Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
x
Esta letra tiene una pronunciación diferente a la pronunciación en castellano ya que
se asemeja a la "sh" inglesa "short", "fish", "marshall", etc.
Área
Material Bilingüe
No. de ISBN:
c PROASE/U.E.
Presentación 77
Capítulo I. 33 grafías que conforman el alfabeto 99
Las vocales y su clasificación 99
Las consonantes y su clasificación 10 0
Capítulo II. Clases de palabras 23 1 3
Los sustantivos 23 1 3
El artículo “li” 25 1 5
Preguntas de uso común 26 1 6
Partículas interrogativas 35 1 %
Partículas exhortativas 39 1 )
CAPITUL
CAPITULO O IV
IV.. Neologismos 58 2 (
Neologismos (propuestas) 58 2 (
Apócopes de nombres propios 69 3 9
Guía para el
aprendizaje del
idioma
Q’eqchi’
7 7
Presentación
Vocales simples: a e i o u
La pronunciación de estas vocales es igual a las del castellano.
Vocales prolongadas: aa ee ii oo uu
La pronunciación de éstas vocales se realiza con una prolongación más que las
vocales simples, algo así como cuando se presentan los sonidos onomatopéyicos:
"buuuuum"...
ch
cham hondo, mach bigote,barba chap agárrelo
profundo poch tamalito de chakach canasto
chiin naranja masa champa matate
chaj ocote, pino loch enciéndelo och jilote
chu hediondo jach pártalo mochok encoger,
cha ceniza uch tacuazín enrollar
chun cal rachok salpicar chunchu sentado
chan dice jich ráyelo paachach cucaracha
chup apáguelo jochok raspar choyok terminar
j
jun uno jo rasúrelo ji encino
jul hoyo jip necio jachal partido
jorol quebrado saaj mediano pej rómpelo
juyuk remover jisok rasgar aj carrizo
atol poj pus, materia puj panza
asij cigarra tij oración, kojl batidor
najt lejos edúquelo junes sólo
jorok quebrar jutuk ensartar jalok cambiar
juut ensarta jax molleja joch ráspalo,
jachok partir jiljo acostado ráscalo
! 11
k
kok tortuga maak pecado apunk soplar
kuk ardilla lanok envolver kuluk gusano
kar pez, pescado sok nido, peludo
ke frío almohada kemok tejer
kur córtelo ik chile kamk morir
en trozos pek piedra jilok masajear
kape café sek navajuela kej venado
ko mejilla (planta) kis ventoso
kim venga pak variedad de Kus apellido
kanok lazar anona kolok defender,
sik clueca, tullida pikok escarbar salvar
l
Al final de palabras este sonido ensordece, mientras que al principio y en
medio es sonoro.
la chichicaste tul banano sulul lodo
lanok envuélvelo mul basura lek cucharón
lem espejo ral su cría liklik gavilancito
lut gemelo kolok salvar, liim lima
lol piloy defender tuulan manso
lukum parásito sal jiote al tierno,
intestinal tuul brujería muchacho
ilok ver imul conejo luulu tibio
lochok encender len dicen
lamunx limón mel abuelo
jul hoyo suluk estrenar
p
poop petate pom copal, lopok picotear
pur jute incienso siip hinchado
pap urraca pejok romper sip garrapata
pat costra Poop apellido kop miltomate
pej rómpalo chapok agarrar silvestre
sup desabrido po luna, mes perel página
pak anona pachi' ladilla pajink regar
palaw mar pata guayaba peekem frente
pomok asar chupuk apagar
r
rum jocote ri su nieto ratin su baño
rumuk tirar (de él/ella) ru cara, superficie
ramok atajar rapok azotar ra'al trampa
remrem insípido rajlal siempre ralal su hijo
ra doloroso, aran allá ram atájalo
picante arin aquí rinok banano
re de él sursu circular majunche
rahilal dolor, rismal su cabello ras su hermano
sufrimiento ralankil navidad mayor
rach salpícalo ramok atajar (de él/ella)
rajlal cada rub'el debajo ruhan poder
raxtul injerto (fruto) rax verde
# 13
s
sumaal pareja kas tábano mesunk barrer
si regálelo is camote jisil hilacha
saasa muy us bueno, su tecomate
sabroso bien sununk huele,
saltul zapote mis gato oloroso
sas espeso isi sáquelo sol maíz cocido
ses bledo jisok hilachar sin pelarse
sis pizote sulul lodo sun variedad de
tus ordénelo sank hormiga árbol,
sut pañuelo sulem bombilla apellido
sal jiote ru su fruto sakil pepita de
sok nido, salso de lado ayote
almohada Saklun / seb' barro blanco sam moco
okes gotera mesok sacudir
t
tuch rabadilla terto caro jutuk ensartar
tokan mora kuut sostén kutuk tirar
tuntu echado (el set córtelo kutan día
animal) cheet manojo putul papaya/
tikto inmediato chiit racimo apellido
toltotk rodándose pat costra pata guayaba
tolokok lagartija meet botella setel cortado
tuul brujería luktaak tentación chetcho en manojo
tiik recto, setok cortar tojok pagar
directo tumin dinero
sutsu rodeado hitok desatar
La letra "h" se encuentra en algunas palabras sin sonido como separador de diptongo.
En el idioma q'eqchi' no existen diptongos.
w
En la variante dialectal de Cobán y Chamelco, la "w" se pronuncia en posición inicial
e intermedia de palabras como "kw", pero en posición final se suaviza solamente a
"w". Por ejemplo: kwa = tortilla y tiw = muérdalo.
En otros municipios como Lanquín, Carchá, Senahú o Cahabón la pronunciación
en las tres posiciones es suave.
x
Esta letra tiene una pronunciación diferente a la pronunciación en castellano ya que
se asemeja a la "sh" inglesa "short", "fish", "marshall", etc.
q
qu nuestra cara saq blanco iiq carga
qe nuestro paq guapinol aaq marrano
qo nuestro aguacate kaq rojo chiq cocínelo
qas nuestrohermano suq mosquito chiqok cocinar
qix nuestra espalda muq escóndelo muquk esconder,
qulb' bejuco choql nube enterrar
qixim nuestro maíz oq pie naq cuando
qana' señora uuq corte poq tierra blanca
poqs polvo ixq mujer winq hombre
tiq fiebre, caliente saqen luz, claridad saqoonak roca, peña
'(glotal)
Esta es una consonante cuya pronunciación consiste en el cierre de la glotis con una
ligera presión abdominal.
Comparación en palabras del uso de las vocales glotalizadas con las simples:
sa' en, adentro, estómago
sa sabroso
chu' orina
chu hediondo
ji' plánchelo, afílelo
ji encino
mu' siémbrelo en almácigo
mu sombra, espíritu
we' aquí está
we mío
b'
b'a taltuza seb' arcilla, barro chaab' ducha,
b'ich canto sib' humo regadera
b'uch nixtamal kiib' dos xuxb' silbido
b'e camino chib'/tib' carne chuub' saliva
b'oj jugo de caña hab' lluvia isb' chamarra,
fermentado ob'en tamal poncho
b'isok medir kab' dulce,
ojb' catarro,
b'ek escárbelo panela
gripe
ab' hamaca paab' obedezca
) 19
ch'
ch'am rancio mich' arránquelo ich'mul venas/arterias
ch'up ombligo juch' ráyelo, b'ach'ok torcer
ch'op piña fírmelo ch'och' tierra,
ch'ub' avispa poch' quebrántelo terreno
pach' salpíquelo ch'en zancudo ch'aat cama
ch'uluk manchado pich' pájaro ch'iich' toda clase
ch'utam reunión, carpintero de metal
sesión toch' tóquelo/ xch'ana quedó
juch'uk firmar, rayar golpéelo silencioso
puch' lávelo hach'ok morder ch'o ratón
ch'aj lávelo
Comparación en palabras del uso de las letras ch' y ch o sea pares mínimos:
ch'am rancio
cham hondo, profundo
ch'up ombligo
chup apáguelo
ch'aj lávelo
chaj ocote
k'
k'a amargo / bilis xook' alacrán k'alek chapear
k'e de (dar) b'ak' amárrelo k'ib' pacaya
k'i abundante jek' repártelo k'ob' agujeréelo
k'oj máscara sek' trastos k'ol macho
k'um ayote aj saak' chapulin (mamíferos)
k'orech tostada tok' nudo k'a'uxl idea,
k'aj pinol/miga lak'lak' pegajoso pensamiento
k'ay venta aak'ab' oscuridad k'ix espina
sik' búsquelo k'achlek gatear
Comparación en palabras del uso de las letras k' y k:
k’e de (dar)
ke frío jok’ honda de pita
k’im paja jok ráspelo
kim venga k’aq pulga
k’as deuda kaq rojo
kas tábano
1
20 =
q'
q'an amarillo, jiq' tos ferina b'oq' záfelo
maduro loq' cómprelo b'eq'b'o ojos resaltados
q'un suave/chinéelo noq' hilo chaq'na' hermana mayor
q'ap ejote toq' chicle maq'ok quitar
q'aak podrirse q'uq' el quetzal xeq'ok cornear
q'us amonéstelo aq' vestuario
xuq'l bastón
q'a puente chaq' maduro,
q'alu abráselo loq'ok comprar
cocido
q'unuk chinear iq' viento nuq'uk tragar
t'
t'oj clávelo t'ox apellido t'e'ok peinarse
t'up reviéntelo t'ikr tela, nat' apáchelo,
t'ot' apellido trapo, servilleta prénselo
1
1 21
t'e'b'ak irse en grupo t'inis gordinflón b'ut' río crecido,
t'iw águila t'ort'o redondo llénelo
jit' amárrelo hot' róelo xut' tamal de frijol
jot' moléstelo, loot' rincón t'ust'u desnudo
engáñelo, t'upul desgarrado,
met' enano
péinelo reventado
tz'
tz'in yuca tz'uq punto b'atz'uul juguete
tz'aj sucio patz' pregunte pitz'ok estripar
tz'oq sanate mutz' ciego jutz' puntiagudo
tz'uum cuero b'atz' mono tz'amb'a viga
tz'e izquierda sotz' murciélago patz'ok preguntar,
tz'oloj dalia metz'ew fuerza consultar
silvestre saqpetz' color pálido tutz'ub' enderécelo
tz'alam cárcel laatz' ocupado/ titz'k aburrirse
tz'alam estrecho tz'aqal cabal,
ch'aat cuna putz' macháquelo exacto
tz'ik pájaro matz' atol de elote tz'ub'uk besar
tz'ukl variedad sin endulzar tz'iib'leb'aal instrumento
de hoja yatz' exprímelo para escribir
para ahórquelo
envolver (aves)
1
22 2
Comparación en palabras el uso de las letras tz' y tz:
patz' pregunte
patz pato
tz'oq sanate
tzoq pasar de un lado a otro
tz'uluk trenzar
tzuul cerro
jutz' puntiagudo
jutz ensártelo
1
3 23
Capítulo II
Clases de palabras
Los sustantivos
Existen dos formas de poseer los sustantivos: Los que comienzan con consonante
y los que comienzan con vocal.
PRECONSONÁNTICOS PREVOCÁLICOS
in- w-
aa- aaw-
x- r-
qa- q-
ee- eer-
x-...-eb' r-...-eb'
Ejercicio: Liste 10 sustantivos que inicien con vocal y 10 con consonante. Ejercitar
en la posesión de sustantivos, tomando en cuenta las reglas previstas.
Partículas interrogativas
Raatinul li patz'ok
Ani ¿Quién?
K'a' ru ¿Qué?
B'ar ¿Dónde?
Jo'q'e ¿Cuándo?
Chan ru ¿Cómo?
K'a'ut ¿Por qué?
1
36 &
PREGUNTAS
PREGUNTAS RESPUESTAS
RESPUESTAS
A Ani = ¿Quién?
Ani laak'ab'a' Aj Ku' (ink'ab'a')
¿Cómo te llamas? Domingo (mi nombre)
B K'aru = ¿Qué?
K'a' ru xk'ab'a' a'in Tz'iib'leb'
¿Cómo se llama esto? Lápiz
C B'ar = ¿Dónde?
B'ar wankat Toj le'
¿Dónde vives? Hasta allá
D Jo'q'e = ¿Cuándo?
Jo'q'e xatk'ulun Kab'ejer
¿Cuándo viniste? Anteayer
E Chan = ¿Cómo?
Chan ru xye Us chan
¿Cómo dijo? Está bien, dijo
F K'a'ut = ¿P or qué?
¿Por
K'a' ta b'an Ak re chi jo'kan
¿Por qué será? Ya es así
Pa r t í c u l a s Pa r t í c u l a s
Respuesta Respuesta
de mandato de mandato
Género gramatical
En el idioma Q'eqchi' , no se utiliza el género gramatical (masculino y femenino)
del español. La partícula -li- se considera como el artículo neutro. Nótese muy
bien que esta regla deberá considerarse en la enseñanza gramatical del idioma
castellano como segunda lengua ya que a nivel semántico el niño o niña, tiene su
estructura morfosintáctica del q'eqchi y no diferencia el artículo en español.
Ejemplo:
Ejemplo:
Ixq mujer
winq hombre
xa'an/tixil ixq anciana, mamá
tixil winq anciano
ch'ajom joven (varón)
tuq'ixq/t'ujixq joven (señorita)
ch'ina al niño
teelom varón/macho
teelom tz'i'/aj k'ol tz'i' perro
teelom wakax novillo, toro
2
42 2
Número gramatical
Para pluralizar las palabras se usa el término afijo "eb' ", que en algunos casos
puede ir antes o después de los sustantivos. Ejemplo:
aj wajb' es músico Aj wajb'eb' son músicos eb' laj wajb' los músicos
Ejemplo:
Li punit el sombrero Laj peech' el carpintero
Li kukb' la tinaja Laj pak'onel el alfarero
Li che' el árbol Laj kemonel la tejedora
Linpunit mi sombrero Laj Ku' (él) Domingo
Laapunit tu sombrero Laj max (él) Tomás
Li xpunit su sombrero Lix Pet (la) Petrona
Li qapunit nuestro sombrero Lix Tol (la) Dolores
leepunit vuestro sombrero Lix Rux (la) Rosario
Li xpuniteb' s el sombrero de ellos Lix Neel (la) Manuela
Indeterminado "jun"
Se usa antes de los sustantivos, a veces, se le pospone una "i" por razones de
consonancia.
Ejemplo:
Pronombres
Ruuchil k'ab'a'ej
Independientes
Laa'in yo
Laa'at tu
A'an él, ella
Laa'o nosotros
Laa'ex vosotros
A'aneb'/ ellos, ellas
eb' a'an
2
44 4
Ejemplos:
Po s e s i v o s
Ejemplos:
Ejemplos:
Ejercicio: Realice ejercicios con los siguientes verbos (cortar, mojar y ensuciar)
V erbales
En los verbos transitivos se registran los dos, mientras que en los intransitivos
sólo existe el sujeto. Para los verbos transitivos, existen dos clases: Uno que
corresponde a los verbos que principian con consonante y el otro corresponde
a los verbos que principian con vocales.
2
46 6
Ejemplos:
Verbo transitivo: Tiempo pasado. Comienza con consonante.
Q'alunk: abrazar:
Raíz Ve r b o
Tiempo O b j e t o Sujeto Traducción
verbal conjugado
PERSONA GRAMATICAL
GRAMATICAL OBJETO SUJETO
1ª. Persona singular in - in
2ª. Persona singular at - aa -
3ª. Persona singular ø- x-
1ª. Persona plural o- qa -
2ª. Persona plural ex - ee -
3ª. Persona plural eb' - e'x -
PERSONA GRAMATICAL
GRAMATICAL OBJETO SUJETO
1ª. Persona singular in - w-
2ª. Persona singular at - aaw -
3ª. Persona singular ø- r-
1ª. Persona plural o- q-
2ª. Persona plural ex - eer -
3ª. Persona plural e' / eb' - e'r -
2
7 47
Verbo transitivo. Tiempo pasado. Comienza con vocal
Ajsink: despertar
Raíz Ve r b o
Tiempo O b j e t o Sujeto Traducción
verbal conjugado
Verbo intransitivo. Tiempo pasado. Aquí no influye la letra inicial de los verbos.
B'ehek: c a m i n a r
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- b'ehek xinb'ehek caminé
x- at- b'ehek xatb'ehek caminaste
x- ø- b'ehek xb'ehek caminó
x- o b'ehek xob'ehek caminamos
x- ex - b'ehek xexb'ehek caminaron ustedes
x- e' b'ehek xe'b'ehek caminaron ellos
A j k : despertarse
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- 'ajk xin'ajk me desperté
x- at- 'ajk xat'ajk te despertaste
x- ø- 'ajk x'ajk se despertó
x- o 'ajk xo'ajk nos despertamos
x- ex - 'ajk xex'ajk se despertaron
x- e' 'ajk xe'ajk despertaron ellos
2
48 8
Tiempos verbales
Para la conjugación de los verbos, existen varios tiempos verbales, entre las
principales existen seis tiempos que son:
1) Presente habitual,
2) Presente activo,
3) Pasado reciente,
4) pasado remoto,
5) Futuro intencional, y
6) Futuro optativo.
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
nak in- 'atink nakin'atink Me baño
nak - at- 'atink nakat-atink Se baña (Ud.)
na - ø- 'atink na'atink Se baña (ella/él)
nak - o 'atink nako'atink Nos bañamos
nak - ex - 'atink nakex'atink Se bañan (Uds.)
nak - e' 'atink nake'atink Se bañan (ellos/as)
Ejemplo:
2) Presente activo
activo. Se utiliza el verbo estativo "yook" (estar en acción) y al verbo
principal se le antepone "chi - " y se le pospone el sufijo “- b'al”
b'al”, cuando es transitivo.
Verbo intransitivo: Atink (bañarse)
Ejemplo:
Yookin chi atink Me estoy bañando
Yookat chi atink (Ud.) Se está bañando
Yook chi atink (él) Se está bañando
Yooko chi atink Nos estamos bañando
Yookex chi atink (Uds.) Se están bañando
Yookeb' chi atink (ellos) Se están bañando
2
50 0
Ejemplo: Wa'ak (comer)
Yookin chi wa'ak Estoy comiendo
Yookat chi wa'ak (Ud.) Está comiendo
Yook chi wa'ak (él) Está comiendo
Yooko chi wa'ak Estamos comiendo
Yookex chi wa'ak (Uds.) Están comiendo
Yookeb' chi wa'ak (ellos) Están comiendo
Nota: Para los verbos intransitivos, sólo se le antepone "chi-"
"chi-".
Verbo transitivo: Ilok (ver)
Ejemplo:
Yookin chi rilb'al Estoy viéndolo
Yookat chi rilb'al (ud.) Está viéndolo
Yook chi rilb'al (él) Está viéndolo
Yooko chi rilb'al Estamos viéndolo
Yookex chi rilb'al (uds.) Están viéndolo
Yookeb' chi rilb'al (ellos) Están viéndolo
3) Para el pasado reciente se utiliza el prefijo “x-”
“x-”. Tanto para el transitivo
como para el intransitivo.
Verbo intransitivo: Atink (bañarse)
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- ´atink xin'atink me bañé
x- at- ´atink xat'atink se baño (Ud.)
x- ø- ´atink x'atink se baño (él/ella)
x- o ´atink xo'atink nos bañamos
x- ex - ´atink xex'atink se bañaron (Uds.)
x- e' ´atink xe'atink se bañaron (ellos/as)
Verbo transitivo: Yehok (decir)
Yehok
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- ye xinye Lo dije
x- aa- ye xaaye Lo dijo (Ud.)
x- (x) ye xye Lo dijo (él/ella)
x- qa ye xqaye Lo dijimos
x- ee - ye xeeye Lo dijeron (Uds.)
x- e'x - ye xe'xye Lo dijeron (ellos/as)
2
! 51
4) Para el pasado remoto , se utiliza el prefijo “ki-” o “k-”
“k-”.
Verbos intransitivos conjugados
Tenq'ank Matk'ek
Ilok (ver) Hulak (llegar)
(ayudar) (soñar)
Kin'ilok kinhulak Kintenq'ank Kinmatk'ek
Kat-ilok kathulak Kattenq'ank Katmatk'ek
Ki'ilok kihulak Kitenq'ank Kimatk'ek
Koo'ilok koohulak Kootenq'ank Koomatk'ek
Kex'ilok kexhulak Kextenq'ank Kexmatk'ek
Ke'ilok ke'hulak Ke'tenq'ank Ke'matk'ek
5) Futuro intencional
intencional. Es cuando se tiene la intención formal y segura de
llevar a cabo lo que indica la acción, se utiliza el prefijo “t-” o “ta-” y se le
sustituye el sufijo ”-k” por “-q” para los verbos instransitivos.
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Sufijo Traducción
conjugado
6) Futuro optativo
optativo. Es cuando se tiene el deseo de hacer o suplicar a que se
lleve a cabo lo que dice la acción, se utiliza el prefijo “ch-” o “chi-” y se cambia
la "-k" por la "-q
"-q" y se agrega “-aq”
“-aq”.
Suf/
Raiz Suf/ Ve r b o
Tiempo Sujeto disuelve Traducción
vebal o p c i o n conjugado
Diptongo
ch - in - 'atin -q - aq chin'atinq Me bañaré
ch - at - 'atin -q - aq chat-atinq Se bañará (Ud.)
ch - ø- 'atin -q - aq chi'atinq Se bañará (él/ella)
ch - o- 'atin -q - aq cho'atinq Nos bañaremos
ch - ex - 'atin -q - aq chex'atinq Se bañarán (Uds.)
ch - e' - 'atin -q - aq che'atinq Se bañarán (ellos/as)
2
3
0 53
Verbo transitivo: yenok = decir
Suf/
Raiz Suf/ Ve r b o
Tiempo Sujeto disuelve Traducción
vebal opcion conjugado
Diptongo
ch - in - ye -q - aq chinyehaq Lo diré
ch - aa - ye -q - aq chaayehaq Lo dirá (Ud)
chi - x ye -q - aq chixyehaq Lo dirá (él/ella)
chi - qa - ye -q - aq chiqayehaq Lo diremos
ch - ee - ye -q - aq cheeyehaq Lo dirán (uds)
ch - e'x - ye -q - aq che'xyehaq Lo dirán (ellos/as)
Adjetivos calificativos
Raatinul li nayehok re chan ru li k'a'aq reeru
Ejemplo:
Adverbios
1 ) De lugar:
Arin aquí Kim arin ven acá Nach' wan está cerca
Najt lejos Aran xnaq allá cayó Q'axal najt muy lejos
Aran allá Ayu le' vaya para allá Chunlan arin siéntese aquí
Nach' cerca Le' allá
2 ) De tiempo:
3 ) De modo:
5 ) De duda:
6) De afirmación:
7 ) De negación:
ink'a' no Ink'a' tinruuq chi xik No podré ir
ma ... no Ma tatxik, malaq ink'a' Irá o no.
Moko ... ta no Moko jo'ka’an ta No es así
maawa' no Maawa'jo'ka’an nayeeman No se dice así
Partículas complementarias
1 ) Copulativa:
ut y Laj Ku' ut laj B'ex nake'xajok Domingo y Sebastián bailan
chi moko...
... ta ni Chi moko jo'ka’anta xinye Ni siquiera dije así
Yal ta ni Yal ta nalub’ Ni siquiera se cansa
2
56 &
2 ) Disyuntiva:
malaq, malaj, maraj o Ma tatxik malaq ink'a' Se va o no
3 ) Adversativa:
ab'an pero Us raj ab'an moko tinruhanq Sería bueno
perono puedo
Ab'anan sin embargo Ab'anan maawa' a'an Sin embargo, no
es eso.
Partículas preposicionales
1 ) De lugar:
chi ch'och' en el suelo Chi rub'el debajo de
chi xb'een encima de Chi rix detrás de
chi ru taq'a en el valle de chi rit en el fondo de
chi xk'atq al lado de chi nim/chi seeb'al a la derecha
chi tz'e a la izquierda
2) De tiempo:
Chi q'eq, chi kuta día y noche (de noche y de día)
Chi po por mes
Chi xamaan por semana
Sa', se' en o dentro
Sa' kab'l en la casa
Sa' q'oqyin en la oscuridad
Sa' ha' en el agua
Sa' wuli', sa' wale', sa' wa'ran allí no más
Sa' wa'leb' a medio día
Sa' jul en el hoyo
Se' b'ool en las lomas
Se' na’ uq' Senahú
Xko rik'in fue a visitar a
Xk'ulun wik'in vino conmigo
Chi q'eq xk'ulun li was de noche vino mi hermano mayor
Chi kutan nawar li mes el gato duerme de día
Chi po nintoj linwa por mes pago mi comida
Chi xamaan naxik chi k'anjelak por semana se va a trabajar
Sa' pim nake'wan li xul en el monte se están los animales
Sa' kab'l x'ok li ch'o en la casa entró el ratón
Sa' q'oqyin yo chi b'eek en la oscuridad está andando.
2
/ 57
Los estativos
Existe una clase de derivaciones de palabras a través del uso de los pronombres
verbales correspondientes a los sujetos del verbo intransitivo.
Las palabras con las que se conjugan pueden ser sustantivos y adjetivos.
Ejemplos:
Ch - Ch'
Chaab' Chak'aanil Chapleb'aatin
Ducha/regadera Alergia Grabadora
Chaqib’aal Chaq'rab' Chaq'rab chi rixeb' li kok'al
Toalla Ley Código de menores
Che'tz'iib' Chib'aat Chi o'otq
Lápiz Cabro De cinco en cinco
Chochtin Cho'leb' ch'och' Chuploch
Cassett Arado Interruptor
Chuntz'iib' Ch'am Ch'inapuum
Yeso Rancio Galón
Ch'inatz'uq Ch'inkumb' Ch'ott'ikr
Punto (.) Cubeta Camiseta
Ch'otwex Ch'utleb'aalkab'l Chapleb'hu
Pantaloneta Salón de sesiones Clips
3
60 =
E
Esilhu Eeb' Eetalil
Carta Escalera/gradas Rótulo
H
Hiil Hilaal Hilob'aalmeex
Legua Recreo/vacaciones Pupitre
Hixch'iich' Hoonal Hononch'iich'
Tractor Horario Pullman (autobus)
Hut Ha'ha' Hilob'aal kutan
Ensartar Muy ralo Día de descanso
I
Ilb'anumleb' Ilb'ahoonal Ixkej
Semáforo Reloj Tacto
J
Ja'leb'aal Ja'leb'ch'ool Jachleb'che'
Kiosco Parque Sierra (para cortar árboles)
Jalam'uuch Jalam'uuchink Jalam'uuchib'aal
Foto/dibujo Fotografiar/dibujar Cámara fotográfica
Jayil'is Jeb'ok Je'k'ok
Sábana Restar Dividir
Jo'leb'che' Ji'leb'ch'iich' Jalbil aatin
Cepillo (para madera) Lima Traducción
K
Kaltesib'aal Kaltesinelha' Kantel
Cantina Licor Candelaria
3
1 61
Kape Kaqiq'an Kaqmoyinkilxe'
Café Anaranjado (color) Remolacha
Kaqxe' Karb'onaat Kawaay
Rábano Bicarbonato Caballo
Kawaayach'iich' Kawulb'lb'an Kax'aq'
Motocicleta Vitamina Vestido
Kax'aatin Kaxchaj Kax'emel
Idioma Extranjero Linterna Tina o baño
Kaxeet Kaxha' Kax'is
Cajitas Agua Gaseosa Papa
Kaxchampa Kaxjoom Kaxsoq'
Maletín Palangana Mochila
Kaxlem Kaxlepob' Kaxmu
Lentes Cargador Televisor
Kax'olb' Kaxmetz'ew Kaxpo'ot
Aceite (para cocinar) Batería Blusa
Kaxq'ooq' Kaxsaqenk Kaxsu
Sandía Luz Artificial Cantimplora
Kaxtu' Kax'uuq Kaxwa
Pacha Falda Pan
Kaxwinq Kaxxaml Kaanob'resinel'u
Ladino Estufa Droga
Kaax Ka'lach' Ke'leb'
Caja Tijeras Molino
Kelkokil kaaxukuut Keresib'aal Kelk'arch'iich'
Rectángulo Refrigeradora Serrucho
Kik'tz'iib' Kintal Ki'ilsaqb'ach
Lapicero Quintal Helado
Kok'poch ob'en Kok'tz'iib' Kolb'ach'oolib'k
Chuchito (tamal Letra minúscula Refaccionar
envuelto en tuza)
Komon Kok' awimq Kok' raqal'aatin
Compañero Hortaliza Frases
Koral Koxtal Kook
Corral Costal Coco
Kub'iha' Kulantr Kutb'ilb'an
Bautismo Culantro/cilantro Inyección
Kutuk Kaqsut iq Kaxlan b'oj
Inyectar Huracán, torbellino Alcohol
3
62 2
K'
K'aam K'aamch'iich K'aj'esil
Lazo Alambre Telegrama
K'ajkab' K'ajxab'on K'amleb'hu
Azucar Detergente Ataché
K'anti'ch'iich' K'as K'atok uutz'u'uj
Tren Gol Ceremonia
K'ayib'aalhu K'ayib'aal K'ayib'aaltib'
Librería Tienda Carnicería
K'ayib'aal ya'alch'iich' K'ayink ut loq'ok K'ixk'aamch'iich
Gasolinera Comercio Alambre espigado
K'onk'ookil Junch'ul K'onk'ookiltz'uq K'orechtul
Línea curva Coma (,) Platanina
K'ulaalhu K'ulaalt'ikr K'ulb'ahu
Archivo Ropero Buzón
K'utb'esihom/K'utb'esib'aalkab'l K'utb'esib'aal K'uub'leb'aal
Teatro Escenario Cocina
K'uulank K'anha' K'otleb'aal
Ahorrar Ciénaga, pantano Inodoro
L
Lantu' Lekb'
Brasier Cuchara/cucharón
Lekleb'ch'och' Letzb'ilb'an
Pala Parche
Letzleb' Li chaab'il tzakahemq
Pegamento/cinta adhesiva Nutrición
Li eechanink kok'al Li kawilal
Adopción Salud
Li kamsiik xb'aan li maak Li moko tz'aqaleb' ta reeru
Pena de muerte Minusválidos
Li molob'ank Li na'ajman ta tzolmanq
Adición Objetivos
Li resil li ak xmaakob' chi ru li chaq'rab' Li roxloq'inkil xnimal xloq'al li
Antecedentes penales poyonam
Derechos penales
Li sahilal usilal tento sa' xb'een li komonil Li xkolb'al li junkab'al
Derechos sociales Protección a la familia
3
3 63
Li xk'u'b'lal ru li na'leb' chi rix li tojb'a Li xk'uub'leb'aal xchaq'rab' li tenamit
maak Congreso de la República
Sistema penitenciario Li xtuslajik li tz'iib'
Li xmolamileb' laj tzolonel El alfabeto
Magisterio Liitr
Liim Litro
Lima (fruta) Loq'onink Qaawa'
Lochleb' Culto religioso
Fósforo
M
Maatan Mank Mansaan
Premio Mango Manzana
Mantariin Matk'leb' Matq'ab'
Mandarina Cine Sortija
Meet Meexwajb' Meetr
Botella Piano Metro
Meex Miin Miix
Mesa Pulgada Misa
Mitz'b'lotz Motzo'ch'iich' Muqleb'aal
Canica (cinco) Trailer Cementerio
N
Nimlakab' Nimla kaq'naab' Nimlak'ay
Edificio Lago Supertienda
Nimla k'ayib'aal tz'akahemq Nimla tenamit Nimla tzoleb'aal
Restaurante Capital Universidad
Nimqitz'iib' Numlha'/Simb'tz'uum Nuq'b'ilb'an
Letra mayúscula Manguera Pastilla
O
Olb' Okeb'aal Oxxukuut
Manteca Puerta Triángulo
3
64 4
P
Paab'aal Pak'b'ilk'uula'al Pak'b'il poyanam
Religión Muñeca Estatua
Pak'b'il tz'ak Pak'ismal Pak'kumb'
Block Peluca Pila
Pek'iich' Persek' Per'uk'al
Candado Plato Sartén
Perxaab' Peex Pikleb'
Yinas Libra Piocha
Pireel Pitz'leb' Poopol hu
Fideo Exprimidor Popol vuh
Poopol Poqb'an Poqxab'on
Municipalidad Talco Detergente
Potztem Poyanam Poych'iich'
Sofá Persona, gente, multitud Camioneta
Puub'ak Puktasib'aalhu Putul
Disparar Mimeógrafo Papaya
Q'
Q'a Q'anch'iich' Q'anxe'
Puente Oro Zanahoria
Q'axleb' Q'emtu' Q'eqiq'an
Pasarela Queso Color café
Q'eemch'och' Q'ixt'ikr Q'ol
Abono Chumpa/suéter Cadena, collar, brea
Q'uq'ilt'ikr Q'erok Q'etq'et
Bandera cacarear orgulloso, envidioso
R
Rahil kutan Ralankil Ra'leb'kar
Semana Santa Navidad Anzuelo
Ralsimaj Raltz'iib' Ramb'atz'ajn
Flecha Consonantes Delantal
Ramleb' Raqb'a'aatin Raq'metz'ew
Cortina Juzgado Electricidad
Raxwak' Raxtz'o'in Reetalil ch'och'
Brócoli Azul (color) Mapa
3
5 65
Reb'e Reetalil ajl Reetalileb' tenamit
Acera Numeral Símbolos Patrios
Reetalil li patz'omq Reetalil li sachb'ach'oolejil Riximul kaxwa
Signos de interrogación Signos de admiración Trigo
Rochoch ajpuub' Rochochhu Rochochil najter k'a'aq reeru
Destacamento militar/cuartel Biblioteca Museo
Rochochtumin Rochoch yaj Rokeb'saqenk
Banco Hospital Ventana
Ro'kutan Ro'po Roxkutan
Viernes Mayo Miércoles
Ro' na'aj Rox na'aj Roxpo
Quinto grado Tercer grado Marzo
Ruch'aat Rapb'il kab' Rub'rub'
Colchoneta Melcocha Agridulce
S
Sansaar Santilhu Saqikaq
Incensario Biblia Rosado (color)
Saqirax Saqwak' Saqb'achleb'
Celeste (color) Coliflor Congelador
Saqob'resinel Seeb'leb'aalkab'l Seb'ooy/Tuxim
Blanqueador Gimnasio Cebolla
Se'eelwinq Sik'leb'aatin Supq'een
Payaso Diccionario Verduras
Soq'ch'iich' So'solch'iich' Sunaal
Malla Avión Novio (a)
Sununkib'an Sununkil q'emilb'an Sururu
Perfume Crema Trompo
Sulem Saqikil Sowen
Bombilla Garza celoso
T
Taql'esilhu/Rochochil esilhu ut k'aj'esil Tasalhu Tekench'iich'
Correos y Telégrafos Libro Camión
Tijob'aal Tiikiljuch'ul Tiqinb'iltz'iib'
Iglesia, templo Línea recta Letra cursiva
Tob'tz'iib' Tuuluxch'iich' Tuminch'iich'
Marcador Helicóptero Moneda
3
66 6
Tuminhu Tuntun/tamb'or Tuqraq'metz'ew
Billete Tambor Transformador
Turans Tusb'eek Tiqob'
Durazno Desfilar sudor
T'
T'anleb'aalha' T'ojleb' T'oqb'an
Catarata Martillo Pomada
T'orol'ichaj T'ob'ok T'uj
Repollo Carcomer Muy limpio, sin mancha
TZ
Tzolom Tzolom sa' kiib' ru aatin Tzolonel/k'utunel
Estudiante/lección Educación bilingüe Maestro (a)
Tzoleb'aal Tzolomil Tzo'xulha'
Escuela Curso/Asignatura Cerveza
Tzukxul Tzojtzoj Tzemok
Carnero, oveja Culebra cascabel Codiciar, ansiar
TZ'
Tz'alamch'aat Tz'eqb'a'ib' Tz'eqok
Cuna Sanitario Reprobar
Tz'iib' Tz'iib'anb'il'esil Tziib'leb'aalhu
Letra Periódico Cuaderno
Tz'iib'leb'ch'iich' Tz'ii'leb'aal Tz'iib'leb'aal che'
Máquina de escribir Escritorio Pizarrón
Tz'iileb' Tz'iraych'iich'/Jultikleb' Tz'ub'leb'
Colador Timbre Pajilla
Tz'ub'uk Tz'uq Tz'uqb'ab'an
Besar Saltillo Gotero
U
Uk'alch'iich' Uk'b'ilb'an Uk'leb'sek
Olla de peltre Jarabe Pocillo
Ululch'iich' Uq'unleb'/kaxka' Uutz'u'ujinb'il aatin
Computadora Licuadora Poema
3
7 67
W
Xab'onha' Xamaan Waqch'iich'
Champú Semana Placa (de automóvil)
Xaqleb'aal ch'iich' Xb'ak'b'al wex Woqx
Parada de autobuses Cincho espuma
X
Xb'eenil Poopol Xb'epo Xb'eleepo
Alcalde Fecha Septiembre
Xb'een kutan Xb'een na'aj Xb'eenpo
Lunes Primer grado Enero
Xb'ojlaltiq'il Xch'utaalil cha'rab' chi rix Xch'utaalil chaq'rab' chi
Sutura li k'anjel rix li yakok
Código de trabajo Código de comercio
Xch'och'palaw Xeq'leb' tzakajemq Xeeb'
Isla Tenedor Cebo
Xhuhiltumin Xlanb'al xb'een oq Xiitleb' b'an
Cheque Rodillera Curita
Xjunlajuhilpo Xkaakutan Xka na'aj
Noviembre Jueves Cuarto grado
Xkaapo Xkab'kutan Xkab'lajuhilpo
Abril Martes Diciembre
Xkab'po Xkab' na'aj Xk'aj'aatin
Febrero Segundo grado Preposición
Xk'ochleb'aal so'solch'iich' Xk'utb'al wi xtzolman Xk'uub'lal li chaq'rab'
Aeropuerto Evidencia de aprendizaje Organismo Legislativo
Xk'uub'lal li raqleb'aatin Xlajeepo Xmaak awab'ejink
Organismo Judicial Octubre Delitos políticos
Xmolamil aj yiib'om
Xmisik' li ... chaq'rab' Xna'aj b'oot
Antena de ... Asamblea Nacional Urna
Constituyente
Xna'aj hu Xna'aj kok'tumin Xna'aj qaawa'
Librera Monedero Altar
Xna'aj tumin Xna'aj xaml Xna'tz'iib'
Billetera Poyo Vocales
Xook'ch'iich' Xsok oq Xta uuq
Grúa Alfombra Fustan
3
68 8
Xta xaab' Xtusulal li na'leb' Xukub'k'ix
Calcetín/Calceta Índice Gancho de ropa
Xukup Xwaqkutan Xwaq na'aj
Cruz Sábado Sexto grado
Xwaqpo Xwaqxaqpo Xwuqkutan
Junio Agosto Domingo
Xwuqpo X'xab'onil ruuch e X'xaaril uutz'u'uj
Julio Pasta dental Florero
Xyu tzakahemq Xk'ochleb'aal tuuluxch'iich' Xalb'ek
Consomé/condimento Helipuerto Bolsa, morral
Y
Yach' Yalb'a'ix Yalok u
Ropa interior Examen, evaluación Competir
Yaxch'iich' Yolojilb'aq Yulb'ilb'an
Alicate Esqueleto humano Pomada
Yutleb' Yutkux Yu'amch'iich'
Gancho de pelo Corbata Robot
La letra "h" se encuentra en algunas palabras sin sonido como separador de diptongo.
En el idioma q'eqchi' no existen diptongos.
w
En la variante dialectal de Cobán y Chamelco, la "w" se pronuncia en posición inicial
e intermedia de palabras como "kw", pero en posición final se suaviza solamente a
"w". Por ejemplo: kwa = tortilla y tiw = muérdalo.
En otros municipios como Lanquín, Carchá, Senahú o Cahabón la pronunciación
en las tres posiciones es suave.