI axjfx jF avysly gey sn. nfl hI isw K BfeIcfry aM d r ies ivc iek mhwqvpUrn isDFqk muwdf
nhIN sn. ieh iqafrIaF donoN pwDr `qy bygfngI dI Bfvnf nUM zwkx qy byasr sLfml hY.
2* bIbI amrjIq kOr jo pitaflf dy sLfhI Grfxy dI nUMh aqy pYpsU dy pihly muwK mMqrI krnl rGbIr isMG dI DI hY. (jo ipCly mhIny hoeIaF lok
sBf coxF dOrfn kFgrs Cwz ky akflI dl ivc sLfiml hoeI hY)
3*qqkflI kyNdrI mMqrI bUtf isMG dy kihx `qy idwlI dy jQydfr rCpfl isMG ny hotl ieMpIrIal ivc pRYs kfnPrMs krky srkfrI njLrIaf pysL
krn dI koisLsL kIqI sI. ivdysLI pwqrkfr qy bhuq sfry pwqrkfr hfjLr sn. jQydfr ny iek ilKqI ibafn piVHaf aqy suaflF juafbF df islislf sLurU
hox qoN pihlF Ausny pRYws irportrF nUM ikhf ik pRYs kfnPrMs qoN bfad dupihr df Kfxf Kf ky jfx. Ausy vyly iek iswK bIbI styj `qy jf cVHI aqy jQydfr
dy mUMh qy kfVH krdI cpyVH jV idwqI. Auh grj ky bolI, 'bysLrm bMidaf! sfzf drbfr sfihb Zfh idwqf igaf hY qy qYnUM ieQy Kfxy dIaF dfavqF peIaF
suJdIaF ny?' KusLvMq isMG,mIj mylf (svY jIvnI), sPf 353.
is`K Shwdq [ 9 [ jUn, 2009
hirmMdr sfihb Auqy POjI hmly nfl qkrIbn svf sO sfl qoN donF vrgF pfAux dI purjLor koisLsL kIqI sI ik AunHF
iswK kOm dy Dfrimk jjLbfqF qy BfvnfvF ivckfr sdIvI iKcoqfx df kfrn bxI dI nIq iswKF nfl rsfeI qy smJOqf krky
nUM iks hwd qwk Tys phuMcygI, aqy ies af rhI hY. cwlx dI hovy jF AunHF nUM kuwt-drV ky
nfl iswK kOm iks kdr mrn-mfrn `qy BfrqI hfkmF ny afpxI (ihMdU) hyTF lfAux dI, donF hI hflqF ivc AunHF
AuqfrU ho jfvygI, ies gwl df agfAUN Xog idRsLtI qy mwq muqfbk ieh smJ ilaf nUM iswKF dI pojIsLn qy nukqf-njLr nUM
anumfn lfAux leI iswKF dy smuwcy ivcfr- ik hirmMdr sfihb vI iswKF df Ausy qrHF suLD ihrdy nfl smJx df Xqn krnf
pRbMD qy AunHF dy mfnisk jgq aMdr sRI df Dfrimk kyNdr hY, ijvyN ik muslmfnF cfhIdf hY. isrdfr kpUr isMG df mMnxf
hirmM d r sfihb dy inafry asQfn qy df mw k f aqy jF kY Q o i lk eIsfeIaF df qy kihxf sI ik iswKF dy ajoky rfjsI
mhw q v nU M smJxf inhfieq jL r U r I sI. vYtIkn; aqy ieh iswKF df Ausy qrHF df ruK, vqIry qy pYNqVy nUM smJx leI AunHF
pr ieh gwl isrP qF hI sMBv ho skdI hI pivwqr asQfn hY ijvyN ihMdUaF leI dy 'bIqy ieiqhfs qy pRMprfvF nUM, AunHF dy
sI jykr msly nUM iswK idRsLtIkox qoN vyKx bnfrs, kfsLI jF hrduafr hY. afpxI glq akIidaF qy isDfqF' nUM smJxf byhwd jLrUrI
qy smJx df Xqn kIqf jFdf. mslf soc qy ijLd dI vjHf krky Auh ieh gwl hY aqy ies mMqv leI hor vI vwD jLrUrI
ikAuNik iswKF df sI, iswK sMvydnsLIlqf smJx dy smrwQ nf ho sky ik hirmMdr hY sRI hirmMdr sfihb dy inafry mhwqv
df sI, ies krky AunHF df pRiqkrm ies sfihb iswKF leI ieh kuwJ qF hY hI, pr dy isDFq qy XQfrQ nUM smJxf, ikAuNik
gwl qoN qYa nhIN sI hoxf ik 'koeI dUsrf' ies nfloN vDky qy alwg 'hor vI bhuq sRI hirmMdr sfihb inafry iswK PlsPy
ies bfry kI smJ rKdf hY. ieh gwl muwK kuC' hY. ijMnf icr koeI ies qwQ nUM suwLD df hI suMdr-qy-sQUl iejLhfr hY. isrdfr
rUp ivc, ies msly pRqI iswKF dI afpxI ihrdy nfl smJx df Xqn nhIN krdf, kpUr isMG dy sLbdF ivc:
smJ (Perception) aqy AunHF dIaF AunF icr AusnUM drbfr sfihb Auqy hmly “sMsfr ieiqhfs aMdrly Dfrimk jF
afpxIaF BfvnfvF qoN hI inrDfrq hoxI ivruwD iswK BfeIcfry aMdr jfgy roh dI rfjsI ky N drF ivc go l zn tY N pl (sR I
sI. 'kYimstrI' smJ nhIN pY skdI. hirmMdr sfihb) dI hYsIaq aqy ruqbf
pRMqU ihMdU hfkmF ny, afpxI pwk cuwkI iswK ihridaF aMdr sRI hirmMdr anUTf hY.
afdq qy mwq dy muqfbk, msly nUM vwD sfihb df kI ruqbf hY, aqy ies dI ieh iswKF df mwkf hY ikAuNjo iswKF df
afpxI hI idRsLtI qoN dyiKaf sI. iesnUM ajLmq dI rfKI leI Auh suqy iswD hI Dfrimk mrkjL hY ieh. pr ieh ies
ihMdU hfkm vrg koloN hoeI koeI acyq jF afpxf KUn vhfAux leI ikAuN qqpr ho nfloN vDky hor vI hY.
acncyqI Buwl nhIN ikhf jf skdf. ies jFdy hn, ies rhws nUM smJx leI iswKF ieh rom df syNt pItrjL hY ikAuNjo
'Buwl' dy ipwCy AunHF df smuwcf dfrsLink dy PlsPy, ieiqhfs, rvfieqF qy ivsLysL iswKF dI dInI-bfdsLfhI (iQEkrysI) hY
njLrIaf aqy mOky dy rfjnIqk mMqv qy sFcy ivc ZlI AunHF dI mfniskqf df boD ieh. pr ieh ies nfloN vDky hor vI
muPfd kMm krdy sn. inhfieq jL r U r I hY . ies bo D qo ibnF bhuq kuC hY, aqy nfl hI kuC Gwt qy
iswKF nUM, AunHF dy Drm nUM, AunHF dy ies rhws dIaF aMqrIv gihrfeIaF dI vwKrf vI. iswK Drm ivc iksy sQfpq
PlsPy, siBafcfr qy ivrsy nUM, AunHF dy Qfh pf skxI nfmumikn hY. pujfrI vrg dI koeI ivvsQf nhIN, ies
ivsLvfsF, akIidaF, mnOqF, rhu-rIqF qy anUTf qy ivlwKx krky iswKF dI aijhI koeI mjLbHI-jnUMnI
kdrF-kImqF nUM nf smJx dI 'Buwl' ihMdU rfjsI irafsq nhIN ho skdI ijQy pujfrI
pRiswD iswK ivdvfn isrdfr kpUr
lIzrisLp dI vjUd-smoeI isDFqk mrjL aidRsLt prmfqmf dy nF `qy afpxf hukm
isMG ny sRI hirmMdr sfihb Auqy Bfrq
hY. Auh iswKF nUM ihMdUaF df hI iek vrg clf skx. AunHF(iswKF) kol dYvI qOr `qy
srkfr dy POjI hmly qoN koeI ds sfl
smJdy hn aqy iswK Drm nUM ihMdU mwq dI pRgt qy pRvfnq sLihrI kfnUMn dI koeI
pihlF, jd Bfrq dy ihMdU hukmrfn vrg
hI iek vMngI mMn ky cldy hn. Auh ieh sYNcI nhIN. ies krky AunHF nUM Drm-inrpwK
nfl iswK kOm dy BfvI tkrfE dy lwCx
gwl mMnx leI Aukf hI rfjLI nhIN ik iswK (sY k U l r) aqy gY r -DrmqM q rI (Non-
sfP idKfeI dy x lw g pey sn, dy s dy
Drm afpxy afp ivc suqMqr qy inafrf Theocratic) kfnUMnF `qy aDfrq rfj
hfkmF nUM isafxI mwq qy nyk msLvry dy
Drm hY. ies qoN vI awgy, Auh ieh vI Ausfrnf pYxf hY. ieh syNt pItrjL nfloN
qO r `qy iek mhw q vpU r n isDFqk ly K
ijLd krdy hn ik iswK vI afpxy afp nUM kuC vwD hor ies krky hY ik mOjUdf GVI
iliKaf sI, ijs ivc ies bx-Ausr rhy
qy afpxy Drm nUM Aus idRsLtI qoN hI vyKx, ivc rfjsI qMqr BfvyN koeI vI hovy, iswKF
tkrfAu dIaF isDFqk buinafdF dI
ijs idRsLtI qoN ihMdU vyKdy hn aqy iswK dI aKIrI afsQf df aslI iTkfxf
insLfndyhI kIqI geI sI; aqy nfl hI
ihMdUaF nfloN htky afpxf vwKrf jF suqMqr (rfjDfnI) iehI hY.
ies mMdBfgy tkrfAu qoN bcx df suGV
idRsLtIkox apnfAux dI 'gusqfKI' Buwl ky
nusKLf vI suJfieaf igaf sI. afpxI ies ieh iswKF df vfrfnsI jF bnfrs hY,
vI nf krn. ihMdU vrg dI ieh ijLd aqy
isDFqk rcnf dy jLrIey isrdfr kpUr ikAuNjo ieh iswK mwq df prm-pivwqr
isw K kO m dI ieh 'gu s qfKI' hI ipCly
isMG ny BfrqI hfkmF dy Kfny `c ieh gwl asQfn hY. pr asl gwl ieh vI nhIN

is`K Shwdq [ 10 [ jUn, 2009


ikAuNik Krf iswK isDFq iksy aijhI pRMprf do atwl swcfeIaF hmysLf Xfd rihxIaf smuwcy arsy dOrfn iswK Bly hI vyly dI
jF ivsLvfs nUM nhIN mMndf, jo rwbI-nUr cfhIdIaF hn. iek ieh ik ieh ruqbf hkUmq duafrf bfgLI krfr idwqy gey hox,
(Theophany) nUM Bugol nfl bMnHdf hovy. iswKF dy mn dI ajoky smyN dI kfZ nhIN Bly hI sRI hirmMdr sfihb qy ies dy
ieh iswK Drm df XurosLlm hY ikAuNjo hY . ies dIaF bu i nafdF isw K Drm dy Bvn-smUh nUM mlbf bxf idwqf igaf hovy
iswK Drm dy KudfeI afgmn (Epiphany) inafry isDfqF ivc hn aqy ieiqhfs ies jF ies Auqy hkUmq ny jbrI kbjLf jmf
df ieiqhfsk kyNdr hY ieh. pr asl dI ztvIN sfKI Brdf hY. aqy dUjf ieh ilaf hovy, rfjsI pwK qoN iswK afjLfd rhy
ivc ieh gwl vI nhIN ikAuNik iek Drm ik ieh ruqbf iksy duinafvI qfkq dI hox jF dubyl, AunHF ieh pojIsLn kdy nhIN
vjoN, iswK mwq, ieiqhfs nfl nhIN bwiJaf bKisLsL nhIN. ieh jnm-iswD hY. ies iqafgI jF ies gwl `qy AunHF kdy smJOqf
hoieaf, arQfq iesdI pRmfxikqf iksy krky koeI duinafvI qfkq iesnUM iswKF nhIN kIqf ik (1) golzn tYNpl qy ies df
ieiqhfsk vfikafq nfl ju V I ho e I jF koloN Koh nhIN skdI (aijhf krn df AusnUM cOigrdf iswK jgq df Durf hY. iksy
iksy ieiqhfsk vrqfry dI muhqfj nhIN. ko e I nY i qk aiDkfr nhIN. ijsny idqf duinafvI sLkqI dI imhrbfnI dI vjHf
nhIN AusnUM Kohx df kI hwk?) qy nf koeI krky nhIN, sgoN iswKF dy jnm-iswD qy
ieh shI mfaixaF ivc isw K F dI
rfj jF hkUmq iesnUM qfkq dy jLor imtf su q M q r aiDkfr krky . (2) sw c y isw K
rfjDfnI nhIN hY ikAuNjo isafsI rfjDfnI
skdI hY (aijhf kr skxf Ausdy vws isDFq aM d r lo k qy prlo k ivckfr,
dy vfsqy afpxI irafsq jLrUrI hY aqy
ivc nhIN.L). ieh mslf aijhf hY, ijs sMsfrk qy Dfrimk ivckfr aqy rfjnIiqk
jykr iswKF kol aijhI irafsq hovy qF
Auqy iswK koeI vI smJOqf nhIN kr skdy. qy afqimk ivckfr ko e I kqeI du v M z
vI ieh gwl kdficq jLrUrI nhIN ik AunHF
jykr AunHF `coN koeI aijhf krnf cfhy qF nhIN.'5
df pRbMDkI kyNdr lfjLmI qOr `qy aMimRqsr
AusnUM iswKF dIaF njLrF `coN igridaF dyr ieQy ies aihm qwQ df ijLLkr krnf
ivKy hI hovygf. mMMn lvo jykr ieh vI ho
nhIN lgdI. ku Q fvF nhIN ho v y g f ik bfbf bM d f isM G
jfvy qF vI golzn tYNpl qy ies dy
kMplYks (ahfqy) df ies pRsfsLink kyNdr ieiqhfs dI gvfhI bhfdr dy jIvn kfl dy dOrfn hI, Kfs
qoN Kfs iksm df suqMqr Kfsf brkrfr gurU kfl dy dOrfn, afpo afpxy smyN, krky Au s dy jIvn dy afKrI do ZfeI
rhy g f. jdo N isw K F ko l afpxI afjL f d gurU sfihbfn Kud hI iswK lihr df kyNdr virHaF dOrfn, jd Kflsf pMQ dy qkVy
bfdsLfhq (Sovereign State) nhIN qF aQvf Durf sn. dsm pfqsLfh dy joqI ihwisaF dy mnF aMdr gurmiq isDFq aqy
go l zn tY N pl qy iesdy Bvn-smU h df joq smf jfx (1708 eIL) qoN bfad bM d f isM G bhfdr vlo N apxfeI jIvn
Dfrimk-isafsI (QIE-polItIkl) drjf rfjsI-sYink Kyqr aMdr bfbf bMdf isMG mirXfdf dy kuwJ pwKF nUM lY ky, Aus pRqI
brfbr brkrfr hY. vyly dI rfjsI swqf bhfdr iswK pMQ dI Xog rihnumfeI krdy iqwKy sLMky, ieqrfjL qy ivroD Aupjxy suLrU
iesnUM Bly hI qfkq dy jLor dbf dyvy, rhy. pr bMdf isMG bhfdr dI sLhfdq ho gey sn qF Kflsy dy ies vrg ny
(iswK pMQ aMdrly) kuwJ lok Bly hI ies (1716 eIL) dy nfl hI Aus duafrf AusfrI afqimk bl qy Dfrimk-rfjnIiqk syD
(drjy) bfry (smkflI swqf nfl) smJOqf iswK rfjsI swqf, afpxI bfl Aumry hI, leI sRI hirmMdr sfihb smUh dI Et
kr jfvx, jF isafsqdfn ies bfry lwK hkUmqI jbr dy vihsLI JKyVy nfl qihs- lYxI suLrU kr idwqI hoeI sI aqy afpxy
ikM q U - pR M q U pey krn, pr ies df ieh nihs ho ky rih geI sI. iehI Auh smF kOmI msilaF, sMisaF, srokfrF, amlI
drjf bulMd hY aqy ies nUM imtfieaf nhIN sI jd afgU-ivhUxy qy swqf qoN mihrUm kfrjF qy XojnfvF bfry ivcfrF qy
jf skdf, ikAuNjo ieh qF jnm-iswD (sui hoey Kflsf pMQ ny 'afpxIaF srgrmIaF, msLviraF leI afpxI ies 'Dfrimk qy
generis) hY aqy ieh iksy afigaf- afpxI rUhfnI qy isafsI rfjDfnI, aqy isafsI rfjDfnI' df XQfXog iesqymfl
afdysL df muhqfj nhIN hY.” (brYktF ivcly afpxI sYink Et (Acropolis) df kyNdr krnf sLurU kr idwqf sI.
sLbd sfzy vwloN) drbfr sfihb smU h ivKy qbdIl kr bMdf isMG bhfdr dI sLhfdq dy QoVHy
isrdfr kpUr isMG dI Auprokq ilaf' aqy 'afpxI dohrI bfdsLfhI icrF bfad hI idwlI dy mugl drbfr dI
isDFqk ibafnkfrI df sfr-aMsL ieh hY (Double Sovereignty)* dy PlsPy dy sL i h qy srpR s qI hy T lfhO r dy jL f lm
ik sRI hirmMdr sfihb qy ies dy nfl aiDkfrF qy ijMmyvfrIaF nUM smUhk-sFJy gvrnr abdu-smwd KF (1713-1726)
juVvyN Bvn-smUh nUM sMsfr ieiqhfs rUp ivc inBfAux df ijMmf lY ilaf.'* ny Kflsf pMQ ivruwD jbr dI iek bhuq
aMdrly hornF Dfrimk jF rfjnIiqk kyNdrF * ijvyN ies dI ivafiKaf isrdfr kpUr hI hNYisafrI muihMm ivwZ idwqI sI. ijs
vFgU nhIN dyiKaf jfxf cfhIdf. ies Auqy isMG ny afpxI Auprokq ilKq ivc kIqI sdkf ju J fr Kflsy nU M Gr bfr Cw z ky
Auh inXm jF mfpdMz lfgU nhIN huMdy jo hY. AudoN qoN lY ky drbfr sfihb smUh jMglF, byilaF qy mfrUQlF `c sLrn lYx
vYtIkn (rom), mwky, bnfrs jF XUrosLlm 'iswK jgq, iswK ieiqhfs, rfjnIqI qy leI mjLbUr hoxf pY igaf sI. Aus vyly
afid Auqy huMdy hn. ies dI hYsIaq qy iswK KudfeI-nUr (Theophany) df kyNdr isMGF dy inhwQy qy inrdosL pirvfrF nUM
ruqbf asloN hI vwKrf hY. ies sbMD ivc bixaf hoieaf hY. ipCly ZfeI sO sflF dy mugl POjI dsiqaF qy mfJf Kyqr dy

is`K Shwdq [ 11 [ jUn, 2009


iTkfixaF 'coN inklky, rfq brfqy, GoiVaF
'qy svfr ho ky asmfnI ibjlI dI ilsLkor
vrgI qyjLI nfl sRI hirmMdr sfihb dy
snmuwK af pRgt huMdy sn aqy pivwqr
srovr ivc iesLnfn krn df amoV cfAu
pUrf krky muV rfq dy hnyry ivc alop ho
jfieaf krdy sn. iswK Drm qy ieiqhfs
ivc gUVHI idlcspI rwkx vfly KojI john
mYlkm ny iswKF dI afpxy iesLt nfl ies
anoKI muhwbq dI dfd ienHF sLbdF ivc
idwqI hY:
'iek smkflI mu s ilm ilKfrI dy
dwsx muqfbk qyjL rPqfr iswK GoV svfr
sLUt vwtky afpxI sLrDf dy kyNdr vwl afAuNdy
afm vyKy jFdy sn. ies koisLsL ivc Auh
aksr jfn qoN hwQ Do bihMdy sn. keI
vfr pkVy jFdy sn. pr aijhy mOky Auh
mrn qoN tlx dI QfvyN sLhfdq df qfj
bfbf jI ny dl Auqy gihrI njLr GMumfeI aqy iPr grjvIN afvfjL pihnx nUM qrjIh idMdy sn. Ausy musilm
ivc boly ik 'jo Drm hyq kurbfn hox leI qqpr hY Auh lIk twpky awgy lyKk anusfr aMimRqsr vwl jFdf jo vI
af jfvy'! lIk dy Aus qrPL iks rihxf sI! jo afey sn Auh pwky mn bxf ky iswK pkiVaf igaf Aus vloN afpxf Drm
hI afey sn. PurqI aqy aximAuNdy cfAu nfl sfrf dl lIk pfr kr igaf. Cwz jfx dI iek vI Audfhrx nhIN
iPr ieiqhfs df iek lfsfnI kFz rcx dIaF rsmI iqafrIaF sLurU ho imldI.'* (ies iBafnk smyN dy csLmdId
geIaF. isMGF aMdr sLhfdq df cfa ies kdr TfTF mfr irhf sI ik AunHF gvfh, iek musilm ieiqhfskfr (KPI
KF) nUM Aus vyly 'pMjfb iswKF dy lhU nfl
ny mOq lfVI nUM prnfAux cwly lfiVaF vFgUM hwQF Auqy sLgLnF dy gLfny bMnH
ClkdI QflI' smfn jfipaf sI.)
ley aqy Aucycy suMdr ilbfs sjf ley. sLgLnF vjoN bsqrF Auqy kysr
nfmvr iswK ivdvfn aqy pMjfbI dy
DUiVaf igaf.
isrmOr kvI qy glpkfr BfeI vIr isMG
bdnfm srkfrI muKbrF qy ipwTUaF dy byhwd ienHF ibpqf Bry qy lhU-nucVdy simaF ny ieiqhfs dy ienHF kihrF Bry simaF
iGxfAuxy juLlmF df sfhmxf krnf ipaf aMdr Kflsf jI dy mn dI qfr lgfqfr dOrfn iswKF vloN sRI hirmMdr sfihb pRqI
sI. sRI hirmMdr sfihb nfl juVI rhI. koeI pR g tfey sny h qy insL T f dIaF ku w J ku
gYbI kisLsL AusnUM vfr vfr hirmMdr sfihb aijhIaF AudfhrxF drsfeIaF hn, jo
pr juJfr Kflsy kol ijAuN hI bydosLy
vwl iKcdI rhI aqy byrihm hkUmqI iksy purfixk-kQf (Legend) nfloN Gwt nhIN
isw K pirvfrF Au q y ju L l mF dIaF idl-
bMdsLF dy bfvjUd pfvn srovr aMdr cuwBI mMnIaF jf skdIaF. BfeI sfihb dy dwsx
cIrvIaF KbrF phuMcIaF qF AunHF aMdr
lfAux df cfAu qy vlvlf AusnUM mOq nfl muqfbk “Kflsy leI jdoN qurkfnI kihr
juLlm df tfkrf krn leI dUxf-cOxf josL
lukxmItI Kyzx leI pRyrdf irhf. Aus dupihr vFg cmk irhf sI” aqy drbfr
qy roh jfg AuiTaf. GrF qoN tly isMG
vyly vI jd iswK Drm df Kurf Koj imtfAux sfihb aMdr iswKF dy dfKly nUM rokx leI
jMglF byilaF nUM Cwzky hjLfrF dI igxqI
`qy quly mugl hfkmF ny Kflsy df pMjfb ies dy cfroN qrP qlvfrF/bMdUkF nfl
ivc mfJy aMdr af iekwTy hoey aqy ies
dI DrqI `qy ijAuxf duwBr kr idwqf hoieaf lYs pihrydfr KVHfey hoey sn qF aijhy
hkUmqI hnyrgrdI ivruwD iek bkfiedf
sI, jMglF byilaF aMdr vI AunHF df iBafnk smyN iksy iswK df drbfr sfihb
jQybMd hiQafrbMd twkr sLurU kr idwqI,
lgfqfr isLkfr-ipwCf kIqf jf irhf sI, dI jUh aMdr dfKl hoxf mOq nUM bulfvf
jo keI AuqrfvF cVHfvF `coN lMGdI hoeI
AunHF dy pirvfr qy Gr-bfr AujfV idwqy dyxf sI. “pr bIr iswK kOm pfsoN ieh
inrMqr AudoN qwk cldI rhI jd qwk pMjfb
gey sn, isdkvfn isMGxIaF Auqy idlF kd ho skdf sI ik mMdr dy drbfjLy bMd
dI DrqI Auqy afjLfd Kflsf rfj dy kysrI
nUM dihlf dyx vfly aiqafcfr Zfhy jf rihx qy JfVU qwk vI nf hovy. sFdl bfr
insLfn nhIN sn JUlx lwg pey. Kflsf
rhy sn aqy AunHF dy duwD cuMGdy mfsUm ivc drbfr sfihb df hfl jo phuMcf qF
pMQ dI ies sUrmgqI BrI tfkrf jMg df
bflF nUM briCaF dIaF nokF `qy tMigaf jf qd BfeI mnsLf isMG jI AuT KVHy hoey qy
Kfso-Kfs qy ivlwKx pihlU ieh sI ik
irhf sI, qF Aus vyly vI isMG afpxy Cupx boly, 'vr idE Kflsf jI, sfzy iesLt mMdr
is`K Shwdq [ 12 [ jUn, 2009
gohlvV ipMz qoN sLurU hoeI KUnI jMg sRI hirmMdr sfihb dIaF prkrmF qIk jf puwjI sI.[[[ kuwJ isrlwQ isMG
dusLmx dIaF sPF nUM cIr ky hirmMdr sfihb dy duafr qIk jf puwjy sn. ies qoN sRI hirmMdr sfihb nfl iswKF dI
pRIq aqy vPLf df sfPL anumfn lfieaf jf skdf hY. gohlvVH qoN lY ky hirmMdr sfihb dy duafr qIk lfsLF dy
swQr ivC gey sn. mIlF qwk DrqI Auqy lhU dI prq ivC geI sI. pMj hjLfr isMGF 'coN iek vI isMG ijAuNdf nhIN
sI bicaf. iksy iek vI isMG ny mOq qoN pfsf nhIN sI vwitaf.
dI sfzy bYiTaF syvf ivsr rhI hY, Auh jfvx aqy BfeI mnsLf isMG hurF dy pivwqr KuMJdf. pr ijAuN hI Auh dusLmx nfl iswDI
syvf isr cfeIey.' jwQy ny ardfsf soDky srovr aMdr hI dusLmx dI golI df insLfnf twkr lYx dI pojIsLn ivc ho jFdf sI qF
ipafry bIr nUM qor idwqf. syvf dI mnsLf bx jfx dI bIr kQf df josL-AupjfAU Auh qygF sUqky aMimRqsr dIaF jUhF aMdr
Dfr ky mnsLf isMG horIN Bys vtfky aMq kr idMdy hn. af pRgt huMdf sI aqy afpxy iesLt dI
aMimRqsr phuMcy. sLihr qoN bfhr iek zUMGI aijhI hI iek hor bIr kQf BfeI sLfn qy mfx-mirXfdf dI rfKI leI aijhy
KfeI dy iknfry iek Gurf puwitaf, ijs qfrf isMG qy BfeI Tfrf isMG nfvF dy do pRcMz josL nfl lVdf sI ik dusLmx Auqy,
ivc bYT ky idn ibqfAuxf [[[[[[AuDr rfq jugqI isMG BrfvF dI hY jo BfeI mnsLf Kflsy aMdr iksy dYvI qfkq dy pRgt ho
ny hnyrf kIqf ieDr ieh sLyr dI qrHF isMG vFg hI jugq lVfky BfrI pihry hyT jfx df iKafl qy BYa hfvI ho jFdf sI.
dbvyN pYr rwKky aTsT qIrQ phuMcy, isr keI muwdq drbfr sfihb dI syvf inBfAuNdy isMGF dI ies jMgjU siprt, josL qy
pr JfVU, iGAu, dIvf, vwtI qy suafh dy rhy. AunHF dy kfrj nUM sihl bxfAux leI dIdf-dly r I nU M vy K ky mu g l hfkmF qy
ivc lukf ky kuwjy ivc pf ky agnI, kuwJ ibjlf isMG nF dy iek igafnvfn qy guxI durfnIaF dy mnF aMdr ieh pwkf vihm
lIrF, gMDk qy kwK lY ky phuMcy. cfr cuPyry isMG ny, jo sFg rcx ivc kfPI hunrmMd bYT igaf sI ik drbfr sfihb df aMimRq
qswlI krky ik pihrydfr avysly hn, sI, PkIr sfeIN lok df sFg rcky pI ky iswK blI ho jFdy hn, ies csLmy
srovr ivc iTwlH pey, mUDf GVf iek CfqI pihrydfrF aMdr afpxI cMgI pVq bxf ivc (jLrUr) koeI gYbI qfkq hY. 10 ies
hy T dy ilaf ar by - mflU m phu M c pey . leI sI. ieh 'sfeIN lok' hr rojL rfq nUM krky AunHF dy mn aMdr ies somy nUM hI
hir kI pOVI jf ky lwK lwK suLkr afpxI PfrsI gjLlKfnI qy kwvflIaF nfl nsLt kr dyx df dusL ivcfr pYdf ho igaf
kIqf[[[[[[[awgy vDy, bVI ihkmq nfl bUhf pihrydfrF nUM aijhf prcfeI rKdf ik sI. iswty vjoN AunHF, 24 sflF dy QoVHy ijhy
KolH ky aMdr vVy[[[[[[pihr rfq lMG cuwkI donoN isMG Brf dfa qkf ky BfeI mnsLf hI vkPy aMdr, ies somy nUM Gwto-Gwt pMj
sI, pihry sON cuwky sn. BfeI hurF ny bVy isMG vFg drbfr sfihb dy aMdr cly vyr bMd krn dI bdhvfs koisLsL kIqI.
pRym nfl JfVU idwqf, jfly lfhy[[[[[[iPr jFdy aqy dIvf jgfAux qy JfVU afid dyx do vfr qF hirmMdr sfihb nUM pUrI qrHF
afp ny GVy Br Br ky sfry mM d r df qoN lY ky afsf dI vfr df pfT krn AuprMq hI Zih-ZyrI kr idwqf igaf sI.
iesLnfn krvfieaf. dIvf qF pihlF hI ardfsf so D ky cu w p cfp vfps afpxy
jgf ky rwK idwqf sI. hux afp ny iesLnfn pr iswKF df hirmMdr sfihb nfl
iTkfxyy 'qy phuMc jFdy sn. pr afKr nUM
kIqf. ar iekl-vMjy bYT ky afsf dI ipafr eynf zfZf qy irsLqf eynf bynjLIr
BfeI mnsLf isMG vFg isMGF dy ies 'corI sI ik Auh iksy vI jgHf, aqy iksy vI
vfr df pfT kIqf. Gusmusf vylf ajy nhIN dfAu' df vI Byq KulH igaf. aqy BfeI qfrf
sI hoieaf jo isMG hurF ny gMDk, iGAu, rUM, avsQf ivc huMdy, dusLmx hwQoN drbfr
isMG dI “ipafrI jfn” vI BfeI mnsLf sfihb dI byhurmqI dI Kbr AunHF nUM qVPLf
JfVU, GVf, sfPy afid ltf ptf sMBfl ky isMG vFg hI “hrI mMdr dy pivwqr pOVF
rwK idqf qy drbfjLf BIV ky ijs rsqy ky rwK idMdI sI aqy AunHF dy ihridaF
pr golI df insLfnf bx geI.” aMdr ies apmfn df bdlf lYx dI aijhI
afey sy Au s y rsqy cly gey . dU j y idn
AunHF jLoKm Bry simaF ivc isMGF dy awg BVk AuTdI sI ik AunHF dy roh nUM
kyvl QoVHI ijhI awg suafh ivc
mnF aMdr sRI hirmMdr sfihb dI syvf zwk skxf iksy vI dusLmx, Auh ikMnF vI
lukfky[[[[[[[[Ausy qrHF qrky jf phuMcy ar
sMBfl leI kurbfnI df cfAu qy jjLbf eynf zfZf ikAuN nf hovy, dy vws dI gwl nhIN sI
awg pur gMDk pf ky Jt dIvf jgf ilaf
pRbl sI ik, BfeI vIr isMG jI dy sLbdF rihMdI. ijvyN awKF qoN dUr bYTy bwcy nfl
qy Ausy qrHF syvf qy pfT krky qur afey.
ivc, “jy iek jfn rojL dy ky vI syvf nf vfprI iksy mMdhoxI dI mnhUs Kbr
ieh aquwt jfn hUlvIM syvf, ieh kOmI
Cuwty qd vI Kflsf jI iqafr sy.” suxidaF hI mF df idl afpxy ijgr dy
Drm kyNdr df ipafr, ieh isdk, ieh
iesLt nfl iesLk df myl keI mhIny inBdf ies qrHF, jd Kflsf dusLmx nfl toty dI sUrq qy dsLf dyKx leI ibhbl
irhf. iek idn koeI hfkm mMdr nUM vyKx by m y c I tw k r ivc hirmM d r sfihb dI ho AuTdf hY, iqvyN hI iswKF aMdr afpxy
vfsqy afieaf[[[[[[[.” ajLmq dI rwiKaf leI iswDy mwQy dI lVfeI nu k sfny ho e y iesL t dy drsL n F dI cfh
lVn dI hflq ivc nhIN sI huMdf qF Auh AunHF nUM aMimRqsr phuMcx dI dUxI iKwc
ies qrHF BfeI sfihb jI “aMimRq
corI Cupy dfa qkf ky, aqy afpxI jfn nUM pfAux lgdI sI. pihlf mOkf imlidaF hI
dy amr hoey sUry” dI 'corI' df Byq KulH
dfa 'qy lf ky, afpxf Drm pflx qoN nf Auh drbfr sfihb qy iesdy pivwqr
is`K Shwdq [ 13 [ jUn, 2009
srovr dI syvf sMBfl dy kfrj ivc jut sfl hirmMdr sfihb ivKy dUxy josL nfl mMnUM dy nF hyT pRiswD hoieaf, nUM lfhOr df
jfieaf krdy sn. keI vfr dusLmx dy idvflI mnfeI sI. akfl qKq sfihb gvrnr Qfp idwqf. mIr mMnUM ny pMjfb
nvyN hmly sdkf AunHF nUM ieh kfrj awD- awgy juVy BfrI dIvfn aMdr, iswK sMGrsL aMdroN iswKF df bIj nfsL kr dyx df
vfty hI zwkxf pY jFdf irhf. pr mOkf nU M vw D su c w j y qy Xo j nfbw D qrIky nfl idRVH sMklp kr ilaf. ies mMqv leI
imlx 'qy Auh iPr ies kfrj ivc jut clfAux leI 100-100 juJfr isMGF dy Auh iswKF nUM drbfr sfihb ivKy idvflI
jFdy rhy. 1740 eIL (jd jLkrIaf KF ny 25 dl kfiem krn df aihm gurmqf mnfAux qoN rokx dy kfrj nUM afpxf muwK
hirmMdr sfihb dI byadbI df pihlf pfs kIqf igaf sI. ZfeI ku sflF bfad, ajMzf bxf ky cwilaf. akqUbr 1748
sfkf vrqfieaf) qoN lY ky 1765 eIL qwk, 29 mfrc 1748 nU M , iesy hI jgH f `qy ivc mMnUM ny vwzI POj lYky aMimRqsr Auqy
jdoN qwk iswK pMjfb aMdr afpxf dbdbf srdfr jwsf isMG afhlUvflIaf nUM Kflsy cVH f eI kr idw q I. isM G F ny rfmrO x I dy
kfiem krn, aqy ies qrHF, drbfr sfihb dy srb-sFJy jrnYl vjoN pRvfn kr lYx kwcy ikly aMdr morcfbMdIaF kr leIaF
nUM bfhrI KqiraF qoN mihPUjL bxfAux ivc df mqf pRvfn kIqf igaf sI. aqy mugl Poj df bhfdrI nfl tfkrf
sPl nhIN sI ho gey, drbfr sfihb dI ies qo N bfad lfhO r dy qqkflI sL u r U kr idw q f. kw c y qy Co t y ijhy ikly
ajLmq dI rfKI iswK srgrmIaF qy gvrnr XfhIaf KF (1745-1747) dy ihMdU aM d r mO j U d isrP pM j ku sO isM G F ny
srokfrF df kyNdr-ibMdU bxI rhI. ienHF dIvfn lKpq rfie dy isr Auqy iswwK pMQ sLkqIsLflI mugl POj nUM iqMn mhIny qwk
25 virHaF dy dOrfn hirmMdr sfihb qy dI hsqI imtfAux df BUq svfr hoieaf. iklf Pqih krn qoN rokI rwiKaf sI. eyny
aMimRqsr dIaF jUhF aMdr isMGF df bypnfh jLkrIaf Kfn vFg hI lKpq rfie ny vI icr nUM dyvnyq nfl aihmdsLfh abdflI
lhU zuilHaf. hirmMdr-ipafr ivc rMgy iswKF nUM aMimRq dI sLkqI qoN vFiJaF krky dUjI vfr Bfrq Auqy cVH afieaf, ijs
isMGF ny kurbfnI, hONsly qy sUrmgqI dy AunHF df Kurf Koj Kqm kr dyx dI nIq nfl mIr mMnUM nUM, iswKF pRqI hmdrdI-
bhuq sfry lfsfnI kFz rcy. nfl, iswK pMQ ivruwD afpxI vihsLI muihMm Bfv rwKx vfly dIvfn kOVf mwl df, isMGF
jd jL k rIaf KF (gvrnr lfhO r df afgfjL aMimRq srovr nUM imwtI nfl pUr vloN htky aPgfnIaF nfl twkr lYx df
1726-1745) ny iswKF dI ienklfbI dyx nfl kIqf. ieh byadb kfrf krn suJfa kbUl krnf pY igaf. ies qrHF
siprt nUM Bsm kr dyx dy ierfdy nfl AuprMq Ausny juJfr Kflsy Auqy jLulmF dI isMGF Auqy peI ieh ibpqf vkqI qOr 'qy
AunHF dI BgqI qy sLkqI dy kyNdr nUM POjI dM d I Dr leI. 1746 eIL df sfrf jU n tl geI. lVfeI vloN rqf sfh imlidaF
kbjLy hyT lY ky aMimRq srovr nUM imwtI, mhInf (jy T -hfVH ) Kflsy dy isrF Au q y hI isMG pivwqr srovr dI kfr syvf dy
hwzIaF qy kUVy-krkt nfl pUr idwqf aqy jLulmF dI awg vrHdI rhI. ieiqhfs aMdr aDUry rih gey kfrj nUM nypry cfVHn dy
iPr mMizaflI dy iek bdmfsL rMGV cODrI 'Cotf GwlUGfrf' krky jfxy jFdy ies aml ivc jut gey. iswK sMgqF ny dUroN
(musl-hul-dIn, jo ieiqhfs aMdr 'mwsf kqlyafm ivc lKpq rfie ny koeI ds dUroN cwl ky aQfh ipafr qy sLrDf nfl
rMGV' dy nF hyT bdnfm hoieaf) dIaF hjLfr dy krIb isMG kql kr idwqy sn. ies kfr syvf ivc ihwsf ilaf. mIr mMnUM
lgfmF drbfr sfihb dI pivwqrqf BMg dy hmly kfrn iswK 1748 eIL dI idvflI
pr Kflsf hmy s L f vFg, 1747 dI
krn leI KulHIaF Cwz idwqIaF, qF do axKI mnfAux qoN qF vFJy rih gey sn pr 1749
ivsfKI (30 mfrc) 'qy iPr jYkfry guMjfAuNdf
isMGF (suwKf isMG qy mihqfb isMG) ny dUr eIL dI idvflI AunHF pUry AuqsLfh qy cfvF
drbfr sfihb ivKy afx iekwqr hoieaf
bIkfnyr dI DrqI qoN cwl ky, sYNkVy mIlF nfl mnfeI aqy akfl qKq sfihb dy
sI. josL ivc afey Kflsy ny lKpq rfie
df KqiraF Biraf pYNzf gfh ky aqy drbfr snmuK juVy BrvyN iekwT ivc iswK sMGrsL
duafrf byadb kIqy gey srovr dI hwQo
sfihb dy cfroN qrP KVHy kIqy sKq nfl juVy msilaF 'qy BrpUr ivcfrF
hwQ hI sPfeI kr mfrI sI; aqy nfl hI,
pihiraF 'coN dI lMGky, qlvfr dy ieko hoeIaF.
lgdy hwQ, BivwK ivc hirmMdr sfihb
vfr nfl mwsy rMGV df isr DV qoN alwg dI dusLmx koloN vwD asrdfr ZMg nfl ies qoN bfad jd pMjfb aMdr mugl
kr idwqf sI, aqy iPr afpxy jwQydfr dI rfKI krn leI, iesdy dwKx vwl koeI swqf aPgfnI DfVvIaF df mukfblf krn
iewCf df pflx krdy hoey Aunf hI pYNzf iek mIl dI ivwQ ’qy (rfmsr ivKy) kwcf dy smrwQ nf rhI qF ies iKwqy aMdr Kflsf
vfps qYa krky, rMGV df ieh isr jwQydfr iklf Ausfrn df kfrj vI afrMB idwqf aPgfnI hmlfvrF nUM cuxOqI dyx vflI
(BfeI buwZf isMG jI) dy crnF awgy iljf sI. muwK sLkqI bx ky AuBr afieaf sI. mugl
rwiKaf sI. hfkmF vFg hI, durfnIaF ny vI iswK cuxOqI
pRMqU agly sfl iswKF nUM drbfr sfihb
Kflsf pMQ nUM afpxI sLkqI dy somy qoN pwkf Cutkfrf hfsl kr lYx dy ierfdy
ivKy idvflI suwKF nfl mnfAuxI nsIb nf
qo N mihrU m kr dy x dy jL k rIaf KF dy nfl Kflsf pMQ nUM AusdI sLkqI dy somy
ho e I. 1748 eIL dy sL u r U ivc hI lfhO r
mnsUby Aus vkq Aus dy nfl hI kbr (sRI hirmMdr sfihb) nfloN ivCoVn dI
drbfr aMdr pYdf hoey aMdrUnI klysLF qoN
ivc dPn ho gey jd (julfeI 1745 ivc) rxnIqI Dfrn kIqI. swqF sflf (1757-
Cutkfrf pfAux dy mMqv nfl idwlI dI mugl
iek nfmurfd ibmfrI nfl Ausdf bury hflIN 64) dy QoVHy ijhy arsy aMdr AunHF drbfr
hkUmq ny idwlI qoN iek vjLIr dy puwqr
aMq ho igaf sI. pr AuDr Kflsy ny Aus sfihb Auqy iqMn kihr Bry hmly
muien-Aul-mulk, jo bfad 'c jf ky mIr
is`K Shwdq [ 14 [ jUn, 2009
(1757,1762 qy 1764) kIqy. aMimRqsr sfihb dy ierd igrd dIp isMG ny awgy vD ky afpxy KMzy dI
aihmdsLfh abdflI df sRI drbfr dndnfAuNdy iPr rhy sn aqy aijhI hflq nok nUM jLmIn nfl Cuhfieaf aqy DrqI
sfihb Auqy pihlf kihr Aus vyly nfjLl ivc Kflsy df KulHf aYlfn krky aMimRqsr Auqy iek lMmI gUVHI lIk vfh idqI. iPjLf
hoieaf jd 1757 ivc idwlI, mQrf qy jfxf afpxy nflo N keI gu x f qfkqvr ivc iek pl leI gfVHI cuwp psr geI.
ibMdrfbn qoN luwt df mxF-mUMhIN mfl lY ky dusLmx nfl KulHm-KulHI twkr nUM bulfvf bfbf jI ny dl Auqy gihrI njLr GMumfeI
muV rhy Aus dy POjI lsLkr Auqy mflvy dy dyxf sI, bfbf dIp isMG jI ny aMimRqsr aqy iPr grjvIN afvfjL ivc boly ik 'jo
isMGF ny srihMd dy njLdIk hwlf bol ky drbfr sfihb ivKy idvflI mnfAux dy nf Drm hyq kurbfn hox leI qqpr hY Auh
aPgfnIaF koloN luwt df kfPI sfrf mfl isrP afpxy azol PYsly df KulHf aYlfn lIk twpky awgy af jfvy'! lIk dy Aus
Koh ilaf sI. kRoD ivc afey aihmd sLfh kr idqf, sgoN vwzI igxqI ivc iswKF nUM qrPL iks rihxf sI! jo afey sn Auh
ny afpxy vfpsI sPr dOrfn lfhOr qoN iek afpxy nfl qorn leI lfmbMdI df ibgl pwky mn bxf ky hI afey sn. PurqI aqy
ivsLysL POjI dl aMimRqsr Auqy hmlf krn vjf idqf. bfbf jI dy ies aYlfn ny Kflsf aximAuNdy cfAu nfl sfrf dl lIk pfr
leI Byijaf, ijsny sLihr aMdr luwt mfr pMQ aMdr jLosL dI qrMg pYdf kr idqI. kr igaf. iPr ieiqhfs df iek lfsfnI
krn qoN ielfvf sRI drbfr sfihb Auqy bjuLrg ivdvfn-jrnYl df jMgI sMdysL kFz rcx dIaF rsmI iqafrIaF sLurU ho
hmlf kr ky ies dI Gor byadbI kIqI. imlidaF hI afly duafly dy ielfky `coN geIaF. isMGF aMdr sLhfdq df cfa ies
AuDr aihmd sLfh dy sLihjLfdy qYmUr sLfh BfrI igxqI ivc isM G kfPly bxf ky kdr TfTF mfr irhf sI ik AunHF ny mOq
ny srihMd ivKy hoey apmfn df bdlf lYx dmdmf sfihb puwjxy sLurU ho gey. jgf lfVI nUM prnfAux cwly lfiVaF vFgUM hwQF
leI iswKF dy iek hor Dfrimk ngr rfmqIrQ, bYhmx, nhINafvflf, PUl, Auqy sLgLnF dy gLfny bMnH ley aqy Aucycy
krqfrpur (jlMDr) Auqy Dfvf bol ky sRI mihrfj, go i bM d pu r f, drfj, Bu w c o aqy suMdr ilbfs sjf ley. sLgLnF vjoN bsqrF
gurU arjn dyv jI dI Xfd ivc Ausfry drjnF hI hornF ipMzF `coN hjLfr qoN vwD Auqy kysr DiUVaf igaf.
gey gurdvfrf sfihb nUM awg lf idwqI isMGF ny bfbf dIp isMG dI rihnumfeI aihmd sLfh afpxy sB qoN kfbl
ijs nfl ieiqhfsk sqMB, ijs nUM QMmH ivc aMimRqsr vwl cfly pf idqy. jYkfry jrnYl jhfn KF nUM iswKF df Kurf Koj imtf
sfihb ikhf jFdf sI, sV ky rfK ho igaf guMjFAuNdf mrjIviVaF df ieh dl ijAuN dyx dIaF hdfieqF dy ky afp vfps pysLfvr
sI. drbfr sfihb dI byadbI dIaF KbrF ijAuN awgy vDdf igaf, iqAuN iqAuN iswK clf igaf sI. jhfn KF nUM jd isMGF dy
jd qlvMzI sfbo dmdmf sfihb ivKy bfbf jnqf aMdr josL qy sUrmgqI dI Bfvnf vwzy dl dy aMimRqsr vwl kUc krn dI
dIp isMG kol puwjIaF qF bjLurg ivdvfn prcMz krdf igaf. rsqy `coN lgfqfr Kbr imlI qF Aus ny hfjLI aqfeI KF, jo
df KUn KOl AuiTaf. AunHF ny drbfr sfihb BfrI igxqI ivc isrlwQ isMG ies dl Aus vkq afpxy sYink dl nfl aMimRqsr
dI ajLmq dI rwiKaf krn leI qurMq sRI ivc sL f ml hu M d y gey . qrnqfrn qIk dy ierd igrd hI GuMm irhf sI, nUM qurMq
aMimRqsr jfx df PYslf kr ilaf. Aus pujidaF ies sLhIdI kfPly dI sMiKaf sLihr dI jUh `qy lVfeI dy morcy mwl
vyly afpxI QuVvIN qfkq hox krky isMG pMj hjLfr nUM pfr kr geI sI. kfPly lYx df sunyhf Byj idqf aqy afpxy vwloN
afm qOr `qy lVfeI df Cfpfmfr ZMg aml ivc sLfml sfry lok pysLfvr lVfky vI jldI Aus nfl jf imlx df iekrfr
ivc ilaf rhy sn. Auh dusLmx dy iKlfPL (Professional Fighters) nhIN sn. AunHF kr ilaf. jhfn KF ienf Gfbr igaf sI
ipV-mwlvIN (Positional Warfare) jMg `coN bhuqy afm pyNzU iksfn aqy kfmy lok ik Aus ny iswKF dy ivruwD jhfd CyVx dI
lVn qoN vfh lgdI guryjL krdy sn. 4* sn ijnHF kol afpxy dysI rvfieqI hiQafrF munfdI krf idqI aqy hr GoVsvfr nUM
(soty, gMzfsIaF, brCIaF qy qlvfrF afid) jhfd ivc sL f ml ho x dI hdfieq kr
pr bfbf dIp isMG jI ny iksy agMmI
qoN ibnF hor koeI ssLqr nhIN sn. AunHF idqI geI. ieQoN qk ik Aus dI afpxI
aMqr-pRyrnf `coN, Kflsy dI ies pRclq
df sB qoN Auqm hiQafr Dfrimk jjLbf bygLm dy inwjI nOkr cfkr vI sB kuwJ
XuwD-rIq qoN lFBy jf ky dusLmx nUM iswDy
sI. Auh afpxy gurU dy Gr dI ajLmq dI Cwz Czf ky jhfd ivc sLfml ho gey sn.
mwQy vMgfrn df PYslf kr ilaf sI.
rwiKaf krn leI jfnF inCfvr kr dyx aqfeI KF qF iksy vjHf krky QoVHf pCV
BlIBFq ieh gwl jfxdy hoey vI ik srihMd
df idRVH ierfdf Dfr ky cwly sn. qrnqfrn igaf pr jhfn KF dIaF POjF df isMGF dy
dI swt nfl 'jLKLmI' hoey durfnIaF dy lsLkr
qoN aglf sPr afrMB krn qoN pihlF bfbf
4* Auh dusLmx Auqy iCp ky PurqI nfl hwlf boldy sn aqy iPr Ausy hI PurqI nfl alop ho jFdy sn. lVfeI dI ies klf ivc AunHF aijhI prbInqf
hfsl kr leI hoeI sI ik nfdr sLfh qy aihmd sLfh vrgy mMny-pRmMny aPgfnI DfVvI isMGF qoN kMn BMnx lwg pey sn. srdfr cVHq isMG sukrckIaf
ny qF Kfs krky hI aPgfnF dy idlF aMdr BfrI dihl ibTf idwqf sI. aihmd sLfh abdflI dy plyTy hmly (1748) qoN lY ky afKrI awTvyN hmly (1766-
67) qk, srdfr cVHq isMG ny rcnf duafb df iKwqf durfnIaF leI 'BUMzF df KwKr' bxfeI rwiKaf sI. rfvI qoN lY ky isMD diraf qk vfpsI df sPr
durfnIaF leI mOq dI GftI pfr krn vrgI gwl huM dI sI. srdfr cVHq isMG aPgfnF nUM iek QF jMm ky lVfeI krn df mOkf nhIN sI idMdf. Auh aPgfnF
Auqy JptF mfr mfr ky AunHF nUM dmoN kwZ lYNdf sI. hiQafrbMd cInI ienklfb (1921-1949) dy rihbr mfE jLy quMg ny afpxIaf sYink ilKqF ivc
Cfpfmfr XuwD dy ijhVy pRmuwK gur aMkq kIqy hn, do sdIaF pihlF srdfr cVHq isMG AunHF nUM pUrI inpuMnqf nfl aml ivc ilaf cuwkf sI. jykr srdfr
cVHq isMG dIaF jMgI cflF df mukMml qy gihrf aiDan kIqf jfvy qF Aus nUM afsfnI nfl hI sMsfr ieiqhfs dy cotI dy pRiqBfsLflI sYink afgUaF ivc
sLfml kIqf jf skdf hY.
is`K Shwdq [ 15 [ jUn, 2009
dl nfl aMimRqsr qoN pMj ku mIl dI dUrI jf skdf hY. gohlvVH qoN lY ky hirmMdr asr bfbf dIp isMG dI sLhfdq ny Cwizaf
`qy gohlvV nF dy ipMz kol jf tfkrf sfihb dy duafr qIk lfsLF dy swQr ivC Aus df rMg bhuq hI inafrf hY. arjn
hoieaf. isMGF ny aPgfnF Auqy eyny jLosL gey sn. mIlF qw k DrqI Au q y lhU dI dfs milk dy sLbdF ivc, 'bfbf dIp isMG
nfl hwlf boilaf ik dusLmx dIaF sPF prq ivC geI sI. pMj hjLfr isMGF 'coN dI sLhfdq ny pMjfb dI afqmf nUM hlUx ky
ivc BfjV mwc geI. Gbrfey hoey jhfn iek vI isMG ijAuNdf nhIN sI bicaf. iksy rw K idqf aqy isw K F aM d r ku r bfnI dI
KF df sfrf jLor afpxI iQVk rhI POj nUM iek vI isM G ny mO q qo N pfsf nhIN sI nvIN rUh PUk idqI'. 15 ZfeI sdIaF
itkfAux aqy lVn leI pRyrn `qy lwgf vwitaf. bIq jfx dy bfvjUd awj vI hr iswK suqy
irhf. Auh afpxy Bwjy jFdy ispfhIaF nUM ies jMg ivc aPgfnF df vI iswD hI ieh kih AuTdf hY ik 'DMn DMn
AucI AucI iJVkF qy gflHF idMdf, Gyr Gyr byihsfbf lhU zuilHaf. KPLf hoey Kfn ny bfbf dIp isMG jI'! ies jMg ny POrI qOr
ky lVn leI pRyirq krdf irhf. eyny icr jMg dy Kfqmy qoN bfad afpxy zMg df ruK `qy ieiqhfs df pfsf plt ky rwK idwqf
nUM aqfeI KF df dl aqy qopKfny dI kumk drbfr sfihb qy pivwqr srovr vwl kr sI. mugLlF qy aPgfnF ivruwD Drm-XuwD
vI puwj geI. ies nfl aPgfnF df pfsf ilaf. Aus ny guwsy ivc iemfrqF qoV BMn lV rhy juJfrU isMGF dy KUn aMdr iek
BfrI ho igaf. pr iPr vI rvfieqI pyNzU idqIaF aqy byadbI krn dy mMqv nfl dm aijhf josL-Aubflf afieaf ik AunHF
hiQafrF nfl lV rhy isMGF ny qopKfny pfvn srovr nUM kUVy krkwt qy hwzIaF afpxy hoxhfr jrnYl srdfr jwsf isMG
mUhry ihwkF zfh idqIaF. bfbf dIp isMG nfl Br idwqf. afhlUvflIaf dI agvfeI hyT lfmbMd ho
ny awsI sfl dI ibrD avsQf ivc vI ky dusLmxF nUM idnF aMdr hI mUhry lf
durfnIaF ny soicaf hoxY ik eyzI mfrU
eyny prcMz josL nfl KMzf vfihaf ik Auh ilaf. isLvflk dIaF phfVIaF 'c 'kwTy
swt qoN bfad iswK jykr hmysLf leI nhIN
dusLmx dIaF sPF nUM cIrdy hoey aMimRqsr hoey isMGF dy dl ny PurqI nfl hyTF Auqrky
qF Gw t o Gw t keI sflF qk mu V Au T x
dI qrPL cfr mIl qk awgy vD gey. sIs mfihlpur dy sQfn `qy `kwTIaF hoeIaF
jogry nhIN rihxy. 'pRMqU ies swt dy
smyq AunHF df sfrf ijsm lhU luhfx ho jhfn KF dIaF POjF Auqy adInf bygL nfl
nqIijaF bfry aPgfnF dy sfry aMdfjLy pUrI
igaf sI. pr hirmMdr sfihb puwjx dI rl ky eynf jLordfr Dfvf boilaf ik ieko
qrHF glq sfbq hoey. sRI drbfr sfihb
cfh AunHF aMdr agMmI jLosL BrdI rhI hI hwly nfl aPgfnF dy pYr AuKV gey.
dI byadbI qy qbfhI ny iswKF aMdr eynf
aqy Auh byhwd jLKLmI hflq ivc vI durfnIaF nUM mfr Bjf dyx qoN bfad isMGF
qIbr roh pYdf kr idqf ik Aus nUM kfbU
dusLmxF dy zwkry krdy rhy. ieQoN qk ik ny duafby aMdr iswK pMQ dy dusLmxF dI
kr skxf aPgfnF dy vws dI gwl nf rhI.'
jd grdn Auqy lwgy zUMGy GfAu sdkf isr cux cux ky Auh gq bxfeI ik Kflsy dy
drbfr sfihb dI byadbI jd vI hoeI
nUM iek hwQ nfl TuMmxf dy ky cwlx dI ies iBaMkr kroD nUM dyKky jhfn KF qy
qF iswKF aMdr hmysLf hI iqwKf roh pYdf
nObq pYdf ho geI iPr vI ieko hwQ nfl Aus dy aPgfn lsLkr dy hOsly psq ho
hoieaf aqy AunHF aMdr ies byadbI df
KMzf clfAuNdy awgy vDdy rhy. bfkI isMG gey. aPgfnIaF df lfhOr qoN bfhr inklky
bdlf lYx df prbl jjLbf pYdf huMdf irhf.
vI eyny jjLby nfl lVy ik dusLmx dIaF isMGF nfl dsqpMjf lYx df hIaf nf ipaf.
pr ies qoN pihlF isMGF dy afpxf guwsf
qo p F inqfxIaF pY geIaF prqIq ho x pr iswK eyny pRcMz guwsy, roh qy cVHq
pRgtfAux qy bdlf lYx dy qOr qrIky kfPI
lwgIaF. isr kwty jFdy rhy. lhU nucVdf ivc sn ik AunHF rfqF nUM lfhOr dy drvfjLy
vwKry huMdy sn. Auh Coty juwt bxf ky vYrI
irhf. isMGF dI igxqI GtdI geI. pr KVkfAuxy sLurU kr idwqy sn. qihms KF
Auqy luk iCp ky Jpt mfrdy sn. AunHF dI
qygF vfhuMdy qy jYkfry guMjfAuNdy dsmysL dy (imsikn) dy afpxy sLbdF ivc: 'hr rfq
PurqI qy dIdf dlyrI df koeI mukfblf
nfdI puwqrF ny Duws dy ky hirmMdr sfihb hjLfrF dI sMiKaf ivc isMG iekwTy ho ky
nhIN sI. pr drbfr sfihb dI ajLmq dI
dI idsLf ivc awgy vDxf jfrI rwiKaf. lfhOr nUM af pYNdy aqy ies dy ierd igrd
rwiKaf leI iswK kOm nUM jMg lVn df
gohlvV ipMz qoN sLurU hoeI KUnI jMg sRI qbfhI mcf idMdy sn. sLihr df koeI vI
KulHf hokf dyx aqy smkflI hukmrfn qfkq
hirmMdr sfihb dIaF prkrmF qIk jf jIa AunHF df tfkrf krn leI bfhr nhIN
ivruwD jMm ky lVfeI lVn df ieiqhfs
puwjI sI. ies jMg ivc sLfml iek sI inkldf. sgoN idn iCpfa dy nfl hI
aMdr ieh pihlf mOkf sI. 5*
aPgfnI ibrqFqkfr duafrf ilKI jMg dI sLihr dy drvfijLaF nUM jMdry mfr dyx dy
qPsIl qoN sfPL mflUm ho jFdf hY ik kuwJ vYsy qF ieiqhfs aMdr drbfr sfihb hukm jfrI ho gey sn.' ies qrHF isMGF ny
isrlwQ isMG dusLmx dIaF sPF nUM cIr ky dI mfx mirafdf kfiem rwKx leI hoeI aMdrIN dVy durfnIaF leI Aus sfl srdIaF
hirmMdr sfihb dy duafr qIk jf puwjy hr sLhfdq iswK pMQ dI smUhk Xfd df dI Duwp sykxI hrfm kr idwqI sI.
sn. ies qoN sRI hirmMdr sfihb nfl iswKF aiBM n aM g aqy kO m I gO r v dI aimw t
([[[cwldf)
dI pRIq aqy vPLf df sfPL anumfn lfieaf insLfnI bx geI hY. pRMqU iswK mn Auqy jo

5* jUn 1984 ivc 227 sflF dy vkPLy bfad ieh ieiqhfs iek vfr iPr duhrfieaf igaf jd sMq jrnYl isMG iBMzrFvfly qy AunHF dy juJfrU
sfQIaF ny bfbf dIp isMG dI sLhfdq qoN pRyrnf lYNdy hoey, Bfrq srkfr dIaF DfVvI POjF nfl iswDy mwQy gih-gwcvIN lVfeI lVidaF pivwqr pirkrmf
ivc afpxIaF jfnF inCfvr kr idqIaF sn.

is`K Shwdq [ 16 [ jUn, 2009


BwrqI POjI qoN pMQ dy POjI q`k

AsIN qW POjI sW: Avqwr isMG pinAwlI


Avqwr isMG POjI 1971 dy SurU ivc BwrqI POj ivc BrqI (lIfr) ny myry h`k ivc ilK id`qw[ jdoN POj vwly sMq AjIq isMG
hoieAw Aqy aus ny ausy swl Bwrq-pwik jMg ivc ih`sw ilAw[ auh ieh pirvwr ivCoVy vwly jW iksy hor AkwlI lIfr dI ic`TI pVHn qW auh
g`l Xwd krky h`sdw hY ik pihlI vwr aus ƒ aumr CotI hox kwrn AwKx ik ies lIfr dI qW iBMfrWvwly nwl bxdI nhIN sI, ies krky
BrqI nhIN kIqw igAw qW AglI BrqI vyly aus ny Awpy ieh iBMfrWvwly dw bMdw nhIN ho skdw nhIN iehnW ny
hI AwpxI jnm qrIK dw nvW sbUq bxw ilAw qy ies bMdy dy h`k ivc ikvyN ilKqw, pr jdoN auhnW mYQNo
BrqI ho igAw[ ies qoN v`D KuSI aus ƒ ies g`l dI mUl mMqr suixAw, mYN tkswl vwlw suxwieAw qW auh
hud M I hY ik ijs vyly sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW ny mMnx ik ieh p`kw auhnW dw bMdw AY[” nwl hI auh g`l
ieiqhws ƒ moVw dyx dw kwrj SurU kIqw hoieAw sI, dw incoV k`Fdw hY ik vyK lY auhnW ƒ swfy bwry ikMnw
aus vyly auh lgBg hr dUjy qIjy idn sMqW ƒ imilAw pqY?
krdw sI[ auh Xwd krdw hY ik jdoN lok sMqW ƒ imlx ic`TIAW bwry pu`iCAW qW auh jvwb idMdw hY ik
leI nwnk invws ivc vI dUrNo hI Awpxy joVy lwh idMdy ijhVI myrI puC pVqwl hoeI nw, auh do vwr hoeI [
sn qW aus vyly vI sMq jI ny auhnW dI mjbUrI vyKdy pihlI vwr puC igC krn vwilAW ivc iek myjr
hoey kdy vrijAw nhIN sI[ auhdw mMnxw hY ik sMq jI vwlIAw swihb sn[ iehnW dw gurdwspur kol ipMf
sB ƒ pCwx lYNdy sn, Kws krky auhnW ƒ ijhVy sMq sI[ jdoN mYN POj ivcoN Aw igAw sI, aus qoN bwAd vI
jI dI cVHq kwrn drbwr swihb jwx qoN pihlW imly sn[ iek idn kudrqI auh ieQy dI (auh jrnYlI
auhnW kol Aw jWdy sn[ sMqW nwl nyVqw dI dwAvydwrI sVk dI syD ivc h`Q krdw hY) AnMdpur swihb ƒ
A`j qW auh lok vI kr rhy hn ijhVy swrI ijMdgI ivc msW iek-do jWdy sn, Edo auh vI POj ivcoN Aw gey sn[ auhnW mYƒ sVk qy jWidAW
vwr imly hoxgy pr dUjy pwsy ijhVy nyVqw vwly sn, auh bhuqw kuJ pCwx ilAw, auh g`fI ivc sn[ auh mYƒ kihx l`gy ik “mYN hux muhwlI
pui` CAW vI nhIN dsdy[ rihx l`g ipAW, qMU
Avqwr isMG drbwr swihb qy hmly qoN bwAd POj ivc ihMdU is`KW vwlw mslw bhuq ijAwdw ho AweI EQy iksy idn,
pinAwlI kuJ AijhI igAw sI[ POjI imswl pyS krdw hY ik jdoN mYN POjI kYd ivc sW qW iek idn mYƒ lY ky AwpW g`lW krWgy”[
hI iksm dw ienswn jwx vwly cwry POjI vI is`K sn qy A`goN sMqrI ny rok ilAw auh ihMdU sI, qy auh is`Dw eI “ijs idn mYN aus
hY, ijhVw isrP EdoN pqy qy igAw,
AwKy ik pMj is`K iek`Ty ikvyN hoey iPrdy ny? hwlwik auh vI POjI, mYƒ iljwx vwly vI
hI ko e I g` l d` s kudrqI iek A`Dw
pwauNdw hY jdoN aus PO
j I, ijM
n W icr bM
d w doSI is`D nw hovy , auh vI PO
j I mMinAw jWdw hY , auhnW mY
ƒ vI vrdI idn pihlW id`lIEN
dw cyqw vrqmwn ƒ pvweI hoeI sI, qy mYN vI POjI sW[ ieh hwl sI POj dw EdoN[ Cwpw v` i jAw sI
Bu`l ky aus dOr ivc auhnW dy Gr, mYN
clw jWdw hY jdoN aus ƒ cVHdI jvwnI dw mwx sI, jdoN aus ƒ POjI hox iek bMdy ƒ pu`iCAw ik auhnW dw Gr ikhVw? auh mYƒ kihx l`gw qMU
dw mwx sI qy jdoN aus ƒ is`K hox dw mwx vI hwsl hoieAw[ lgBg CyqI B`j jw ieQoN, auhnUM cuk
` ky lY gey ny, bhuq v`fw lwm lSkr AwieAw
ic`tIAW hoeIAW mu`CW ivcoN swbkw POjI dy bu`lH ih`ldy hn ik “sMqW ny sI[ ijhVy auhnUM imldy sI, auhnW ƒ vI PVI jWdy ny, Pyr jI mYN muV ky
spYSl b`s Byj ik swƒ 25 jixAW (POjIAW) ƒ mihqw cOk AMimRq nhIN igAw”[ aus nyk bKq ƒ Xwd krky aus dy mn qy boJ v`Ddw hY, auh
CkwieAw[” Awp muhwrw AwKdw hY ik h`k qW myrw bxdw sI, mYƒ pqw krnw cwhIdw
jdoN aus ƒ p`iu CAw ik POj ivc ho ky tkswl qoN AMimRq C`kx nwl sI, aus ny myrI bhuq mdwd kIqI[ mYƒ BweI dljIq isMG kolNo pqw l`gw
koeI srkwrI AiV`kw nhIN AwieAw, aus vyly qW mhOl bVw S`kI sI? POjI ik auhnW (myjr vwlIAw) ƒ muV C`ifAw nhIN[ p`kw eI AY ik srkwr ny
kihx l`gw “EdoN qW nHI AwieAw pr jdoN myrI juAwieMt ieMtr Y g
o S
y n hoeI auhnW ƒ Kqm kr id`qw[ POjI AMdwjw lwauNdw hY ik aus ny myry vrgy horW
(v`K v`K sUhIAw Aqy sur`iKAw mihkimAW dI sWJI puC igC) qW ieho dI mdd vI kIqI hoxI AY[ Awpxy ies mddgwr dy ipCokV ivc jWidAW
g`l vwr vwr AV jWdI sI[ auQy bhuq swry v`fy v`fy APsr huMdy sn jo auh AwKdw hY ik pihlW auh vI hor is`K APsrW vWg kwƒn dw pwbMd
pihlW svwl p`C u dy muVky auhnW bwry ivcwr krdy[ myry GridAW ny myry sI[ jdoN drbwr swihb qy hmlw hoieAw auh isvl ivc igAw hoieAw
h`k ivc kuJ ic`TIAW POj ƒ pvweIAW ijvyN ik swfw iek`lw kmwaU puq ` sI, POj ny auh ƒ vI Gyr ilAw[ auhny bhuq ikhw ik mYN AwrmI mYn AW,
AY jW swaU pùq AY, by ksUr AY, eydW eydW ilK ky[ ibnW kwbl isMG dy, Awpxw kwrf vI ivKwieAw pr aus nwl hor vI is`KW vrgI hI hoeI[
ijhVw EdoN SRomxI kmytI dw pRDwn sI, (h`Q KVHw krky syD bMndy hoey auh bhuq nrm idl bMdw sI, auhdw mn eI muV igAw[ myrI ijhVI
AwKdw hY, Awh swfy nyV dw eI sI) swfy Gr dy jIhdy kol gey, aus pihlI vwrI puC igC hoeI, jIhdy ivc vwlIAw swihb sn auh qW mhIny

is`K Shwdq [ 17 [ jUn, 2009


ku ivc pUrI ho geI sI[ mYN muV ky hwjr ho quhwƒ kYd kIqw hoieAY qW qhwƒ koeI pYsw Br idMdw ik hW PwielW Avqwr isMG ny id`qIAW ny
igAw pr kuJ idnW bwAd muV ky Pyr PV Kbr vI bwhr dI iml jwvy[ Awpxy mwmly pr Adwlq A`gy muk ` r jWdw[ jy kr ikqy auh
ilAw[ kihMdy Ajy kys iksy is`ty qy nhIN ivc auh ies dw kwrn dsdw hY ik ieh sB pYsy dy idMdy qW mYƒ p`kw mwr idMdy ikauNik iPr
phuMicAw[ A`goN auh muV kys bwry d`sxw SurU drbwr swihb qy hmly krky, Kws krky dUjy qW ieh p`kw ho jwxw sI ik mYN gunwhgwr hW [
krdw hY[ POjIAW (ihMdA U W) dI nPrq Aqy vDvI KuSI ny msW ikqy sunyhw G`l auhnW ƒ roikAw[ POjI
swfy dPqr ivcoN kuJ PwielW corI ho is`KW ƒ iek dUjy dw p`K pUrn lw id`qw[ nhIN AwpxI g`l dI AglI qih Kold H w hY ik Asl
geIAW[ auh (POj vwly) AwKx ik ieh qMU corI mYN ikQy bcxw sI AijhI sKq ieMtYrogySn bcw ies qrHW vI ho igAw ik POj ny auh do
kIqIAW ny[ iehdI bhuq iKcoqwx hoeI[ Asl ivc[ pihlW qW kYd ivc iek purwxw lWgrI bMdy PVy sn, iek bu`Fw muslmwn drjI sI,
ivc POj dw koeI kwgz p`qr bhuq Aihm iml igAW auhny gur d`isAw ik ieh POj dw auh POj dI sKqI nw J`l sikAw, auhdy mrn
mMinAw jWdw hY[ jy iksy POjI ny Awm Awpxy iek FMg AY ik pihlW Bu`KW r`Kdy Aw, Pyr dI Kbr ikqy isvl ivc qur geI[ EQy puls
Gr ƒ ic`TI vI ilKI AY nw, auhdw vI 5000 bhuq svwd Kwxw idMdy Aw, bMdw ijAwdw Kw ny Aw dKl id`qw ikauNik auh isvlIAn sI[
ruipAw imldw sI, jwsUsW kolNo [ EQy (jMmU kSmIr jWdY qy auhƒ A`D KVHw r`Kdy Aw, kol do v`fy puls auhdw post mwrtm krwaux dI ij`d
ivc) iedW dy bMdy bhuq imldy sn[ AwpxI v`fy blb lw idMdy Aw, sOx nhIN idMdy, keI krdI sI, EQy Drny muzwhry ho gey[ ies nwl
g`l v`l muVidAW auh Asl kwrn d`sdw hY ik keI idn rwq eydW krdy Aw[ bMdy dw idmwg POj dI im`tI plIq qW hoeI hoeI, swfy qy vI
drbwr swihb qy hmly qoN bwAd POj ivc kMm krnw bMd kr idMdY, qy swrI jwxkwrI lY sKqI G`t geI[ Swied iesy krky auhnW mYƒ
ihMdU is`KW vwlw mslw bhuq ijAwdw ho igAw lYNdy AY[ POj ƒ kut
` mwr dI AwigAw nhIN hud
M I mwirAw nhIN [
sI[ POjI imswl pyS krdw hY ik jdoN mYN POjI ikauNik bMdy dw roz fwktrI muAwienw hoxw vwr vwr rok ky puCx nwl Aqy Awpxy
kYd ivc sW qW iek idn mYƒ lY ky jwx vwly hud
M ,Y ies krky pMjwb puls vWg qW kr nhIN Awp ƒ rokx nwl vI Avqwr isMG POjI khwxI
cwry POjI vI is`K sn qy A`goN sMqrI ny rok skdy pr bMdy ƒ p`kw pwgl kr idMdy ny[ AMdrlIAW khwxIAW ƒ isr cuk ` x qoN rok nhIN
ilAw auh ihMdU sI, qy auh is`Dw eI AwKy ik AwpxI ic` T IAW vwlI khwxI v` l skdw sI[ aus mwhOl ivc Aqy aus dOr ivc
pMj is`K iek`Ty ikvyN hoey iPrdy ny? hwlwik muVidAw, POjI lVI joVdw hY ik dUjy vwlIAw jdoN hr idn Awpxy Awp ivc AnykW khwxIAW
auh vI POjI, mYƒ iljwx vwly vI POjI, ijMnW swihb imly[ iehnW ny hI AwiKAw ik Gr dw gvwh sI, auh mhIinAW b`DI puC igC dI
icr bMdw doSI is`D nw hov,y auh vI POjI mMinAw idAW ƒ sunyhw Byj ik auh rwStrpqI Aqy sUlI qy ltikAw irhw[ POjI Xwd krdw hY ik
jWdw hY, auhnW mYƒ vI vrdI pvweI hoeI sI, Adwlq ƒ ic`TIAW pw dyx Aqy isAwsI Aqy hr idn AwKrI lgdw hud M w sI[ ies iksm dw
qy mYN vI POjI sW[ ieh hwl sI POj dw EdoN[ Dwrimk bMidAW qoN vI ic`TIAW pvw dyx ies qS`dd bMdy ƒ hr qrHW Kqm kr idMdw hY[
auhnW ƒ myry ’qy ies g`l dw S`k sI ik nwl POj qy Asr pvygw ik ieh mwmlw isvl dUjI vwr qPqIS krn vwly APsrW dIAW
mYN rjmYNt ivc Dwrimk AwgU bixAw hoieAW[ ivc clw igAw ey[ POj ƒ ies g`l dw bhuq g`lW qoN POjI ƒ pqw l`igAw ik jo g`lW aus ny
is`KW dy Dwrimk bMidAW qoN aus vyly srkwr fr huMdY ik isvl ivc auhnW dy mihkmy dI jnrl pI. ky. hUn swhmxy khIAW sn, auhnW
bhuq frdI sI[ auhnW ƒ hryk eI iBMfrWvwlw bdnwmI nw hov[y swrIAW bwry auhnW ƒ pqw sI[ ies g`l dw
lgdw sI[ ies g`l dy qW auhnW kol p`ky eI dUjI vwr dI puC` ig`C vyly aunWH ƒ S`k ho pqw vI bwAd ivc l`igAw ik ieh jnrl
sbUq sn ik AsIN sMqW ƒ imlx jWdy sI igAw jW p`kw pqw l`g igAw auhnW ny pihly hUn Awr. AYs. AYs. dy iksy ivMg dw muKI
ikauNik AsIN ikhVw koeI corI jWdy sI[ jdoN dovNy myjr htw id`q[y muV ky ihmwcl dw Srmw bixAw POj ivcoN Aw ky[ POjI muV ausy nqIjy qy
auhnW ny myry bwry rjmYNt ivc puC igC kIqI, Srmw myjr sI, qy iek koeI pWfy krky sI[ phuMcdw hY ik aus dy is`K hox krky hI ies
auh hor p`ky ho gey ik vwikAw eI bhuq auh bVw jlIl krdy sI, auhny roz Awaux swr qrHW dI 'pu`C-ig`C' hoeI[ myjr vwlIey dIAW
Kqrnwk AY[ drbwr swihb qy hmly ny POj kihxw 'bol qyry swQ ikAw slUk kIAw jwey, g`lW aus dy bhuq kMm AweIAW ik jy qYƒ
ivc bhuq fUMGw Asr pwieAw ieh AMdwjw mwr dIAw jwey ik Cof dIAw jwey'[ iek ieh iehnW ny brI kIqw qW muV nOkrI krn leI vI
Awm bMdw nHI lw skdw[ ies krky jdoN rjmYNt g`l AwKxI ik 'swfw kMm AY ApRSn y krnw, qUM kihxgy pr qMU nOkrI nw krI[ POjI d`sdw hY
ivc p`iu CAw igAw qW iksy iek ny vI myry bwry mryN jW bcyN, swƒ iehdy nwl koeI mqlb ik myry nwl dy ijhiVAW ny muV nOkrI kbUl
koeI mwVI g`l nHI khI[ Awpxy bMdy EdoN bhuq nhIN, AsIN isrP jwxkwrI k`FxI AYN'[auhnW ny leI auhnW nUM kuJ nhIN imilAw[ auhnW dIAW
hmdrdI krdy sn[ hmdrdI dw hvwlw dyx ies g`l ƒ vI bgwvq vrgw mMinAw ik qyrI irpotW Krwb kr id`qIAW, koeI bxdI qr`kI
leI auh khwxI dw hor p`K joVdw hY ik jMmU rjmYNt dy bMdy roz svyry qyry nW dy pwT krdy nhIN id`qI , Aqy auhnW ƒ hmySW jwsUs smiJAw
dw iek hOldwr sI swfI rjmYNt ivc, aus dy ny[ hux mYƒ qW ies g`l dw pqw vI nHI sI[ igAw[ ieh myjr vwlIAW hI sn ijs ny POjI
GridAW ny myrI bhuq mdd kIqI[ vYsy iek POjI Awpxy rjmYNt dy swQIAW v`l muVdw hY ik ƒ d`isAw ik qyry GroN rwStrpqI ƒ qwr hox
Awm pirvwr AYho ijhy kysW ivc kI mdd kr mYƒ bcwaux dI ieCw nwl auhnW ijhVw iek krky swƒ ic`TI Aw geI hY[ qyrI hux ies g`l
skdY ? pr auhnW ny bhuq jor lwieAw[ auhnW smglr myry iKlwP gvwh bxwieAw sI, aus leI vI ienkuAwrI hoeygI [ qMU ieh khI ik
krky hI mYN sunyhw dy lY skdw sW[ ies g`l ƒ dyx leI pYsy k`Ty kr ley sn hwlWik auh swfy rwStrpqI nwl in`jI sMbD M hn, isAwsI
bwry qW qusIN soc hI nhIN skdy ik POj ny gvwh Aijhw sI jdoN ausƒ POj p`C u dI qW kih qOr qy AsIN kWgrsI hW[ mYN iesy qrHW hI ikhw
is`K Shwdq [ 18 [ jUn, 2009
ies dw Pwiedw hoieAw[ aus myjr ny hI ieh Xwd krky d`sdw hY ik jdoN AsIN Cy jUn ƒ l`gy ik ikDr jweIey[ jdoN aus ƒ ieh svwl
smJwieAw ik iksy nW, QW jW qrIk ƒ p`kw ryfIE qy Kbr suxI ik sMq ShId ho gey hn[ pui` CAw ik AwKr qusIN pMjwb v`l ƒ ikauN nhIN
nw khI[ eyny ijAwdw svwl bwr bwr hoxy hn srkwr ny 'ApRS y n bilaU stwr' ƒ pUrw krky Awey qW POjI ies dI vjHw d`sdw hY ik swƒ
jy iek vwr vI au~k igAw qW iehnW ny doSI AglI kwrvweI SurU kr id`qI hY[ Avqwr isMG sMqW ny ikhw sI “ijQy vI hoey EQy kwrvweI
mMn lYxw hY[ ieh ijs qrHW dw vrqwE bMdy dy idmwg qy KbrW dy ieh bol Kuxy pey hn ik krnI, ieQy nHI Awauxw[” jnrl subg y isMG ny
nwl krdy ny hr bMdw hI ikqy nw ikqy a~uk 'Ab Aglw ApRySn vu`froz idhwq myN hogw'[ vI keI vwr ikhw sI ik jdoN drbwr swihb
jWdw hY[ iehnW dw bMdy mwrn dw iehI qrIkw ieh KbrW suxn qoN bwAd auhnW swirAW ƒ qy hmlw hoieAw qusIN ieDr nhIN Awauxw[
hY ikauNik POj ƒ Awpxw bMdw mwrn qoN pihlW sMqW dy bol ibjlI vWg ilSky ik srkwrI POj ieQo jo kuJ AsIN krWgy qusI aus qoN v`D nhIN
doSI is`D krnw pYNdw hY[ drbwr swihb qy hmly mgroN ipMfW ivc jw ky kr skdy[ jy qusIN drbwr swihb v`l Awaux
POjI dw iDAwn drbwr swihb qy nOjvwnW Aqy mrdW ƒ mwrygI Aqy DIAW BYxW dI l`gy qW ho skdY ieh quhwƒ rwh ivc mwr
ilAwaux leI aus ƒ pu`iCAw ik hmly vyly bypqI krygI[ drbwr swihb Aqy GrW qoN dUr dyx[ POjI AwKdw hY ik sMqW nwl rih ky swƒ
qusIN ikQy sI qW auh qPsIl bMndw hY ik KbrW Aqy sMBwvI Kqry ny auhnW dy mnW iv`c kwPI g`lW smJ Aw geIAW sn[ POjI AwKdw
“swfI rjmYNt iqMn swl AMimRqsr rhI[ ies qUPwn pYdw kr id`qy[ POjI ies mOky dw vyrvw hY ik swƒ vI pqw sI ik bwgI hoey POjI ƒ kdy
krky swfw sMqW kol Awauxw jwxw roz vWg ho idMdw hY; bKiSAw nhIN jWdw qy AsIN AYvyN nHI sI mrnw
igAw sI[ AsIN jnrl subyg isMG ƒ imldy Swm ƒ AsIN swry gurduAwrw swihb iek`Ty cwhud M [y
huMdy sI[ sMqW ƒ bhuq pihlW eI pqw sI ik ho gey[ ivcwr hox l`gI ik hux kI kIqw jwvy? POjI AwpxI g`l dI lVI joVdw hY ik
POjI hmlw hoeg y w[ qrIk qW mYƒ Xwd nHI AsIN swirAW ƒ bhuq gus ` w qy joS sI[ koeI iek g`l myjr ny swƒ ikhw myry isr qy quhwfI ijMmvy wrI
iksy kMm gey qW sMqW nwl jnrl subg y isMG , AwKdw qW dUjw aus qoN ault dlIl pyS krdw hY ies leI mYƒ iek vwr aupr g`l kr lYx
ibRgyfIAr mihMdr isMG , jnrl Bu`lr Aqy koeI isrw h`Q nhIN sI Aw irhw[ eyny icr ƒ idE jy auhnW ny 12 GMitAW ivc koeI jvwb
iek do hor bMdy sn, myry iKAwl ivc auh vI iksy ny swfy myjr ƒ Kbr kr id`qI , auh vI nw id`qw qW mYN quhwƒ rokWgw nhIN[ aus ny swƒ
POjI APsr hI sn, mIitMg ho rhI sI[ aus gurduAwrw swihb Aw igAw[ auhny swfIAW g`lW ikhw ik qusIN Awpxy bMdy myry nwl Byjo mYN
idn sMq kih rhy sn ik ieQy tYNk Awauxgy qy suxn mgroN swƒ ikhw ik jy qusI myrI g`l auhnW dy swhmxy srkwr nwl g`l krWgw[ swfy
ibRgf y IAr swihb d`s rhy sI ik ieMtrnYSnl suxnw cwhoN qW mYN quhwƒ slwh dyxI cwhuMnW kuJ bMdy aus nwl isgnl twvr v`l cly gey
lwA muqwibk ieh nhIN ho skdw”[ qusIN byS`k nw mMinE[ swfI g`l iksy iknwry EdoN hor kuJ nhIN sI huMdw A`j vWgMU[ aus ny
POjI Awpxw ivcwr d`sdw hY ik “myrw nhIN sI l`gI Aqy auh myjr vI is`K sI AsIN pqw nHIN kIhdy nwl g`l kIqI pr ieh AwiKAw
XkIn AY ik sMqW kol AMqr idRStI sI, eys aus ƒ bolx id`qw[ auh kihx lgw ik jo kuJ ik 500 bMdy B`jx ƒ iqAwr bYTy ny mYN auhnW
krky auhnW ƒ swrw kuJ pihlW pqw sI[ Aksr kOm nwl ho igAw, quhwƒ Ajy smJ nhIN l`gxw[ ƒ isrP 12 GMty rok skdw hW[ jy auhnW nwl
hmly dIAW g`lW huMdIAW rihMdIAW sn, AsIN ieh bhuq v`fw julm hoieAY[ qusIN hux kI kr g`l krnI hY qW G`to G`t lYPtInYNt jnrl
puCdy ik sMq jI swfI kI ifaUtI hoeg
y I, auhnW skdy ho iehdy bwry TMfy mqy nwl soc? o jy qusI Awvy[ ikhVy 12 GMty hoxy sI jI, 5 GMitAW
ny h`s ky kihxw 'POjIAw, ijMnW icr qusIN eyQy socdy ho ik qusIN pwiksqwn cly jwauNgy qW ivc hI lYPtInYNt jrnrl pI.ky. hUn Aw igAw[
EN Enw icr hmlw nhIN hoxw'[ hux mYƒ l`gdY ieh quhwfI glq PihmI hY[ auhnW quhwƒ swƒ Kuly QW bulw ilAw v`fIAW qrpwlW
ik srkwr ƒ vI swfw pqw sI ik AsIN sMqW srh`d nhIN t`px dyxI[ POjI AwKdw hY ik ivCweIAW hoeIAW sI, jnrl leI siqkwr
kol jWdy sW swrI rjmYNt[ swfIAW do rjmYNtW AsIN iblkul pwiksqwn dI h`d qy bYTy sW pr vjoN iek kursI fwhI hoeI sI[ bhuq icr Kùl
sn AMimRqsr ivc[ hmly qoN pihlW swfI swƒ vI pqw sI ik ies qrHW AYnI POj ƒ kdy ky g`lW hoeIAW[ swfy mn iv`c ijMny svwl sI
rjmYNt ƒ auVI bdl id`qw”[ koeI mulk AMdr Awaux dI iezwzq nhIN dyvg y w[ AsIN swry kIqy[ is`KW dI POj ivc G`t BrqI
ies krky hI AsIN ieh slwh nhIN bxweI[ qoN lY ky ipMfW ivc SurU kIqy vu`froz ApRySn
aus kol d`sx leI g`lW sn[ aus dw
auh myjr swƒ kihMdw ik jy qusIN socdy ho ik q`k[ kuJ ku jvwb id`qy, kuJ vwAdy kIqy Aqy
cyqw s`jrw ho irhw sI qy AnykW g`lW Xwd Aw
qusIN ieQoN B`j ky pMjwb cly jwEgy qW ieh vI swƒ bVy im`Ty FMg nwl pRr y dw irhw[
rhIAW sn[ iek pUrI hox qoN pihlW hor keI
sMBv nhIN hY[ pihlI g`l quhwƒ ibRgf y ny ieQy
Xwd Aw jWdIAW sn jW iek dI lVI ivcoN hor swƒ bwAd ivc pqw l`gw ik auhnW ny
hI Gyr lYxw hY, dUjw A`gy ijQy qusIN jwxw hY
g`l inkl AwauNdI sI[ jdoN jdoN aus ƒ rok ky swfy nwl ies leI g`l bwq kIqI ik AwgU
EQy vI POj ny QW QW morcy lwey hoey ny[ AYs
iksy iek lVI dI pUrI qrqIb dyx leI ikhw bxnXog bMdy SnwKq ho skx[ auhnW ny Agly
vyly pMjwb ivc pirMdw vI pr nhIN mwr skdw[
qW auh idmwg qy jor pw ky vI AKbwrW ivc idn swfI rjmYNt dy Cy bMidAW ƒ cux ky ibRgf
y
qusI isrP mwry jwEgy pr iehdy nwl kOm ƒ
id`qI jwxkwrI vWg QoVI QoVI g`l hI d`s ivc Byj id`qw, ijMnW ivc iek mYN sW[ iek
koeI Pwiedw nHIN hoxw[
sikAw[ auh isrP XwdW dI rvwngI ivcoN hI myry nwl dw muMfw huMdw sI ijhVw swfI bdlI
sihj suBwA jwxkwrI dy skdw sI[ aus ny kdy ieh g`l kwPI hYrwnI vwlI sI ik ie`k hox mgroN swfy dsvMD dy pYsy sMqW ƒ dyx
nhIN sI soicAw ik auh ijauNdw vI bcygw Aqy pwsy Avqwr isMG AwKdw sI ik swfI sMqW igAw sI[ swƒ dohW ƒ l`igAW ik hux swfI
ieh hMFwey pl Xwdgwr vjoN d`sxy pYxgy[ auh nwl nyVqw sI Aqy dUjy pwsy auh slwhW krn
is`K Shwdq [ 19 [ jUn, 2009
vwrI Aw geI ey[ AsIN dohW ny vwAdw s`jry ieiqhws dy pMny
kIqw ik iek dUjy dw nW nhIN lYxw[
swfI rjmYNt ivc EQoN kSmIr dw
iek bMdw sI[ Agly idn swƒ CyAW jo kyvl ij`q nhIN sky
ƒ, jdoN bwhr k`iFAw qW myry nwl dy
drbwr swihb au~qy POjI hmly mgroN
ikhw ik auh (snwKq krn vwlw)
is`K POjIAW ny v`K v`K CwauxIAW qoN bgwvq
AwieAw bYTY hux qW AwpxI vwrI p`kI
kIqI[ auhnW nwl kI bIqI Aqy ikvyN bIqI,
AY[ pr pqw nhIN ikvyN ik myry nwl dy
ies dw ieiqhws auhnW dy cyiqAW ivc hI
dI qW auh SnwKq nw kr sikAw pr
sWiBAw ipAw hY[ dIdwr isMG b`br mjwrw
mYƒ PV ky ifb hYf kuAwtr lY gey,
auhnW bwgI POjIAW ivc iek hY[ aus dy
sRI ngr[ b`s Pyr myrI qPqIS SurU ho
Kwndwn dIAW iqMn pIVHIAW ny smyN dIAW hkUmqW
geI[
iKlwP bgwvq kIqI hY[ BweI dljIq isMG
POjI ies g`l ivc Prk krdw v`loN jylH ivcoN jmwnq qy Awaux qoN bwAd
hY ik ijs qrHW pMjwb puls ny eyQy pihl dy ADwr ’qy is`K sMGrS nwl sMbMDq
Awpxy bMidAW dw AMg AMg qoiVAw- pirvwrW ƒ imlx dy iv`Fy islisly ADIn
pwiVAY auh (POj vwly) ies qrHW qW ies pirvwr nwl mulwkwq dOrwn BweI dIdwr BweI dljIq isMG nwl ivcwrW krdw hoieAw BweI dIdwr isMG[
nhIN krdy pr bMdy ƒ ijvyN jlIl isMG ny h`fIN hMFweI dwsqwn dy kuJ AMs sWJy
krdy ny auh J`lxw bhuq AOKY[ jdoN kIqy jo pwTkW dy rU-bU-rU hn[ sMpwdk auhnW AwKr iek golI mwrI Awpxy
aus ƒ pu`iCAw ik iPr qusIN ikvyN Awp ƒ, mugl srwey pul qy[ auh AYs.
svwl: qusIN EdoN ikQy sI ?
J`ilAw qW POjI bhuq sihj ivc
jvwb: AsIN jI EdoN rwmgVH is`K sYNtr[ AYl Awr. g`f ky Awpxw Kwlsqwn dw
Kulwsw krdw hY ik Asl ivc auh
JMfw lw ky liVAw[ auhƒ golIAW (Awpxy
is`K hox krky jlIl krdy sn qy mYƒ svwl: EQoN ikMny isMGW ny bgwvq kIqI
l`k Aqy p`t v`l ieSwrw krdy hoey)
lgdw sI ik ieh myrI nHI is`KI dI sI?
prK ho rhI hY[ Blw aus vyly is`KI ƒ
l`g geIAW sIgIAW[ auhƒ pqw sI bI
jvwb: swfy EQy 3500 sIgy, 3100 Aw
kOx hrw skdw sI? ies g`l dw Prk iehnW ny mYƒ C`fxw qW hY nHI[ AwKrI
gey sI, cwr sO EQy rih gey sI[
auhnW ƒ smJ nhIN sI Aw skdw, golI Awpxy mwrI[ jQydwr kihMdw mYN
svwl: 3100 ny bgwvq kIqI ? jINdw h`Q nHI Awxw[ jy jINdw h`Q Aw
auNJ auh cwqr qW bhuq sn[ auh
sWq ijhw muskrwauNdw hY “EdW EdoN jvwb: isrP sYNtr sYNtr coN[ igAw qW bhuq kuC krngy[
swƒ lgdw sI ik sMq ijauNdy ny.. .” svwl: EhnW ivcoN aus vyly ikMny ku isMG
kuJ dyr cup
` rih ky POjI audwsI inScy ShId hoe?
y
vwlI sur ivc kihMdw hY ik 'ijdW jvwb: qkrIbn qkrIbn 600 isMG ShId
sMq socdy sI, jy EvyN huMdw qusIN soc hoe[y svwl: jwxI iKMfw id`qy ?
nHI skdy ik hux q`k nkSw kI huMdw'[ jvwb: hW, jI, iKMfw qy[
svwl: auhnW dw koeI irkwf (vyrvw) hYgw?
auh auT ky KVHw huMdw hY qy bVy svwl: quhwfI iehnW AkwlI dl AYs. jI.
jvwb: swfy nyVy ipMf dw muMfw sI, auh
sihj nwl dovyN h`Q joVdw hoieAw pI.sI. ny koeI shwieqw kIqI, iehnW ny EdoN bI.bI
Pùtbwl dw iKfwrI sI auhdy kol hYgw[
muKwqb hudM w hY “vyK ky iliKE, AsIN sI. qy ikhw sI POj ƒ bgwvq krnI cwhIdI hY?
qW POjI sW[” auh ieko vyly ivdwiegI svwl: qy bwkI (ƒ) iksy ƒ koeI szw
hoeI? jvwb: AsIN jdoN Awey jI AwKr ƒ 10 bMdy
Aqy bynqI kridAW iek BrpUr nzr
rih gey sI jylH ivc, twfw l`gI hoeI sI XU.pI.
sWJI krn mgroN iek pl leI sihj jvwb: ijs ihswb nwk rYNk (Ahudw) sI ,
ivc, jmwnq ho nHI skdI[ iPr AsIN twfw quVvweI
hox dI koiSS krdw hY qy ip`T BuAw ky aus ihswb nwl hoeI[ ieQy nyVy ipMf dw jy.sI.E.
Pyr jmwnq qy Awey[
qur pYNdw hY[ iksy jrnYl dI aufIk sI aus ƒ 14 swl dI szw hoeI[ jgqpur dw jIq
Aqy inSwny dI pRwpqI dy ADUry supinAW isMG sI, aus ƒ 10 dI szw hoeI[ svwl: qusI ikMnw icr rhy jylH iv`c?
dy boJ vwlI qor vyK ky auhdw Awpxy svwl: ikMny ku muV ky bhwl kIqy? jvwb: igAwrW mhIny irhw[
leI vriqAw lPz Xwd AwauNdw hY, svwl: igAwrW mhIny Al`g Al`g jylWH ivc?
jvwb: iehnW ny koeI 700 ku sO, muV ky
‘POjI’[
is`K rjmYNt c qW nHI r`Ky, koeI fogrw c Byjqw, jvwb: igAwrW mhIny iek jyLH ivc irhw,
-syvk isMG koeI ikqy[ EdW mYN fyF swl irhw[ do mhIny ikqy, iek mhInw
ikqy, fyF ikqy[
is`K Shwdq [ 20 [ jUn, 2009
svwl: tOrcr (qs`dd) vI kIqw? rhy[ Ehdy mgroN iehnW ƒ pqw l`g igAw bI svwl: bwkI
jvwb: aus qrHW ku`t mwr nhIN krdy is`K rjmYNt iKskU gI[ iehnW dI ieMtl Y IjYNs jvwb: bwkI, 80, 90 bMdy swfy Esy
sI pr aunINdrw r`Kdy sI iqMn cwr cwr idn[ ƒ pqw l`g igAw[ AYqvwr dw idn sI, ijMny jgHw ShId hoey[ svyry swƒ jdoN PV ilAw
(h`Q dw ieSwrw krky) eydW kys aupr bMnH vI sYNtr dy bMdy huMdy sI 8 vjy k`T huMdy sI swƒ qW pqw l`gw bI ShId ho gey, AYN pey sI[
idMdy sI, jdoN sOx l`gxw, kys p`t hoxy[ ies gurduAwrw swihb qy 11 vjy q`k rihMdy sI[ swƒ pqw nHI sI bI ikhVw ShId hoieAY, ikhVw
qrHW bMdy sQweI pwgl ho jWdY, sOx dy bwAd EQy igAwnI gurnwm isMG sIgw, vYsy auh jINdw? swfy h`Q ipCy bMnNy hoey sI[
bMdw bolI jWdw sI[ s`q s`q bMidAW ƒ lY ky hirAwxy dw sI[ auhny EQy lOsmYNt (jwxkwrI svwl: qusI 3100 sI , bwkI?
jwxw, eydW bTwl dyxw, nw ihlx dyxw, nw dyxI) kIqI ik vyKo Qofy ipMfW ivc AwrmI
jvwb: koeI hirAwxy ƒ is`Dw ho igAw
bolx dyxw[ cwr GMitAW ivc iek vwr bwQrUm (POj) lw qI[ hr ipMf dy duAwly AwrmI hr
koeI pwiksqwn vwly pwsy ƒ[ ijDr iksy ƒ
(ipSwb krn) jwxw, auh vI kmry dy ivc eI jwx vwly dI hr Awaux vwly dI buVI dI bMdy
sUq l`igAw 20-20, 25-25 g`fIAW iKMf gey[
huMdw sI , iek pwsy[ swƒ sUrj vI nHI vyKx dI qlwSI lYNdI Aw[ Awh g`l hogI EQy, POj
Al`g Al`g hox krky, Al`g qWhIEN hoey sI
id`qw Cy mhIny[ sxy ju`qIAW, bYltW drbwr swihb jw vVI jy
ik auh hvweI Pwier (golIbwrI) krdy sI,
svwl: pùCx ƒ kuC hY qW nHI sI, pùCdy quhwfI ifaUtI huMdI qusIN kI krdy ?
ikqy hwvI Pwier krky swirAW ƒ nw mwr dyx,
kI sI? EQy lokW ny ikAw kIqw Xkdm BVk qW Al`g Al`g hoe[y
jvwb: pu`Cdy sI ik qusIN BrqI hox qoN pey[ mqlb Kwlsqwn izMdwbwd dy nwAry l`gxy
svwl: hvweI Pwier kIqy auhnW ny?
pihlW iBMfrWvwly ƒ imly sI[ auhnW dw mqlb SurU ho gey[ ijQy swfIAW rPlW Aslw ipAw
sI Ehƒ koq kihMdy Aw[EQoN is`Dy koqW ƒ B`j jvwb: hW jI auhnW ny rwq ƒ swfy qy
sI ik qusIN auhnW dy kihx qy BrqI hoey AW
pey[ ijhVy muiM fAW dI ifaUtI sI auhnW dy h`Q hvweI Pwier kIqw[ jMgl ivc auh (cwnx
qW qusIN eyQy Awx ky bgwvq kIqI AY[ ijdW
KVHy krw ky auhnW dIAW rPlW lY leIAW[ EQoN vwly goly) su`t ky l`Bdy sI bMdy ikQy jWdy AW,
Awh (Awpxy kVy ƒ h`Q lwauNdy hoe)y swfy kVy
Aslw lY ky jIhdy h`Q styn AweI rPl AweI lweItW AsIN bMd kIqIAW hoeIAW sI[ kriPaU
AY, iehnW ƒ puCx qusIN ikauN pwey Aw, kIhny
lY ky qur pey[ ieh nHI isstm bxwieAw bI krky auhnW ƒ pqw nHI l`gw[
id`qy Aw?
k`Ty nw jwieAw jwey jW ikdW krnI AW[ jdoN svwl: quhwfy ivcoN ikMny bMdy sI gomqI
svwl: quhwƒ koeI swhieqw imlI ieDroN
g`fIAW lY ky qur pey iksy g`fI ’c 10 iksy ’c dy pu`l qy?
(is`KW v`lNo )?
20[ auhnW ny swry XU. pI. ivc kriPaU lw qw[ jvwb: AsIN 330 bMdy sI AwKr ƒ jw
jvwb: EdoN swƒ AYs. jI. pI. (SRomxI
svwl: qusIN qury ikDr ƒ ? ky 240 dy krIb bcy[ 20 pqw nHI bcy ky nw
gurduAwrw pRbD
M k kmytI) ny lwieAw vI quhwƒ
jvwb: ieDr ƒ, pMjwb ƒ[ Pyr swƒ bcy[ iksy dI l`q qoVI hoeI sI,iksy dw mUMh
mhIny dw idAw krWgy AsIN[ cwr ku mhIny pYsy
mugl srwey dw ijhVw sB qoN v`fw jMkSn AW auifAw hoieAw sI, EdW jIdw sI bMdw, iksy dI
Awey[
EQy ieko eI pul Aw[Ehdy auqoN lMG hoxw sI bWh auVI hoeI sIgI[ swfw auhnW ny iek dUjy
svwl: keIAW dy GrW dI bhuq mwVI nwl myl nHI hox id`qw auhnW ny[
hor ikqoN lMG nHI sI hoxw[iehnW EQy AwrmI
hwlq Aw, kuC kIqw nHI[
(POj) dw 10 hzwr bMdw lw qw[ swfy aupr svwl: quhwƒ ikMny bMidAW ƒ PiVAw
jvwb: hW jI, AYnI mwVI hwl, keIAW hYlIkptr lw qw[ aus ny swfy aupr koeI hvweI auhnW ny?
dy rotI qoN vWJy hoey ny[ koeI pqw lYx nHI Pwier nHI kirAw, d`sI igAw EdW EdW, ijDr jvwb: swƒ 240 bMidAW ƒ ijhVy
AwieAw[ gey[ AsIN jgHw ruk gey jdoN swƒ nyHrw pY iblkul TIk sIgy[
do lVky ny, iek pVHny ƒ huiSAwr Aw, igAw, AsIN g`fIAW iek`TIAW krky lweItW
svwl: zKmIAW ƒ kI kIqw iehnW ny/
iek bYNk c nOkrI dy qI auhnW ny[ bMd krky Pyr qur[y Pyr AsIN mugl srwey v`l
ƒ nhIN gey, imrjwpur huMdy hoey jonpur ƒ Aw jvwb: dupihr 12 vjy q`k qW ikqy
svwl: Cy jUn ƒ kI kuJ hoieAw?
gey[ auhnW ƒ S`k pY igAw ik ijhVw hux q`k nHI lY ky gey[ pihlW Awpxy zKmI bMidAW ƒ lY
jvwb: EQy jI pihlW swfI ifaUtI ky gey Pyr Awpxy bMidAW dw slwmI dy ky
g`fIAW mugl srwey nhIN phuc M IAW bI jonpur ƒ
lweI jI is`K rjmYNt dI hirmMidr swihb sskwr kirAw[
cly gey[ EQoN AwrmI ny imltrI c`kI
jwx ƒ, vI Awh c`kr pY igAw[ swfy swry
hYlIkptrW nwl jonpur gomqI ndI dy pul qy svwl: auhnW dy ikMny bMdy mry?
APsrW ny jvwb dy qw bI AsIN nHI jw skdy
sut
` id`qI[ gomqI dy pul qy mukwblw hoieAw jI jvwb: auhnW dw 250 bMdw sIgw 9
EQy[ iehnW ny kI kIqw jdoN ieMdrw gWDI ƒ
Pyr[ mdrws dw[
pqw l`gw bI kMm ivgV igAw Pyr jI EQy swfy
nwl eI pMjwb rjmYNt sI rwmgVH eI, Pyr 6 svwl: ikMnw icr? svwl: ikMny mry sI?
qrIk dI rwq ƒ pUrI rwq jhwz, hYlIkptr jvwb: svyry 8 vjy SurU hoieAw jI jvwb: FweI sO qW mr igAw sI auhnW
ilAw ilAw Fo Fo ky hirmMdr swihb is`itAw rwq dy 11 vjy q`k cldw irhw jI[ AsIN EQy dw[ aUN 9000 bMdw sI auhnW dw[ auh aupr
iehnW ny, pihlW k`ly hirmMdr swihb FoNdy 240 bMdy sI ijhVy AsIN bcy bcy sI[ cubwry c sIgy[ AsIN Q`ly sIgy[ swfy ivcoN bMdy
is`K Shwdq [ 21 [ jUn, 2009
65 dI lVweI dy tryNf (hMFy hoe)y sIgy[ auhnW
auhnW ny pul qy ijQoN lMGxw sI, lweItW lw ’qIAW v`fIAW[ isrP do KyqW ivc
65 dI lVweI lVI sI, 71 dI lVweI lVI sI[
ivc lVweI sI[ dUr dUr nHI sI AsIN[ auh au~qy sIgy AsIN Q`ly sIgy[ Q`ly sIgw
svwl: auhnW ny hiQAwr ikhVy vrqy?
mYdwn, jy swfy bMdy n`Tdy vI sI, auh golI mwr idMdy sI[ auhnW ƒ AsIN auqrn nHI sI
jvwb: AYl. AYm. jI. E sI[ ies qoN
idMdy[ qIeI mMjl ’qy sI[ jdy auh top cu`kdy sIgy, swfy bMdy vyK lYNdy sIgy, pihly
v`fw hiQAwr iksy kol nhIN sI[ swfy kol vI [
brst ’c aultw idMdy[ myry nwl iek bMdw sIgw, mYN auhdw nW qW nHI jwxdw, auhdI
svwl: koeI gomqI ndI qoN pwr nHI
iek l`q A`DI sIgI, lkVI dI l`q lweI hoeI sI[ mYƒ qW koeI jwxkwrI nHIN sI Asly
hoieAw?
bwry[ auh toey dy ivc bYTw sIgw, mYƒ kihMdw qMU mYƒ mYgzIn Br ky dMUgw[ mYN ikhw
jvwb: hW, pwr nHIN hoieAw[
mYƒ qW iehdy bwry pqw nHI, auhny mYƒ isKwilAw bI AYdW AgMT U y nwl d`b d`b ky AYdW
svwl: Agly idn kI hoieAw?
Br Br dyeI jweIN[ Es bMdy (DrmI POjI) ny auhnW dy (POj) bhuq bMdy mwry[
jvwb: Agly idn auhnW ny ikhw bI
qusI ijhVy jINdy AW[ auhnW dI kmWf srdwr Awpxy Awp ƒ, mugl srwey pul qy[ auh AYs. ikhw mYƒ qW iehdy bwry pqw nHI, auhny mYƒ
krdw sIgw[ auhny ryfIE qy ikhw ik qusIN h`Q AYl Awr. g`f ky Awpxw Kwlsqwn dw JMfw lw isKwilAw bI AYdW AgMT U y nwl d`b d`b ky AYdW
KVHy krky Aw jwE AsIN quhwƒ golI nHI mwrdy[ ky liVAw[ Br Br dyeI jweIN[ Es bMdy ny auhnW dy bMdy
auhnW ƒ Asly dI splweI (phuc M ) sI, swƒ hY bhuq mwry[ auh ƒ AYnw qzrbw sI, do iqMn
svwl: auhƒ PV ky golI mwrI ?
nHI sI[ swfy koly Aslw Kqm ho igAw[ lVweIAW vI lVIAW sI AwrmI dy ivc[ auhƒ
jvwb: auhƒ golIAW (Awpxy l`k Aqy vI mYƒ aumId AY C`ifAw nHI hoxw, mwrqw hoag
U w[
svwl: Pyr golI mwrI qW nHI iksy ƒ? p`t v`l ieSwrw krdy hoe)y l`g geIAW sIgIAW[
svwl: ikQoN dw sI?
jvwb: nhIN mwrI[ auhƒ pqw sI bI iehnW ny mYƒ C`fxw qW hY
nHI[ AwKrI golI Awpxy mwrI[ jQydwr kihMdw jvwb: gurdwspur v`l dw hI sI[ auh
svwl: zKmIAW dw kI kIqw?
mYN jINdw h`Q nHI Awxw[ jy jINdw h`Q Aw igAw qW AYnw joS ivc sI, auhdy qW Cy ku mhIny
jvwb: mYƒ lgdw AYNbUlYNs lY ky pUny rihMdy sI pYnSn Awx ƒ hoeI hoeI sI[ auhdI
qW bhuq kuC krngy[
Byj qw[ 71 dI lVweI ivc surgM qy pYr r`Kx nwl l`q
svwl: quhwfw iKAwl Awpxy bMdy eyny
svwl: ielwj auhnW dw ? auVgI sI[
ku mry hoxgy?
jvwb: kuC bMdy jWdy eI mr gey, kuC svwl: qusIN Awpxy nwl idAW ƒ vI
jvwb: swfy Bwpw jI dI ifaUtI lweI
bc gey[ ijdW swfy ipMf dw muMfw, iehdy AYQy imly kdy bwhr Aw ky?
sI pqw krn dI, swfy bMdy mry ies qrHW vI,
(Awpxy moFy dy ipCly pwsy kol h`Q lwky d`sdw mYN inAwxw sIgw jldI su`t igAw sI,
rsqy ivc bYNkW lutx lgy[ ijnW dI irSqydwrI
hoey) golI l`gI sI, bc igAw rsOlI krky, iPr iehnW ny mYƒ kihxw swg bxw ky ilAweI
sI XU. pI. ivc auh pYsy ly ky auhnW dy Gr
rsOlI dwg ho geI, pwxI pUxI jWdw irhw[ bVw idl krdY, Py mYN swg lY ky jwxw[ iek
clgy[ irSqydwrW ny pYsy dy lwlc ivc mwrqw[
svwl: bwkI ijhVy bMdy ShId ho gey jdoN AwpW BgOVy hoey AW Gr idAW ƒ pqw eI muMfw DmweI dw sI, auhƒ mwstr dI nOkrI
auhnW dw vyrvw koeI? nHI jINdy AW ik nHIN jINdy, auhnW ny mwrqw[eydW iml geI sI[ Pu`tbwl dI ijMnI tIm sI swrI
jvwb: ijhVw jogw isMG AY Ehdy kol dIAW g`lW AW bhuq..[ huiSAwrpur dI sI
swry vyrvy ny. ikhVy muMfy isgnl kor c Byjy svwl: mukwblw iks qrHW hoieAw? swry kwbU Aw gey, 24 dy 24 AMdr[
AY, ikhVy go rw c, ikhVy is`K AYl. AweI. c[ svwl: iehnW ƒ ikMnI ikMnI szw hoeI?
jvwb: auhnW ny pul qy ijQoN lMGxw
auhnW ny bwdl iKlwP Kwsw muzwhrw kirAw
sI, lweItW lw ’qIAW v`fIAW[ isrP do KyqW jvwb: do-do, FweI-FweI swl dI hoeI[
sI, AsIN vI gey sI[ auhnW (bwdl) ny ikhw
ivc ivc lVweI sI[ dUr dUr nHI sI AsIN[ auh svwl: kort mwrSl hoieAw iehnW
sI bI ijhVy DrmI POjI Aw, ijhVy isMG ShId
au~qy sIgy AsIN Q`ly sIgy[ Q`ly sIgw mYdwn, jy dw?
hoey Aw, auhnW dw Awh krWgy, Awh krwgy, kuC
swfy bMdy n`Tdy vI sI, auh golI mwr idMdy sI[
nHI kirAw auhnW ny[ jvwb: kort mwrSl hoieAw iehnW
auhnW ƒ AsIN auqrn nHI sI idMd[y qIeI mMjl
svwl: hor ijhVy 3100 isMG sI , dw, kuC nI imilAw iehnW nUM, sB eydW eI
qy sI[ jdy auh top cu`kdy sIgy, swfy bMdy vyK
auhnW nwl bI hoieAw ies qrHW eI? Awey ny KwLI h`Q ey[
lYNdy sIgy, pihly brst c aultw idMd[y
jvwb: swirAW nwl eI hoieAw hoieAw (kuJ pl audws cu`p mgroN) swfy kol
myry nwl iek bMdw sIgw, mYN auhdw nW qW
jI ies qrHW[ iehnW ny igAwnI gurnwm isMG Kurd ipMf AY s`qW BYxW dw k`lw eI BweI sIgw,
nHI jwxdw, auhdI iek l`q A`DI sIgI, lkVI
ƒ jINdw mwirAY[ bwp vI hY nIN sI[ auhnW ieQy Aw ky cug
M IAW dy
dI l`q lweI hoeI sI[ mYƒ qW koeI jwxkwrI
svwl: ikQy? mihkmy ivc nOkrI imlI, jdoN nOkrI imlI
nHIN sI Asly bwry[ auh toey dy ivc bYTw sIgw,
EdoN mihkmw t`tu igAw, Gry Aw hux[
jvwb: auhnW AwKr iek golI mwrI mYƒ kihMdw qMU mYƒ mYgzIn Br ky dMUgw[ mYN
-0-
is`K Shwdq [ 22 [ jUn, 2009
kwl ko T VIAW ’co N AweI Awvwz

nwBw jy l H dy nzrbM d isM G W vlo N


sRI Akwl qKq swihb dy siqkwrXog jQydwr ƒ ros p`qr
vwh! jQydwr jI vwh! dyr Awey pr nMgw kr ky jdoN AKbwrW dy ieSiqhwrW ivc sOdw swD ivrùD sRI Akwl qKq swihb
drusq nw Awey[ quhwfw pMj isMG swihbwn dw PotoAW AwauNdIAW hn qW is`K kOm dw Srm qoN morcw lw ky is`K kOm ƒ koeI syD dyx dI
ibAwn piVHAw ik AYl.ky. AfvwnI ny ‘mweI nwl isr Juk jWdw hY[ AsIN Awaux vwlI pIVHI bjwey ibnW iksy nqIjy ’qy phuiM cAW hI Awpxy
lweIP, mweI kMtrI’ ivc sRI Akwl qKq swihb ƒ kI is`iKAw dyvWgy[ jQydwr jI bhuq kuJ Awkw dy ieSwry qy votW dI rwjnIqI ivc morcw
ƒ Fwhux dI izMmv y wrI cùkI hY[ ies krky aus kihx ƒ hY Aqy bhuq kuJ ilK vI cu`ky hW, vwps lY ilAw Aqy ibAwn lvw id`qw ik votW
ƒ sRI drbwr swihb vloN SRomxI kmytI ny pr koeI vI AKbwr ivc Cwpx ƒ iqAwr mMgx iksy kol vI jwieAw jw skdw hY[ A`j
snmwnq krky glqI kIqI hY[ nw qusIN Som R xI nhIN[ sB golmwl hY, sB ƒ lùt dy mwl ivc pMQ qoN kurbwn hox vwilAW dy jQy igRPqwrIAW
kmytI pRDwn ƒ qlb kIqw hY Aqy nw hI ijhVy ih`sw iml irhw hY[ dwl ivc kuJ kwlw nhIN dy rhy hn Aqy quhwfI pMQk srkwr nOjvwnW
dovNy ipE p`q
u rW ny fogirAW dI qrHW kOm ƒ Aqy swrI dwl hI kwlI ho geI hY[ ’qy JUTy kys pw ky jylHW ivc f`k rhI hY Aqy
pMjwb ƒ aujwVn dw Tykw ilAw hoieAw hY, ny sRI Akwl qKq swihb bxwaux smyN gurU ijnHW APsrW ny ipCly smyN ivc is`K kOm dy
aus duSt ƒ ilAw ky snmwn idvwieAw blik swihb ny id`lI qKq qoN do Put
` au~cw bxwieAw AwhU lwhy, quhwfI pMQk srkwr ny aunWH APsrW
swry pMQ dy rOlw pwaux dy bwvjUd ik ieh sRI sI qy Drm dw pihrydwr bx ky rihx leI ƒ szwvW qW kI dyxIAW sI, sgoN aunWH APsrW
Akwl qKq swihb ƒ Fwhux dw doSI hY, ƒ mIrI-pIrI dIAW do ikRpwnW pihnIAW hn[ pMQ ƒ v`fy Ahudy dy ky is`KW dI nslkuSI dy ienwm
id`lI qKq ’qy ibTwaux dI koeI ksr bwkI ƒ sRI Akwl qKQ swihb dy spurd krky id`qy jw rhy hn[ sOdw swD ƒ jW aus dy
nhIN C`fI[ Awpxw swrw pirvwr pMQ auqoN vwr id`qw sI, cyilAW ƒ PVn dI bjwey is`K bIbIAW qk ƒ
jdoN swry Bwrq ivc Boly Bwly is`KW ƒ pr A`j dy lIfr Awpxy pirvwrW qoN pMQ ƒ jylHW ivc f`ikAw jw irhw hY[ 25000 (p`cI
jgwaux dw smW sI ik is`K lutiy rAW nwl Gr vwrn l`g pey hn Aqy pMQk srkwr sRI Akwl hzwr) is`K nOjvwnW ƒ lvwrs kih ky mwrn
vwly vI rl gey[ jwgo is`KW ƒ guMmrwh kIqw qKq swihb dy hukmW ƒ Awpxy pYrW hyT rol vwly sYxI, iezhwr Awlm, svrn Gotny, hirMdr
jw irhw hY qW qusIN cOkIdwr bxn dI bjwey rhI hY[ quhwfw rol vI vwV Kyq ƒ Kwx l`g cwhl Aqy ky.pI.AYs. ig`l vrgy quhwfI pMQk
Gr ƒ lutwauNdy rhy Aqy jdoN votW pY geIAW qW peI hY vwlw bixAw hoieAw hY[ SoRmxI kmytI srkwr vloN aucy Ahudy lY ky dndnwauNdy iPr
hOlI dyxy kih id`qw ik AYl.ky. AfvwnI doSI dw ArbW rupey dw slwnw bjt svwh dI qrHW rhy hn[ sRI Akwl qKq swihb dy jQydwr
hY[ rom jl irhw sI, nIro bMsrI vjw irhw sI[ aufwieAw jw irhw hY[ sRI drbwr swihb qy kwauNky ƒ GroN c`k ky mwrn vwilAW ƒ szw
auh qW pMQ dw bwlI srb SkqImwn hY, ijs Akwl qKq swihb dI piv`qrqw vI kwiem dyx bdly aunWH dI AOlwd ƒ v`fy APsr bxw ky
ny pMQ dI lwj r`K leI, nhIN qW qusIN koeI nhIN[ Awey idn nvyN qoN nvW m`sw rMgV quhwfy quhwfI pMQk srkwr AYl.ky. AfvwnI nwl rl
ksr bwkI nhIN C`fI[ mYN pMQ dw inmwxw ijhw n`k Q`ly idn idhwVy byAdbI kr rhy hn[ ky is`K kOm dw Kurw Koj imtwaux vwsqy l`k
syvk hox nwqy mYN Awp jI ƒ puCxw cwhuMdw hW jQydwr jI SRomxI kmytI dw swbkw sk`qr s. bMnIH N bYTy hn[ qusIN A`j vI kih rhy ho ik sB
ik sRI Akwl qKq swihb Fwhux vwilAW ƒ rGbIr isMG rwjwsWsI vloN kroVW nhIN ArbW TIk Twk hY[ jQydwrIAW slwmq rihx Aqy
kOm dy AxKIly XoiDAW ny szw dy id`qI Aqy kuJ rupey dy Gply AKbwrW ivc q`QW Aqy sbUqW jQydwrAW dyx vwly slwmq rihx Aqy is`K
ku ƒ sRI Akwl qKq swihb qoN Dwrimk szw nwl bwdl pirvwr bwry id`qy gey hn[ jdoN kOm ƒ bldI dy bUQy ivc Jok ky bwhrly dySW
lgw id`qI, pr quhwƒ puCxw cwhud M w ik ijnHW ny SoRmxI kmytI dw bjt pyS kIqw jWdw hY qW dIAW sYrW dw AwnMd lY rho ho[ smJdwr vwsqy
sRI Akwl qKq swihb Fwhux vwilAW ƒ pMj isMG swihbwn vI aus Ajlws ivc hwzrI ieMnw hI kwPI hY[ ieiqhws ny iksy v`fy qoN v`fy
h`lwSyrI id`qI, A`j qusIN aunWH ƒ snmwnq krdy Brdy hn, pr A`j qk isMG swihbwn ny kdy nwFU KW ƒ muAwP nhIN kIqw[ kOm A`gy jvwbdyh
ho, ikauNik quhwfy rozI dwqy Aqy suhrq dwqy vI GpilAW v`l ingHw nhIN mwrI, Aqy nw hI hoxw pYxw hY[ is`K ieiqhws XoiDAW qy zmIr
dovyN ipE-p`uqr is`KI dw Gwx kr rhy hn, bwdl pirvwr dI jW SoRmxI kmytI dI jvwb vwly AwgUAW ƒ isjdw krdw hY qy g`dwrW ƒ
pr aunHW v`l Jwkx dI gusqwKI qusIN nhIN qlbI kIqI hY[ ienHW swrIAW g`lW dy swhmxy szw vkq dy pihrUAW qoN idvwauNdw hY[ Xwd
kIqI[ pMQ dy duSmx nklI gurU ies cwr vwr Awaux qoN bwAd vI qusIN cu`p nhIN qoVI[ so r`Kxw muSkl hwlwqW ivc vI ‘vkq dy pihrU’
pMQ bxy mu`K mMqrI dI hI dyx hn Aqy ienHW gurbwxI muqwbk “boly so DrmI inAW mon kq juJwrU XoDy Awpxy PrzW ƒ Bùldy nhIN[ Kwlsw
nklI gurA U W dy fyirAW qy dovNy ipE puq` r smyq DwrI rwm]” AsIN qW AMdr bYTy quhwfI zmIr pMQ g`dwrW ƒ kdy vI muAwP nhIN krdw[ ieh
pirvwr hwzrI Brdy rhy hn Aqy s`qrW ƒ ƒ JMjoV hI skdy hW[ Agr A`j vI qusIN nw ieiqhws dy pMinAW qoN muV pVH lYxw[
FukI srdwrnI suirMdr kOr bwdl pqw nhIN jwgy qW quhwfw nwm vI ieiqhws ivc jQydwr -Amolk isMG AKwVw qy smUh nOjvwn
ikhVI KuSI ivc isr dy vwl rMg rhI hY[ isr ArUV isMG vWg Xwd kIqw jwvygw[ nzrbMd nwBw jylH
is`K Shwdq [ 23 [ jUn, 2009
ibkrmjIq isMG

sMqW v`loN rwjnIqk PYsilAW rwhIN


ibMb isrjx dw AlokwrI Aml
kyNdr bxwaux dy sMq jrnYl isMG jI dy PYslw dw shwrw lYNdy hn[ ieiqhwsk qjribAW qoN
dw bwbw dIp isMG ShId vloN 1757 dOrwn ivkisq hoey bOiDk ibMb v`K-v`K iDrW dI
drbwr swihb dI byAdbI rokx leI Shwdq sihXogI Aqy vYrIAW-duSmxW vjoN pCwx aujwgr
dyx dy PYsly nwl qulnwqmk AiDAYn kridAW krvwauNdy hn[ iksy Kws iDr dw ieiqhwsk-
s®. Ajmyr isMG A`gy sp`St krdy hn ik bOiDk ibMb PYslw lYx vwly AwgU jW AwgUAW dy
''AijhIAW g`lW iksy rySnl PYsilAW coN nhIN rwh-idKwvy dy qOr au~qy mdd krdw hY Aqy
hudM IAW[ Aijhy PYsly iksy AMqirk id®StI qoN ienHW (AwgUAW) ƒ AijhI Awqmk-id®StI p®dwn
inkldy ny[ aunHW ƒ ieh AnuBv huMdy ik hux krdw hY ik Kws hwlqW dOrwn Kws qrHW dy
Awh kdm cuikAw jwvy, AnuBv auhƒ huMdY, ibMb vwlI duSmx iDr dw mukwblw ikvyN krnw
ijhVw aus p`Dr qy gur- U ilv nwl juV cuikAw hY[ ies qrW rwjnIqk PYsilAW dw rUp sihXogI
hud
M [Y ''smwjk mnoivigAwn nwl sbMiDq ibMb Aqy duSmx iDrW dy ieiqhwsk ibMb au`pr
isDWq'' ies kQn dI puStI krdw hY jd ik ADwrq huMdw hY[ jdoN AwgU iksy Kws qrHW dy
swkw nIlw qwrw vwpirAW p`cI swl bIq kOmWqrI rwjnIqk isDWq rwjnIqk PYsly lYx rwjnIqk PYslwkuMn Aml dy snmuK huMdy hn
cuky hn[ AsIN ipCly lyK iv`c ijkr kIqw sI dy Aml ƒ rySnl (ivvykSIl) ivhwr vjoN qW ies kwrvweI dOrwn do qrHW dy bOiDk q`q
ik swfw Awpxy ieiqhws aup ` r kMtrol nw hox mMndw hY[ ies mwnqw Anuswr PYslw lYx vwly aunHW ƒ syD idMdy hn ijvyN ienHW hwlqW sbMDI
krky ies vrqwry sbMDI swfIAW vYrI iDrW AwgU Awpxy dyS dy ih`qW dI byhqrI leI aunWH PYslw lYx leI aunWH swhmxy aunWH dy ieiqhws
vloN ies vrqwry dI kIqI geI ivAwiKAw ƒ ƒ p®wpq hryk qrW dIAW sUcnwvW dy ADwr vloN isrjy Aqy ivkisq kIqy kuJ ` Awm isDWq
bhuqy is`KW ny jW qW s`c mMn ilAw jW kùJ h`d auq ` y PYslw lYNdy hn[ pr rwjnIqk mnoivigAwn Aqy inXm aunHW dI AgvweI leI mOjUd huMdy
q`k ies dw ivroD kIqw igAw[vYrIAW ny ies ies Dwrnw ƒ mwnqw idMdw hY ik bOiDk Aqy hn Aqy dUjy p`Dr au`qy keI Kws qrHW dIAW
swky dw kwrn sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW mnoivigAwnk p`Dr a`q u y ley gey PYsilAW dOrwn ‘ieiqhwsk GtnwvW’ audwhrnW vjoN AwgUAW
vloN Akwl qKq swihb ƒ ‘hiQAwrW dw ivvyk (rySnyiltI) dw bhuqw rol nhIN huMdw swhmxy pYdw hoey hwlqW nwl is`Dy qOr auqy
jKIrw’ ‘kwqlW dI Cupxgwh’ Aqy ‘smwj ivroDI blik jdoN iksy Kws qrHW dy rwjnIqk hwlqW juVIAW huMdIAW hn[ ibMb isDWq Anuswr
q`qW dw A`fw’ bxwauxw d`isAw ijs ƒ is`KW dy iv`c ‘PYslwkuMn cox’ krn dI mjbUrI pYdw rwjnIqk AwgUAW vloN Kws qrHW dIAW PYslwkMn u
iek pVHy-ilKy vrg ny Aqy ies p®wpygMfy dI huMdI hY qW PYsly lYx dw Aml rySnl Aqy hwlqW iv`c ieiqhwsk-bOiDk ibMbW dI vrqoN
mwr hyT Awaux vwly kuJ Awm is`KW ny s`c gYr-rySnl (AMqirk-id®StI) q`qW auq ` y ADwrq jwhrw qOr auq` y aunWH dy rol ƒ fMG
U I qrHW p®Bwivq
mMinAw[ ijhVy is`KW ny ies p®wpygf M y dw ivroD hudM w hY[ AYsIAW hwlqW iv`c jdoN AwgUAW A`gy krdI hY[
kIqw auh vI ieiqhws ƒ ie`k qwkqvr lIk keI rwjnIqk bdlW iv`coN iek dI cox krn rwjnIqk mnoivigAwnIAW Anuswr
vwh ky vrq nhIN sky[ ipCly pMjI swl ies dI hwlq pYdw huMdI hY qW ienHW AwgUAW dI rwjnIqk AwgUAW vloN ieiqhwsk ibMbW Aqy
dy gvwh hn[ pr jdoN AsIN swkw nIlw qwrw AwpxIAW ieiqhwsk p®p M rwvw ivcoN aupjI ienHW GtnwvW qoN syD lY ky kIqy gey rwjnIqk
Aqy ies nwl sbMiDq duKWq dy vwprn qoN dI AMqr-id®StI (Cognitive Psychology) PYsilAW Aqy ies qrHW dI syD qoN ibnHW ley
bwAd dy pMjI swlW dw lyKw-joKw krn jw rhy Aiq mh`qvpUrn rol Adw krdI hY[ kOmWqrI gey PYsilAW dy is`itAW ivc Prk huMdw hY[
hW qW swfy swhmxy sB qoN mh`qvpUrn suAwl rwjnIqI dy Kyqr iv`c vriqAw jWdw ibMb Kws muhwrq r`Kx vwlw PYslw lYx vwlw AwgU
hY ik 1984 vyly jW nIlw qwrw swky dOrwn isDWq AMqr-id®StI mwfl Aqy PYslw-Aml hmySW aus A`gy Awey Kws hwlqW dw mukwblw
rwjnIqk PYsly lYx vwly AwgU is`KW ny 'Akwl dOrwn AwgUAW vloN inBwey rol ivckwr sbMD ƒ krn leI ieiqhwsk GtnwvW qoN syD lYNdw hY[
qKq swihb' ƒ jMg dw kyNdr ikauN bxwieAw? hor inKrvyN rUp ivc pyS krdw hY[ ies isDWq Aijhy AwgUAW kol ieiqhwsk GtnwvW nwl
is`K ieiqhwskwrI ƒ gYrq dy rMg iv`c Anuswr, sbMiDq igAwn dw BMfwr ieiqhwsk XwdW dy
rMgx vwly is`K ivdvwn s®. Ajmyr isMG ies rwjnIqk AwgU iksy kwrvweI sbMDI rUp iv`c mOjdu huMdw hY Aqy ienHW vloN ley gey
suAwl dy jvwb iv`c d`sdy hn ik nIlw qwrw PYslw lYx smyN Aqy iksy Kws hwlq dI PYsly ieiqhwsk GtnwvW dy h`l krn dy Aml
swky dOrwn hoeI jMg is`K rvwieqW ƒ nivAwaux ivAwiKAw krn smyN ipCly smyN dOrwn ivroDI auqy ADwrq huMdy hn[ Awm qOr auqy isKWdrU
Aqy AmIr krn dw vrqwrw hY[ ies swry jW duSmx iDr nwl sbMiDq qjribAW qoN PYsly lYx vyly Awm ijhy inXmW dI pwlxw kr
dOrwn Akwl qKq swihb ƒ jMg dw mYdwn jW ivkisq hoey bOiDk ibMbW (Mental Images) rhy hud
M y hn[ jy auprokq ivAwiKAw dy ADwr

is`K Shwdq [ 24 [ jUn, 2009


auqy AsIN sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW vloN dI muK tyk bxy hn[ BwrqI iDr vloN PYsly dy AlokwrI smwjk mnoivigAwn dy nzwry hwlW
Akwl qKq swihb ƒ jMg dw kyNdr bxwaux lYx vwly AwgUAW ijvyN Kud p®Dwn mMqrI, ausdy idKwauxy hn[ ijs qrHW dIAW hwlqW dw mukwblw
dy PYsly Aqy cox dw ivSlySx krIey qW sMqW nyVy dI slwhkwr mMflI smyq gWDI, Arun sMq kr rhy sn AijhIAW hwlqW is`K ieiqhws
dI bOiDk-mnoivigAwnk qwkq auqy rSk kIqw nihrU, POjI AwgU smyq jnrl suMdrjI Aqy dw lgwqwr ih`sw bxIAW rhIAW sn[ iesy
jw skdw hY[ BwrqI srkwr dw PYslw lYx brwV vloN swkw nIlw qwrw smyN ley gey ieiqhwsk syD ny iek AYsI pYNqVybwjI ƒ
vwlw POjI, gYr-POjI Aqy srkwrI lwxw ies PYsilAW iv`c bIqy ieiqhws Aqy ieiqhwsk jnm id`qw ijs ny duSmx iDr ƒ POjI hmlw
ivAwiKAw dy ADwr auqy ''pyNfU p®cwrk'' swhmxy GtnwvW qoN syD lYx dw vrqwrw ikDry vI njr krn Aqy hmlw vI is`KW dy AYsy siBAwcwrk
A`j isKWdrU nzr AwauNdw hY[ sMqW ny is`K nhIN AwauNdw[ ies dy do kwrn ho skdy hn kyNdr auqy krn leI aukswieAw ijs ny duSmx
ieiqhws vloN isrjy inXmW isDWqW, ibMbW pihlW ik BwrqI PYslwkwrW leI aus smyN dy iDr dI swP Aqy isDI inSwndyhI krn dw
Aqy GtnwvW Aqy b®whmxvwd nwl is`K duSmxI hwlwq dw twkrw gYr-kwƒn Aqy AwpxI AMqr- qwkqvr bOiDk ibMb isrj id`qw[ BwrqI iDr
dy ieiqhwsk qjribAW ƒ 'Akwl qKq' dy id®StI dy ADwr auq
` y krn leI koeI ieiqhwsk ƒ ies qrHW dI jMg dI aukw Aws nhIN sI[
bOiDk ibMb nwl ie`k-imk krky iek Kws Gtnw/GtnwvW nhIN sn jo au n H W dw jnrl brwV vloN POjI qwkq dy Awm ijhy
qrHW dI smwjk ieMjInIAirMg ƒ pyS kIqw[ mnoivigAwnk p`Dr auq ` y rwh drsw skdIAW[ inXm ADIn duSmx dIAW pYNtw iglIAW krn
BwvyN ieh vrqwrw ihMsk Aqy duKWqk rUp b®whmxvwdI qwkqW virHAW dI gulwmI qoN bwAd dI PVH iesy qrHW dy mnoivigAwn dI aupj sI[
ivc swhmxy AwieAw (ihMsw Aqy duKWq SurU qoN rwjnIqk qwkq dw suK Bog rhIAW sn Aqy brwV Aqy auhdy vrgy hor bhuqy is`K ies q`Q
hI ies vrqwry dw ih`sw sn) pr ies ny ienHW qwkqW dw ieiqhws gvwh hY ik ienHW ny ƒ smJx dy kwbl nhIN sn, nw hwly vI hn
Akwl qKq ƒ b®whmxI gulwmI dI gl-gl hmySW rwjnIqk clwkIAW rwhIN Awpxy ivroDI ik dySW/kOmW ivckwr ivroD/duSmxI dy vrqwry
qk iSkwr is`K kOm ƒ nw isrP duSmx iDr ƒ hrwieAw[ ienHW ny qwkqvr ivroDI ijs ƒ hmySw qrkvwdI q`qW au`qy ADwrq nhIN huMdy
dy sƒK krvwieAw blik Akwl qKq ƒ ieh AwpxI bOiDk clwkI rwhIN ic`q nhIN kr blik keI vwr AYsIAW Kws hwlqW pYdw hud M IAW
Biv`K iv`c b®whmxI gulwmI dw mukwblw krn skIAW aunWH dy vkqI qOr auqy ADIn ho ky, ilP hn jdoN Kws qrHW dy AwgU Aqy ieiqhwsk
leI ie`k ieiqhwsk-bOiDk ibMb vjoN vI ky igAwn dI vMf auqy Awpxw kMtrol jmweI qjrby AYsy bOiDk ibMb isrjdy hn jo kOmI
sQwpq kr id`qw[ kOmWqrI rwjnIqI dy Kyqr r`iKAw Aqy mOkw imlidAW hI rwjnIqk qwkq ivroDW ƒ gqISIlqw p®dwn krdy hn[ kOmWqrI
iv`c ibMb isDWq dI vrqoN qoN ieh mwnqw vI auqy kbjw jmw ilAw[ swkw nIlw qwrw Aqy rwjnIqI Aqy rwjnIqk mnoivigAwn nwl
swhmxy AweI hY ik ''POjI kwrvweI duSmx ies qoN bwAd dy pMjI swl auprokq bw®hmxI sbMiDq bhuqy isDWqkwr ieh mMndy hn ik
iDr dw ibMb hor dUjIAW kwrvweIAW dy mukwbly pYNqVybwjI dI is`K kOm auqy vrqoN dI mMUh Kws qrHW dIAW rwjnIqk hwlqW iv`c AwgUAW
iq`Ky rUp iv`c sp`St krdI hY[ Kws qrHW boldI qsvIr hY[ vloN ley gey PYsilAW ƒ smJx leI hmySW
dIAW rwjnIqk hwlqW iv`c PYslwkuMn rol swfy ivcwr Anu s wr dU j w kwrn AnuBv ADwrq q`QW (Empirical Facts) Aqy
inBwaux vwly AwgU hmlw krn vwly dyS/kOm dy b®whmxvwdI nzrW ivc 1849 dI hwr qoN bwAd qrk ivhwr hI lwhybd M nhIN hud
M w blik AMqr-
ibMb dy Asr ADIn kwrvweIAW kr rhy huMdy is`KW dw vPwdwr, d`bU, rwjnIqk qOr auqy id®StI (Cognition) Aqy gYr qwrikk ivhwr
hn Aqy ienHW AwgUAW vloN ivroDI iDr dw hwry-hulwsy lokW dw ibMb sI[ AMgryzW smyN, ku`J Kws hwlqW iv`c ley PYsilAW ƒ smJx
duSmxI vwlw ibMb auBwrn leI duSmx ƒ POjI ies qoN bwAd 1947 dy smyN Aqy ies qoN leI mh`qvpUrn huMdy hn[ sMq bwbw jrnYl
hmly leI aukswieAw jWdw hY Aqy hmly dw bwAd 1978 qk dw AkwlI isAwsq dw isMG jI vloN Akwl qKq ƒ ‘jMg dw kyNdr’
inSwnw vI iksy siBAwcwrk-bOiDk kyNdr ƒ vrqwrw iblkul is`KW dy rwjnIqk qOr auqy bxwaux dw PYslw is`K ieiqhwsk vrqwirAW,
bxwaux leI jmIn iqAwr kIqI jWdI hY[ hwrI hoeI, Q`kI hoeI kOm dw ibMb isrjx leI b®whmxvwdI qwkqW nwl sbMDW dy ieiqhwsk
smwjk mnoivigAwnk duAwrw id`qI geI kwPI sI[ BwrqI p®Dwn mMqrI vloN vwr-vwr qjrby auqy ADwirq bOiDk ibMbW ƒ mwnisk
auprokq Dwrnw sMq jrnYl isMG jI vloN 1984 AkwlI AwgUAW nwl g`lbwq dI pYNqVybwjI ies qOr aùqy Q`kI-hwrI kOm ƒ b®whmxI duSmxI dy
vyly dIAW Kws rwjnIqk hwlqW dw mukwblw q`k dI gvwh hY[ dUjy pwsy sMq jrnYl isMG dI sƒK krn Aqy idmwgI qOr auq ` y qkVy krn dw
krn leI ApxweI pYNqVybwjI ƒ ieMn-ibMn ilv is`K ieiqhws iv`c b®whmxI qwkqW vloN mnoivigAwnk PYslw sI[ ie`Qy ieh audws krn
sp`St krdI hY[ Bwrq dI p®Dwn mMqrI Aqy inBwey rol nwl sbMiDq ieiqhwsk qjribAW vwlw q`Q hY ik sMq jrnYl isMG jI dI AgvweI
ausdy jbrdsq qwkq nwl lYs POjI Aqy gYr- Aqy bwbw dIp isMG ShId vloN inBwey rol dw rwjnIqk mnoivigAwnk ivSlySx krn
POjI pYNqVybwj lwxy vloN swkw-nIlw qwrw smyN nwl fuG M I juV cuk
` I sI[ AsIN kOmWqrI rwjnIqI leI is`K p`K qoN fUMGy Koj-kMmW dI SurUAwq
ley PYsilAW dw jdoN ibMb isDWq dy ADwr auq ` y Aqy dunIAW dy smwjk-mnoivigAwn dy hwlW qk nhIN hoeI hY[ swkw nIlw qwrw duKWq
ivSlySx krIey qW ieh PYsly iblkul Awm isDWqkwrW ƒ sMqW vloN Awpxy ieiqhws dy Dur vwprn dy pMjI swlW bwAd swfy leI krn
bu`DI inXmW au`qy ADwrq PYsly njr AwauNdy AMdr auqr ky bOiDk ibMbW ƒ b®whmxvwdI vwlw v`fw bOiDk kwrj sMqW vloN Akwl qKq
hn[ styt dI AQwh POjI qwkq Aqy ASlIl pYNqVybwjI ivruD vrqx Aqy iPr ies swihb ƒ jMg dw kyNdr bxwaux dy PYsly dI
p®wpygfM y auqy ADwrq sMcwr swDnW auqy kMtrol ieiqhwsk pYNqVybwjI dI vrqoN krky Biv`K bOiDk au~cqw ƒ jbrdsq qrIky nwl sQwpq
BwrqI iDr vloN 1984 vyly ley gey PYsilAW muK
` I sMGrS leI qwkqvr bOiDk ibMb isrjx krnw hY[
-0-
is`K Shwdq [ 25 [ jUn, 2009
ShId jnrl subyg isMG -jI.AYs. gryvwl

is`K kOm ny gurU Arjn dyv jI dy smyN qoN mwqw ipqw ƒ aunHW ƒ iksy v`fy skUl jW
hI kOmI kwrjW p®qI AwpxI ijMmyvwrI qndyhI ividAk sMsQw iv`c Byjx dI slwh id`qI[ s®.
nwl inBweI hY Aqy hryk hmlwvr dw AwpxIAW subg
y isMG ƒ skYfr M I isiKAw leI lwielpur
jwnW vwr ky mukwblw kIqw hY[ gurU Arjn dyv Kwlsw kwlj AMim®qsr Aqy auc ividAw leI
jI ny is`K isDWqW leI cMdU Swh vloN pMjI l`K srkwrI kwlj lwhOr ByijAw igAw[ auh Putbwl,
rupey dy jurmwny dI mMg ƒ Tukrw ky ShIdI dyx hwkI Aqy AYQlyitks dy byhqrIn iKfwrI sn[
dI cox kIqI sI[ gurU qyg bhwdr jI ny b®whmxW ATwrW swlW dI aumr iv`c aunHW sO mItr dOV
dy Awpxy Drm ƒ mMnx dI AjwdI Aqy jbrI dy BwrqI irkwrf ƒ qoiVAw sI Aqy nwl hI
Drm bdlx dy mugl bwdSwh AOrMgjyb dI ijlw borf Cwl mwrn dy irkwrf ƒ vI qoiVAw
nIqI ivruD ` AwpxI kurbwnI id`qI[ gurU goibMd sI[ auh byhqrIn iKfwrI sn pr aunWH ny KyfW
isMG ny is`K isDWqW leI Awpxy swry pirvwr ƒ Awpxw ik`qw nw bxw ky POj ƒ cuixAw[ auh
ƒ kurbwn kr id`qw[ ShIdW dI ies lMbI pVweI iv`c vI huiSAwr sn Aqy 1940 iv`c
kqwr iv`c ie`k is`Dw-swdw pr bhwdr is`K lwhOr kwlj ivc BwrqI POj iv`c BrqI krn
vI AwauNdw hY jo iek Awm pyNfU dy p`Dr qoN auT AweI tIm vloN cuxy gey ieko-iek ividAwrQI
ky BwrqI POj iv`c jrnYl dy Ahudy auqy phuiM cAw, sn[ aunHW ƒ dUjI pMjwb rjmYNt iv`c sYkMf
aus dw nW subyg isMG sI[ ieh aus ienswn jnrl subyg isMG ƒ POj iv`c lYPtInYNt vjoN ilAw igAw[ kuJ idnW iv`c hI
dI khwxI hY ijs ny kOmI kwrj inBwaux dw huMidAW hI ies g`l dw Aihsws ho rjmYNt jpwn dy iKlwP lVn leI brmw rvwnw
s`dw Awaux au~qy irtwierf ijMdgI gujwrn cu`kw sI ik Bwrq dI ihMdU srkwr ho geI[ 1944 iv`c jdoN jMg Kqm hoeI auh
dIAW AwpxIAW swrIAW socW ƒ iqAwgidAW mlwieAw iv`c sn[
pMjwb iv`c is`K AjwdI kdy vI
hoieAW AwpxI kOmI leI jwn kurbwn kr id`qI[ BwrqI vMf qoN bwAd jdoN rjmYNt dw muV
brdwSq nhIN krygI[ auh ies gloN
jnrl subg y isMG iKAwlw ipMf dy rihx sMgTn kIqw igAw qW auh pYrwsUt brgyf iv`c
vI cyqMn sn ik BwrqI ihMdU srkwr
vwly sn jo ik cugwvW rof qoN noN mIl dI dUrI pYrw trUpr vjoN Swml hoey[ 1959 qk auh
vloN is`KW dIAW qr`kIAW rokx Aqy
auqy hY[ jnrl subg y isMG ipqw Bgvwn isMG ies btwlIAn ivc rhy[ jnrl subyg isMG
Aqy mwqw p®Iqm kOr dy sB qoN v`fy pu`qr sn[ BydBwv is`KW ƒ POj ivcoN bwhr k`Fx suBwA vjoN pVwkU ienswn sn Aqy aunHW ny
aunWH dy iqMn Brw Aqy do BYxW sn[ pirvwr dw dI nIqI dw is`tw hY[ POj ivcoN is`KW hryk POjI kwrvweI bwry fUMGI Koj-bIn kIqI
sbMD BweI mihqwb isMG jo ik is`K kOm dy dI igxqI G`t krn, v`fy audXogW ƒ sI Aqy hryk POjI jnrl dI jIvnI pVHI sI[
mhwn jrnYl sn Aqy ijnHW ny 1740 iv`c pMjwb iv`c nw lgwaux, is`K ikswnI ieiqhws iv`c aunHW dI Kws idlcspI sI[
BweI su`Kw isMG smyq hirmMdr swihb dI vloN kxk Aqy dUjIAW PslW dy mul auh pMjwbI, PwrsI, aurdU, gorKI, AMgryjI Aqy
byAdbI krn vwly m`sy rMgV dw isr v`iFAw ihMdI BwSwvW cMgI qrHW bol lYNdy sn[ dyhrwdUn
inrDwrq krn auqy kMtrol dI nIqI
sI nwl juVdw sI[ jnrl subyg isMG jI dw ivKy POjI AkYfmI iv`c AiDAwpk vI rhy Aqy
aunHW vloN kIqI jWdI imhnq dw pUrw
pirvwr ipMf iv`c KWdw-pINdw DnI pirvwr hor keI AhuidAW aup ` r vI syvw inBweI[ POj
sI jo sO ikly zmIn dw mwlk sI[ ipMf iKAwlw Pwiedw nw lYx dyx dI nIqI sI[ iv`c auh ie`k infr APsr vjoN mShUr ho
dw pihlW nw iKAwlw nMd isMG v`jdw sI Aqy gey jo ik iksy vI qrHW dI mwVI hrkq ƒ
rihMdy sn[ iesy krky ipMf dy lok AgvweI
s®. nMd isMG, s®. subyg isMG jI dy pVdwdw brdwSq nhIN krdy sn[ aunHW dy ies is`Dy
Aqy slwh leI hmySw aunWH v`l vyKdy sn[ s®.
sn[ s®. subyg isMG jI dy mwqw jI is`K Drm suBwA kwrn jW qW lok aunWH ƒ psMd krdy sn
subg
y isMG bcpn qoN hI iek sDwrn b`cy nwloN
ƒ pUrI qrHW smripq sn Aqy Awpxy b`icAW Aqy jW aunWH qoN frdy sn[ Bwrq vloN lVI geI
ijAwdw b`uDImwn Aqy cusq sn[ auh bcpn
Aqy poqy-poqIAW ƒ hmySW BweI swihb isMG hryk jMg iv`c aunHW ih`sw ilAw[ POjI
iv`c hI bOiDk qOr auqy ieMny cyqn
M sn ik ipMf
jI dy vwrs hox bwry Xwd krvwidAW aunHW ƒ kwrvweIAW Aqy POjI ivigAwn dI aunHW dI
dy keI Kws suBwA vwly bMidAW bwry kivqwvW
pirvwr dy nW ƒ hmySW rOSn krn dI p®yrnw jbrdsq jwxkwrI kwrn aunWH ƒ brgyf myzr
joV lYNdy sn[ aunHW dw ieiqhws Aqy swihq
idMdI rihMdI sI[ aunWH dy ipqw s®. Bgvwn isMG bxwieAw igAw[ 1965 dI Bwrq-pwik jMg
vl Kws JukwA sI Aqy aunWH dy AiDAwpk aunWH
ipMf dy nMbrdwr sn Aqy ipMf dy lokW dIAW dOrwn auh jMmU-kSmIr iv`c qYnwq sn Aqy
dI ies bOiDk Xogqw dy Kws qOr au`qy kwiel
muSklW h`l krn iv`c ieh hmySW mSrUP gorKw rwiePl dy kmWfr sn qW aunWH dI mwqw
sn[ aunWH dy AiDAwpkW ny s®. subg y isMG jI dy
is`K Shwdq [ 26 [ jUn, 2009
vloN ByjI tYlIgrwm jo ik aunHW bihnI ny jdoN Fwky vl mwrc
dy ipqw jI dy Akwl clwxy sbMDI kIqw qW ieh ibnHW iksy ivroD
sI, bwry Awpxy iksy vI sihXogI qoN rwjDwnI auq
` y kwbj ho geI[
ƒ nw d` i sAw[ jdo N PO j I lgBg iek l`K pwiksqwnI
kwrvweIAW Kqm hoeIAW qW hI POjW ny smyq jnrl stwP dy
aunWH Cut
` I leI ArjI id`qI[ aunWH Awqm smrpn kr id`qw ijs
dI mwqw ny aunWH ƒ ipqw jI dIAW dy is`ty vjoN bMglw dyS hoNd
AwKrI rsmW iv`c Swml nw hox iv`c AwieAw[ ies sPlqw
bwry kdy vI nw puiCAw [ hr dw ishrw s®. subyg isMG jI
koeI jwxdw sI ik dyS dIAW dy isr sI ikauNik aunWH bMgwlI
h`dW dI rwKI krnW aunHW leI nojvwnW ƒ mwq'BUmI leI lVn
muK
` krq`v sI[ 1965 qoN bwAd leI isiKAq krn iv`c idn-
s®. subyg isMG ƒ krnl bxw rwq ie`k kIqw sI[ mukqI-
id`qw igAw aunWH ƒ nwgwlYNf iv`c vwihnI dI qwkq ƒ drswaux
nwgw KwVkUAW dIAW kwrvweIAW is`KW ny kOmI ShIdW dI prMprW ƒ ShIdW dw iek hor jQw ByNt leI pMj qwrw hotlW Aqy
dbwaux dI ijMmv y wrI id`qI geI[ ic`twgWg bMdrgwh auqy KVy
kIqw[ sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly, BweI AmrIk isMG Aqy jnrl
aunWH dI kmWf hyT A`TvIN phwVI jhwjW ƒ inSwnw bxwieAw
ifvIjn dy pMjwh jvwn sn[
subyg isMG Aqy hor bhwdr XoiDAW jo hirmMdr swihb Aqy is`KW dy
igAw[ XuDnIqk p`Dr auqy
auQy aunHW AgvweI Aqy infr mwx dI rwKI leI lVy[ pr is`K ieiqhws iv`c ie`k nvW kWf hwly mh`qvpUrn pul aufw id`qy
pYNqVybwjI dI AwpxI klw dI hor SurU hox jw irhw sI[ nIlw qwrw swky qoN bwAd hjwrW is`K gey, PYktrIAW bMd krvw
vrqoN krky sPlqw nwl hwlwq nOjvwnW ny Kwilsqwn iek DrqI ijs ƒ is`K Awpxw mMndy sn, leI id`qIAW geIAW Aqy
ƒ kwbU kIqw[ sMGrS iv`c ShIdIAW p®wpq kIqIAW[ AwriQkqw dw l`k qoV id`qw
mukqI vwihnI: igAw[ jdoN Asl kwrvweI SurU
kIqI geI qW BwrqI POj leI
1971 iv`c pUrbI pwiksqwn (hux
dI ieCw lgBg Kqm ho geI[ Bwrq srkwr ieh sOKI ijhI kwrvweI hI sI[ Bwrq srkwr
bMglwdyS) ivc rwjnIqk gVbV SurU ho geI
dunIAW iv`c jwhr nhIN hox dyxw cwhud
M I sI ik ny s®. subyg isMG ƒ myjr jnrl dw Ahudw dy
Aqy bMgwlI lokW ny pwiksqwn qoN A`f hox
Bwrq bMgwlI AjwdI psMdW dI AgvweI Aqy ky aunWH Aqy aunWH ƒ prm viSSt syvw mYfl dy
dIAW ie`CwvW jwhr krnIAW SurU kr id`qIAW[
tryinMg dw p®bMD kr rhI hY[ s®. subyg isMG ky aunWH vloN inBweIAW syvwvW ƒ mwnqw p®dwn
XhIAw Kwn srkwr ny bMgwlIAW au`qy julm
ienHW lukvIAW kwrvweIAW ivc ienHW ijAwdw kIqI[
krny SurU kIqy qW bMgwlI Bwrq iv`c dwKl hoxy
lupq sn ik pMj mhIny qk aunWH dy pirvwr ƒ 1973 iv`c jdoN auh m`D p®dyS, ibhwr,
SurU ho gey[ 1971 iv`c hI Bwrq srkwr ny
aunHW dI koeI auG-suG nhIN sI imlI[ Ap®Yl auV Isw dy jnrl kmWf APsr dy Ahudy aupr
pUrbI pwiksqwn iv`c cl rhy AjwdI sMGrS
1970 iv`c aunHW dI Drm pqnI ƒ aunHW dw qYnwq sn qW srkwr vloN aunHW ƒ jY p®kwS
iv`c lukvyN qOr au`qy Swml hox dw PYslw kr
iek Kq imilAw jo ik s. byg dy nW hyT sI nrwiex ƒ girPqwr krn leI ikhw igAw qW
ilAw[ BwrqI POj dy muKI mwnk Swh ny Kws
Aqy jo BwrqI srkwr vloN lukvIN jMg iv`c aunWH ienkwr kr id`qw[ kWgrs srkwr vloN
qOr auq
` y ies kMm leI s®. subg
y isMG ƒ cuixAw[
Swml hox ƒ lukwaux dy pYNqVy dI mh`qqw ƒ ies kwrn aunWH iKlwP sI.bI.AweI. puC-pVqwl
aunHW dI kmWf hyT pwiksqwn POj ivcoN B`jy
spSt krdw sI[ aunWH dI pqnI Aqy pirvwr SurU kIqI geI[ kuJ sInIAr POjI APsrW vloN
bMgwlI APsrW ƒ lgwieAw igAw[ jnvrI
hYrwn sn ik kI ho irhw hY ikauNik Kq iv`c aunWH iKlwP swVy dI Bwvnw Aqy BwrqI srkwr
1971 qo N AkqU b r 1971 q` k AjwdI
isrP ienHW hI iliKAw sI ik ''iPkr nhIN dI iksy vI is`K POjI APsr ƒ jnrl dy
kwrvweIAW AYnw jor PV geIAW ik pUrbI
krnw, auh TIk hn''[ nvMbr 1971 iv`c mukqI Ahudy qk nw phuMcx dyx dI nIqI kwrn aunHW
bMgwl iv`c pwiksqwnI POjW dI twkrw krn

Bwrq srkwr ny jnrl subg y isMG vloN AkwlI dl iv`c Swml hox dy PYsly ƒ gMBIrqw nwl ilAw Aqy aunWH ƒ AkwlI dl
qoN v`K hox Aqy ies qrHW nw krn auqy Kqrnwk nqIjy Bugqx leI iqAwr rihx dy sunyhy id`qy gey[ pr jnrl subyg isMG
vloN kIqw PYsly At`l sn Aqy auh Awpxy PYsly auqy kwiem rhy[ aunWH dy Brw jo ik bwjpur (auqr p®dS
y ) iv`c iek auGy ikswn
Aqy rwjnIqIvwn sn srkwr vloN jnrl subyg isMG dy pirvwr aùqy SurU kIqy gey julm dy pihly iSkwr bxy[ puls Aqy iek
sQwnk kWgrsI AwgU vloN iqAwr kIqI SwjS dy is`ty vjoN iek bRwhmx AwgU vloN jnrl subyg isMG dy Brw dw kql kr
id`qw[ iesy AwgU vloN qrweI Kyqr ivc rihx vwly is`KW ƒ DmkwieAw jWdw irhw[

is`K Shwdq [ 27 [ jUn, 2009


ienHW kmjorIAW dw SoSx kr rhI sI[ POj Aqy
ieMdrW gWDI ny sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW dy auBwr nwl nij`Tx leI
isvl p®SwSn qoN syvw mukq hoey is`K, is`K
nvIN pYNqVybwjI GV leI sI[ ausny sMq jrnYl isMG ƒ Kqm krn dI clwk rwjnIqk pwrtI nwloN kWgrs iv`c jwxw vD
Xojnw dy vrqwry nwl ihMdU bhuigxqI dw mn is`KW dI blI dy ky ij`qx dw mn psMd krdy sn[
bxw ilAw sI[ ausny nvyN auBry AwgU ƒ bdnwm krn leI ASlIl p®cwr dI iek 1977 iv`c jnrl subg y isMG ny AkwlI
lihr clweI geI ijs bwry aus ƒ ivSvwS sI ik auh kdy vI Awpxy isDWqW dl ivc Swml hox dw PYslw kIqw ikauNik
nwl smJOqw nhIN krygw[ aunHW Anuswr iehI pwrtI is`KW dy h`lW leI
lVdI rhI sI[ auh srdwr gurcrn isMG tOhVw
ƒ qr`kI nw id`qI geI[ jdoN aunHW ƒ kmwauN pMQ dw ispwhI: ƒ imly Aqy pMQ leI AwpxIAW syvwvW pyS
rjmYNt ivc ByijAw igAw qW aunHW dI nzr jnrl subyg isMG ƒ POj iv`c huMidAW kIqIAW[ SurU iv`c jQydwr tOhVw ny aunHW p®qI
iv`c AwieAw ik kmwauN imltrI Pwrm dy hI ies g`l dw Aihsws ho cùkw sI ik Bwrq ihcikcwht ivKweI pr bwAd iv`c aunHW dI
kmWfr vloN POj muKI jnrl rYnW dI bytI dy dI ihMdU srkwr pMjwb iv`c is`K AjwdI kdy gMBIrqw ƒ vyKdy hoey swbkw POjIAW Aqy
ivAwh dOrwn ie`k v`fI rwSI id`qI geI sI[ vI brdwSq nhIN krygI[ auh ies gloN vI buD
` IjIvIAW dIAW syvwvW lYx leI aunWH qoN slwh
aunWH jnrl rYnW ƒ do l`K rupey dI rwSI vwps cyqMn sn ik BwrqI ihMdU srkwr vloN is`KW lYxI SurU kr id`qI[ Bwrq srkwr ny jnrl
moVn leI ikhw igAw ikauNik kmwauN rjmYNt dIAW qr`kIAW rokx Aqy BydBwv is`KW ƒ POj subgy isMG vloN AkwlI dl iv`c Swml hox dy
dw imltrI Pwrm pihlW hI Gwty iv`c cl ivcoN bwhr k`Fx dI nIqI dw is`tw hY[ POj PYsly ƒ gMBIrqw nwl ilAw Aqy aunWH ƒ AkwlI
irhw sI[ ies kwrvweI dy kwrn aunWH dI bdlI ivcoN is`KW dI igxqI G`t krn, v`fy audXogW dl qoN v`K hox Aqy ies qrHW nw krn auqy
kr id`qI geI Aqy aunHW iKlw& jWc SurU kr ƒ pMjwb iv`c nw lgwaux, is`K ikswnI vloN Kqrnwk nqIjy Bugqx leI iqAwr rihx dy
id`qI geI[ aunWH dI bdlI qoN bwAd aunWH iKlwP kxk Aqy dUjIAW PslW dy mul inrDwrq krn sunyhy id`qy gey[ pr jnrl subyg isMG vloN
iek swl qk Koj pVqwl cldI rhI Aqy auqy kMtrol dI nIqI aunWH vloN kIqI jWdI imhnq kIqw PYsly At`l sn Aqy auh Awpxy PYsly
aunWH auqy jblpur iv`c syvw dOrwn 2500 rupey dw pUrw Pwiedw nw lYx dyx dI nIqI sI[ pMjwb auqy kwiem rhy[ aunHW dy Brw jo ik bwjpur
dy mul
` dI SIlf qohPy vjoN lYx dw doS lgwieAw dIAW ndIAW dy pwxI dI vMf iv`c pMjwb dy (auqr p®dyS) iv`c iek auGy ikswn Aqy
igAw jdik POj iv`c Aijhy qOhPy dyx dI bxdy ih`sy Aqy AiDkwr ƒ r`d krnw is`K dy rwjnIqIvwn sn srkwr vloN jnrl subg y isMG
prMprw mOjUd sI[ s®. subyg isMG dy kys iv`c auicq AiDkwrW ƒ Kqm krn dI swijS dw dy pirvwr au`qy SurU kIqy gey julm dy pihly
ieh prMprw jurm bx geI[ ku`J hor inguxy ih`sw sI[ aus smyN Bwrq srkwr dw ieh iSkwr bxy[ puls Aqy iek sQwnk kWgrsI
ijhy doS ijvyN srkwrI GrylU jmIn ƒ pYdwvwrI p®cwr ik is`K sMprdwiek hn Aqy aunWH dIAW AwgU vloN iqAwr kIqI SwjS dy is`ty vjoN iek
Pwiedy leI vrqx Aqy POjI hYf kuAwtr kMtIn mMgW pMjwb ƒ grIb bxw dyxgIAW Awid is`KW bRwhmx AwgU vloN jnrl subg y isMG dy Brw dw
iv`cNo KrIdIAW vsqW ƒ vycx dI AwigAw dyx ƒ bdnwm krn dI cwl sI[ aunHW vloN svY- kql kr id`qw[ iesy AwgU vloN qrweI Kyqr
Awid lgwey gey BwvyN ik Aijhy kMm 1972 SwSn dI mMg ƒ gdwrI ikhw igAw Aqy ihMdU ivc rihx vwly is`KW ƒ DmkwieAw jWdw irhw[
ivc aunHW vloN kmWf sWBx qoN pihlW dy cl p®Ys ny is`K mMg ƒ BwrqI rwj qoN v`K hox Coty Brw dw kql jnrl subg y isMG leI fUGM w
rhy sn[ BwrqI srkwr Aqy POj mùKI dw KorI dIAW is`K ieCwvW vjoN p®cwirAw igAw cwry sdmw sI pr ieh vI aunHW dy PYsly ƒ kmjor
puxw audoN hor sp`St qOr ’qy swhmxy AwieAw pwsy qoN iGry hoey is`KW kol Awpxy duKW ƒ nw kr sikAw[ jnrl Aqy aunWH dy pirvwr ƒ
jdoN mukqI vwihnI dy hIro, prm viSSt Aqy Awvwz dyx qoN isvw koeI rsqw nhIN sI, auh sI.bI.AweI. Koj-pVqwl iv`c Psw ky 1983
AqI viSSt syvw mYflW nwl invwjy gey, pUrI qrHW sMgiTq nhIN sn Aqy nw hI aunWH kol qk lgwqwr K`jl'KuAwr kIqw jWdw irhw[
BwrqI POj vloN hryk POjI kwrvweI iv`c koeI AwpxI AKbwrW jW hor sMcwr swDn sn AMq iv`c ieh kys jnrl dy h`k ivc igAw
mh`qvpUrn rol inBwaux vwly APsr ijs ny ijnHW rwhIN auh kOmWqrI p`Dr au`qy lokW dw Aqy auh bwie`jq brI hoey[ ies sbMDI aunHW
kdy vI syvw qoN vD ky pqnI Aqy b`icAW v`l iDAwn Awpxy v`l iK`c skdy[ Bwrq srkwr ƒ Awpxy puq` r ƒ ikhw “sI.bI.AweI. dy AiDkwrI
iDAwn nhIN id`qw ƒ Ap®Yl 30, 1976 (syvw ienHW kmjorIAW dw pUrI qrHW pqw sI Aqy aus AwpxI kmjorI bwry pUrI qrHW jwxU sn Aqy
mukqI qoN iek idn pihlW) POj ivcoN brKwsq ny ienHW hwlqW dw is`KW ƒ hor kmjor Aqy myrI id`K Krwb krn dIAW AsPl kwrvweIAW
kr id`qw igAw[ ies qrHW dw GtIAw ivhwr ADIn krn leI kIqw[ AkwlI pwrtI ƒ AnpVHW, kwrn auh Srmswr hn[” pMj swl qk aunHW
aus bhwdr ispwhI, isrmOr jrnYl, AwgU nwl qwkqhIxW Aqy qyjhIxW dI pwrtI vjoN p®cwirAw srkwr vloN aunWH ƒ K`jl krn dIAW kwrvweIAW
kIqw igAw Aqy 1984 Aqy swkw nIlw qwrw qoN igAw sI[ iehI kwrn sI ik bOiDk q`q AkwlI ƒ ies kr ky sihxw ipAw ikauNik aunHW
bwAd BwrqI POj vloN aus ƒ ies krky dl qoN dUr rihMdy sn[ dUjy pwsy AkwlI vI rwjnIqI iv`c Swml hox dw PYslw kIqw sI
‘AsMqS u t’ Aqy ‘ruisAw hoieAw’ AwK ky bdnwm swbkw srkwrI AiDkwrIAW dI vPwdwrI ƒ Aqy jY p®kwS nrwiex dI lihr ƒ ku`J swl
krn dI koiSS kIqI geI ikauNik auh AwpxI S`k dI ingwh nwl dyKdy sn[ ihMdU srkwr pihlW jwlm qrIky nwl dbwaux qoN ienkwr
kOm dw vPwdwr sI Aqy Awpxy Aqy hirmMdr ies qrHW dIAW hwlwqW qoN byh`d KuS sI Aqy kr id`qw sI[
swihb dI Swn Aqy mwx leI liVAw sI[
is`K Shwdq [ 28 [ jUn, 2009
AkwlI morcw: AMq auqy ieh mIitMg nypVy cVI Aqy swirAW ny
jnrl subyg isMG 1980 qoN 1984 q`k ies mOky auqy pMQk eykqw bxweI r`Kx dI loV
AkwlI rwjnIqI iv`c pUrI qrHW srgrm rhy[ auqy jor id`qw[ v`fI p`Dr au~qy syvw-mukq is`KW
aunWH ƒ keI vwr ig®Pqwr kIqw igAw Aqy aunWH ny ies mIitMg iv`c iSrkq kIqI ijs ny
jyl iv`c iksy vI qrHW dI Kws shUlq lYx qoN srkwr ƒ ihlw id`qw[ ieh Aihd vI ilAw
ienkwr krky lihr ivcly dUjy is`KW dw AwgU igAw ik loV pYx auqy is`K kwj leI jwnHW vI
vjoN mn ij`iqAw[ auh jmIn auqy sONdy Aqy kurbwn kr id`qIAW jwxgIAW[ iek lIk vwh
Awpxw kot bjurg Aqy ibmwr is`KW ƒ dy id`qI geI Aqy jo ies nwl sihmq sn aunHW
idMd[y aunWH dIAW jrUrqw dw iDAwn r`Kdy Aqy ƒ ies lIk ƒ t`px leI ikhw igAw[ jnrl
jyl AiDkwrIAW kol ienHW bjurg Aqy kmjor subyg isMG ny rsqw ivKwaux iv`c AgvweI
is`KW dw iDAwn nw r`Kx krky Aksr ros id`qI[ smW bIqx auqy Aqy is`KW leI ies
jwhr krdy[ aunWH Awpxy swQIAW Aqy dUjy AwgUAW qrHW dy sVdy hwlqW qoN bcx leI ieko rwh
ijvyN p®kwS isMG bwdl, blvMq isMG, AYs.AYs. ‘eykqw’ dw bicAw sI p®MqU srkwr ies qrHW
FINfsw, vweIs cWslr b.s. smud M rI Awid dw dIAW kwrvweIAW ƒ Kqm krn dI nIqI auqy
mn ij`q ilAw[ swry AkwlI AwgU aunWH dy kMm cl rhI sI ikauNik srkwr ny pihlW hI is`KW
Aqy smrpx'Bwvnw dy kwiel sn[ aunHW dy ƒ sbk isKwaux dw mn bxw ilAw hoieAw
swQI hmySw aunWH vloN ivKwey joS kwrn cVdI sI[
klw iv`c rihMdy sn[ auh pMjwb dy lokW ivc
gurDwmW ’qy cVH Awey BwrqI ieM d rW gWDI ny sM q jrnY l isM G
jldI hI hrmn ipAwry ho gey Aqy pMQ dI lSkrW ƒ lohy dy cny cbwaux vwly XoDy iBMfrWvwilAW dy auBwr nwl nij`Tx leI nvIN
syvw iv`c pUrI qrHW smripq ho gey[ jyl qoN is`K jrnYl srdwr subyg isMG jI[ pYNqVybwjI GV leI sI[ ausny sMq jrnYl isMG
bwhr aunWH ijAwdwqr smW Awpxy ipMf iKAwlw is`KW dw SoSx ho irhw hY Aqy ikvyN AkwlI ƒ Kqm krn dI clwk Xojnw dy vrqwry nwl
iv`c AwpxI mwqw nwl ibqwieAw[ aunWH Awpxy Awpxy dwAivAW dy bwvjUd DoKy Aqy qoV-BMn ihMdU bhuigxqI dw mn is`KW dI blI dy ky
buFwpy dOrwn dyhrw dUn ivKy Gr bxw ky suKI dI rwjnIqI dy iSkwr bx jWdy rhy hn[ jdoN ij`qx dw mn bxw ilAw sI[ ausny nvyN auBry
jIvn jIaux dI Xojnw dw iqAwg kr id`qw[ auh qwkq iv`c AwauNdy sn qW kyNdrI srkwr AwgU ƒ bdnwm krn leI ASlIl p®cwr dI
aunHW dI pqnI vI ipMf Aw geI ijQy aunHW ƒ KuS krn leI is`K ih`qW ƒ ivswr idMdy iek lihr clweI geI ijs bwry aus ƒ ivSvwS
Awpxw izAwdwqr smW ibqwieAw[ aunHW dI sn[ lok aunWH dy v`fI p`Dr auqy ip`Cy lg qur[y sI ik auh kdy vI Awpxy isDWqW nwl smJOqw
pqnI ny vI Awpxy gurdy dI ibmwrI Aqy dyhrw jldI hI auh is`KW dy isrmOr AwgU vjoN auBr nhIN krygw[ AglI khwxI bwry hr koeI jwxdw
dUn ivcly Gr vl byiDAwnI Aqy idl dI gey[ aunHW dI vDdI hrmn-ipAwrqw ieMdrw hY[ hryk bIqdy idn srkwr dI is`KW ƒ bdnwm
ibmwrI dy bwvjUd ipMf rihx ƒ qrjIh id`qI[ srkwr leI Kqry dI GMtI sI[ jdoN jnrl krn dI bySrmI BrI nIqI qyj huMdI geI[
sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW subg
y isMG sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW ƒ is`KW A`gy ies dw jvwb dyx dw ie`ko iek
dy swQI bxnw imly qW kudrqI auh ies bybwk, swP Aqy rsqw mukwblw krn dw hI bicAw sI[ AMq
bhwdr ienswn jo ik kQnI_krnI dw sUrw auqy sMq iBMfrWvwilAW Aqy aunWH dy swQIAW ƒ
keI AwgUAW dI mOjdU gI dy bwvjUd 1982
Aqy kudrqI AwgU sI vl iK`cy gey[ ijauN_ijauN Akwl qKq auqy pnwh lYx leI mjbUr hoxw
ivc pMjwb AwgU rihq ho cukw sI[ pMjwb dy
smW bIiqAw dovyN hor nyVy huMdy gey[ ipAw[ is`KW dI ieko Aws AwgUAW dI eykqw sI
lok aulJy hoey sn[ gurcrn isMG tOhVw, sMq
jo kdy vI nw ho skI sI[ auh srkwr dy hryk
lOgoNvwl, jgdyv isMG qlvMfI Aqy hor keI is`K bu`DjIvIAW dI kwnPrMs
hmly dw jvwb dyx dI hwlq ivc nhIN sn
Coty-v`fy AwgU ivcr rhy sn pr lokW dIAW 1983 iv`c jnrl subg y isMG Aqy horW BwvyN ik auh BwrqI POjW Aqy puls ƒ keI
njrW iv`c srkwrI p®cwr kwrn Aqy ieMdrw ny ny sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW Aqy srdwr mhIinAW qk mukwblw dyx dy Xog sn[ hux
gWDI Aqy kWgrs dIAW cwlW kwrn S`kI sn[ gurcrn isMG tOhVw ƒ slwh id`qI ik is`K sMq jrnYl isMG ƒ jnrl subyg dI loV sI[
ies qrHW dy hwlwq iv`c iek hor ik®SmeI bu`DIjIvIAW dI sBw bulweI jwvy Aqy srkwr jnrl swihb kuJ mhIny pihlW idl dy dOry
AwgU auBirAw[ ieh dmdmI tkswl dy sMq vloN ihMdU mn ij`qx leI is`KW ƒ blI dy bkry kwrn Krwb hoeI ishq suDwrn leI dyhrw
Aqy AwgU sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly sn[ auh bxwey jwx leI Kqrnwk hwlq pYdw krn dI dUn vwly Awpxy Gr iv`c rih rhy sn pr
inrC`l, smrpq, bygrj, suAwrQhIx, Afol, srkwrI kIqI bwry ivcwr vtWdrw kIqw jwvy is`K p®cwr leI auQy vI lgwqwr mIitMgW krdy
Atl, Krw, bybwk Aqy byiJjk AwgU sI[ ausdw qW ik ies hwlq dw mukwblw kIqw jw sky[ rihMdy sn[ sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW
ieko hI ih`q sI, is`K kOm (Kwlsy) dw ihq[ jnrl subyg isMG ny p®is`D is`KW Aqy syvw- vlo ByijAw igAw iek Kws hrkwrw mwrc
jdoN auh DoKwdyhI vwlI kWgrsI rwjnIqI auqy mukq POjI is`K APsrW ƒ s`dw p`qr iqAwr 1984 dy A`D iv`c aunWH 'kol dyhrwdUn phuiM cAW
hmlw krdy qW Aksr SbdW dI cox iv`c krky Byjx leI idn rwq iek kr id`qw Aqy Aqy sMqW vloN jnrl swihb ƒ AMim®qsr ivKy
byqrs ho jWdy[ auh bybwkI nwl d`sdy ik ikvyN
is`K Shwdq [ 29 [ jUn, 2009
aunHW dI loV pYx dw sunyhw id`qw[ dyhrwdUn pnwh lYx dI slwh id`qI[ pr dmdmI tkswl swk-sbMDIAW ƒ hirmMdr swihb qoN bwhr
iv`c ishqXwbI qoN bwAd jnrl swihb Aqy dy mu`KI ies qrHW dI slwh ƒ ikvyN mMn skdy jwx Aqy ipMf vwps jwx leI jor pwieAw[
aunWH dI pqnI vloN hjUr swihb jwx dI Xojnw sn jd ik ieh slwh Awpxy Awp iv`c swry swk-sbMDI gurU Arjn dyv jI dy ShIdI
bxweI sI ikauNik sI.bI.AweI. dy kys iv`coN ivhwrk sI[ ieMdrw ies bwry jwxU sI Aqy aus idhwVy dy sbMD Ardws krn leI Awey sn jo
brI hox leI aunHW dI pqnI ny hzUr swihb ny Awpxw ihswb ikqwb lgw ilAw hoieAw ik cwr jUn ƒ sI[ ienHW vloN hirmMdr swihb
ivKy Ardws krvwaux dI s`uK su`KI sI[ pr sI[ smW Awaux auqy sMq (jrnYl isMG jI) qoN gurUsr ivKy gurU hirgoibMd swihb jI dy
jnrl swihb ny ies p®ogrwm ƒ iekdm bwbw dIp isMG jI dy pd-icMnW auqy clidAW sQwn qk jwx vwlI slwnw cONkI sbMDI p®bD M
mnsUK kr id`qw[ aunHW ibnW iksy dUjI soc dy hoieAw ShIdI dyx dI cox kr cu`ky sn[ ieQy krny sn[ gurU gM®Q swihb dI svwrI smyq
(Aqy BwvyN auh pUrI qrHW ishqXwb nhIN hoey do prMprwvW dw sumly hoxw sI[ iek pwsy mhwn cONkI iKAwlw ipMf ivKy rukdI sI ij`Qy jnrl
sn) AMim®qsr jwx dw PYslw kr ilAw[ ieh dmdmI tkswl dy muK ` I sn Aqy dUjy pwsy 250 swihb dI mwqw jI vloN ipMf dIAW sMgqW dy
aunHW vloN dyhrw dUn iv`c bxwey aus Gr ivc swl pihlW m`sy rMGV dw isr v`F ky Awpxy sihXog nwl cwh-pwxI dI syvw dw p®bD M krnw
ibqwey AwKrI idn jo aunHW syvw-mukqI ipCoN nyjy auqy tMg ky lY jwx vwly BweI mihqwb sI[ mwqw jI ny ipMf dIAW sMgqW dy sihXog
pUjw-pwT kridAW hoieAw SWq ijMdgI ibqwaux isMG dw vwrs sI[ nwl ies vwr vI pUry p®bMD kIqy sn pr
dI ie`Cw nwl bxvwieAw sI[ ies smyN dOrwn ieMdrw gWDI AwpxI Kyf hjwrW sMgqW jo ies slwnw idhwVy ƒ mnwaux
AMim®qsr ivKy phuc M ky auh srkwr vloN aus vloN bxwey inXmW Anuswr Kyf rhI sI[ leI drbwr swihb phuMcIAW swFy nON vjy qoN
drbwr swihb au`qy hmly dy ivru`D rwKI leI ihMdAU W dIAW BwvnwvW ƒ is`KW Aqy Kws krky pihlW bwhr nw inkl skIAW Aqy drbwr
pYNqVy bxwaux iv`c ru`J gey[ aunHW ny rwKI hirmMdr swihb auqy hmly dI sUrq ivc swihb dy AMdr hI Ps geIAW[ hjwrW sMgqW
dIAW pYNqVybwjIAW dI isrjxw ies qrHW kIqI BVkwaux dI pUrI iqAwrI kr leI geI sI[ qwkq dI BuK ` I ieMdrW Aqy aus dy cmicAW vloN
ik drbwr swihb Awaux vwly SrDwlUAW qoN ckrwqw ivKy kmWfo hmly dI irhrsl kr kIqy gey kqlyAwm ivc ShId ho geIAW[
lukIAW rihx Aqy nwl hI ieh rwKI dI rhy sn[ is`K mwx auqy krVI s`t mwrn leI is`KW ny kOmI ShIdW dI prMprW ƒ ShIdW dw
XojnwbMdI p®BwvSwlI vI hovy[ ies smyN auh jUn 1984 iv`c POj bulw leI geI sI[ POj dy iek hor jQw ByNt kIqw[ sMq jrnYl isMG
Awpxy pUry rMg iv`c sn[ AwpxI kOm dy syvw AwgUAW ƒ iDAwn nwl cuixAw igAw[ jnrl iBMfrWvwly, BweI AmrIk isMG Aqy jnrl subg y
iv`c ah AwpxI jwn dI bwjI lwaux jw rhy suMdrjI BwvyN POj dy muKI sn pr lYPtInYNt isMG Aqy hor bhwdr XoiDAW jo hirmMdr swihb
sn[ aunWH AMdr hmySW jMg ƒ ipAwr krn dw jnrl r.s. idAwl ƒ kwrvweI dy kmWfr Aqy is`KW dy mwx dI rwKI leI lVy sn Awid
ierwdw sI Aqy jMg dy mYdwn ivc jwn dyx dI vjoN Bwrq srkwr ny v`fy p`Dr auqy mShUrI vloN AwpxI ijMdgI dw AwKrI kWf Kqm hox
aunWH AMqrIv ie`Cw sI[ gurAU W dI piv`qr hwjrI id`qI[ BwrqI mIfIey ny v`fI p`Dr auqy p®cwr dy nyVy sI[ hjwrW SrDwlU POjI kwrvweI iv`c
iv`c jwn vwrn dI aunHW dI id`lI qmMnw sI[ kIqw ik POjI is`K APsrW vloN drbwr swihb jwnW gvw cuky sn Aqy jo bcy sn BwrqI
kOm dI syvw kridAW jwn vwrn dI fuG M I ie`Cw auqy kwrvweI dI ihmwieq kIqI hY[ myjr srkwr dIAW jylW iv`c sV rhy sn[ pr is`K
dI pUrqI leI hirmMdr swihb Aqy Akwl kuldIp isMG brwV jo ik isrP nW dw is`K ieiqhws iv`c ie`k nvW kWf hwly hor SurU hox
qKq swihb qoN v`D ky hor ikhVI QW ho skdI sI, Srwb Aqy isgrtnoSI dw SukIn sI, gYr- jw irhw sI[ nIlw qwrw swky qoN bwAd hjwrW
hY[ auh Awpxy hoTW au~qy gurU goibMd isMG A`gy is`K AOrq nwl ivAwihAw hoieAw sI, ƒ is`K nOjvwnW ny Kwilsqwn iek DrqI ijs ƒ
‘dyh isvw vr moih’ dI Ardws kridAW smyN idAwl smyq hmly dI kwrvweI dy kmWfrW is`K Awpxw mMndy sn, leI sMGrS iv`c
dy ivrùD ibnHW Q`ikAW Awpxy kwrj iv`c lIn vjoN invwijAw igAw[ igAwnI zYl isMG ijsny ShIdIAW p®wpq kIqIAW[ iek Aijhw QW ijQy
rhy[ pihlW vI, hryk jMg lVn smyN aunHW POjI kwrvweI sbMDI kwgjI kwrvweI auqy auh AwpxI iksmq dy mwlk bnxw locdy sn
hmySw ieh Ardws kIqI sI[ POj iv`c jrnYl dsqKq kIqw Bwrq dw rwStrpqI sI[ pMfqwxI Aqy ijs ƒ auh ieMdrw Aqy rwjIv gWDI vrgy
huiM dAw auh Awpxy ivroD bwry hmySW cyqn M rhy ikMnI clwk sI[ aus ny hryk cIz ƒ pihlW hI AsUlW dy k`cy Aqy qwkq dy BuK` y ihMdU rwjnIqkW
sn[ hux aunHW dI mdd vwsqy 200 qoN vI G`t nIXq kIqw hoieAw sI[ iek Aqy do jUn ƒ dy SoSx qoN bcwauxw cwhuMdy sn[
Kwlsy sn pr ieh Awm nOjvwn nhIN sn[ brwV ny Kud SrDwlU dy rUp iv`c hirmMdr is`K audoN q`k Arwm nwl nhIN bYTxgy
ieh Awpxy kwj ƒ pUrI qrHW pRxwey hoey sn swihb dy AMdr jw ky is`KW vloN kIqy gey jdoN qk auh Awpxw Gr p®wpq nhIN kr lYNdy
Aqy smW Awaux Awpxy AwKrI swh qk lVn rwKI-p®bMD dw jwiejw ilAw Aqy Awpxy auc ijQy aunWH dIAW Awaux vwlIAW nslW AjwdI ƒ
dw mwdw r`Kdy sn pr jnrl swihb jwxdy APsrW ƒ d`isAw ik kwrvweI pUrI krn leI mwx skx Aqy lokqMqrI smwj dI KuSI p®wpq
sn ik ieMny Coty gru`p nwl Aqy bhuq QoVI isrP Cy ku GMitAW dw smW l`gg y w[ iqMn jUn ƒ kr skx[ l`KW is`KW dI kurbwnI ƒ AjweIN
mwqrw iv`c swDnW nwl auh Aiq qwkqvr swFy nON vjy AMim®qsr Aqy swry pMjwb ƒ sIl nhIN jwx id`qw jwvygw[ vwihgurU dI imhr
BwrqI POj au~pr BwrI nhIN sn pY skdy[ ies kr id`qw igAw Aqy hirmMdr swihb dy AMdr sdky is`K kuknUs AwpxI rwK ivcoN muV auBr
krky aunHW is`K pMQ dy kwj Aqy sMGrS ƒ Awaux Aqy bwhr jwx auqy pwbMdI lgw id`qI ky au~cI aufwrI lwvygw[ auh idn dUr nhIN hY
lgwqwr jwrI r`Kx leI sMq jrnYl isMG jI geI[ swFy A`T vjy jnrl subg y isMG ny Awpxy jdoN swfy ShIdW dw KUn rMg ilAwvygw[
ƒ Akwl qKq C`f ky iksy dUjy mulk iv`c irSqydwrW, ƒ AwpxI mwqw jI, pqnI Aqy dUjy Anuvwd: fw. jsbIr isMG
is`K Shwdq [ 30 [ jUn, 2009
mulwkwqI: surjIq isMG gopIpur

BwrqI mIfIAw
id`lI dI bu`kl ivc bihMdw irhw hY:
jspwl isM G is` D U
s. jspwl igAw[ iPr XU.AYn.AweI. ny myry q`k phuc
M kIqI[ dy p®sY ibAwn AwauNdy, auh ibAwn swry dy swry
isMG is`DU iPr ies dy cMfIgVH dPqr vwilAW ny myrI auhI huMdy ijhVy ibAwn Bwjpw jW kWgrs dy
p`qrkwrI dy id`lI mu`K dPqr ivKy ieMtrivaU p`kI kr huMdy sI ik dyS dI eykqw qy AKMfqw ƒ Kqrw
Kyqr iv`c id`qI[ id`lI vwilAW ny myrI cox kr leI[ do hY vgYrw vgYrw[ ies qrHW dy svwl mYƒ hmySw
jwixAw-pCwixAw nW hY[ auh ^br eyjMsI g`lW ienHW ny dyKIAW....ik srdwr cwhIdw, p`g AOKw krdy rihMdy auQy p`qrkwrI dy idnW 'c,
XU.AYn.AweI. (XUnweIitf inaUz AwP ieMfIAw) vwlw cwhIdw ijhVw AMdr drbwr swihb dy SurUAwq ’c vI[ eykqw qy AKMfqw qoN mqlb
Aqy ‘d ieMfIAn AYksp®s Y ’ dy sInIAr p`qrkwr jw sky qy ies kwrn myrI XU.AYn.AweI.ny ijhVI kI hoieAw? mYN keI kimaUinstW ƒ pu`C vI
rih cu`ky hn[ 1982 ivc Drm Xu`D morcy dI CotI-motI Srq sI, auh vI mMn leI[ ies lYNdw hudM w sI, ik kimaUinstW dy muqwbk ijhVw
Kbr swr leI S®I drbwr swihb (AMim®qsr) inXukqI qoN bwAd mYN iPr AMim®qsr AwieAw bMdw ey, AwdmI ey, ivAkqI ey, auh kyNdr ey,
ivKy ivSyS izMmyvwrI lweI geI ijs dOrwn qy ies qoN pihlW myry kol ieMfIAn AYksp®Ys ausdI AzwdI dw mslw ey, AwriQk p`K qoN
aunWH p`qrkwrI nwl juVy smuc
` y vrqwry ƒ AMdroN vwlw pMjW swlW dw qjrbw sI[ auhdI rotI dw mslw ey, ivcwrW dy p®gtwvy dw
vyiKAw hY[ ies ivSyS mulwkwq iv`c aunHW ny svwl: XU.AYn.AweI ’c qusIN ikMnw smw mslw ey, ausdI rwjsI AzwdI dw mslw ey,
p`qrkwrI jIvn dy Awpxy kImqI qjribAW ƒ rhy? iesƒ dyS dy iksy iK`qy nwl ikvyN joVogy qusIN
sWJw kIqw hY[ ies qoN ielwvw aunWH smuc` y is`K ik ies dI ieh piv`qrqw hY[ ies qrHW ieh
jvwb: 25 swl, ijsdy ivcoN mYN 4
sMGrS dOrwn mIfIAw vloN inBweI geI BUimkw swrI g`l cldI rhI sI pr mYƒ lgdw sI
swl AMim®qsr lwey qy bwkI id`lI iv`c[
sMbD
M I lukvIAW s`cweIAW ƒ aujwgr kIqw hY[ ies dw kwmryfW kol juAwb vgYrw nhIN ey, myry
svwl: is`K ivcwrDwrw v`l Awaux qoN
svwl: p`qrkwrI dy Kyqr ƒ cuxn dw ijhVy purwxy Xwr-dosq huMdy sI, jwx-pCwx
pihlW quhwfw iks ivcwrDwrw v`l JukwA sI
ikvyN sb`b bixAw? vwly hudM y sI, auh myry qy it`pxIAW krdy rihMd[y
jW ikhVy ivcwrW ƒ AwdrS mMndy sI?
jvwb: p`qrkwrI dw Kyqr mYN ies ie`QNo qk ik gurcrn isMG jo loNgOvwl dy nwl
jvwb: dyKo, audoN dI swfI swrI pIVI hud
M w sI Aqy pihlW kwmryf hud M w sI pr ausdw
kwrn cuixAw, audNo nOkrIAW lYx dI aumr 27
ijhVI XUnIvristIAW, kwljW 'c pVdI sI, koeI isDWqk p`Dr nhIN sI.....aus ny myry ielwky
ku swl huMdI sI[ pVweI iv`c jdoN 4-5 swl dy
K`by p`KI ivcwrDwrw qoN p®Bwivq sI[ K`by p`KI dy keI bMidAW ƒ ikhw ik Xwr ieh Awpxw
vkPy qoN bwAd dubwrw kwlj iv`c dwKlw lYx
ivcwrDwrw dw mqlb hY ik quhwfy kol Kws bMdw huMdw sI, sMqW v`lo JukwA kr igAw[ auh
qoN bwAd mYN AYm.ey.(ieMgilS), iPr jrnilzm
iksm dw ‘ivcwr’ bixAw hov[y AmlI rUp 'c bMdy myry kol Awey[ mYN aunWH ƒ AwiKAw ik qusIN
dI ifgrI kIqI[QoVw ijhw mYN K`bI p`KI kwrkun
M
kI ho irhw, qusIN aus nwl joV ky QoVw ijhw myry nwl drbwr swihb jwieE qy sMq loNgOvwl
irhw qy ies swry c`kr ’c myrI aumr 27 qoN
qrk ’qy lw ky socdy ho, ikhVw glq ikhVw kol ijhVy bMdy ny, s`qw p®wpq krn leI AwauNdy
t`p cu`kI sI[ p`qrkwrI hY nhIN sI audoN swry
shI ey[ jdoN iPr mYN AMim®qsr iv`c is`K ny, dUjy pwsy ijhVy bMdy Aw rhy ny lVn leI
ikqy[ mYN p`qrkwrI bwry puiCAw lokW ƒ ik kI
jIvn jwc ƒ nyiVEN dyKdw irhw, iks iksm AwauNdy Aw qy qusIN aunWH dI vyS-BUSw, k`pVy joS
krIey? iksy ƒ kuJ nhIN sI pqw[ iek`lw
dy lok Aw ky juVn lgy ny nwl, kI ivcwrDwrw KroS dyK lau ik ikhVy eImwndwrI nwl AwauNdy
kuldIp neIAr Awaudw huMdw sI, ivBwg dw
ey.....rozwnw jdoN lYkcr hox lgy qy ivcwr hn ik ikhVy v`fIAW kwrW 'c bYT ky ieQy
muKI bxwieAw ausƒ, koeI tIcr nhIN sI hud M w[
crcwvW hox lgIAW ivcwrDwrw qy is`K ieiqhws AwauNdy Aw qy s`qw leI AwauNdy Aw[ jy qusIN
ies qoN bwAd mYN ieMfIAn AYksp®Ys ivc
’qy..... iPr ausdy nwl myrI iek iksm dI mwrksvwdI ivcwr dy AwDwr qy vI vyKo ik
p`qrkwr dy qOr ’qy inXukq hoieAw[ aus vyly
isKlweI huMdI rhI[ aus coN mYƒ lgdw irhw ijhVy s`qw leI bMdy KVy ny, AsIN qW s`qw vwly
ies AKbwr ny cMfIgVH AYfISn SurU kIqw sI
ik kimaUinstW ny bhuq g`lW glq kIqIAW[ bMdy dw ivroD krnw[ mYƒ keI bMidAW ny ic`TIAW
qy kuldIp neIAr iesdw sMpwdk huMdw sI[
auh kihMdy rhy ik is`K ivcwrDwrw dw ijhVw vI pweIAW ieQoN XUnIvristI qoN ik qMU ikQy jw
cwr-pMj swl mYN biTMfw hYfkuAwtr irhw,
ienklwbI pihlU AsIN vrqWgy, dUjy dy AsIN KVw hoieAw[ Asl 'c auhnW dI swrI isAwsq
aus qoN bwAd auQy morcw SurU ho igAw sI ’82
ivroD 'c hW[ auh ienHW dohW pihlUAW ƒ v`Krw- styt dI syvw ’c lgI rihMdI sI, aunHW dy h`k
dy iv`c[ ijhVw myry qoN pihlw XU.AYn.AweI.
v`Krw krky dyKdy sI[ mYƒ ligAw ik ieh 'c BugqdI sI[ ies qrHW jdoN mYN drbwr
’c kMm krdw sI auh hrbIr isMG BMvr sI[
iblkul iehnW dI glq soc hY[ hux qW mYƒ swihb igAw qW sMq jrnYl isMG dy ivcwrW
iksy Kws kwrn krky aus ny XU.AYn.AweI. dy
iblkul lgdw ik jy koeI ienklwbI huMdw, nwl myrw K`bp y K
` I JukwA hOlI hOlI Kurdw igAw[
dPqr jwxw bMd kr id`qw qy dPqr bMd ho
smùcy rUp 'c hud
M w hY, nhIN qW hud
M w nhIN[ ienW svwl: qusI ividAwrQI jIvn 'c K`by
is`K Shwdq [ 31 [ jUn, 2009
p`KI ivcwrDwrw dy srgrm kwrkMn u dy rUp 'c gey sI imlx auhƒ[ fWg ny kihxw ik dlbIr ikauNik ieh ijhVw mIfIAw hY, swrw pMj
U IvwdI
ivcry jW vYsy hI iesdw Asr sI jW ies nwl bdl igAw, Awh ho igAw[ mYN iek vwr aus ƒ jW srmweydwrI dw mIfIAw[ ies dw pYNqVw
sihmqI sI? imilAw sI, bwAd iv`c imilAw nhIN kdy aus iehI irhw ik ibjns clwauxw qy nwl hI
jvwb: ivcwrDwrk sihmqI qoN v`D ky ƒ, kdy irport nhIN kIqI pr p®Ys vwly swry sUcnw ƒ Awpxy kwbU iv`c ilAwauxw[ aus sUcnw
vI sI[ mYN srgrm kwrkuMn dy qOr qy vI kMm Aw ky ausƒ imldy[ aunWH dw nzrIAw qkrIbn qy kwbU leI srkwr vI mdd idMdI sI[
krdw sI[ swDwrn p`Dr qoN auq` y muhrlI kqwr aus vyly rwj krdI kWgrs pwrtI nwl juiVAw
mukdI g`l qW ieh hY ik mIfIAw hI
iv`c sI pr auh vI mYƒ l`gx l`g ipAw sI ik huMdw sI[ auh is`K lihr ƒ ieho kihMdy ik
jdoN pMjU IpqIAW dw, ieh ikvyN nkslbwVIAW
ieh clygw nhIN, iesy krky mYN iPr p`qrkwrI ieh dyS ƒ qoVn dI lihr hY[ dI mdd krygw, pMj U IpqIAW ivruD` qW auh lVdy
v`l muV igAw[ mYƒ audo Aihsws ho igAw sI svwl: qy nkslbwVI lihr nwl juVy Aw[ hux jy qusIN A`j dI qrIK iv`c jy qusIN
jdoN mYN pitAwlw C`f ky igAw sI[ mYƒ ieh sI AwgUAW dw......? ieMgilS it®ibaUn dyKo qW aus dy iv`c 8 kwlm
ik ieh ienklwb ilAwaux dI g`l ijs qrIky jvwb: nkslbwVI lihr bwry do g`lW dy bYnr hYflweIn hY, ik pihly pVwA dIAW
nwl krdy Aw, ieh A`gy vDygI nhIN, ies ' iek mYN bldyv vwlI g`l dw ijkr krnw votW peIAW 124 sItW leI 15 stytW iv`c,
kwrn mYN C`f igAw qy kuJ dyr bwAd AKbwr cwhuMdw hW[ kwmryf bldyv isMG ijhVw ienHW ivcoN 3 stytW iv`c GtnwvW vwprIAW
ivc lg igAw[ AMim®qsr ivc mwirAw igAw sI, ipMf auhdw hn, iek qW JwrKMf, CqIsgV qy ibhwr iv`c
svwl: is`K ivcwrDwrw nwl juVn dw nyVy sI[ auh in`jI ivroD iv`c mwirAw igAw sI qy kùl 18-19 bMdy mwry gey, ausƒ mIfIAw ny
kI kwrn bixAw? ipMf dy iv`c.....jdoN mwirAw igAw, aus qoN ieauN pyS kIqw ijvyN bhuq hI v`fI g`l ho geI
ipCoN kuldIp DwlIvwl myry kol AwieAw[ audo hovy ijhVI A`j q`k iksy ny suxI nw hovy[
jvwb: dyKo, pihlI g`l qW ieh hY ik
auh vI sI.pI.AweI. (AYm.AYl) dy nwl sI[ ikauNik aus ƒ dihSq dy rUp iv`c ieh swrw
is`K ivcwrDwrw nwl juVn dw sB qoN pihlw
ausny mYƒ AMim®qsr Aw ky ikhw ik Awh g`l kuJ pyS krnw cwhud M y Aw[ ijhVI nw-brwbrI
kwrn pirvwrk ipCokV sI[ mYƒ bhuq ijAwdw
hoeI ey.....AsIN pqw vgYrw kIqw......swƒ pqw hY......AwriQk p`Dr ’qy.... ausdy ivcoN sm`isAw
joVn dy iv`c p`qrkwr dlbIr isMG BwjI hurW
sI ik ieh AwpsI qkrwr iv`c hoieAw sB ikqy qyjI nwl inkl AwauNdI hY ikqy nhIN hY qy
dw bhuq v`fw h`Q hY[ mYN aus vyly ‘ieMfIAn
ku`J[ bldyv pihlW myry kol vI AwauNdw huMdw aus iksm dI nkslbwVI sm`isAw hY[
AYksp®s Y ’ leI kMm krdw sI, auh ‘it®ibaUn’
sI, auhI bMdw sI.pI.AweI. (AYm.AYl) dw v`fw nkslbwVI sm`isAw ƒ audNo vI iehnW ny bhuq
leI krdy sI.....auh mYQoN kwPI v`fy sI aunHW
AwgU sI, mwirAw igAw[ qy swƒ pqw l`gw ik BYVy qrIky nwl ilAw sI[
idnW iv`c AsIN swry bVw siqkwr krdy sI
aunHW dw[ auh vI pihlW K`by p`KI ivcwrDwrw aus ƒ iksy KwVkU gru`p jW PYfrySn ny nhIN svwl: drbwr swihb Awaux qoN pihlW
nwl rhy, aunHW kol Kws iksm dw nzrIAw mrvwieAw, ausdI AwpsI rMijS kwrn sB sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW bwry quhwfy kI
vKryvW krn dw ivkisq hoieAw[ auh bhqu kuJ hoieAw[ ieh vI PYslw ho igAw ik AwpW ivcwr sn?
suhxy qrIky nwl swrI g`lbwq dw vKryvW krky ies g`l ƒ ieQy hI d`b dyxw, hux AgWh nI jvwb: sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW
dsdy rihMdy qy aunWH biTMfy iv`c hI myrI ivcwr g`l krnI[ pqw nhIN ikhVw AwieAw, ausny bwry myry ivcwr cMgy nhIN sI pihlW[ AsIN
BUmI iqAwr kr id`qI sI ik Awh g`lbwq hY cMfIgVH jw ky p®Ys kwnPrMs kr leI, auQy
ieMJ lYNdy sI ik koeI sMq p®cwr kr irhw ijvyN
swrI.....pihlW sMqW dw nW suxn ƒ iqAwr nwArw lw id`qw igAw ik 'golI bdly golI'[ mYN
p®cwr krdy huMdy sI[ aus dI bhuq cVq hY[
nhIN sI pr iPr jdoN aunW dI sMgq 6-7 mhIny smJdw ik audoN dy nkslI grùp sI.pI.AweI pr myry hmdrdI vwly iksy iksm dy ivcwr
rhI biTMfy iv`c aus qoN kwPI sp`St hoieAw[ (AYm.AYl) dy jo kwmryf sI auh srkwr dy jwl
nhIN sI, dlbIr isMG Awaux qoN pihlW[ dlbIr
isAwsI qOr qy vI auh bVy mwihr sn[ iv`c Ps gey[ ausny iPr aunHW dy keI bMidAW
isMG dy Awaux nwl myry drbwr swihb jwx qoN
ƒ bMdUkW vI id`qIAW[ pr ieh sI.pI.AweI. pihlW vI myry ivcwr hW-p`KI ho gey sI, kwPI
svwl: Drm Xu`D morcy p®qI K`by p`KI
(AYm.AYl) dw iek grùp sI, swry grùp nhIN
AwgUAW dw kI rv`eIAw sI? h`d q`k[ mYN auhnW ƒ QoVwH ijhw hW-p`KI nzrIey
sI[ aus grup ` dw rol bVw mwVw irhw[ qy BwvyN
qoN dyKxw SurU kr id`qw sI[ drbwr swihb jw
jvwb: ie`Qy dyKo sI.pI.AweI. dw nyqw bySk is`DI lVweI ienHW dy iek-A`Dy bMdy dI ky mYN iPr qyjI nwl aunHW dw swrI glbwq coN
sqpwl fWg huMdw sI, Asl iv`c mYN ausƒ hoeI Aw pr aunW ny ivcwr bxwaux dy iv`c
dyiKAw ik ieh lihr ijhVI iek BwrqI
AwrIAw smwjI smJdw sI, hux vI[ hryk p®s Y QoVw ijhw glq Asr pw ky styt dI mdd
styt dy ihMdU-rwStr dy sMklp ƒ bhuq v`fI
vwly ny Aw ky, ieQoN vwly qy id`lI vwly ny aus ƒ kIqI ies qrIky nwl [ cuxqO I hY, rwjsI cuxq O I hY ijsƒ BwrqI styt
ieMtrivaU krnw, auhdy ibAwn lYxy, aus ƒ
svwl: nkslbwVI lihr jo ik J`l nhIN rhI, ies dy ivroD ƒ auh kuclxw
iPr srkwr ny sikauirtI dy id`qI sI[ aus ny
hiQAwrbMd lihr sI, bwry mIfIAw dI kI cwhudM I hY[ muF
` ly rUp iv`c ausƒ ieh lgdw sI
hmySW dyS dI eykqw, AKMfqw dy nukqy qoN ausny
phuc
M sI aus vkq? ik BwrqI styt leI Kqry dI GMtI hY ieh[
bolxw[ mYƒ hmySw lgdw ik ieh ikhVw
nzrIAw hoieAw[ pihlW auh qy BwjI dlbIr jvwb: dyKo nkslbwVI lihr bwry svwl: quhwƒ lgdw sI ik sMq jrnYl
isMG iek`Ty kMm krdy rhy sn[ BwjI vI h`t mIfIAw dI jo phuMc hY nkslbwVI lihr dw isMG iBMfrWvwly ie`k v`fw ieiqhws isrjxgy?
BwrqI mIfIAw ny qW ivroD kIqw hI kIqw hY
is`K Shwdq [ 32 [ jUn, 2009
jvwb: kwPI h`d q`k lgx lg ipAw ies prdy Q`ly ijAwdw dyr q`k kMm nhIN kr iksm dw nzrIAw p`kw ho jWdw hY, Kws iksm
sI, mYN jdoN igAw, 1983 dy AKIr qk auhnW skdy[ burkw qusIN p`qrkwrI dw pw ky, kMm dw rwh ijhw bx jWdw hY ijvyN puils vwlw
dI sKSIAq, k`d bu`q, auhnW dI phuMc bhuq dUjw krnw[ koeI AiDkwrI hY, puils dy mihkmy iv`c BrqI
v`D geI sI qy sMqW dw p®Bwv, sMqW dI pkV mYƒ ieh hmySw irhw ik mYƒ styt vloN ho igAw, qkrIbn puils dw iek qOr qrIkw,
aus smyN v`D geI sI[ jW puils vloN ieho ijhI prySwnI vwlI g`l ho iek ivvhwr hY ausy ƒ vrqygw auh bySk ` auh
svwl: qusIN sMq jrnYl isMG jI dI skdI Aw qy auh hox dIAW sMBwvnwvW vI rhIAW, cwhudM w hovy jW nw cwhud
M w hov[y jy Prj kro auh
sKSIAq ƒ ikvyN lYNdy sI? do-cwr sMBwvnwvW bxIAW vI[ aus dy iv`coN puils dy qOr qrIky dy ivruD ` jwvygw qW sm`isAw
iek sMBwvnw qW ieh rhI ik s®I drbwr swihb AwauNdI rihxI hY jW qr`kI nw hovygI[ ieQoN
jvwb: dyKo sMqW iv`c iek g`l dUjy
qy hmly qoN ipCoN jy myry qy puils dw ryf q`k ausƒ k`Fx dI vI sMBwvnw vI ho jwvygI[
AkwlI dl qoN v`KrI sI..... sMq keI vwrI
hoieAw qW iksy p®Ys ny myrw swQ nhIN id`qw[ iesy qrHW p®Ys dy ivc vI bMidAw dI Kws
styj qy kihMdy huMdy sI ik quhwƒ DoKw dy ky
iPr auQy jnrl gOrI SMkr sI.....audNo mYN iek iksm dI GwVq kr idMdy ik qusIN ieh krnw,
ivcwly nhIN C`fWgy[ iek pihlW AkwlI dl
Kbr ByjI sI, auhdy qy auh bVw AOKw hoieAw auh nhIN krnw[ ieQy hrik®Sn isMG kwhloN
iv`c Kws krky irhw ik ijhVy bMdy isAwsI
qy ky. pI. AYs. ig`l qW Cotw sI..... fI.AweI.jI... hud
M w sI ijhVw mr igAw, ijsdw muf M w vI mwr
qOr qy Awpxw Pwiedw lYx dy leI isry qy jw ky
ieh bYTw sI[ audNo iehnW ny mYƒ ilAWdw, iek ’qw sI[ auh swƒ rojwnw jwxkwrI idMdw huMdw
smJOqw krdy rhy qy ieh pMjwbI sUbw lihr
bMdw p`qrkwr nhIN AwieAw myry nwl[ qIjI sI p®sY ƒ koqvwlI dy iv`c[ auh AYs.pI. (istI)
iv`c bhuq vwrI hoeAw..... sMq Pqih isMG ny
Gtnw sI jdoN BwrqI POj dy SrwbI POjIAW ny sI[ auhny roj swƒ d`sxw ik qrnqwrn dy
vI ieMj kIqw......mwstr qwrw isMG ny vI[
nyVy dy ipMf iek pwxI lwauNdy lVky dy kys k`t Plwxy pùl 'qy, jMifAwlw gurU dy PlwxI nihr
sMq ienHW dy nW ley ibnw kihMdy huMdy sI ik
id`qy sn, aus dy iksy irSqydwr ny puils kol dy pul qy puils nwl muTByV iv`c ieny 'A`qvwdI'
AsIN hux ijhVI lVweI hY, ausƒ isry lw ky
AYP.AweI.Awr. drj krvw id`qI[ auh mwry gey, auhnW koloN ieny hiQAwr PVy gey
C`fWgy, ivcwly nhIN C`f ky jwvWgy[ qy auhnW dI
AYP.AweI.Awr dI mYN Kbr bxw id`qI[ sdr vgYrw[ ieh auhnW dI im`QI BwSw huMdI sI[
ieh vcnb`Dqw sI.....auh JlkdI vI
Qwxy iv`c AYP.AweI.Awr drj krvweI sI[ AsIN cup ` krky swrw kuJ ilK idMd[y iek vwrI
sI.....g`l-g`l ’qy aunWH dw eImwndwr rihxw[
ies dI Kbr ‘ieMgilS it®ibaUn’ ny mùK pMny mYN brijMdr isMG hmdrd jo ik aus vyly auQy
AsIN audoN hI kihx lg pey sI ik bwbw bMdw
qy CotI ijhI lgw id`qI qW AwrmI vwly bhuq AwieAw sI, mYN ikhw ik qusIN mwlk ho AKbwr
isMG bhwdr qoN bwAd jo koeI v`fI sKSIAq
AOKy hoey qy mYƒ bhwny nwl mYƒ dPqr coN lY dy, qusIN qW G`t qoN G`t ijhVw puils dy
is`KW ƒ imlI ey qW sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly
gey c`k ky qy aus mOky id`lIEN iek p`qrkwr ibAwnW ƒ ‘ienvrtf kOimAW’ iv`c pwieAw
hn[
XU.AYn.AweI. vloN AwieAw hoieAw sI ijhVw kro qW auh ies qrHW lgy ik ieh puils dw
svwl: XU.AYn.AweI. dw quhwfy p®qI kI hY, AsIN nhIN kihMdy, swfw AKbwr nhIN
bMgwlI sI myry nwl mdd leI[ XU.AYn.AweI. ny
vqIrw irhw jdoN ausƒ pqw l`gw ik qusIN kihMdw[ auh g`l bwqW iv`c auQy sihmq ho
ByijAw sI dPqr qoN[ auh kihMdw clo mYN vI
bwkI p®Ys nwloN h`t ky kMm krdy ho? igAw sI pr ies ny kIqw kuJ nhIN... ies
quhwfy nwl cldW, ausƒ ieh sI mYN AwrmI dw
jvwb: XU.AYn.AweI. vwly vYsy kwPI qMg kMtonmYNt dyK lvWgw[ auQy AwrmI ieMtIlYjYNs krky aus dy ibAwnW ƒ ausy qrHW pyS kIqw
krdy rhy[ pihlI g`l, myrI koiSS hud M I sI ik dw bMdw sI, auh bVw AOKw hoieAw, bhuq kuJ jWdw sI, iehI p®Ys dI iek Kws iksm dI
mYN ilKx vyly ijhVI irporitMg krdw sI, auh aultw-is`Dw boilAw qy iPr auh kudrqI ijhVw kMfISinMg kihMdy hW[ auh p®Ys iv`c kMm krn
kwPI h`d q`k TIk krn dI koiSS krdw sI[ bMgwlI p`qrkwr sI, ausny ikhw ik jy quhwƒ vwly bMidAW dw mwnisk qOr ’qy kMm krn dw
TIk ies qrHW huMdI sI ik is`KW dy pwsy qoN koeI sm`isAw hY qW mY TIk kr idMdw hW, mYN qOr qrIkw ies qrHW dw bxw idMdy sI[ ies dy
glq qW hud M I nhIN sI, Asl iv`c sMq loNgovwl hYf AwiPs qoN AwieAW[ auh auhdy nwl g`l ivc bhuq hI izAwdw socx vwlw jW sMvd y nSIl
qy srkwr glq ilKvwauNdI huMdI sI[ ijhVy krn l`g pey[ clo ies nwl siQqI QoVI bMdw auh socdw sI Awh Sbd glq jW Awh
p`qrkwrW aùqy hmly hoey Aw, aunWH qoN srkwr, ijhI h`l ho geI[ so ieh 3-4 v`fy mOky hoey glq hY.....Awm bMidAW ƒ qW pqw hI nhIN
puils jW eyjs M IAW glq-mlq g`lW ilKvwauNdy Aw mYN mn bxw ilAw sI ik ieh nhIN khwauxw lgdw sI p®s Y vwilAW ƒ[ swƒ keI bMidAW ƒ
rihMdy sI[ ijhVy p`qrkwr ieh sB kuJ ` ilKdy ik iksy KwVkU isMG vloN sm`isAW Awvy, jy KVkdI rihMdI sI[
sI, auh Psdy sI qy mYN ilKdw nhIN sI[ ieh ieDroN srkwr vloN AwauNdI hY qW Aw jwvy[ pwiksqwn dy ieslwmwbwd iv`c irportr
ikhw jWdw sI ik p®s Y vwilAW nwl bhuq burw ieDroN KwVkUAW vloN iksy iksm dI AweI nhIN[ bI.bI.sI. dw, auh lwhOr qoN AMim®qsr AwieAw
slUk huMdw, fr ky kMm cldw sI qy mYƒ nhIN sI[ auh myry nwl g`lW bwqW krdw irhw qy aus
svwl: morcy dOrwn Aijhy is`K p`qrkwr
koeI fr dy p`Dr ’qy ligAw.....fr kwhdw ik ny pihlI vwr ‘tYrio rst’ lPz vriqAw[ ieh
ikMny ku sn ijhVy inrp`Kqw nwl irporitMg
jy qusIN glq kMm nhIN krnw[ mYN kihMdw hud M w AsIN auQy ’84 ’c bYTy sI srkt hwaUs ’c[ mYN
krdy sI?
sI ik jy qusIN kMm hI glq krogy, p®Ys vwlw bVw hYrwn hoieAw ‘tYroirst’ lPz dyK ky[
kMm C`f ky puls vwlw, ieMtYlIjYNs eyjMsIAW jvwb: is`K p`qrkwr is`K nzrIey qoN
iPr ieh ijvy N ieh grm iKAwlIey ,
vwlw, muKbrI vwlw qy hor ieho ijhw krogy qW G`t hI kMm krdy sI[ inrp`K p`Dr qy bhuq
AwqMkvwdI jW A`qvwdI, dihSqgrd vrqdy
quhwƒ ieho ijhw pMgw pvygw hI pvygw[ qusIN G`t kMm krdy sI[ Asl 'c p`qrkwrI dI ie`k
is`K Shwdq [ 33 [ jUn, 2009
rhy ny bury qrIky nwl pyS krn dy leI[ SbdW vI hY nhIN sI[ AsIN 5-6 p`qrkwr aunHW ƒ cwr pMj swl pihlW p`qrkwrI dI dunIAW 'c
dI ieh bhuq ijAwdw Kyf Kyfdy Aw[ imlx gey[ sMqW ny bVI BrvIN nzr nwl dyiKAw inKrky Awey hn, auh 20-30 swl pihlW
iesy krky AsIN AKbwrW ƒ kihMdy hW qy hor auQy keI g`lW hoeIAW qy sMq audNo swhmxy sMBv hI nhIN sI[ ijhVy 600 p`qrkwr AmrIkI
ik ieh ‘mweINf mYnyjmYNt ieMfstrI hY’ jW bYTy isMGW ƒ iehI khI jWdy sI ik kbUqr ƒ POj nwl ierwk ’qy hmly dOrwn rhy qy lVweI
idmwg ƒ kMtrol krn dw DMdw hY[ ib`lI ny C`fxw nhIN hud
M w, kbUqr ƒ BulK y w l`g dy muhwj qoN irporitMg kIqI, aus ƒ AMgryzI
jWdw, auh A`KW mIc lYNdw ik mYƒ ib`lI C`f ky iv`c ‘ieMmbYff jrnilzm’ (Embeded
svwl: sMq jrnYl isMG nwl ibqwey
AgWh lMG jwau pr ib`lI ny Kwxw hI huMdw Jernualism) AwiKAw igAw[ pMjwbI iv`c
XwdgwrI plW ƒ sWJw kirE?
kbUqr ƒ qy......ies krky isMGo C`fxw quhwƒ ‘ieM m bY i ff’ dw ArQ hY hm-ibsqr
jvwb: sMq jrnYl isMG, jgdyv isMG iksy ny nI qy kurbwnI nwl hI g`l bxnI hY qy hoxw.....ies qrHW mIfIAw srkwr nwl hm-
qlvMfI dy dPqr dy pwisEN lMG rhy sI, mYN qusIN A`KW Kol ky r`KxIAW[ ibsqr hoieAw[ Xwik p`qrkwrW dw POj jW
KVHw sI au~Qy qy iksy ny myrI sMqW kol jwx rwjs`qw dw Atu`t ih`sw bxnw jW Kbr ƒ
ieh swrI g`l hoeI lMbI cOVI[ ies qoN
pCwx krweI qy sMq mYƒ imly bVy KlUs auhnW dy nukqw ingwh qoN pyS krnw[ p`qrkwrW
bwAd auh kuJ kihxw cwhud M y sI auh pr mYN qW
nwl.....qy mYƒ iPr pry iljw ky ibTw ky kihx ny POj jW srkwr dw AMg bxky JUTI-s`cI
nhIN ru`k sikAw ikauNik swƒ pqw sI ik
lgy ik jy qMU swfw Brw bx ky kMm kryNgw qW p®cwr muihMm dw AMg bxky kMm kIqw[
kriPaU lgx vwlw[ mYN p`qrkwrW dy grup ` nwl
koeI sm`isAw nhIN ieQy Awaux 'qy[ bs iehI
sI qy POj dw Gyrw pY irhw sI qy jy mYN auQy ru`ky bMdy audNo vI ‘ieMmbYff jrnilzm’ vwlw
Sbd sI aunHW dy[ vYsy ienHW SbdW iv`c auh
jWdw qy iPr inkl nhIN sI skdw[ mYN ruikAw krdy sn pr auhdy leI trm nhIN AweI sI[
AwpxI swrI gl kih gey sI[
qW nhIN pr mYƒ hmySw irhw ik sMq koeI hor ieh prYkits coN inkl ky AweI hY[ KYr srkwrW
iek vwrI hor jdoN s®I Akwl qKq swihb kuJ kihxw cwhuMdy sI[ iPr AsIN swry iek`Ty ies qrHW p`qrkwrI ƒ Awpxy ‘AnuswrI’ bxwaux
dy jQydwr igAwnI ikrpwl isMG ny sMqW ivruD ` grùp iv`c vwps Aw gey[ auh swfI sMqW nwl ƒ ‘mIfIAw mY n y j mY N t’ dw nwm dy ky
hukmnwmw qy p®cwr krnw SurU kr id`qw sI[ AwKrI mIitMg sI[ vifAwauNdIAW hn[ 1980ivAW dy idnW iv`c
KbrW Byjx vwlw XMqr tYlI ip®tr Krwb ho ies qrHW dI ‘mIfIAw mYnyjmYNt’ bhuq Aswn
svwl: ijhVy p`qrkwr bwhroN Awaudy
igAw sI qy jdoN Krwb huMdw qW AsIN KbrW sI, ikauNik AKbwr dy sMpwdk-p`qrkwr 90%
sn qy sMqW dI ieMtrivaU krdy sn, auh sMqW
tYlIPon qy ilKvw idMdy sI pr tYlIPon iv`c vI auprlIAW svrn jwqIAW coN sn[ ijs krky
ƒ imlx qoN bwAd auhnW bwry kI socdy sn jW
lweInW dI kwPI sm`isAw rihMdI sI[ tYlIPon auhnW dw id`lI rwjs`qw dIAW ‘ihMdUqvI'
aunWH dw sMqW p®qI nzrIAw ikho ijhw hud
M w?
qy jdoN ilKvwauNdy qW Agly pwsy ilKx vwlw b®whmxvwdI’ nIqIAW nwl ikvyN ivroD ho skdw
bMdw glqI kr idMdw[ aus vkq sMqW dI iksy jvwb: ijhVy bwhro p`qrkwr jWdy sI
hY? ie`QNo qk ik iehnW sMpwdkW qy p`qrkwrW
nwl mIitMg hoeI, mYƒ Xwd nhIN iksdy nwl aunWH ny Awpxy ivcwr pihlW qoN bxwieAw hud M w
dI pVcolIAw A`K vI AwpixAW dy p®Bwv Q`ly
hoeI sI mYN ies dI Kbr tYlIPon qy ilKweI sI sI qy sMqW ny ibAwn id`qw, aunHW ny sux lYxw[
bMd ho cùkI sI[
pr Agly idn Kbr C`p ky Aw geI ik sMq aunWH dw ivcwr swrw id`lI ’c bYiTAW hI bxdw
sI[ kuJ icr leI ieMtrivaU krn AwauNdy sn[ ies dw AMdwjw ieQoN lg skdw hY ik
jrnYl isMG dI Akwl qKq swihb dy jQydwr
bhuigxqI p`qrkwrW dy ivcwr sMqW dy ivru`D ky.ky. Srmw jo id`lI qoN PweInweINSl tweImz
ikrpwl isMG nwl mIitMg hoeI[ Kbr dyr nwl
hI hudM w sI[ srkwr kwPI h`d q`k ies gl ƒ lMdn ƒ KbrW Byjdw sI qy sMjA o wie hzwirkw
lKweI sI[ swrI nhIN CpI[ AjIq iv`c iek
PYlwaux iv`c kwmXwb huMdI sI ik auh AmrIkw dy AKbwr inaUXwrk tweImz leI
pwsy hwSIey nwl ilKI Cp geI[ sMq bhuq
dihSqgrdI kr rhy ny[ ies krky p`qrkwrW ilKdw sI, ny hmySW is`KW bwry id`lI rwjs`qw
K&w sn, sMq kihMdy ik mYN aunHW dy m`Qy nhIN
dw ivcwr iKlwP hI huMdw sI, ijhVyy sQwnk dy ivcwrW dI hI qrzmwnI kIqI[ dunIAW dy
lgxw cwhuMdw[ kOx kihMdw hY mYN aunW nwl
p`qrkwr hud M y sI, auh cup
` rihMdy ijAwdw[ mShUr mYgjIn ‘iekonimst’ ivc 1983 ƒ
mIitMg kIqI[ mYƒ rCpwl isMG dw Pon igAw
sMq iBMfrWvwilAW ƒ ‘ihMsw dw msIhw’ qy drbwr
ik sMq imlxw cwhuMdy.....mYN igAw[ sMq audoN svwl: smùcy is`K sMGrS iv`c mIfIAw
swihb aus dI ‘Cupxhwr’ d`isAw igAw[ horW
gurU rwmdws srW iv`c rihMdy sn qy aupr dI BUimkw kI rhI? QoVw ivsqwr nwl cwnxw
ny vI ieMJ hI kIqw[ mYN kihMdw hud
M W ik bwhrly
pOVIAW cVI jWdy sI, mYƒ kihMdy A`j kI ilKqw pwau?
dySW iv`c is`KW ’qy hmly hox dw kwrn vI p®s Y
qM[U mYN ikhw ik Asl iv`c ByijAw mYN kùJ hor jvwb: mIfIAw hmySW hI styt dy nwl dI is`KW bwry AwlmI p`Dr ’qy glq pySkwrI
sI, tYlIPon qy Kbr ByjI sI, ilKx vwly ny cldw irhw[ ies swry vrqwry dy brwbr sI[ dyS ivAwpI p®Ys qy nwmvr mYgzInW dy
glqI kr id`qI[ bs hor koeI g`l nhIN hoeI Gtnwk®m mYƒ AmrIkI POj vloN ierwk au`qy irportr AMim®qsr qy ivSyS krky drbwr
aus vkq aunWH kuJ nhIN ikhw[ 2003 ’c kIqy hmly coN l`iBAw[ BwvyN donW swihb ivKy AwauNdy jWdy rihMdy sn[ Aijhy
qIjI vwr myrI aunW nwl g`lbwq hoeI, 3 vwikAW dI ip`TBUmI v`KrI, kwrn v`Kry qy ‘srkwr idmwgIey’ p`qrkwr drbwr swihb
jUn 1984 ƒ jo ik bhuq hI mh`qvpUrn idn v`Kry mMqvW dI pUrqI kIqI geI sI[ pr qoN sMq iBMfrWvwilAW, sMq hrcMd isMG loNgv O wl
sI[ sMq bVy SWq mn bYTy sI[ CotI kyskI isr AmrIkI hmly dOrwn smuc
` y mIfIAw qy p`qrkwrW jW hor AkwlI AwgUAW dy ivcwrW ƒ Awpxy
qy bMnI hoeI sI, grmI bhuq izAwdw sI, ibjlI dy rol ƒ id®Smwn krn leI jo AlMkwr hux bxwey cOKty iv`c iPt krky, AMim®qsr ‘fyt

is`K Shwdq [ 34 [ jUn, 2009


lweIn’ qoN pyS krky AwpxI ‘mOilk p`qrkwrI Aksr krdy rihMd[y pMjwb kysrI grup ` id`lI kMnI kqrwauNdy rihMdy sn[ iesy krky, iehnW
qy isAwsI ivSlySnW’ dw dMB rcdy rihMdy sn, rwjs`qw qoN vI v`D k`tV ihMdvU wdI phuc
M r`Kdw AKbwrW dy Kws krky mhwSw p®Ys dy by-vyqn
p®s
Y dw rol ijvyN POj iv`c iek E.pI. hud M w hY, sI[ aus dI ies muihMm ’c jo vI ih`sw pwaux p`qrkwr srkwrI eyjs M IAW dy D`ky AwswnI nwl
auh pihlW mUhry jw ky hwlwq d`sdw hY ik leI iqAwr rihMdw sI, auhI ausdw p`qrkwr cV jWdy[ izAwdwqr Aijhy p`qrkwr eyjs M IAW
qusIN ieQy golw mwro jW Pwier kro, Awh duSmx bx skdw sI[ aunWH idnW ’c AMim®qsr Sihr dy py-rol qy hud
M y qy aunWH leI sUcnwvW iek`TIAW
dw kmjor pihlU Awid[ p®Ys ny E.pI. vwlw iv`c hI ies AKbwr smUh dy lgBg do drzn krdy, srkwrI KbrW plwt krdy qy krvwauNd[y
rol inBwieAw bhuqw ik ikQy kI krnw hY[ p`qrkwr sn[ ijlw p`Dr dIAW p`qrkwrI ieQoN qk puils dy srkwrI APsrW dy ivcoly
ies dy qihq hI bwAd ivc styt ny Awpxw mIitMgW iv`c qy srkwrI p®Ys kwnPrMsW iv`c vI bx jWdy[
qS`dd kIqw Aqy p®s Y ny Aijhy kwj leI styt ieh sMkt hmySw bixAw rihMdw ik iehnW ‘AMg
M ryzI it®ibaUn’ dI ip`T BUmI vI BwvyN
leI rwh p`Drw kIqw[ AKbwrW dy ikMny qy ikhVy p`qrkwr ƒ bulwieAw AwrIAw smwjI hY pr iesdw sMpwdk p®m y BwtIAw
svwl: ^br eyjMsIAW dI kwrgujwrI jwvy[ ies gru`p bwry qW mYN SryAwm kihxw jo k`tV AwrIAw smwjI sI, KbrW dI pySkwrI
ikho ijhI rhI? cwhu M d w hW ik iehnW hmy S w ‘ieM b Y i ff iv`c inrp`K irportW dw Brm bxw ky r`Kdw[
zrnilzm’ kIqw[ sMq iBMfrWvwilAW dy mukwbly ’c AkwlI lIfr
jvwb: aunW iv`coN pI.tI.AweI. ihMsk
GtnwvW ƒ vDw cVHw ky pyS krdI, srkwrI ‘AjIq’ qy ‘AkwlI p`iq®kw’ ivcoN AkwlI sMq loNgOvwl ƒ hmySW hW-p`KI qy slwhux vwly
p`K ijAwdw idMdI qy ausdIAW irportW sMq p`iq®kw dI irporitMg kwPI h`d q`k dlyrI BrI AMdwz ’c pyS krdw[ ies krky it®ibaUn ny
loNgOvwl qy AkwlI pwrtI dIAW zwhrw vkwlq qy KwVkU sPW dI shI pySkwrI vI huMdI, jo dlbIr isMG, jo iBMfrWvwly dw p`KI smiJAw
krdIAW[ ies dy ault XU.AYn.AweI dy irportr id`lI rwjs`qw dI cwlW-clwkIAW qy hyrw PyrIAW jWdw sI, ƒ htwky hor iksy ƒ lgw id`qw[
dIAW KbrW srkwry drbwry qy AkwlI lIfrW ƒ kwPI nMgw vI krdI sI[ ies dy ault ‘AjIq’ pMjwbI qy ihMdI it®ibaUn ny Awpxy kuJ v`Kry
dy S`k dy Gyry 'c rihMdIAW qy iesy krky ausƒ AKbwr Awpxy Awp ƒ ‘pMjwbIAq dw p`qrkwr vI r`Ky hoey sn[ ijs krky ausdI
keI srkwrI vDIkIAW dw vI iSkwr hoxw ipAw[ AlMbrdwr’ khwauNdw irhw, jdoNik auhnW idnW p`qrkwrI v`KrI qy izAwdw is`K ivroDI nhIN
smu`cy qOr ’qy inaUj eyjMsIAW vloN srkwrI ivc bhuigxqI ihMdU pMjwbI ies pMjwbIAq, huMdI sI[ it®ibaUn gru`p ny ijAwdwqr id`lI
ibAwnW jW AwPISl vrSn ƒ kvr krn 'c pMjwbI jubwn Aqy siBAwcwr qoN bymu`K ho cuky rwjs`qw qy puils POj dy D`ky qoN A`KW bMd hI
v`D qrjIh dyxw, AKIr 'c rwj s`qw dI bol- sn[ iek pwsy qW ‘pMjwb kysrI’ ihMdq U vI p`K r`KIAW[
bwxI ho inbVdw sI, ihMsk GtnwvW auhnW jW AwrIAw smwjI ivcwrDwrw dw KulyAwm svwl: qu s IN AM i m® q sr kdo N q` k
idnW 'c AYnI qyzI nwl vwprdIAW sn ik pYrokwr sI pr dUjy pwsy ‘AjIq’ dI puzISn p`qrkwrI kIqI?
Swied hI iksy p`qrkwr ƒ AslIAq Kojx dupwsV ijhI sI[ ‘AjIq’ AKbwr dI pySkwrI
jvwb: mYN 1987 dy SurU iv`c AMim®qsr
jW Cwpx dw mOkw imldw sI[ so, puils qy qy sMpwdkI nIqI nw qW Kul` ky id`lI dI rwjs`qw
qoN igAw[ audoN brnwlw srkwr sI qy AkwlI
srkwrI ibAwn qy GtnwvW-crcwvW AKbwrW dw ivroD krdI sI qy nw hI morcy dw Kulm-
dl myrI bdlI pMjwb qoN bwhr krw id`qI sI[
'c ‘s`cI kQw’ dy qOr qy C`pdIAW rihMdIAW[ Kul
` w swQ idMdI sI[ sgoN, aus smyN ies AKbwr
blvMq isMG jo ik sInIAr AkwlI AwgU hud M w
ies qrH W au s vkq bhu q y ‘ieM m bY i ff dy mwlk AMdroN-AMdrI morcw vwps lYx dIAW
sI, myry qoN Aksr AOKw rihMdw huMdw sI[ keI
zrnilst’ sn, ieQoN qk ik auhI bMdy slwhW idMdy rhy qy bwAd iv`c sMq loNgOvwl dw
glW qoN ikauNik ausdy muqwbk kvryz nhIN
ieMtlY IjYNs eyjs
M IAW nwl Ais`Dy rUp iv`c krdy id`lI rwjs`qw nwl smJOqw krvwaux iv`c
hud
M I sI[
sn[ ikauNik ieMtl Y IjYNs dy bMdy AMdr jw nhIN auhnW ny mu`K rol Adw kIqw[ id`lI iv`c mYN
dyKdw irhw ik ‘AjIq’ Aqy ‘pMjwb kysrI’ svwl: ijhVy A`jkl KwVkU sMGrS
sI skdy qy auh ies qrHW p`qrkwrI dy prdy
grùp swry ies qrIky nwl pyS krdy ik ijvyN bwry is`KW vloN mYgzIn k`Fy jw rhy hn, aunHW
Q`ly AMdr vI jw vVdy qy sUh lY AwauNdy[
‘AjIq’ is`KW dw p`K pUrdw, dUjw ihMdA U W dw[ bwry quhwfy kI iKAwl hn?
svwl: pMjwb dI p®Ys dI BUimkw bwry
dUjw (pMjwb kysrI) qW ihMdUAW dw k`tV rUp jvwb: TIk hY, A`gy nwloN auprwlw
kI kihxw cwhog?
y
’c pUrdw hI sI pr ‘AjIq’ ny aus qrHW is`KW hoieAw hY[ mYƒ ieh aumId hY ik ijhVI Awaux
jvwb: pMjwb 'c aus smyN pMjwb kysrI dw nhIN pUirAw, p`K pUrn qoN Bwv koeI sp`St vwlI pIVI hY, auh kuJ pVHI ilKI vI Aw rhI
gru`p dI srkwrI dyK-ryK ’c pUrI cVq ho isAwsI pujISn lYx qoN hY[ AijhI Gul-iml hY[ is`KW dy nOjvwn pVHdy ilKdy vI hn kwPI[
geI sI[ auh AwrIAw smwjIAW qy k`tV ihMdA U W pwilsI krky, ‘AjIq’ BwvyN Kud ƒ ‘pMjwb dI pihlW ijAwdwqr kwmryf hI pVHdy ilKdy
dI pMjwb ’c Avwj bx igAw sI[ iesy grùp Awvwj’ khwauNdw irhw pr auh jlMDr dy mhwSw sn[ is`K lihr nwl juVy nOjvwnW iv`c pVHn
dw pMjwbI AKbwr ‘jgbwxI’ Awm pMjwbIAW jW AwrIAw smwjI p®Ys dw bdl nhIN bx dw ruJwn G`t sI[ aus vkq bMdk U ijAwdw A`gy
q`k phuc
M x krky, ihMdA
U W-is`KW dIAW hyTlIAW sikAw[ Aw geI sI, klm nwloN[ hux ieMJ lgdw hY ik
sPW ’c vI vYr-ivroD, iGrxw qy byBrosgI ies swry dOr dy iv`coN bMdy pVH gey, smJ gey
jlMDr dy swry AKbwr hI purwxy qrIky
PYlwaux iv`c kwrgr is`D hoieAw sI[ lwlw qy hux QoVI ijhI ies g`l iv`c pikAweI qy
dy gYr-pySwvr p`Dr qoN aupr nhIN auTy qy
jgq nrwiex dy pihly sPy qy ilKy v`fy-v`fy qIKxqw Aw geI hY[
p`qrkwrW ƒ cMgIAW qnKwhW dyx qoN hmySW
sMpwdkI lyK bldI ’qy qyl pwaux dw kMm
is`K Shwdq [ 35 [ jUn, 2009
svwl: ijvyN AsIN jwxdy hW ik mIfIAw
vloN hmySw is`K ih`qW ƒ A`Ko proKNy kIqw jWdw is`K PYfrySn AwP AwstRylIAw ny
hY, ies dy mdynzr is`KW dI kI ivauNqbMdI
hoxI cwhIdI hY? AYfIlyf ’c kOmI ivcwrW dI joq jgweI
jvwb: dyKo jI, is`K ikauNik ieQy G`t
igxqI 'c hn qy ieQoN dw mIfIAw ienW dI g`l Aglw pVwA mYlbOrn qy isfnI
kdy nhIN krygw BwvyN auh musilm hn jW is`K[
ikauNik ieQoN dIAW srkwrW bhu igxqI nwl
hI cldIAW hn[ ies kwrn mu`K Dwrw dw
AKbwr G`t igxqIAW dI kdy mdd nhIN
krygw[ ies kwrn ies mIfIey qoN iksy iksm
dI aumId nhIN r`KxI cwhIdI qy is`KW ƒ Awpxy
AKbwr jW rswly k`Fxy cwhIdy hn[
svwl: BwrqI sMivDwn vloN ijhVI p®sY
dI AzwdI dI g`l kIqI geI hY, auh ikMnI ku
shI hY?
jvwb: sMivDwn iv`c p®Ys dI AjwdI sYmInwr qoN bwAd nOjvwn sroqy gru`p ivc KVHky Poto iKcvwauNdy hoey[
dI g`l kIqI geI hY auh tyFy-myFy qrIky nwl
kIqI geI hY, is`Dy qrIky nwl nhIN kIqI geI[ is`K PYfrySn AwP AwstRylIAw vloN swaUQ AwstRylIAw dy Sihr AYfIlyf ’c pYNdy
ivcwrW dy p®gtwvy dI AzwdI dy AiDkwr ivcoN pRs
O pYkt ivKy gurduAwrw swihb ivc iek ivSyS sYmInwr krvwieAw igAw[
AwpW p®Ys dI AzwdI k`Fdy hW[ ieh AiDkwr ies mOky is`K kOm dy AmIr ieiqhws qoN BwrI igxqI ivc juVy nOjvwn vrg ƒ rU-b-
mOilk AiDkwrW dy iv`c drj hY[ BwrqI rU krvwieAw igAw[ is`K PYfrySn AwP AwstRylIAw dy ies sYmInwr ivc nOjvwnW dy cyqMn
sMivDwn iv`c is`Dy rUp iv`c p®s Y dI AzwdI dI suAwlW dw islislw jwrI sI[
g`l nhIN kIqI geI[ sMivDwn qW pUry qrIky ies mOky hwzr iek ividAwrQI Anuswr “sYmInwr ’c Aijhw isrjxwqimk mwhOl lMmy
nwl kdy lwgU nhIN hoieAw[ ies dy bwry kihMdy Arsy mgroN imlx ’qy KuSI hoeI” ies qrHW pRqIq ho irhw sI ijvyN iksy duSmx ’c iGrI kOm
hud
M y Aw, ieh mom dw n`k hud M w ey.....ijs iv`c dI AglI pIVHI isr joV bYTI hovy, Aijhy plW ivc kOmI drd r`Kx vwlI koeI vI rUh KuSI
qwkq huMdI ey, auh ausy pwsy moV lYNdw hY[ G`t mihsUs krygI[”
igxqIAW ƒ AmlI rUp iv`c sMivDwn vloN
pRwpq jwxkwrI muqwbk lgBg iqMn GMty ieiqhws Aqy Biv`K ’qy kOmI ivcwrW hud M IAW
ienswP imldw nhIN[ ijhVI p®s Y dI AzwdI
rhIAW[au~cIAW bwhW krky ividAwrQIAW ’coN kOm dy Biv`K leI auswrU svwl auT rhy sn[ lMmy
Aqy lokqMqr dy cOQy QMm dI g`l hY auh isrP
smyN qoN kOmI kwrjW dI syvw kr mn msqkW ’coN ienHW suAwlW dy juAwbW nwl gurU gRMQ swihb
ikqwbW ’c hI hud M I hY.....AmlI rUp 'c nhIN[
nwl juVn dI ApIl qy kOmI ieiqhws pVx dI bynqI ho rhI sI[
svwl: pMjwbI p®s Y dy vrqmwn qy Biv`K
ies mOky hwzr iek bzurg buD ` IjIvI Anuswr “Aijhy mOky bhuqI vwr kOmI kwrjW ivc
bwry qusIN kI socdy ho?
gUVHw ih`sw pw jWdy hn ikqy nw ikqy AxK, pihcwx, Biv`K dI kOmI joq j`g pYNdI hY, gurU hI
jvwb: pMjwbI p®Ys dI qkrIbn 7-8 hY jo ieh ivcwrW dI bKiSS auswrU bxwauNdw hY[”
l`K dy gyV ’c hovgy I rlw imlw ky swrI[ ies
smwpqI ’qy swihb sRI gurU gRQ
M swihb A`gy is`K kOm dI cVHdI klw leI Ardws kIqI
dw Biv`K Ajy ies krky cMgW nhIN ik ieh
geI[ is`K PYfrySn AwP AwstRl
y IAw dw Aglw pVwA 6-7 jUn mYlbOrn Aqy 13 jUn isfnI hY[
ik`qy dy p`Dr qy pUrI qrHW KrI nhIN auqrdI[
pMjwbI AKbwrW dy mwlk hor nzrIey nwl cldy -qyjsdIp isMG, suKrwj isMG sMDU
hn, pMjwbI dy nzrIey qoN nhIN cldy[ clo
pMjwbI dy nzrIey nwl hI cl pYx TIk hY[ jWdy qW ieh vDdy[ nw v`Dx krky hI ihMdI dy dw Biv`K kuJ TIk rhygw[ nhIN qW pMjwbI dI
auhnW dI soc ijAwdw vpwrk hY ijvyN pMjwbI pypr ieQy Aw gey[ ijvyN Amr aujwlw ƒ C`f QW G`tdI jw rhI hY qy v`D nhIN rhI[ auDr
dw v`fw AKbwr ies ivcoN pYsy k`F ky ky dYink jwgrx qy dYink Bwskr qW ieQy j`c AMgryzI qy ihMdI dw mh`qv v`D irhw hY[ ies
mltIkMplYks clw lvy[ aus ƒ cwhIdw hY ik hI gey[ dUjw, swfI ijhVI nvIN pIVI sYNtrl dy mdynzr pMjwbI p®Ys dw BivK koeI bhuqw
auh pMjwbI dw mIfIAw hwaUs bxwvy, AKbwr skUlW vwlI, auh gurmuKI ilpI qoN jwxMU nhIN[ vDIAw nhIN[ ieh ijhVy Ajoky nvyN skUl Kul`
dy nwl mYgzIn vI clwvy[ mYƒ lgdw hY ik hux auh ijhVw kwƒn hY ik dsvIN q`k pMjwbI rhy ny, iehnW ny pMjwbI ƒ Fwh qW lwauxI hI
pMjwbI iv`c p®oPYSnl iksm dy pypr clwey pVwauxI lwzmI hovg y I[ ausdy nwl pMjwbI p®s
Y hY, nwl hI pMjwbI p®Ys ƒ vI lwauxI hY[
-0-
is`K Shwdq [ 36 [ jUn, 2009
AwzwdI hI swfy leI iek mwqr
rwh hY: pRBwkrn
jykr s`co-s`c ikhw jwvy, POjI pRbMD gYr-mnu`KI, gYr-jzbwqI hY[ hr ie`k mulk iv`c
Al`g iksm dw POjI pRbMD hY[ POj leI ij`q hI sB qoN v`fI cIz hY[ dUjy pwsy AsIN hW jo ik
lokW leI lV rhy hW[ swfy ivroDI, swfy gYr-mnu`KI vrqwA sMbMDI rOlw pwauNdy hn, qusIN hI
d`so AsIN Kqrnwk qy bu`cV POj swhmxy h`Q joV ky qW nhIN KVH skdy[ mu`K qOr qy swfI
jQybMdI ie`k zwbqy vwlI jQybMdI hY[
p®Sn: qusIN AwpxI jQybMdI dI dUjI AW lokW dIAW AwsW qy aumIdW qy KrI auqrdI hov,y
KwVkU jQybd
M IAW Aqy imltrI nwl ikvyN qulnw auh smwjvwd jo lokW dy iek`T dI klwqimk
krog?
y SkqI ƒ h`lwSyrI dyvy[ mYN ku`J smW pihlW
jdoN 1986 ivc Bwrq srkwr ny il`itAW
au~qr: ij`QoN q`k POj dw svwl hY aus ‘XUgoslwv pYtrn’ dw ijkr kIqw sI[ ieh
sMbMDI AwpxI nIqI ivc bdlwA ilAWdw qW pYtrn ie`k AYsw smwjvwdI isstm hY ijs
iv`c smwijk q`q qy mnu`Kqw nhIN hY[ lok
aus Aihm pVwA qy Bwrq dy rozwnw AMgryzI
Awpxy GrW iv`c su`K SWqI nwl nhIN rih iv`c jmhUrIAq ƒ rwjnIqk qv`jNo id`qI geI
AKbwr 'd ihMd'U dy p`qrkwr vI. rwmw ny il`ty
skdy[ iksy vI mOky aunHW dy Gr qy hmlw ho hY[ swfI koiSS hY ik lokW dI jmhUrI Bwvnw
muKI pRBwkrn nwl ik iek lMmI mulwkwq kIqI[ ƒ Ku`l imly[ mUl rUp iv`c AsIN XUgoslwv
skdw hY[ POj kdoN vI ipMf ƒ Gyrw pw ky aunHW
ies gurIly AwgU dI mOq smyN ies ƒ muV
ƒ mwr skdI hY[ Aijhy hmilAW dI koeI jWc pYtrn ƒ Awpxw mwfl nhIN mMndy[ AsIN Awpxw
CwipAw igAw, ijs ivcoN aus dI inSwny pRqI
suxvweI nhIN hY[ jdoN q`k Aijhy iGnwauxy rwjnIqk rwh Awp AKiqAwr krWgy[ jykr
sp`Stqw Aqy krm dI idRVqw ivKweI idMdI XUgso lwv mwfl ƒ iDAwn nwl GoiKAw jwvy qW
hmilAW dI jWc sucj ` y FMg nwl nhIN ho skdI,
hY[ aus dw pMjwbI Anuvwd pwTkW leI pyS
AsIN hwlwq suKwvyN nhIN kih skdy, ij`QNo q`k ies ny nihrU dI m`dd nwl qIjI SkqI bxn
kIqw jw irhw hY[ sMpwdk
dUjIAW jQybd
M IAW dw sbMD hY auh Coty Gyry q`k dI koiSS kIqI[ ies iv`c koeI S`k nhIN ik
p®Sn: p®Bwkrn jI qusIN qwiml bhu- mihdUd ny, AsIN v`fy p`Dr ’qy lVweI lV rhy XUgoslwv ny AjwdI leI lV rhy mulkW dI
igxqI vwly ielwky iv`c AwauNdIAW muSklW qy hW[ POj dI BUimkw ie`k mwrU qwkq vrgI hY[ m`dd kIqI hY qy auh vI ibnW iksy iDr nwl
POj dy rol sbMDI cwnx pwE ik mUl sm`isAw sWJ pw ky[ AsIN ku`J AYsI hI idSw v`l soc
p®Sn: mYN quhwfI ivcwrDwrw qy rwjnIqk
kI hY? rhy hW[ swfI koiSS kuJ
` AYsy smwjvwdI isstm
soc bwry jwnxw cwhudM w hW? bhuq swrIAW cIjW
au~qr: swfI jmIn POj ny hiQAweI dI hY jo ik swfy smwjk qwxy-bwxy iv`c ie`k-
p®c`lq ny quhwfy qy il`ty bwry, p®q`K hY ik hr
hoeI hY[ v`fy imltrI kYNp auswry jw rhy hn[ im`k ho jwvy[
g`l rwjnIqk rMg iv`c rMgI hoeI hY[ qusIN
A`j dI hI g`l hY POj ny pMj inh`Qy byksUr Awpxy qy AwpxI ivcwrDwrw bwry sMKyp iv`c p®Sn: quhwfw nvW ibAwn crcw iv`c
qwimlW ƒ mOq dy Gwt auqwr id`qw[ AYsy hwlwq d`s?
o AwieAw hY ik il`ty ie`k pwrtI rwj iv`c
bxy hoey hn ik koeI vI bMdw mOq dy KOP qoN ivSvwS krdw hY qy AjwdI qoN bwAd qusIN
au~qr: smwjvwd Aqy qwiml AjwdI
frdw Gr qoN inkl nhIN skdw[ ies isstm ƒ lwgU krog? y
swfI soc, swfI jMg hY[
p®Sn: quhwfI ielm bwry kI soc hY? au~qr: ieh lokW dI soc qy inrBr
p® S n: rwjnIqk ivdvwn qiml
kI AjwdI hI quhwfI ie`k mwqr mMg hY jW krdw hY, auh ijs pwrtI ƒ cwhux, cux skdy
jQybd M IAW ƒ kOmvwdI jW smwjvwdI jQybd M IAW
qusIN ies ƒ iksy isAwsI nqIjy au`qy phuMcx hn[ imswl vjoN Bwrq iv`c muF` qoN hI kWgrs
dy qOr qy vMfdy hn[ quhwfI jQybd
M I ƒ kOmvwdI
leI vrq rhy ho? pwrtI dw rwj c`l irhw hY[ qusIN swfI soc ƒ
soc dI DwrnI mMinAw igAw hY, ies bwry quhwfI
au~qr: jI hW iblkul, swfy 30 swlW ijs S`k nwl vyK rhy ho ieh aunHW bMidAW dI
kI rwey hY?
dy AjwdI sMgrwm ny, swfy leI AjwdI hI ie`k soc dw nqIjw hY jo ibnW lVy rwj cwhuMdy hn[
au~qr: myry leI sB jQybMdIAW dIAW
mwqr rwh C`ifAw hY Aqy swƒ ies qoN ibnW qusIN smwjvwdI mulkW qy Jwq mwro, auQ
` y
gqIivDIAW ie`k smwn hn[ donW iDrW dI krnI
ku`J vI mnjUr nhIN[ 1961 ivc qwimlW ny iks iksm dw rwj hY? ikqy auhI pwrtI rwj
iv`c koeI Prk nhIN[ ijvyN ik quhwƒ pqw
PYfrl srkwr sbMDI siqAwg®ih kIqw sI, so qW nhIN kr rhI, ijs ny AjwdI dI jMg lVI
smwjvwd keI p®kwr dw hY[ hr mnu`K ies
jo kuJ vI A`j ho irhw hY auh qW ip`Cy ƒ qYrn hY? ikaubw iv`c vyKo, sovIAq sMG v`l vyKo[
soc dw DwrnI hY ik auh smwjvwdI hY[ AsIN
vWg jwp irhw hY[ p`qrkwr vrg rwj nyqwvW dI p®IiKAw lYNdw
aus smwjvwdI soc dy DwrnI hW jo ik swfy
hY[ qusIN p`qrkwr vIr swfy Aqy lokW ivckwr
is`K Shwdq [ 37 [ jUn, 2009
iek pul dw kMm krdy ho prMqU s`cweI ieh hY iv`c nhIN l`B skogy, jykr hn qW auh vI ie`k buJwrq KVHI kr id`qI ik AsIN aunHW qoN
ik qusIN swfy leI bhuq v`fw Kqrw ho (hwsw...)[ auNglW auq
` y igxy jw skdy hn[ AYsw ies leI bdlw ikauN nhIN lY skdy? ie`Qy hI bs nhIN,
p®Sn: quhwfy bwry kwPI g`lW p®c`lq ny kIqw jWdw hY ik AsIN aunWH bMidAW dI r`iKAw isnhwlIAW ny ie`k b`cy ƒ ijauNidAW hI grm
koeI quhwƒ zwbqy vwlw qy hoxhwr nyqw mMndw kr skIey jo swfy nwl sWJ r`Kdy hn qy swfI lu`k dy Fol iv`c su`t id`qw[ ies iGnwauxI
hY, ijs iv`c kurbwnI dI smr`Qw hY Aqy koeI m`dd krdy hn[ jykr AsIN aunHW bMidAW dI GtnW ny mYƒ qy myry swQIAW ƒ vlUMDr ky r`K
quhwƒ gurIlw jMg dw buc
` V (inaUXwrk tweIms r`iKAw nw kIqI qW swfI bhu-igxqI jylW iv`c id`qw[
ivc CpI irport Anuswr)[ ies dw nqIjw Br id`qI jwvygI[ prMqU ieh iek`lw kwrn mYN AwpxI ijMdgI dy mu`Fly pVwA qy hI
ieh hY ik quhwfy qOr qrIky mnuK` I DwrnwvW qy nhIN hY[ hiQAwrbMd sMGrS bwry socxw SurU kr id`qw
Kry nhIN auqrdy[ qusIN ies doS dw jvwb kI ieh sweInweIf hI hY ijs ny swfy sMGrS sI[ mYN nYpl
o IAn qy aus dI slqnq dI cVHweI
dyxw cwhog?
y ƒ ienI CyqI hulwrw id`qw hY[ sweInweIf r`Kxw bwry keI ikqwbW pVHIAW[ mhWBwrq ivcly
au~qr: jykr s`co-s`c ikhw jwvy, POjI ie`k bMdy dI infrqw, inpun
M qw Aqy vcnb`Dqw BIm qy krn dy cirqrW ny kwPI p®Bwivq kIqw[
pRbMD gYr-mnu`KI, gYr-jzbwqI hY[ hr ie`k dI inSwnI hY[ imswl vjoN ik`tU (jo ik jwPnw krn myrw nwiek sI qy aus dI kurbwnI dI
mulk iv`c Al`g iksm dw POjI pRbD M hY[ POj ielwky dw kmWfr hY) Anuswr “jdoN q`k ieh kQw ny mYƒ jIvn-jwc isKweI[ svwmI
leI ij`q hI sB qoN v`fI cIz hY[ dUjy pwsy sweInweIf swfy gl duAwly hY swƒ dunIAW dI ivvykwnMd qoN p®Bwivq ho ky mY nOjvwn pIVHI ƒ
AsIN hW jo ik lokW leI lV rhy hW[ swfy iksy vI POj dw fr nhIN[” swfy XoiDAW ƒ sMgiTq krn dI socI[ mYN bcpn iv`c hI
ivroDI, swfy gYr-mnu`KI vrqwA sMbMDI rOlw sweInweIf ie`k v`Krw hI nSw krdI hY jo ik rwjnIiqk bYTkW iv`c jwx l`gw[ ieiqhws dy
pwauNdy hn, qusIN hI d`so AsIN Kqrnwk qy aunHW iv`coN mOq dw fr Kqm krky kurbwnI dI pMny Prol ky mYƒ ies g`l dw AMdwjw l`g igAw
bu`cV POj swhmxy h`Q joV ky qW nhIN KVH Bwvnw Br idMdI hY[ swfy XoDy cVHweI mOky SWq ik swƒ ies leI mwr pYNdI Aw rhI hY ikauNik
skdy[ mu`K qOr qy swfI jQybMdI ie`k zwbqy icq A`gy v`D ky golIAW dw svwgq krdy hn[ AsIN kdy ivroDqw hI nhIN kIqI[ AsIN aunWH dI
vwlI jQybdM I hY[ p®Sn: qusIN Awpxy AwdrS nwiekW bwry ihMsw ƒ hI Kqm krn leI hiQAwr cùk[y
p®Sn: qusIN ku`J imswlW idEgy AwpxI cwnxw pwE? iknHW ivAkqIAW qy GtnwvW ny p®Sn: bwhrilAW dI quhwfy bwry ieh
jQybMdI dy zwbqy bwry? quhwƒ p®Bwivq kIqw, Awpxy bcpn qoN hux soc hY ik qusIN POj vwly pwisE h`t ky
q`k dy sPr qy kùJ cwnx pwE? rwjnIiqk pwsy ƒ Jùk rhy ho? ies bwry koeI
au~qr: jdoN AsIN koeI vI bMdw Awpxy
cwnx pwaU?
jQybMdI iv`c BrqI krdy hW qW auh mUl rUp au~qr: mYƒ bcpn qoN hI Bwrq dy
iv`c lokW dy h`k leI lVdw hY[ jykr auh bMdw AjwdI sMgrwm ny kwPI p®Bwivq kIqw[ nyqw jI au~qr: mYƒ mu`F qoN hI pqw sI ik
lok ivroDI kMm krygw qy AsIN aus dI m`dd suBwS cMdr boos myry p®mu`K nwiek hn[ mYƒ swfI lVweI rwjnIiqk hY[ mYN 1973 qoN 1983
krWgy qW ieh jMg Awpxy rwh qoN Btk jwvygI[ bcpn qoN hI kwPI sur`iKAq vwqwvrn iv`c q`k rUpoS irhw, jykr swfy AMdr rwjnIiqk
ie`k XoDy dI jgHw auh bMdw smwj ivroDI Ansr r`iKAw igAw[ ijAwdwqr mYƒ bwhrilAW nwl smJ nw huMdI qW A`j q`k AsIN ijauNdy nhIN
bx jwvygw[ hiQAwr ie`k bhuq v`fI qwkq g`l krnNo vrijAw jWdw sI, mYN lVkIAW qoN rihxw sI[ lyikn ie`k g`l iv`c s`cweI hY ik
hY, swfI soc ieh hY ik jykr hiQAwr rUpI sMgdw sI[ myry ipqw jI isrVI Aqy AwdrSvwdI mYN G`t bolx vwilAW iv`cNo hW qy myrI soc kMm
qwkq dI glq vrqoN kIqI jwvy qW qwnwSwhI sn[ lokI g`lW krdy hn ik myry ipqw jI qurdy nwl A`gy v`Dx dI hY, g`lW nwl nhIN[ pihlW
dw jnm ho jwvygw[ ies krky hI AsIN AwpxI smyN Gwh ƒ nukswn nhIN phuMcwauNdy sn qy mYN swƒ Awpxy Awp ƒ swibq krnw pYNdw hY qW
POj iv`c by-nymI brdwSq nhIN krdy[ aunWH dw bytw hW.......[ hI lok quhwfy nwl juVdy hn qy quhwfI g`l
suxdy hn[ AsIN lokW iv`c AwpxIAW rwjnIqk
pRSn: prMqU ku`J mOikAW qy inh`Qy mYN gWDI dI pusqkW dw vI AiDAYn kIqw
prMqU suBwS cMdr bos dw auh ibAwn mYƒ jVHW aunHW dI r`iKAw krky jmHw rhy hW nw ik
isnhwlI lokW dy smUihk qOr qy mwry jwx dw
QoQIAW g`lW nwl[
doS l`gdw hY, ijvyN ik AnurDpurw swkw....... bhuq p®BwvSwlI l`gw “KUn dy AwKrI kqry
q`k mYN AjwdI lY ky rhWgw[” Bgq isMG dI ies krky hI AsIN jMgI lVweI ƒ
au~qr: AsIN AYsy iGnwauxy AprwD dI
khwxI ny mYƒ hYrwn kr id`qw[ mh`qqw idMdy hW[ s®IlMkn POj jo ik nslI
inKyDI krdy hW qy AsIN ies dI ijMmv
y wrI kdy
ADwr qy KVHI kIqI geI hY, aus dw twkrw golI
vI nhIN leI[ ijnHW vI XoiDAW ny hkUmq dy julm ivruD `
nwl hI kIqw jw skdw hY[ dunIAW iv`c ikqy
Avwj buld M kIqI mYN aunWH dIAW jIvnIAW GoKIAW
p®Sn: ieh g`l kwPI p®c`ilq hY ik vI Jwq mwr lvo jo sMGrS c`l rhy hn sB
hn[ isnhwlIAW ny swfy aùqy kwPI julm kIqy
il`ty lVwkU Awpxy gl nwl sweInweIf bMn ky iv`c hiQAwrW dI vrqoN ho rhI hY[ ie`QoN q`k
jo ik mYN AKbwrW-rswilAW iv`c pVH[y iPr mYN
r`Kdy hn? ies iv`c ikMnI ku scweI hY? ik BwrqI suqqM rqw sMgrwm iv`c vI hiQAwrW
1958 dy mMidr au~qy hmly bwry piVHAw suixAw,
au~qr: jI hW, iblkul[ AsIN ieh ijs iv`c isnhwlIAW ny su`qy pey pujwrI ƒ dI loV peI[ Bwrq A`j jo vI hY AwpxI POj
rwh SurU qoN hI AKiqAwr kIqw hoieAw hY[ dI bdOlq hY, nhIN qW cIn ny hux q`k id`lI
ijauNdw swV id`qw[ swfI kOm r`b qoN frn
nqIjy vjoN kwPI XoiDAW ny AwpxI jwn vI vwrI au~qy kbjw jmHw lYxw sI[
vwlI kOm hY[ prMqU ies GtnW ny myry mn iv`c
hY[ qusIN swfy sMGrS 'c srgrm bMdy jylW -0-
is`K Shwdq [ 38 [ jUn, 2009
ivru`D kIqy gey BMfI pRcwr dI Xwd qwzw ho

prbqoN BwrI mOq geI hY[ auhI JUT-qUPwn, auhI GtIAw qohmqW
Aqy auhI mnGVq khwxIAW qy glIz ik`sy!
sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW qy vylUiplwie pRBwkrn vrgy byjoV ienklwbI sRIlMkw dy SihrW dIAW sVkW auq,y bhuigxqI
sUrbIrW dIAW ShIdIAW ies mhwn AwdrS dI pRwpqI dw rwh hI p`Drw kr rhIAW isnhwlI BweIcwry vloN pRBwkrn dI mOq auqy
hn[ ieh swfw idRVH XkIn hY[ AwpxI AsIm POjI qwkq qy bhuigxqI dI hYNkV qy AsIm KuSI pRgtwey jwx dy idRSW ƒ vyK ky,
nwdrSwhI nwl koeI swfy kolNo ‘iBMfrWvwly’ qy ‘pRBwkrn’ vrgy sUrimAW ƒ qW Koh skdw is`KW dy mnW AMdr, 25 swl pihlW AMimRqsr
hY, pr swfy ies XkIn ƒ swfy koloN koeI nhIN hiQAw skdw[ ivKy bhuigxqI ihMdU BweIcwry dy lokW vloN sRI
drbwr swihb auqy hmlw krn vwly BwrqI
-Ajmyr isMG hiqAwrw’ sI, qW qwiml lokW, Kws krky sRIlMkw POjIAW dI purjoS hONslw APzweI krn Aqy
mwE jy quMg ny ikhw sI ik “mOq mOq AMdr rihMdy qwiml kOmI BweIcwry leI auh aunWH ƒ miTAweIAW qy sugwqW Byt krn dIAW
ivc Prk hud M w hY[ iek mOq KMB nwloN vI hOlI ‘b`br Syr’ qy ‘AzIm sUrmw’ sI[ koeI jxw iGRxq hrkqW dIAW kOVIAW XwdW muV hrIAW
hud
M I hY qy iek prbq nwloN vI BwrI hud M I hY[” aus dI ikhVI pirBwSw dw murId bxdw hY, ho geIAW hn[
mOq dI ies vrg bMngI dw irSqw jIvn dy ieh aus ivAkqI dI AwpxI siQqI qy rwjsI
sRIlMkw dy hwkmW qy lokW koloN KuSI sWBI
Aml nwl juiVAw huMdw hY[ koeI ikhVI mOq nzrIey ’qy mun`sr krdw hY[ ijhVIAW kOmW
nhIN jw rhI[ ‘qwimlW dy Syr’ ƒ Fwh ky aunHW
mrdw hY, ies g`l dw inqwrw aus dy jIvn dy dUsry Coty qy G`tigxqI kOmI BweIcwirAW auqy
vloN swry frW qy KqirAW qoN sdIvI qOr ’qy
AMdwz qoN huMdw hY[ ijhVw ivAkqI isrP qy Awpxw glbw pwaux dI jmWdrU rucI r`KdIAW
inSicq ho jwx dw Aihsws pRgtwieAw jw
isrP Awpxy leI, ies ‘Awpxypx’ dw Gyrw hn, aunWH kOmW dI jnqw, suBwvk qy At`l rUp
irhw hY[ jUn 1984 ivc is`K kOm dy Adu`qI
pirvwr qy irSqydwrIAW qk psirAw hud M w hY, ivc, pRBwkrn dI pihlI nkwrI pirBwSw ƒ
‘jrnYl’ ƒ jwnoN mwr dyx qoN bwAd Bwrq dy
ijauNdw hY, aus dI mOq KMB nwloN vI hOlI huMdI kbUl krn dw JukwA r`KdI hY[ aunWH ƒ pRBwkrn
hwkmW qy ihMdU vrg dy lokW ny vI ievyN hI
hY[ aus dy Awpxy sky snbMDIAW qy cMd ku qy ausdy kwz nwl koeI hmdrdI nhIN ho skdI[
vwGIAW pweIAW sn[ pr aus qoN bwAd aunWH ƒ
dosqW im`qrW qoN v`D hor iksy leI ieh mOq iesdy ault ijhVIAW kOmW sRIlMkw AMdrly
is`KW dy ijs iksm dy ivroD qy bgwvq dw
koeI mwAxy nhIN r`KdI[ ies mOq dy ieh qwiml BweIcwry vWg Kud, iksy iek jW dUjI
swhmxw krnw ipAw sI, aus qoN swrw jhwn
suMgVvyN ArQ vI bhuq jldI Awpxw mh`qv Skl ivc, kOmI jbr qy dwby dw sMqwp Bog
vwkP hY[ hux pRBwkrn ƒ ijsmwnI rUp ivc
guAw lYNdy hn[ ies qrHW k`KNo hOlI mOqy mirAw rhIAW hn, aunHW leI pRBwkrn dI mOq v`Kry
Kqm kr dyx qoN bwAd sRIlMkw dy hwkmW vloN
mnu`K AMqm qOr ’qy guMmnwmI dy hnHyry ivc ArQ gRihx kr geI hY[ pRBwkrn dI mOq nwl
vI ausy bVboly AMdwz ivc dmgzy mwry jw rhy
Alop ho jWdw hY[ aunHW ƒ iek piv`qr kwz qy sRySt suPny dI
hn[ bVw kuJ ikhw jw irhw hY[ bVw kuJ hor
mOq ho jwx dw gmgIn Aihsws hoieAw hY[
ies dy ault ijhVw ivAkqI Awpxy ikhw jwvygw[ pr swry islisly bwry ieiqhws
is`K kOm inSicq qOr ’qy Awpxy Awp ƒ ies
jIvn ƒ ku`l mnu`Kqw dy srokwrW jW Awpxy vloN Awpxw AMqm Pqvw suxwieAw jwxw Ajy
mgrly vrg nwl joVdI hY[ pRBwkrn dy jIvn
kOmI BweIcwry dy v`fy kwz nwl joV lYNdw hY Aqy bwkI hY[ Coty qy G`tigxqI BweIcwirAW dy
qy aus dI mOq nwl is`KW dIAW keI swrIAW
Awpxy jIvn dI swrI pUj M I ies kwz dy lyKy lw AwzwdI dy h`k ƒ mwxqw dyx qoN ienkwrI
AMqrIv sWJW hn[ zrUrI nhIN ik pRBwkrn dw
idMdw hY, auh jd mrdw hY qW aus dI mOq qwkqW audoN qk AwpxIAW KuSPihmIAW nwl
hr krm qy nIqI pYNqVw pUrw shI hovy[ ausdy
bhuq v`fy qy ivSwl ArQ gRihx kr jWdI hY[ jI pRcwaux leI pUrI qrHW Awzwd hn[ pr
keI krm qy pYNqVy AXog Tihrwey jw skdy
AijhI mOq ƒ hI mwE jy quMg ny prbqoN BwrI AKIr ivc jw ky aunHW ƒ ieiqhws dy AMqm
hn[ pr ijs kwz ƒ lY ky auh liVAw, ijMnI
mOq dy gOrvpUrn lkb nwl invwijAw sI[ Pqvy dw kihr J`lx leI iqAwr rihxw
isdkidlI dy nwl liVAw qy AKIr ivc ijMnI
lMGy AYqvwr dunIAW dy lokW ƒ sRIlMkw dy auqr cwhIdw hY[ mnu`KI zmIr koloN jbr dy dwby dI
sUrmgqI nwl lVdw hoieAw auh ShId ho
pUrbI Kyqr dy jMglW ivcoN iek AijhI hI lwhnq dw boJ bhuqI dyr qk nhIN J`ilAw
igAw, ienHW swrIAW g`lW dy ArQ is`KW nwloN
‘prbqoN BwrI mOq’ dI Kbr suxn ƒ imlI sI[ jwxw[ mnu`Kqw ny ies sMqwp qoN iek nw iek
v`D hor koeI nhIN jwx skdw[
sRIlMkw dI POj ƒ AwKrkwr ‘ilbrySn tweIgrz idn surKrU ho ky hI rihxw hY[ sMq jrnYl
AwP qwiml eylm’ dy muKI vyliU plwie pRBwkrn Bwrq dy tYlIivzn cYnlW duAwrw pRBwkrn isMG iBMfrWvwilAW qy vyliU plwie pRBwkrn vrgy
ƒ mwrn ivc kwmXwbI nsIb ho geI hY[ dI mOq dI Kbr nSr huMdI ijhVy vI is`K ny byjVo ienklwbI sUrbIrW dIAW ShIdIAW ies
q`kI hY, aus ƒ qtPt qy suqy is`D hI jUn mhwn AwdrS dI pRwpqI dw rwh hI p`Drw kr
pr kOx sI ieh pRBwkrn? ies suAwl
1984 dw swkw Xwd AwieAw hY[ ijMny bdnIqy rhIAW hn[ ieh swfw idRVH XkIn hY[ AwpxI
dw koeI ieko iek juAwb sMBv nhIN[ Al`g
qy inrl`jpUrn FMgW nwl dunIAW dy lokW swhmxy AsIm POjI qwkq qy bhuigxqI dI hYNkV qy
Al`g iDrW qy qwkqW vloN ies dy juAwb Al`g
pRBwkrn dw BYVw Aks pyS krn dy Xqn kIqy nwdrSwhI nwl koeI swfy kolNo ‘iBMfrWvwly’ qy
Al`g id`qy jw rhy hn, qy id`qy jWdy rihxgy[
gey hn, aunWH ƒ vyNhidAW hI, A`j qoN TIk 25 ‘pRBwkrn’ vrgy sUrimAW ƒ qW Koh skdw hY,
sRIlMkw dI srkwr qy jnqw leI jykr auh
swl pihlW Bwrq dy hwkmW qy iPrkU mIfIey pr swfy ies XkIn ƒ swfy koloN koeI nhIN
iek ‘bdnwm dihSqgrd’ qy ‘KUM-Kwr
duAwrw rlky sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW hiQAw skdw[ AwmIn!
is`K Shwdq [ 39 [ jUn, 2009
kwiv ikAwrI
nw kdy BulK
y y ivc rihE
jM g ihM d -pM j wb ienHW ivc swh nhIN qyrw[
ik kucl id`qw hY Jukw id`qw hY[
ienHW ivc rIJ nhIN qyrI,
Swh muhm
M d dI srkwr
ienHW ivc cwA nhIN qyrw[
qy pMjwb dy Syrw[ ‘mukw-Jukw’ ijhy Sbd
kI ieh kuJ krn jogy nhIN,
Aw vyK KyrUM KyrUM hY, qW swfy nyiVEN vI nhIN lMGy[
kI duKVy jrn jogy nhIN[
pMjwb A`j qyrw[ ieiqhws dy siPAW ’qy nzr mwr ky vyKo
kI rwj dI cwh nhIN bwkI,
qyry ieh hm-mzHb, jo swfy lhU ’c nHwqy, jo swfy lhU ’c rMg[y
jW ieh hux lVn jogy nhIN[
qyrw bVw guxgwn krdy ny[ lhU dI lwlI qW
jMg ihMd-pMjwb dw DurNo AwauNdY,
ieh qyry s`c qy ienswP ƒ, swfw mn BwauNdw rMg hY[
koeI nvIAW nhIN iqAwrIAW ny[
pRxwm krdy ny[ ies ƒ qk ky
q`k skyN ‘srkwr’ qW q`k lY qUM,
qyry ichry ’qy jùsy ƒ AsIN kdy KOPzdw nhIN hoe[y
A`j ruldIAW ikvyN srdwrIAW ny[
ieh r`j r`j vifAwauNdy ny[
pr swƒ nhIN Bul
` I,
ieh qyrI qyg dIAW DmkW dy, lhU fùlx
H qoN bwAd
auh SwhI Swn nhIN Bul
` I[
au~cy gIq gwauNdy ny[ swfy ’qy pqJV nhIN bhwr AweI hY[
nhIN swƒ nhIN Bul
` I,
kSmIr iks qrHW ij`iqAw, qy lhU dI lwlI
KwlseI Awn nhIN Bul
` I[
ieh PKr nwl dsdy ny[ PùlW dI lwlI bx ky muskrweI hY[
AsIN hux h`Q pwvWgy,
jmrOd Pqih ikMj kIqw,
pMjwb dy g`dwrW ƒ[
ieh swrw hwl dsdy ny[ Pqih! v`l vDidAW
AsIN hux h`Q pwvWgy,
BwvyN qyrIAW ij`qW dIAW, isr qW lihMdy hI rhy ny
aunWH JMfy brdwrW ƒ[
A`j vwrW pVHdy ny[ pr swfy kdm kdy nhIN ruk[y
ijnHW swfw sOdw kIqw sI,
pr qyry kwiqlW A`g,y AsIN qlI ’qy Dr ky qurdy rhy hW
ijnHW qyrw KUn pIqw sI[
ieh Jùk Jùk isjdy krdy ny[ AsIN qlI ’qy Dr ky qurdy jwvWgy[
swƒ qyry KUn dI sONh hY,
ijnHW qyry ‘kOr’ roly sn, sIs krky Arpx gurU dy crnW ivc
qyry jƒn dI sONh hY[
ieh A`j aunWH dy goly ny[ Pqih! jo swfI hY
AsIN ieiqhws duhrwvWgy,
duSmxI duSmx dI Bùly ny Pqih! AsIN pwvWgy[
auh qKqo qwj lYx leI[
hwey! ikMny Boly ny[ quhwfIAW qopW dy goly
AsIN ieiqhws duhrwvWgy,
svw sO swl hoieAw hY, ‘Akwl qKq’ ƒ Fwh nhIN skdy[
muV auhI rwj lYx leI[
hux ieh hwl hoieAw hY[ auh qW jugo jug At`l hY
jMg ihMd-pMjwb dw muV hosI,
auh qKqo qwj BuilAw hY, id`lI dy qKq dw kI pqw
swQoN Kus
` IAW BwvyN srdwrIAW ny[
KwlsweI rwj Bui` lAw hY[ ‘A`j hY jW klH hY’[
audoN qk nhIN jMg ieh Kqm hoxI,
svw l`K POj BùlI hY,
jd qk ij`qdIAW nhIN jo hwrIAW ny[
auh SwhI mOj BùlI hY[ isMGW dy piv`qr lhU nwl
auh hwQI GoVy Bùly ny, sU h I rO S nI Akwl qKq qoN iek sUhI rOSnI auTI hY
auh qopW qoVy Bùly ny[ swfy lhU ivc iB`jy hux hr pwsy
ikly inSwn Bul
` y ny, Awpxy ig`itAW v`l qk ky lwl rMg ibKr jwvygw
pMQ dI Swn Bùly ny[ qy swfy isrW dy ^wilsqwn, ^wilsqwn, ^wilsqwn
auh is`ky mohrW Bul
` y ny, l`gy hoey FyrW v`l vyK ky hr pwsy hux iehI Sbd gUMjygw,
auh SwhI qorW Bul
` y ny[ qusIN ieh nw smJ ilE ijs qrP dyKg
o y nzr Awvygw[
ienHW ivc r`q nhIN qyrw, ik swƒ mwr id`qw hY mukw id`qw hY[ -BweI gijM d r isM G (hweIjY k r)
is`K Shwdq [ 40 [ jUn, 2009
fw. gurmIq isMG is`DU

gurU Arjn dyv jI dI Shwdq dy is`K BweIcwry auqy pRBwv


gurU ny Awpxy vcnW nwl v&w pwlI hY ijs prK qy pUrw auqrn leI auh Awpxy is`KW qoN aumId
r`Kdy sn pihlW gurU ny ShIdI dy ky ies Aml ƒ qsdIk kIqw hY[ lwhOr jwx qoN pihlW auhnW ƒ
pqw sI ik auQy auhnW nwl kI bIqygI[ auhnW gurU hrgoibμd swihb ƒ Awpxw jwnSIn Qwp idqw[
aunHW ny mIAW mIr ƒ ikhw sI ik auh qsIhy ieh imswl kwiem krn leI zr rhy hn ik is`K-
sμklp dy Drm dI AYlwnIAw r`iKAw kIqI jwvy[ ieh kurbwnI Agly smyN ivc hox vwlI hiQAwrbμd
jdo jihd dw iek jrUrI mμglwcrn sI
ShId AwpxI jwn kurbwn krky jIvn vriqAw jWdw hY[ s`c leI Awpxy AwkIdy qy isru dIjY kwix n kIjY
dy aucy qy sùcy mksd dI rwKI leI SwhdI Br kwiem rihxw Bwvyˆ jwn kurbwn ho jwvy ShIdI (sRI gurU gRQ
μ swihb: 1412)
jWdw hY[ ShId dy pYrokwrW leI Shwdq iek huμdI hY[ ies pRsμg ivc ieh Sbd kurbwnI
gurU mwrig s`c dw mwrig hY[ ies mwrig
AijhI gvwhI bx jWdI hY ijs aupr auh jW blIdwn nwloN v`Krw hY[ kurbwnI jW blIdwn
qy clx vwilAW dI kihxI Aqy krnI ivc
ipCoN pihrw idμdy hn[ Swied ies krky hI dw mksd jwn ByNt krn q`k hY pr Shwdq,
Byd nhIN hY[ gurU vcnW dy s`c qy sμswr dy s`c
ieh TIk ikhw jWdw hY ik ShwdqW kOmW dI s`c leI AwpxI jwn qy Kyf ky pihrw dyxw
ivc Byd nhIˆ hY[ gurU ihrdy dw s`c sμswr leI
qkdIr bdl idμdIAW hn[ is`K kOm dI qkdIr pRmu`K mnorQ huμdw hY[ BweI kwnH isμG
s`cI gvwhI hY[
ivc kOmI ihqW leI kurbwn hoey hr ShId dI (1990:138) ny Shwdq dI sμgXw s`cI gvwhI
Shwdq AihmIAq r`KdI hY prμqU ShIdW dy nwl kIqI hY[ gurU swihb dI Shwdq dy is`K scu krxI scu qw kI rhq]
isrqwj pμjvyˆ pwqSwh SRI gurU Arjn dyv jI BweIcwry auqy pey pRBwv ƒ smJx qoN pihlW scu ihrdY siq muiK khq]
dI Shwdq dI is`K BweIcwry leI ivSyS ieh jwnxw jrUrI hY ik kI ieh Shwdq mihj swcI idRsit swcw Awkwru[
AihmIAq hY[ ies Shwdq dy is`K BweIcwry aus smyN dy isAwsI hwlq dw nqIjw sI? ijvyN
scu vrqY swcw pwswru]
auqy pey pRBwv dy is`ty vjoN is`KW ny is`KI ƒ fw. surjIq hWs ny iliKAw hY ik ''rwjnIqk
AwpxI jwn nwloN vI v`D kImqI smiJAw[ jdoˆ sμkt is`KI dy pswr, KuShwlI Aqy ivkws (sRI gurU gRQ
μ swihb: 283)
kdy is`KW ƒ jwn qy is`KI ivcoˆ iek dI cox kwrn pRSwsn dI kz nzrI Aqy gurg`dI dy is`KI dy mwrig auqy gurU Aml ivc gurU
krnI peI qW cox is`KI dI hI kIqI geI[ ivroDI dwAvydwrW dIAW koiSSW ny sμkt ƒ joiq dI lgwqwrqw hY[ gurU nwnk swihb qoN sRI
is`K BweIcwry ƒ AwpxI hoNd brkrwr r`Kx ies h`d q`k gihrw kr idqw ik gurU Arjn gurU gRμQ swihb dy gurU Aml ivc guris`KI
leI smyN-smyN isr lhU folvIAW lVweIAW swihb ƒ ShIdI dyxI peI (hWs: 2006;1) jIvn dy isDWqk qy ivvhwrk Byq sμswr
ivcoN lμGxw ipAw hY[ Axigxq is`KW ny gurU isDWq Aqy Aml dI roSnI ivc swhmxy pRgt hoey hn[ gurU isDWqW dI ieh
ShwdqW dy ky is`KI dI hoNd Aqy iv`lKx pCwx vyiKAw jwvy qW ieh ShIdI isAwsI sμkt jW ivl`Kxqw hY ik ieh ivvhwrk jIvn ivc
kwiem r`KI hY[ ies krky is`K ieiqhws ƒ ieiqhwsk mOkw myl hI nhIˆ sI, ieh pRmu`K lwgU hox Xog hn[ ies qoN vI AgWh gurU
ShwdqW dw ieiqhws vI ikhw jWdw hY[ ShwdqW nhIˆ shweI kwrn mμny jw skdy hn[ drAsl swihbwn ny Awpxy jIvn Aml rwhIN is`K
dw ieiqhws isrjn vwly ies BweIcwry dI ieh ShIdI gurU mwrig dw iek Aihm pVwA isDWqW ƒ Kud lwgU krky guris`KI jIvn dI
pihlI 'Shwdq' ny Aijhy kIrqImwn sQwpq sI ijs ivcoN is`K pμQ Awpxy ivkws dI AglyrI jwc isKweI hY[ gurU ny pμQ qoN sIS mμgx qoN
kr id`qy ijs dy pRBwv sdIvI hn[ ies 'pRBwv' mμzl v`l viDAw hY[ gurU mwrig dI idSw Aqy pihlW pμQ dI syvw ivc Kud sIS ByNt kIqy
dIAW AnykW prqW hn jo is`K mwniskqw dw AwDwr qoN hI ieh spSt ho jWdw hY ik ies hn[
AinKVvW Aμg bx cuk ` IAW hn[ ies Shwdq mwrig 'qy clidAW Aijhy hwlqW dw swhmxw gurU Arjn dyv jI dI Shwdq dy is`K
dy pRBwvW ƒ smJx leI is`K mn dIAW v`K- krnw pYxw sI[ gurU Aml vkqI GtnwvW dI BweIcwry aupr pey pRBwv ƒ smJxw Aqy ibAwn
v`K qYhW ƒ smJx dI koiSS krnI pvygI[ aupj nhIN hY sgoN iesny GtnwvW dI idSw krnw iek muSkl kwrj hY[ muSkl ies krky
gurU Arjn dyv jI ny is`K AwdrS qy bdlx ivc Aihm BUimkw inBweI hY[ ies v`K-v`K ieiqhwskwrW Aqy ivdvwnW ny ies
pihrw idμdy hoey jIvn dy aucy qy pivqr mksd mwrig dy pWDI bxn vwilAW ƒ gurU nwnk Shwdq dy pRBwv ƒ Awpo Awpxy nzrIey qoN
dI pUrqI leI AwpxI Shwdq id`qI[ Shwdq swihb ny mu`F ivc hI sucyq kr id`qw sI: vyKx Aqy smJx dI koiSS kIqI hY[ ies
dw Sbdwiek ArQ gvwhI jW s`c dI qsdIk jau qau pRm
y Kylx dw cwau] muSkl ƒ iDAwn ivc r`K ky ies Shwdq dy
krnw bxdw hY[ ies Sbd ƒ Awm jIvn ivc pRBwv ƒ AsIN do ihisAW ivc vμf ky smJ
isru Dir qlI glI myrI Awau]
gvwhI dyx, Bwv, SwhdI Brn dy ArQW ivc skdy hW pihly auh pRBwv jo is`K BweIcwry ny
iequ mwrig pYru DrIjY] POrI qOr qy kbUl kIqy dUsry auh pRBwv jo
is`K Shwdq [ 41 [ jUn, 2009
lgwqwr pYNdy Aw rhy hn[ies Shwdq dy is`K gurU Arjn dyv jI dI ShIdI dy is`K (sRI gurU gRQ
μ swihb: 1102)
BweIcwry auqy sdIvI pRBwv pY rhy hn[ BweIcwry auqy pey pRBwv ƒ not kridAW ieh gurU ny Awpxy vcnW nwl v&w pwlI hY
is`K ieiqhws dI ies pihlI Aqy kihxw ik is`K ieiqhws ny ies qoN ipCoN nvW ijs prK qy pUrw auqrn leI auh Awpxy is`KW
lwswnI Shwdq ny ivvhwrk qOr qy ieh is`D moV k`itAw hkIkqmuKI phuc μ dw nqIjw nhIN[ qoN aumId r`Kdy sn pihlW gurU ny ShIdI dy ky
kr idqw ik is`K jIvn dy s`cy qy suc
` y AwdrSW ies ‘moV’ qoN Aksr ieh ArQ lY ley jWdy ies Aml ƒ qsdIk kIqw hY[ ''lwhOr jwx qoN
dI r`KvwlI dI Kwqr AwpxI jwn kurbwn kr hn ik gurU Arjn dyv jI dI Shwdq q`k pihlW auhnW ƒ pqw sI ik auQy auhnW nwl kI
skdy hn[ is`K ieiqhws qy jykr srsrI is`K lihr SWqmeI Bwv Aihμsk sI[ ies bIqygI[ auhnW gurU hrgoibμd swihb ƒ Awpxw
nzr mwrI jwvy qW pqw lgdw hY ik is`KW ny Shwdq qoN ipCoN is`K hiQAwrbμd hoxy SurU ho jwnSIn Qwp idqw[ aunWH ny mIAW mIr ƒ ikhw
AwpxI jwn qy Kyf ky bhuq v`fIAW ij`qW pRwpq gey[ ijvyN ieh kihxw ik ''is`K PlsPy qy sI ik auh qsIhy ieh imswl kwiem krn
kIqIAW hn[ is`KW swhmxy jdoN prK dI pihlI lihr dw ivkws bVw sihj Aqy SWqI pUrvk leI zr rhy hn ik is`K-sμklp dy Drm dI
GVI AweI qW gurU swihb Kud ies prK ’qy sI[ ieh prikirAw gurU Arjn dyv jI dI AYlwnIAw r`iKAw kIqI jwvy[ ieh kurbwnI Agly
pUry au~qry qW ik aunHW dy is`K Biv`K ivc Adu`qI Shwdq q`k jwrI rhI (AnUp isμG; smyN ivc hox vwlI hiQAwrbμd jdo jihd dw
Awaux vwlIAW ieimqwhn dIAW GVHIAW ivcoN 1999:89) gu r U Aml ƒ SWqmeI Aqy iek jrUrI mμglwcrn sI[
jyqU ho ky inklx[ ies Shwdq dw ieh pihlw hiQAwrbμd ihisAW ivc vμfxw jW gurU swihb
qy sdIvI pRBwv ikhw jw skdw hY[ dI Shwdq dy nqIjy sdkw is`K lihr dw
Acwnk hiQAwrbμd ho jwxw is`KI dI rUh
is`K BweIcwry auqy ies Shwdq dy pRBwv
muqwbk drusq ivcwr nhIN l`gdw[ drAsl is`K BweIcwry dI Xu`DnIqk
ƒ not kridAW bhuqy ivdvwn ieh kihμdy hn
is`K ieiqhws Kws krky gurU kwl ivc vwprIAW iqAwrI dI buinAwd gurU nwnk
ik ies ShIdI qoN ipCoN is`K lihr ny nvW moV
'GtnwvW' mihj is`K pμQ dI idSw inrDwrn
k`itAw[ fblXU AYc mYklwaUf, ipSOrw isμG swihb ny r`K idqI sI BwvyN gurU
krn vwlIAW nhIN sn[ aultw is`K Aml qy
dI ikqwb: Life And Works OF GURU
GtnwvW dI idSw bdlI hY[ is`KI dI idSw gurU hrgoibμd swihb ny mIrI-pIrI ƒ
ARJAN dI BUimkw ivc ilKdy hn “the
nwnk swihb ny Awpxy ivcwrW qy AmlW rwhIN
tenure of Guru Hargobind makes a truly
inrDwrq kr idqI sI[ gurU Aml vkqI
AmlI qOr qy iek krn leI sRI
significant change in the history of the
Sikh Panth” (2006: IX) pRo. hrbμs isμG:
GtnwvW nwl moV k`tx dI bjwie Awpxy ielwhI Akwl q^q swihb dI sQwpnw
vhwA muqwbk c`ilAw hY[ ijs ny mnu`KI
(1997:51) Aqy KuSvμq isμG (2003;53) vI kIqI[ ieh gurU hrgoibμd swihb
ieiqhws ’qy nvIAW pYVW pweIAW hn[ gurU
mμndy hn ik gurU Arjn dyv dI ShIdI is`K-
Arjn dyv jI (smyq swry gurA U W dy,) ies g`l dy smyN ivc is`KI dy nvyN dOr ƒ moV
pμQ dy ieiqhws dw Aihm moV swbq hoeI[
qoN Axjwn nhIN sn ik ijs ivcwrDwrk rwh nhIN ikhw jwxw cwhIdw drAsl
moV dw sbdwiek ArQ rsqy qoN pwsy muVnw
qy auh c`l rhy sn, ausdy kI nqIjy inklxgy[
bxdw hY[ is`K lihr dy sμbμD ivc ieh g`l ieh gurU Aml dw Aglyrw pVwA
musilm irAwsq dw sB qoN Axjwx mihkUm
dursq nhIN l`gdI ik gurU Aml Awpxy rsqy
vI iehnW nqIijAW qoN vwik& sI, ieslwm sI[iesdI isDWqk Aqy ivvhwrk
qoN hor pwsy muiVAw hovy[
C`f ky hor Drm kbUl krn vwly leI id`qI
ipRμsIpl qyjw isμG Aqy fw. gμfw isμG jwx vwlI mOq dI sjw dw bhuq Fμfr o w sI[ pr
buinAwd gurU nwnk dyv jI r`K cuk
` y
(2003:35) vI ieh not krdy hn ik gurU gurU nw AwpxI ivcwrDwrw C`fx ƒ iqAwr sn sn[ “gurU nwnk dyv jI ny mIrI-
Arjn dyv jI dI ShIdI qoN ipCoN gurU hirgoibμd Aqy nw hI auh rwh C`fx ƒ iqAwr sn jo ies
isμG dy smyN ƒ “ieiqhwskwr Awm qOr qy pIrI dy isDWq dw mu`F bμnidAW
ivcwrDwrw ny inXq kIqw, nqIjy BwvyN ikμny hI
is`K ieiqhws dy ies pVwA qy guirAweI dy gμBIr ikauN nw hox (jgjIq isμG: 1987; 80) ijQy iek pwsy pIrI dy Cupy pwKμf
svrUp ivc Acwnk hoieAw pirvrqn vyKdy is`KI dy ivcwrDwrk rwh dI buinAwd r`KidAW
hn[ aunWH ieiqhwskwrW Anuswr gurU swihb ny ƒ nμgw kIqw, auQy dUjy pwsy pUrI
gurU nwnk swihb ny ies rwh qy qurn vwilAW
ijhVy ik ies qoN pihlW PkIrI vys ivc ƒ ikhw sI ik is`KI pRym dw rwh hY ijnW ƒ SkqI nwl mIrI dy AinAweI Aqy
rihμdy sn, hux 'scw pwqSwh' dw pd Dwrn ies pRym nwl Kylx dw cwA hY auh Awpxw ihμsk vqIry dw kwrgr ivroD
kr ilAw[ aunWH dI Drm sμsQw, Drm dy AsUlW isr qlI qy Dr ky Awaux[ Kud gurU Arjn dyv
auqy ADwirq iek rwj bx igAw[ aunHW dy jI ny vI pihlW mrn kbUl krn leI ikhw
kIqw[ q`qkwlIn rwj dy ihμsk Aqy
msμd aunWH dy vwiesrwey bx gey Aqy rwjpwl hY: iBAwnk rUp dw gurU nwnk dyv jI
bx gey[” aunHW (ipRμsIpl qyjw isμG qy fw.
pihlw mrxu kbUil jIvx kI Cif Aws ny AwpxI bwxI ivc ijkr kIqw hY
gμfw isμG) ny ienHW ieiqhwskwrW ivc muK` qOr
qy gokl cμd nwrμg Aqy eIdU BUSn bYnrjI hohu sBnw kI ryxk
u w qau Awau hmwrY pwis
dIAW ilKqW dy hvwly idqy hn[
is`K Shwdq [ 42 [ jUn, 2009
cùky sn[ “gurU nwnk dyv jI ny mIrI-pIrI dy
ies Shwdq qoN ipCoN is`K BweIcwrw nvyN dOr ivc dwKl hoieAw[ ies isDWq dw muF
` bμnidAW ijQy iek pwsy pIrI dy
dOr ivc is`KW ny duinAwvIN hkUmq dy julmW dw twkrw krn leI Xu`DnIqk Cupy pwKμf ƒ nμgw kIqw, auQy dUjy pwsy pUrI
SkqI nwl mIrI dy AinAweI Aqy ihμsk vqIry
iqAwrI aupr ivSyS iDAwn id`qw ''gurU hrgoibμd swihb jI ny bcn kIqy ik
dw kwrgr ivroD kIqw[ q`qkwlIn rwj dy ihμsk
is`K Drm hux qoN srIrk Aqy Awqmk SkqIAW dy ivkws qy ieko ijhw zor
Aqy iBAwnk rUp dw gurU nwnk dyv jI ny
idAw krygw[ ‘qyg’ Aqy ‘dyg’ nwlo nwl c`lxgy[ ieh gurU nwnk dyv jI dy AwpxI bwxI ivc ijkr kIqw hY (jspwl
imSn FWcy dy AnuklU sI Aqy srkwrI AiqAwcwr vloN KVHy kIqy gey Kqry dw isμG: 1990 ; 96)”
gurU jI vloN GiVAw igAw POrI qy Awp-muhwrw au~qr sI gu r U nwnk dy v jI ny hkU m q dy
AiqAwcwrW ivruD ` Awvwj auTweI jo julm ivruD
gurU jI dI Shwdq dw is`KW aupr ggn dmwmw bwijE pirE nIswnY Gwau[ jμg dw AYlwn sI[ gurU nwnk dyv jI ny ijs
PorI pRBwv ieh ipAw ik is`KW ny AmlI qOr qy pwsy v`l sμkyq idqy aus vl iDAwn idμidAW
Kyq ju mWifE sUrmw Ab jUJn ky dwau
vI mOq auqy vI ijq pRwpq kr leI sI[ ies gurU Arjn dyv jI ny is`KW ƒ hiQAwrW dI
sUrw so pihccwnIAY ju lry dIn ky hyq isKlweI dyxI SurU kr idqI sI Aqy CyvyN gurU
Shwdq qoN pihlW isDWqk p`Dr qy is`K mOq
ƒ ij`q cu`ky sn[ is`K isDWq ƒ Awid gRμQ dy purjw-purjw kit mrY kbhU n CwfY Kyq hrgoibμd swihb ny ies pwsy v`l auccy w iDAwn
rUp ivc gurU Arjn dyv jI sμpwidq kr cùky (sRI gurU gRQ
μ swihb: 1105) idqw[ iehnW XqnW dw nqIjw dsvyN gurU goibμd
sn ijs ny is`K Aml ivcoN gujr ky sμpUrn swihb vloN swjy Kwlsy dy rUp ivc pRgitAw[
gurU swihb ƒ ijs qrHW qsIhy dy ky
gurU dw drjw pRwpq kIqw[ Shwdq qoN pihlW mYdn-ey jμg ivc Kwlsy sUrmgqI dy jo jOhr
ShId kIqw igAw Aqy gurU swihb ny jwlm dy
gurU swihbwn ny ivcwrDwr p`Dr 'qy lgBg idKwey hn aunHW leI gurU swihb dI Shwdq
julm ƒ sUrmy dI qrHW SWq ic`q rih shwirAw
gurbwxI rcn qy ies ƒ sμkilq krn dw iek pRyrnwmeI SkqI dw kμm krdI Aw rhI
jo gurU ij`q dI bhuq v`fI imswl hY[ ies qrW
mhwn kwrj nypry cwV ilAw sI[ ies smyN hY[
gurU swihb dI Shwdq duinAwvIN hkUmq auqy
q`k is`K sμsQwvW pUrI qrHW ivksq ho cuk
` IAW 's`cy pwqSwh' dI ij`q swbq hoeI[ mOky dy AKIr ivc AsIN ieh kih skdy hW ik
sn[ gurU swihb ny is`K-pμQ leI jo mwp-dμf hwkmW ƒ ieh vihm sI ik ies qoN ipCoN is`K gurU swihb dI ieh pihlI Shwdq Awpxy
inrDwrq kIqy sn, aunWH leI izμdwidl ienswnW fr jwxgy pr ies qoN ault vwpirAw[ sgoN AiDkwrW dI rKvwlI leI sI[ dUsirAW dy
(sUrimAW) dI loV sI[ ies dy pRBwv vjoN is`K ihrdy hor mjbUq AiDkwrW dI rKvwlI leI nOvNy gurU qyg bhwdr
gurbwxI ivc sUrmy dw sμklp bhuq hoe[y ies Shwdq qoN ipCoN is`K BweIcwrw nvyN swihb dI Shwdq ies Aml dw Aglyrw pVwA
spSt rUp ivc pyS ho cùkw sI ijs dy AnykW dOr ivc dwKl hoieAw[ ies dOr ivc is`KW ny sI[ is`K Shwdq dI ies prμprw dw pRBwv sI
pRmwx idqy jw skdy hn ijvyN: gurU nwnk dyv duinAwvIN hkUmq dy julmW dw twkrw krn ik gurU goibμd isμG jI dy SihjwidAW ny mYdwn-
jI sUry dI mOq ƒ s`cy mwx pwaux vwlI dsdy leI XuD` nIqk iqAwrI aupr ivSyS iDAwn id`qw ey-jμg ivc Aqy Drm dI rwKI leI Shwdq dy
hn[ ''gurU hrgoibμd swihb jI ny bcn kIqy ik ky ies prμprw ƒ hor AmIr bxwieAw[

mrxu mxsw sUirAw hku hY jo hoie mrin is`K Drm hux qoN srIrk Aqy Awqmk SkqIAW gurU swihbwn dy isDWqW Aqy Shwdq dI
prvwxo] dy ivkws qy ieko ijhw zor idAw krygw[ ‘qyg’ AmIr prμprw qoN pRBwivq Axigxq is`KW ny
Aqy ‘dyg’ nwlo nwl c`lxgy[ ieh gurU nwnk is`KI isdk dIAW ivl`Kx imswlW kwiem
sUry syeI AwgY AwKIAih drgwh pwvih
dyv jI dy imSn FWcy dy AnuklU sI Aqy srkwrI kIqIAW hn[ is`K dygW ivc aubwly gey, AwirAW
swcI mwxo]
AiqAwcwr vloN KVHy kIqy gey Kqry dw gurU jI nwl cIry gey, ienHW puTIAW K`lW luhweIAW,
(sRI gurU gRQ
μ swihb: 579-80) vloN GiVAw igAw POrI qy Awp-muhwrw auq`r bμd-bμd ktvwey Aqy Awpxy ijgr dy toitAW
Kud gurU Arjn dyv jI ny vI ies pRsg
μ sI (sμgq isμG: 1999;43) ƒ nyijAW auqy tμgy vyiKAw, gurU dy vcnW qy
ivc ikhw hY:- is`K BweIcwry dI Xu`DnIqk iqAwrI dI Afol rih ky hr qrHW dw kSt shwrdy rhy[
jw kau hir rμgu lwgo iesu jug mih buinAwd gurU nwnk swihb ny r`K idqI sI ies qrHW dIAW AnykW imswlW ƒ kwiem krn
BwvyN gurU hrgoibμd swihb ny mIrI-pIrI ƒ vwly ShIdW auqy Aqy ienHW ShIdW dI Xwd ivc
so kihAq hY sUrw
AmlI qOr qy iek krn leI sRI Akwl q^q joV myilAW dy rUp ivc ShIdW dI DrqI ƒ
Awqm ijxY sgl vis qw kY pRxwm krn AwauNdy l`KW lokW dy ihridAW auqy
swihb dI sQwpnw kIqI[ ieh gurU hrgoibμd
jw kw siqguru pUrw] swihb dy smyN ivc is`KI dy nvyN dOr ƒ moV gurU Arjn swihb jI dI pihlI Shwdq dy
nhIN ikhw jwxw cwhIdw drAsl ieh gurU pRBwv dI Cwp l`gI huμdI hY jo ies Shwdq dw
(sRI gurU gRQ
μ swihb: 679-80)
Aml dw Aglyrw pVwA sI[iesdI isDWqk sdIvI pRBwv hY[
kbIr jI ny dIn leI lVn vwly sUry dI
qsvIr ies pRkwr pyS kIqI hY: Aqy ivvhwrk buinAwd gurU nwnk dyv jI r`K -0-

is`K Shwdq [ 43 [ jUn, 2009


Bjn lwl ky s

AdwlqW qy puils ikvyN doSI bxwauNdIAW hn?


21vIN sdI dy ienswP dI SurUAwq ivc p®o. divMdrpwl isMG Bùlr ƒ pwtvyN PYsly dy bwvjUd aus
kiQq iekbwlIAw ibAwn dy AwDwr au`pr PWsI dI sjw suxweI geI hY ijs ƒ Adwlq dw mu`K j`j
puils dI mnGVq khwxI Aqy 133 gvwhW ƒ aus ivrùD JUT dw puld M w d`sdw hY[ iesy qrHW dw hI ie`k
PYslw 28 Agsq 2007 ƒ cMfIgVH dy ie`k vDIk sYSn j`j v`lNo suxwieAw igAw hY[ ieh kys hirAwxw
dy swbkw mu`K mMqrI Bjn lwl ƒ bMb Dmwky rwhIN mwrn dI swijS dy kys vjoN jwixAw jWdw hY[
jdo N iksy ky s jW khwxI Aqy 133 gvwhW ƒ aus
fw. ibnwiek syn
kwrvweI iv`c iksy srkwr ivrùD JUT dw puldM w d`sdw hY[
v`lNo ieh im`Q ilAw jwvy ik iesy qrHW dw hI ie`k PYslw
iksy ivAkqI ƒ doSI is`D 28 Agsq 2007 ƒ cMfIgVH
krnw hI hY qW ies dw koeI dy ie`k vDIk sYSn j`j v`loN
nw koeI ADwr Aksr GV suxwieAw igAw hY[ ieh kys
hI ilAw jWdw hY[ Bwrq AMdr hirAwxw dy swbkw mùK mMqrI
sMGrS kr rhIAW kOmW dy Bjn lwl ƒ bMb Dmwky rwhIN
ju J wrU biSM i dAW sM b M D I mwrn dI swijS dy kys vjoN
cldIAW AdwlqI kwrvweIAW jwixAw jWdw hY[
iv`c ieh g`l Aksr hI pRo. divMdrpwl isMG Bu`lr srkwrI vwrqw Anuswr isMG jKmI ho igAw jo ies Gtnw dw cSmdId
dyKx ƒ imldI hY[ fw. ies kys dIAW prqW audoN gvwh hY[
ivnwiek syn ƒ do swl qoN ies leI jylH iv`c Ku`lxIAW SurU hoeIAW jdoN 14 Aqy 15 dsMbr ies Gtnw qo N bwAd
f`ikAw hoieAw hY ik auh
puils qPqIS SurU krdI hY qW
nkslI lihr qoN pRBwivq
pqw l`gdw hY ik ieh Gtnw
Kyqr iv`c grIb lokW dI
ie`k v`fI swijS ƒ AMjwm dyx
dyK-Bwl ikauN krdw hY[
leI vwprI hY Aqy auh v`fI
pwrlImYNt hmly dy kys ivc
swijS hirAwxw dy q`qkwlI muK `
APzl gurU ƒ doSI mMnx
mMqrI Bjn lwl ƒ mwrn dI sI[
iKlwP AruMDqI rwie vrgy
ies kys iv`c puils ny 13 is`KW
kOmWqrI pRis`DI vwlyy lokW ny
ƒ mulzm bxwieAw ijnHW ivc
srkwrI khwxI dy poqVy Prol
hwkm isMG pu`qr surjn isMG
ky r`K id`qy pr kys ivc sO
vwsI Kwspur, izlHw AMbwlw,
kmIAW dy bwvjUd APzl
BweI kulbIr isMG BweI gurjIq isMG BweI hwkm isMG hirAwxw; gurjIq isMG aurP
gurU mujrm hI hY[ ies qrHW
fwktr puq ` r svrn isMG, vwsI
ieMdrw gWDI dy kql dI 1995 ivckwrlI rwq ƒ ie`k Gtnw vwprI Kwspur (hirAwxw); blvMq isMG aurP sMdIp
swijS GVn dy kys iv`c BweI kyhr isMG ƒ ijs iv`c hirAwxw puils dw iek ispwhI pu`qr mlkIq isMG, vwsI rwjoAwxw, ijlw
doSI swibq krn leI srkwrI iDr ƒ iksy mwirAw igAw Aqy ie`k ey.AYs.AweI. jKmI ho luiDAwxw; jgqwr isMG hvwrw puq ` r Syr isMG,
puKqw sbUq dI qW kI mwmUlI sbUq dI vI loV igAw[ puils Anuswr aus rwq ie`k trYktr vwsI hvwrw klW luiDAwxw; prSoqm isMG aurP
nhIN sI peI[ jIhdy bwry ESo rjnIS vrgw trwlI ieslwmwbwd (hirAwxw) qoN Aw rhI pMmw pu`qr mlkw isMG; prmjIq isMG aurP
bMdw vI boilAw ik AYfI qwkqvr srkwr iek sI[ ijs ƒ 40-50 swl dw ivAkqI clw gurmIq isMG; nirMdr kOr pqnI p®Sq o m isMG,
bybs Aqy inrdoS iKlwP G`to G`t koeI sbUq irhw sI[ puils Anuswr ies trYktr trwlI vwsI mTyVI syKW, ijlw AMbwlw (hirAwxw);
qW GV lYNdI[ 21vIN sdI dy ienswP dI SurA U wq ƒ jdoN mTyVI cONkI dy ey.AYs.AweI. mihMdr kYlwS rwxI pqnI AmrjIq isMG, vwsI brIGYl
ivc p®.o divMdrpwl isMG Bul ` r ƒ pwtvyN PYsly isMG Aqy ispwhI ivjY Bwn ny roikAw qW trYktr (hirAwxw); milk isMG pu`qr dIvwn isMG,
dy bwvjUd aus kiQq iekbwlIAw ibAwn dy svwrW ny puils pwrtI au~pr golIAW clw vwsI mTyVI SyKW (hirAwxw); crnjIq isMG
AwDwr aup ` r PWsI dI sjw suxweI geI hY ijs id`qIAW ijs dOrwn ispwhI ivjY Bwn dI mOky pùqr bMq isMG, vwsI KUnI mwjrw, ijlw ropV
ƒ Adwlq dw mu`K j`j puils dI mnGVq au~qy mOq ho geI Aqy ey.AYs.AweI. mihMdr (pMjwb); kulbIr isMG puq` r svrn isMG, vwsI
is`K Shwdq [ 44 [ jUn, 2009
Kwspur, ijlw AMbwlw (hirAwxw); ibkrm isMG dyKx vwlI g`l sI ik aus dy pihly crnjIq isMG ƒ auh kwrbweIn id`qI jo ivjY
aurP ib`lw pu`qr qrlocn isMG, vwsI KmwxoN ibAwn Anuswr trYktr trwlI au~pr pMj Bwn dy kql mOky aus qoN lu`tI geI sI[ kys
klW, ijlw PqihgVH swihb; hrijMdr isMG ivAkqI mOjUd sn ijnHW iv`coN aus ny iqMn iv`c ieh idKwieAw igAw ik ieh kwrbweIn
pùqr qrlocn isMG dy nW Swiml hn[ nwvW dw ijkr kIqw sI[ pr hux Adwlq iv`c nwBw puils ny crnjIq isMG kolNo brwmd kIqI
puils vloN iqAwr kIqy kys dIAW DrwvW aus ny aunWH swry Cy ivAkqIAW dw nW suxn dw sI Aqy nwBw puils ny vI ies sMbDM I aus aup
` r
kql, fkYqI, pnwh, muzrmwnw swijS, gYr dwAvw kIqw ijnW ƒ puils ny ies vwrdwq mukd` mw drj kIqw hoieAw sI Aqy bwAd iv`c
kƒnI iek`T, Aslw Aqy Dmwkw Kyj sm`grI leI mulzm bxwieAw sI[ ie`k qW ies gvwh crnjIq isMG ƒ hirAwxw puils ny mOjUdw
Awid dIAW sn[ puils v`loN iqAwr kIqy gey dy v`K v`K ibAwn hI Awps iv`c nhIN rldy kys sMbMDI nwBw puils kol ilAw ky ig®Pqwr
kys dy iqMn Aihm ih`sy sn: sn[ Adwlq iv`c auh ieh sp`St nw kr kIqw[ rOck g`l ieh rhI ik kwrbweIn dI
sikAw ik jdoN pihly ibAwn iv`c aus ny iqMn brwmdgI dw jo muF` lw mukd
` mw crnjIq isMG
1. 14-15 dsMbr 1995 ivclI rwq
nwvW dw ijkr kIqw sI qW Adwlq iv`c puils iKlwP nwBw puils ny drj kIqw sI aus iv`co
dI Gtnw ijs iv`c ispwhI ivjY Bwn mwirAw
vloN bxwey swry doSIAW dy nW aus ƒ ikvyN Xwd auh brI ho igAw Aqy ies qrHW kys AMdr aus
igAw Aqy ey.AYs.AweI. mihMdr isMG jKmI ho
Aw gey[ ies g`l dw Swied puls ƒ koeI iKlwP koeI puKqw sbUq nhIN irhw[ iesy qrHW
igAw[
iKAwl nw irhw ik jy muK gvwh ny doSI mMny hI bwkI mulzmW dI nw qW SnwKq ho skI Aqy
2. hirAwxw dy q`qkwlI muK
` mMqrI Bjn CyAW bMidAW dy nW suxy qW auh Cy bMidAW dy nW nw hI ieh swibq ho sikAw ik auh 14-15
lwl ƒ bMb Dmwky rwhIN mwrn dI swijS[ jwnx Aqy bolx vwlw s`qvW kOx sI? ies qoN dsMbr 1995 ivckwrlI rwq ƒ vwprI Gtnw
3. hiQAwrW Aqy bwrUd dI brwmdgI[ ielwvw auh Adwlq iv`c iksy vI mulzm dI mOky hwjr sn[
14-15 dsMbr 1995 dI rwq vwlI Gtnw SnwKq nw kr sikAw[ BweI jgqwr isMG Bjn lwl ƒ mwrn dI swijS GVn dw
dw mu`K gvwh ey.AYs.AweI. mihMdr isMG sI hvwrw dI SnwKq krn dI iqMn vwr koiSS doS hor vI nwtkI FMg nwl GiVAw igAw sI[
ijs ny puils ƒ id`qy pihly ibAwn iv`c ikhw krn aùqy vI auh nwkwm irhw[ pihlW aus ny puils Anuswr Bjn lwl ƒ mwrn dI swizS
ik trYktr trwlI au~pr pMj ivAkqI sn[ gurjIq isMG ƒ Aqy dUsrI do vwr ivkrmjIq prSoqm isMG dy Gr iv`c GVI geI sI ij`Qy
aus ny dwAvw kIqw ik jdoN Gtnw vwprI Aqy isMG ƒ jgqwr isMG hvwrw d`isAw[ jgqwr isMG hvwrw Aqy blvMq isMG Awid
ispwhI ivjY Bwn mwirAw igAw qW aus ny puils BweI jgqwr isMG hvwrw ƒ ies muzrm v`K'v`K smyN prSoqm isMG ƒ imlx
doSIAW iv`cNo iksy ie`k ƒ ieh kihMidAW suixAw kys nwl joVn iv`c pUrI qrHW AsPl rhI[ AwauNdy rihMdy sn[ ijkrXog hY ik prSoqm
ik “E mnjIq, j`s,y prSoqm mTyVI vwly, B`j srkwrI iDr ny d`isAw ik aus ƒ (BweI hvwrw isMG ipMf mTyVI (hirAwxw) ivKy ijs ikrwey
lE[” ƒ) Asl iv`c jlMDr puils ny ig®Pqwr kIqw dy Gr iv`c rih irhw sI auh Gr dlIp isMG
Agly idn 16 dsMbr 1995 ƒ kys dI sI Aqy jlMDr puils kolNo ilAw ky hirAwxw Aqy drSn kOr dw hY[ dlIp isMG Aqy drSn
qPqIS krn vwly AiDkwrI ƒ drj krvwey puils ny ies kys iv`c ig®Pqwr kIqw[ ijs kOr ƒ puils ny swijS swibq krn leI gvwhW
ibAwn iv`c mihMdr isMG ny ikhw ik aus ny ipsqOl nwl ispwhI ivjY Bwn dw kql krn v`joN r`iKAw sI[ ienHW dohW gvwhW ny Adwlq
ie`k hor doSI ƒ ieh kihMidAW vI suixAw ik dw dwAvw hirAwxw puils ny kIqw auh ipsqOl ƒ d`isAw ik puils v`lNo ibAwny doSIAW iv`cNo
“frweIvr hwkm isMG Aqy fwktr trwlI jlMDr puils vloN jgqwr isMG hvwrw koloN koeI vI prSoqm isMG ƒ imlx nhIN sI AwauNdw
C`fo Aqy B`j lE[” pr jdoN kys dI kwrvweI brwmd krn dw dwAvw srkwrI iDr v`loN Aqy nW hI auh Adwlq iv`c doSIAW dI SnwKq
dOrwn ey.AYs.AweI. mihMdr isMG gvwh dy Adwlq iv`c kIqw igAw[ pr AdwlqI kwrvweI kr sky[ puils dI swijS dI khwxI dw dUsrw
ktihry iv`c AwieAw qW aus ny ikhw ik Gtnw dOrwn srkwrI iDr ieh swibq krn leI ADwr ieh sI ik prSoqm isMG ny dUsry doSIAW
vwlI rwq ƒ B`jy jWdy ie`k doSI ny ikhw sI ik koeI sbUq pyS nw kr skI ik aus ipsqOl dI nwl ieh swijS tYlIPon au`pr hoeI g`lbwq
“j`s,y prmjIq, gurjIq, prSoqm mTyVI vwly, brwmdgI BweI hvwrw kolNo hoeI sI[ dOrwn vI GVI[ pr srkwrI iDr ies sbMDI
hvwrw, blvMq B`j lE nhIN qW mwry jwEgy[” iesy qrHW crnjIq isMG a~upr doS sI vI koeI puKqw sbUq pyS nw kr skI[ ieh
aus Anuswr ispwhI ivjY Bwn ƒ golI jgqwr ik ispwhI ivjY Bwn dw kql krn qoN bwAd q`Q vI swibq nw ho sikAw ik 14'15 dsMbr
isMG hvwrw ny mwrI sI[ hvwrw Aqy blvMq isMG aus kol rhy Aqy aunWH 1995 ivclI rwq ƒ jo trYktr trwlI brwmd
hoeI Aqy aus iv`coN jo smwn (Awr.fI.AYks.,
mnuK` I bMb bxn vwlIAW jYktw Aqy hor) brwmd
1982 dIAW eySIAweI KyfW smyN pMjwb qoN id`lI jWdy hoieAw puils v`lNo idKwieAw igAw hY aus dw
is`KW ƒ byie`zq qy zlIl krn ivc Bjn lwl dw pRmu`K mu`K mMqrI Bjn lwl ƒ mwrn dI swijS jW
puils v`loN doSI AYlwny ivAkqIAW nwl koeI
rol irhw hY[ ies qoN ielwvw 1984 dy is`K kqlyAwm smyN
sMbD M hY[
hirAwxw ivc is`KW dw kqlyAwm vI Bjn lwl dI
iesy qrHW puils v`loN kulbIr isMG dy
AgvweI ivc hoieAw[ mnuK
` I bMb bxn Aqy kYlwS rwxI dy mnuK
` I bMb

is`K Shwdq [ 45 [ jUn, 2009


bxn leI vrqIAW jwx vwlIAW jYktW iqAwr GtnW nwl jW GtnW au`qoN brwmd hoey smwn brwmdgIAW leI pu i ls ny ie` k o hI
krky swijS dw ih`sw bxn dI khwxI vI q`QW dw ies kys iv`c mulzm bxwey gey isMGW nwl r`itAw'rtwieAw ibAwn id`qw hY ik:
Aqy dlIlW dy ADwr au~pr JUTI swibq hoeI[ koeI sbMD hY[ ies leI ies Awr.fI.AYks dI 1. jdoN puils ny mulzm ƒ ig®Pqwr
ieMJ puils v`loN AYlwny doSI mulzm ienHW brwmdgI dw doS puils v`loN AYlwny iksy vI krky aus qoN pu`Cig`C kIqI qW aus ny ie`k
auprokq dovy doSW iv`coN brI ho gey[ mulzm isr nhIN sI miVAw jw skdw[ Aihm q`Q dw Kulwsw kIqw[ ijs iv`c aus ny
qIsrw doS sI Aslw Aqy Awr.fI.AYks BweI hvwrw koloN jo ipsqOl brwmd d`isAw ik aus kol Bjn lwl ƒ mwrn dI
dI brwmdgI dw ik ienHW doSIAW kolo auh hoieAw idKwieAw igAw aus bwry pihlW hI swijS ƒ AMjwm dyx leI Awr.fI.AYks. ipAw
Aslw Aqy bwrUd brwmd hoieAw hY ijs dw d`isAw jw cuk
` w hY ik aus dI brwmdgI Adwlq hY jo ik auh puils ƒ brwmd krvw skdw hY[
sbMD 14'15 dsMbr 1995 ivclI vwlI rwq iv`c swibq nhIN ho skI[ iesy qrHW crnjIq 2. ies Kulwsy sbMDI iksy ie`k puils
ƒ vwprI Gtnw Aqy Bjn lwl ƒ bMb Dmwky isMG koloN kwrbweIn brwmd krn dw dwAvw mulwzm ƒ gvwh r`K ilAw jWdw ik ies dI
rwhIN mwrn dI swijS nwl hY[ srkwrI iDr ny vI Adwlq iv`c shI swbq nw hoieAw[ hwjrI iv`c mulzm ny pu`C'ig`C krn vwly
Awpxy kys iv`c ieh idKwieAw hY ik 14'15
16 dsMbr 1995 ƒ ie`k jwxkwrI dy AiDkwrI swhmxy Awpxy jurm (Bwv Bjn lwl
dsMbr 1995 ivclI rwq ƒ vwprI Gtnw mOky
ADwr aùqy puils ny ie`k C`pV iv`coN 30 iklo ƒ mwrn dI swijS iv`c Swiml hox) dw
jo trYktr trwlI doSI mOkw-ey-vwrdwq aup ` r iekbwl kIqw Aqy ieh Kulwsw kIqw ik auh
Awr.fI.AYks brwmd kIqI[ ijs sbMDI ieh
C`f ky Prwr ho gey sn aus iv`coN 16 iklo
ikhw igAw ik ies Dmwkw Kyj sm`grI dw Awr.fI.AYks brwmd krvw skdw hY[
500 gw®m Awr.fI.AYks (Dmwkw Kyj sm`grI),
sbMDI ipMf mTyVI vwsI mlk isMG nwl hY 3. iPr puils v`loN iksy QW qoN mulzm
19 mItr 10 sY.mI. Dmwkw krn vwlI qwr,
ijs ny ies ƒ C`pV iv`c su`t id`qw sI[ v`loN lukweI geI Awr.fI.AYks. brwmd kr
ie`k pycks, ie`k khI, do Kurpy Aqy do mnuK ` I
bMb dIAW jYktW brwmd hoeIAW[ puils Anuswr 19 dsMbr 1995 ƒ puils ny bIbI nirMdr leI jWdI Aqy aus brwmdgI dw gvwh ie`k
jdoN aus rwq puils ny trYktr trwlI ivc kOr ƒ ig®Pqwr kIqw Aqy dwAvw kIqw ik hor puils mulwzm r`K ilAw jWdw jo ieh
svwr lokW ƒ roikAW qW auh pUrI iqAwrI nwl puils ihrwsq dOrwn aus ny ie`k Aijhy q`Q ibAwn idMdw ik hW myrI hwjrI iv`c ies doSI
Bjn lwl ƒ mwrn leI sVk iv`c bMb d`bx dw Kulwsw kIqw ijs dy ADwr au~qy prSoqm ny ieh Dmwkw Kyj sm`grI jWc AiDkwrI ƒ
vwsqy jw rhy sn[ puils ny dwAvw kIqw ik isMG v`loN bIbI nirMdr kOr ƒ id`qy gey do brwmd krvweI hY[
pihlW aunHW ny iphovw AMbwlw rof au~pr bMb ipsqOl Aqy 40 kwrqUs brwmd kIqy gey[ 22 4. iPr mOky aùqy p®wpq hoeI sm`grI dy
d`bx leI toAw pu`tx dI koiSS kIqI sI pr dsMbr 1995 ƒ hwkm isMG ny vI ihrwsq sYNpl lYx, aus ƒ sIl bMd krn Aqy jWc
jgw sKq hox kwrn auh toieAw nhIN put ` sky dOrwn Aijhw hI Kulwsw kridAW 6 ik`lo mwihrW kol Byjx dI kwrvweI huMdI ijs dy
Aqy ie`Dr mTyVI vwly pwsy Aw rhy sn qW ik Awr.fI.AYks brwmd krvweI jd ik gurjIq loV Anuswr puils v`loN puils mulwzm hI
ies pwsy iksy Fuk` vI QW aup
` r toAw put
` ky bMb isMG ny vI Aijhy hI ie`k Kulwsy dOrwn 4 iklo gvwh r`K ley jWdy[
d`b skx[ AwpxI g`l ƒ is`D krn leI puils Awr.fI.AYks brwmd krvweI[ kYlwS rwxI ƒ
5. jdoN ieh gvwh Adwlq iv`c AwauNdy
ny trwlI iv`coN khIAW Aqy Kurpy Awid dI puils ny 29 dsMbr 1995 ƒ ig®Pqwr kIqw
qW auh bVI AswnI nwl Awpxy'Awpxy ih`sy dI
brwmdgI idKweI[ puils ny iek kdm hor Aqy ihrwsq iv`c hoeI pùC'ig`C dOrwn aus ny
khwxI Adwlq ƒ suxw idMd[y
AgWh jWidAW Bjn lwl ƒ mwrn leI mnuK ` I Kulwsw kIqw ik mnuK
` I bMb bxn leI vrqIAW
jwx vwlIAW jYktW aus ny hI bxweIAW sn brwmdgI dy kys iv`c bcwA p`K dy
bMb bxn vwsqy iqAwr kIqI geI jYkt dI
Aqy aunWH jYktW leI vrqy k`pVy dIAW bcIAW vkIlW ny puils dI smu`cI khwxI iv`c keI
brwmdgI vI ausy trwlI iv`coN hI idKw id`qI
kwqrW jo aus ny Awpxy Gr AlmwrI iv`c auxqweIAW Adwlq dy iDAwn iv`c ilAWdIAW,
jd ik ijs ivAkqI ny kiQq mnu`KI bMb
swBIAW hoeIAW sn, puils ny kYlwS rwxI kolNo ijvyN ik:
bxnw sI (kulbIr isMG) auh ivAkqI puils
dy Awpxy iqAwr kIqy kys Anuswr hI trwlI brwmd krn dw dwAvw kIqw[ iesy qrHW kulbIr 1. jdoN puils ny mulzm dI snwKq
au`pr GtnW vwly sQwn au~qy mOjUd nhIN sI[ isMG ƒ puils ny 13 jnvrI 1996 ƒ ig®Pqwr au~qy iksy QW qoN Dmwkw Kyj sm`grI p®wpq
hux socx dI g`l hY ik jdoN mnu`KI bMb bxn kIqw Aqy puils ihrwsq iv`c aus v`loN kIqy kIqI qW aus dI koeI vI inrp`K gvwhI (Aijhw
vwlw ivAkqI hI mOky au~qy mOjUd nhIN hY qW Kulwsy dy ADwr au~qy 6 iklo Awr.fI.AYks gvwh jo puils jW kys nwl sbMiDq jWc
mnuK` I bMb bxn vwlIAW jYktW qW swijS GVn brwmd kIqI[ 17 jnvrI 1996 ƒ jgqwr eyjMsI Awid dw mulwzm nw hovy) nhIN r`KI
vwilAW ny jrUr puils ƒ sONpx vwsqy hI isMG hvwrw ny puils ihrwsq dOrwn Kulwsw geI[
trwlI iv`c r`KIAW hoxgIAW? kIqw ik Bjn lwl ƒ mwrn dI swijS ƒ 2. puils ny ieh dwAvw kIqw hY ik
AMjwm dyx leI vriqAw jwx vwlw bwrUd ieh Dmwkw Kyj sm`grI Bjn lwl ƒ bMb
KYr AwpW pihlW vI dyK cùky hW ik jdoN
(Awr.fI.AYks) ibkrm isMG ny id`lI dy iksy rwhIN mwr dyx dI swijS ƒ AMjwm dyx leI
ies kys dI kwrvweI Adwlq iv`c c`lI qW
muhm
M d qrkS qoN ilAwdW sI[ vrqI jwxI sI pr Adwlq iv`c ieh iblkul `
puils ieh swibq krn iv`c pUrI qrHW nwkwm
rhI ik 14'15 dsMbr 1995 ivclI rwq vwprI ienW swrIAW brwmdgIAW sbMDI ieh vI swibq nhIN ho sikAw ik doSIAW iv`coN
g`l bhuq hI iDAwn dyx Xog hY ik swrIAW iksy ny hirAwxw dy q`qkwlI mùK mMqrI Bjn
is`K Shwdq [ 46 [ jUn, 2009
lwl ƒ mwrn dI swijS iv`c ih`sw ilAw jW XwdW dy Jro K y ’co N
AijhI koeI swijS kdI hoNd iv`c vI AweI[
3. puils v`loN ies g`l dw koeI
sp`StIkrn nhIN id`qw igAw ik ienHW mulzmW
BweI crnjIq isMG cMnI
ny ienHW bwrUd AwKr iks kMm leI r`iKAw
hoieAw sI? KwVkU lihr ivc bhuq swry juJwrU ieho ijhy
hoey hn ijnHW dI dlyrI qy dUr-AMdySI ny duSmx ƒ
4. puils ny dwAvw kIqw sI ik ibkrm
pRySwn vI kIqw hoieAw sI qy hYrwn vI[ ieho ijhw
isMG ny ieh swrw bwrUd id`lI dy iksy muhMmd
juJwrU BweI crnjIq isMG cMnI qlvMfI rwey (rweykt
o )
qrkS qoN ilAWdw hY[ pr ibkrm isMG qW
ies doS qoN ies Adwlq v`loN mukq krwr izlHw luiDAwxw sI, ijhVw duSmxW dI sPW ivcoN
id`qw jw cu`kw hY, qW mulzmW koloN p®wpq kIqw byKOP ho ky lMG jwieAw krdw sI[ crnjIq isMG
bwrUd iks ny ilAWdw sI, ies g`l dw koeI cMnI ivc jQybMdk qy AwgUpuxy dI Xogqw byihswb
jvwb hux srkwrI iDr kol bwkI nhIN irhw[ sI[ auh Awp infr AYnw sI ik rUpS o I smyN nwikAW
’qy puils APsrW nwl g`lbwq smyN aus ivc Awqm
bcwA p`K dy vkIlW Anuswr ieh swry
ivSvws AYnw fu`lH-fu`lH pYNdw sI ik koeI soc vI
nukqy puils dI khwxI ƒ S`kI bxw idMdy hn
nhIN sI skdw ik ieh nOjvwn KwVkU lihr juJwrU
Aqy ies khwxI dy ADwr au~qy mOjUdw kys dy
mulzmW ƒ sjw nhIN id`qI jwxI cwhIdI[ hY[

Adwlq dy j`j swihb dw kihxw hY ik PgvwVy ivc iek jQydwr dy Gr BweI crnjIq isMG qy swQIAW dI ‘Tihr’ hud M I
BwvyN brwmdgI dy swry gvwh puils mulwzm sI pr kuJ smyN bwAd kI hoieAw auh jQydwr fol igAw qy ausny puils ƒ d`s id`qw ik
hI hn Aqy puils v`loN bwrUd ƒ Bjn lwl ƒ aus dy Gr KwVkUAW ny ies qrIk ƒ mIitMg krn Awauxw hY[ BweI drSn isMG f`lw qW
mwrn dI swijS nwl joVn dI g`l Adwlq svyry hI phuMc igAw pr BweI crnjIq isMG, BweI Avqwr isMG dwaUmwjrw (KMnw) qy
iv`c swibq nhIN ho skI Aqy puils kol bwrUd iek hor isMG lyt phucM [y Gr phuc
M ky g`lbwq kridAW crnjIq isMG cMnI pirvwr dw
r`Kx dy mksd sMbMDI koeI j`cvIN ivAwiKAw rUp dyK ky smJ gey ik ‘kuJ gVbV hY’ aunHW ny pirvwr ƒ ies bwry pqw nhIN l`gx
nhIN hY pr Adwlq leI ieh sB ku`J ienHW id`qw ik auh swrw kuJ jwx gey hn[ ieMny ƒ puils qy sI.Awr.pI. vwly vI Aw gey[ BweI
Aihm nhIN hY ik ies dy ADwr au~qy brwmdgI crnjIq isMG ny mOkw sMBwlidAW Awpxy swQIAW dI jwx pCwx krweI qy puils qy
ƒ S`kI ingwh nwl dyiKAw jwvy[ nwly puils sI.Awr.pI. vwly vI ieh smJ nw sky ik ieh auhI KwVkU hn ijnHW bwry swƒ sUcnw
mulwzmW dI gvwhI ƒ isrP ies ADwr au`qy id`qI geI sI[ auh smJ rhy sn ik KwVkUAW ny hwly Awauxw hY, ieh muMfy qW ienHW dy
S`k dI nzr nwl nhIN dyiKAw jw skdw ik irSqydwr hn[ BweI crnjIq isMG dy Awqm ivSvws ny puils qy sI.Awr.pI. ƒ iek
auh puils vwly hn[ pr dyKx Xog nukqw ieh pRqISq vI S`k nw hox id`qw ik ieh nOjvwn KwVkU hn[ kwPI smW bYTx qoN bwAd swry
hY ik kI ies kys iv`c bcwA p`K ny puils jxy ’k`Ty cwh pwxI pINdy g`lWbwqW mwrdy rhy[ kwPI smW aufIk ky puils qy sI.Awr.pI.
vwilAW dI gvwhI nW mMnx dw ADwr 'isrP' vwly cly gey[ bkwiedw crnjIq isMG aunWH ƒ gyt qk C`f ky AwieAw[ BweI crnjIq
aunHW dy puils vwly hox ƒ hI bxwieAw sI? isMG swrw mwjrw smJ igAw sI ik khwxI kI hY, ies leI aus ny pirvwr ƒ ibnW kuJ
KYr Adwlq ny Awpxw PYslw suxw hI khy AwpxI smJdwrI nwl Awpxy swQIAW ƒ vI bcw ilAw qy iksy dw nukswn vI nhIN
id`qw[ ies PYsly iv`c kulbIr isMG, gurjIq hox id`qw[
isMG, milk isMG Aqy hukm isMG ƒ bwrUd crnjIq isMG is`K sMGrS dw Aijhw hIrw sI ik aus ny lihr ivc nvyN juJwrUAW
r`Kx dy doS iv`c d`s-d`s swl dI sKq sjw ƒ ilAwaux qy aunWH ivc idRVq
H w qy sUrbIrqw Brn Kwqr aunWH dI AijhI skUilMg krdw
id`qI geI hY[ jd ik bIbI nirMdr kOr ƒ sI ik auh nOjvwn kOm leI Awpxw vwrn qk iqAwr ho jWdy sn[ BweI crnjIq isMG
Aslw AYkt qihq ipsqOlW Aqy kwrqUs
nvyN juJwrUAW ƒ puils nwikAW qoN byKOP ho ky pwr krwauNdw qy nwikAW ’qy KVHy puils
brwmdgI leI iqMn swl dI sjw id`qI geI
vwilAW nwl infrqw qy Awqm ivSvws nwl g`lbwq krdy qW nwl dy nvyN juJwrUAW ivc
hY[ ies PYsly ny muV ieh Dwrnw swhmxy
Awqm ivSvws Br jWdw[ nvyN nvyN juJwrU ijhVy BweI crnjIq isMG dI AgvweI ivc
ilAWdI hY ik jdoN im`Q ilAw jwvy ik iksy ƒ
rMgrUtI pws krdy aunHW ivc XoiDAW vwly jzby dy nwl isAwxp qy TrMMmHw vI Br idMdy
doSI AYlwnxw hI hY qW aus dw koeI nw koeI
sn[ ieho ijhw sI BweI crnjIq isMG ijs dI ShIdI vryHgMF ’qy kOm aus ƒ SrDw dy
ADwr GV hI ilAw jWdw hY nwly is`KW nwl
P`l
u Aripq kr rhI hY[
Bwrq AMdr ieh ikhVw pihlI vwr hoieAw
hY[ -0-
-0-

is`K Shwdq [ 47 [ jUn, 2009


sbk is`Ky
rUs dw jMmpl sovIAq lwl sYnw dw
ispwhI dymjwncUk jo jrmn dy iKlwP lVdw
jMgI kYdI bx ilAw sI[ auh iPr ihtlr dI
POj iv`c BrqI ho igAw[ ijs aupr hzwrW dI
igxqI ivc polYNf dy kYNp ivc ijs dw auh
ieMcwrj sI, XhUdIAW ƒ mwrn dw doS hY[ pr
auh ienHW doSW ƒ mMn nhI sI irhw[ dUsrI v`fI
jMg dy Kqm hox ’qy dymjwncUk AmrIkw clw
igAw[ aus ny Awpxw nwm bdl ky jOhn r`K ky
rihxw SurU kr id`qw[ ausy nwm qy hI auQoN dI
nwgirkqw leI[ XhUdI kYp ivc mwrn dy doS
dy S`k iv`c auh s`q swl iesrweIl dI jylH
dI kwl koTVI ivc vI bMd rih cu`kw hY[ pr
brI hox ’qy vwps AmrIkw cilAw igAw[
jrmn srkwr ny hmy S w hI au s ƒ vwps
ilAwaux leI AmrIkw srkwr ’qy dbwA pweI
r`iKAw[ AKIr hux jrmn srkwr jOhn ƒ
jrmn ilAwaux ivc sPl hoeI[ anwnvy swlw
jOhn jrmn dy Sihr imaUncn dy hvweI A`fy
qo is`Dw stwflhweIm dI jylH Byj id`qw[ kI
ihMdosqwn dI srkwr l`KW is`KW dy kwql
tweItlr qy s`jx kumwr vrgy AprwDIAW ƒ
szw dyx dI ihMmq kr ky ivKwaUgI, jW inrdoS
is`KW ƒ bwhrly dySW ’co ieMtr pol rwhI vwps
mMgvw ky AwpxI PokI tOhr ivKw ky dmgjy
mwrdI rhUgI[ jy Bwrq srkwr inrp`K rwj
dyx dw dwAvw krdI hY qW auh jrmn srkwr
dy pd icMnHW ’qy c`l ky is`KW dy kwql AprwDIAW
ƒ szw dyvy[ nw ik srkwr ivc BweIvwl
bxwky, is`KW dy zKmW qy lUx iCVky[

is`K Shwdq [ 48 [ jUn, 2009


myry du`KW dw iek gIq bxw
suPny myry moqIEN su`cy[ purKy myry prbqoN au~cy[ rwvI B`uldI rwh nw swfy[ kI qp hwV isAwlI jwfy[
aus dr puhuMcx vwlI ru`qy[ AsIN ikauN hW su`qy ? suMmW jyhVIAW ryqw pu`tIAW[ Ajy nw suxno twpW htIAW[
qMU koeI CyV qrwnw vy sB lok jgw[ fuly KUn gvwcy pu`qr koeI Xwd inSwnI JolI pw[
vy Swierw! myry du`KW dw iek gIq bxw[
dUr JnW dy kMFy bih ky[ q`k pIVW pwxI nw’ Kih ky[ pMQ dy nkS pCwxI klmyN[ ikauN A`k dirAw ivc jnmy?
ivCVy swQI qurgy bylI iek vwrI qMU Pyr bulw[ qurIAW kwhqoN kwPr rsmW? ikauN hr purK BulweIAW
ksmW?
sqluj ikhVy pY igAw rwhIN? klrW dy ivc kpwhIN[ bd ieKlwk ny mn qy hwvI qMU nIly dI Xwd dvw[
AwauNdy jWdy q`kdy rwhIN[ koeI nw AwauNdw Brn gvwhI[
nyHry sbr Aswfy pIqy qMU sUrj dw p`lw cw'[ ieh jg puqrW nwl inSwnI[ iks jug suMJI ku`K pCwxI[
Aauq hY AYvyN aumr ivhwxI[ ibn bwxI ibn pwxI[
AMimRqsr qoN Aws GnyrI qMU bwby dy dr qy jw'[

bixAw Bwrq ivc


bxwieAw igAw
dunIAW leI
dsmyS
sYnytrI Aqy hwrfvyAr stor
S ieQy jrnytr sY`t 2 KVA qoN 125 KVA qk s. Bjn isMG DMmI (mu`lWpur vwly)
GufwxI vwilAW dI dukwn
fIlr: j`s ielYktRIkl ieMjInIAirMg
bxwey jWdy hn qy irpyAr kIqy jWdy hn[
AYNf irpyAr vrks ieQy sbmrsIbl pMp, sYntrI, tUtIAW,
S ieQy ihM d u s qwn, luiDAwxw rof, swhmxy imlx
jY~t pMp, plwsitk dIAW tYNkIAW,
tormYk (ISI) kMpnI pYlys, fyhloN (luiDAwxw)
sMprk: 98155-56062, twielW, pwiep iPitMg Aqy
dy sbmrsIbl pMp
sY~t imldy hn[
94174-69031 hwrfvyAr dw smwn imldw hY
0161-2854031
S ieQy 6", 8", 10" not: ieQy kwrIgr Aqy
boirMg mSInW dw v`fy boirMg mSInW dw Kws pRbMD hY
Kws pRbMD hY[
AMRON MICRON
Not Selling But Providing Education Our Motto Water Filter
AsIN quhwfy ieMgilS bolx dy supny ƒ swkwr krn leI vcnb`D hW R.O. System
ENGLISH CAFE
Institute of English Language ‘N’ Coaching Centre
pRo: mndIp isMG
1. IELTS 2. SPOKEN ENGLISH (spokn ieMgilS)
3. TUITION 8th, B.A. (Part-3) (itaUSn 8vIN qoN bI.ey. Bwg 3 qk) M: 98157-19841
4. Computer Courses (kMipaUtr kors) 5. Accounts (AkwaUNts) 99145-42141
r Girls
Van Free fo
Free Lifetime Membership Card
h
Free Englis ly istI twvr, nyVy AYm.tI.pI. sInIAr skYNfrI skUl,
gir on
ls
Tuition for swhmxy dwxw mMfI, comoN rof, mlOd (luiDAwxw) nyVy bwbw pMj pIr, swhmxy dwxw mMfI,
sMprk 98765-78007, 01628-653530-31 M.K. rof, pwiel (luiD:)
Postal Registration No. PB/0202/2003 Registered with Registrar of News Paper for India under No. punpun/2000/876
LICENCED TO POST WITHOUT PREPAYMENT LICENCE NO. L-6/PB/LDC/0202/2008-2010

POj cVHI
drbwr swihb aupr hoey POjI hmly dy bwbq Awm lok Aksr hI svwl krdy rihMdy hn ik AwKr koeI g`l haU ijsdy
krky POj ny hmlw kIqw[ Awm qOr ’qy ivroDI iDr vloN pRcwry hoey nukqy hI lokW ivc cricq huMdy rihMdy hn ik sMqW ny
hiQAwr jmHW kr ley sn, auQy glq lok rihx l`g pey sn Awid Awid[ pr iesdy ipCy jo kwrn pey sn ausƒ Swier
dI klm ny ies qrHW ibAwn kIqw: -sMpwdk

AMimRq sr ’qy POj cVHI, ieh mohr gurU kI kys vy


gurU dy Gr ’qy POj cVHI, kry inAwrw isMG dw Bys vy
s`cy dr ’qy POj cVHI ivcoN idsdw hY dsmyS vy
isMG dUroN pCwixAW jWdw ey BwvyN l`KW BIV KVI[
qusIN iek dw eykw mMinAW vy ieh pihcwx guAwvx leI….
mMUh qyqI kroV dw BMinAW vy hY jIhdw JMfw Ju`ldw vy
mu`F gurU nwnk ny bMinHAW vy qy rwj Esy dw c`ldw vy
ie`k dw eykw mytx leI Em ny muFoN ij`d PVI[ rOlw eI eynI g`l dw vy
ieh ij`d pugwvx leI…. A`Dy AsmwnI Ju`ly kysrI isMGW dI cVHq bVI[
ieh cVHq ƒ Fwhvx leI…
nUr inrwkwr co jMimAW ny
iek EAMkwr coN jMimAW ny mul isrW dy pY ky vI[
KMfy dI Dwr coN jMimAW ny AwirAW Q`ly bih ky vI[
bRhmw mUMhoN jMimAW dI id`qI mUloN cuk qVI[… ku`l qsIhy sih ky vI
muV qVI jMmwvx leI…. G`lU GwirAW dy ivc pY ky vI klw rihMdI hY Pyr cVHI
cVHdI klw ƒ lwhvx leI…
guru Qwpy gurmuKI A`Kr vy
k`itAw qIh bvMjw c`kr vy p`g jo isr qy soNhdI ey
pYNqI pYNqI sdIAW qy t`kr vy ku`l kwienwq ƒ moNhdI ey
ivc bolI nIc gvwrW dy Dur kI bwxI Awx KVI[ ieh mwq qwjW ƒ pwauNdI ey
ieh A`Kr bol imtwvx leI….. pMQ p`gW vwly dy pwqSwhI pyc pyc jVI[….
ieh p`g rulwvx leI..
myt jwqW isMG sjwieAw vy
c`uk dwsIAW kOr bxwieAw vy AMbrIN aufdy bwz dw supnw
srb`q dw Blw isKwieAw vy pwqSwhI AMdwz dw supnw
b`uq bMdy dI pUjw rokI Sbd gurU kI rIq GVI Kwls Kwlsw rwj dw supnw
ieh rIq imtwvx leI…. 'rwj krygw Kwlsw' kOm Ardws dy ivc KVHI…
ieh Ardws rukwvx leI…
C`f bodI jUVw r`iKAw vy
lWgV lwh kiChrw kisAw vy ieiqhws dI isr qy CW hoeI
mOlI QWvyN lohw p`ikAw vy Ardws dI idl coN QW hoeI
kOm klgIAW vwlI dI kmrksy ikrpwn jVI[ ieh ijMd gurU dy nW hoeI
ikrpwn luhwvx leI… l`iQAw isr lY ky vI isMG jWdy ny ieiqhws GVHI[
ieiqhws ƒ aultwvx leI…
-syvk isMG

Vous aimerez peut-être aussi