Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
jUn 2009
is`K Shwdq jyT-hwV / nwnkSwhI 541
20vIN sdI dw dhwkw is`K kOm ƒ punr jwigRq mihMdr isMG jI Swml ho gey[ BweI swihb dw isMGW
krn dw smW sI[ ies sdI ivc bwbw jrnYl isMG jI nwl c`l rhI sWJ iBAwlI dw sMq jrnYl isMG
iBMfrWvwilAW smyq smUh mrjIviVAW dI Shwdq Aqy iBMfrWvwilAW dy k`tV ivroDI Qwxydwr gurcrn isMhu
ienHW ShIdW dy vwrsW ny kOm ƒ mnUvwd dI ZulwmI qoN ‘sWhsI’ mlot Qwxy vwly ƒ pqw l`g igAw[ hux BweI
Awzwd krvwaux leI jo ShwdqW id`qIAW hn, aunHW dw swihb dw nW muKbrW qy srkwrI kirMidAW dI ilst
is`K ieiqhws ivc gOrvmeI sQwn hY[ AwE 20vIN sdI auqy cVH igAw Aqy srkwrI KUnI pMijAW ny BweI swihb
dy iek sMGrSI XoDy ƒ nqmsqk hoeIey[ ƒ dbocx leI Awpxw srkwrI jwl ivCwauxw SurU kr
BweI mihMdr isMG (dmdmI tkswl) dw jnm id`qw qy AwKr 27-5-1982 ƒ iksy muKbr dI sUh ’qy
blivMdr isMG ngr jylH rof, PrIdkot dy vwsI s. jYmlsr bIkwnyr qoN igRPqwr krky, igRPqwrI Pwizlkw
krqwr isMG rwie, ieMspYktr AYgrIklcr dy gRih pul qoN d`s id`qI geI, ijs qoN bwAd AwrMB hoieAw A`q
ivKy Aqy mwqw bIbI mwieAwvqI kOr jI dI ku`KoN sMn dw qS`dd[ Qwxydwr sWhsI vloN BweI swihb auqy zor
1953 ivc hoieAw[ Awp jI pMj BYx Brw sn[ Brw s. pwieAw jw irhw sI ik auh swQI isMGW dw nwm lYx, pr
gurdyv isMG Aqy BYxW pRIqm kOr, gurdIp kOr, surjIq sWhsI ny h`Q kuJ nw l`gdw vyKky styngMn dw kys pw ky
kOr[ BweI swihb jI ny bwhrvIN qk pVHweI krn qoN aunHW ƒ mukqsr jylH Byj id`qw[ ies Qwxydwr sWhsI ƒ
bwAd brijMdrw kwlj (PrIdkot) qoN igAwnI pws kIqI Aqy iPr bwAd ivc KwVkU isMGW ny soD id`qw sI[ BweI swihb ƒ kys ivc swl dI szw ho
AweI.tI.AweI. tYknIkl pws kIqI, auprMq PrnIcr dI dukwn KolH ky geI[
AwpxI ikrq krnI AwrMB kIqI[ Awp jI dy pirvwr ny Awp jI dw AwnMd jylH qoN irhw ho ky BweI swihb muV dmdmI tkswl sMq jrnYl isMG jI pws
kwrj bIbI mihMdr kOr ipMf SwmKyrw, mlot nwl krvw id`qw[ gRihsQI jw hwzr hoey Aqy AwpxI gurmiq pRcwr qy AMimRq sMcwr dI syvw ivc l`g gey[
jIvn bsr kridAW Awp jI dy Gr pMj b`icAW dw jnm hoieAw[ ijnHW puils vloN vwr-vwr pRySwn krn ’qy Awp jI sMq iBMfrWvwilAW nwl p`ky qOr ’qy
ivc do byty qy iqMn bytIAW, s. kuljIq isMG, s. jrnljIq isMG, bIbI rihx l`g pey[ sMqW dw Awp jI dy Gr vI Awauxw-jwxw AwrMB ho igAw[ ies
crnjIq kOr, bIbI ikrnjIq kOr, bIbI DrmjIq kOr hn[ dOrwn Awp jI ny AwpxI dukwn PrnIcr hwaUs hmySw leI bMd kr id`qI[ puils
vkq krvt lY irhw sI, sMq jrnYl isMG jI iBMfrWvwly gurmiq ny jdoN Awp jI dI ZYr hwzrI ivc GridAW ƒ qMg krnw SurU kIqw, qy Gr
pRcwr dOry leI ipMf p`Dr ’qy inkly hoey sn[ mihMdr isMG dy ipMf ivc l`gIAW sMq iBMfrWvwilAW dIAW PotoAW vI puils c`k ky Qwxy lY geI qW Awp jI
vI bwibAW dw dIvwn sI, ijs ivc mihMdr isMG vI Swml hoieAw Aqy dw pirvwr vI Awp jI nwl p`ky qOr ’qy jQy ivc Swml ho igAw[
ausny sMq iBMfrWvwilAW vloN kIqI geI gurbwxI dI kQw ƒ iek surq ho hwlwqW dy m`dynzr 4 jUn qoN kuJ hPqy pihlW sMq jrnYl isMG jI ny isMGW
ky suixAw Aqy auh DurAMdr qk Sbd gurU dy igAwn nwl lbryz ho gey, dy pirvwrW ƒ GrW ƒ jwx leI kih id`qw, sMqW ny kihx ’qy BweI swihb dI
dIvwn ivc siq sRI Akwl dy jYkwirAW dI gUMJ psr geI[ mihMdr isMG isMGxI vI auQoN clI geI pr BweI swihb mrjIviVAW dy ShIdI jQy ivc
dy ivcwrW ivc Acwnk qbdIlI AweI, nvyN jIvn qy sMGrS dw jnm Ardws krvw ky gurU pMQ qy gurU gRMQ ƒ smripq ho gey[
hoieAw “ZYrq auBrI AxK ny A`K KolHI, phuMcI AMbrIN gUMJ jYkwirAW 4 jUn qoN 6 jUn qk dsmyS dy dulwirAW ny jo cmkOr dw ieiqhws muV
dI[” dIvwn dI smwpqI qoN bwAd bwbw iBMfrWvwilAW vloN AMimRq sMcwr duhrwieAw hY, aus dI qW duSmx sPW ny vI mUMh ’c auNglW pw ky isPq kIqI hY[
krvwieAw igAw qy mihMdr isMG pirvwr smyq KMfy dI pwhul lY ky pMQ ieh g`l judw hY ik AsIN A`j qk 25 swl bIq jwx ’qy vI AwpxI kOm dI jvwnI
pirvwr dw ih`sw bx igAw[ kuJ idnW bwAd mihMdr isMG sMq ƒ ienHW kOmI ShIdW nwl vwkP nw krw sky[ 20vIN sdI dy G`lUGwry ivc Bwrq dI
iBMfrWvwilAW nwl imly Aqy dmdmI tkswl mihqw rihx l`g pey ijs ivSwl POjI qwkq ƒ Kwlsy ny Awpxy swDwrn ijhy hiQAwrW nwl jo idl dihlw
qoN bwAd mihMdr isMG bwxI qy bwxy dy p`ky DwrnI bx gey[ dyx vwlI t`kr id`qI, aus bwry AnykW ikqwbW Cp cu`kIAW hn Aqy hor keI Cp
sMq jrnYl isMG jI iBMfrWvwilAW vloN BweI mihMdr isMG dI ipMf- rhIAW hn[ ies DrmXu`D ivc BweI mihMdr isMG jI ijnHW ƒ jQy ivc g`jx
ipMf ivc AMimRq sMcwr krvwaux leI tkswl vloN iqAwr hoey isMGW dy isMG dy nW nwl vI bulwauNdy sn 5-6 jUn 1984 dy ivckwrly vkq AwpxI
jQy ivc syvw sONp id`qI geI[ ies qrHW BweI swihb AwpxI ikrq kmweI Shwdq nwl kOm dy rOSn isqwry bx gey[ SoRmxI gurduAwrw pRbMDk kmytI
dy nwl nwl gurmiq pRcwr ivc vI Awpxw ih`sw pwauNdy hoey dmdmI AMimRqsr vloN pirvwr ƒ ilKqI rUp ivc BweI swihb dI ShIdI dI puStI kIqI
tkswl dy mu`K isMGW ivc igxy jwx l`g pey[ ienHW idnW ivc hI pwKMfI geI[ BweI swihb jI ny Kud vI AwpxI ShIdI qoN pihlW Awpxy BYx-BrwvW
inrMkwrI ny srkwrI Sih ’qy SWqmeI ros kr rhy isMGW ’qy golI clw ky (pirvwr) ƒ ic`TI ilKky POj dy hmly dI sUrq ivc jUJidAW ShIdI pwaux dI
13 isMGW ƒ ShId kr id`qw[ sm`ucI is`K kOm ivc srkwr Aqy jwxkwrI Byj id`qI geI sI[ BweI swihb jI dI Shwdq qoN bwAd vI puils dI
nrkDwrIAW ivru`D ros dI lihr cl rhI sI[ biGAwV tolI ny ies pirvwr ƒ qMg krnw jwrI r`iKAw[ keI vwr BweI swihb
doSIAW ivru`D srkwr vloN koeI kwrvweI nw huMdI dyK ky isMGW ny dy b`icAW ƒ A`DI A`DI rwq Cwpy mwr ky auTwaux (igRPqwr krn) dI koiSS Aqy
ienswP dI q`kVI ƒ BwrqI inAW pRxwlI dI dyvI qoN Koh ky Awpxy h`QW JUTy kysW ivc Pswaux dw Xqn vI huMdw irhw[ hux ieh pirvwr kotkpUrw rof
ivc PV leI Aqy doKIAW ƒ szwvW id`qIAW geIAW[ ‘gur kI inMdw suxy nw mukqsr ivKy rih irhw hY pMQk drdIAW ƒ ies XoDy dy pirvwr dI hr qrHW
kwn’ dw Sbd pRq`K ho ky swhmxy Aw igAw[ ies juJwrU kwPly ivc BweI nwl mdd krnI cwhIdI hY ieh hr pMQk drdI dw Prz hY[
www.sikhshahadat.com
swl 10, AM k 4
sMpwdk
hrijMdr isMG
sRI drbwr swihb dw 8
inAwrw mh`qv
20
sih-sMpwdk
syvk isMG
26
pqw: ShId jnrl subyg isMG
25, Second Floor,
Surya Shopping Arcade,
31
National Road, Ghumar Mandi,
Ludhiana (Pb.) 141003
Tel: 0161-2404474
BwrqI mIfIAw
Fax: 91-161-4649030
email: sikhshahadat@yahoo.com id`lI dI bu`kl ivc bihMdw irhw hY:
sikhshahadat@rediffmail.com jspwl isMG is`DU
is` K Shwdq dy cM d y
dyS ivdyS 2 sMpwdkI
jwqI ivro D
mMnvU wdI bRwhmxI ivcwrDwrw dw is`K ivcwrDwrw nwl jmWdrU ivroD hY[ ies ivroD ivc auhnW ny sdw mwq
KwDI hY, cwhy ieh pMjvyN pwqswh aupr hmlw hov,y cwhy auhnW dy ShIdI purb mOky drbwr swihb aupr POjI hmlw
hov[y ies hmly qoN bwAd auTI KwVkU lihr qoN mMnv U wdI bRwhmxI iDr ny ieh sbk is`K ilAw ik is`K ivcwrDwrw
nwl is`Dy twkry dI QW tyFI Aqy lukvIN lVweI lVI jwvy[ ies krky hI auh hux pMjwb ƒ AwpsI lVweI dw AKwVw
bxwaux leI koeI mOkw Awhlw nhIN jwxw dyxw cwhuMdy[ iksy ipMf ivc iksy dI AwpsI rMjs dI Gtnw ƒ vI bhuq
v`fw jwqI ivqkrw bxw ky pyS kIqw jWdw hY, Kws krky jy kr auh is`KW dy iKlwP jWdI hovy[ iehdy ipCy ieh
qlK hkIkq hY ik gurW dy nW jIx vwlw pMjwb Aqy ies vyly dw is`K smwj jwq dy mMnUvwdI kohV qoN mukq nhIN
hY[
jwq dy ADwr qy iksy vI iksm dI kwrvweI bRwhmxI qwxy bwxy ƒ Pwiedw hI idMdI hY[ ivAwnw dy Gtnw kRm
qoN bwAd fyrw b`lW dy pYrk o wrW dw ivroD kudrqI Aqy jwiej sI[ AKbwrW Aqy tI.vI. ijvyN ivAwnw Gtnw bwry nvIN
nvIN jwxkwrI pyS kr rhy hn, aus qoN jwhr hY ik Ajy q`k vI pUrw p`k pqw nhIN ik ikvyN Aqy ikauN vwpirAw?
ies dy bwvjUd eyfy v`fy p`Dr qy swV-PUk ikvyN SurU ho geI ? 1947 qoN bwAd ieh pihlI vwr hY ik pMjwb ivc
swV PUk dIAW ies qrHW dIAW GtnwvW hoeIAW hn[ drbwr swihb POjI hmly vyly AMimRqsr smyq nw isrP pMjwb
ivc sgoN pUry dyS ivc is`KW dIAW A`KW swhmxy krUp KuSI mnweI geI pr ies dy bwvjUd pMjwb ivc ijQy is`K
bhu igxqI ivc sn, EQy vI ies qrHW dw ivroD mujwhrw nhIN kIqw igAw[ jy gujrwq dy muslm kqlyAwm vyly dy
mobwiel PonW dy vyrivAW vWg ieQy vI vyrvy k`Fy jwx qW jwhr ho skdw hY ik ieh swrw kuJ ikvyN SurU hoieAw?
iSv sYnw, nUr mihlIey Aqy BinAwrIey dy cyilAW v`lNo nMgy ic`ty rUp ivc Aqy Bwjpw Aqy kWgrsI AwgUAW v`lNo
lukvyN rUp ivc pUrI koiss kIqI geI ik fyrw b`lW dy cyilAW dy ros-ivroD ƒ is`K Aqy dilq lVweI ivc bdl
id`qw jwvy[ iksy dIAW Dwrimk BwvnwvW jW svY mwx ƒ Tys phuc M wauxI sB qoN burw kMm hY[ ies dw Aihsws ies
dyS AMdr bRwhmxI jUly hyT rih rhy auhnW kroVW lokW qoN ijAwdw iksy ƒ nhIN hY ijnW ƒ ies dyS ivc v`K v`K
nW (SUdr, nIc/nIvI jwq, hrIjn, dilq, AMgryjI ivc AYs.sI., bI.sI. Awid) id`qy jWdy hn[ DrqI dy ies iK`qy
ivc hjwrW swlW qoN iehnW d`by-kucly lokW dI AjwdI dw sB qoN v`fw rwh is`K Drm hI hY[ iehI vjHw hY ik
bRwhmxI iDr ieh kdy nhIN cwhMudI ik is`KW Aqy dilqW dw Awps ivc myl hovy[ iek fyry dy mMnx vwilAW dy
ivroD ƒ iek jwq dy ivroD ivc bdlx dI koiSS ies g`l dw sbUq hY[ ijs qrHW ieh swrw kuJ vwpirAW auh
iksy qrHW vI fyry dy pYrk
o wrW leI lokW dy mnW ivc hmdrdI pYdw krn vwlw nhIN hY[ kI ieh sMBv hY ik ieh swrw
kuJ auhnW ny hI kIqw hY ?
Asl ivroD d`by kucly lokW ƒ d`bI r`Kx vwlI mMnv U wdI bRwhmxI iDr Aqy iehnW grIbW ƒ pwqSwhI dyx vwlI
is`K iDr ivckwr hY[ ieh EhI bRwhmxI soc hY jo iehnW d`by kucly lokW ƒ auhnW dI ivrwsq ivrùD hI vrqxw
cwhudM I hY[ is`K ieiqhws-ivrwsq jo Asl ivc ienW grIb is`KW dI ivrwsq hY, aus ƒ Bulwauxw cwhud M y ny[ is`KI
dI bwdSwhq dw pihlw inSwn jdoN sr-ihMd qy Ju`ilAw qW ies dw mwx iek grIb is`K ƒ imilAw [ smkwlI
muslmwn ieiqhwskwr gulwm moihaudIn ny iehnW grIb is`KW ƒ smwjk ruqby dy ihswb nwl 'ihMdUAW dy nrkI
smwj dI mYl' ikhw hY[ A`j vI mMnUvwdI hkUmq iehI cwhuMdI hY ieQoN dI 'Asl bhu igxqI' jwqI pRbMD dy ADIn
cl ky ies nrkI smwj dI mYl bxI rhy, ies leI auhnW ƒ aus ivrwsq iKlwP BVkwieAw jw irhw hY ijs
ivrwsq ivc auhnW ny mMnv U wdI Aqy mugl gulwmI dw jUlw lwh ky AwpxI pwqSwhI kwiem kIqI sI[
-0-
jUn 1984 ivc BfrqI POj duafrf ihwsy BfrqI rfj-Bfg nfl cIVHy rUp `c vyr iek dbfey qy durkfry hoey GwtigxqI
iswKF dy sLRomxI Dfrimk asQfn sRI juVy af rhy sn. AunHF `coN kuwJ ku, alwg BfeIcfry df aMg mihsUs kIqf.
hirmMdr sfihb Auqy kIqy gey hmly alwg KyqrF aMdr, AucIaF pdvIaF qy sLrDflU iswKF dy mnF Auqy qF jo bIqI
AuprMq pYdf hoeI hflq bfry hr itwpxIkfr, su s L o i Bq sn ijnH F nU M , ivakqIgq jF so bIqI. ijhVy iswK smyN dy dusL pRBfvF
Aus dI kOm-jLfq (Ethnicity) jF smUihk pwDr `qy, BfrqI rfj-pRbMD dy hyT afpxy Dfrimk ivsLvfsF qy sMskfrF
ivcfrDfrf koeI vI hovy, ies inrxy `qy iKlfP koeI vwzI isLkfieq nhIN sI. AunHF nUM iqlFjlI dy gey sn aqy ijnHF ny afpxI
awpiVaf ik ies Gtnf ny afm rUp ivc `coN bhuqy afm krky hI rfjnIqI qoN pRhyjL iswK pCfx qy ivrfsq nUM amlI qOr `qy
hI iswK BfeIcfry aMdr BfrqI rfj pRqI krky cwl rhy sn. iswK rfjnIqI qoN qF Bulfa idwqf hoieaf sI, AunHF nUM vI afpxy
guwsy qy bygfngI dI qIbr qrMg pYdf kr Kfs krky hI. Au n H F `co N mfnisk sMsfr aMdr vwzI
idw q I sI. isw K jgq aM d r ies Gtnf keIaF df iswK kOm dIaF KlblI mwcI mihsUs hoeI.
leI juMmyvfr qwQF, qfkqF qy ivakqIaF rfjsI AumMgF pRqI vqIrf drbfr sfihb Auqy hmly dI
bfry smJ (Perception) dy vKryivaF dy Kfs krky nwk-cfVHvF -ajmyr isMG Kbr suxidaF hI AunHF dIaF
bfvjUd iswKF dy lgBg sfry vrgF ny Bfrq (Cynical) sI. afpxy afp afpxy Drm, siBafcfr qy
aMdr ihMdU hukmrfnF hwQoN apmfnq hoey nU M Dfrimk qO r 'qy isw K ivrsy nfl sFJF muV hrIaF
mihsUs kIqf aqy ies vfrdfq nUM afjLfd BfeIcfry df aM g smJdy ho geIaF aqy AunHF dy mnF
Bfrq aMdr iswK kOm nfl hoeIaF vsIh hovy vI Auh, rfjnIqk qOr aMdr iekdm qy afpmuhfry hI iswKI pRym
byiensfPIaF qy vDIkIaF dy islisly dI 'qy, afpxy afp nUM BfrqI rfj dy suqMqr qy jjLby dIaF CwlF vg qurIaF. ieQoN qwk
ieMqhf vjoN ilaf igaf. nfgirk qswvr krdy sn aqy afpxy ies ik Auh iswK ijhVy mfrksvfdI ivcfrDfrf
suBfivk hI, ies hmly dI sB qoN ‘sYkUlr’ akIdy Auqy Aucycf PKr mihsUs dy pRBfv hyT cVHdI Aumry Drm qoN afm
vwD ksk Dfrimk sLrDfBfv rwKx vfly krdy sn. rUp ivc hI afkI ho gey sn, AunHF `coN vI
iswK vrg ny mMnI. iswK jgq aMdr ies pRMqU hirmMdr sfihb Auqy POjI hmly bhuq sfiraF aMdr muV qoN iswKI ipafr
vrg dI igxqI ingU x I nhIN, co K I hY . dI vfrdfq ny ies vrg dI so c aqy df amoV jjLbf Aumz afieaf aqy AunHF
ieh gwl nhIN ik afpxy Dfrimk sLrDfBfv sMvydnf nUM iek jLordfr JMjoVf dy idwqf. muwdqF bfad afpxy afp nUM 'Gr prqy'
dI vjHf krky ieh vrg hmly qoN pihlF ijs nfl BfrqI rfj aMdr iswKF dI siQqI mihsUs kIqf. 1*
afm rUp ivc hI rfj jF srkfr ivroDI qy ruqby bfry ies vrg dy svY-isrjy ies qoN ielfvf lwKF dI igxqI ivc
Jukfa rKdf sI. hirmMdr sfihb Auqy Brm cknfcUr ho ky rih gey. BrmF dy afm sDfrn iswK, ijMnHF df iswK msilaF
POjI hmly qoN pihlF ieh vrg rfjsI sMsfr ivc ‘suKIN vs rhy’ ies vrg ny jF iswK rfjnIqI nfl ies qoN pihlF Aukf
ivcfrDfrf qy vPfdfrI dy pwKoN vMn-suvMnI afpxy afp nUM acfnk iek kOVy aqy duKfvyN hI koeI vjo-vfsqf nhIN sI aqy jo
qsvIr mu h w e Iaf krdf sI. 1947 qo N rfjnIqk XQfrQ dy snmuwK Kloqy pfieaf. bfhrmuKI hflqF qoN byvfsqf afpo afpxy
bfad Bfrq aMdr iswK kOm nUM lgfqfr ies nfl keIaF dI soc aMdr iekdm DMidaF/kfrobfrF ivc msLrUP sn, hirmMdr
BugqxI pY rhI iPrkU ivqkrybfjLI, Dwky- iqwKf bdlfE af igaf. keIaF dIaF KVHy- sfihb Auqy hmly dI Kbr ny AunHF `coN
DoVy qy byiensfPIaF dy bfvjUd, Dfrimk pYrIN rfjsI vPfdfrIaF bdl geIaF. AunHF bhuq jixaF dI soc qy ijLMdgI df ruK hI
sLrDfBfv rwKx vfly iswK vrg dy vsIh afjLfd Bfrq aMdr afpxy afp nUM pihlI
1*pMjfbI sfihq dy 'bfbf bohV' krky jfxy jFdy sMq isMG syKoN, idwlI qoN Cpdy 'syD' nF dy mfrksvfdI ivcfrDfrk mfisk prcy dy sMpfdk rhy
gurvyl isMG pMnUM, pMjfbI XUnIvristI pitaflf qoN syvf-mukq hoey zfL nfjLr isG afid ies prsMg ivc Kfs qOr `qy ijLkrXog nFAuN hn.
is`K Shwdq [ 8 [ jUn, 2009
bdl ky rw K idw q f. iek amrIkf ivc kIqIaF geIaFL, pRbMDkI qy nfl hI krn leI gumrfhkuMn pRfpygMzy df hVH vgf
jMmy ply iswK dy sLbdF ivc: 'Cy jUn AunI rfjnIqk qy ivcfrDfrk vI. iswKF nUM POjI idwqf igaf sI. pr aMqm nqIjy dy qOr
sO curfsI sfzy leI jLIro tfeIm ho qfkq dy jLor dbfAux qy dbkfAux dIaF `qy vyiKaf jfvy qF BfrqI hukmrfnF dy
gujLiraf.' XfnI ik 6 jUn 1984 qoN pihlF pu r jo L r ko i sL s L F dy nflo nfl, Au n H F nU M ieh donoN hI Aupfa bhuqy kfrgr sfbq
df jIvn AunHF leI bymfanf ho igaf sI. ivcfrDfrk qy rfjsI qOr `qy BrmfAux nf ho sky. BfvyN pMjfb dy cwpy cwpy `qy
Auh pihlF kI socdy jF krdy-kmfAuNdy qy Pfhux dI vI pUrI vfh lf idwqI geI. BfrI igxqI ivc POj qYnfq krky iswK
sn, ies df koeI arQ-mhwqv pihlF hmlf krn mOky, igx imQky, iswK kOm dy KOldy jjLbfqF nUM GVI dI GVI qF
(Relevance) nhIN sI irhf. hirmM d r POjI jrnYlF nUM mUhry lfieaf igaf. bMnH mfrky zwk ilaf igaf sI. pr smF
sfihb Auqy hmly dI Kbr nfl AunHF dy (drbfr sfihb Auqy hmly dI agvfeI pYx nfl jd ieh bMnH tuwuitaf qF BfrqI
jIvn dI iek asloN hI nvIN sLurUafq ho krn vfly Cy kmFzrF ivcoN cfr iswK sn, hfkmF nUM lYxy dy dyxy pY gey sn. kOmI
geI sI. jo pihlF isroN mony sn, AunHF dy iek muslmfn, qy isrP iek ihMdU sI.) apmfn df bdlf lY x leI hjL f rF dI
isrF `qy jUVy qy dsqfrF prgt ho geIaF. iPr hmly qo N bfad isw K pR q Ikrm nU M igxqI ivc iswK juJfrU hiQafrbMd
ijnHF afpxy afp nUM sLrfb qy isgrtnosLI bocx qy byasr krn leI isr-kwZ iswKF sMGrsL dy rfh pY qury sn. bysLwk ieh
vrgy ivkfrF `c zob rwiKaf hoieaf sI, dy mUMhoN JUT bulfAux dI kvfied kIqI sMGrsL afpxy klpy hoey insLfny qk qF
AunHF ny nvF afcrn Dfrn kr ilaf. jo geI. mIzIey aMdr iswK POjI jrnYlF (syvf nf awpV sikaf pr iesny isrP Bfrq dy
Drm qoN bymuK ho gey sn, Auh vfps Drm inBfa rhy qy syvf-mukq ho cuwky), hI nhIM, dwKxI eysLIaf dy smuwcy Kyqr dy
vwl prq afey. jo iswK rfjnIqI qoN aPsrsLfhF, kfnUMndfnF, iswiKaf rfjsI idRsL nUM aihm rUp `c bdl ky rwK
bdjLn jF byvfsqf sn, AunHF aMdr rfjsI sLfsqrIaF, sfihqkfrF, lyKkF, pwqrkfrF idwqf. (ies bfry vwD ivsQfr ies pusq
jigafsf pYdf ho geI aqy hr koeI afpo qy isafsqdfnF nUM ZMUz ZUMz ky hukmrfnF lVI dI aglI ijld idwqf jfvygf ) BfrqI
afpxI smrwQf qy Jukfa muqfbk, iswK dy pwK ivc Bugqfieaf igaf. drbfr sfihb hfkmF dy sfry rfjsI qy ivcfrDfrk
sMGrsL dy Kyqr aMdr krmsLIl ho quiraf. Auqy POjI hmly dI agvfeI krn vfly hwQkMizaF dy bfvjUd iswK BfeIcfry aMdr
iksy ny bM d U k cu w k leI, iksy ny klm iswK POjI jrnYl myjr jnrl kuldIp BfrqI rfj pRqI bdjLnI qy bymuKqf dI
AuTf leI, iksy ny jnqk srgrmIL df isMG brfV koloN pRYs ivc aqy tYlIivjLn lihr ny iek vfr qF eynf vyg PV ilaf
ipV mwl ilaf. ijMnHF pVHy ilKy pqvMqy Auqy vfr vfr ieh JUT bulfieaf igaf ik sI ik jy iksy rfj-Bgq iswK ny BfrqI
iswKF ny rfj syvf nUM afpxf Drm smJ BfrqI POj ny hmlf krn mOky bhuq sLrDf, rfj jF srkfr df KuwlH ky pwK pUrn dI
rwiKaf sI, AunHF dI soc ny nvyN pfsy prq siqkfr qy sMjm qoN kMm ilaf. hmly dI koisLsL kIqI qF AusnUM nf isrP afm iswK
ley. ijMnHF koloN siraf, AunHF ny nOkrIaF, kfrvfeI nUM jfiejL TihrfAux leI dysL dy BfeIcfry dIaF, sgoN afpxy hI imwqrF qy
pdvIaF qy snmfnF nUM lwq mfr idwqI. sMivDfnk muKI, iswK rfsLtrpqI igafnI sky-snbMDIaF dIaF iPtkfrF df sfhmxf
bfkIaF ny buJy mnF nfl rfj syvf df afpxf jYLl isMG koloN srkfrI kMtrol hyTly ryzIE krnf ipaf.3* koeI ivrlf hI srkfr-
'Drm' inBfAuxf jfrI rwiKaf. qy tYlIivjLn `qoN bhuq hI hoCy pwDr df Bgq iswK hovygf ijsnUM afpixaF dy mUMhoN
iewQy ieh aihm suafl KVHf huMdf hY JUT-guMinHaf BfsLx krvfieaf igaf. 'gdfr' aqy 'gIdI' khfAux dy mfnisk
ik iswK BfeIcfry duafrf pRgtfieaf igaf pfrlImYNt aMdr iek KfndfnI iswK bIbI2* sMqfp `coN dI nf gujLrnf ipaf hovy.
ieh gusYlf pRqIkrm kI BfrqI hfkmF dI koloN, BfrqI hfkmF dI ies iswK-dusLmx so ieh inrxf kwZxf glq nhIN hovygf
agfAUN igxqI qy Xojnf ivc hY sI? ies kfrvfeI dI inrlwjpuxy nfl pRoVqf aqy ik afpxI sfrI ilafkq qy cqurfeI dy
df juafb 'hF' qy nFh', donF ivc idwqf jf jY jYkfr krvfeI geI. bfvjUd BfrqI hfkm hirmMdr sfihb Auqy
skdf hY. hmly qoN pihlF ijs vsIh pYmfny BfrqI hfkmF df POrI srokfr iswK POjI hmly dy dUrgLfmI nqIijaF df Xog
`qy, aqy ijs brIkI qk jf ky, iqafrIaF kOm dy guwsy Bry ihMsk pRqIkrm dI rok- anumfn lf skx ivc aXog sfbq hoey.
kIqIaF geIaF sn Aus qoN lgdf hY ik Qfm krnf sI. ies mMqv leI lfimsfl ieh AunHF dI iksy sYink jF pRbMDkI
BfrqI hfkm iswK pRqIkrm dI sMBfvnf pwDr `qy sYink qy pRbMDkI Aupfa kIqy AUxqfeI dI vjHf krky nhIN sI hoieaf.
qy Kqry qoN Aukf eI axjfx jF avysly gey sn. nfl hI isw K BfeIcfry aM d r ies ivc iek mhwqvpUrn isDFqk muwdf
nhIN sn. ieh iqafrIaF donoN pwDr `qy bygfngI dI Bfvnf nUM zwkx qy byasr sLfml hY.
2* bIbI amrjIq kOr jo pitaflf dy sLfhI Grfxy dI nUMh aqy pYpsU dy pihly muwK mMqrI krnl rGbIr isMG dI DI hY. (jo ipCly mhIny hoeIaF lok
sBf coxF dOrfn kFgrs Cwz ky akflI dl ivc sLfiml hoeI hY)
3*qqkflI kyNdrI mMqrI bUtf isMG dy kihx `qy idwlI dy jQydfr rCpfl isMG ny hotl ieMpIrIal ivc pRYs kfnPrMs krky srkfrI njLrIaf pysL
krn dI koisLsL kIqI sI. ivdysLI pwqrkfr qy bhuq sfry pwqrkfr hfjLr sn. jQydfr ny iek ilKqI ibafn piVHaf aqy suaflF juafbF df islislf sLurU
hox qoN pihlF Ausny pRYws irportrF nUM ikhf ik pRYs kfnPrMs qoN bfad dupihr df Kfxf Kf ky jfx. Ausy vyly iek iswK bIbI styj `qy jf cVHI aqy jQydfr
dy mUMh qy kfVH krdI cpyVH jV idwqI. Auh grj ky bolI, 'bysLrm bMidaf! sfzf drbfr sfihb Zfh idwqf igaf hY qy qYnUM ieQy Kfxy dIaF dfavqF peIaF
suJdIaF ny?' KusLvMq isMG,mIj mylf (svY jIvnI), sPf 353.
is`K Shwdq [ 9 [ jUn, 2009
hirmMdr sfihb Auqy POjI hmly nfl qkrIbn svf sO sfl qoN donF vrgF pfAux dI purjLor koisLsL kIqI sI ik AunHF
iswK kOm dy Dfrimk jjLbfqF qy BfvnfvF ivckfr sdIvI iKcoqfx df kfrn bxI dI nIq iswKF nfl rsfeI qy smJOqf krky
nUM iks hwd qwk Tys phuMcygI, aqy ies af rhI hY. cwlx dI hovy jF AunHF nUM kuwt-drV ky
nfl iswK kOm iks kdr mrn-mfrn `qy BfrqI hfkmF ny afpxI (ihMdU) hyTF lfAux dI, donF hI hflqF ivc AunHF
AuqfrU ho jfvygI, ies gwl df agfAUN Xog idRsLtI qy mwq muqfbk ieh smJ ilaf nUM iswKF dI pojIsLn qy nukqf-njLr nUM
anumfn lfAux leI iswKF dy smuwcy ivcfr- ik hirmMdr sfihb vI iswKF df Ausy qrHF suLD ihrdy nfl smJx df Xqn krnf
pRbMD qy AunHF dy mfnisk jgq aMdr sRI df Dfrimk kyNdr hY, ijvyN ik muslmfnF cfhIdf hY. isrdfr kpUr isMG df mMnxf
hirmM d r sfihb dy inafry asQfn qy df mw k f aqy jF kY Q o i lk eIsfeIaF df qy kihxf sI ik iswKF dy ajoky rfjsI
mhw q v nU M smJxf inhfieq jL r U r I sI. vYtIkn; aqy ieh iswKF df Ausy qrHF df ruK, vqIry qy pYNqVy nUM smJx leI AunHF
pr ieh gwl isrP qF hI sMBv ho skdI hI pivwqr asQfn hY ijvyN ihMdUaF leI dy 'bIqy ieiqhfs qy pRMprfvF nUM, AunHF dy
sI jykr msly nUM iswK idRsLtIkox qoN vyKx bnfrs, kfsLI jF hrduafr hY. afpxI glq akIidaF qy isDfqF' nUM smJxf byhwd jLrUrI
qy smJx df Xqn kIqf jFdf. mslf soc qy ijLd dI vjHf krky Auh ieh gwl hY aqy ies mMqv leI hor vI vwD jLrUrI
ikAuNik iswKF df sI, iswK sMvydnsLIlqf smJx dy smrwQ nf ho sky ik hirmMdr hY sRI hirmMdr sfihb dy inafry mhwqv
df sI, ies krky AunHF df pRiqkrm ies sfihb iswKF leI ieh kuwJ qF hY hI, pr dy isDFq qy XQfrQ nUM smJxf, ikAuNik
gwl qoN qYa nhIN sI hoxf ik 'koeI dUsrf' ies nfloN vDky qy alwg 'hor vI bhuq sRI hirmMdr sfihb inafry iswK PlsPy
ies bfry kI smJ rKdf hY. ieh gwl muwK kuC' hY. ijMnf icr koeI ies qwQ nUM suwLD df hI suMdr-qy-sQUl iejLhfr hY. isrdfr
rUp ivc, ies msly pRqI iswKF dI afpxI ihrdy nfl smJx df Xqn nhIN krdf, kpUr isMG dy sLbdF ivc:
smJ (Perception) aqy AunHF dIaF AunF icr AusnUM drbfr sfihb Auqy hmly “sMsfr ieiqhfs aMdrly Dfrimk jF
afpxIaF BfvnfvF qoN hI inrDfrq hoxI ivruwD iswK BfeIcfry aMdr jfgy roh dI rfjsI ky N drF ivc go l zn tY N pl (sR I
sI. 'kYimstrI' smJ nhIN pY skdI. hirmMdr sfihb) dI hYsIaq aqy ruqbf
pRMqU ihMdU hfkmF ny, afpxI pwk cuwkI iswK ihridaF aMdr sRI hirmMdr anUTf hY.
afdq qy mwq dy muqfbk, msly nUM vwD sfihb df kI ruqbf hY, aqy ies dI ieh iswKF df mwkf hY ikAuNjo iswKF df
afpxI hI idRsLtI qoN dyiKaf sI. iesnUM ajLmq dI rfKI leI Auh suqy iswD hI Dfrimk mrkjL hY ieh. pr ieh ies
ihMdU hfkm vrg koloN hoeI koeI acyq jF afpxf KUn vhfAux leI ikAuN qqpr ho nfloN vDky hor vI hY.
acncyqI Buwl nhIN ikhf jf skdf. ies jFdy hn, ies rhws nUM smJx leI iswKF ieh rom df syNt pItrjL hY ikAuNjo
'Buwl' dy ipwCy AunHF df smuwcf dfrsLink dy PlsPy, ieiqhfs, rvfieqF qy ivsLysL iswKF dI dInI-bfdsLfhI (iQEkrysI) hY
njLrIaf aqy mOky dy rfjnIqk mMqv qy sFcy ivc ZlI AunHF dI mfniskqf df boD ieh. pr ieh ies nfloN vDky hor vI
muPfd kMm krdy sn. inhfieq jL r U r I hY . ies bo D qo ibnF bhuq kuC hY, aqy nfl hI kuC Gwt qy
iswKF nUM, AunHF dy Drm nUM, AunHF dy ies rhws dIaF aMqrIv gihrfeIaF dI vwKrf vI. iswK Drm ivc iksy sQfpq
PlsPy, siBafcfr qy ivrsy nUM, AunHF dy Qfh pf skxI nfmumikn hY. pujfrI vrg dI koeI ivvsQf nhIN, ies
ivsLvfsF, akIidaF, mnOqF, rhu-rIqF qy anUTf qy ivlwKx krky iswKF dI aijhI koeI mjLbHI-jnUMnI
kdrF-kImqF nUM nf smJx dI 'Buwl' ihMdU rfjsI irafsq nhIN ho skdI ijQy pujfrI
pRiswD iswK ivdvfn isrdfr kpUr
lIzrisLp dI vjUd-smoeI isDFqk mrjL aidRsLt prmfqmf dy nF `qy afpxf hukm
isMG ny sRI hirmMdr sfihb Auqy Bfrq
hY. Auh iswKF nUM ihMdUaF df hI iek vrg clf skx. AunHF(iswKF) kol dYvI qOr `qy
srkfr dy POjI hmly qoN koeI ds sfl
smJdy hn aqy iswK Drm nUM ihMdU mwq dI pRgt qy pRvfnq sLihrI kfnUMn dI koeI
pihlF, jd Bfrq dy ihMdU hukmrfn vrg
hI iek vMngI mMn ky cldy hn. Auh ieh sYNcI nhIN. ies krky AunHF nUM Drm-inrpwK
nfl iswK kOm dy BfvI tkrfE dy lwCx
gwl mMnx leI Aukf hI rfjLI nhIN ik iswK (sY k U l r) aqy gY r -DrmqM q rI (Non-
sfP idKfeI dy x lw g pey sn, dy s dy
Drm afpxy afp ivc suqMqr qy inafrf Theocratic) kfnUMnF `qy aDfrq rfj
hfkmF nUM isafxI mwq qy nyk msLvry dy
Drm hY. ies qoN vI awgy, Auh ieh vI Ausfrnf pYxf hY. ieh syNt pItrjL nfloN
qO r `qy iek mhw q vpU r n isDFqk ly K
ijLd krdy hn ik iswK vI afpxy afp nUM kuC vwD hor ies krky hY ik mOjUdf GVI
iliKaf sI, ijs ivc ies bx-Ausr rhy
qy afpxy Drm nUM Aus idRsLtI qoN hI vyKx, ivc rfjsI qMqr BfvyN koeI vI hovy, iswKF
tkrfAu dIaF isDFqk buinafdF dI
ijs idRsLtI qoN ihMdU vyKdy hn aqy iswK dI aKIrI afsQf df aslI iTkfxf
insLfndyhI kIqI geI sI; aqy nfl hI
ihMdUaF nfloN htky afpxf vwKrf jF suqMqr (rfjDfnI) iehI hY.
ies mMdBfgy tkrfAu qoN bcx df suGV
idRsLtIkox apnfAux dI 'gusqfKI' Buwl ky
nusKLf vI suJfieaf igaf sI. afpxI ies ieh iswKF df vfrfnsI jF bnfrs hY,
vI nf krn. ihMdU vrg dI ieh ijLd aqy
isDFqk rcnf dy jLrIey isrdfr kpUr ikAuNjo ieh iswK mwq df prm-pivwqr
isw K kO m dI ieh 'gu s qfKI' hI ipCly
isMG ny BfrqI hfkmF dy Kfny `c ieh gwl asQfn hY. pr asl gwl ieh vI nhIN
5* jUn 1984 ivc 227 sflF dy vkPLy bfad ieh ieiqhfs iek vfr iPr duhrfieaf igaf jd sMq jrnYl isMG iBMzrFvfly qy AunHF dy juJfrU
sfQIaF ny bfbf dIp isMG dI sLhfdq qoN pRyrnf lYNdy hoey, Bfrq srkfr dIaF DfVvI POjF nfl iswDy mwQy gih-gwcvIN lVfeI lVidaF pivwqr pirkrmf
ivc afpxIaF jfnF inCfvr kr idqIaF sn.
is`K kOm ny gurU Arjn dyv jI dy smyN qoN mwqw ipqw ƒ aunHW ƒ iksy v`fy skUl jW
hI kOmI kwrjW p®qI AwpxI ijMmyvwrI qndyhI ividAk sMsQw iv`c Byjx dI slwh id`qI[ s®.
nwl inBweI hY Aqy hryk hmlwvr dw AwpxIAW subg
y isMG ƒ skYfr M I isiKAw leI lwielpur
jwnW vwr ky mukwblw kIqw hY[ gurU Arjn dyv Kwlsw kwlj AMim®qsr Aqy auc ividAw leI
jI ny is`K isDWqW leI cMdU Swh vloN pMjI l`K srkwrI kwlj lwhOr ByijAw igAw[ auh Putbwl,
rupey dy jurmwny dI mMg ƒ Tukrw ky ShIdI dyx hwkI Aqy AYQlyitks dy byhqrIn iKfwrI sn[
dI cox kIqI sI[ gurU qyg bhwdr jI ny b®whmxW ATwrW swlW dI aumr iv`c aunHW sO mItr dOV
dy Awpxy Drm ƒ mMnx dI AjwdI Aqy jbrI dy BwrqI irkwrf ƒ qoiVAw sI Aqy nwl hI
Drm bdlx dy mugl bwdSwh AOrMgjyb dI ijlw borf Cwl mwrn dy irkwrf ƒ vI qoiVAw
nIqI ivruD ` AwpxI kurbwnI id`qI[ gurU goibMd sI[ auh byhqrIn iKfwrI sn pr aunWH ny KyfW
isMG ny is`K isDWqW leI Awpxy swry pirvwr ƒ Awpxw ik`qw nw bxw ky POj ƒ cuixAw[ auh
ƒ kurbwn kr id`qw[ ShIdW dI ies lMbI pVweI iv`c vI huiSAwr sn Aqy 1940 iv`c
kqwr iv`c ie`k is`Dw-swdw pr bhwdr is`K lwhOr kwlj ivc BwrqI POj iv`c BrqI krn
vI AwauNdw hY jo iek Awm pyNfU dy p`Dr qoN auT AweI tIm vloN cuxy gey ieko-iek ividAwrQI
ky BwrqI POj iv`c jrnYl dy Ahudy auqy phuiM cAw, sn[ aunHW ƒ dUjI pMjwb rjmYNt iv`c sYkMf
aus dw nW subyg isMG sI[ ieh aus ienswn jnrl subyg isMG ƒ POj iv`c lYPtInYNt vjoN ilAw igAw[ kuJ idnW iv`c hI
dI khwxI hY ijs ny kOmI kwrj inBwaux dw huMidAW hI ies g`l dw Aihsws ho rjmYNt jpwn dy iKlwP lVn leI brmw rvwnw
s`dw Awaux au~qy irtwierf ijMdgI gujwrn cu`kw sI ik Bwrq dI ihMdU srkwr ho geI[ 1944 iv`c jdoN jMg Kqm hoeI auh
dIAW AwpxIAW swrIAW socW ƒ iqAwgidAW mlwieAw iv`c sn[
pMjwb iv`c is`K AjwdI kdy vI
hoieAW AwpxI kOmI leI jwn kurbwn kr id`qI[ BwrqI vMf qoN bwAd jdoN rjmYNt dw muV
brdwSq nhIN krygI[ auh ies gloN
jnrl subg y isMG iKAwlw ipMf dy rihx sMgTn kIqw igAw qW auh pYrwsUt brgyf iv`c
vI cyqMn sn ik BwrqI ihMdU srkwr
vwly sn jo ik cugwvW rof qoN noN mIl dI dUrI pYrw trUpr vjoN Swml hoey[ 1959 qk auh
vloN is`KW dIAW qr`kIAW rokx Aqy
auqy hY[ jnrl subg y isMG ipqw Bgvwn isMG ies btwlIAn ivc rhy[ jnrl subyg isMG
Aqy mwqw p®Iqm kOr dy sB qoN v`fy pu`qr sn[ BydBwv is`KW ƒ POj ivcoN bwhr k`Fx suBwA vjoN pVwkU ienswn sn Aqy aunHW ny
aunWH dy iqMn Brw Aqy do BYxW sn[ pirvwr dw dI nIqI dw is`tw hY[ POj ivcoN is`KW hryk POjI kwrvweI bwry fUMGI Koj-bIn kIqI
sbMD BweI mihqwb isMG jo ik is`K kOm dy dI igxqI G`t krn, v`fy audXogW ƒ sI Aqy hryk POjI jnrl dI jIvnI pVHI sI[
mhwn jrnYl sn Aqy ijnHW ny 1740 iv`c pMjwb iv`c nw lgwaux, is`K ikswnI ieiqhws iv`c aunHW dI Kws idlcspI sI[
BweI su`Kw isMG smyq hirmMdr swihb dI vloN kxk Aqy dUjIAW PslW dy mul auh pMjwbI, PwrsI, aurdU, gorKI, AMgryjI Aqy
byAdbI krn vwly m`sy rMgV dw isr v`iFAw ihMdI BwSwvW cMgI qrHW bol lYNdy sn[ dyhrwdUn
inrDwrq krn auqy kMtrol dI nIqI
sI nwl juVdw sI[ jnrl subyg isMG jI dw ivKy POjI AkYfmI iv`c AiDAwpk vI rhy Aqy
aunHW vloN kIqI jWdI imhnq dw pUrw
pirvwr ipMf iv`c KWdw-pINdw DnI pirvwr hor keI AhuidAW aup ` r vI syvw inBweI[ POj
sI jo sO ikly zmIn dw mwlk sI[ ipMf iKAwlw Pwiedw nw lYx dyx dI nIqI sI[ iv`c auh ie`k infr APsr vjoN mShUr ho
dw pihlW nw iKAwlw nMd isMG v`jdw sI Aqy gey jo ik iksy vI qrHW dI mwVI hrkq ƒ
rihMdy sn[ iesy krky ipMf dy lok AgvweI
s®. nMd isMG, s®. subyg isMG jI dy pVdwdw brdwSq nhIN krdy sn[ aunHW dy ies is`Dy
Aqy slwh leI hmySw aunWH v`l vyKdy sn[ s®.
sn[ s®. subyg isMG jI dy mwqw jI is`K Drm suBwA kwrn jW qW lok aunWH ƒ psMd krdy sn
subg
y isMG bcpn qoN hI iek sDwrn b`cy nwloN
ƒ pUrI qrHW smripq sn Aqy Awpxy b`icAW Aqy jW aunWH qoN frdy sn[ Bwrq vloN lVI geI
ijAwdw b`uDImwn Aqy cusq sn[ auh bcpn
Aqy poqy-poqIAW ƒ hmySW BweI swihb isMG hryk jMg iv`c aunHW ih`sw ilAw[ POjI
iv`c hI bOiDk qOr auqy ieMny cyqn
M sn ik ipMf
jI dy vwrs hox bwry Xwd krvwidAW aunHW ƒ kwrvweIAW Aqy POjI ivigAwn dI aunHW dI
dy keI Kws suBwA vwly bMidAW bwry kivqwvW
pirvwr dy nW ƒ hmySW rOSn krn dI p®yrnw jbrdsq jwxkwrI kwrn aunWH ƒ brgyf myzr
joV lYNdy sn[ aunHW dw ieiqhws Aqy swihq
idMdI rihMdI sI[ aunWH dy ipqw s®. Bgvwn isMG bxwieAw igAw[ 1965 dI Bwrq-pwik jMg
vl Kws JukwA sI Aqy aunWH dy AiDAwpk aunWH
ipMf dy nMbrdwr sn Aqy ipMf dy lokW dIAW dOrwn auh jMmU-kSmIr iv`c qYnwq sn Aqy
dI ies bOiDk Xogqw dy Kws qOr au`qy kwiel
muSklW h`l krn iv`c ieh hmySW mSrUP gorKw rwiePl dy kmWfr sn qW aunWH dI mwqw
sn[ aunWH dy AiDAwpkW ny s®. subg y isMG jI dy
is`K Shwdq [ 26 [ jUn, 2009
vloN ByjI tYlIgrwm jo ik aunHW bihnI ny jdoN Fwky vl mwrc
dy ipqw jI dy Akwl clwxy sbMDI kIqw qW ieh ibnHW iksy ivroD
sI, bwry Awpxy iksy vI sihXogI qoN rwjDwnI auq
` y kwbj ho geI[
ƒ nw d` i sAw[ jdo N PO j I lgBg iek l`K pwiksqwnI
kwrvweIAW Kqm hoeIAW qW hI POjW ny smyq jnrl stwP dy
aunWH Cut
` I leI ArjI id`qI[ aunWH Awqm smrpn kr id`qw ijs
dI mwqw ny aunWH ƒ ipqw jI dIAW dy is`ty vjoN bMglw dyS hoNd
AwKrI rsmW iv`c Swml nw hox iv`c AwieAw[ ies sPlqw
bwry kdy vI nw puiCAw [ hr dw ishrw s®. subyg isMG jI
koeI jwxdw sI ik dyS dIAW dy isr sI ikauNik aunWH bMgwlI
h`dW dI rwKI krnW aunHW leI nojvwnW ƒ mwq'BUmI leI lVn
muK
` krq`v sI[ 1965 qoN bwAd leI isiKAq krn iv`c idn-
s®. subyg isMG ƒ krnl bxw rwq ie`k kIqw sI[ mukqI-
id`qw igAw aunWH ƒ nwgwlYNf iv`c vwihnI dI qwkq ƒ drswaux
nwgw KwVkUAW dIAW kwrvweIAW is`KW ny kOmI ShIdW dI prMprW ƒ ShIdW dw iek hor jQw ByNt leI pMj qwrw hotlW Aqy
dbwaux dI ijMmv y wrI id`qI geI[ ic`twgWg bMdrgwh auqy KVy
kIqw[ sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly, BweI AmrIk isMG Aqy jnrl
aunWH dI kmWf hyT A`TvIN phwVI jhwjW ƒ inSwnw bxwieAw
ifvIjn dy pMjwh jvwn sn[
subyg isMG Aqy hor bhwdr XoiDAW jo hirmMdr swihb Aqy is`KW dy
igAw[ XuDnIqk p`Dr auqy
auQy aunHW AgvweI Aqy infr mwx dI rwKI leI lVy[ pr is`K ieiqhws iv`c ie`k nvW kWf hwly mh`qvpUrn pul aufw id`qy
pYNqVybwjI dI AwpxI klw dI hor SurU hox jw irhw sI[ nIlw qwrw swky qoN bwAd hjwrW is`K gey, PYktrIAW bMd krvw
vrqoN krky sPlqw nwl hwlwq nOjvwnW ny Kwilsqwn iek DrqI ijs ƒ is`K Awpxw mMndy sn, leI id`qIAW geIAW Aqy
ƒ kwbU kIqw[ sMGrS iv`c ShIdIAW p®wpq kIqIAW[ AwriQkqw dw l`k qoV id`qw
mukqI vwihnI: igAw[ jdoN Asl kwrvweI SurU
kIqI geI qW BwrqI POj leI
1971 iv`c pUrbI pwiksqwn (hux
dI ieCw lgBg Kqm ho geI[ Bwrq srkwr ieh sOKI ijhI kwrvweI hI sI[ Bwrq srkwr
bMglwdyS) ivc rwjnIqk gVbV SurU ho geI
dunIAW iv`c jwhr nhIN hox dyxw cwhud
M I sI ik ny s®. subyg isMG ƒ myjr jnrl dw Ahudw dy
Aqy bMgwlI lokW ny pwiksqwn qoN A`f hox
Bwrq bMgwlI AjwdI psMdW dI AgvweI Aqy ky aunWH Aqy aunWH ƒ prm viSSt syvw mYfl dy
dIAW ie`CwvW jwhr krnIAW SurU kr id`qIAW[
tryinMg dw p®bMD kr rhI hY[ s®. subyg isMG ky aunWH vloN inBweIAW syvwvW ƒ mwnqw p®dwn
XhIAw Kwn srkwr ny bMgwlIAW au`qy julm
ienHW lukvIAW kwrvweIAW ivc ienHW ijAwdw kIqI[
krny SurU kIqy qW bMgwlI Bwrq iv`c dwKl hoxy
lupq sn ik pMj mhIny qk aunWH dy pirvwr ƒ 1973 iv`c jdoN auh m`D p®dyS, ibhwr,
SurU ho gey[ 1971 iv`c hI Bwrq srkwr ny
aunHW dI koeI auG-suG nhIN sI imlI[ Ap®Yl auV Isw dy jnrl kmWf APsr dy Ahudy aupr
pUrbI pwiksqwn iv`c cl rhy AjwdI sMGrS
1970 iv`c aunHW dI Drm pqnI ƒ aunHW dw qYnwq sn qW srkwr vloN aunHW ƒ jY p®kwS
iv`c lukvyN qOr au`qy Swml hox dw PYslw kr
iek Kq imilAw jo ik s. byg dy nW hyT sI nrwiex ƒ girPqwr krn leI ikhw igAw qW
ilAw[ BwrqI POj dy muKI mwnk Swh ny Kws
Aqy jo BwrqI srkwr vloN lukvIN jMg iv`c aunWH ienkwr kr id`qw[ kWgrs srkwr vloN
qOr auq
` y ies kMm leI s®. subg
y isMG ƒ cuixAw[
Swml hox ƒ lukwaux dy pYNqVy dI mh`qqw ƒ ies kwrn aunWH iKlwP sI.bI.AweI. puC-pVqwl
aunHW dI kmWf hyT pwiksqwn POj ivcoN B`jy
spSt krdw sI[ aunWH dI pqnI Aqy pirvwr SurU kIqI geI[ kuJ sInIAr POjI APsrW vloN
bMgwlI APsrW ƒ lgwieAw igAw[ jnvrI
hYrwn sn ik kI ho irhw hY ikauNik Kq iv`c aunWH iKlwP swVy dI Bwvnw Aqy BwrqI srkwr
1971 qo N AkqU b r 1971 q` k AjwdI
isrP ienHW hI iliKAw sI ik ''iPkr nhIN dI iksy vI is`K POjI APsr ƒ jnrl dy
kwrvweIAW AYnw jor PV geIAW ik pUrbI
krnw, auh TIk hn''[ nvMbr 1971 iv`c mukqI Ahudy qk nw phuMcx dyx dI nIqI kwrn aunHW
bMgwl iv`c pwiksqwnI POjW dI twkrw krn
Bwrq srkwr ny jnrl subg y isMG vloN AkwlI dl iv`c Swml hox dy PYsly ƒ gMBIrqw nwl ilAw Aqy aunWH ƒ AkwlI dl
qoN v`K hox Aqy ies qrHW nw krn auqy Kqrnwk nqIjy Bugqx leI iqAwr rihx dy sunyhy id`qy gey[ pr jnrl subyg isMG
vloN kIqw PYsly At`l sn Aqy auh Awpxy PYsly auqy kwiem rhy[ aunWH dy Brw jo ik bwjpur (auqr p®dS
y ) iv`c iek auGy ikswn
Aqy rwjnIqIvwn sn srkwr vloN jnrl subyg isMG dy pirvwr aùqy SurU kIqy gey julm dy pihly iSkwr bxy[ puls Aqy iek
sQwnk kWgrsI AwgU vloN iqAwr kIqI SwjS dy is`ty vjoN iek bRwhmx AwgU vloN jnrl subyg isMG dy Brw dw kql kr
id`qw[ iesy AwgU vloN qrweI Kyqr ivc rihx vwly is`KW ƒ DmkwieAw jWdw irhw[
BwrqI mIfIAw
id`lI dI bu`kl ivc bihMdw irhw hY:
jspwl isM G is` D U
s. jspwl igAw[ iPr XU.AYn.AweI. ny myry q`k phuc
M kIqI[ dy p®sY ibAwn AwauNdy, auh ibAwn swry dy swry
isMG is`DU iPr ies dy cMfIgVH dPqr vwilAW ny myrI auhI huMdy ijhVy ibAwn Bwjpw jW kWgrs dy
p`qrkwrI dy id`lI mu`K dPqr ivKy ieMtrivaU p`kI kr huMdy sI ik dyS dI eykqw qy AKMfqw ƒ Kqrw
Kyqr iv`c id`qI[ id`lI vwilAW ny myrI cox kr leI[ do hY vgYrw vgYrw[ ies qrHW dy svwl mYƒ hmySw
jwixAw-pCwixAw nW hY[ auh ^br eyjMsI g`lW ienHW ny dyKIAW....ik srdwr cwhIdw, p`g AOKw krdy rihMdy auQy p`qrkwrI dy idnW 'c,
XU.AYn.AweI. (XUnweIitf inaUz AwP ieMfIAw) vwlw cwhIdw ijhVw AMdr drbwr swihb dy SurUAwq ’c vI[ eykqw qy AKMfqw qoN mqlb
Aqy ‘d ieMfIAn AYksp®s Y ’ dy sInIAr p`qrkwr jw sky qy ies kwrn myrI XU.AYn.AweI.ny ijhVI kI hoieAw? mYN keI kimaUinstW ƒ pu`C vI
rih cu`ky hn[ 1982 ivc Drm Xu`D morcy dI CotI-motI Srq sI, auh vI mMn leI[ ies lYNdw hudM w sI, ik kimaUinstW dy muqwbk ijhVw
Kbr swr leI S®I drbwr swihb (AMim®qsr) inXukqI qoN bwAd mYN iPr AMim®qsr AwieAw bMdw ey, AwdmI ey, ivAkqI ey, auh kyNdr ey,
ivKy ivSyS izMmyvwrI lweI geI ijs dOrwn qy ies qoN pihlW myry kol ieMfIAn AYksp®Ys ausdI AzwdI dw mslw ey, AwriQk p`K qoN
aunWH p`qrkwrI nwl juVy smuc
` y vrqwry ƒ AMdroN vwlw pMjW swlW dw qjrbw sI[ auhdI rotI dw mslw ey, ivcwrW dy p®gtwvy dw
vyiKAw hY[ ies ivSyS mulwkwq iv`c aunHW ny svwl: XU.AYn.AweI ’c qusIN ikMnw smw mslw ey, ausdI rwjsI AzwdI dw mslw ey,
p`qrkwrI jIvn dy Awpxy kImqI qjribAW ƒ rhy? iesƒ dyS dy iksy iK`qy nwl ikvyN joVogy qusIN
sWJw kIqw hY[ ies qoN ielwvw aunWH smuc` y is`K ik ies dI ieh piv`qrqw hY[ ies qrHW ieh
jvwb: 25 swl, ijsdy ivcoN mYN 4
sMGrS dOrwn mIfIAw vloN inBweI geI BUimkw swrI g`l cldI rhI sI pr mYƒ lgdw sI
swl AMim®qsr lwey qy bwkI id`lI iv`c[
sMbD
M I lukvIAW s`cweIAW ƒ aujwgr kIqw hY[ ies dw kwmryfW kol juAwb vgYrw nhIN ey, myry
svwl: is`K ivcwrDwrw v`l Awaux qoN
svwl: p`qrkwrI dy Kyqr ƒ cuxn dw ijhVy purwxy Xwr-dosq huMdy sI, jwx-pCwx
pihlW quhwfw iks ivcwrDwrw v`l JukwA sI
ikvyN sb`b bixAw? vwly hudM y sI, auh myry qy it`pxIAW krdy rihMd[y
jW ikhVy ivcwrW ƒ AwdrS mMndy sI?
jvwb: p`qrkwrI dw Kyqr mYN ies ie`QNo qk ik gurcrn isMG jo loNgOvwl dy nwl
jvwb: dyKo, audoN dI swfI swrI pIVI hud
M w sI Aqy pihlW kwmryf hud M w sI pr ausdw
kwrn cuixAw, audNo nOkrIAW lYx dI aumr 27
ijhVI XUnIvristIAW, kwljW 'c pVdI sI, koeI isDWqk p`Dr nhIN sI.....aus ny myry ielwky
ku swl huMdI sI[ pVweI iv`c jdoN 4-5 swl dy
K`by p`KI ivcwrDwrw qoN p®Bwivq sI[ K`by p`KI dy keI bMidAW ƒ ikhw ik Xwr ieh Awpxw
vkPy qoN bwAd dubwrw kwlj iv`c dwKlw lYx
ivcwrDwrw dw mqlb hY ik quhwfy kol Kws bMdw huMdw sI, sMqW v`lo JukwA kr igAw[ auh
qoN bwAd mYN AYm.ey.(ieMgilS), iPr jrnilzm
iksm dw ‘ivcwr’ bixAw hov[y AmlI rUp 'c bMdy myry kol Awey[ mYN aunWH ƒ AwiKAw ik qusIN
dI ifgrI kIqI[QoVw ijhw mYN K`bI p`KI kwrkun
M
kI ho irhw, qusIN aus nwl joV ky QoVw ijhw myry nwl drbwr swihb jwieE qy sMq loNgOvwl
irhw qy ies swry c`kr ’c myrI aumr 27 qoN
qrk ’qy lw ky socdy ho, ikhVw glq ikhVw kol ijhVy bMdy ny, s`qw p®wpq krn leI AwauNdy
t`p cu`kI sI[ p`qrkwrI hY nhIN sI audoN swry
shI ey[ jdoN iPr mYN AMim®qsr iv`c is`K ny, dUjy pwsy ijhVy bMdy Aw rhy ny lVn leI
ikqy[ mYN p`qrkwrI bwry puiCAw lokW ƒ ik kI
jIvn jwc ƒ nyiVEN dyKdw irhw, iks iksm AwauNdy Aw qy qusIN aunWH dI vyS-BUSw, k`pVy joS
krIey? iksy ƒ kuJ nhIN sI pqw[ iek`lw
dy lok Aw ky juVn lgy ny nwl, kI ivcwrDwrw KroS dyK lau ik ikhVy eImwndwrI nwl AwauNdy
kuldIp neIAr Awaudw huMdw sI, ivBwg dw
ey.....rozwnw jdoN lYkcr hox lgy qy ivcwr hn ik ikhVy v`fIAW kwrW 'c bYT ky ieQy
muKI bxwieAw ausƒ, koeI tIcr nhIN sI hud M w[
crcwvW hox lgIAW ivcwrDwrw qy is`K ieiqhws AwauNdy Aw qy s`qw leI AwauNdy Aw[ jy qusIN
ies qoN bwAd mYN ieMfIAn AYksp®Ys ivc
’qy..... iPr ausdy nwl myrI iek iksm dI mwrksvwdI ivcwr dy AwDwr qy vI vyKo ik
p`qrkwr dy qOr ’qy inXukq hoieAw[ aus vyly
isKlweI huMdI rhI[ aus coN mYƒ lgdw irhw ijhVy s`qw leI bMdy KVy ny, AsIN qW s`qw vwly
ies AKbwr ny cMfIgVH AYfISn SurU kIqw sI
ik kimaUinstW ny bhuq g`lW glq kIqIAW[ bMdy dw ivroD krnw[ mYƒ keI bMidAW ny ic`TIAW
qy kuldIp neIAr iesdw sMpwdk huMdw sI[
auh kihMdy rhy ik is`K ivcwrDwrw dw ijhVw vI pweIAW ieQoN XUnIvristI qoN ik qMU ikQy jw
cwr-pMj swl mYN biTMfw hYfkuAwtr irhw,
ienklwbI pihlU AsIN vrqWgy, dUjy dy AsIN KVw hoieAw[ Asl 'c auhnW dI swrI isAwsq
aus qoN bwAd auQy morcw SurU ho igAw sI ’82
ivroD 'c hW[ auh ienHW dohW pihlUAW ƒ v`Krw- styt dI syvw ’c lgI rihMdI sI, aunHW dy h`k
dy iv`c[ ijhVw myry qoN pihlw XU.AYn.AweI.
v`Krw krky dyKdy sI[ mYƒ ligAw ik ieh 'c BugqdI sI[ ies qrHW jdoN mYN drbwr
’c kMm krdw sI auh hrbIr isMG BMvr sI[
iblkul iehnW dI glq soc hY[ hux qW mYƒ swihb igAw qW sMq jrnYl isMG dy ivcwrW
iksy Kws kwrn krky aus ny XU.AYn.AweI. dy
iblkul lgdw ik jy koeI ienklwbI huMdw, nwl myrw K`bp y K
` I JukwA hOlI hOlI Kurdw igAw[
dPqr jwxw bMd kr id`qw qy dPqr bMd ho
smùcy rUp 'c hud
M w hY, nhIN qW hud
M w nhIN[ ienW svwl: qusI ividAwrQI jIvn 'c K`by
is`K Shwdq [ 31 [ jUn, 2009
p`KI ivcwrDwrw dy srgrm kwrkMn u dy rUp 'c gey sI imlx auhƒ[ fWg ny kihxw ik dlbIr ikauNik ieh ijhVw mIfIAw hY, swrw pMj
U IvwdI
ivcry jW vYsy hI iesdw Asr sI jW ies nwl bdl igAw, Awh ho igAw[ mYN iek vwr aus ƒ jW srmweydwrI dw mIfIAw[ ies dw pYNqVw
sihmqI sI? imilAw sI, bwAd iv`c imilAw nhIN kdy aus iehI irhw ik ibjns clwauxw qy nwl hI
jvwb: ivcwrDwrk sihmqI qoN v`D ky ƒ, kdy irport nhIN kIqI pr p®Ys vwly swry sUcnw ƒ Awpxy kwbU iv`c ilAwauxw[ aus sUcnw
vI sI[ mYN srgrm kwrkuMn dy qOr qy vI kMm Aw ky ausƒ imldy[ aunWH dw nzrIAw qkrIbn qy kwbU leI srkwr vI mdd idMdI sI[
krdw sI[ swDwrn p`Dr qoN auq` y muhrlI kqwr aus vyly rwj krdI kWgrs pwrtI nwl juiVAw
mukdI g`l qW ieh hY ik mIfIAw hI
iv`c sI pr auh vI mYƒ l`gx l`g ipAw sI ik huMdw sI[ auh is`K lihr ƒ ieho kihMdy ik
jdoN pMjU IpqIAW dw, ieh ikvyN nkslbwVIAW
ieh clygw nhIN, iesy krky mYN iPr p`qrkwrI ieh dyS ƒ qoVn dI lihr hY[ dI mdd krygw, pMj U IpqIAW ivruD` qW auh lVdy
v`l muV igAw[ mYƒ audo Aihsws ho igAw sI svwl: qy nkslbwVI lihr nwl juVy Aw[ hux jy qusIN A`j dI qrIK iv`c jy qusIN
jdoN mYN pitAwlw C`f ky igAw sI[ mYƒ ieh sI AwgUAW dw......? ieMgilS it®ibaUn dyKo qW aus dy iv`c 8 kwlm
ik ieh ienklwb ilAwaux dI g`l ijs qrIky jvwb: nkslbwVI lihr bwry do g`lW dy bYnr hYflweIn hY, ik pihly pVwA dIAW
nwl krdy Aw, ieh A`gy vDygI nhIN, ies ' iek mYN bldyv vwlI g`l dw ijkr krnw votW peIAW 124 sItW leI 15 stytW iv`c,
kwrn mYN C`f igAw qy kuJ dyr bwAd AKbwr cwhuMdw hW[ kwmryf bldyv isMG ijhVw ienHW ivcoN 3 stytW iv`c GtnwvW vwprIAW
ivc lg igAw[ AMim®qsr ivc mwirAw igAw sI, ipMf auhdw hn, iek qW JwrKMf, CqIsgV qy ibhwr iv`c
svwl: is`K ivcwrDwrw nwl juVn dw nyVy sI[ auh in`jI ivroD iv`c mwirAw igAw sI qy kùl 18-19 bMdy mwry gey, ausƒ mIfIAw ny
kI kwrn bixAw? ipMf dy iv`c.....jdoN mwirAw igAw, aus qoN ieauN pyS kIqw ijvyN bhuq hI v`fI g`l ho geI
ipCoN kuldIp DwlIvwl myry kol AwieAw[ audo hovy ijhVI A`j q`k iksy ny suxI nw hovy[
jvwb: dyKo, pihlI g`l qW ieh hY ik
auh vI sI.pI.AweI. (AYm.AYl) dy nwl sI[ ikauNik aus ƒ dihSq dy rUp iv`c ieh swrw
is`K ivcwrDwrw nwl juVn dw sB qoN pihlw
ausny mYƒ AMim®qsr Aw ky ikhw ik Awh g`l kuJ pyS krnw cwhud M y Aw[ ijhVI nw-brwbrI
kwrn pirvwrk ipCokV sI[ mYƒ bhuq ijAwdw
hoeI ey.....AsIN pqw vgYrw kIqw......swƒ pqw hY......AwriQk p`Dr ’qy.... ausdy ivcoN sm`isAw
joVn dy iv`c p`qrkwr dlbIr isMG BwjI hurW
sI ik ieh AwpsI qkrwr iv`c hoieAw sB ikqy qyjI nwl inkl AwauNdI hY ikqy nhIN hY qy
dw bhuq v`fw h`Q hY[ mYN aus vyly ‘ieMfIAn
ku`J[ bldyv pihlW myry kol vI AwauNdw huMdw aus iksm dI nkslbwVI sm`isAw hY[
AYksp®s Y ’ leI kMm krdw sI, auh ‘it®ibaUn’
sI, auhI bMdw sI.pI.AweI. (AYm.AYl) dw v`fw nkslbwVI sm`isAw ƒ audNo vI iehnW ny bhuq
leI krdy sI.....auh mYQoN kwPI v`fy sI aunHW
AwgU sI, mwirAw igAw[ qy swƒ pqw l`gw ik BYVy qrIky nwl ilAw sI[
idnW iv`c AsIN swry bVw siqkwr krdy sI
aunHW dw[ auh vI pihlW K`by p`KI ivcwrDwrw aus ƒ iksy KwVkU gru`p jW PYfrySn ny nhIN svwl: drbwr swihb Awaux qoN pihlW
nwl rhy, aunHW kol Kws iksm dw nzrIAw mrvwieAw, ausdI AwpsI rMijS kwrn sB sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW bwry quhwfy kI
vKryvW krn dw ivkisq hoieAw[ auh bhqu kuJ hoieAw[ ieh vI PYslw ho igAw ik AwpW ivcwr sn?
suhxy qrIky nwl swrI g`lbwq dw vKryvW krky ies g`l ƒ ieQy hI d`b dyxw, hux AgWh nI jvwb: sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW
dsdy rihMdy qy aunWH biTMfy iv`c hI myrI ivcwr g`l krnI[ pqw nhIN ikhVw AwieAw, ausny bwry myry ivcwr cMgy nhIN sI pihlW[ AsIN
BUmI iqAwr kr id`qI sI ik Awh g`lbwq hY cMfIgVH jw ky p®Ys kwnPrMs kr leI, auQy
ieMJ lYNdy sI ik koeI sMq p®cwr kr irhw ijvyN
swrI.....pihlW sMqW dw nW suxn ƒ iqAwr nwArw lw id`qw igAw ik 'golI bdly golI'[ mYN
p®cwr krdy huMdy sI[ aus dI bhuq cVq hY[
nhIN sI pr iPr jdoN aunW dI sMgq 6-7 mhIny smJdw ik audoN dy nkslI grùp sI.pI.AweI pr myry hmdrdI vwly iksy iksm dy ivcwr
rhI biTMfy iv`c aus qoN kwPI sp`St hoieAw[ (AYm.AYl) dy jo kwmryf sI auh srkwr dy jwl
nhIN sI, dlbIr isMG Awaux qoN pihlW[ dlbIr
isAwsI qOr qy vI auh bVy mwihr sn[ iv`c Ps gey[ ausny iPr aunHW dy keI bMidAW
isMG dy Awaux nwl myry drbwr swihb jwx qoN
ƒ bMdUkW vI id`qIAW[ pr ieh sI.pI.AweI. pihlW vI myry ivcwr hW-p`KI ho gey sI, kwPI
svwl: Drm Xu`D morcy p®qI K`by p`KI
(AYm.AYl) dw iek grùp sI, swry grùp nhIN
AwgUAW dw kI rv`eIAw sI? h`d q`k[ mYN auhnW ƒ QoVwH ijhw hW-p`KI nzrIey
sI[ aus grup ` dw rol bVw mwVw irhw[ qy BwvyN
qoN dyKxw SurU kr id`qw sI[ drbwr swihb jw
jvwb: ie`Qy dyKo sI.pI.AweI. dw nyqw bySk is`DI lVweI ienHW dy iek-A`Dy bMdy dI ky mYN iPr qyjI nwl aunHW dw swrI glbwq coN
sqpwl fWg huMdw sI, Asl iv`c mYN ausƒ hoeI Aw pr aunW ny ivcwr bxwaux dy iv`c
dyiKAw ik ieh lihr ijhVI iek BwrqI
AwrIAw smwjI smJdw sI, hux vI[ hryk p®s Y QoVw ijhw glq Asr pw ky styt dI mdd
styt dy ihMdU-rwStr dy sMklp ƒ bhuq v`fI
vwly ny Aw ky, ieQoN vwly qy id`lI vwly ny aus ƒ kIqI ies qrIky nwl [ cuxqO I hY, rwjsI cuxq O I hY ijsƒ BwrqI styt
ieMtrivaU krnw, auhdy ibAwn lYxy, aus ƒ
svwl: nkslbwVI lihr jo ik J`l nhIN rhI, ies dy ivroD ƒ auh kuclxw
iPr srkwr ny sikauirtI dy id`qI sI[ aus ny
hiQAwrbMd lihr sI, bwry mIfIAw dI kI cwhudM I hY[ muF
` ly rUp iv`c ausƒ ieh lgdw sI
hmySW dyS dI eykqw, AKMfqw dy nukqy qoN ausny
phuc
M sI aus vkq? ik BwrqI styt leI Kqry dI GMtI hY ieh[
bolxw[ mYƒ hmySw lgdw ik ieh ikhVw
nzrIAw hoieAw[ pihlW auh qy BwjI dlbIr jvwb: dyKo nkslbwVI lihr bwry svwl: quhwƒ lgdw sI ik sMq jrnYl
isMG iek`Ty kMm krdy rhy sn[ BwjI vI h`t mIfIAw dI jo phuMc hY nkslbwVI lihr dw isMG iBMfrWvwly ie`k v`fw ieiqhws isrjxgy?
BwrqI mIfIAw ny qW ivroD kIqw hI kIqw hY
is`K Shwdq [ 32 [ jUn, 2009
jvwb: kwPI h`d q`k lgx lg ipAw ies prdy Q`ly ijAwdw dyr q`k kMm nhIN kr iksm dw nzrIAw p`kw ho jWdw hY, Kws iksm
sI, mYN jdoN igAw, 1983 dy AKIr qk auhnW skdy[ burkw qusIN p`qrkwrI dw pw ky, kMm dw rwh ijhw bx jWdw hY ijvyN puils vwlw
dI sKSIAq, k`d bu`q, auhnW dI phuMc bhuq dUjw krnw[ koeI AiDkwrI hY, puils dy mihkmy iv`c BrqI
v`D geI sI qy sMqW dw p®Bwv, sMqW dI pkV mYƒ ieh hmySw irhw ik mYƒ styt vloN ho igAw, qkrIbn puils dw iek qOr qrIkw,
aus smyN v`D geI sI[ jW puils vloN ieho ijhI prySwnI vwlI g`l ho iek ivvhwr hY ausy ƒ vrqygw auh bySk ` auh
svwl: qusIN sMq jrnYl isMG jI dI skdI Aw qy auh hox dIAW sMBwvnwvW vI rhIAW, cwhudM w hovy jW nw cwhud
M w hov[y jy Prj kro auh
sKSIAq ƒ ikvyN lYNdy sI? do-cwr sMBwvnwvW bxIAW vI[ aus dy iv`coN puils dy qOr qrIky dy ivruD ` jwvygw qW sm`isAw
iek sMBwvnw qW ieh rhI ik s®I drbwr swihb AwauNdI rihxI hY jW qr`kI nw hovygI[ ieQoN
jvwb: dyKo sMqW iv`c iek g`l dUjy
qy hmly qoN ipCoN jy myry qy puils dw ryf q`k ausƒ k`Fx dI vI sMBwvnw vI ho jwvygI[
AkwlI dl qoN v`KrI sI..... sMq keI vwrI
hoieAw qW iksy p®Ys ny myrw swQ nhIN id`qw[ iesy qrHW p®Ys dy ivc vI bMidAw dI Kws
styj qy kihMdy huMdy sI ik quhwƒ DoKw dy ky
iPr auQy jnrl gOrI SMkr sI.....audNo mYN iek iksm dI GwVq kr idMdy ik qusIN ieh krnw,
ivcwly nhIN C`fWgy[ iek pihlW AkwlI dl
Kbr ByjI sI, auhdy qy auh bVw AOKw hoieAw auh nhIN krnw[ ieQy hrik®Sn isMG kwhloN
iv`c Kws krky irhw ik ijhVy bMdy isAwsI
qy ky. pI. AYs. ig`l qW Cotw sI..... fI.AweI.jI... hud
M w sI ijhVw mr igAw, ijsdw muf M w vI mwr
qOr qy Awpxw Pwiedw lYx dy leI isry qy jw ky
ieh bYTw sI[ audNo iehnW ny mYƒ ilAWdw, iek ’qw sI[ auh swƒ rojwnw jwxkwrI idMdw huMdw
smJOqw krdy rhy qy ieh pMjwbI sUbw lihr
bMdw p`qrkwr nhIN AwieAw myry nwl[ qIjI sI p®sY ƒ koqvwlI dy iv`c[ auh AYs.pI. (istI)
iv`c bhuq vwrI hoeAw..... sMq Pqih isMG ny
Gtnw sI jdoN BwrqI POj dy SrwbI POjIAW ny sI[ auhny roj swƒ d`sxw ik qrnqwrn dy
vI ieMj kIqw......mwstr qwrw isMG ny vI[
nyVy dy ipMf iek pwxI lwauNdy lVky dy kys k`t Plwxy pùl 'qy, jMifAwlw gurU dy PlwxI nihr
sMq ienHW dy nW ley ibnw kihMdy huMdy sI ik
id`qy sn, aus dy iksy irSqydwr ny puils kol dy pul qy puils nwl muTByV iv`c ieny 'A`qvwdI'
AsIN hux ijhVI lVweI hY, ausƒ isry lw ky
AYP.AweI.Awr. drj krvw id`qI[ auh mwry gey, auhnW koloN ieny hiQAwr PVy gey
C`fWgy, ivcwly nhIN C`f ky jwvWgy[ qy auhnW dI
AYP.AweI.Awr dI mYN Kbr bxw id`qI[ sdr vgYrw[ ieh auhnW dI im`QI BwSw huMdI sI[
ieh vcnb`Dqw sI.....auh JlkdI vI
Qwxy iv`c AYP.AweI.Awr drj krvweI sI[ AsIN cup ` krky swrw kuJ ilK idMd[y iek vwrI
sI.....g`l-g`l ’qy aunWH dw eImwndwr rihxw[
ies dI Kbr ‘ieMgilS it®ibaUn’ ny mùK pMny mYN brijMdr isMG hmdrd jo ik aus vyly auQy
AsIN audoN hI kihx lg pey sI ik bwbw bMdw
qy CotI ijhI lgw id`qI qW AwrmI vwly bhuq AwieAw sI, mYN ikhw ik qusIN mwlk ho AKbwr
isMG bhwdr qoN bwAd jo koeI v`fI sKSIAq
AOKy hoey qy mYƒ bhwny nwl mYƒ dPqr coN lY dy, qusIN qW G`t qoN G`t ijhVw puils dy
is`KW ƒ imlI ey qW sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly
gey c`k ky qy aus mOky id`lIEN iek p`qrkwr ibAwnW ƒ ‘ienvrtf kOimAW’ iv`c pwieAw
hn[
XU.AYn.AweI. vloN AwieAw hoieAw sI ijhVw kro qW auh ies qrHW lgy ik ieh puils dw
svwl: XU.AYn.AweI. dw quhwfy p®qI kI hY, AsIN nhIN kihMdy, swfw AKbwr nhIN
bMgwlI sI myry nwl mdd leI[ XU.AYn.AweI. ny
vqIrw irhw jdoN ausƒ pqw l`gw ik qusIN kihMdw[ auh g`l bwqW iv`c auQy sihmq ho
ByijAw sI dPqr qoN[ auh kihMdw clo mYN vI
bwkI p®Ys nwloN h`t ky kMm krdy ho? igAw sI pr ies ny kIqw kuJ nhIN... ies
quhwfy nwl cldW, ausƒ ieh sI mYN AwrmI dw
jvwb: XU.AYn.AweI. vwly vYsy kwPI qMg kMtonmYNt dyK lvWgw[ auQy AwrmI ieMtIlYjYNs krky aus dy ibAwnW ƒ ausy qrHW pyS kIqw
krdy rhy[ pihlI g`l, myrI koiSS hud M I sI ik dw bMdw sI, auh bVw AOKw hoieAw, bhuq kuJ jWdw sI, iehI p®Ys dI iek Kws iksm dI
mYN ilKx vyly ijhVI irporitMg krdw sI, auh aultw-is`Dw boilAw qy iPr auh kudrqI ijhVw kMfISinMg kihMdy hW[ auh p®Ys iv`c kMm krn
kwPI h`d q`k TIk krn dI koiSS krdw sI[ bMgwlI p`qrkwr sI, ausny ikhw ik jy quhwƒ vwly bMidAW dw mwnisk qOr ’qy kMm krn dw
TIk ies qrHW huMdI sI ik is`KW dy pwsy qoN koeI sm`isAw hY qW mY TIk kr idMdw hW, mYN qOr qrIkw ies qrHW dw bxw idMdy sI[ ies dy
glq qW hud M I nhIN sI, Asl iv`c sMq loNgovwl hYf AwiPs qoN AwieAW[ auh auhdy nwl g`l ivc bhuq hI izAwdw socx vwlw jW sMvd y nSIl
qy srkwr glq ilKvwauNdI huMdI sI[ ijhVy krn l`g pey[ clo ies nwl siQqI QoVI bMdw auh socdw sI Awh Sbd glq jW Awh
p`qrkwrW aùqy hmly hoey Aw, aunWH qoN srkwr, ijhI h`l ho geI[ so ieh 3-4 v`fy mOky hoey glq hY.....Awm bMidAW ƒ qW pqw hI nhIN
puils jW eyjs M IAW glq-mlq g`lW ilKvwauNdy Aw mYN mn bxw ilAw sI ik ieh nhIN khwauxw lgdw sI p®s Y vwilAW ƒ[ swƒ keI bMidAW ƒ
rihMdy sI[ ijhVy p`qrkwr ieh sB kuJ ` ilKdy ik iksy KwVkU isMG vloN sm`isAW Awvy, jy KVkdI rihMdI sI[
sI, auh Psdy sI qy mYN ilKdw nhIN sI[ ieh ieDroN srkwr vloN AwauNdI hY qW Aw jwvy[ pwiksqwn dy ieslwmwbwd iv`c irportr
ikhw jWdw sI ik p®s Y vwilAW nwl bhuq burw ieDroN KwVkUAW vloN iksy iksm dI AweI nhIN[ bI.bI.sI. dw, auh lwhOr qoN AMim®qsr AwieAw
slUk huMdw, fr ky kMm cldw sI qy mYƒ nhIN sI[ auh myry nwl g`lW bwqW krdw irhw qy aus
svwl: morcy dOrwn Aijhy is`K p`qrkwr
koeI fr dy p`Dr ’qy ligAw.....fr kwhdw ik ny pihlI vwr ‘tYrio rst’ lPz vriqAw[ ieh
ikMny ku sn ijhVy inrp`Kqw nwl irporitMg
jy qusIN glq kMm nhIN krnw[ mYN kihMdw hud M w AsIN auQy ’84 ’c bYTy sI srkt hwaUs ’c[ mYN
krdy sI?
sI ik jy qusIN kMm hI glq krogy, p®Ys vwlw bVw hYrwn hoieAw ‘tYroirst’ lPz dyK ky[
kMm C`f ky puls vwlw, ieMtYlIjYNs eyjMsIAW jvwb: is`K p`qrkwr is`K nzrIey qoN
iPr ieh ijvy N ieh grm iKAwlIey ,
vwlw, muKbrI vwlw qy hor ieho ijhw krogy qW G`t hI kMm krdy sI[ inrp`K p`Dr qy bhuq
AwqMkvwdI jW A`qvwdI, dihSqgrd vrqdy
quhwƒ ieho ijhw pMgw pvygw hI pvygw[ qusIN G`t kMm krdy sI[ Asl 'c p`qrkwrI dI ie`k
is`K Shwdq [ 33 [ jUn, 2009
rhy ny bury qrIky nwl pyS krn dy leI[ SbdW vI hY nhIN sI[ AsIN 5-6 p`qrkwr aunHW ƒ cwr pMj swl pihlW p`qrkwrI dI dunIAW 'c
dI ieh bhuq ijAwdw Kyf Kyfdy Aw[ imlx gey[ sMqW ny bVI BrvIN nzr nwl dyiKAw inKrky Awey hn, auh 20-30 swl pihlW
iesy krky AsIN AKbwrW ƒ kihMdy hW qy hor auQy keI g`lW hoeIAW qy sMq audNo swhmxy sMBv hI nhIN sI[ ijhVy 600 p`qrkwr AmrIkI
ik ieh ‘mweINf mYnyjmYNt ieMfstrI hY’ jW bYTy isMGW ƒ iehI khI jWdy sI ik kbUqr ƒ POj nwl ierwk ’qy hmly dOrwn rhy qy lVweI
idmwg ƒ kMtrol krn dw DMdw hY[ ib`lI ny C`fxw nhIN hud
M w, kbUqr ƒ BulK y w l`g dy muhwj qoN irporitMg kIqI, aus ƒ AMgryzI
jWdw, auh A`KW mIc lYNdw ik mYƒ ib`lI C`f ky iv`c ‘ieMmbYff jrnilzm’ (Embeded
svwl: sMq jrnYl isMG nwl ibqwey
AgWh lMG jwau pr ib`lI ny Kwxw hI huMdw Jernualism) AwiKAw igAw[ pMjwbI iv`c
XwdgwrI plW ƒ sWJw kirE?
kbUqr ƒ qy......ies krky isMGo C`fxw quhwƒ ‘ieM m bY i ff’ dw ArQ hY hm-ibsqr
jvwb: sMq jrnYl isMG, jgdyv isMG iksy ny nI qy kurbwnI nwl hI g`l bxnI hY qy hoxw.....ies qrHW mIfIAw srkwr nwl hm-
qlvMfI dy dPqr dy pwisEN lMG rhy sI, mYN qusIN A`KW Kol ky r`KxIAW[ ibsqr hoieAw[ Xwik p`qrkwrW dw POj jW
KVHw sI au~Qy qy iksy ny myrI sMqW kol jwx rwjs`qw dw Atu`t ih`sw bxnw jW Kbr ƒ
ieh swrI g`l hoeI lMbI cOVI[ ies qoN
pCwx krweI qy sMq mYƒ imly bVy KlUs auhnW dy nukqw ingwh qoN pyS krnw[ p`qrkwrW
bwAd auh kuJ kihxw cwhud M y sI auh pr mYN qW
nwl.....qy mYƒ iPr pry iljw ky ibTw ky kihx ny POj jW srkwr dw AMg bxky JUTI-s`cI
nhIN ru`k sikAw ikauNik swƒ pqw sI ik
lgy ik jy qMU swfw Brw bx ky kMm kryNgw qW p®cwr muihMm dw AMg bxky kMm kIqw[
kriPaU lgx vwlw[ mYN p`qrkwrW dy grup ` nwl
koeI sm`isAw nhIN ieQy Awaux 'qy[ bs iehI
sI qy POj dw Gyrw pY irhw sI qy jy mYN auQy ru`ky bMdy audNo vI ‘ieMmbYff jrnilzm’ vwlw
Sbd sI aunHW dy[ vYsy ienHW SbdW iv`c auh
jWdw qy iPr inkl nhIN sI skdw[ mYN ruikAw krdy sn pr auhdy leI trm nhIN AweI sI[
AwpxI swrI gl kih gey sI[
qW nhIN pr mYƒ hmySw irhw ik sMq koeI hor ieh prYkits coN inkl ky AweI hY[ KYr srkwrW
iek vwrI hor jdoN s®I Akwl qKq swihb kuJ kihxw cwhuMdy sI[ iPr AsIN swry iek`Ty ies qrHW p`qrkwrI ƒ Awpxy ‘AnuswrI’ bxwaux
dy jQydwr igAwnI ikrpwl isMG ny sMqW ivruD ` grùp iv`c vwps Aw gey[ auh swfI sMqW nwl ƒ ‘mIfIAw mY n y j mY N t’ dw nwm dy ky
hukmnwmw qy p®cwr krnw SurU kr id`qw sI[ AwKrI mIitMg sI[ vifAwauNdIAW hn[ 1980ivAW dy idnW iv`c
KbrW Byjx vwlw XMqr tYlI ip®tr Krwb ho ies qrHW dI ‘mIfIAw mYnyjmYNt’ bhuq Aswn
svwl: ijhVy p`qrkwr bwhroN Awaudy
igAw sI qy jdoN Krwb huMdw qW AsIN KbrW sI, ikauNik AKbwr dy sMpwdk-p`qrkwr 90%
sn qy sMqW dI ieMtrivaU krdy sn, auh sMqW
tYlIPon qy ilKvw idMdy sI pr tYlIPon iv`c vI auprlIAW svrn jwqIAW coN sn[ ijs krky
ƒ imlx qoN bwAd auhnW bwry kI socdy sn jW
lweInW dI kwPI sm`isAw rihMdI sI[ tYlIPon auhnW dw id`lI rwjs`qw dIAW ‘ihMdUqvI'
aunWH dw sMqW p®qI nzrIAw ikho ijhw hud
M w?
qy jdoN ilKvwauNdy qW Agly pwsy ilKx vwlw b®whmxvwdI’ nIqIAW nwl ikvyN ivroD ho skdw
bMdw glqI kr idMdw[ aus vkq sMqW dI iksy jvwb: ijhVy bwhro p`qrkwr jWdy sI
hY? ie`QNo qk ik iehnW sMpwdkW qy p`qrkwrW
nwl mIitMg hoeI, mYƒ Xwd nhIN iksdy nwl aunWH ny Awpxy ivcwr pihlW qoN bxwieAw hud M w
dI pVcolIAw A`K vI AwpixAW dy p®Bwv Q`ly
hoeI sI mYN ies dI Kbr tYlIPon qy ilKweI sI sI qy sMqW ny ibAwn id`qw, aunHW ny sux lYxw[
bMd ho cùkI sI[
pr Agly idn Kbr C`p ky Aw geI ik sMq aunWH dw ivcwr swrw id`lI ’c bYiTAW hI bxdw
sI[ kuJ icr leI ieMtrivaU krn AwauNdy sn[ ies dw AMdwjw ieQoN lg skdw hY ik
jrnYl isMG dI Akwl qKq swihb dy jQydwr
bhuigxqI p`qrkwrW dy ivcwr sMqW dy ivru`D ky.ky. Srmw jo id`lI qoN PweInweINSl tweImz
ikrpwl isMG nwl mIitMg hoeI[ Kbr dyr nwl
hI hudM w sI[ srkwr kwPI h`d q`k ies gl ƒ lMdn ƒ KbrW Byjdw sI qy sMjA o wie hzwirkw
lKweI sI[ swrI nhIN CpI[ AjIq iv`c iek
PYlwaux iv`c kwmXwb huMdI sI ik auh AmrIkw dy AKbwr inaUXwrk tweImz leI
pwsy hwSIey nwl ilKI Cp geI[ sMq bhuq
dihSqgrdI kr rhy ny[ ies krky p`qrkwrW ilKdw sI, ny hmySW is`KW bwry id`lI rwjs`qw
K&w sn, sMq kihMdy ik mYN aunHW dy m`Qy nhIN
dw ivcwr iKlwP hI huMdw sI, ijhVyy sQwnk dy ivcwrW dI hI qrzmwnI kIqI[ dunIAW dy
lgxw cwhuMdw[ kOx kihMdw hY mYN aunW nwl
p`qrkwr hud M y sI, auh cup
` rihMdy ijAwdw[ mShUr mYgjIn ‘iekonimst’ ivc 1983 ƒ
mIitMg kIqI[ mYƒ rCpwl isMG dw Pon igAw
sMq iBMfrWvwilAW ƒ ‘ihMsw dw msIhw’ qy drbwr
ik sMq imlxw cwhuMdy.....mYN igAw[ sMq audoN svwl: smùcy is`K sMGrS iv`c mIfIAw
swihb aus dI ‘Cupxhwr’ d`isAw igAw[ horW
gurU rwmdws srW iv`c rihMdy sn qy aupr dI BUimkw kI rhI? QoVw ivsqwr nwl cwnxw
ny vI ieMJ hI kIqw[ mYN kihMdw hud
M W ik bwhrly
pOVIAW cVI jWdy sI, mYƒ kihMdy A`j kI ilKqw pwau?
dySW iv`c is`KW ’qy hmly hox dw kwrn vI p®s Y
qM[U mYN ikhw ik Asl iv`c ByijAw mYN kùJ hor jvwb: mIfIAw hmySW hI styt dy nwl dI is`KW bwry AwlmI p`Dr ’qy glq pySkwrI
sI, tYlIPon qy Kbr ByjI sI, ilKx vwly ny cldw irhw[ ies swry vrqwry dy brwbr sI[ dyS ivAwpI p®Ys qy nwmvr mYgzInW dy
glqI kr id`qI[ bs hor koeI g`l nhIN hoeI Gtnwk®m mYƒ AmrIkI POj vloN ierwk au`qy irportr AMim®qsr qy ivSyS krky drbwr
aus vkq aunWH kuJ nhIN ikhw[ 2003 ’c kIqy hmly coN l`iBAw[ BwvyN donW swihb ivKy AwauNdy jWdy rihMdy sn[ Aijhy
qIjI vwr myrI aunW nwl g`lbwq hoeI, 3 vwikAW dI ip`TBUmI v`KrI, kwrn v`Kry qy ‘srkwr idmwgIey’ p`qrkwr drbwr swihb
jUn 1984 ƒ jo ik bhuq hI mh`qvpUrn idn v`Kry mMqvW dI pUrqI kIqI geI sI[ pr qoN sMq iBMfrWvwilAW, sMq hrcMd isMG loNgv O wl
sI[ sMq bVy SWq mn bYTy sI[ CotI kyskI isr AmrIkI hmly dOrwn smuc
` y mIfIAw qy p`qrkwrW jW hor AkwlI AwgUAW dy ivcwrW ƒ Awpxy
qy bMnI hoeI sI, grmI bhuq izAwdw sI, ibjlI dy rol ƒ id®Smwn krn leI jo AlMkwr hux bxwey cOKty iv`c iPt krky, AMim®qsr ‘fyt
prbqoN BwrI mOq geI hY[ auhI JUT-qUPwn, auhI GtIAw qohmqW
Aqy auhI mnGVq khwxIAW qy glIz ik`sy!
sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW qy vylUiplwie pRBwkrn vrgy byjoV ienklwbI sRIlMkw dy SihrW dIAW sVkW auq,y bhuigxqI
sUrbIrW dIAW ShIdIAW ies mhwn AwdrS dI pRwpqI dw rwh hI p`Drw kr rhIAW isnhwlI BweIcwry vloN pRBwkrn dI mOq auqy
hn[ ieh swfw idRVH XkIn hY[ AwpxI AsIm POjI qwkq qy bhuigxqI dI hYNkV qy AsIm KuSI pRgtwey jwx dy idRSW ƒ vyK ky,
nwdrSwhI nwl koeI swfy kolNo ‘iBMfrWvwly’ qy ‘pRBwkrn’ vrgy sUrimAW ƒ qW Koh skdw is`KW dy mnW AMdr, 25 swl pihlW AMimRqsr
hY, pr swfy ies XkIn ƒ swfy koloN koeI nhIN hiQAw skdw[ ivKy bhuigxqI ihMdU BweIcwry dy lokW vloN sRI
drbwr swihb auqy hmlw krn vwly BwrqI
-Ajmyr isMG hiqAwrw’ sI, qW qwiml lokW, Kws krky sRIlMkw POjIAW dI purjoS hONslw APzweI krn Aqy
mwE jy quMg ny ikhw sI ik “mOq mOq AMdr rihMdy qwiml kOmI BweIcwry leI auh aunWH ƒ miTAweIAW qy sugwqW Byt krn dIAW
ivc Prk hud M w hY[ iek mOq KMB nwloN vI hOlI ‘b`br Syr’ qy ‘AzIm sUrmw’ sI[ koeI jxw iGRxq hrkqW dIAW kOVIAW XwdW muV hrIAW
hud
M I hY qy iek prbq nwloN vI BwrI hud M I hY[” aus dI ikhVI pirBwSw dw murId bxdw hY, ho geIAW hn[
mOq dI ies vrg bMngI dw irSqw jIvn dy ieh aus ivAkqI dI AwpxI siQqI qy rwjsI
sRIlMkw dy hwkmW qy lokW koloN KuSI sWBI
Aml nwl juiVAw huMdw hY[ koeI ikhVI mOq nzrIey ’qy mun`sr krdw hY[ ijhVIAW kOmW
nhIN jw rhI[ ‘qwimlW dy Syr’ ƒ Fwh ky aunHW
mrdw hY, ies g`l dw inqwrw aus dy jIvn dy dUsry Coty qy G`tigxqI kOmI BweIcwirAW auqy
vloN swry frW qy KqirAW qoN sdIvI qOr ’qy
AMdwz qoN huMdw hY[ ijhVw ivAkqI isrP qy Awpxw glbw pwaux dI jmWdrU rucI r`KdIAW
inSicq ho jwx dw Aihsws pRgtwieAw jw
isrP Awpxy leI, ies ‘Awpxypx’ dw Gyrw hn, aunWH kOmW dI jnqw, suBwvk qy At`l rUp
irhw hY[ jUn 1984 ivc is`K kOm dy Adu`qI
pirvwr qy irSqydwrIAW qk psirAw hud M w hY, ivc, pRBwkrn dI pihlI nkwrI pirBwSw ƒ
‘jrnYl’ ƒ jwnoN mwr dyx qoN bwAd Bwrq dy
ijauNdw hY, aus dI mOq KMB nwloN vI hOlI huMdI kbUl krn dw JukwA r`KdI hY[ aunWH ƒ pRBwkrn
hwkmW qy ihMdU vrg dy lokW ny vI ievyN hI
hY[ aus dy Awpxy sky snbMDIAW qy cMd ku qy ausdy kwz nwl koeI hmdrdI nhIN ho skdI[
vwGIAW pweIAW sn[ pr aus qoN bwAd aunWH ƒ
dosqW im`qrW qoN v`D hor iksy leI ieh mOq iesdy ault ijhVIAW kOmW sRIlMkw AMdrly
is`KW dy ijs iksm dy ivroD qy bgwvq dw
koeI mwAxy nhIN r`KdI[ ies mOq dy ieh qwiml BweIcwry vWg Kud, iksy iek jW dUjI
swhmxw krnw ipAw sI, aus qoN swrw jhwn
suMgVvyN ArQ vI bhuq jldI Awpxw mh`qv Skl ivc, kOmI jbr qy dwby dw sMqwp Bog
vwkP hY[ hux pRBwkrn ƒ ijsmwnI rUp ivc
guAw lYNdy hn[ ies qrHW k`KNo hOlI mOqy mirAw rhIAW hn, aunHW leI pRBwkrn dI mOq v`Kry
Kqm kr dyx qoN bwAd sRIlMkw dy hwkmW vloN
mnu`K AMqm qOr ’qy guMmnwmI dy hnHyry ivc ArQ gRihx kr geI hY[ pRBwkrn dI mOq nwl
vI ausy bVboly AMdwz ivc dmgzy mwry jw rhy
Alop ho jWdw hY[ aunHW ƒ iek piv`qr kwz qy sRySt suPny dI
hn[ bVw kuJ ikhw jw irhw hY[ bVw kuJ hor
mOq ho jwx dw gmgIn Aihsws hoieAw hY[
ies dy ault ijhVw ivAkqI Awpxy ikhw jwvygw[ pr swry islisly bwry ieiqhws
is`K kOm inSicq qOr ’qy Awpxy Awp ƒ ies
jIvn ƒ ku`l mnu`Kqw dy srokwrW jW Awpxy vloN Awpxw AMqm Pqvw suxwieAw jwxw Ajy
mgrly vrg nwl joVdI hY[ pRBwkrn dy jIvn
kOmI BweIcwry dy v`fy kwz nwl joV lYNdw hY Aqy bwkI hY[ Coty qy G`tigxqI BweIcwirAW dy
qy aus dI mOq nwl is`KW dIAW keI swrIAW
Awpxy jIvn dI swrI pUj M I ies kwz dy lyKy lw AwzwdI dy h`k ƒ mwxqw dyx qoN ienkwrI
AMqrIv sWJW hn[ zrUrI nhIN ik pRBwkrn dw
idMdw hY, auh jd mrdw hY qW aus dI mOq qwkqW audoN qk AwpxIAW KuSPihmIAW nwl
hr krm qy nIqI pYNqVw pUrw shI hovy[ ausdy
bhuq v`fy qy ivSwl ArQ gRihx kr jWdI hY[ jI pRcwaux leI pUrI qrHW Awzwd hn[ pr
keI krm qy pYNqVy AXog Tihrwey jw skdy
AijhI mOq ƒ hI mwE jy quMg ny prbqoN BwrI AKIr ivc jw ky aunHW ƒ ieiqhws dy AMqm
hn[ pr ijs kwz ƒ lY ky auh liVAw, ijMnI
mOq dy gOrvpUrn lkb nwl invwijAw sI[ Pqvy dw kihr J`lx leI iqAwr rihxw
isdkidlI dy nwl liVAw qy AKIr ivc ijMnI
lMGy AYqvwr dunIAW dy lokW ƒ sRIlMkw dy auqr cwhIdw hY[ mnu`KI zmIr koloN jbr dy dwby dI
sUrmgqI nwl lVdw hoieAw auh ShId ho
pUrbI Kyqr dy jMglW ivcoN iek AijhI hI lwhnq dw boJ bhuqI dyr qk nhIN J`ilAw
igAw, ienHW swrIAW g`lW dy ArQ is`KW nwloN
‘prbqoN BwrI mOq’ dI Kbr suxn ƒ imlI sI[ jwxw[ mnu`Kqw ny ies sMqwp qoN iek nw iek
v`D hor koeI nhIN jwx skdw[
sRIlMkw dI POj ƒ AwKrkwr ‘ilbrySn tweIgrz idn surKrU ho ky hI rihxw hY[ sMq jrnYl
AwP qwiml eylm’ dy muKI vyliU plwie pRBwkrn Bwrq dy tYlIivzn cYnlW duAwrw pRBwkrn isMG iBMfrWvwilAW qy vyliU plwie pRBwkrn vrgy
ƒ mwrn ivc kwmXwbI nsIb ho geI hY[ dI mOq dI Kbr nSr huMdI ijhVy vI is`K ny byjVo ienklwbI sUrbIrW dIAW ShIdIAW ies
q`kI hY, aus ƒ qtPt qy suqy is`D hI jUn mhwn AwdrS dI pRwpqI dw rwh hI p`Drw kr
pr kOx sI ieh pRBwkrn? ies suAwl
1984 dw swkw Xwd AwieAw hY[ ijMny bdnIqy rhIAW hn[ ieh swfw idRVH XkIn hY[ AwpxI
dw koeI ieko iek juAwb sMBv nhIN[ Al`g
qy inrl`jpUrn FMgW nwl dunIAW dy lokW swhmxy AsIm POjI qwkq qy bhuigxqI dI hYNkV qy
Al`g iDrW qy qwkqW vloN ies dy juAwb Al`g
pRBwkrn dw BYVw Aks pyS krn dy Xqn kIqy nwdrSwhI nwl koeI swfy kolNo ‘iBMfrWvwly’ qy
Al`g id`qy jw rhy hn, qy id`qy jWdy rihxgy[
gey hn, aunWH ƒ vyNhidAW hI, A`j qoN TIk 25 ‘pRBwkrn’ vrgy sUrimAW ƒ qW Koh skdw hY,
sRIlMkw dI srkwr qy jnqw leI jykr auh
swl pihlW Bwrq dy hwkmW qy iPrkU mIfIey pr swfy ies XkIn ƒ swfy koloN koeI nhIN
iek ‘bdnwm dihSqgrd’ qy ‘KUM-Kwr
duAwrw rlky sMq jrnYl isMG iBMfrWvwilAW hiQAw skdw[ AwmIn!
is`K Shwdq [ 39 [ jUn, 2009
kwiv ikAwrI
nw kdy BulK
y y ivc rihE
jM g ihM d -pM j wb ienHW ivc swh nhIN qyrw[
ik kucl id`qw hY Jukw id`qw hY[
ienHW ivc rIJ nhIN qyrI,
Swh muhm
M d dI srkwr
ienHW ivc cwA nhIN qyrw[
qy pMjwb dy Syrw[ ‘mukw-Jukw’ ijhy Sbd
kI ieh kuJ krn jogy nhIN,
Aw vyK KyrUM KyrUM hY, qW swfy nyiVEN vI nhIN lMGy[
kI duKVy jrn jogy nhIN[
pMjwb A`j qyrw[ ieiqhws dy siPAW ’qy nzr mwr ky vyKo
kI rwj dI cwh nhIN bwkI,
qyry ieh hm-mzHb, jo swfy lhU ’c nHwqy, jo swfy lhU ’c rMg[y
jW ieh hux lVn jogy nhIN[
qyrw bVw guxgwn krdy ny[ lhU dI lwlI qW
jMg ihMd-pMjwb dw DurNo AwauNdY,
ieh qyry s`c qy ienswP ƒ, swfw mn BwauNdw rMg hY[
koeI nvIAW nhIN iqAwrIAW ny[
pRxwm krdy ny[ ies ƒ qk ky
q`k skyN ‘srkwr’ qW q`k lY qUM,
qyry ichry ’qy jùsy ƒ AsIN kdy KOPzdw nhIN hoe[y
A`j ruldIAW ikvyN srdwrIAW ny[
ieh r`j r`j vifAwauNdy ny[
pr swƒ nhIN Bul
` I,
ieh qyrI qyg dIAW DmkW dy, lhU fùlx
H qoN bwAd
auh SwhI Swn nhIN Bul
` I[
au~cy gIq gwauNdy ny[ swfy ’qy pqJV nhIN bhwr AweI hY[
nhIN swƒ nhIN Bul
` I,
kSmIr iks qrHW ij`iqAw, qy lhU dI lwlI
KwlseI Awn nhIN Bul
` I[
ieh PKr nwl dsdy ny[ PùlW dI lwlI bx ky muskrweI hY[
AsIN hux h`Q pwvWgy,
jmrOd Pqih ikMj kIqw,
pMjwb dy g`dwrW ƒ[
ieh swrw hwl dsdy ny[ Pqih! v`l vDidAW
AsIN hux h`Q pwvWgy,
BwvyN qyrIAW ij`qW dIAW, isr qW lihMdy hI rhy ny
aunWH JMfy brdwrW ƒ[
A`j vwrW pVHdy ny[ pr swfy kdm kdy nhIN ruk[y
ijnHW swfw sOdw kIqw sI,
pr qyry kwiqlW A`g,y AsIN qlI ’qy Dr ky qurdy rhy hW
ijnHW qyrw KUn pIqw sI[
ieh Jùk Jùk isjdy krdy ny[ AsIN qlI ’qy Dr ky qurdy jwvWgy[
swƒ qyry KUn dI sONh hY,
ijnHW qyry ‘kOr’ roly sn, sIs krky Arpx gurU dy crnW ivc
qyry jƒn dI sONh hY[
ieh A`j aunWH dy goly ny[ Pqih! jo swfI hY
AsIN ieiqhws duhrwvWgy,
duSmxI duSmx dI Bùly ny Pqih! AsIN pwvWgy[
auh qKqo qwj lYx leI[
hwey! ikMny Boly ny[ quhwfIAW qopW dy goly
AsIN ieiqhws duhrwvWgy,
svw sO swl hoieAw hY, ‘Akwl qKq’ ƒ Fwh nhIN skdy[
muV auhI rwj lYx leI[
hux ieh hwl hoieAw hY[ auh qW jugo jug At`l hY
jMg ihMd-pMjwb dw muV hosI,
auh qKqo qwj BuilAw hY, id`lI dy qKq dw kI pqw
swQoN Kus
` IAW BwvyN srdwrIAW ny[
KwlsweI rwj Bui` lAw hY[ ‘A`j hY jW klH hY’[
audoN qk nhIN jMg ieh Kqm hoxI,
svw l`K POj BùlI hY,
jd qk ij`qdIAW nhIN jo hwrIAW ny[
auh SwhI mOj BùlI hY[ isMGW dy piv`qr lhU nwl
auh hwQI GoVy Bùly ny, sU h I rO S nI Akwl qKq qoN iek sUhI rOSnI auTI hY
auh qopW qoVy Bùly ny[ swfy lhU ivc iB`jy hux hr pwsy
ikly inSwn Bul
` y ny, Awpxy ig`itAW v`l qk ky lwl rMg ibKr jwvygw
pMQ dI Swn Bùly ny[ qy swfy isrW dy ^wilsqwn, ^wilsqwn, ^wilsqwn
auh is`ky mohrW Bul
` y ny, l`gy hoey FyrW v`l vyK ky hr pwsy hux iehI Sbd gUMjygw,
auh SwhI qorW Bul
` y ny[ qusIN ieh nw smJ ilE ijs qrP dyKg
o y nzr Awvygw[
ienHW ivc r`q nhIN qyrw, ik swƒ mwr id`qw hY mukw id`qw hY[ -BweI gijM d r isM G (hweIjY k r)
is`K Shwdq [ 40 [ jUn, 2009
fw. gurmIq isMG is`DU
mrxu mxsw sUirAw hku hY jo hoie mrin is`K Drm hux qoN srIrk Aqy Awqmk SkqIAW gurU swihbwn dy isDWqW Aqy Shwdq dI
prvwxo] dy ivkws qy ieko ijhw zor idAw krygw[ ‘qyg’ AmIr prμprw qoN pRBwivq Axigxq is`KW ny
Aqy ‘dyg’ nwlo nwl c`lxgy[ ieh gurU nwnk is`KI isdk dIAW ivl`Kx imswlW kwiem
sUry syeI AwgY AwKIAih drgwh pwvih
dyv jI dy imSn FWcy dy AnuklU sI Aqy srkwrI kIqIAW hn[ is`K dygW ivc aubwly gey, AwirAW
swcI mwxo]
AiqAwcwr vloN KVHy kIqy gey Kqry dw gurU jI nwl cIry gey, ienHW puTIAW K`lW luhweIAW,
(sRI gurU gRQ
μ swihb: 579-80) vloN GiVAw igAw POrI qy Awp-muhwrw auq`r bμd-bμd ktvwey Aqy Awpxy ijgr dy toitAW
Kud gurU Arjn dyv jI ny vI ies pRsg
μ sI (sμgq isμG: 1999;43) ƒ nyijAW auqy tμgy vyiKAw, gurU dy vcnW qy
ivc ikhw hY:- is`K BweIcwry dI Xu`DnIqk iqAwrI dI Afol rih ky hr qrHW dw kSt shwrdy rhy[
jw kau hir rμgu lwgo iesu jug mih buinAwd gurU nwnk swihb ny r`K idqI sI ies qrHW dIAW AnykW imswlW ƒ kwiem krn
BwvyN gurU hrgoibμd swihb ny mIrI-pIrI ƒ vwly ShIdW auqy Aqy ienHW ShIdW dI Xwd ivc
so kihAq hY sUrw
AmlI qOr qy iek krn leI sRI Akwl q^q joV myilAW dy rUp ivc ShIdW dI DrqI ƒ
Awqm ijxY sgl vis qw kY pRxwm krn AwauNdy l`KW lokW dy ihridAW auqy
swihb dI sQwpnw kIqI[ ieh gurU hrgoibμd
jw kw siqguru pUrw] swihb dy smyN ivc is`KI dy nvyN dOr ƒ moV gurU Arjn swihb jI dI pihlI Shwdq dy
nhIN ikhw jwxw cwhIdw drAsl ieh gurU pRBwv dI Cwp l`gI huμdI hY jo ies Shwdq dw
(sRI gurU gRQ
μ swihb: 679-80)
Aml dw Aglyrw pVwA sI[iesdI isDWqk sdIvI pRBwv hY[
kbIr jI ny dIn leI lVn vwly sUry dI
qsvIr ies pRkwr pyS kIqI hY: Aqy ivvhwrk buinAwd gurU nwnk dyv jI r`K -0-
Adwlq dy j`j swihb dw kihxw hY ik PgvwVy ivc iek jQydwr dy Gr BweI crnjIq isMG qy swQIAW dI ‘Tihr’ hud M I
BwvyN brwmdgI dy swry gvwh puils mulwzm sI pr kuJ smyN bwAd kI hoieAw auh jQydwr fol igAw qy ausny puils ƒ d`s id`qw ik
hI hn Aqy puils v`loN bwrUd ƒ Bjn lwl ƒ aus dy Gr KwVkUAW ny ies qrIk ƒ mIitMg krn Awauxw hY[ BweI drSn isMG f`lw qW
mwrn dI swijS nwl joVn dI g`l Adwlq svyry hI phuMc igAw pr BweI crnjIq isMG, BweI Avqwr isMG dwaUmwjrw (KMnw) qy
iv`c swibq nhIN ho skI Aqy puils kol bwrUd iek hor isMG lyt phucM [y Gr phuc
M ky g`lbwq kridAW crnjIq isMG cMnI pirvwr dw
r`Kx dy mksd sMbMDI koeI j`cvIN ivAwiKAw rUp dyK ky smJ gey ik ‘kuJ gVbV hY’ aunHW ny pirvwr ƒ ies bwry pqw nhIN l`gx
nhIN hY pr Adwlq leI ieh sB ku`J ienHW id`qw ik auh swrw kuJ jwx gey hn[ ieMny ƒ puils qy sI.Awr.pI. vwly vI Aw gey[ BweI
Aihm nhIN hY ik ies dy ADwr au~qy brwmdgI crnjIq isMG ny mOkw sMBwlidAW Awpxy swQIAW dI jwx pCwx krweI qy puils qy
ƒ S`kI ingwh nwl dyiKAw jwvy[ nwly puils sI.Awr.pI. vwly vI ieh smJ nw sky ik ieh auhI KwVkU hn ijnHW bwry swƒ sUcnw
mulwzmW dI gvwhI ƒ isrP ies ADwr au`qy id`qI geI sI[ auh smJ rhy sn ik KwVkUAW ny hwly Awauxw hY, ieh muMfy qW ienHW dy
S`k dI nzr nwl nhIN dyiKAw jw skdw ik irSqydwr hn[ BweI crnjIq isMG dy Awqm ivSvws ny puils qy sI.Awr.pI. ƒ iek
auh puils vwly hn[ pr dyKx Xog nukqw ieh pRqISq vI S`k nw hox id`qw ik ieh nOjvwn KwVkU hn[ kwPI smW bYTx qoN bwAd swry
hY ik kI ies kys iv`c bcwA p`K ny puils jxy ’k`Ty cwh pwxI pINdy g`lWbwqW mwrdy rhy[ kwPI smW aufIk ky puils qy sI.Awr.pI.
vwilAW dI gvwhI nW mMnx dw ADwr 'isrP' vwly cly gey[ bkwiedw crnjIq isMG aunWH ƒ gyt qk C`f ky AwieAw[ BweI crnjIq
aunHW dy puils vwly hox ƒ hI bxwieAw sI? isMG swrw mwjrw smJ igAw sI ik khwxI kI hY, ies leI aus ny pirvwr ƒ ibnW kuJ
KYr Adwlq ny Awpxw PYslw suxw hI khy AwpxI smJdwrI nwl Awpxy swQIAW ƒ vI bcw ilAw qy iksy dw nukswn vI nhIN
id`qw[ ies PYsly iv`c kulbIr isMG, gurjIq hox id`qw[
isMG, milk isMG Aqy hukm isMG ƒ bwrUd crnjIq isMG is`K sMGrS dw Aijhw hIrw sI ik aus ny lihr ivc nvyN juJwrUAW
r`Kx dy doS iv`c d`s-d`s swl dI sKq sjw ƒ ilAwaux qy aunWH ivc idRVq
H w qy sUrbIrqw Brn Kwqr aunWH dI AijhI skUilMg krdw
id`qI geI hY[ jd ik bIbI nirMdr kOr ƒ sI ik auh nOjvwn kOm leI Awpxw vwrn qk iqAwr ho jWdy sn[ BweI crnjIq isMG
Aslw AYkt qihq ipsqOlW Aqy kwrqUs
nvyN juJwrUAW ƒ puils nwikAW qoN byKOP ho ky pwr krwauNdw qy nwikAW ’qy KVHy puils
brwmdgI leI iqMn swl dI sjw id`qI geI
vwilAW nwl infrqw qy Awqm ivSvws nwl g`lbwq krdy qW nwl dy nvyN juJwrUAW ivc
hY[ ies PYsly ny muV ieh Dwrnw swhmxy
Awqm ivSvws Br jWdw[ nvyN nvyN juJwrU ijhVy BweI crnjIq isMG dI AgvweI ivc
ilAWdI hY ik jdoN im`Q ilAw jwvy ik iksy ƒ
rMgrUtI pws krdy aunHW ivc XoiDAW vwly jzby dy nwl isAwxp qy TrMMmHw vI Br idMdy
doSI AYlwnxw hI hY qW aus dw koeI nw koeI
sn[ ieho ijhw sI BweI crnjIq isMG ijs dI ShIdI vryHgMF ’qy kOm aus ƒ SrDw dy
ADwr GV hI ilAw jWdw hY nwly is`KW nwl
P`l
u Aripq kr rhI hY[
Bwrq AMdr ieh ikhVw pihlI vwr hoieAw
hY[ -0-
-0-
POj cVHI
drbwr swihb aupr hoey POjI hmly dy bwbq Awm lok Aksr hI svwl krdy rihMdy hn ik AwKr koeI g`l haU ijsdy
krky POj ny hmlw kIqw[ Awm qOr ’qy ivroDI iDr vloN pRcwry hoey nukqy hI lokW ivc cricq huMdy rihMdy hn ik sMqW ny
hiQAwr jmHW kr ley sn, auQy glq lok rihx l`g pey sn Awid Awid[ pr iesdy ipCy jo kwrn pey sn ausƒ Swier
dI klm ny ies qrHW ibAwn kIqw: -sMpwdk