Vous êtes sur la page 1sur 73

% 15

wa tortilla siwan abismo low cómelo


we mío sowen celoso (despectivo)
wi mi nieto tawok alcanzar, kaw duro, fuerte
wo mi aguacate encontrar naw sépalo
wu mi cara twaj quiero law clase de palma
waj milpa awk sembrar laaw llave, llaves
(una mata) ewuk atardecer ow mapache
waam mi alma ewu en la tarde aw siémbrelo
wan hay, está ewer ayer leew legua
wark dormir lowok comer kakaw cacao
wex pantalón (cosas suaves)
awas secreto tiw muérdalo

Twaj awk Quiero sembrar


Twaj wark Quiero dormir
Tiw li wo Cómase mi aguacate
Taawaw ewu Siémbrelo por la
tarde
Wan Hay abismo

x
Esta letra tiene una pronunciación diferente a la pronunciación en castellano ya que
se asemeja a la "sh" inglesa "short", "fish", "marshall", etc.

xan ladrillo wex pantalón mux'aj atol de elote


xul animal, tiix anciano (a) paaxk flor de
travieso rax verde,crudo pascua
xoch concha hix tigre xuwak tener miedo
xaml fuego pix tomate xox grano,
xor tortéelo jax molleja roncha,
xaar jarrilla akuux aguja silbar
xulum caries meex mesa xep tamalito de
xajok bailar tux retoño, frijol entero
xik ir, oreja sarna xeeb' sebo
xok recójalo xutaan vergüenza xajok bailar
xayaw achiote mox hoja xartin sarten
xulxu de cabeza para envolver xiyab' peine
max mico pix tomate xeel resto,
sobrante
Cobán, Alta Verapaz, octubre de 2004

Estimadas lectoras, estimados lectores:

Con el objetivo de contribuir al mejoramiento cualitativo del Sistema Educativo de


Guatemala, el Programa de Apoyo al Sector Educativo en Guatemala (PROASE)
fruto de la cooperación entre la Unión Europea y el Gobierno de Guatemala, por
medio del Ministerio de Educación (MINEDUC), entrega el presente material,
concebido como un valioso instrumento de reflexión y de trabajo, útil para quienes
sienten la motivación de aprender mejor y para quienes desean mejorar sus prácticas
de enseñanza.

Lic. Augusto Leonel Sandoval Lic. Joaquim Cordeiro


Co-Director Nacional PROASE Co-Director Europeo PROASE
Autoría DIGEBI/PROASE
Actualización Edna Maribel Chaman
Edwin Armando Catún
Pedro Ical Choc

PROGRAMA DE APOYO AL SECTOR EDUCATIVO EN GUATEMALA-PROASE-

Lic. Augusto Leonel Sandoval Carpio


Co-Director Nacional

Lic. Joaquím Cordeiro


Co-Director Europeo

Lic. Alfonso Buc Choc


Coordinador del Área de Educación Bilingüe

Lic. Miguel Herrera


Asesor Europeo en Materiales Educativos

D.G. Gustavo Xoyón Morejón


Diagramación

D.G. Diana Zepeda Gaitán


Asistente editorial

Área
Material Bilingüe

1ª Reedición, octubre 2004.


Oficinas de PROASE-U.E.
Guatemala, Centro América.
Guía para el aprendizaje del idioma Q’eqchi’
Primera reedición: octubre 2004
Impresa en Guatemala
Coordinación, producción editorial y financiamiento: PROASE-U.E.

No. de ISBN:
c PROASE/U.E.

Este ejemplar no puede ser vendido


El autor y el equipo de edición son responsables del contenido de este documento
y sus opiniones no comprometen necesariamente a la Unión Europea ni a la fuente
de financiamiento.
Índice

Presentación 77
Capítulo I. 33 grafías que conforman el alfabeto 99
Las vocales y su clasificación 99
Las consonantes y su clasificación 10 0
Capítulo II. Clases de palabras 23 1 3
Los sustantivos 23 1 3
El artículo “li” 25 1 5
Preguntas de uso común 26 1 6
Partículas interrogativas 35 1 %
Partículas exhortativas 39 1 )

Capítulo III. Normas gramaticales básicas 41 2 1


Género gramatical 41 2 1
Número gramatical 42 2 2
Artículos 43 2 3
Pronombres 43 2 3
Tiempos verbales 48 2 8
Adjetivos calificativos 53 2 30
Adverbios 54 2 $
Partículas complementarias 55 2 %
Partículas preposicionales 56 2 &
Los estativos 57 2 /

CAPITUL
CAPITULO O IV
IV.. Neologismos 58 2 (
Neologismos (propuestas) 58 2 (
Apócopes de nombres propios 69 3 9
Guía para el
aprendizaje del
idioma
Q’eqchi’
7 7

Presentación

La presente Guía quiere contribuir a la consolidación de la práctica de la


Educación Bilingüe Intercultural (E.B.I.) en las escuelas del grupo
sociolingüístico Q'eqchi'. En particular, constituye un documento de
soporte para los maestros y maestras en aras de la pertinencia cultural y
lingüística en la enseñanza aprendizaje de la Lengua 1 Q'eqchi', en el área
de Comunicación y Lenguaje, en el marco de las Políticas de
Transformación Curricular del MINEDUC y de la Propuesta de
Concreción Curricular Regional de Educación Primaria -Ciclo I-, construida
por docentes en servicio con el acompañamiento de las Direcciones
Departamentales de Educación y Jefaturas de Educación Bilingüe
Intercultural de Alta y Baja Verapaz y el apoyo de PROASE.

El material está articulado en capítulos; cada capítulo consta de una explicación


gramatical y ejemplos de uso semántico en el idioma, producidos y dosificados
según los niveles de estudio.

Estamos seguros de que la presente Guía, que se enmarca en la


programación de PROASE de producción de materiales educativos con
pertinencia cultural y lingüística, contribuirá en la construcción de una
nueva nación que respete los valores culturales y lingüísticos y promueva
la interculturalidad y la convivencia armónica.

Es nuestro interés que a través de su uso surjan valiosos aportes para la


mejora de la calidad de la educación en Guatemala.
9 9
Capítulo I
33 grafías que conforman el alfabeto
a aa b' ch ch' e ee h i ii
j k k' l m n o oo p q
q' r s t t' tz tz' u uu w
x y ' (glotal)

Las vocales y su clasificación

Vocales simples: a e i o u
La pronunciación de estas vocales es igual a las del castellano.

ses bledo mul basura su tecomate


sis pizote lut gemelo is camote
o aguacate tul banano li artículo
us bueno lol piloy kaw duro
anum duende jun uno am araña
mam nieto il mírelo cha ceniza
nim grande sa sabroso la chichicaste, vos
sas espeso tap cangrejo mu sombra
pim monte, grueso kar pez, pescado pur jute
sam moco po luna rum jocote, tírelo

Vocales prolongadas: aa ee ii oo uu
La pronunciación de éstas vocales se realiza con una prolongación más que las
vocales simples, algo así como cuando se presentan los sonidos onomatopéyicos:
"buuuuum"...

maak pecado saaj mediano chiin naranja


eet abusivo seel tol aanilak correr
siip hinchado, tiik recto aatinak hablar
anémico jun siir una eetalil seña
joom guacal variedad cheet manojo
tuus/tutz flor de (área) kaan ru chiflado
muerto eeb' escalera maal hacha
10 0
tuut apellido kalaak emborra- aj paar xul zorrillo
hiik temblor charse eetal pita para
meet botella cheek sazón medir
puuk grupo paachach cucaracha uuchil represen-
(grupo de) teep barrio tante
choop variedad mokooch suyacal/
de lirio manaca

Las consonantes y su clasificación

Consonantes cuya pronunciación es igual o similar al castellano:


ch j k l m n p r s t

ch
cham hondo, mach bigote,barba chap agárrelo
profundo poch tamalito de chakach canasto
chiin naranja masa champa matate
chaj ocote, pino loch enciéndelo och jilote
chu hediondo jach pártalo mochok encoger,
cha ceniza uch tacuazín enrollar
chun cal rachok salpicar chunchu sentado
chan dice jich ráyelo paachach cucaracha
chup apáguelo jochok raspar choyok terminar

j
jun uno jo rasúrelo ji encino
jul hoyo jip necio jachal partido
jorol quebrado saaj mediano pej rómpelo
juyuk remover jisok rasgar aj carrizo
atol poj pus, materia puj panza
asij cigarra tij oración, kojl batidor
najt lejos edúquelo junes sólo
jorok quebrar jutuk ensartar jalok cambiar
juut ensarta jax molleja joch ráspalo,
jachok partir jiljo acostado ráscalo
! 11
k
kok tortuga maak pecado apunk soplar
kuk ardilla lanok envolver kuluk gusano
kar pez, pescado sok nido, peludo
ke frío almohada kemok tejer
kur córtelo ik chile kamk morir
en trozos pek piedra jilok masajear
kape café sek navajuela kej venado
ko mejilla (planta) kis ventoso
kim venga pak variedad de Kus apellido
kanok lazar anona kolok defender,
sik clueca, tullida pikok escarbar salvar

l
Al final de palabras este sonido ensordece, mientras que al principio y en
medio es sonoro.
la chichicaste tul banano sulul lodo
lanok envuélvelo mul basura lek cucharón
lem espejo ral su cría liklik gavilancito
lut gemelo kolok salvar, liim lima
lol piloy defender tuulan manso
lukum parásito sal jiote al tierno,
intestinal tuul brujería muchacho
ilok ver imul conejo luulu tibio
lochok encender len dicen
lamunx limón mel abuelo
jul hoyo suluk estrenar

Nota: Para las literales siguientes, se anotarán indistintamente al inicio, en medio o


final de cada palabra.
m
mu sombra map coyol mach barba
mem mudo molok seleccionar maak falta, pecado
mes límpielo mam nieto (a) mis/mes gato
meet botella (de lem espejo
molb' huevo hombre) tem banquito
muq escóndelo, tam variedad emel apaste
entiérralo de paja mayej ofrenda
maatan premio max mico muy chicozapote
miin pulgada mesunk barrer molam agrupación
mul basura
12 "
n
nun variedad de nujak llenarse numxik nadar
frijol okan pase nim grande
najt lejos adelante teken zompopo
inup ceiba okenk ser partícipe aakanak agonizar
rinok estirar, chun cal kun pene
majunche son música nub'aal ímite,
tenok golpear ikanb'ej tío frontera

p
poop petate pom copal, lopok picotear
pur jute incienso siip hinchado
pap urraca pejok romper sip garrapata
pat costra Poop apellido kop miltomate
pej rómpalo chapok agarrar silvestre
sup desabrido po luna, mes perel página
pak anona pachi' ladilla pajink regar
palaw mar pata guayaba peekem frente
pomok asar chupuk apagar

r
rum jocote ri su nieto ratin su baño
rumuk tirar (de él/ella) ru cara, superficie
ramok atajar rapok azotar ra'al trampa
remrem insípido rajlal siempre ralal su hijo
ra doloroso, aran allá ram atájalo
picante arin aquí rinok banano
re de él sursu circular majunche
rahilal dolor, rismal su cabello ras su hermano
sufrimiento ralankil navidad mayor
rach salpícalo ramok atajar (de él/ella)
rajlal cada rub'el debajo ruhan poder
raxtul injerto (fruto) rax verde
# 13
s
sumaal pareja kas tábano mesunk barrer
si regálelo is camote jisil hilacha
saasa muy us bueno, su tecomate
sabroso bien sununk huele,
saltul zapote mis gato oloroso
sas espeso isi sáquelo sol maíz cocido
ses bledo jisok hilachar sin pelarse
sis pizote sulul lodo sun variedad de
tus ordénelo sank hormiga árbol,
sut pañuelo sulem bombilla apellido
sal jiote ru su fruto sakil pepita de
sok nido, salso de lado ayote
almohada Saklun / seb' barro blanco sam moco
okes gotera mesok sacudir

t
tuch rabadilla terto caro jutuk ensartar
tokan mora kuut sostén kutuk tirar
tuntu echado (el set córtelo kutan día
animal) cheet manojo putul papaya/
tikto inmediato chiit racimo apellido
toltotk rodándose pat costra pata guayaba
tolokok lagartija meet botella setel cortado
tuul brujería luktaak tentación chetcho en manojo
tiik recto, setok cortar tojok pagar
directo tumin dinero
sutsu rodeado hitok desatar

Consonantes simples cuya pronunciación varía del castellano:


h w x y
h
Esta letra tiene su pronunciación, es decir no es una letra muda como en el
castellano. Representa un sonido que se produce con una leve fricción del aire
al pasar en la faringe. Ejemplos:
14 $
hoon hoy hiik temblor hilank descansar
hom cierta clase helho tendido hulak llegar
de culebra (ropa) hitok desatar
hal mazorca hupu boca abajo hit desátelo
hopol agujereado hirok regar kanhich variedad de
hop agujeréelo granos tortuga
hoyok regar hashas secretear hu papel, libro,
(líquidos) hoonal hora, cuaderno,
Heehe’ sí momento documentos
ham desmoronar hux piedra de
afilar

La letra "h" se encuentra en algunas palabras sin sonido como separador de diptongo.
En el idioma q'eqchi' no existen diptongos.

tzakahemq comida chahim estrella

La letra "h" en posición final no se registra claramente.

Helho li sut El pañuelo está tendido


Hoon li hiik Hoy temblará
Hop li hu Agujerée el papel
Nim li hal La mazorca es grande
Hopol ru li emel La olla está agujereada

w
En la variante dialectal de Cobán y Chamelco, la "w" se pronuncia en posición inicial
e intermedia de palabras como "kw", pero en posición final se suaviza solamente a
"w". Por ejemplo: kwa = tortilla y tiw = muérdalo.
En otros municipios como Lanquín, Carchá, Senahú o Cahabón la pronunciación
en las tres posiciones es suave.

Con el fin de establecer la uniformidad en forma escrita este sonido; la Academia


de Lenguas Mayas establece escribir la letra "w" para todas las variaciones
fonológicas que existen a nivel dialectal y según su posición en las palabras.
% 15
wa tortilla siwan abismo low cómelo
we mío sowen celoso (despectivo)
wi mi nieto tawok alcanzar, kaw duro, fuerte
wo mi aguacate encontrar naw sépalo
wu mi cara twaj quiero law clase de palma
waj milpa awk sembrar laaw llave, llaves
(una mata) ewuk atardecer ow mapache
waam mi alma ewu en la tarde aw siémbrelo
wan hay, está ewer ayer leew legua
wark dormir lowok comer kakaw cacao
wex pantalón (cosas suaves)
awas secreto tiw muérdalo

Twaj awk Quiero sembrar


Twaj wark Quiero dormir
Tiw li wo Cómase mi aguacate
Taawaw ewu Siémbrelo por la
tarde
Wan Hay abismo

x
Esta letra tiene una pronunciación diferente a la pronunciación en castellano ya que
se asemeja a la "sh" inglesa "short", "fish", "marshall", etc.

xan ladrillo wex pantalón mux'aj atol de elote


xul animal, tiix anciano (a) paaxk flor de
travieso rax verde,crudo pascua
xoch concha hix tigre xuwak tener miedo
xaml fuego pix tomate xox grano,
xor tortéelo jax molleja roncha,
xaar jarrilla akuux aguja silbar
xulum caries meex mesa xep tamalito de
xajok bailar tux retoño, frijol entero
xik ir, oreja sarna xeeb' sebo
xok recójalo xutaan vergüenza xajok bailar
xayaw achiote mox hoja xartin sarten
xulxu de cabeza para envolver xiyab' peine
max mico pix tomate xeel resto,
sobrante
16 &
y
Esta letra presenta el mismo fenómeno fonético que la grafía "w"
yak gato de hoyok regar yaal cierto,
monte mayok dolerse verdad
yu recado iyaj semilla choy termínelo
yaj enfermo moymo oscuro kuy aguántelo,
yo está (en sooyom tripas marrano
acción) say sibaque yolyol grasoso,
ye cola,dígalo jay delgado resbaloso
yuchyu fruncido may tabaco, kuyuk perdonar,
yoklaak acostarse veneno soportar,
yuk cabro yamyo desocupado, aguantar
yalok probar depejado payok encargar,
yajel enfermedad yakok negociar enamorar
choyok terminar yoy red, atarraya yolyol resbaladizo

Consonantes propias del idioma q'eqchí':


q tz ´ (glotal) b' ch' k ' q' t' tz'

q
qu nuestra cara saq blanco iiq carga
qe nuestro paq guapinol aaq marrano
qo nuestro aguacate kaq rojo chiq cocínelo
qas nuestrohermano suq mosquito chiqok cocinar
qix nuestra espalda muq escóndelo muquk esconder,
qulb' bejuco choql nube enterrar
qixim nuestro maíz oq pie naq cuando
qana' señora uuq corte poq tierra blanca
poqs polvo ixq mujer winq hombre
tiq fiebre, caliente saqen luz, claridad saqoonak roca, peña

Chiq li ixim Cocine el maíz


Saq rix li aaq El marrano es blanco
Muq li iiq Esconda la carga
Qe li paq Es de nosotros el guapinol
Kaq li uuq El corte es rojo
Waye' chaq li qas Allá viene nuestro hermano
Xiikil li poqs sa'li b'e Hay mucho polvo en la calle
Yo intiq Tengo fiebre
/ 17
tz
Es un sonido que se usa en palabras dentro del castellano, pero no se registra en su
alfabeto; tales como "quetzal, Quetzaltenango".

tzuul cerro b'uutz apellido tzolom lección,


tzelek espinilla tzakahemq comida estudiante
tzuktzu alborotado tzak caza tzentzerej pájaro,
tzo' macho de katzkatz picazón carpintero
aves wotzok compartir tzin suénelo (el
patz pato metal o la
potzpotz esponjoso
jotz ráspelo campana)
xmaatz u cejas
kotzk aflojar latzlatz pegajoso
tzolok aprender, tutz flor de
estudiar muerto

Nim roq xye li tzentzerej El pájaro carpintero tiene la cola larga


Kim arin chi tzolok Venga a estudiar aquí
Nim roq laatzelek Su espinilla es muy larga
Tzuktzu laawismal Su pelo está alborotado
Latzlatz li wix Mi espalda está pegajosa
Yookin chi tzolok Estoy estudiando

'(glotal)

Esta es una consonante cuya pronunciación consiste en el cierre de la glotis con una
ligera presión abdominal.

La consonante glotal se clasifica en dos categorías:

a) Como consonante propiamente dicha, se presenta antes y después de vocales.


Pero cuando va antes de vocales no se marca por regla general (a' e' i' o' u'),
como si fueran vocales glotalizadas, los cuales no existen en el alfabeto q'eqchi'.

b) Como parte intrínseca de consonantes, de ahí la existencia de consonantes


glotalizadas (b' ch' k' q' t' tz').
18 (
Uso de la ' (glotal) en palabras después de vocales:
ka' piedra de yu' alárgalo, se' risa
moler estíralo ula' visita
chu' orina ki' dulce, to' préstamo
ji' plánchelo, tu' teta, senos
endulzado
tzo' macho (de
afílelo po' deshágalo aves)
che' palo si' leña we' aquí está
ro' quinto mo' guacamayo/ hi' yerno
sa' en, adentro, moho b'e'u mal de ojo
estómago na'b'ej mamá chi' nance
he' tenga, tómelo pu' pavo silvestre ke' muélalo
ha' agua a' pierna che' árbol, palo

Comparación en palabras del uso de las vocales glotalizadas con las simples:
sa' en, adentro, estómago
sa sabroso
chu' orina
chu hediondo
ji' plánchelo, afílelo
ji encino
mu' siémbrelo en almácigo
mu sombra, espíritu
we' aquí está
we mío

Consonantes glotalizadas (véase consonante glotal)


b' ch' k' q' t' tz'

b'
b'a taltuza seb' arcilla, barro chaab' ducha,
b'ich canto sib' humo regadera
b'uch nixtamal kiib' dos xuxb' silbido
b'e camino chib'/tib' carne chuub' saliva
b'oj jugo de caña hab' lluvia isb' chamarra,
fermentado ob'en tamal poncho
b'isok medir kab' dulce,
ojb' catarro,
b'ek escárbelo panela
gripe
ab' hamaca paab' obedezca
) 19
ch'
ch'am rancio mich' arránquelo ich'mul venas/arterias
ch'up ombligo juch' ráyelo, b'ach'ok torcer
ch'op piña fírmelo ch'och' tierra,
ch'ub' avispa poch' quebrántelo terreno
pach' salpíquelo ch'en zancudo ch'aat cama
ch'uluk manchado pich' pájaro ch'iich' toda clase
ch'utam reunión, carpintero de metal
sesión toch' tóquelo/ xch'ana quedó
juch'uk firmar, rayar golpéelo silencioso
puch' lávelo hach'ok morder ch'o ratón
ch'aj lávelo

Comparación en palabras del uso de las letras ch' y ch o sea pares mínimos:
ch'am rancio
cham hondo, profundo
ch'up ombligo
chup apáguelo
ch'aj lávelo
chaj ocote

k'
k'a amargo / bilis xook' alacrán k'alek chapear
k'e de (dar) b'ak' amárrelo k'ib' pacaya
k'i abundante jek' repártelo k'ob' agujeréelo
k'oj máscara sek' trastos k'ol macho
k'um ayote aj saak' chapulin (mamíferos)
k'orech tostada tok' nudo k'a'uxl idea,
k'aj pinol/miga lak'lak' pegajoso pensamiento
k'ay venta aak'ab' oscuridad k'ix espina
sik' búsquelo k'achlek gatear
Comparación en palabras del uso de las letras k' y k:
k’e de (dar)
ke frío jok’ honda de pita
k’im paja jok ráspelo
kim venga k’aq pulga
k’as deuda kaq rojo
kas tábano
1
20 =

K'ul li k'ula'al Reciba al bebé.


K'am li k'im ut li k'um Lleve la paja y el ayote.
Kaq rix li kas El tábano es de color rojo.

q'
q'an amarillo, jiq' tos ferina b'oq' záfelo
maduro loq' cómprelo b'eq'b'o ojos resaltados
q'un suave/chinéelo noq' hilo chaq'na' hermana mayor
q'ap ejote toq' chicle maq'ok quitar
q'aak podrirse q'uq' el quetzal xeq'ok cornear
q'us amonéstelo aq' vestuario
xuq'l bastón
q'a puente chaq' maduro,
q'alu abráselo loq'ok comprar
cocido
q'unuk chinear iq' viento nuq'uk tragar

Comparación en palabras del uso de las letras q' y q:

naq' semilla, pepita


naq cuando (adverbio)
toq' chicle
toq córtelo
chiq' menéelo, sacúdalo
chiq cocínelo
q'e tiempo
qe nuestro
q'ix tibio
qix nuestra espalda

Yo chi q'aak laaq'ap Se está pudriendo su ejote


Q'alu laachaq' Abrace a su hermana mayor

t'
t'oj clávelo t'ox apellido t'e'ok peinarse
t'up reviéntelo t'ikr tela, nat' apáchelo,
t'ot' apellido trapo, servilleta prénselo
1
1 21
t'e'b'ak irse en grupo t'inis gordinflón b'ut' río crecido,
t'iw águila t'ort'o redondo llénelo
jit' amárrelo hot' róelo xut' tamal de frijol
jot' moléstelo, loot' rincón t'ust'u desnudo
engáñelo, t'upul desgarrado,
met' enano
péinelo reventado

Comparación en palabras del uso de las letras t' y t:


t'oj clávelo
toj páguelo
t'up reviéntelo
tup corto
jit' amárrelo
jit acúselo
t'ust'u desnudo
tustu ordenado
t'e' péinelo
te ábralo

Xinjit' li tz'i' Amarré al perro.


Li b'olotz wan sa' loot' La pelota está en el rincón.

tz'
tz'in yuca tz'uq punto b'atz'uul juguete
tz'aj sucio patz' pregunte pitz'ok estripar
tz'oq sanate mutz' ciego jutz' puntiagudo
tz'uum cuero b'atz' mono tz'amb'a viga
tz'e izquierda sotz' murciélago patz'ok preguntar,
tz'oloj dalia metz'ew fuerza consultar
silvestre saqpetz' color pálido tutz'ub' enderécelo
tz'alam cárcel laatz' ocupado/ titz'k aburrirse
tz'alam estrecho tz'aqal cabal,
ch'aat cuna putz' macháquelo exacto
tz'ik pájaro matz' atol de elote tz'ub'uk besar
tz'ukl variedad sin endulzar tz'iib'leb'aal instrumento
de hoja yatz' exprímelo para escribir
para ahórquelo
envolver (aves)
1
22 2
Comparación en palabras el uso de las letras tz' y tz:

patz' pregunte
patz pato
tz'oq sanate
tzoq pasar de un lado a otro
tz'uluk trenzar
tzuul cerro
jutz' puntiagudo
jutz ensártelo
1
3 23
Capítulo II
Clases de palabras
Los sustantivos
Existen dos formas de poseer los sustantivos: Los que comienzan con consonante
y los que comienzan con vocal.

Afijos poseedores de sustantivos


Pronombres posesivos

PRECONSONÁNTICOS PREVOCÁLICOS
in- w-
aa- aaw-
x- r-
qa- q-
ee- eer-
x-...-eb' r-...-eb'

Ejemplo de posesión de los sustantivos:

tzakahemq comida alal hijo


intzakahemq mi comida walal mi hijo
aatzakahemq tu comida aawalal tu hijo
xtzakahemq su comida ralal su hijo
qatzakahemq nuestra comida qalal nuestro hijo
eetzakahemq vuestra comida eeralal vuestro hijo
xtzakahemqeb' sus comidas ralaleb' sus hijos
1
24 4
Ejemplo: La palabra na', inicia con consonante
No. Pronombre
Sustantivo Sufijo plural Q'eqchi' No.
Pers posesivo
1º in na’ inna' mi mamá
2º aa na’ aana' tu mamá
3º x na’ xna' la mamá (de él)

1º qa na’ qana' nuestra mamá


2º ee na’ eena' la mamá (de ustedes)
3º x na’ eb’ xna'eb' la mamá (de ellos)

Ejemplo: La palabra ixim, inicia con vocal


No. Pronombre
Sustantivo Sufijo plural Q'eqchi' Traducción
Pers posesivo
w
1º ixim wixim mi maíz
2º aaw tu maíz
ixim aawixim
3º r ixim rixim el maíz (de él/ella)
1º q ixim qixim nuestro maíz
2º eer ixim eerixim el maíz (de ustedes)
3º r ixim eb’ riximeb' el maíz (de ellos)
Ejemplo de posesión de sustantivos
ch’iich’ machete k’ox camarón ulul cerebro ik chile

inch’iich’ ink’ox wulul wik


aach’iich’ aak’ox aawulul aawik
xch’iich’ xk’ox rulul rik
qach’iich’ qak’ox qulul qik
eech’iich’ eek’ox eerulul eerik
xch’iich’eb’ xk’oxeb’ rululeb’ rikeb’

Ejercicio: Liste 10 sustantivos que inicien con vocal y 10 con consonante. Ejercitar
en la posesión de sustantivos, tomando en cuenta las reglas previstas.

wa tortilla uk’al olla utz’ajl caña


tem banca ismal cabello ha’ agua
o aguacate hu papel u cara
kape café e boca b’an medicina
1
5 25
El artículo "li"

Se usa antes de los sustantivos y de los pronombres posesivos. El uso de éste


artículo sufrirá cambio cuando el posesivo del sustantivo inicie con letra vocal sin
tomar en cuenta si el sustantivo es prevocálico o preconsonántico. Ejemplo:

Sin artículo Con artículo


na' - iiq na' - iiq
inna' wiiq linna' li wiiq
aana' aawiiq laana' laawiiq
xna' riiq li xna' li riiq
qana' qiiq li qana' li qiiq
eena' eeriiq leena' leeriiq
xna'eb' riiqeb' li xna'eb' li riiqeb'

Pron. Sust. Subf. INCORRECTO CORRECTO


No. Art. EXPLICACION
Pos. plural
1º Li in na' Li inna' Linna' - Cuando el
pronombre posesivo
inicia con vocal,
entonces, el artículo
pierde su vocal y este
se adjudica
automáticamente al
pronombre.
2º Li aa na' Li aana' Laana' - Idem a la primera
persona del singular.
3º Li x na' Li xna' - Cuando el
pronombre posesivo
inicia con consonante,
entonces, el artículo
no pierde su vocal y
queda independiente
al pronombre
posesivo.
1
26 6
Subf.
No. Art. Pron. Sust. INCORRECTO CORRECTO EXPLICACION
Pos. plural
1º li qa na' Li qana' - Idem a la 3ª.
persona del
singular
2º li ee na' Li eena' Leena' - Idem a la 1ª.
persona del
singular
3º li x na' eb' Li xna'eb' - Idem a la 3ª.
persona del
singular

Preguntas de uso común


Los siguientes ejercicios de preguntas y respuestas que se presentan, pueden
practicarse con los y las estudiantes de forma interactiva y recíproca. Ésta técnica,
resultará interesante para practicar la fonología del q'eqchi'.
No. PREGUNTA OPCIONES RESPUESTA
1 Ma wan.../ ...linna'/...mi mamá? Wan./
¿Está... ...linyuwa'/...mi papá? Está.
...linchaq'na'/...mi hermana mayor? Maa'ani./
(dicho por mujer) No está.
...linyuwa'chin/...mi abuelo?
...linna'chin/...mi abuela?
...linb'eelom/...mi esposo?
...linhi'/...mi yerno?
...linyum/...mi hijo?
...li wanab'/...mi hermana mayor?
(dicho por hombre)
...li wenchkab'al/...mi vecina (o)?
...li was/...mi hermano mayor?
...li wikan/...mi tío?
...li wikana'/...mi tía?
...li wixaqil/...mi esposa?
...li walib'/...mi nuera?
...li walal/...mi hijo?
(dicho por hombre)
...li wikaq'/...mi primo (a)?
...li wi/...mi nieto?
...li wiitz'in/...mi hermano menor?
1
7 27
2 Ma sa xch'ool .../ ...laana’/...tu mamá? Sa xch’ool./
¿Qué tal está... ...laayuwa'/...tu papá? Está bien.
...laachaq'na'/...tu hermana mayor? Está contento.
...laana'chin/...tu abuela?
...laab'eelom/...tu esposo?
...laab’alk/...tu cuñado?
...laahi’/... tu yerno?
...laayum/...tu hijo?
(dicho por mujer)
...laawanab'/...tu hermana?
...laawenchkab'al/...tu vecina (o)?
...laawas/...tu hermano mayor?
...laawikan/...tu tío?
...laawikana'/...tu tía?
...laawixaqil/...tu esposa?
...laawalib'/...tu nuera?
...laawalal/...tu hijo?
(dicho por hombre)
...laawikaq'/...tu primo (a)?
...laawi/...tu nieto?
...laawiitz'in/...tu hermano menor?

3 Ma kaw .../ ...li xna'/...su mamá? (de él) Kaw./


¿Está sano (a) ... ...li xyuwa'/...su papá? Está sano (a).
...li xchaq'na'/...su hermana mayor? Kaw b'ayaq./
...li xmel/...su abuelo? Está un poco
...li rixa’an/...su abuela?
sano (a).
...li xb'eelom/...su esposo?
...li xb'alk/...su cuñado?
...li xhi'/...su yerno?
...li xyum/...su hijo?
...li ranab'/...su hermana?
...li rechkab'al/...su vecino?
...li ras/...su hermano mayor?
...li rikan/...su tío?
...li rikana'/...su tía?
...li rixaqil/...su esposa?
...li ralib'/...su nuera?
...li ralal/...su hijo?
...li rikaq'/...su primo (a)?
...li ri/...su nieto (a)?
...li riitz'in/...su hermano menor?
1
28 8
4 Ma yaj .../ ...qana'/...nuestra mamá? Kaw./
¿Está enfermo(a) ... ...qayuwa'/...nuestro papá? Está sano (a).
...qachaq'na'/...nuestra Kaw b'ayaq./
hermana mayor? Está un poco
...qamel/...nuestro abuelo? sano (a).
...qixa’an/...nuestra abuela?
...qamel/...nuestro (a)/abuelo (a)?
...qab'alk/...nuestro cuñado?
...qahi'/...nuestro yerno?
...qayum/...nuestro hijo?
...qanab'/...nuestra hermana?
...qechkab'al/...nuestro vecino?
...qas/...nuestro hermano mayor?
...qikan/...nuestro tío?
...qikana'/...nuestra tía?
...qixa'an/...nuestra abuela?
...qalib'/...nuestra nuera?
...qalal/...nuestro hijo?
...qikaq'/...nuestro (a) primo (a)?
...qi/...nuestro (a) nieto (a)?
...qiitz'in/...nuestro hermano
menor?

5 Ma xkawu .../ ...leena'/...la mamá de ustedes? Xkawu./


¿Sanó... ...leeyuwa'/...él papá de ustedes?
...leechaq'na'/...la hermana mayor Sanó.
de ustedes (dicho por mujer)? Ink'a' nakawu./
...leemel/...el abuelo de ustedes? No sana.
...leerixa’an/...la abuela de ustedes?
...leek'uula'al/...él nene de ustedes?
...leeb'alk/...el cuñado de ustedes?
...leehi'/...el yerno de ustedes?
...leeyum/...el hijo de ustedes/?
...leewakax/...el ganado de ustedes?
...leekaxlan/...la gallina de ustedes?
...leeranab'/...la hermana de
ustedes (dicho por hombre)?
...leerechkab'al/...el vecino(a)
de ustedes?
...leeras/...el hermano mayor
de ustedes?
...leerikan/...el tío de ustedes?
...leerikana'/...la tía de ustedes?
...leeraaq/...el cerdo de ustedes?
...leeralib'/...la nuera de ustedes?
...leeralal/...el hijo de ustedes?
...leerikaq'/...él(la) primo(a)
de ustedes?
...leeri/...él(la) nieto(a) de
ustedes?
...leeriitz'in/...el hermano menor
de ustedes?
1
9 29
6 Ma nim roq.../ ...li xna'eb'/...la mamá de ellos? Nim roq./
¿Es alto(a)... ...li xyuwa'eb'/...el papá de ellos? Es alto.
...li xchaq'na'eb'/...la hermana mayor de Ink'a' nim roq./
ellos? No es alto.
...li xyuwa'chineb'/...el abuelo de ellos? Nim b'ayaq roq./
...li xna'chineb'/...la abuela de ellos? Es un poco alto.
...li xb'alkeb'/...el cuñado de ellos?
...li xhi'eb'/...el yerno de ellos?
...li xyumeb'/...el hijo de ellos?
...li ranab'eb'/...la hermana de ellos?
(dicho por hombre)
...li rechkab'aleb'/...el vecino(a) de ellos?
...li raseb'/...el hermano mayor de ellos?
...li rikaneb'/...el tío de ellos?
...li rikana'eb'/...la tía de ellos?
...li ramiiweb'/...el amigo de ellos?
...li ralib'eb'/...la nuera de ellos?
...li ralaleb'/...él(la) primo(a) de ellos(as)?
...qikaq'/...nuestro (a) primo (a)?
...li riheb'/...él(la) nieto(a) de ellos(as)?
...li riitz'ineb'/...el hermano menor de
ellos?

7 Ma xk'ulun.../ ...laj tzolonel/...el maestro? Xk'ulun./


¿Vino ... ...laj tij/...el catequista? Vino.
...laj k'amolb'e/...el guía? Toj maji'./
...laj b'anonel/...el enfermero-médico? Todavía no.
...laj loq'ol ixim/...el comprador de maíz?
...laj loq'ol kape/...el comprador de café?
...laj loq'ol tz'i'/...el comprador de
cardamomo?
...laj loq'ol peens/...el comprador de
pimienta?
...laj loq'ol xayaw/...el comprador de
achiote/?
...laj loq'ol che'/...el comprador de madera?
...laj ilonel/...el curandero?
...laj isihom jalam'uuch/...el fotógrafo?
...laj k'atol uutz'u'uj/...el guía espiritual?
...laj k'ay = el vendedor?
...laj peech' = el carpintero?
...laj tz'ak = el albañil?
...laj patz'ol toj = el cobrador
...laj ch'e'ol ch'iich' = el chofer?
...laj k'aak'alenel = el inspector(guardián)?
1
30 0
8 Ma xko'o (Ma ...qana'/...nuestra mamá? Kaw./
xko).../ ...qayuwa'/...nuestro papá? Está sano (a).
...qachaq'na'/...nuestra Kaw b'ayaq./
¿Se fue ... Está un poco
hermana mayor? sano (a).
...qamel/...nuestro abuelo?
...qixa’an/...nuestra abuela?
...qamel/...nuestro (a)/abuelo (a)?
...qab'alk/...nuestro cuñado?
...qahi'/...nuestro yerno?
...qayum/...nuestro hijo?
...qanab'/...nuestra hermana?
...qechkab'al/...nuestro vecino?
...qas/...nuestro hermano mayor?
...qikan/...nuestro tío?
...qikana'/...nuestra tía?
...qixa'an/...nuestra abuela?
...qalib'/...nuestra nuera?
...qalal/...nuestro hijo?
...qikaq'/...nuestro (a) primo (a)?
...qi/...nuestro (a) nieto (a)?
...qiitz'in/...nuestro hermano
menor?
9 Ma sa li.../ ...yu/...recado? Sa./
¿Es sabroso(a) ...wa /...tortilla? Es sabroso(a).
el/la ... ...ses/...bledo? Ink'a' ./
...o/...pisote?
...tib'/...carne? No es
...xep/...tamalito de frijol? sabroso(a).
...ch'op/...piña?
...kape/...café?
...k'aj/...pinol?
...ichaj/...hierba?
...tz'in/...yuca?
...silip/...cierta clase de hongo?
...kar/...pescado?
...lol/...piloy?
...nun/...cierta clase de frijol?
...puj/...panza?
...pur/...jute?
...tap/...cangrejo?
...k'ox/...camarón?
...mank/...mango?
...ch'ima/...güisquil?
...kaxlan is/...papas?
...uq'un/...atol?
1
! 31
10 Ma ki' li .../ ...pata/guayaba? Ki'./
¿Está dulce el/la.... ...saltul/...zapote? Está dulce.
...pak/...cierta clase de anona? K'a./
...kape/...café? Está
...utz'ajil/...caña? amargo(a).
...tz'in/...yuca? ink'a' .
...chiin/...naranja? No.
...b'oj/...jugo de caña fermentado?
...map/...coyol?
...raxtul/...injerto?
...rum/...jocote?
...uq'un/...atol?
...k'um/...ayote?
...ch'op/...piña?
...chi'/...nance?
... b ' a n /...m e d i c i n a/r e m e d i o ?
...kakaw/...cacao?

11 Ma sup li .../ ... yu/... recado? Sup./


¿Está ... /insípido/ ...kenq'/... frijol? Está
...ob'en/...tamal?
desabrido/sin sal / ...xep/...tamalito de frijol? insípido(a).
el/la... ...ichaj/...hierba? Ink'a' ./
...q'ap/...ejote? No.
...uq'un/...atol?
...tzekemq/...la comida?

12 Ma raare li .../ ... chi'/...nance? Raare ./


¿Está ácido(a) el/ ...rum/... jocote? Está ácido(a).
la ... ...chiin/...naranja? Ink'a' ./
...lamuunx/...limón? No.
...lorans/...durazno?
...mansaan/...manzana?
...mank/...mango?
...ch'op/...piña?
...uq'un/...atol?
...aranx/...naranja agria?
...b'oj/...jugo de caña fermentado?
1
2
32 0

13 Ma najt wan .../ ...laach'och'/...tu terreno? Ink'a'./


¿Está lejos ... ...laawochoch/... tu casa? No.
...laak'al/...tu milpa? Najt./
...leerochoch/...la casa (de ustedes)? Lejos.
...leek'al/...la milpa (de ustedes)?
...leech'och'/...el terreno (de
ustedes)?
...li rochoch/...la casa de él (ella)?
...li xk'al/...la milpa de él(ella)?
...li tzoleb'aal/...la escuela?
...li tijob'aal/...la iglesia?
...li wa'leb'aal/...el comedor?
...li warib'aal/...el hospedaje?
...li nima'/...el río?
...li roqha'/...el arroyo?
...li kumb'/...el pozo?
...li puch'leb'aal/...lavadero,
lavandería?
...li tenamit/...el pueblo?
...li k'aleb'aal/...la aldea?
...li muqleb'aal/...el cementerio?
...li k'ayiil/...el mercado?
...li k'ayib'aal b'an/...la farmacia?
...li b'atz'ub'aal b'olotz oq/...el campo
de fut bo?l
...li k'ayib'aal hu/...la librería?
...li k'ayib'aal tib'/...la carnicería?
...li b'ojleb'aal t'irk/...la sastrería?
1
3 33
0
... laawochoch/...tu casa? Nach' wan./
14 Ma nach' wan .../ ...laak'al/...tu milpa?
¿Está cerca ... ...laach'och'/...tu terreno? Está cerca.
...leerochoch/...la casa de ustedes? Najt b'ayaq./
...leek'al/...la milpa de ustedes? Un poco lejos.
...leech'och'/...el terreno?
...li rochoch/...la casa de él(ella)?
...li xk'al/...la milpa de él(ella)
...li xch'och' /...el terreno de él(ella)
...li meex/...la mesa?
...li mesleb'/... la escoba?
...li xtoonal li chi'/...la mata de
nance?
...leejukub'/...la canoa de ustedes?
...laawawimq/...tu siembra?
...li tzoleb'aal/...la escuela?
...li loq'leb'aal/...la tienda?
...li atib'aal/...el balneario?
...li kumum/...el escusado?
...li kaq'nab'/...el lago?
...li palaw/...el mar?
...li roqha'/...el arroyo?
...li nima'/...el río?

15 Ma nim ... ... laab'eeleb'aal ch'iich'/...tu carro? Nim./


¿Es grande ... ...laaxaar/...tu jarro? Grande.
...laamaal/...tu hacha?
...laach'och'/...tu tierra? Saaj./
...laalem/...tu espejo? Mediano.
...laat'ikr/...tu tela? Ka'ch'in./
...laawex/...tu pantalón? Pequeño.
...laapoop/...tu petate?
...laameex/...tu mesa?
...laatem/...tu banca?
...laasut/...tu pañuelo?
...laahu /... tu libro/documento?
...laakukb'/...tu tinaja?
...laaka'/...tu piedra de moler?
...laasek'/...tu taza?
...laak'il/...tu comal?
...laawochoch/...tu casa?
...laawak'ach/...tu chompipe?
...laawuuq/...tu enagua?
...laawab'/...tu hamaca?
...laawaaq/...tu marrano?
...laawiiq/...tu carga?
...laawiitz'in = tu hermanito?
...laawuk'al = tu olla?
...laawutz'ajl = tu caña?
...laawisb' = tu chamarra?
1
34 $
16 Ma chalk re .../ ...laj tzolonel/...el maestro? Chalk re./
¿Va a venir ... ...laj b'anonel/...el enfermo(a)? Ya viene.
...laj k'utunel/...el que vacuna? Ink'a' ./
...laj k'ay wa/...la vendedora de No.
tortillas?
...laj loq'ol aaq/...el comprador de
marranos?
...laj jachol che'/...el aserrador?
...laj tz'iib'/...el secretario?
...laj raqol aatin/...el juez?
...laj ilonel/...el curandero?
...li xb'eenil/...el alcalde - el primer
mayordomo?
...li paxaat/...el consejero
(anciano)?
...li awa'b'ej/...el presidente?

17 Ma xik re .../ ...laj tzolonel/...el/la maestro(a)? Xik re./


¿Ya se va ... ? ...laj ilonel/...el curandero(a)? Va a venir.
...laana'/...tu mamá? Toj maji'./
...laayuwa'/...tu papá? Todavía no.
...laab'alk/...tu cuñado (entre
hombres)?
...laawixnam/...tu cuñada (del
varón)?
...li qana'/...la señora - nuestra
mamá?
...li al/...el joven?
...li xqa'al/...la señorita?
...li ch'ina'al/...el niño?
1
% 35
18 Ma wan li .../ ...wa/..tortillas? Wan./
Hay ... ...ik/..chile? Hay.
...ixim/..maíz? Maak'a'./
...o/..aguacate? No hay.
...tul/..plátano?
...may/..cigarro?
...ha'/..agua?
...tib'/.. carne?
...b'uch/..nixtamal?
...xep/..tamalito de frijol?
...ch'op/..piña?
...chaj/..ocote?
...q'ap/..ejote?
...noq'/..hilo?
...kape/..café?
...k'aj/..pinol?
...ichaj/..hierba?
...tz'in/..yuca?
...kenq'/..frijol?
...atz'am/..sal?
...chun/..cal?
...si'/..leña?

Partículas interrogativas
Raatinul li patz'ok

Ani ¿Quién?
K'a' ru ¿Qué?
B'ar ¿Dónde?
Jo'q'e ¿Cuándo?
Chan ru ¿Cómo?
K'a'ut ¿Por qué?
1
36 &
PREGUNTAS
PREGUNTAS RESPUESTAS
RESPUESTAS

A Ani = ¿Quién?
Ani laak'ab'a' Aj Ku' (ink'ab'a')
¿Cómo te llamas? Domingo (mi nombre)

Ani xk'ab'a' laawas Aj B'ex (xk'ab'a')


¿Cómo se llama tu hermano? Sebastián

Ani xk'ab'a' laawanab' Xkat (xk'ab'a')


¿Cómo se llama tu hermana? Catarina

Ani xk'ab'a' laak'ula'al Aj (ch'ina) Ton


¿Cómo se llama su nene? Tonito

Ani xk'ulum arin A' laj kutunel


¿Quién vino aquí? El vacunador

Ani xk'amok re Li ch'ina'al


¿Quién se lo llevó? El niño

Ani xk'amok chaq re Inyuwa'


¿Quién lo trajo? Mi papá

B K'aru = ¿Qué?
K'a' ru xk'ab'a' a'in Tz'iib'leb'
¿Cómo se llama esto? Lápiz

K'a' ru yookat Yookin chi tzolok


¿Qué estas haciendo? Estoy estudiando

K'a' ru xaab'aanu ewer Iximak


¿Qué hiciste ayer? Desgranar (maíz)
K'a' ru xaaye Maak'a' ninye
¿Qué dijiste? No he dicho nada
1
/ 37
K'a' ru xaawab'i Xwab'i xyaab' laj tzo'xul
¿Qué oiste? Oí el canto del gallo

K'a' ru xaawab'i chaq Nab'al li k'a'uxl


¿Qué fuiste a oír? Muchas ideas

K'a' ru xaawil Xwil jun imul


¿Qué viste? Vi un conejo

K'a' ru xaawek'a Ra xweek'a


¿Qué sentiste? Me sentí mal

C B'ar = ¿Dónde?
B'ar wankat Toj le'
¿Dónde vives? Hasta allá

B'ar tz'aqal Xtoon li tzuul


¿En dónde exactamente? En la falda del cerro

B'ar xik aawe Xik we sa' k'ayiil


¿Dónde vas? Voy para el Mercado

B'ar wan li k'ayiil arin Kiib' hiil xnajtil arin


¿Dónde queda el mercado? A dos leguas de aquí

B'ar tqak'ul qib' Chi re li tijob'aal


¿En dónde nos encontramos? Frente a la ermita

D Jo'q'e = ¿Cuándo?
Jo'q'e xatk'ulun Kab'ejer
¿Cuándo viniste? Anteayer

Jo'q'e nakasutq'i Kab'ej


¿Cuándo regresa? Pasado mañana
1
38 (

Jo'q'e xaawil Ewer


¿Cuándo lo viste? Ayer

Jo'q'e tatxik Wulaj


¿Cuándo te vas? Mañana
Jo'q'e honal wanko Tz'aqal tuqtu wa'leb'
¿Qué hora es? Son las doce en punto

E Chan = ¿Cómo?
Chan ru xye Us chan
¿Cómo dijo? Está bien, dijo

Chan ru na'ilok Ch'ina'us na'ilok


¿Cómo se ve? Se ve bien bonito

Chan ru tinb'aanu Chi kama'in


¿Cómo voy hacer? Así

F K'a'ut = ¿P or qué?
¿Por
K'a' ta b'an Ak re chi jo'kan
¿Por qué será? Ya es así

K'a' ta b'an reek' Yaj tana


¿Qué tendrá? Talvez está enfermo(a)

K'a' taak'ul Maak'a' nink'ul


¿Qué te pasa? No me pasa nada

K'a' put naq jo'kan Ak sa' xtzolb'al tana chaq


¿Por qué será que es así? Quizá se basa en la forma que
aprendió.
1
) 39
Partículas exhortativas
Raatinul li taqlank
kim venga
okan entre/pase adelante
hilan descanse
waklin levántese
xaqlin párese
ayu váyase
wa'in coma (comer)
uk'an beba (beber)
loq'on compre
tijon rece

Pa r t í c u l a s Pa r t í c u l a s
Respuesta Respuesta
de mandato de mandato

Kim qana' Xik we Ayu sa' k'ayil Maak'a' intumin


Venga señora Allí voy Vaya al mercado No tengo dinero

Okan qawa'chin B'anyox Wa'in a na' Ink'a' nawaj wa'ak


Entre señor Gracias Coma mamá No quiero comer

Hilan a wa' Us Uk'an qawa' B'anyox


Descanse papa Está bien Beba señor Gracias

Waklin a Si' Ink'a' nawaj Loq'on qana' Toj maji'


Levántese No quiero Compre señora Todavía no
niñito
2
40 =
Pa r t í c u l a s Pa r t í c u l a s
Respuesta Respuesta
de negación de negación

Ink'a' nawaj K'a' put Minaawil Us


No quiero ¿Por qué? No me mires Está bien

Ink'a' xwil Ma ink'a' xaawil Minaach'e' Moko yookin ta


No lo vi ¿No lo viste? No me toques chaach'e'b'al
No te estoy tocando

Ink'a' naweek'a Kaw aawib' Minakaqali Maajun ninkaqali


No lo siento Eres muy fuerte No me envidies No envidio a nadie

Ink'a' ninpaab' Laa'at yaal aawe Maajun sut wilom Ma yaal


No lo creo Es cosa tuya Nunca lo he visto ¿De veras?

Moko yaal ta Ma ink'a' ta xinye Maamiin tintzaka K'a'ut


No es cierto aawe Nunca lo comeré ¿Por qué?
¿Acaso no te dije?

Moko jo'kan ta Jo'kan Maajoq'e tinpaab' Laa'at yaal aawe


No es así Así es No lo voy a creer Es cosa suya

Moko xwil ta B'ar wankat chaq Maawa' a'an A'an


No lo ví ¿Dónde estabas? No es él Es él(ella)

Moko us ta Yaal moko us ta Maaye K'a'ut


No sirve Es cierto, no sirve No lo digas ¿Por qué?

Moko a'an ta A'an Maab'aanu Us, ink'a' ninb'aanu


No es eso Eso es No lo hagas Está bien, no lo voy
a hacer

Ink'a' ninxik K'a'ut Moko ab'l ta Heehe' moko ab'l ta


No voy ¿Por qué? No es ajeno Sí, no es ajeno
2
1 41
Capítulo III
Normas gramaticales básicas

Género gramatical
En el idioma Q'eqchi' , no se utiliza el género gramatical (masculino y femenino)
del español. La partícula -li- se considera como el artículo neutro. Nótese muy
bien que esta regla deberá considerarse en la enseñanza gramatical del idioma
castellano como segunda lengua ya que a nivel semántico el niño o niña, tiene su
estructura morfosintáctica del q'eqchi y no diferencia el artículo en español.

Ejemplo:

Li che' El árbol Li ixq La mujer


Li meex La mesa Li winq El hombre
Li tem El banco Li na'b'ej La mamá
Li kutan El día Li yuwa'b'ej El papá
Li ochoch La casa Li miix La misa
Li pek La piedra Li ha' El agua.

Para designar el sexo masculino o femenino, se usan palabras específicas.

Ejemplo:

Ixq mujer
winq hombre
xa'an/tixil ixq anciana, mamá
tixil winq anciano
ch'ajom joven (varón)
tuq'ixq/t'ujixq joven (señorita)
ch'ina al niño
teelom varón/macho
teelom tz'i'/aj k'ol tz'i' perro
teelom wakax novillo, toro
2
42 2

aj tzo' macho de aves


tux hembra de aves
aj tzo' ak'ach chompipe
aj tzo' kaxlan gallo
aj tzo' patz pato
tux ak'ach chompipa
tux kaxlan polla
ux patz pata (ave)
k'ol aaq verraco
t'ujixq aaq marrana (joven)
xa'an aaq marrana (madre)

Número gramatical

Para pluralizar las palabras se usa el término afijo "eb' ", que en algunos casos
puede ir antes o después de los sustantivos. Ejemplo:

Eb' después de Eb' antes de


Sustantivo sustantivo
sustantivo
winq es hombre Winqeb' son hombres eb' li winq los hombres

aj wajb' es músico Aj wajb'eb' son músicos eb' laj wajb' los músicos

ixq es mujer Ixqeb' son mujeres eb' li ixq las mujeres

tz'i' es perro Tz'i'eb' son perros eb' li tz'i' los perros


xaab' es zapato Xaab'eb' son zapatos eb' li xaab' los zapatos
kaw es sano Kaweb' son sanos eb' li kaw los sanos
pek es piedra Pekeb' son piedras eb' li pek las piedras
kar es pescado Kareb' son pescados eb' li kar los pescados
k'iche' es montaña K'iche'eb' son montañas eb' li k'iche' las montañas
ochoch es casa Ochocheb' son casas eb' li ochoch las casas
2
3 43
Artículos
Determinado "li "
Se usa antes de los sustantivos y generalmente se hace necesario antes de los
pronombres posesivos.

Ejemplo:
Li punit el sombrero Laj peech' el carpintero
Li kukb' la tinaja Laj pak'onel el alfarero
Li che' el árbol Laj kemonel la tejedora
Linpunit mi sombrero Laj Ku' (él) Domingo
Laapunit tu sombrero Laj max (él) Tomás
Li xpunit su sombrero Lix Pet (la) Petrona
Li qapunit nuestro sombrero Lix Tol (la) Dolores
leepunit vuestro sombrero Lix Rux (la) Rosario
Li xpuniteb' s el sombrero de ellos Lix Neel (la) Manuela

Indeterminado "jun"
Se usa antes de los sustantivos, a veces, se le pospone una "i" por razones de
consonancia.

Ejemplo:

Jun inwex un mi pantalón,


Jun ixq/juni ixq una mujer,
Jun ch'uut chi poyanam un grupo de personas,
Jun joom/juni joom un guacal.

Pronombres
Ruuchil k'ab'a'ej

Independientes
Laa'in yo
Laa'at tu
A'an él, ella
Laa'o nosotros
Laa'ex vosotros
A'aneb'/ ellos, ellas
eb' a'an
2
44 4
Ejemplos:

Laa'in sa inch'ool Yo estoy contento


Laa'at sa aach'ool Tú estás contento
A'an sa xch'ool El está contento
Laa'o sa qach'ool Nosotros estamos contentos
Laa'ex sa eech'ool Vosotros estáis contentos
A'aneb' sa xch'ooleb' Ellos están contentos

Laa'in ra inch'ool Yo estoy triste


Laa'at ra aach'ool Tu estás triste
A'an ra xch'ool Él está triste
Laa'o ra qach'ool Nosotros estamos tristes
Laa'ex ra eech'ool Vosotros estáis tristes
A'aneb' ra xch'ooleb' Ellos están tristes

Po s e s i v o s

¿De quién es éste? Ani aj'e a'in


mío we Es mío we
tuyo aawe Es tuyo aawe
suyo re Es de doña Petrona re qana' Pet
nuestro qe Es de nosotros qe
vuestro eere Es de ustedes eere
de ellos reheb' Es de los niños reheb' li kok'al

Ejemplos:

We li kukb' wan chi re ha' La tinaja que está a la orilla del


pozo es mía.
Aawe li chakach wan rub'el meex La canasta que está bajo la
mesa es suya.
Ma re li champa wan wi' li hal ¿El matate dónde está la
mazorca es de él?
Qe li k'al wan chi ru tzuul La milpa que está en el cerro es
de nosotros.
Ma eere li ochoch wan aran La casa que está allí es de
ustedes.
Reheb' li awimq wan chi re b'e La siembra que está en la orilla
del camino, es de ellos.
2
5 45
Reflexivos
Naxsumelan rib' a mí mismo wib'
a ti mismo aawib'
a él mismo rib'
a nosotros mismos qib'
a vosotros mismos eerib'
a ellos mismos rib'eb'

Ejemplos:

Me golpeé (a mí mismo) Xinten wib'


Te golpeaste (a ti mismo) Xaaten aawib'
Se golpeó (a él mismo) Xten rib'
Nos golpeamos (a nosotros mismos) Xqaten qib'
Se golpearon (a ustedes mismos) Xeeten eerib'
Se golpearon (a ellos mismos) Xe'xten rib'eb'

Ejercicio: Realice ejercicios con los siguientes verbos (cortar, mojar y ensuciar)

xinyok' wib' xintz'ajni wib'


xaat'aqresi aawib' xyok' rib'
xtz'ajni rib' xqat'aqresi qib'
xeeyok' eerib' xeetz'ajni eerib'
xe'xt'aqresi rib'eb'

V erbales

Para la conjunción verbal, existen dos juegos de pronombres:

1) Los que funcionan como sujeto de la acción y


2) Los que funcionan como objeto de la acción.

En los verbos transitivos se registran los dos, mientras que en los intransitivos
sólo existe el sujeto. Para los verbos transitivos, existen dos clases: Uno que
corresponde a los verbos que principian con consonante y el otro corresponde
a los verbos que principian con vocales.
2
46 6
Ejemplos:
Verbo transitivo: Tiempo pasado. Comienza con consonante.
Q'alunk: abrazar:

Raíz Ve r b o
Tiempo O b j e t o Sujeto Traducción
verbal conjugado

x- in- aa - q'alu xinaaq'alu Me abrazaste


x- at- in - q'alu xatinq'alu Te abrasé
x- ø- in - q'alu xinq'alu Lo abrasé
x- in- x- q'alu xinxq'alu Me abrazó
x- o- (h)aa - q'alu xohaaq'alu Nos abrazaste
x- at- qa - q'alu xatqaq'alu Te abrazamos
x- ex - in - q'alu xexinq'alu Los abrasé
x- in- ee q'alu xineeq'alu Me abrazaron (ustedes)
x- eb'- in - q'alu xeb'inq'alu Los abrasé (a ellos)
x- in- e'x - q'alu xine'xq'alu Me abrazaron (ellos)

Síntesis de los pronombres verbales preconsonanticos:

PERSONA GRAMATICAL
GRAMATICAL OBJETO SUJETO
1ª. Persona singular in - in
2ª. Persona singular at - aa -
3ª. Persona singular ø- x-
1ª. Persona plural o- qa -
2ª. Persona plural ex - ee -
3ª. Persona plural eb' - e'x -

Síntesis de los pronombres verbales prevocálicos:

PERSONA GRAMATICAL
GRAMATICAL OBJETO SUJETO
1ª. Persona singular in - w-
2ª. Persona singular at - aaw -
3ª. Persona singular ø- r-
1ª. Persona plural o- q-
2ª. Persona plural ex - eer -
3ª. Persona plural e' / eb' - e'r -
2
7 47
Verbo transitivo. Tiempo pasado. Comienza con vocal
Ajsink: despertar

Raíz Ve r b o
Tiempo O b j e t o Sujeto Traducción
verbal conjugado

x- in- aaw - ajsi xinaawajsi Me despertaste


x- at- w- ajsi xatwajsi Te desperté
x- ø- w- ajsi xwajsi Lo desperté
x- in- r- ajsi xinrajsi Me despertó
x- o- r- ajsi xorajsi Nos despertó (él)
x- ø- q- ajsi xqajsi Lo despertamos
x- ex - w- ajsi xexwajsi Los desperté
x- in- eer - ajsi xineerajsi Me despertaron (ustedes)
x- e'- w- ajsi xe'wajsi Los desperté (a ellos)
x- in- e'r - ajsi xine'rajsi Me despertaron (ellos)

Verbo intransitivo. Tiempo pasado. Aquí no influye la letra inicial de los verbos.
B'ehek: c a m i n a r
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- b'ehek xinb'ehek caminé
x- at- b'ehek xatb'ehek caminaste
x- ø- b'ehek xb'ehek caminó
x- o b'ehek xob'ehek caminamos
x- ex - b'ehek xexb'ehek caminaron ustedes
x- e' b'ehek xe'b'ehek caminaron ellos

A j k : despertarse
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- 'ajk xin'ajk me desperté
x- at- 'ajk xat'ajk te despertaste
x- ø- 'ajk x'ajk se despertó
x- o 'ajk xo'ajk nos despertamos
x- ex - 'ajk xex'ajk se despertaron
x- e' 'ajk xe'ajk despertaron ellos
2
48 8
Tiempos verbales

Para la conjugación de los verbos, existen varios tiempos verbales, entre las
principales existen seis tiempos que son:

1) Presente habitual,
2) Presente activo,
3) Pasado reciente,
4) pasado remoto,
5) Futuro intencional, y
6) Futuro optativo.

1) En el especificador del tiempo presente habitual se usa /n/na/nak/ (nek/


,nok). En algunos verbos transitivos se utilizan las tres opciones (n/na/nak).

Verbo intransitivo: Atink (bañarse)

Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
nak in- 'atink nakin'atink Me baño
nak - at- 'atink nakat-atink Se baña (Ud.)
na - ø- 'atink na'atink Se baña (ella/él)
nak - o 'atink nako'atink Nos bañamos
nak - ex - 'atink nakex'atink Se bañan (Uds.)
nak - e' 'atink nake'atink Se bañan (ellos/as)

Ejemplo:

Li patz nake'atink Los patos se bañan


Sa' tiqwal ha' nakat'atink Usted se baña en agua caliente
Laj B'ex na'atink sa' nima' Sebastián se baña en el río
Wulaj wulaj nin'atink Me baño todos los días
Toj eq'la nakex'atink Ustedes se bañan temprano
Sa' keela' nako'atink En agua fría nos bañamos
2
9 49
Verbo transitivo: Ilok (ver). Prevocálico
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
na w- il nawil Lo veo
nak - aaw - il nakaawil Lo ve (Ud.)
na - r- il naril Lo ve (él/ella)
na - q- il naqil Lo vemos
nak - eer - il nakeeril Lo ven (Uds.)
nak - e'r il nake'ril Lo ven (ellos/as)
Ejemplo:
Nawil li tz'iib' Veo las letras
Nakaawil li tzolom Usted ve a los alumnos
Naril li tzoleb'aal Él ve la escuela
Naqil li tasal hu Vemos los libros
Nakeeril li b'olotz Ustedes ven la pelota
Nake'ril li k'anjel Ellos ven el trabajo

Verbo transitivo : Yehok (decir). Preconsonantico


Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
n in - ye ninye Lo digo
nak - aa - ye nakaaye Lo dice (Ud.)
na - x- ye naxye Lo dice (él/ella)
na - qa - ye naqaye Lo decimos
nak - ee - ye nakeeye Lo dicen (Uds.)
nak - e'x ye nake'xye Lo dicen (ellos/as)

2) Presente activo
activo. Se utiliza el verbo estativo "yook" (estar en acción) y al verbo
principal se le antepone "chi - " y se le pospone el sufijo “- b'al”
b'al”, cuando es transitivo.
Verbo intransitivo: Atink (bañarse)
Ejemplo:
Yookin chi atink Me estoy bañando
Yookat chi atink (Ud.) Se está bañando
Yook chi atink (él) Se está bañando
Yooko chi atink Nos estamos bañando
Yookex chi atink (Uds.) Se están bañando
Yookeb' chi atink (ellos) Se están bañando
2
50 0
Ejemplo: Wa'ak (comer)
Yookin chi wa'ak Estoy comiendo
Yookat chi wa'ak (Ud.) Está comiendo
Yook chi wa'ak (él) Está comiendo
Yooko chi wa'ak Estamos comiendo
Yookex chi wa'ak (Uds.) Están comiendo
Yookeb' chi wa'ak (ellos) Están comiendo
Nota: Para los verbos intransitivos, sólo se le antepone "chi-"
"chi-".
Verbo transitivo: Ilok (ver)
Ejemplo:
Yookin chi rilb'al Estoy viéndolo
Yookat chi rilb'al (ud.) Está viéndolo
Yook chi rilb'al (él) Está viéndolo
Yooko chi rilb'al Estamos viéndolo
Yookex chi rilb'al (uds.) Están viéndolo
Yookeb' chi rilb'al (ellos) Están viéndolo
3) Para el pasado reciente se utiliza el prefijo “x-”
“x-”. Tanto para el transitivo
como para el intransitivo.
Verbo intransitivo: Atink (bañarse)
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- ´atink xin'atink me bañé
x- at- ´atink xat'atink se baño (Ud.)
x- ø- ´atink x'atink se baño (él/ella)
x- o ´atink xo'atink nos bañamos
x- ex - ´atink xex'atink se bañaron (Uds.)
x- e' ´atink xe'atink se bañaron (ellos/as)
Verbo transitivo: Yehok (decir)
Yehok
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
x- in- ye xinye Lo dije
x- aa- ye xaaye Lo dijo (Ud.)
x- (x) ye xye Lo dijo (él/ella)
x- qa ye xqaye Lo dijimos
x- ee - ye xeeye Lo dijeron (Uds.)
x- e'x - ye xe'xye Lo dijeron (ellos/as)
2
! 51
4) Para el pasado remoto , se utiliza el prefijo “ki-” o “k-”
“k-”.
Verbos intransitivos conjugados
Tenq'ank Matk'ek
Ilok (ver) Hulak (llegar)
(ayudar) (soñar)
Kin'ilok kinhulak Kintenq'ank Kinmatk'ek
Kat-ilok kathulak Kattenq'ank Katmatk'ek
Ki'ilok kihulak Kitenq'ank Kimatk'ek
Koo'ilok koohulak Kootenq'ank Koomatk'ek
Kex'ilok kexhulak Kextenq'ank Kexmatk'ek
Ke'ilok ke'hulak Ke'tenq'ank Ke'matk'ek

Verbo transitivo: Yehok (decir)


Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
k- in- ye kinye Lo dije
k- aa- ye kaaye Lo dijo (Ud.)
ki- x- ye kixye Lo dijo (él/ella)
ki- qa ye kiqaye Lo dijimos
k- ee - ye keeye Lo dijeron (Uds.)
k- e'x - ye ke'xye Lo dijeron (ellos/as)

5) Futuro intencional
intencional. Es cuando se tiene la intención formal y segura de
llevar a cabo lo que indica la acción, se utiliza el prefijo “t-” o “ta-” y se le
sustituye el sufijo ”-k” por “-q” para los verbos instransitivos.

Verbo intransitivo: Atink (bañarse)

Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Sufijo Traducción
conjugado

t- in - atin -q tin'atinq Me bañaré


t- at - atin -q tat-atinq Se bañará (Ud.)
t- ø- atin -q t-atinq Se bañará (él/ella)
t- o- atin -q to'atinq Nos bañaremos
t- ex - atin -q tex'atinq Se bañarán (Uds.)
t- e' atin -q te'atinq Se bañarán (ellos/as)
2
52 2
0
Verbo transitivo: Yehok (decir). Preconsonántico
Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
t- in - ye tinye Lo diré
t- aa - ye taaye Lo dirá (Ud.)
t- ix ye tixye Lo dirá (él/ella)
t- qa - ye tqaye Lo diremos
t- ee - ye teeye Lo dirán (Uds.)
t- e'x - ye te'xye Lo dirán (ellos/as)

Verbo transitivo: Ilok (ver). Prevocálico


Ve r b o
Tiempo Sujeto Ve r b o Traducción
conjugado
t- w- il twil Lo veré
t- aaw - il taawil Lo verá (Ud.)
t- r- il tril Lo verá (él/ella)
t- q- il tqil Lo veremos
t- eer - il teeril Lo verán (Uds.)
t- e'r - il te'ril Lo verán (ellos/as)

6) Futuro optativo
optativo. Es cuando se tiene el deseo de hacer o suplicar a que se
lleve a cabo lo que dice la acción, se utiliza el prefijo “ch-” o “chi-” y se cambia
la "-k" por la "-q
"-q" y se agrega “-aq”
“-aq”.

Verbo intransitivo: Atink (bañarse)

Suf/
Raiz Suf/ Ve r b o
Tiempo Sujeto disuelve Traducción
vebal o p c i o n conjugado
Diptongo
ch - in - 'atin -q - aq chin'atinq Me bañaré
ch - at - 'atin -q - aq chat-atinq Se bañará (Ud.)
ch - ø- 'atin -q - aq chi'atinq Se bañará (él/ella)
ch - o- 'atin -q - aq cho'atinq Nos bañaremos
ch - ex - 'atin -q - aq chex'atinq Se bañarán (Uds.)
ch - e' - 'atin -q - aq che'atinq Se bañarán (ellos/as)
2
3
0 53
Verbo transitivo: yenok = decir
Suf/
Raiz Suf/ Ve r b o
Tiempo Sujeto disuelve Traducción
vebal opcion conjugado
Diptongo
ch - in - ye -q - aq chinyehaq Lo diré
ch - aa - ye -q - aq chaayehaq Lo dirá (Ud)
chi - x ye -q - aq chixyehaq Lo dirá (él/ella)
chi - qa - ye -q - aq chiqayehaq Lo diremos
ch - ee - ye -q - aq cheeyehaq Lo dirán (uds)
ch - e'x - ye -q - aq che'xyehaq Lo dirán (ellos/as)

Adjetivos calificativos
Raatinul li nayehok re chan ru li k'a'aq reeru

Los adjetivos calificativos preceden a los sustantivos, es decir se anteponen al


sustantivo. Por razones de consonancia generalmente al adjetivo se le agrega
“-i”, “-a”
un sufijo: “-i” “-a”, “-la” o “-laj”
“-laj”.

Ejemplo:

Saq blanco Wan jun insaqi tz'i'


Saqi tz'i perro blanco Tengo un perro blanco
Q'eq negro Q'eqi ch'och' ru li taq'a a'in
Q'eqi ch'och' tierra negra Este valle es de tierra negra
Kaq rojo Xinloq' jun inkaqi wex
Kaqi wex pantalón rojo Me compré un pantalón rojo
Rax verde Raxi t'ikr xt'ikrul laapo'ot
Raxi t'ikr tela verde Su güipil es de tela verde
Nim grande Nimla tzi' pe' xtz'i' qawa' Lu'
Nimla tz'i' perro grande El perro de don Pedro, es un
perro grande
Ch'in poco, pequeño Ch'in aj wi' twaj.
Sólo quiero un poco
Al cría Nim chik li ch'ina'al
Ch'ina'al niño El niño ya está grande
Ch'ina'us bonito Ch'ina'us laaq'ol a na'
(pequeño, bueno) Que bonito su collar mamá.
2
54 $
Cuando se introducen algunos términos especificadores entre el adjetivo y el
sustantivo no se agregan los sufijos de consonancia..
Ejemplo:
Saq rix li tz'i' El color del perro es blanco
Kaq ru li ixim El color del maíz es rojo
Q'eq ru li kenq' El color del frijol es negro.

Adverbios
1 ) De lugar:

Arin aquí Kim arin ven acá Nach' wan está cerca
Najt lejos Aran xnaq allá cayó Q'axal najt muy lejos
Aran allá Ayu le' vaya para allá Chunlan arin siéntese aquí
Nach' cerca Le' allá

2 ) De tiempo:

hoon hoy Hoon nak'ulun hoon Anaqwan yo li nimq'e


anaqwan ahora Hoy viene Ahora hay fiesta
hoonihoon hoy(precisamente) Toj ewu tinxik E'qla tink'ulunq
hulaj/wulaj mañana Iré por la tarde Vendré temprano
eq'la/eq'ela temprano Hulaj nakinxik Hoon li ch'utam
ewukil por la tarde Mañana me voy Hoy se realizará la
reunión

3 ) De modo:

us bueno, bien Us xb'aanunkil Sa' junpaat taab'aanu


yib' ru malo/feo Se hizo bien Hágalo rápido
timiltimil despacio Yib' ru li elq'ak Us li yu'lenk ib'
sa' junpaat rápido Es malo robar Es bueno hacer ejercicios
Timiltimil tatxik Yib' ru xna'leb' lintz'i'
Váyase despacio Feo el modo de mi perro
2
% 55
4 ) De cantidad:

k'i/ xiikil/ mucho K'i li tenamit Hay mucha gente


nab'aal Xiikil li ke Hay mucho frío
Ak nab'al li k'anjel xaab'aanu Ya trabajó mucho

b'ab'ay poquito B'ab'ay aj wi' twaj Sólo quiero un poquito

maak'a' nada Maak'a' wan sa' k'ayiil No hay nada en el mercado


xmajel escaso Xmajelo' li qixim anaqwan Ahora hayescasez de maíz

tz'aqal cabal Tz'aqal taab'is Mide cabal

5 ) De duda:

mare tal vez Mare jo'ka’an, mare ink'a'


tana tal vez Talvez sí, talvez no.

6) De afirmación:

heehe’ sí Heehe' tinxik Sí, iré


Jo'ka’an así es Jo'ka’an xinye Así es, así lo dije
Jo'ka’an tz'aqal na'uxman Así es como se hace
Yaal verdaderamente Yaal tz'aqal li naxye Él dice la verdad

7 ) De negación:
ink'a' no Ink'a' tinruuq chi xik No podré ir
ma ... no Ma tatxik, malaq ink'a' Irá o no.
Moko ... ta no Moko jo'ka’an ta No es así
maawa' no Maawa'jo'ka’an nayeeman No se dice así

Partículas complementarias
1 ) Copulativa:
ut y Laj Ku' ut laj B'ex nake'xajok Domingo y Sebastián bailan
chi moko...
... ta ni Chi moko jo'ka’anta xinye Ni siquiera dije así
Yal ta ni Yal ta nalub’ Ni siquiera se cansa
2
56 &
2 ) Disyuntiva:
malaq, malaj, maraj o Ma tatxik malaq ink'a' Se va o no

3 ) Adversativa:
ab'an pero Us raj ab'an moko tinruhanq Sería bueno
perono puedo
Ab'anan sin embargo Ab'anan maawa' a'an Sin embargo, no
es eso.

Partículas preposicionales
1 ) De lugar:
chi ch'och' en el suelo Chi rub'el debajo de
chi xb'een encima de Chi rix detrás de
chi ru taq'a en el valle de chi rit en el fondo de
chi xk'atq al lado de chi nim/chi seeb'al a la derecha
chi tz'e a la izquierda

2) De tiempo:
Chi q'eq, chi kuta día y noche (de noche y de día)
Chi po por mes
Chi xamaan por semana
Sa', se' en o dentro
Sa' kab'l en la casa
Sa' q'oqyin en la oscuridad
Sa' ha' en el agua
Sa' wuli', sa' wale', sa' wa'ran allí no más
Sa' wa'leb' a medio día
Sa' jul en el hoyo
Se' b'ool en las lomas
Se' na’ uq' Senahú
Xko rik'in fue a visitar a
Xk'ulun wik'in vino conmigo
Chi q'eq xk'ulun li was de noche vino mi hermano mayor
Chi kutan nawar li mes el gato duerme de día
Chi po nintoj linwa por mes pago mi comida
Chi xamaan naxik chi k'anjelak por semana se va a trabajar
Sa' pim nake'wan li xul en el monte se están los animales
Sa' kab'l x'ok li ch'o en la casa entró el ratón
Sa' q'oqyin yo chi b'eek en la oscuridad está andando.
2
/ 57
Los estativos

Existe una clase de derivaciones de palabras a través del uso de los pronombres
verbales correspondientes a los sujetos del verbo intransitivo.

Las palabras con las que se conjugan pueden ser sustantivos y adjetivos.

Ejemplos:

Winq hombre kaw fuerte, sano


Winqin soy hombre kawin soy fuerte, estoy sano
Winqat eres hombre kawat eres fuerte
Winq es hombre kaw es fuerte
Winqo somos hombres kawo somos fuertes
Winqex sois hombres kawex sois fuertes
Winqeb' son hombres ellos kaweb' son fuertes
2
58 (
Capítulo IV
Yoob'tesinb'il aatin sa' q'eqchi'
Neologismos
Neologismos (propuestas)
A
Ab'ib'aal aatin Ab'lch'och' Aj aatinanel sa'
Radio receptor Hacienda aatik'uul
Locutor/a
Aj b'anonel Aj b'e Aj b'ojonel
Médico/a, enfermero/a Turista Sastre
Aj ch'e'ol ch'iich' Aj ilol k'anjel/Aj jolominel Aj ilol tenamit
Chofer Supervisor/a Policía
Aj jalam'uuchinel Ajl Ajleb'aal kutan
Fotógrafo/a Número Calendario
Aj jolominel Aj kaxlanwahonel Aj k'amolchaq'rab'
Director Panadero/a Comisionado/a militar
Aj k'ulul'ula' Aj k'uub'anel tzakahemq Ajleb'aal
Secretario/a Cocinero/a Calculadora
Aj na'onel chaq'rab' Aj puub'/Aj kookox Aj raqol aatinJuez,
Abogado/a Soldado/a Juez/a
Aj tenol ch'iich' Aj tij Aj tzolom
Joyero/a Sacerdote, Pastor/a Estudiante
Aj tz'iib' Ak' na'leb' Alpek'iich'
Escritor/a Tecnología moderna Llave
Amiiw Aros Aroow
Amigo/a Arroz Arroba
Aruut Atib'aal Atiyach'
Ruda Baño Calzoneta
Aatik'aamch'iich' Aatik'uul Ab'ajil
Teléfono Testículo
2
) 59
B'
B'aqlaqch'iich B'anleb'aal B'arch'iich
Bicicleta Clínica, centro de salud Tornillo
B'atb'a'oq B'atleb' B'atok
Medias deportivas Venda (para vendar) Vendar
B'atz'ub'aal b'olotz oq B'aar B'eenileb'aal tenamit
Campo de fut bol Vara Alcaldía
B'eeleb'aalch'iich' B'ojleb'ch'iich' B'onb'a'ixi'ij
Automóvil Máquina de coser Pinta uñas
B'olotz B'olotz oq B'ols
Pelota Fut bol Bolsa de plástico
B'olotzmeex B'onleb' B'onleb'che'
Futillo Brocha Crayones
B'onb'a'e B'otb'an B'otkorech
Pinta labio Cápsula Taco
B'otzleb' B'ootib'k B'oox
Destornillador Votación Bolsa del pantalón
B'uur B'utb'ikik' B'utb'il tib' aaq
Burro Moronga Chorizo
B'uul B'aax B'onb'il ha'
Lotería Estalactita, grava Fresco de esencia

Ch - Ch'
Chaab' Chak'aanil Chapleb'aatin
Ducha/regadera Alergia Grabadora
Chaqib’aal Chaq'rab' Chaq'rab chi rixeb' li kok'al
Toalla Ley Código de menores
Che'tz'iib' Chib'aat Chi o'otq
Lápiz Cabro De cinco en cinco
Chochtin Cho'leb' ch'och' Chuploch
Cassett Arado Interruptor
Chuntz'iib' Ch'am Ch'inapuum
Yeso Rancio Galón
Ch'inatz'uq Ch'inkumb' Ch'ott'ikr
Punto (.) Cubeta Camiseta
Ch'otwex Ch'utleb'aalkab'l Chapleb'hu
Pantaloneta Salón de sesiones Clips
3
60 =
E
Esilhu Eeb' Eetalil
Carta Escalera/gradas Rótulo

H
Hiil Hilaal Hilob'aalmeex
Legua Recreo/vacaciones Pupitre
Hixch'iich' Hoonal Hononch'iich'
Tractor Horario Pullman (autobus)
Hut Ha'ha' Hilob'aal kutan
Ensartar Muy ralo Día de descanso

I
Ilb'anumleb' Ilb'ahoonal Ixkej
Semáforo Reloj Tacto

J
Ja'leb'aal Ja'leb'ch'ool Jachleb'che'
Kiosco Parque Sierra (para cortar árboles)
Jalam'uuch Jalam'uuchink Jalam'uuchib'aal
Foto/dibujo Fotografiar/dibujar Cámara fotográfica
Jayil'is Jeb'ok Je'k'ok
Sábana Restar Dividir
Jo'leb'che' Ji'leb'ch'iich' Jalbil aatin
Cepillo (para madera) Lima Traducción

K
Kaltesib'aal Kaltesinelha' Kantel
Cantina Licor Candelaria
3
1 61
Kape Kaqiq'an Kaqmoyinkilxe'
Café Anaranjado (color) Remolacha
Kaqxe' Karb'onaat Kawaay
Rábano Bicarbonato Caballo
Kawaayach'iich' Kawulb'lb'an Kax'aq'
Motocicleta Vitamina Vestido
Kax'aatin Kaxchaj Kax'emel
Idioma Extranjero Linterna Tina o baño
Kaxeet Kaxha' Kax'is
Cajitas Agua Gaseosa Papa
Kaxchampa Kaxjoom Kaxsoq'
Maletín Palangana Mochila
Kaxlem Kaxlepob' Kaxmu
Lentes Cargador Televisor
Kax'olb' Kaxmetz'ew Kaxpo'ot
Aceite (para cocinar) Batería Blusa
Kaxq'ooq' Kaxsaqenk Kaxsu
Sandía Luz Artificial Cantimplora
Kaxtu' Kax'uuq Kaxwa
Pacha Falda Pan
Kaxwinq Kaxxaml Kaanob'resinel'u
Ladino Estufa Droga
Kaax Ka'lach' Ke'leb'
Caja Tijeras Molino
Kelkokil kaaxukuut Keresib'aal Kelk'arch'iich'
Rectángulo Refrigeradora Serrucho
Kik'tz'iib' Kintal Ki'ilsaqb'ach
Lapicero Quintal Helado
Kok'poch ob'en Kok'tz'iib' Kolb'ach'oolib'k
Chuchito (tamal Letra minúscula Refaccionar
envuelto en tuza)
Komon Kok' awimq Kok' raqal'aatin
Compañero Hortaliza Frases
Koral Koxtal Kook
Corral Costal Coco
Kub'iha' Kulantr Kutb'ilb'an
Bautismo Culantro/cilantro Inyección
Kutuk Kaqsut iq Kaxlan b'oj
Inyectar Huracán, torbellino Alcohol
3
62 2
K'
K'aam K'aamch'iich K'aj'esil
Lazo Alambre Telegrama
K'ajkab' K'ajxab'on K'amleb'hu
Azucar Detergente Ataché
K'anti'ch'iich' K'as K'atok uutz'u'uj
Tren Gol Ceremonia
K'ayib'aalhu K'ayib'aal K'ayib'aaltib'
Librería Tienda Carnicería
K'ayib'aal ya'alch'iich' K'ayink ut loq'ok K'ixk'aamch'iich
Gasolinera Comercio Alambre espigado
K'onk'ookil Junch'ul K'onk'ookiltz'uq K'orechtul
Línea curva Coma (,) Platanina
K'ulaalhu K'ulaalt'ikr K'ulb'ahu
Archivo Ropero Buzón
K'utb'esihom/K'utb'esib'aalkab'l K'utb'esib'aal K'uub'leb'aal
Teatro Escenario Cocina
K'uulank K'anha' K'otleb'aal
Ahorrar Ciénaga, pantano Inodoro

L
Lantu' Lekb'
Brasier Cuchara/cucharón
Lekleb'ch'och' Letzb'ilb'an
Pala Parche
Letzleb' Li chaab'il tzakahemq
Pegamento/cinta adhesiva Nutrición
Li eechanink kok'al Li kawilal
Adopción Salud
Li kamsiik xb'aan li maak Li moko tz'aqaleb' ta reeru
Pena de muerte Minusválidos
Li molob'ank Li na'ajman ta tzolmanq
Adición Objetivos
Li resil li ak xmaakob' chi ru li chaq'rab' Li roxloq'inkil xnimal xloq'al li
Antecedentes penales poyonam
Derechos penales
Li sahilal usilal tento sa' xb'een li komonil Li xkolb'al li junkab'al
Derechos sociales Protección a la familia
3
3 63
Li xk'u'b'lal ru li na'leb' chi rix li tojb'a Li xk'uub'leb'aal xchaq'rab' li tenamit
maak Congreso de la República
Sistema penitenciario Li xtuslajik li tz'iib'
Li xmolamileb' laj tzolonel El alfabeto
Magisterio Liitr
Liim Litro
Lima (fruta) Loq'onink Qaawa'
Lochleb' Culto religioso
Fósforo

M
Maatan Mank Mansaan
Premio Mango Manzana
Mantariin Matk'leb' Matq'ab'
Mandarina Cine Sortija
Meet Meexwajb' Meetr
Botella Piano Metro
Meex Miin Miix
Mesa Pulgada Misa
Mitz'b'lotz Motzo'ch'iich' Muqleb'aal
Canica (cinco) Trailer Cementerio

N
Nimlakab' Nimla kaq'naab' Nimlak'ay
Edificio Lago Supertienda
Nimla k'ayib'aal tz'akahemq Nimla tenamit Nimla tzoleb'aal
Restaurante Capital Universidad
Nimqitz'iib' Numlha'/Simb'tz'uum Nuq'b'ilb'an
Letra mayúscula Manguera Pastilla

O
Olb' Okeb'aal Oxxukuut
Manteca Puerta Triángulo
3
64 4
P
Paab'aal Pak'b'ilk'uula'al Pak'b'il poyanam
Religión Muñeca Estatua
Pak'b'il tz'ak Pak'ismal Pak'kumb'
Block Peluca Pila
Pek'iich' Persek' Per'uk'al
Candado Plato Sartén
Perxaab' Peex Pikleb'
Yinas Libra Piocha
Pireel Pitz'leb' Poopol hu
Fideo Exprimidor Popol vuh
Poopol Poqb'an Poqxab'on
Municipalidad Talco Detergente
Potztem Poyanam Poych'iich'
Sofá Persona, gente, multitud Camioneta
Puub'ak Puktasib'aalhu Putul
Disparar Mimeógrafo Papaya

Q'
Q'a Q'anch'iich' Q'anxe'
Puente Oro Zanahoria
Q'axleb' Q'emtu' Q'eqiq'an
Pasarela Queso Color café
Q'eemch'och' Q'ixt'ikr Q'ol
Abono Chumpa/suéter Cadena, collar, brea
Q'uq'ilt'ikr Q'erok Q'etq'et
Bandera cacarear orgulloso, envidioso

R
Rahil kutan Ralankil Ra'leb'kar
Semana Santa Navidad Anzuelo
Ralsimaj Raltz'iib' Ramb'atz'ajn
Flecha Consonantes Delantal
Ramleb' Raqb'a'aatin Raq'metz'ew
Cortina Juzgado Electricidad
Raxwak' Raxtz'o'in Reetalil ch'och'
Brócoli Azul (color) Mapa
3
5 65
Reb'e Reetalil ajl Reetalileb' tenamit
Acera Numeral Símbolos Patrios
Reetalil li patz'omq Reetalil li sachb'ach'oolejil Riximul kaxwa
Signos de interrogación Signos de admiración Trigo
Rochoch ajpuub' Rochochhu Rochochil najter k'a'aq reeru
Destacamento militar/cuartel Biblioteca Museo
Rochochtumin Rochoch yaj Rokeb'saqenk
Banco Hospital Ventana
Ro'kutan Ro'po Roxkutan
Viernes Mayo Miércoles
Ro' na'aj Rox na'aj Roxpo
Quinto grado Tercer grado Marzo
Ruch'aat Rapb'il kab' Rub'rub'
Colchoneta Melcocha Agridulce

S
Sansaar Santilhu Saqikaq
Incensario Biblia Rosado (color)
Saqirax Saqwak' Saqb'achleb'
Celeste (color) Coliflor Congelador
Saqob'resinel Seeb'leb'aalkab'l Seb'ooy/Tuxim
Blanqueador Gimnasio Cebolla
Se'eelwinq Sik'leb'aatin Supq'een
Payaso Diccionario Verduras
Soq'ch'iich' So'solch'iich' Sunaal
Malla Avión Novio (a)
Sununkib'an Sununkil q'emilb'an Sururu
Perfume Crema Trompo
Sulem Saqikil Sowen
Bombilla Garza celoso

T
Taql'esilhu/Rochochil esilhu ut k'aj'esil Tasalhu Tekench'iich'
Correos y Telégrafos Libro Camión
Tijob'aal Tiikiljuch'ul Tiqinb'iltz'iib'
Iglesia, templo Línea recta Letra cursiva
Tob'tz'iib' Tuuluxch'iich' Tuminch'iich'
Marcador Helicóptero Moneda
3
66 6
Tuminhu Tuntun/tamb'or Tuqraq'metz'ew
Billete Tambor Transformador
Turans Tusb'eek Tiqob'
Durazno Desfilar sudor

T'
T'anleb'aalha' T'ojleb' T'oqb'an
Catarata Martillo Pomada
T'orol'ichaj T'ob'ok T'uj
Repollo Carcomer Muy limpio, sin mancha

TZ
Tzolom Tzolom sa' kiib' ru aatin Tzolonel/k'utunel
Estudiante/lección Educación bilingüe Maestro (a)
Tzoleb'aal Tzolomil Tzo'xulha'
Escuela Curso/Asignatura Cerveza
Tzukxul Tzojtzoj Tzemok
Carnero, oveja Culebra cascabel Codiciar, ansiar

TZ'
Tz'alamch'aat Tz'eqb'a'ib' Tz'eqok
Cuna Sanitario Reprobar
Tz'iib' Tz'iib'anb'il'esil Tziib'leb'aalhu
Letra Periódico Cuaderno
Tz'iib'leb'ch'iich' Tz'ii'leb'aal Tz'iib'leb'aal che'
Máquina de escribir Escritorio Pizarrón
Tz'iileb' Tz'iraych'iich'/Jultikleb' Tz'ub'leb'
Colador Timbre Pajilla
Tz'ub'uk Tz'uq Tz'uqb'ab'an
Besar Saltillo Gotero

U
Uk'alch'iich' Uk'b'ilb'an Uk'leb'sek
Olla de peltre Jarabe Pocillo
Ululch'iich' Uq'unleb'/kaxka' Uutz'u'ujinb'il aatin
Computadora Licuadora Poema
3
7 67
W
Xab'onha' Xamaan Waqch'iich'
Champú Semana Placa (de automóvil)
Xaqleb'aal ch'iich' Xb'ak'b'al wex Woqx
Parada de autobuses Cincho espuma

X
Xb'eenil Poopol Xb'epo Xb'eleepo
Alcalde Fecha Septiembre
Xb'een kutan Xb'een na'aj Xb'eenpo
Lunes Primer grado Enero
Xb'ojlaltiq'il Xch'utaalil cha'rab' chi rix Xch'utaalil chaq'rab' chi
Sutura li k'anjel rix li yakok
Código de trabajo Código de comercio
Xch'och'palaw Xeq'leb' tzakajemq Xeeb'
Isla Tenedor Cebo
Xhuhiltumin Xlanb'al xb'een oq Xiitleb' b'an
Cheque Rodillera Curita
Xjunlajuhilpo Xkaakutan Xka na'aj
Noviembre Jueves Cuarto grado
Xkaapo Xkab'kutan Xkab'lajuhilpo
Abril Martes Diciembre
Xkab'po Xkab' na'aj Xk'aj'aatin
Febrero Segundo grado Preposición
Xk'ochleb'aal so'solch'iich' Xk'utb'al wi xtzolman Xk'uub'lal li chaq'rab'
Aeropuerto Evidencia de aprendizaje Organismo Legislativo
Xk'uub'lal li raqleb'aatin Xlajeepo Xmaak awab'ejink
Organismo Judicial Octubre Delitos políticos
Xmolamil aj yiib'om
Xmisik' li ... chaq'rab' Xna'aj b'oot
Antena de ... Asamblea Nacional Urna
Constituyente
Xna'aj hu Xna'aj kok'tumin Xna'aj qaawa'
Librera Monedero Altar
Xna'aj tumin Xna'aj xaml Xna'tz'iib'
Billetera Poyo Vocales
Xook'ch'iich' Xsok oq Xta uuq
Grúa Alfombra Fustan
3
68 8
Xta xaab' Xtusulal li na'leb' Xukub'k'ix
Calcetín/Calceta Índice Gancho de ropa
Xukup Xwaqkutan Xwaq na'aj
Cruz Sábado Sexto grado
Xwaqpo Xwaqxaqpo Xwuqkutan
Junio Agosto Domingo
Xwuqpo X'xab'onil ruuch e X'xaaril uutz'u'uj
Julio Pasta dental Florero
Xyu tzakahemq Xk'ochleb'aal tuuluxch'iich' Xalb'ek
Consomé/condimento Helipuerto Bolsa, morral

Y
Yach' Yalb'a'ix Yalok u
Ropa interior Examen, evaluación Competir
Yaxch'iich' Yolojilb'aq Yulb'ilb'an
Alicate Esqueleto humano Pomada
Yutleb' Yutkux Yu'amch'iich'
Gancho de pelo Corbata Robot

Apócopes de nombres propios


B'eet Alberto Choon Concepción
Chiik Francisco/a Mek Miguel
Juul Julio Lor Lorenzo/a
Lip Felipe Lo Pablo
Lix Andrés Aj Mak Macario/a
Mal Waldemar Kantel Candelaria
Kalich Carlos Kolax Nicolás
Kax Lucas Kux Marcos
Ku' Domingo/a Moy Moisés
Mil Emilio, Emiliano Nich Dionisio
Neet Ernesto Pet Petrona
Pere' Alfredo Rik Ricardo
Rap Rafael Rux Rosario
Rup Ruperto/a Rob' Roberto
Sen Vicente Tolom Bartolomé
Tol Dolores Xep/Cheep José
Tor Toribio B'ir Elvira
B'ex Sebastián Chus Jesús
3
9 69
Las Lázaro Jab' Javier
Lej Alejandro/a Liik Federico
Lu' Pedro Lis/Lich Alicia
Mat Matilde Lool Lola
Kar/Kari' Carmen Max Tomás
Kon/Konsep Concepción Kat Catalina
Mar/Mariy María Kris Cristina
Nat Natividad, Mat Matilde
Nu'/Manu' Manuel Neel Manuela
Pil Filiberto Pa'ul Paulina
Rol Rolando Piin Josefina
Sant Santos Roos Rosa
Tewan Esteban Seliin Marcelino
Ton Antonio Tiin Martín, Albertina
Xiwan Juan Tooy Victoria
B'it Víctor, Victoriano Ko/Yako Santiago
14 $
hoon hoy hiik temblor hilank descansar
hom cierta clase helho tendido hulak llegar
de culebra (ropa) hitok desatar
hal mazorca hupu boca abajo hit desátelo
hopol agujereado hirok regar kanhich variedad de
hop agujeréelo granos tortuga
hoyok regar hashas secretear hu papel, libro,
(líquidos) hoonal hora, cuaderno,
Heehe’ sí momento documentos
ham desmoronar hux piedra de
afilar

La letra "h" se encuentra en algunas palabras sin sonido como separador de diptongo.
En el idioma q'eqchi' no existen diptongos.

tzakahemq comida chahim estrella

La letra "h" en posición final no se registra claramente.

Helho li sut El pañuelo está tendido


Hoon li hiik Hoy temblará
Hop li hu Agujerée el papel
Nim li hal La mazorca es grande
Hopol ru li emel La olla está agujereada

w
En la variante dialectal de Cobán y Chamelco, la "w" se pronuncia en posición inicial
e intermedia de palabras como "kw", pero en posición final se suaviza solamente a
"w". Por ejemplo: kwa = tortilla y tiw = muérdalo.
En otros municipios como Lanquín, Carchá, Senahú o Cahabón la pronunciación
en las tres posiciones es suave.

Con el fin de establecer la uniformidad en forma escrita este sonido; la Academia


de Lenguas Mayas establece escribir la letra "w" para todas las variaciones
fonológicas que existen a nivel dialectal y según su posición en las palabras.

Vous aimerez peut-être aussi