Vous êtes sur la page 1sur 375

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

 

Ο «Πολιτικός Ἀνὴρ» στην Αρχαία Ελλάδα:


Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης
(Από τον Όμηρο στον Αριστοτέλη)

Διδακτορική Διατριβή
Διδάκτωρ: Ηλίας Βαβούρας
Επιβλέπων Καθηγητής: Σ. Δεληβογιατζής

Μέλη τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής:


Γ. Πλάγγεσης
Γ. Καραφύλλης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2011


Ο «Πολιτικός Ἀνὴρ»
στην Αρχαία Ελλάδα:

Οι φιλοσοφικές καταβολές
της πολιτικής πράξης

(Από τον Όμηρο στον Αριστοτέλη)


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τῆς δὲ ζημίας μεγίστη

τὸ ὑπὸ πονηροτέρου ἄρχεσθαι

(Πλάτ. Πολιτ. 347c)

2 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Περιεχόμενα
Σελ.
Εισαγωγικό σημείωμα……………………………………............ 4
Οι προ-φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής
πράξης……………………………………………………………….. 10
Η μεταβατική περίοδος του φιλοσοφικού πολιτικού
στοχασμού: οι αρχέτυπες φιλοσοφικές συλλήψεις του
Πολιτικοῦ Ἀνδρός ………………………………………………….. 48
Α) Οι Επτά Σοφοί: γνῶθι σαυτόν, μηδὲν ἄγαν, καιρὸν
γνῶθι………………………………………………………………… 48
Β) Ηράκλειτος: Ο Πολιτικός Ἀνὴρ διεκπεραιωτής της λογικής
ενότητας……………………………………………............................. 58
Γ) Δημόκριτος: Ο Πολιτικός Ἀνήρ στις αυτοθεσμιζόμενες
πολιτικές 77
κοινωνίες…………………....................................................................
Ο Πολιτικός Ἀνὴρ εντός της νομικής συνθήκης
(νόμῳ)………………………………………………………….. 128
α) Θεωρητική οριοθέτηση…………………………………… 128
β) Ο «έννομος» Πολιτικός Ἀνήρ ……………………………... 159
γ) Ο «άνομος» Πολιτικός Ἀνήρ ……………………………… 176
Ο «φύσει» Πολιτικός Ἀνήρ………………………………….. 205
Α) Η διά της επιστήμης ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης:
Ιπποκράτης…………………………………………… 205
Β) Η έννοια της ανθρώπινης φύσης ως βασικός συντελεστής
της πολιτικής επιστήμης: Θουκυδίδης……. 215
Γ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως επιστήμων της φύσης των όντων:
Πυθαγόρειοι………………………………………….. 261
Δ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως φύσει άριστο ανθρώπινο τέλος:
Σωκράτης-Πλάτων…………………………………………… 278
- Ο σωκρατικός Πολιτικός Ἀνήρ: ο φιλόσοφος-πολίτης
- Ο πλατωνικός Πολιτικός Ἀνήρ
* 1) Η επανάσταση (στάσις) του αξιολογικά ανώτερου
ανθρώπου στο όνομα του φυσικού δικαίου
* 2) Ο ορισμός του αληθινού Πολιτικοῦ Ἀνδρός : η
απολυταρχία δικαιολογείται υπό την ισχύ της πολιτικής
επιστήμης
* 3) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως «δημιούργημα» της πλατωνικής
Ακαδημίας: ο συμβιβασμός αληθινής πολιτικής επιστήμης και
θετού νόμου
Επίμετρο: Η ανάπτυξη του αριστοτελικού Πολιτικοῦ Ἀνδρός
υπό μια θεμελιώδη 336
αντίφαση……………………………………………………
Βιβλιογραφία........................................................................................ 351

3 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Εισαγωγικό σημείωμα

τὸ μὲν γὰρ δυνάμενον τῇ διανοίᾳ προορᾶν

ἄρχον φύσει καὶ δεσπόζον φύσει͵

τὸ δὲ δυνάμενον [ταῦτα] τῷ σώματι πονεῖν

ἀρχόμενον καὶ φύσει δοῦλον1

Ο
άνθρωπος είναι φύσει ή νόμῳ πολιτικὸν ζῷον. Πάνω σ’ αυτή

την εμφατική απόφανση δομείται η αρχαιοελληνική

πολιτική σκέψη. Η ορθολογική διακρίβωση και ερμηνεία της

καθοριζόμενης ή μη από τη φύση κοινωνικής ροπής του ανθρώπου2 και

1 Ἀριστ. Πολ. 1253a: «Αυτό δηλαδή που διαθέτει τη δυνατότητα μελλοντικού σχεδιασμού
και πρόβλεψης μέσω της διανοητικής ικανότητας κυριαρχεί και εξουσιάζει σύμφωνα με τη
φύση, αυτό αντίθετα που έχει την έμφυτη κλίση να εκτελεί με τις σωματικές ικανότητες
τους νοητικούς αυτούς σχεδιασμούς επιδέχεται την κυριαρχία και είναι φύσει υποχείριο».
Πρβλ. Διογ. Λαέρτ. 1.68: (Χίλων) ἔφασκε πρόνοιαν περὶ τοῦ μέλλοντος λογισμῷ
καταληπτὴν εἶναι ἀνδρὸς ἀρετήν.
*(Οι μεταφράσεις των κειμένων της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας ανήκουν στον
συγγραφέα, εκτός αν δηλώνεται το όνομα ετέρου μεταφραστή και η έκδοση στην οποία
βρίσκεται η μεταφραστική προσέγγιση).
2 Ἀριστ. Πολ. 1253a.3. Ο W.K.C. Guthrie στο βιβλίο του για τους Σοφιστές (W.K.C. Guthrie,
The Sophists, Cambridge University Press 1971. Ελληνική μετάφραση Δ. Τσεκουράκης,
Μ.Ι.Ε.Τ., Κεφ. 4., Σελ. 83) εντοπίζει εύστοχα, τις μορφές που μπορούσε να εκλάβει η
αντίθεση «νόμος» - «φύσις», στην ανταλλαγή απόψεων, μεταξύ των στοχαστών του 5ου
και 4ου αιώνα, σε πολύ διαφορετικές εκτιμήσεις, ως προς τη σχετική αξία των εννοιών
φύσις και νόμος, στον τομέα της ηθικής και της πολιτικής. Όπως σημειώνει ο Guthrie, η
συζήτηση για τη διάκριση «νόμος» - «φύσις» στρεφόταν γύρω από το πρόβλημα:
* Όσον αφορά τη θρησκεία, αν οι θεοί υπήρχαν φύσει – πραγματικά - ή μόνο νόμῳ.
* Σχετικά με την πολιτική οργάνωση, το πρόβλημα ήταν, αν οι πολιτείες
δημιουργήθηκαν με θεϊκή εντολή, από φυσική αναγκαιότητα, ή νόμῳ.
* Στο θέμα του κοσμοπολιτισμού, εξεταζόταν αν οι διαιρέσεις του ανθρώπινου γένους
είναι φυσικές ή απλώς θέμα νόμου.

4 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των σχέσεων αλληλεπίδρασης που τη διέπουν αποτελούν την ιδρυτική

πράξη της πολιτικής φιλοσοφίας. Η πολιτική φιλοσοφία είναι γέννημα

του ελληνικού ορθολογισμού, μιας κατεύθυνσης του σκέπτεσθαι που

ελαύνοντας από την λογική αυτοσυνείδησή της οριοθέτησε την ύπαρξή

της στο φυσικό-κοσμικό γίγνεσθαι και στο κοινωνικοπολιτικό

διανθρώπινο ανάλογό του.

Η ανακάλυψη της φύσης των πραγμάτων όμως είναι έργο της

φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία, το έλλογο ἀπορεῖν, εκκίνησε τη στιγμή

ακριβώς που διακριβώθηκε υπό ορθολογικούς όρους ένα αναλλοίωτο

φυσικό υπόστρωμα στην εναλλαγή των φαινομένων. Εκεί όπου ο νους

διεισδύει στην ουσία των πραγμάτων και δεν αποδέχεται αβούλως την

επιφάνειά τους, θεμελιώνεται η φιλοσοφική σκέψη. Η ανακάλυψη της

ανθρώπινης φύσης ή ουσίας και των σχέσεων που διέπουν ή πρέπει να

διέπουν τα ανθρώπινα όντα και τις πολιτικές εκφάνσεις τους είναι έργο

της πολιτικής φιλοσοφίας. Αν όμως αποδεχτούμε ότι φιλοσοφία ερευνά τη

φύση των πραγμάτων τότε πρέπει επίσης να αποδεχτούμε ότι η πολιτική

φιλοσοφία δομείται σύμφωνα με την φύση των πολιτικών πραγμάτων.

Στη φύση όμως κυριαρχεί μια αναπόδραστη νομοτέλεια που ρυθμίζει τη

δομή και λειτουργία των όντων. Ακολούθως την ανθρώπινη υπόσταση και

την πολιτική κοινωνία διέπουν νόμοι απόρροια της ιδιαίτερης φύσης τους.

* Σχετικά με την ισότητα, αν ή εξουσία ενός ανθρώπου πάνω σ’ έναν άλλο (δουλεία) η
ενός λάου πάνω σε άλλον (κυριαρχία), είναι φυσική και αναπόφευκτη ή την επιβάλλει
απλώς ο νόμος.
* Κρίνω σκόπιμο να προσθέσω, τη διάκριση στο θέμα της γλώσσας: αν το σημαίνον
συνδέεται φύσει με το σημαινόμενο ή τα ονόματα των λέξεων έχουν αποδοθεί
συμβατικά, νόμῳ
* Επίσης, στο ζήτημα της αρετής, αν οι οι διάφορες αρετές ή η αρετή ως ενότητα, είναι
έμφυτες -φύσει- ή αποκτώνται μέσω εξάσκησης και διδασκαλίας. Για την αντίθεση
«νόμος» - «φύσις» βλ. Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας, σελ. 33-61 (Εισαγωγή, Φιλοσοφική
Ανάλυση: Το Δίκαιο του Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική σκέψη, Μετάφραση, Σχόλια,
Υπομνήματα), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008.

5 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η νομοτέλεια που καθορίζει την ανάπτυξη και δράση των ανθρώπινων

όντων και των πολιτικών κοινωνιών τους είναι μέρος του φυσικού δικαίου.

Η επιστημονική ανακάλυψη και οριοθέτηση δια του ορθού λόγου του

ανθρώπινου φυσικού δικαίου αποτελεί έργο της πολιτικής φιλοσοφίας ή

επιστήμης. Η πολιτική επιστήμη προϋποθέτει την ανακάλυψη του φυσικού

δικαίου.

Συνεπώς η έννοια του φυσικού δικαίου εμπεριέχει και επικαθορίζει

την ουσία και την έκφραση των ανθρωπίνων πολιτικών εγχειρημάτων. Η

δικαιοσύνη είναι φύσει παρούσα στην εκδίπλωση της πολιτικής σκέψης

και πράξης. Η δικαιοσύνη όμως δεν τηρεί ουδέτερη στάση ούτε στο φυσικό

ούτε στον ανθρώπινο κόσμο: ετυμηγορεί υπέρ του φορέα και ενσαρκωτή

των εντολών της και φροντίζει επιτακτικά για την υλοποίηση τους3. Ως εκ

τούτου η δικαιοσύνη εμπεριέχει τον καταναγκασμό και σαφώς, όταν

υπάρχει καταναγκασμός, υπάρχουν συσχετισμοί αρχής και εξουσίας,

υπάρχουν άρχοντες και αρχόμενοι4. Η φύση παραχωρεί εν είδει

δικαστικής ετυμηγορίας το αναπόσπαστο δικαίωμα του ἄρχειν στο μέρος

της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας ή της πολιτικής κοινότητας που δύναται

να εκπληρώσει άριστα την προκαθορισμένη φυσική τάξη-νομοτέλεια και

να προσεγγίσει τον τελικό ανθρώπινο (άτομο) ή πολιτικό (σύνολο) σκοπό.

Εν μέσω αυτών των θεωρητικών διακριβώσεων δομείται η

αρχαιοελληνική πολιτική σκέψη ως πολιτική επιστήμη ή πολιτική

φιλοσοφία από τη μια και ως παρατήρηση και εμπειρική αξιοποίηση της

πραγματικότητας από την άλλη. Η έννοια του πολιτικού ανδρός ως

άρχοντα ή ως αρχόμενου αναδύεται εν μέσω του διπόλου φύσεως και

νόμου, φυσικής και συμβατικής πολιτικής θέσπισης. Η πολιτική πράξη

3 Roberts Jean, “Excellences of the Citizen and of the Individual.” In Georgios


Anagnostopoulos (ed.) A Companion to Aristotle. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009, pp. 555-65.
4 Santas Gerasimos, Goodness and Justice: Plato, Aristotle, and the Moderns. Oxford: Blackwell
Publishers, 2001. Chapters 6-7.

6 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκπηγάζει διαλεκτικά από θεωρητικές προκείμενες ως αρμονία ανάμεσα

στην εριστική-πολεμική αντίθεση νόμου και φύσεως ή ως ταύτιση με

επιστημονικούς όρους των δύο οπτικών (ίσως εν τέλει ο φυσικός και

ανθρώπινος νόμος να πρέπει να ευθυγραμμιστούν εποικοδομητικά με

επιστημονικούς-φιλοσοφικούς χειρισμούς).

Η ανάπτυξη του θέματος θα εκκινήσει από την παραδειγματική

έκφραση του πολιτικού ανδρός στα ομηρικά έπη και σε άμεση συνάφεια

με τα ηθικά συνθήματα, τις ηθικοπλαστικές διεργασίες και τις

κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής θα επιχειρήσει να καταδείξει

τους αδαμάντινους δεσμούς της πολιτικής πράξης με τις ηθικές

καταβολές μιας βιοθεωρίας, που θεωρούσε ως τελείωση του ανθρώπου

και κατ’ επέκταση της πόλεως την «αριστεία» σε κάθε έκφανση της

πολιτικής και του βίου.

Η αμφισβήτηση των πατρογονικών κατευθύνσεων, υπό τη σκέπη

ενός όλο και περισσότερο νοοκρατούμενου ἀπορεῖν (Επτά Σοφοί,

Ηράκλειτος, Δημόκριτος) εκπηγάζοντος και εκ των νέων τεχνολογικών

επιτευγμάτων και εκ της διάνοιξης νέων εμπορικών οδών, μεταλλάσει

την εκδίπλωση του πολιτικού όλου από τον ηρωισμό της αυτάρκους

ηγετικής φύσης, η οποία άρχει ανθρώπων, στο στέρεο υπόστρωμα του

πολιτικού μορφώματος της πόλης-κράτους. Η πολιτική είναι εδώ και η

πόλη είναι η υποδοχή όπου ο άνθρωπος-πολίτης ως θνητός, άρχων ή

αρχόμενος, δύναται να κατακτήσει στοιχεία αθανασίας. Η πολιτική δεν

νοείται ως διαχείριση πραγμάτων, αλλά ως διακυβέρνηση ανθρώπων. Οι

ικανότητες και οι δεξιότητες οι οποίες παρέχονται από τη φύση και την

μετέπειτα διαμόρφωση του χαρακτήρα σε κοινωνικοπολιτικά πλαίσια

παρέχουν την δυνατότητα στον παραδειγματικό τύπο θεού ή ανθρώπου

ευγενούς πολιτικού-πολεμιστή να εκπληρώσει τον φύσει σκοπό του και

να λειτουργήσει αποτελεσματικά στον κοινωνικό του ρόλο (πολιτική-

κοινωνική αριστεία). Οι βασικές αρετές των ομηρικών πολεμιστών και

7 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των μετέπειτα «πολεμιστών της πόλης» είναι η αποφασιστικότητα

(ανδρεία) και η πρακτική νοημοσύνη, δηλαδή οι δυνάμεις που

απαιτούνται για τη διαμόρφωση ενός ικανότατου δημοσίου ομιλητή ή

ενός δεινότατου πολιτικού της πράξης· και αυτή η θεώρηση, υπό το

πρίσμα της αξιοσύνης, αποτελεί σαφέστατα μια λειτουργική σύλληψη της

πολιτικής αρετής. Φαίνεται όμως ότι η πολιτική αξιοσύνη στα πλαίσια της

πόλης-κράτους κινείται κατά τα ιδεαλιστικά πρότυπα από την ιδανική

ενάρετη εικόνα του ομηρικού πολεμιστή-πολιτικού σε μια εκφυλισμένη

εκδοχή της λειτουργικής της σύλληψης, εκφραστική της αθηναϊκής

πολιτικής, σε μια εποχή βάναυσης, ανταγωνιστικής, σχεδόν

«γκαγκστερικής» σύγκρουσης των πολιτικών κομμάτων και των ισχυρών

φατριών της πόλης (κυρίως της αθηναϊκής)5.

Επιπρόσθετα, η μεστή από φιλοδοξία και ασύστολη φιλαρχία

αθηναϊκή νεολαία του 4ου π.Χ. αιώνα ελλείψει ανασταλτικών ηθικών

περιορισμών, απελευθέρωσε τις τυραννικές της παρορμήσεις και είτε

επιχείρησε να επιβάλλει έμπρακτα το ιδιοτελές δίκαιό της στους άλλους

(ατομικά προσδιορισμένους ανθρώπους ή κρατικές οντότητες) είτε

επιδόθηκε σε μια προσπάθεια θεωρητικής θεμελίωσης-επικύρωσης της

τυραννικής κυριαρχικής φύσης, υποβοηθούμενη με μεθοδεύσεις πειθούς

και μοντέλα δράσης ή θεωρητικά πρότυπα που πιστώνεται και διεκδικεί

ως τέτοια η σοφιστική διδασκαλία6.

Σε όλα αυτά επισυνάπτεται η πολιτική προτροπή των

φιλοσοφούντων νοών, υπό τις κατευθύνσεις που διαβιβάζει ο ορθός

Λόγος και η ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης. Μια, θα λέγαμε,

πολιτική νοησιαρχία, η οποία βρίσκει την πραγμάτωσή της στο ιδανικό

5 Barnay R., Callicles and Thrasymachus, Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2004.


6 Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας, (Εισαγωγή, Φιλοσοφική Ανάλυση: Το Δίκαιο του
Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική σκέψη, Μετάφραση, Σχόλια, Υπομνήματα), Ζήτρος,
Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 193.

8 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

του ευφυούς-λογικού κυβερνήτη, ο οποίος είναι μόνο κυβερνήτης υπό την

αυστηρή έννοια του όρου και είναι η βάση της πλατωνικής πολιτικής

φιλοσοφίας, που σύντομα διαμορφώνεται και ανελίσσεται σε μία

δομημένη λογικά περιχαρακωμένη θεωρία για τους φιλοσόφους-βασιλείς,

το υπέρτατο κυβερνητικό σώμα στην ιδεώδη πλατωνική πολιτική

σύλληψη.

Η αριστοτελική παρέμβαση επί των πολιτικών ζητημάτων υπό το

χαρακτήρα της αμερόληπτης παρατήρησης και της ενδελεχούς έμμετρης

διάταξης θα αποσαφηνίσει την ουσία, τα όρια και τις προοπτικές του

πολιτικού ανδρός ως φορέα λόγου, πράξης και ηθικής επιρροής εντός του

συλλογικού μορφώματος της πόλεως-κράτους. Είναι εξαιρετικά

ενδιαφέρον το ότι ενώ ουσιαστικά η πολιτική φιλοσοφία εκπορευόμενη

υπό τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της πόλεως-κράτους ατονεί στην ιστορία

του φιλοσοφεῖν έπειτα από την αριστοτελική θεώρηση, εν τούτοις στη

θεώρηση αυτή όχι μόνο δεν ανιχνεύονται στοιχεία παρακμής ή

εκφυλισμού αλλά η αριστοτελική πολιτική θεωρία είναι η δυναμική

έκφραση της κλασικής πολιτικής σκέψης: στον Αριστοτέλη ενυπάρχει η

φυσική αρχή του πολιτεύεσθαι, η εμπράγματη ανάπτυξή του και η

έμμετρη μετά λόγου τελείωσή του.

Τέλος το πολιτικό ἱστορεῖν που καίρια ενέβαλε στο προσκήνιο η

θουκυδίδεια σκέψη, καθώς και οι ιστορικά καταγεγραμμένες ενέργειες

πολιτικά εξεχόντων φύσεων, θα παρέχουν ακλόνητα ερείσματα για την

θεμελίωση των ερμηνευτικών συμπερασμάτων και της οξυδερκούς

κριτικής.

Στο σημείο αυτό κρίνω αναπόδραστο υπό την επιταγή της

δημιουργικής Ανάγκης, μὴ ἐνδεχόμενον ἄλλως ἔχειν (Ἀριστ. Μ.τ.Φ.

1015a.34.), να ευχαριστήσω τὸν ἐν φιλοσοφίᾳ συγγυμναστὴν τόνδε Σωκράτη

Δεληβογιατζή (Πλάτ. Πολιτικ. 257c), ο οποίος ως διαλεκτικός και άρα

9 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνοπτικός (Πλάτ. Πολιτ. 537c) με οδήγησε σε αυτή την πολιτικὴν ἀτραπόν

(Πλάτ. Πολιτικ. 258c) και στο αέναο επιστημονικό κτήμα του περὶ πάντα

διαλεκτικωτέροις γίγνεσθαι (Πλάτ. Πολιτικ. 285d). Επίσης οφείλω τις

ειλικρινείς ευχαριστίες μου στους εντελεχείς πολιτικούς επιστήμονες με

την πλατωνική σημασία του όρου, Γρηγόρη Καραφύλλη και Γιάννη

Πλάγγεση, οι οποίοι με καθοδήγησαν έμπρακτα στο να κρατάω το

στημόνι και το υφάδι της πολιτικής φιλοσοφικής σκέψης και στο τέλος

ὑφάσματος εὐθυπλοκίᾳ συμπλακὲν γίγνεσθαι πολιτικῆς πράξεως (Πλάτ.

Πολιτικ. 311b).

10 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Οι προ-φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η μεγαλύτερη ωφέλεια του πολυθεϊσμού: Το να φτιάχνει ένα


άτομο το δικό του ιδεώδες και να αντλεί απ’ αυτό τον δικό του νόμο, τις
δικές του χαρές και τα δικά του δικαιώματα είναι κάτι που θεωρούνταν
μέχρι τώρα η πιο ανήκουστη ανθρώπινη παρεκτροπή και η καθαυτό
ειδωλολατρία. Οι λίγοι που τολμούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο ένιωθαν
πάντα την ανάγκη να απολογηθούν, λέγοντας συνήθως: «Δεν ήμουν εγώ!
Δεν ήμουν εγώ! Αλλά ένας θεός μέσα μου!» Η θαυμαστή τέχνη και
ικανότητα για δημιουργία θεών: ο πολυθεϊσμός (…) Η επινόηση θεών,
ηρώων, και κάθε λογής υπεράνθρωπων, όπως και «παρά - ανθρώπων» ή
υπεράνθρωπων, νάνων, ξωτικών, Κενταύρων, Σατύρων, δαιμόνων, και
διαβόλων, ήταν η ανεκτίμητη προπαρασκευαστική άσκηση για τη
δικαιολόγηση του εγωισμού και της κυριαρχίας του ατόμου: την
ελευθερία που παραχωρούσε κανείς σ' έναν θεό σε σχέση με τους άλλους
θεούς - την παραχωρούσε τελικά και στον εαυτό του σε σχέση με τους
νόμους, τα ήθη και τους γείτονες του (…) Στον πολυθεϊσμό προεικονίζεται
η ελευθερία και η πολλαπλότητα του πνεύματος του ανθρώπου: η δύναμη
να δημιουργηθούμε για τους εαυτούς μας δικά μας καινούρια μάτια -
συνεχώς όλο και πιο καινούρια, όλο και πιο δικά μας: γι' αυτό λόγο,
ανάμεσα σ' όλα τα ζώα μόνο ο άνθρωπος δεν έχει αιώνιους ορίζοντες και
προοπτικές7.

Η
ομηρική ποιητική παρέμβαση αποτελεί το προστάδιο, την

μήτρα της κλασικής πολιτικής φιλοσοφίας. Η ομηρική

ποιητική διήγηση δεν συνιστά ένα πλήρες εγχειρίδιο πολιτικής θεωρίας ή

μια επιστημονική επιτομή της ελληνικής ηθικής. Ωστόσο το ομηρικό έπος

κινούμενο ανάμεσα στο εννοιολογικό δίπολο Μύθου - Λόγου αποτελεί

την εναρκτική προσπάθεια αυτοπροσδιοριμού του ανθρώπου εντός του

φυσικού σύμπαντος και ορθολογικής προσέγγισης των κοινωνικών

νορμών και δραστηριοτήτων του. Πίσω από κάθε πράξη ή προσωπικότητα

7 Νίτσε Φρ. Χαρούμενη Επιστήμη ΙΙ - Εμείς οι Απάτριδες, σελ. 36-37, μτφρ. Σαρίκας Ζ.,
Εκδοτική Θεσσαλονίκης χ.χ.

11 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των ομηρικών ποιημάτων διαφαίνεται κάποιος κανόνας ή θεσμός καρπός

μακρόχρονης κοινωνικοπολιτικής διαδικασίας και πίσω από κάθε λογική

κίνηση ή σκέψη λανθάνει μια ανεπτυγμένη βιοθεωρία ή κάποια ώριμη

φιλοσοφία8.

Το ομηρικό γίγνεσθαι δεν διαχωρίζεται σε θεϊκό απλησίαστο

επέκεινα και σε ανθρώπινο-φυσικό πεδίο δράσης9. Οι χωρικές βαθμίδες

του ουρανού, της γης-θάλασσας και του κάτω κόσμου βρίσκονται σε

άμεση επικοινωνία, αποτελούν μέρη ενός δυναμικού όλου που

ονομάζεται Φύση. Η φύση αποτελεί το ενιαίο πεδίο δράσης θεών και

θνητών, ουρανίων φαινομένων και ανθρώπινων πολιτικών διεργασιών, η

φύση εκτίνεται στο μακρόκοσμο και στο μικρόκοσμο, είναι κόσμος,

σύμπαν αλλά και πολιτική κοινωνία μαζί. Τα όντα που αναπτύσσουν τη

δράση τους εντός του συμπαντικού-φυσικού κόσμου δύνανται να είναι

διαφορετικής οντολογικής βαθμίδας το ένα από το άλλο, δύνανται να

εξουσιάζουν ένεκα φυσικής ανωτερότητας το ένα το άλλο, αλλά κανένα

επιμέρους ον δεν διεκδικεί τον τίτλο του απόλυτου δημιουργού του όλου,

της πρώτης αιτίας των πραγμάτων. Στα επιμέρους έλλογα όντα όσον

αφορά τη σχέση τους προς το όλον μένει μόνο ο απορητικός θαυμασμός, η

παραδοχή της ανωτερότητας της φύσης, η αναπόδραστη υπακοή στη

νομοτέλειά της και η εμμενής φιλοσοφική απορία για τη σύσταση και

δημιουργία του όλου.

Μυθική και λογική προσέγγιση συμφωνούν ως προς το εξής: τίποτα

δεν γεννιέται από το τίποτα και τίποτα δεν καταλήγει στο τίποτα. Το

υλικό σύμπαν υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει είτε με τη μορφή χάους

είτε έκτακτα διευθετημένο-κεκοσμημένο. Στην αρχή υπήρχε το απόλυτο

8 Βλάχος Γ., Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, σελ. 21, μτφρ. Μ. Παΐζη-Αποστολοπούλου-
Δ.Γ. Αποστολόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981.
9
Russell B., "Α Ηistory of the Western Philosophy", Simon and Schuster,1945. μτφρ.
Χουρμουζίου Αιμ., Αρσενίδη, Αθήνα. χ.χ, τ. Α΄, σελ. 46-47.

12 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

χάος, έπειτα δημιουργήθηκε η τάξη. Το σύμπαν είτε ως χάος είτε ως

κόσμος είναι αγέννητο, άφθαρτο και ανόλεθρο, αυτό που εξετάζει η

μυθική και η έλλογη σκέψη είναι η πρώτη αιτία της δημιουργίας, το πρώτο

κινούν, την απαρχή της κίνησης και της εύτακτης-εύκοσμης διευθέτησης

και δημιουργίας. Ο κόσμος λοιπόν δύναται να είναι προϊόν έλλογου

σχεδιασμού ή δημιουργήθηκε τυχαία. Σ’ αυτή τη διάκριση έλλογου-

τυχαίου διακρίνονται οι δύο κατευθύνσεις της ελληνικής κοσμικής

ερμηνείας. Ωστόσο εντός και των δύο ερμηνευτικών κατευθύνσεων

υπάρχει αδιαμφισβήτητη η έννοια της αιτίας, της νομοτέλειας-αιτιότητας

στην φυσική κίνηση και την αλλαγή. Η αντίληψη όμως της αιτιότητας στο

φυσικό-κοσμικό γίγνεσθαι συνεπάγεται την κίνηση σε λογικό-διανοητικό

επίπεδο. Ίδιον του λόγου είναι η αποδεικτική διεργασία και αιτιολόγηση

νοητικών κατασκευών και φυσικών φαινομένων10.

Υπό αυτή την οπτική ο μύθος και ο λόγος επικυρώνουν τη

συγγένεια και συνάφειά τους πάνω στην κυριαρχία της λογικής

αιτιότητας εντός των θεωρητικών κατασκευασμάτων τους. Σε λογικό και

μυθικό επίπεδο η σκέψη αποκτά υπόσταση και βαρύτητα υπό το πρίσμα

της αιτιότητας· όμως η αιτιότητα εκκινεί από τη φύση τη μήτρα κάθε

γέννησης, κάθε κίνησης και αλλαγής. Η ανακάλυψη της φύσης και της

εντός της νομοτέλειας σηματοδοτεί την ιδρυτική πράξη της λογικής

σκέψης, η αντίληψη της φυσικής αιτιότητας είναι ο γεννήτωρ του λόγου.

Ο μύθος ως προγονική ύπαρξη του λόγου αδυνατεί να αποδώσει πλήρως,

με ορθολογικό τρόπο τις αιτίες των γιγνομένων και τις εκφράζει

συμβολικά, ίσως κάποιες φορές παράδοξα για τη μεταγενέστερη

ορθολογική σκέψη. Οδεύοντας παράλληλα με τον λόγο η μυθική

ερμηνεία επιδιώκει εμφατικά αυτό ακριβώς που επιδιώκει και ο αυστηρός

ορθολογισμός: την αναζήτηση της αλήθειας όσον αφορά τις αιτίες των

10 Πρβλ. Snell B., Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
19-42.

13 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

όντων και του γίγνεσθαι. Η μυθική σκέψη ωστόσο βρισκόμενη σε πρώιμα

έλλογα στάδια στερείται όλων εκείνων των λογικών ερεισμάτων που θα

την ανάγουν σε αυστηρά λογική διεργασία. Έτσι καταφεύγει στο

συμβολισμό. Ο συμβολισμός όμως ήδη υπάγεται σε μια υψηλή βαθμίδα

του νοεῖν11.

Ο μύθος συγγενεύει με τον λόγο σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι η

ποίηση. Διότι ο μύθος είναι συμβολική μίμηση των διεργασιών του

ανθρώπινου και κοσμικού γίγνεσθαι που έχει όμως λογική δομή και

επιδιώκει, ορέγεται την προσέγγιση του αληθινού, του είδέναι, χωρίς να

περιβάλλεται με ορθολογική-αυστηρά αποδεικτική ισχύ12. Αντίθετα η

ποίηση παρόλο που εκκινεί από το ίδιο σημείο εκκίνησης με το μύθο, από

την πραγματικότητα, διαφοροποιείται ως προς τον τελικό σκοπό της. Η

ποίηση αποβλέπει στην τέρψη δημιουργώντας λογική αληθοφάνεια,

χωρίς να ενδιαφέρεται καθόλου για την προσέγγιση του είδέναι. Για το

φιλοσοφικό αποδεικτικά θεμελιωμένο λόγο ο μύθος και η ποίηση είναι

μίμηση μιμήσεως, μιμούνται το ρευστό γίγνεσθαι που αποτελεί επίσης

απομίμηση της ουσίας, της αλήθειας, ο μύθος και η ποίηση είναι τρίτοι

ἀπὸ τῆς ἀληθείας13.

Ειρήσθω εν παρόδω το ομηρικό έπος κινείται ανάμεσα στο μυθικό,

στο λογικό και το ποιητικό στοιχείο. Το ομηρικό έπος είναι μύθος, λόγος

και ποίηση ταυτόχρονα. Η σύσταση του έπους γίνεται με ποιητικές

παραμέτρους (ραψωδοί, τραγουδιέται σε εορτές και οίκους ηγεμόνων για

11 Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον Λόγο, σελ. 15, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.
12 Πλούτ. ΠΟΤΕΡΟΝ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΚΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΝ Η ΚΑΤΑ ΣΟΦΙΑ ΕΝΔΟΞΟΤΕΡΟΙ,
348b: ὁ δὲ μῦθος εἶναι βούλεται λόγος ψευδὴς ἐοικὼς ἀληθινῷ· διὸ καὶ πολὺ τῶν ἔργων
ἀφέστηκεν͵ εἰ λόγος μὲν ἔργου͵ [καὶ] λόγου δὲ μῦθος εἰκὼν καὶ εἴδωλόν ἐστι. Πρβλ. Calame
C., (1999), “The Rhetoric of Muthos and Logos: Forms of Figurative Discourse”, in Buxton R. (ed.)
From Myth to Reason, Oxford 119-144.
13 Πλάτ. Πολιτ. 599d: Ὦ φίλε Ὅμηρε͵ εἴπερ μὴ τρίτος ἀπὸ τῆς ἀληθείας εἶ ἀρετῆς πέρι͵
εἰδώλου δημιουργός͵ ὃν δὴ μιμητὴν ὡρισάμεθα. Πρβλ. Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον Λόγο,
σελ. 26, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.

14 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

να τέρψει, ρυθμός, μέτρο κτλ.) ωστόσο μη έχοντας ακόμη

«ανταγωνιστικά» λογικά πεδία έκφρασης (φιλοσοφία, ιστορία,

κοσμολογία, ανθρωπολογία κτλ.) φιλοδοξεί το ίδιο το έπος να γίνει χώρα

του λόγου και κατά ένα βαθμό καταφέρνει να καταστεί φιλοσοφία της

ιστορίας και του πολιτισμού του ανθρώπου και διά της επί των

πραγμάτων απορίας να θέσει τα βασικά προβλήματα αυτής της

ιδιαίτερης φιλοσοφίας. Το ομηρικό έπος επιδιώκει μέσα στα πλαίσια μιας

ελάχιστα καλυμμένης φιλοσοφίας της ανθρώπινης φύσης να εξηγήσει τις

δυνατότητες και τα όρια που δύναται να έχει η δραστηριότητα του

ανθρώπου είτε ως ατόμου είτε ως μέλους διαφόρων κοινωνικοπολιτικών

ομάδων14.

Ανθρώπινος και θεϊκός κόσμος αναπτύσσονται εντός του ιδίου

φυσικού σύμπαντος. Οι θεοί του ομηρικού σκηνικού15 μπορεί να λεχθεί ότι

είναι άνθρωποι ανώτατου τύπου, αθάνατοι και ισχυρότατοι. Πλην της

αθανασίας και της αυξημένης ισχύος τους οι ομηρικοί θεοί είναι

ανθρώπινοι, ενσαρκώνουν κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό, ικανότητα,

δεξιότητα ή ελάττωμα. Οι θεοί επίσης, όπως και συγγενείς τους

άνθρωποι, δεν είναι αναμάρτητοι, διότι η αμαρτία ως ηθική έννοια είναι

άγνωστη στον ομηρικό κόσμο αλλά και στον ελληνικό κόσμο εν γένει. Τα

ελαττώματα και τα προτερήματα των θεών είναι απόλυτα

δικαιολογημένα και λογικά αδιαπραγμάτευτα στο βαθμό που αποτελούν

ουσιώδη χαρακτηριστικά της ανθρωπόμορφης φύσης τους. Αντίθετα η

αμαρτία στον ελληνικό κόσμο ισοδυναμεί με παρέκκλιση από τη φυσική

ιδιοσυστασία ενός όντος. Με αυτή την έννοια οι θεοί ή οι άνθρωποι θα

διέπρατταν αμαρτία ενάντια στην ίδια τους τη φύση αν αγνοούσαν τις

14 Βλάχος Γ., Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, σελ. 27, μτφρ. Μ. Παΐζη-Αποστολοπούλου-
Δ.Γ. Αποστολόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981.
15 Πρβλ. Snell B., Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
43-64.

15 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επιταγές της φυσικής τους τάξης· και η ανθρωπόμορφη φυσική τάξη δεν

μπορεί να αποκλίσει τις ηδονές, τα πάθη, τις παρορμήσεις για αρχή και

κυριαρχία ή την έλλογη δραστηριότητα. Ένα εξωομηρικό απόσπασμα

δεικνύει εξαιρετικά την ιδιότυπη σχέση θεώ και θνητών στην αρχαία

ελληνική πραγματικότητα:

Πίνδ. Νεμ. ΙV, 1-8:

Ἓν ἀνδρῶν͵ ἓν θεῶν γένος· ἐκ μιᾶς δὲ πνέομεν

ματρὸς ἀμφότεροι· διείργει δὲ πᾶσα κεκριμένα

δύναμις͵ ὡς τὸ μὲν οὐδέν͵ ὁ δὲ χάλκεος ἀσφαλὲς αἰὲν ἕδος

μένει οὐρανός. ἀλλά τι προσφέρομεν ἔμπαν ἢ μέγαν

νόον ἤτοι φύσιν ἀθανάτοις͵

καίπερ ἐφαμερίαν οὐκ εἰδότες οὐδὲ μετὰ νύκτας

ἄμμε πότμος

ἅντιν΄ ἔγραψε δραμεῖν ποτὶ στάθμαν.

«Υπάρχει μια φυλή ανθρώπων, μια φυλή θεών.

Έχουν και οι δύο πνοή ζωής από μια μόνο μητέρα.

Χωριστές όμως δυνάμεις μας κρατάνε μοιρασμένους

και η μία είναι τίποτε, ενώ η άλλη έχει τον ορειχάλκινο ουρανό

για σίγουρη ακρόπολη. Και όμως έχουμε κάποια ομοιότητα

σε μεγάλη ευφυΐα και δύναμη με τους αθάνατους,

κι ας μην ξέρουμε

τι θα μας φέρει η μέρα ή η νύχτα».

Οι θεοί και οι άνθρωποι είναι τέκνα της ίδιας μητέρας, η συγγένειά

τους για τον ποιητή είναι αναμφίβολη16. Επιπλέον ο Πίνδαρος

αποφαίνεται ότι μόνο οι διαφορετικές φυσικές δυνατότητες διαχωρίζουν

16 Πρβλ. Snell B., Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
115-133. Πρβλ. Webster T.B.L., Εισαγωγή στον Σοφοκλή, Μτφρ., Ιωαν. Μπάρμπας,
Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 38-46.

16 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τα αδελφά γένη και ο τόπος κατοικίας τους. Οι φυσικές ικανότητες των

ανθρώπων, όπως η ευφυΐα και η ισχύς, ελάχιστα υπολείπονται από αυτές

των θεών17. Η αθανασία, η δυνατότητα μελλοντικής πρόγνωσης και η

ασφαλής κατοικία των θεϊκών όντων τους χαρίζουν υπεροχή έναντι των

ομογενών τους θνητών. Δεν υπάρχει κανένας φυσικός περιορισμός για

τους ανθρώπους να ανταγωνιστούν και να φτάσουν σε νόηση και δύναμη

τους αθάνατους θεούς. Επίσης τίποτα εκ φύσεως δεν τους εμποδίζει να

μεταβούν στα δώματα του Διός εκτός από τον ουρανό· αν οι άνθρωποι

υπερνικήσουν τη βαρύτητα ο δρόμος για τον ουράνιο Όλυμπο είναι

ανοικτός.

Οι ομηρικοί θεοί αποτελούν εξιδανικευμένη εικόνα των θνητών, όχι

μια θρησκευτικά καθαγιασμένη εικόνα αλλά μια ηθικά, με την

αρχαιοελληνική σημασία του όρου, τελειοποιημένη εκδοχή των

ανθρώπων· αποτελούν κατά την αριστοτελική εκδοχή ἀνθρώπους

ἀϊδίους ή κατά τον Ξενοφάνη εικόνα και ομοίωση ανθρώπων18. Η ηθική

αυτή αντίληψη εκπηγάζοντας από την φυσική ιδιοσυστασία του κάθε

όντος συσχετίζει την ενάρετη έξη, την αγαθότητα, με το βαθμό

αποδοτικότητας. Όσο πιο τέλεια εκπληρώνει τον φύσει σκοπό του ένα

έμβιο όν τόσο πιο ενάρετο καθίσταται. Η αρετή είναι απόρροια της

εκπλήρωσης των φυσικών δυνατοτήτων του εκάστοτε όντος, η αρετή είναι

τελείωση του όντος. Η αρετή άγει το κάθε ον στην βέλτιστη δυνατή

κατάσταση και το κάνει να εκτελεί με τον πιο ορθό τρόπο το έργο για το

17 Πρβλ. Snell B., Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
183-200.
18 Ἀριστ. Μ.τ.Φ. 997b.11: οὔτε γὰρ ἐκεῖνοι οὐδὲν ἄλλο ἐποίουν ἢ ἀνθρώπους ἀϊδίους.
Ξενοφ. DK, Ἀπ. 14, 15, 16: ἀλλ΄ οἱ βροτοὶ δοκέουσι γεννᾶσθαι θεούς͵ τὴν σφετέρην δ΄ ἐσθῆτα
ἔχειν φωνήν τε δέμας τε. ἀλλ΄ εἰ χεῖρας ἔχον βόες ἵπποι τ΄ ἠὲ λέοντες ἢ γράψαι χείρεσσι
καὶ ἔργα τελεῖν ἅπερ ἄνδρες͵ ἵπποι μέν θ΄ ἵπποισι͵ βόες δέ τε βουσὶν ὁμοίας καί κε θεῶν
ἰδέας ἔγραφον καὶ σώματ΄ ἐποίουν τοιαῦθ΄͵ οἷόν περ καὐτοὶ δέμας εἶχον ἕκαστοι. Αἰθίοπές
τε θεοὺς σφετέρους σιμοὺς μέλανάς τε Θρῆικές τε γλαυκοὺς καὶ πυρρούς φασι πέλεσθαι.
Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη, Αθήνα 1991, σελ. 35-36.

17 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

οποίο είναι προορισμένο από τη φύση. Η αρετή του οφθαλμού, η

δυνατότητα καλής όρασης, καθιστά τον οφθαλμό κάτι το αξιόλογο, αλλά

επίσης αξιόλογο καθιστά και το έργο του οφθαλμού: την όραση. Κατά το

ίδιο σκεπτικό η αρετή του αλόγου καθιστά το ίδιο το άλογο αξιόλογο,

αλλά και το καθιστά ικανό να τρέχει ταχύτατα και να φέρει πάνω του τον

αναβάτη: η αρετή του αλόγου είναι η δύναμη σε συνδυασμό με την

ταχύτητα19. Αναλόγως η ανθρώπινη αρετή ισοδυναμεί με τέλεια

ανάπτυξη των ανθρώπινων φυσικών δυνατοτήτων. Μένει να καθοριστεί

ποιες είναι αυτές οι φυσικές δυνατότητες που στη μέγιστη δυνατή

εκδίπλωσή τους καθιστούν τον άνθρωπο ενάρετο και αν κάποια από τις

δυνατότητες αυτές υπερβαίνει ουσιωδώς τις άλλες σε αξία και

εμπράγματη προσφορά.

Η άνωθεν θεωρία αναγνωρίζεται ως κυρίαρχη αρεταϊκή

προσέγγιση από την ομηρική πραγματικότητα. Όλες οι εκφάνσεις και οι

προοπτικές του ανθρώπινου βίου εκπροσωπούνται από μία

τελειοποιημένη εκδοχή τους στον ομηρικό κόσμο. Υπάρχουν

παραδειγματικοί τύποι ανθρώπων-ηρώων-θεών που είναι φορείς των

εξιδανικευμένων ανθρώπινων φυσικών ή κοινωνικών χαρακτηριστικών.

Η φύση καταρχήν και η κοινωνία έπειτα αποτελούν τις υποδοχές εντός

των οποίων αναπτύσσεται και συνεχώς εξελίσσεται η ανθρώπινη

δραστηριότητα. Υφίστανται ικανότητες που χαρίζονται από τη φύση και

ικανότητες που αναφύονται από την κοινωνικοπολιτική τριβή. Η

ικανότητα όμως από μόνη της δημιουργεί διαβαθμίσεις του ἄρχειν,

κλίμακες αρχής. Όποιος έχει μία ικανότητα-δεξιότητα σε μεγαλύτερο

βαθμό από κάποιον άλλο είναι υπέρτερός του, τουλάχιστον στο

συγκεκριμένο πεδίο εξάσκησης της ικανότητας, και κατά συνέπεια ο

19 Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1106a. Πρβλ. Düring Ing., Aristotles. Darstellung und Interpretation seines
Denkens, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1966, μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2, Μ.Ι.Ε.Τ,
Αθήνα 1991, σελ. 241.

18 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ικανότερος σε μεγαλύτερο βαθμό πρέπει να άρχει, να κατευθύνει τους

λιγότερο ικανούς.

Η αρετή ορίζεται και καθορίζεται από την αξία. Η αξιολογική

οπτική της αρετής20 είναι ο θεμέλιος λίθος της πολιτικής φιλοσοφίας, στην

εκδοχή που η πολιτική φιλοσοφία είναι η επιστημονική οριοθέτηση των

συσχετισμών αρχής, ἄρχειν και ἄρχεσθαι, εντός των πολιτικών

κοινωνιών. Ωστόσο αυτή η αξιολογική αρεταϊκή θεώρηση δεν έχει λάβει

ακόμη ευκρινές φιλοσοφικό περίβλημα, δεν έχει αποκτήσει ούτε

συστηματική ορθολογική θεμελίωση ούτε ξεκάθαρη κατεύθυνση

πολιτικού φιλοσοφείν. Η ικανότητα που συγχρόνως αποτελεί οδό αρετής

εξέρχεται από την φυσική ανθρώπινη ιδιοσυστασία και τελειοποιείται

εντός του φυσικού περιβάλλοντος. Για τον άνθρωπο όμως το φυσικό του

περιβάλλον είναι η πολιτική κοινωνία. Εκτός της πολιτικής κοινωνίας δεν

μπορούμε να ομιλούμε για ανθρώπους αλλά για εξωανθρώπινα θηρία

και εξωανθρώπινες καταστάσεις, όπως εμφατικά σημειώνει η ομηρική

Οδύσσεια. Πουθενά στην ομηρική γραφή δεν αμφισβητείται ο πολιτικός

προορισμός του ανθρώπου και η έμφυτη κοινωνικότητά του ή η πολιτική

του φυσική προδιάθεση. Τα όντα που αναπτύσσουν το βίο τους χωρίς

δημόσιες και πολιτικές προοπτικές είναι θηρία, ακοινώνητοι Κύκλωπες,

σε καμία περίπτωση όμως άνθρωποι:

ἔνθεν δὲ προτέρω πλέομεν ἀκαχήμενοι ἦτορ·

Κυκλώπων δ᾽ ἐς γαῖαν ὑπερφιάλων ἀθεμίστων

ἱκόμεθ᾽, οἵ ῥα θεοῖσι πεποιθότες ἀθανάτοισιν

οὔτε φυτεύουσιν χερσὶν φυτὸν οὔτ᾽ ἀρόωσιν,

ἀλλὰ τά γ᾽ ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα πάντα φύονται,

πυροὶ καὶ κριθαὶ ἠδ᾽ ἄμπελοι, αἵ τε φέρουσιν

20 Ἰλιάς Ζ. 208: αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων


«Πάντοτε να είσαι πρώτος και να παραμένεις υπέρτερος των άλλων». Πρβλ. Μαρωνίτης
Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007, σελ. 179-185, 193-198.

19 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

οἶνον ἐριστάφυλον, καί σφιν Διὸς ὄμβρος ἀέξει.

τοῖσιν δ᾽ οὔτ᾽ ἀγοραὶ βουληφόροι οὔτε θέμιστες,

ἀλλ᾽ οἵ γ᾽ ὑψηλῶν ὀρέων ναίουσι κάρηνα

ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι, θεμιστεύει δὲ ἕκαστος

παίδων ἠδ᾽ ἀλόχων, οὐδ᾽ ἀλλήλων ἀλέγουσιν21.

Ο ανθρώπινος κόσμος βαίνει σε αντίθεση με τον εξωανθρώπινο

θηριώδη κόσμο των Κυκλώπων. Η αντίθεση αυτή είναι θεμελιωδώς

πολιτική. Οι άνθρωποι είναι πολιτικές υπάρξεις ενώ οι Κύκλωπες όχι. Οι

ἀγοραὶ βουληφόροι - πολιτικές συνελεύσεις, οι θέμιστες - κοινοί νόμοι,

κοινό αίσθημα δικαίου, και η υπευθυνότητα-πρωτοβουλία σκέψης και

δράσης αντιτίθενται με την ανομία και τον αυτόνομο, ιδιοτελή βίο και την

υποκειμενική θεώρηση του δικαίου σε συνθήκες πολιτικής ανευθυνότητας

(αὐτοὶ ποὺ στοὺς ἀθάνατους θεοὺς τ' ἀφήνουν ὅλα). Ο άνθρωπος νοείται

ως κατεξοχήν πολιτικό ον, η ανθρώπινη φύση εμπεριέχει την πολιτική

τάση αλλά και τελειοποιείται, ολοκληρώνεται χάρη σ’ αυτήν. Οι

επιμέρους αρετές ως φυσικές ικανότητες καταρχήν, ως έμφυτα

χαρακτηριστικά δύνανται να τελειοποιηθούν μόνο εντός του φυσικού

περιβάλλοντος που αρμόζει στον άνθρωπο, και αυτό το περιβάλλον δεν

21 Ὅμηρ. Ὀδύσ. ι. 105-115, (μτφρ. Εφταλιώτη Αρ.):


«Βαριόκαρδοι τραβᾶμε ἐμπρός, κι ἐρχόμαστε στὰ μέρη
ποὺ οὶ δύστροποι κι οἱ ἄνομοι Κύκλωπες κατοικοῦνε·
αὐτοὶ ποὺ στοὺς ἀθάνατους θεοὺς τ' ἀφήνουν ὅλα,
καὶ δὲ φυτεύουν, μήτε γῆς ὀργώνουνε ἀπατοί τους,
μόν' καθετὶς ἀνέσπαρτο κι ἀνόργωτο φυτρώνει,
στάρια, κριθάρια, κλήματα ποὺ δίνουν τὸ κρασί τους
τὸ σταφυλάτο, κι ἡ βροχὴ τοῦ Δία τὰ μεγαλώνει.
Βουλὲς δὲν ἔχουν, σύναξες καὶ νόμους δὲ γνωρίζουν,
μόνε στῶν ἁψηλῶν βουνῶν τὶς ἄκρες λημεριάζουν,
μέσα σὲ σπήλια ὁλόβαθα, καὶ ξέχωρα καθένας
κρίνει γυναίκα καὶ παιδιά, καὶ δὲν ψηφάει τοὺς ἄλλους.»

20 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

είναι άλλο από την πολιτική κοινωνία, την αναγκαία συνύπαρξη με

ομοειδείς ανθρώπους. Η σύνδεση του ανθρώπου με την πολιτική

κοινότητα πουθενά δεν αμφισβητείται στον ομηρικό κόσμο, είναι

αναπόδραστη. Η μελαγχολία του Οδυσσέα στα όρια του φυσικού

παραδείσου της νήσου της Καλυψώς και η απόρριψη της προσφερόμενης

εκ μέρους της θεάς μονήρους αθανασίας22 επιβεβαιώνουν την αδιάρρηκτη

φυσική σχέση ανθρώπου και κοινωνικοπολιτικής ζωής.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αριστοτέλης μνημόνευσε τον Όμηρο σε

κεντρικό σημείο του αποδεικτικού εγχειρήματος για την έμφυτη πολιτική

προδιάθεση του ανθρώπου23. Ὁ ὑφ΄ Ὁμήρου λοιδορηθεὶς ἀφρήτωρ

ἀθέμιστος ἀνέστιος θα σημειώσει εμφατικά ο εκ Μακεδονίας φιλόσοφος,

αυτός που δεν έχει ανάγκη την πολιτική κοινότητα - αυτός που ο

Σοφοκλής συνάδοντας με την ομηρική διατύπωση θα ονομάσει με

μεγαλοπρεπή τραγικότητα ἄφιλον͵ ἔρημον͵ ἄπολιν͵ ἐν ζῶσιν νεκρόν (Σοφ.

Φιλοκ. 1018) -, είναι η κατώτερη ή ανώτερη ύπαρξη εν σχέση με τον

αμιγώς πολιτικό άνθρωπο, είναι ή θηρίο ή θεός24. Μόνο που η ομηρική

διάνοια διαφωνεί με την αριστοτελική στη θεματική της δυνατής θεϊκής

μοναξιάς. Οι ομηρικοί θεοί είναι απολύτως κοινωνικά όντα όπως ακριβώς

και οι ομογενείς τους άνθρωποι. Οι ελληνικοί θεοί είναι ιδεώδεις

άνθρωποι. Οι θεοί είναι πρότυπες, αρχέτυπες απεικονίσεις των

ανθρώπων, ενσαρκώνουν σε τέλειο βαθμό τις ανθρώπινες ικανότητες και

δεξιότητες εφοδιασμένες με τους δύο ισχυρότερους ανθρώπινους μη

εφικτούς πόθους, την αθανασία και τη δυνατότητα βέβαιης μελλοντικής

πρόβλεψης (ίσως κάποιες φορές και με τη δυνατότητα μεταμόρφωσης σε

22 Ὅμηρ. Ὀδύσ. ε, 155-160. Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ.,
2007, σελ. 175-176.
23 Ἀριστ. Πολ. 1253a: ὁ ἄπολις διὰ φύσιν καὶ οὐ διὰ τύχην ἤτοι φαῦλός ἐστιν͵ ἢ κρείττων ἢ
ἄνθρωπος· ὥσπερ καὶ ὁ ὑφ΄ Ὁμήρου λοιδορηθεὶς ἀφρήτωρ ἀθέμιστος ἀνέστιος·
24 Ἀριστ. Πολ. 1253a: ὁ δὲ μὴ δυνάμε νος κοινωνεῖν ἢ μηδὲν δεόμενος δι΄ αὐτάρκειαν οὐθὲν
μέρος πόλεως͵ ὥστε ἢ θηρίον ἢ θεός.

21 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άλλα όντα, αλλά αυτή η παράμετρος εντάσσεται στο μαγικό στοιχείο του

έπους). Όλες οι υπόλοιπες αρετές ατομικές ή κοινωνικές αποτελούν

ανθρώπινα αρεταϊκά ιδεώδη. Είναι αρετές που δύνανται να κατακτήσουν

οι άνθρωποι και η εντελής πραγμάτωσή τους είναι η θεϊκή εικόνα. Αξίζει

να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει ουσιαστική διαφοροποίηση στην αρεταϊκή

μετάβαση από την ανθρώπινη στη θεϊκή ικανότητα. Ο θεός Ήφαιστος

είναι ενάρετος τεχνίτης, η αρετή του απορρέει από την τεχνική του

ικανότητα, ενάρετος τεχνίτης όμως είναι και ο θνητός Δαίδαλος25. Επίσης

η αρετή του ήρωα Αχιλλέα, η ανδρεία, η αριστεία στο πεδίο της μάχης,

είναι αναντίλεκτα δεκτή ως υπερέχουσα από θνητούς και αθανάτους. Η

αρετές είναι κοινό κτήμα θεών και θνητών. Κάποιοι θνητοί μάλιστα όπως

ο ανδρείος Αχιλλέας ή ο πολύτροπος Οδυσσέας ή ο άριστος τεχνίτης

Δαίδαλος συναγωνίζονται επάξια ή και ξεπερνούν τους θεούς στα πεδία

ανάπτυξης των ικανοτήτων-αρετών τους. Επιπρόσθετα επιβάλλεται να

προστεθεί ότι οι ανθρώπινες αρετές-ικανότητες εκδιπλώνονται πάντοτε

εν σχέσει με την πολιτική ροπή των ανθρώπων. Η ανδρεία του Αχιλλέα

εξελίσσεται συγκριτικά με την ανδρεία άλλων συμπολεμιστών και

αντιπάλων ανθρώπων ή θεών. Αν εξέλειπε η κοινωνικοπολιτική

πλαισίωση του ήρωα, αν ο ήρωας βρισκόταν μόνος του σ’ ένα

εξωκοινωνικό περιβάλλον προφανώς δεν θα μπορούσαμε να μιλάμε για

ανδρεία, ούτε θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ή ενδεχομένως να τη

μετρήσουμε. Ακολούθως η τεχνική αρετή- ικανότητα του Δαίδαλου

ορίζεται βάσει της ιδιαίτερης λειτουργίας της εντός του κοινωνικού

συνόλου. Η έντεχνος σοφία26 είναι κομμάτι και δομικός συντελεστής της

ανθρώπινης εξέλιξης και του ανθρώπινου τεχνολογικού-υλικού

25 Ἀριστ. Πολ. 1253b.33. Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ.,
2007, σελ. 213-224.
26 Πλάτ. Πρωτ. 321d. Πρβλ. Murray P., (1999), “What is a Muthos for Plato?” in Buxton R. (ed.)
Form myth to Reason, Oxford 251-262.

22 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτισμού και η θετική αρεταϊκή αξιολόγησή της γίνεται σε σχέση με την

προσφορά της στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Όλες, λοιπόν, οι αρετές-ικανότητες προϋποθέτουν την πολιτική

φύση, τον έμφυτο πολιτικό χαρακτήρα του ανθρώπου. Δεν υπάρχει αρετή

εκεί που δεν υπάρχει πολιτική-κοινωνική δομή. Η αρετή είναι ίδιον του

πολιτικού ανθρώπου. Η σύνδεση πολιτικής-κοινωνικής φύσης του

ανθρώπου με την αρετή δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το νόμο, την

νομική θέσπιση ενός πολιτικού συνόλου που καθορίζει τον πολιτικό

χαρακτήρα του. Η αρετή-ικανότητα αφορά και έκνομες δραστηριότητες ή

δράσεις. Ο πολιτικός νόμος γραπτός ή άγραφος καταδικάζει και τιμωρεί

αυστηρά την κλοπή ή την εξαπάτηση ενός πολίτη από έναν άλλο, ωστόσο

η έκνομη πράξη δεν αποκλείεται να είναι και ενάρετη. Ο αγγελιοφόρος

των θεών Ερμής, προστάτης των εμπόρων, είναι ενάρετος και αρετή του

επικυρώνεται στην με κάθε τρόπο θήρευση του κέρδους από την

διακίνηση αγαθών. Η θεά της σοφίας, Αθηνά, χρησιμοποιεί συνεχώς το

δόλο για να πραγματώσει τους ενάρετους σκοπούς της, ο δόλος είναι

δομικό συστατικό της έλλογης αρετής-ικανότητάς της. Άλλωστε σε αυτή

την θεώρηση καταφάσκει και η ομηρική θέση, που πλέκει το εγκώμιο του

απατεώνα Αυτόλυκου27, παππού του Οδυσσέα, υμνώντας τον ως

27 Ὅμηρ., Ὀδυσσ. τ. 394-396, μτφρ. Εφταλιώτη Α: Παρνησόνδ΄ ἐλθόντα μετ΄ Αὐτόλυκόν τε


καὶ υἷας͵
μητρὸς ἑῆς πατέρ΄ ἐσθλόν͵ ὃς ἀνθρώπους ἐκέκαστο
κλεπτοσύνῃ θ΄ ὅρκῳ τε· θεὸς δέ οἱ αὐτὸς ἔδωκεν
Ἑρμείας· τῷ γὰρ κεχαρισμένα μηρία καῖεν
ἀρνῶν ἠδ΄ ἐρίφων· ὁ δέ οἱ πρόφρων ἅμ΄ ὀπήδει.

«σὰν ἦρθε νέος στὸν Παρνασσό, τῆς μάνας του τὸν κύρη,
τὸ δοξασμένο Αὐτόλυκο νὰ δῆ μὲ τὰ παιδιά του,
πού 'τανε πρῶτος τῶν θνητῶν σὲ πονηριὲς καὶ σ' ὄρκους (επιορκίες),
τοῦ θεοῦ τοῦ Ἑρμῆ χαρίσματα τὶ εἶχε πολλὰ ἀπ' ἐκεῖνον
καλὰ γιδιῶν κι ἀρνιῶν μεριὰ ὁ θεὸς Ἑρμῆς, καὶ πάντα
μὲ ἀγάπη τὸν συνόδευε καὶ προθυμιὰ μεγάλη».

23 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αξεπέραστο κλέφτη - ευνοούμενο του επίσης «απατεώνα» θεού Ερμή - και

επίορκο μεταξύ των ανθρώπων.

Η αρετή είναι αλληλένδετη με την κοινωνική-πολιτική φύση του

ανθρώπου, δεν είναι απόρροια του θετού πολιτικού νόμου. Ο ενάρετος

άνθρωπος-θεός κατακτά την αρετή στο ειδικό πεδίο δράσης του είτε

συνάδοντας με τον νόμο είτε υπερβαίνοντάς τον με δόλια μέσα ή

μεθοδεύσεις. Η αρετή είναι έμφυτη ιδιότητα-ικανότητα που τελειοποιείται

στο φυσικό περιβάλλον διαβίωσης του ανθρώπου, δηλαδή στο πολιτικό

περιβάλλον: η πολιτική ροπή του ανθρώπου καθορίζεται εκ φύσεως και

αποτελεί μέρος της ειδικής φύσης του. Η ανθρώπινη κατάσταση είναι

φύσει αναπόδραστα μια πολιτική κατάσταση.

Η μέχρι τώρα έρευνα κατέδειξε και ένα ακόμη μείζον θέμα: την

πολυειδία των αρετών. Η φιλοσοφική αυτή προβληματική αυτή είναι

τόσο παλιά όσο και η ίδια η πολιτική ή ηθική φιλοσοφία. Το ζήτημα

έγκειται στο αν η αρετή αποτελεί ολότητα ή υπάρχουν επιμέρους αρετές

που η κατοχή τους δίδει αυτομάτως το χρίσμα του ενάρετου. Στην

προφιλοσοφική ανθρώπινη κατάσταση φαίνεται να υπερισχύει η

πολυειδία των αρετών: κάθε άνθρωπος ή θεός διακρίνεται για τις

επιδόσεις του σ’ ένα συγκεκριμένο πεδίο του κοσμικού ή κοινωνικού

επιστητού, και αυτή η διάκριση, η υπεροχή, η αριστεία εν σχέσει με τους

ομοειδείς του χαρίζει την προσωνυμία του ενάρετου και το αναπόσπαστο

δικαίωμα κυριαρχικού ελέγχου-αρχής-εξουσίας επί του ειδικού πεδίου

διάκρισής του: ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων (Ὁμηρ. Ἰλ. Λ. 514).

Το ζήτημα όμως δεν τόσο ευκρινές ή βατό όσο δεικνύεται αρχικά υπό την

άνωθεν παρατήρηση, καθώς, όπως θα αποδειχτεί οι δύο αρεταϊκές

Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος,
Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 42.

24 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κατευθύνσεις (ολότητα-πολυειδία)28 διαπλέκονται συλλογιστικά με

δαιδαλώδη τρόπο και στην προφιλοσοφική εποχή και στην εποχή της

μέγιστης φιλοσοφικής ακμής του ελληνικού νοεῖν. Είναι επιβεβλημένο σε

αυτό το σημείο η έρευνα να διεισδύσει σε λογικά ολοκληρωμένα

φιλοσοφικά συστήματα, όπως το πλατωνικό ή το αριστοτελικό, ώστε να

ανευρεθούν τα στοιχεία εκείνα που θα αποσαφηνίσουν το αρεταϊκό

πρόβλημα και θα προσδώσουν νέα ώθηση στη συλλογιστική πορεία.

Υπό το σωκρατικό παράδοξο «η αρετή είναι γνώση» δομείται η

φιλοσοφική κατεύθυνση που ορίζει την αρετή ως ολότητα. Η θεωρητικά ή

έμπρακτα αποδεδειγμένη γνώση ενός συγκεκριμένου πεδίου της

πραγματικότητας αποτελεί το κριτήριο αρετής. Η αλήθεια ενός

συγκεκριμένου πράγματος, η ορθολογικά αποδεδειγμένη γνώση της

ουσίας και του σκοπού του εκάστοτε όντος ανάγει το γνώστη των

παραμέτρων της αλήθειας του όντος σε ενάρετο υποκείμενο. Αν υπάρχει

παρέκκλιση από τους γνώμονες αλήθειας δεν μπορούμε να μιλάμε για

αρετή αλλά για κακία που ισοδυναμεί με ακούσια άγνοια (οὐδεὶς ἑκὼν

κακός). Αυτός που ονομάζεται ενάρετος ιατρός εκπληρώνει με άριστο

τρόπο τις επιταγές της ιατρικής επιστήμης που θεωρητικά γνωρίζει και

κάλλιστα δύναται να τις εκθέσει και τις αποδείξει συλλογιστικά (λόγον

διδόναι). Αυτός που παρεκκλίνει από τους κανόνες της ιατρικής δεν είναι

ιατρός αλλά μη ιατρός και συνακόλουθα μη ενάρετος εφόσον δεν

γνωρίζει άριστα την ιατρική επιστήμη. Αν υφίσταται όμως μία γνώση

που υπερέχει των επιμέρους γνωστικών πεδίων τότε υφίσταται

κλιμακωτή διαφοροποίηση όσον αφορά την αρετή. Αν υπάρχει μία

υπέρτατη γνώση, μια υπέρτατη βαθμίδα του ειδέναι που κατέχει την

αλήθεια των όντων συνολικά και γνωρίζει τη φύση-την ουσία του κόσμου

28 Penner T., “The Unity of Virtue.” Philosophical Review 82 (1973), 35-68. Πρβλ. Jaeger W.,
Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄,
σελ. 37.

25 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνολικά και των επιμέρους όντων που τον απαρτίζουν τότε αυτή η

ανώτατη γνώση αρμόζει να κυριαρχεί των άλλων επιστημονικών-

τεχνικών γνώσεων και να τις κατευθύνει προς τον τελικό σκοπό των

όντων, που ταυτίζεται με το Αγαθό. Αν υπάρχει υπέρτατη και υπέρτερη

γνώση υπάρχει και υπέρτατη-υπέρτερη αρετή. Το πλατωνικό φιλοσοφικό

μοντέλο ορά, ατενίζει αυτό το ανυπέρβλητον της γνώσης και της αρετής

στη φιλοσοφία που με κύριο όργανό της τη διαλεκτική θεάται το Αγαθόν

και γιγνώσκει την ουσία και το σκοπό των όντων. Η σωκρατική

παρέμβαση στον πλατωνικό Ευθύδημο αποσαφηνίζει παραστατικά την

συγκεκριμένη κατεύθυνση του φιλοσοφείν:

Πλάτ. Εὐθύδ. 288e-292c: Ἡ δέ γε φιλοσοφία κτῆσις ἐπιστήμης…τῆς

ἄλλης ἐπιστήμης ὄφελος γίγνεται οὐδέν͵ οὔτε χρηματιστικῆς οὔτε ἰατρικῆς

οὔτε ἄλ λης οὐδεμιᾶς͵ ἥτις ποιεῖν τι ἐπίσταται͵ χρῆσθαι δὲ μὴ ᾧ ἂν

ποιήσῃ…Τοιαύτης τινὸς ἄρα ἡμῖν ἐπιστήμης δεῖ͵ ὦ καλὲ παῖ͵ ἦν δ΄ ἐγώ͵ ἐν ᾗ

συμπέπτωκεν ἅμα τό τε ποιεῖν καὶ τὸ ἐπίστασθαι χρῆσθαι τούτῳ ὃ ἂν

ποιῇ…ἐπὶ δὲ δὴ τὴν βασιλικὴν ἐλθόντες τέχνην καὶ διασκοπούμενοι αὐτὴν εἰ

αὕτη εἴη ἡ τὴν εὐδαιμονίαν παρέχουσά τε καὶ ἀπεργαζομένη…Ἔδοξε γὰρ δὴ

ἡμῖν ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ βασιλικὴ τέχνη ἡ αὐτὴ εἶναι…Ταύτῃ τῇ τέχνῃ ἥ τε

στρατηγικὴ καὶ αἱ ἄλλαι παραδιδόναι ἄρχειν τῶν ἔργων ὧν αὐταὶ

δημιουργοί εἰσιν͵ ὡς μόνῃ ἐπισταμένῃ χρῆσθαι. Σαφῶς οὖν ἐδόκει ἡμῖν αὕτη

εἶναι ἣν ἐζητοῦμεν͵ καὶ ἡ αἰτία τοῦ ὀρθῶς πράττειν ἐν τῇ πόλει͵ καὶ

ἀτεχνῶς κατὰ τὸ Αἰσχύλου ἰαμβεῖον μόνη ἐν τῇ πρύμνῃ καθῆσθαι τῆς

πόλεως͵ πάντα κυβερνῶσα καὶ πάντων ἄρχουσα πάντα χρήσιμα ποιεῖν

πάντων… Ἄρχουσα ἡ βασιλικὴ τέχνη τὶ ἡμῖν ἀπεργάζεται ἔργον ἢ

οὐδέν;…Ἀγαθὸν δέ γέ που ὡμολογήσαμεν ἀλλήλοις ἐγώ τε καὶ Κλεινίας

οὐδὲν εἶναι ἄλλο ἢ ἐπιστήμην τινά. «Η φιλοσοφία βέβαια είναι απόκτηση

επιστήμης (γνώσης)…οι άλλοι κλάδοι της επιστήμης δεν ωφελούν σε

τίποτα, ούτε η χρηματιστική, ούτε η ιατρική, ούτε άλλη καμία επιστήμη, η

οποία ενεργεί βεβαίως με βάση το γνωστικό αντικείμενό της, δε γνωρίζει

26 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

όμως το σκοπό (χρήση) των ενεργειών της…Είναι επιβεβλημένη λοιπόν η

ύπαρξη μιας τέτοιου είδους επιστήμης, ωραίε μου νέε, είπα εγώ, που να

περιλαμβάνει και την 1) εφαρμογή (δημιουργία) και 2) την καλή γνώση

και 3) τη γνώση του σκοπού των ενεργειών της…φτάσαμε λοιπόν

διαλεκτικά στη βασιλική τέχνη και εξετάσαμε αν είναι αυτή που παρέχει

την ευδαιμονία … Σχηματίσαμε τη γνώμη ότι η πολιτική και η βασιλική

τέχνη ταυτίζονται … Στην πολιτική-βασιλική τέχνη και η στρατηγική και

οι άλλες τέχνες παραδίδουν τη διεύθυνση των ενεργειών τους, αυτών που

αυτές οι ίδιες δημιουργούν, διότι μόνο αυτή γνωρίζει τον σκοπό των

ενεργειών τους. Με σαφήνεια λοιπόν διαπιστώσαμε ότι η πολιτική-

βασιλική τέχνη αποτελεί την τέχνη που αναζητούσαμε και αυτή ακριβώς

η τέχνη είναι η αιτία της ορθής πολιτικής (ευπραξίας) διακυβέρνησης, και

ξεφεύγοντας λίγο από τις επιστημονικές διατυπώσεις, σύμφωνα με τον

ίαμβο του Αισχύλου, μόνη αυτή κρατά το τιμόνι στην πρύμνη της

πολιτείας και κυβερνά τα πάντα και διαβιβάζει εντολές σε όλους

γνωρίζοντας το σκοπό όλων των πραγμάτων … Η βασιλική τέχνη

κυβερνώντας τα πάντα προσφέρει κάτι αγαθό σε μας ή όχι;…Μα εγώ και

ο Κλεινίας έχουμε εκ των προτέρων προβεί στην παραδοχή ότι το Αγαθό

δεν είναι τίποτα άλλο από μία επιστήμη (της γνώσης της ουσίας και του

σκοπού των όντων)».

Η φιλοσοφία είναι η ύψιστη βαθμίδα γνώσης, ο ανώτατος βαθμός

του ειδέναι. Την ανωτερότητά της δεν επικυρώνει το εύρος του γνωστικού

αντικειμένου της αλλά η ορθολογικά αποδεδειγμένη γνώση-επιστήμη του

σκοπού-τέλους του σύμπαντος κόσμου και των επιμέρους όντων που τον

απαρτίζουν. Η κορωνίδα των επιστημών διαλεκτική αναλαμβάνει την

επίτευξη της έλλογης ενότητας στην άλογη πολλαπλότητα και η

κυριαρχία του ορθού λόγου συνοψίζει την διαφορετικότητα των

περιπτώσεων υπό τη γνώση του ενός Αγαθού: ὁ μὲν γὰρ συνοπτικὸς

διαλεκτικός, ὁ δὲ μὴ οὔ. (Πλάτ. Πολιτ. 537c-d). Το πλατωνικό Ἀγαθὸν

27 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποτελεί τη βάση της ύπαρξης και της γνώσης-επιστήμης-αλήθειας, είναι

η αιώνια αλήθεια, το αιώνιο κάλλος και ο αιώνιος συμπαντικός νόμος και

σκοπός που διατρέχει και ανθρώπινα ηθικά και πολιτικά πράγματα. Πιο

συγκεκριμένα Ἀγαθὸν είναι: α) το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι β) η τάξη,

ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα γ)

ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Το Ἀγαθόν είναι δημιουργική

αρχή και ανώτατος σκοπός του κόσμου, εκείνο χάρη στο οποίο όλα

γίνονται και είναι. Η έκφραση αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν φαίνεται να δηλώνει την

ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης (Πλάτ. Πολιτ. 508a-

509e, πρβλ. Φιλοσοφικός Λόγος, σελ 120, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2009). Η φιλοσοφία

δια μέσω της διαλεκτικής είναι ο μόνος δρόμος για την ανώτατη γνώση, η

οποία θεωρείται συνοπτικά υπό τον όρο Αγαθόν. Ο άνθρωπος όμως είναι

πολιτικό ον, γεννήθηκε για να ζει με ομοειδείς του. Ο τελικός σκοπός του

ανθρώπου είναι εν τέλει πολιτικός σκοπός. Ο σκοπός του ανθρώπου

ταυτίζεται και εμπεριέχεται στον μέγιστο σκοπό-τέλος του ανθρώπινου

πολιτικού συνόλου. Το ιδανικό πολιτικό σύνολο που παρέχει τη

δυνατότητα τελείωσης στον άνθρωπο είναι η πόλις. Η επιστήμη της

ουσίας και του σκοπού της πόλεως και των επιμέρους στοιχείων της, των

ανθρώπων, είναι η ανώτατη επιστήμη που δύναται να κατέχει κάποιος

για την ανθρώπινη κατάσταση. Η πολιτική κοινότητα όμως είναι μέρος

του σύμπαντος όλου, το οποίο έχει προσεγγιστεί διαλεκτικά και

ορθολογικά από τη φιλοσοφία. Η πολιτική ταυτίζεται με την υπέρτατη

επιστήμη, τη φιλοσοφία, ενεργεί προς την ευδαιμονία και παρέχει την

ευδαιμονία αποτελώντας ταυτόχρονα τη μέγιστη ανθρώπινη σοφία. Ο

μοναδικός αληθινός πολιτικός και κάτοχος της ανώτατης πολιτικής

επιστήμης είναι ο φιλόσοφος ως κτήτορας της φύσης και του σκοπού των

πολιτικών όντων (πόλις, άνθρωποι-πολίτες). Ακόμη και η αθανασία, η

έλλειψη φθοροποιού ροπής, το κύριο χαρακτηριστικό διαφορετικότητας

και ισχύος των θεών, θα ήταν άχρηστο στους ανθρώπους αν δεν γνώριζαν

28 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τη φύση του και το σκοπό χρήσης του: Οὐδέ γε εἴ τις ἔστιν ἐπιστήμη ὥστε

ἀθανάτους ποιεῖν͵ ἄνευ τοῦ ἐπίστασθαι τῇ ἀθανασίᾳ χρῆσθαι οὐδὲ ταύτης

ἔοικεν ὄφελος οὐδέν29 (Πλάτ. Εὐθύδ. 289a-b).

Ακόμη και αν οι άνθρωποι ήταν αθάνατοι, ουσιαστικά θεοί, αν δεν

γνώριζαν επισταμένως πώς να χρησιμοποιήσουν την αθανασία και για

ποιο σκοπό, η αθανασία θα απόβαινε ουσιωδώς άχρηστη και οι άνθρωποι

θα ομοίαζαν με οικτρά, αξιοθρήνητα όντα που θα ανήλισκαν τον

αγέραστο βίο του σε ανούσιες ευωχίες και σε μάταιες-ανόητες διηγήσεις

στα άλογα θηρία30. Το ζήτημα λοιπόν της υπέρτερης γνώσης- επιστήμης

και κατ’ επέκταση αρετής δεν έγκειται στην επιμέρους άριστη εκδίπλωση

μιας ατομικής ικανότητας εντός του πολιτικού συνόλου αλλά στην

ανώτερη τελεολογική γνώση της φύσης και του σκοπού του πολιτικού

όλου και των ανθρώπων που το απαρτίζουν. Οι επιμέρους αρετές-

ικανότητες-επιστήμες επιβάλλεται να υπάγονται σε μία συνοπτική

γνώση με θεωρητικές καταβολές και εμπράγματες απολήξεις που

γνωρίζει και με ορθολογικό τρόπο δύναται να αποδείξει τον ορθό σκοπό

χρήσης των επιμέρους αρετών-τεχνών-ικανοτήτων:

Δόξειε δ᾽ ἂν τῆς κυριωτάτης καὶ μάλιστα ἀρχιτεκτονικῆς. τοιαύτη

δ᾽ ἡ πολιτικὴ φαίνεται· τίνας γὰρ εἶναι χρεὼν τῶν ἐπιστημῶν ἐν ταῖς

πόλεσι, [1094b] (1) καὶ ποίας ἑκάστους μανθάνειν καὶ μέχρι τίνος, αὕτη

διατάσσει· ὁρῶμεν δὲ καὶ τὰς ἐντιμοτάτας τῶν δυνάμεων ὑπὸ ταύτην

οὔσας, οἷον στρατηγικὴν οἰκονομικὴν ῥητορικήν· χρωμένης δὲ ταύτης ταῖς

λοιπαῖς [πρακτικαῖς] τῶν ἐπιστημῶν, (5) ἔτι δὲ νομοθετούσης τί δεῖ

πράττειν καὶ τίνων ἀπέχεσθαι, τὸ ταύτης τέλος περιέχοι ἂν τὰ τῶν

29 «Και αν ακόμη υπάρχει κάποια επιστήμη που παρέχει αθανασία, χωρίς να έχει
επισταμένη γνώση του σκοπού της αθανασίας, ούτε αυτή φαίνεται να ωφελεί σε
τίποτα».
30 Πλάτ. Πολιτικ. 272b-c. Πρβλ. Nehamas A., “Episteme and Logos in Plato's Later Thought".
Repr. Nehamas, A. (1999), ch. 11.

29 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ἄλλων, ὥστε τοῦτ᾽ ἂν εἴη τἀνθρώπινον ἀγαθόν (Ἀριστ., Ἠθ. Νικ.,

1094a27-b).

«Φαίνεται λοιπόν ότι η γνώση αυτή (του αγαθού) είναι μέρος της

πιο σημαντικής επιστήμης και υπέρτατης αρχιτεκτονικής. Είναι κατάδηλο

ότι η επιστήμη αυτή είναι η πολιτική. Γιατί αυτή καθορίζει ποιες

επιστήμες είναι απαραίτητες για τις πολιτείες και ποιές είναι αναγκαίο

να μαθαίνει ο καθένας και μέχρι ποιό βαθμό. Διαβλέπουμε ακόμη ότι οι

πιο έγκυρες επιστημονικές δυνατότητες, όπως η στρατηγική, η οικονομική

ή η ρητορική βρίσκονται υπό τον έλεγχό της· Αν αναλογιστούμε ότι η

πολιτική μεταχειρίζεται και τις υπόλοιπες πρακτικές επιστήμες και

επιπρόσθετα καθορίζει με νομοθετικές ρυθμίσεις τί πρέπει να πράττει

κανείς και από ποιά να απέχει, ο τελικός σκοπός της επιστήμης αυτής

πιθανόν να εμπεριέχει και τους τελικούς σκοπούς των άλλων επιστημών,

ώστε κατά μεγάλη πιθανότητα η πολιτική επιστήμη αποτελεί τον τελικό

σκοπό του ανθρώπου.»

Η πολιτική λοιπόν οράται ως πρώτη επιστήμη και υπέρτατη

αρχιτεκτονική ταυτιζόμενη στο βάθος με την ίδια τη φιλοσοφία. Εντός

της πολιτικής κοινότητας και δια μέσω των ανθρώπων διακρίνονται

αρετές είτε ως ικανότητες είτε ως επιστημονικές γνώσεις, οι οποίες όμως

δεν μπορούν να ορίσουν αυτόνομα το σκοπό, το βαθμό και τον τρόπο

λειτουργίας τους. Η πολιτική τέχνη ή επιστήμη είναι ανώτατη βαθμίδα

του ανθρώπινου ειδέναι και η ανωτερότητά της στοιχειοθετείται στην

τελεολογική γνώση όλων των ανθρώπινων ικανοτήτων-αρετών-

επιστημών και στην διευθυντική επενέργειά της σ’ αυτές με τελικό σκοπό

το επιστημονικά ανακαλυφθέν ανθρώπινο πολιτικό ευ ζην σύμφωνα με

της επιταγές της ανθρώπινης φύσης. Η τελείωση του ανθρώπου δεν

νοείται έξω από το φυσικό του πολιτικό περιβάλλον και η υπέρτατη αρετή

που δύναται να κατέχει κάποιος είναι η πολιτική με τη μορφή της

πολιτικής τέχνης ή επιστήμης: η αρετή θεωρείται ως ολότητα με

30 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επικεφαλής την πολιτική αρετή που καθορίζει το σκοπό των άλλων

αρετών, οι οποίες άλλες αρετές δρουν επικουρικά προς τον καθοριζόμενο

σκοπό από την άρχουσα πολιτική επιστήμη. Για την πλατωνική και

αριστοτελική φιλοσοφική θεώρηση η αντίθεση ολότητας-πολυειδίας της

αρετής είναι μια επίφαση, στην έκταση που η αρετή και πολυειδία

αποτελεί, αφού υφίστανται πολλές επιμέρους αρετές, αλλά και ολότητα,

στην έκσταση που διαπιστώνεται η ύπαρξη μια ανώτερης, άρχουσας και

διευθυντικά δρώσας πολιτικής επιστήμης εμπεριέχουσας το σκοπό των

άλλων επιστημών-αρετών και του ίδιου του φύσει πολιτικού ανθρώπου.

Εκμεταλλευόμενη τις άνωθεν διαπιστώσεις του κλασικού

φιλοσοφείν περί μη αντιθέσεως ολότητας-πολυειδίας αρετής, η έρευνα θα

επιχειρήσει να αναδύσει και να σχηματίσει ανάγλυφα με λογικά στοιχεία

και επιχειρήματα την αρεταϊκή ροπή της προ-φιλοσοφικής σκέψης. Η

κοινωνική συγκρότηση των ιεραρχικά ανώτερων στην κλίμακα της αρετής

θεών (μόνο μερικοί άνθρωποι με ηρωικά χαρακτηριστικά τους

συναγωνίζονται και συμμετέχουν στους αγώνες αρετής) ίσως δύναται να

λειτουργήσει δυναμικά στο ερευνητικό πεδίο. Όπως αποδείχτηκε οι θεοί

όχι μόνο ομοιάζουν με τους ομογενείς τους ανθρώπους αλλά αποτελούν

παραδειγματικές εκφάνσεις των ανθρώπινων αρεταϊκών προοπτικών. Οι

θεοί είναι ανθρώπινα αρεταϊκά ιδεώδη, παραδειγματικές εκφράσεις της

ανθρώπινης σκέψης για την ανθρώπινη φύση, τις δυνατότητές της μέσα

στο φυσικό περιβάλλον ανάπτυξής της και τους ανθρώπινους πόθους σε

σχέση μ’ αυτήν (αθανασία- μελλοντική πρόγνωση). Οι θεοί είναι ένα

πρώιμο - αλλά αποτέλεσμα υψηλών νοητικών διεργασιών - εγχείρημα

αυτοπροσδιορισμού, αυτογνωσίας του ανθρώπου και των δυνατοτήτων

του, ένα εναρκτικό εγχείρημα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες και συνακόλουθα οι εξιδανικευμένες

απεικονίσεις τους, οι θεϊκές, αναπτύσσονται σε πλήρη συμφωνία με τη

φύση. Δεν υπάρχει στον ελληνικό κόσμο μεταφυσική διαφοροποίηση,

31 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Όλυμπος, ανθρώπινος κόσμος και Κάτω κόσμος είναι ευπρόσιτες ή

απρόσιτες τοποθεσίες του ίδιου φυσικού κόσμου. Η φύση είναι κοινή για

θεούς, ανθρώπους και θεούς. Πολλοί ήρωες έχουν κατορθώσει με σχετική

ευκολία να κατέβουν στον Άδη, επίσης μη θεοί δύνανται να προσεγγίσουν

τα ολύμπια δώματα, όπως ο τιτάνας Προμηθέας που ανήλθε λαθραία

στον Όλυμπο και «έκλεψε» θεϊκά πλεονεκτήματα31. Η φύση προηγείται

κάθε θνητής ή αθάνατης οντότητας, είναι η υποδοχή πραγμάτωσης της

ύπαρξής της.

Η φύση, όμως, δεν αποτελεί παθητικό περιβάλλον που δεν

επηρεάζει καθόλου τα περιεχόμενα μέλη της. Η φύση διέπεται από

νόμους, από αιτιοκρατικούς μηχανισμούς επιβάλλουν τις νόρμες και την

κυριαρχική επενέργειά της στις υλικές ή έμβιες υπάρξεις. Ο φυσικός

νόμος είναι ο ισχυρότερος των νόμων, το φυσικό δίκαιο αποτελεί το

ισχυρότερο δίκαιο. Οι ιδανικές απεικονίσεις των θνητών ανθρώπων, οι

αθάνατοι θεοί, - όπως βεβαίως και οι ίδιοι οι άνθρωποι - υποτάσσονται

πλήρως στην αναγκαιότητα του φυσικού κόσμου που δηλώνεται με

ονομασίες όπως Εἱμαρμένη, Ἀνάγκη, Αἶσα. Ο υπέρτερος των θεών και

κυβερνήτης θνητών και αθανάτων Ζευς υποτάσσεται απόλυτα στην

αναπόδραστη αναγκαιότητα του φυσικού δικαίου, η εξουσία του υπάγεται

στην απόλυτη εξουσία της φυσικής νομοτέλειας:

Πρ. τέχνη δ΄ ἀνάγκης ἀσθενεστέρα μακρῷ.

Χο. τίς οὖν ἀνάγκης ἐστὶν οἰακοστρόφος;

Πρ. Μοῖραι τρίμορφοι μνήμονές τ΄ Ἐρινύες.

Χο. τούτων ἄρα Ζεύς ἐστιν ἀσθενέστερος;

Πρ. οὔκουν ἂν ἐκφύγοι γε τὴν πεπρωμένην.

Χο. τί γὰρ πέπρωται Ζηνὶ πλὴν ἀεὶ κρατεῖν32;

31 Πρβλ. Ἀπολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 8. 1, 5. 12 και Πλάτ. Πρωτ. 321b-e.


32 Αἰσχ. Πρ. 514-519. Πρβλ. Snell B. Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1981, σελ. 135-157. Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ.,

32 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

«Πρ. η τέχνη είναι πολύ πιο αδύναμη από την ανάγκη.

Χο. Ποιος είναι λοιπόν αυτός που διατάσσει την ανάγκη;

Πρ. Οι μοίρες οι τρίμορφες και οι Ερινύες που δεν έχουν λήθη.

Χο. Ο Ζευς λοιπόν είναι ασθενέστερος από αυτές;

Πρ. Δεν μπορεί να αποφύγει την καθορισμένη μοίρα του.

Χο. Και τι είναι καθορισμένο για τον Δία

εκτός από το να εξουσιάζει αιώνια;»

Κρεῖσσον, λοιπόν, οὐδὲν Ἀνάγκης33 και άρα η ορθή, η συνετή, η

έλλογη αντιμετώπιση του φυσικού δικαίου επιτάσσει τὴν πεπρωμένην δὲ

χρὴ αἶσαν φέρειν ὡς ῥᾷστα͵ γιγνώσκονθ΄ ὅτι τὸ τῆς ἀνάγκης ἔστ΄ ἀδήριτον

σθένος34. Το κράτος της ανάγκης είναι το ισχυρότερο όλων, η κυριαρχία

του φυσικού δικαίου, της φυσικής νομοτέλειας αναπότρεπτη και

αδιαμφισβήτητη. Ο φυσικός νόμος δεν αντιτάσσεται στην κοινωνική

συγκρότηση, η ἀνάγκη δεν διαρρηγνύει την κοινωνικοπολιτική

συγκρότηση του ανθρώπου και των εξιδανικευμένων ανθρώπων θεών,

αντίθετα την επιβάλλει. Η κοινωνική συγκρότηση του ανθρώπου είναι

φύσει όχι νόμῳ, σε διαφορετική περίπτωση, εἰ δὲ μή͵ Ἐρινύες μιν Δίκης

ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν την αδικία και θα επαναφέρουν τη φυσική τάξη,

το φυσικό δίκαιο35. Η ανθρώπινη τέχνη υποτάσσεται στην φυσική

αναγκαιότητα, η φύση προηγείται της τέχνης και όχι η τέχνη της φύσης, η

τέχνη προϋποθέτει τη φύση και όχι η φύση την τέχνη. Ο ανθρώπινος

2007, σελ. 224-228. Πρβλ. Webster T.B.L., Εισαγωγή στον Σοφοκλή, Μτφρ., Ιωαν.
Μπάρμπας, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 46-52.
33 Εὐρ. Ἀλκ. 965.
34 Αἰσχ. Πρ. 103-105.
35 Ἡράκλ. DK. Β, 94: ῞Ηλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή͵ Ἐρινύες μιν Δίκης
ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν. (Diels, H. and W. Kranz = DK, 1952, Die Fragmente der Vorsokratiker,
(αποσπάσματα και δοξογραφικές μαρτυρίες) 6th edition, 3 Vols., Dublin and Zürich:
Weidmann). Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007, σελ.
198-205.

33 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νόμος είναι προϊόν τέχνης, έλλογης επεξεργασίας, εντέχνου σοφίας επί

των ανθρωπολογικών φυσικών και κοινωνικών δεδομένων. Ωστόσο οι

αρχέτυποι ανθρώπινοι χαρακτήρες, οι θεοί, δεν χρειάζονται τεχνητούς

νόμους, διαγιγνώσκουν τη φυσική τάξη και τους αναλλοίωτους φυσικούς

νόμους και εναρμονίζονται μ’ αυτούς. Η τιμωρία τους προκύπτει άμεσα

από τη φύση, η ὕβρις τους, η υπέρβαση των φυσικών τους ορίων36

καθυποτάσσεται νομοτελειακά από την υπέρτερή τους ἀνάγκη. Η

ανώτατη κοινωνία των θεών, λοιπόν, είναι μια κατεξοχήν φύσει κοινωνία,

η πολιτική τους συγκρότηση δεν προκαλεί τον κατασταλτικό έλεγχο της

ἀνάγκης, γεγονός που καταδεικνύει την κοινωνική τους ροπή και

προδιάθεση. Επιπλέον οι θεοί δεν χρειάζονται τεχνητούς, θετούς νόμους,

η δίκη ανάμεσά τους επιβάλλεται άμεσα από το περιβάλλον ανάπτυξής

τους, από την ίδια τη φύση.

Πώς όμως οι θεοί αντιλαμβάνονται τη φυσική τους ιδιοσυστασία

και την φυσική τάξη, ώστε να μην προβούν σε παράβαση των νόμων του

φυσικού δικαίου που επισείει τη βέβαιη τιμωρία τους, το φύσει λόγον

διδόναι. Η αντίληψη της φυσικής νομοτέλειας, της φυσικής κανονικότητας

προϋποθέτει την υψηλή νοητική λειτουργία. Το φυσικό δίκαιο δεν δύναται

να φανερώσει τους κανόνες του σε άλογα, ούτε σε περιορισμένων

δυνατοτήτων έλλογα όντα. Ο αυτοπροσδιορισμός του ανθρώπου μέσα στο

φυσικό περιβάλλον και η διαπίστωση των φυσικών νόμων που

καθορίζουν τον ανθρώπινο βίο είναι έργο του νου. Ο νους είναι το

ειδοποιό χαρακτηριστικό του ανθρώπου που του επιτρέπει να

αυτοπροσδιορίζεται και να αντιλαμβάνεται έλλογα την ορθολογικότητα

της φυσικής τάξης. Οι ανώτατες ανθρώπινες απεικονίσεις, οι θεοί,

διαθέτουν την υψηλή νοητική δυνατότητα που τους επιτρέπει να

36
Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007, σελ. 228-242. Πρβλ.
Webster T.B.L., Εισαγωγή στον Σοφοκλή, Μτφρ., Ιωαν. Μπάρμπας, Θεσσαλονίκη 1994, σελ.
52-66.

34 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ερμηνεύουν άμεσα τη φυσική αιτιότητα και να αναπτύσσονται αρμονικά

ως μέλη της. Δεν υφίσταται χρεία έμμεσων θετών νόμων στη θεϊκή

κοινωνία, διότι τα μέλη της διαθέτουν τη λογική ευχέρεια άμεσης

αντίληψης του φυσικού όλου και των κανόνων του και της ατομικής και

συλλογικής τους θέσης μέσα σ’ αυτό. Η φυσική αιτιότητα και κατ’

επέκταση η ύπαρξη ενός επιτακτικού φυσικού δικαίου είναι δυνατή μόνο

εκεί που υπάρχει λόγος. Ο λόγος που κυβερνά το όλον μόνο διά λόγου

γίνεται αντιληπτός και ο λόγος αποτελεί ίδιον μόνο των ανθρώπων. Η

ειδοποιός λογική ικανότητα του ανθρώπου τον συνδέει με τη λογική

σύσταση της φύσης, η συγγένεια του ανθρώπινου νου και της φυσικής

έλλογης τάξης επικυρώνεται από την αντιληπτική λογική ικανότητα του

ανθρώπου εν σχέσει με το φυσικό δίκαιο. Δεν υπάρχει φυσικό δίκαιο εκεί

που δεν υπάρχει λόγος.

Η διαπίστωση της φυσικής τάξης είναι κατεξοχήν έκφραση

ορθολογικότητας37. Ο άνθρωπος σχηματίζοντας ένα απείκασμα της δικής

του τελειότητας, σχηματίζοντας ένα θεό, τον επενδύει με την βαθύτερη

αντίληψη των σχέσεων που διέπουν το φυσικό όλον. Ο δημιουργημένος

θεός είναι γνώστης της φυσικής αναγκαιότητας και διά μέσω αυτής της

γνώσης κινείται στην περιοχή που του παρέχει το φυσικό δίκαιο. Η γνώση

της φύσης είναι ο γνώμονας κάθε νοητικού σχεδιασμού, κάθε πρόβλεψης

και κάθε ενέργειας και κατ’ επέκταση ή θεμελιώδης και πρωταρχική

αρετή. Ακόμη και η ιδιότητα της πρόβλεψης που διακατέχει τους θεούς

εκπορεύεται από τη γνώση της φυσικής αναγκαιότητας, οι θεοί γνωρίζουν

το μέλλον επειδή γνωρίζουν την απαράβατη νομοτέλεια του κόσμου,

αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να την υπερβούν. Η αρετή είναι

37 Πρβλ. Snell B. Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
201-216.

35 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

γνώση, η κυρίαρχη αρετή38 των θεών είναι η γνωσιολογική πρόσληψη του

φυσικού δικαίου και των δυνατοτήτων τους εντός αυτού. Η γνωσιολογική

επάρκεια των θεών εν σχέσει με το φυσικό δίκαιο που διέπει το ατομικό

και καθολικό φυσικό γίγνεσθαι είναι ο ευγενής πόθος αυτού που οι

άνθρωποι αποκαλούν φιλοσοφία. Η φιλοσοφία είναι η προσέγγιση των

πρώτων αρχών που διαβιβάζουν νομοτελειακά την κίνηση στο φυσικό και

ανθρώπινο γίγνεσθαι και τα όντα ακολουθούν απαρέγκλιτα τις

φυσικοδικαιϊκά θεσμοθετημένες επιταγές τους.

Οι θεϊκές λοιπόν ανθρώπινες απεικονίσεις χαρακτηρίζονται από

γνωσιολογική επάρκεια του υπαρκτού κόσμου, των νόμων που τον

διέπουν και της ιδιαίτερης φύσης τους. Οι επιμέρους όμως θεότητες, όπως

είδαμε, διακρίνονται για την επισταμένη γνώση των περιοχών του

επιστητού, στις οποίες αρεταϊκά «διαπρέπουν», αριστεύουν. Ο Ποσειδών

γνωρίζει καλύτερα από κάθε θεό τη φύση και τους νόμους τις θάλασσας

ενώ ο Ήφαιστος υπερέχει στην επίγνωση και εφαρμογή της εντέχνου

σοφίας. Το φυσικό δίκαιο όμως, η απαρέγκλιτη φυσική αναγκαιότητα

επιβάλλει την κοινωνική συγκρότηση των θεών, οι θεοί είναι φύσει

πολιτικά όντα. Το θεϊκό συζήν δεν αποκλείεται από το φυσικό δίκαιο

παρά τις πολλαπλές αρεταϊκές εκφράσεις υπεροχής και

διαφορετικότητας. Στην πολλαπλότητα των διαφορετικών ειδών αρετής

αντιτάσσεται η ενότητα που επιτάσσει η πολιτική συμβίωση. Οι αρετές

είναι από τη φύση και από το περιβάλλον ανθρώπινης ανάπτυξης (το

οποίο, όπως σημειώθηκε, κατεξοχήν το πολιτικό περιβάλλον) πολλαπλά

διανεμημένες σε συγκεκριμένους ανθρώπους εντός του κοινωνικού ιστού,

ωστόσο ο ίδιος ο κοινωνικοπολιτικός ιστός που αναπτύσσεται υπό τις

αναντίλεκτες επιταγές του φυσικού δικαίου επιβάλλει την ύπαρξη μιας

ανώτερης αρετής που συντονίζει τις επιμέρους αρετές σ’ έναν κοινό

38 Πρβλ. Snell B. Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981, σελ.
217-256.

36 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σκοπό-τέλος. Ο κοινός αυτός σκοπός είναι το ευ ζην, η συνολική

ευδαιμονία της ανθρώπινης κοινότητας που εκ φύσεως και ανάγκης είναι

καθορισμένη να αναπτύσσεται και να διαβιεί πολιτικά. Η ανώτερη αρετή

που επιβάλλει την ενότητα στην πολλαπλότητα των διαφόρων αρεταϊκών

περιπτώσεων προς ένα κοινό επωφελή σκοπό είναι αναμφισβήτητα η

πολιτική αρετή. Η πολιτική αρετή στον παραδειγματικό ανθρώπινο

μακρόκοσμο των θεών εκπροσωπείται από πατέρα θεών και ανθρώπων

Δία. Ο Ζευς διακατέχεται από επισταμένη γνώση του φυσικού δικαίου,

αντιλαμβάνεται άψογα τη φυσική νομοτέλεια και βάσει αυτής της

γνώσης του προβλέπει το μέλλον, όπως βέβαια και οι άλλοι θεοί, αλλά

διακρίνεται από τους άλλους θεούς λόγω της ενοποιητικής πολιτικής

λειτουργίας που επιτελεί εντός της θεϊκής κοινότητας. Ο Ζευς είναι ο

αδιαφιλονίκητος άρχοντας του Ολύμπου γιατί πραγματώνει την ανώτερη

αρεταϊκή ανθρώπινη λειτουργία που καθορίζεται από το φυσικό δίκαιο

και είναι η επωφελής επιβολή της ενότητας επί των διαφορετικών

αρεταϊκών περιπτώσεων προς τον φύσει πολιτικό σκοπό της συλλογικής

ευδαιμονίας. Η πολιτική ενότητα που εξασφαλίζεται μέσω της ανώτερης

όλων πολιτικής αρετής είναι η ύψιστη ανθρώπινη αρετή και κληροδοτεί το

αναπόσπαστο δικαίωμα αρχής στον θνητό ή αθάνατο κάτοχό της. Η εκ

του φυσικού δικαίου εξαναγκαστική-εξουσιαστική επιβολή της ενότητας

στο πολιτικό σώμα είναι δεδομένη και αδιαμφισβήτητη στην ελληνική

σκέψη:

Ὕβρις φυτεύει τύραννον·

ὕβρις͵ εἰ πολλῶν ὑπερπλησθῇ μάταν

ἃ μὴ ΄πίκαιρα μηδὲ συμφέροντα͵

ἀκρότατα γεῖσ΄ ἀναβᾶσ΄

ἄφαρ ἀπότομον ὤρουσεν εἰς ἀνάγκαν͵

37 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ἔνθ΄ οὐ ποδὶ χρησίμῳ χρῆται39.

Ακόμη και ο παντοδύναμος Ζευς, αν υπερβεί τα καθορισμένα εκ

του φυσικού δικαίου όρια, αν αγνοήσει τη φυσική νομοτέλεια που

περιλαμβάνει και τους κανόνες της πολιτικής ενοποιητικής λειτουργίας

προς τη συλλογική ανθρώπινη ευδαιμονία, αν αποβεί υβριστής, θα

κατακρημνιστεί εξ Ανάγκης στην απόκρημνη άβυσσο του ολέθρου, όπως

προέβλεψε ο χρησμός του αλυσοδεμένου Προμηθέα, θα απωλέσει την

εξουσία του (Ζεὺς ἐκπέσῃ τυραννίδος40) για τον απλούστατο λόγο ότι θα

έχει αποβεί παρά φύση δυνάστης και άρα μη επιτελεστής της κατά φύση

ύψιστης ενοποιητικής λειτουργίας, άρα μη ενάρετος, άρα φύσει έκνομος

και φύσει έκπτωτος. Ο Ζευς λοιπόν δύναται να εκπέσει εκ του θρόνου του

στην εκδοχή που δεν υπακούσει στις εξαναγκαστικές φυσικοδικαιϊκές

επιταγές. Ποιος όμως θα ευθύνεται για την απώλεια της πολιτικής

εξουσίας (Ιω. πρὸς τοῦ τύραννα σκῆπτρα συληθήσεται;)41; Μα ο ίδιος ο Ζευς,

ο οποίος από φύσει πολιτικός θα μετατραπεί σε παρά φύση τύραννο που

δεν σκέφτεται πλέον ορθά (Πρ. πρὸς αὐτὸς αὐτοῦ κενοφρόνων

βουλευμάτων)42. Η πολιτική οράται ως ορθός λόγος, ως ορθός

υπολογισμός των φυσικών νόμων και της ανθρώπινης-θεϊκής

ιδιοσυστασίας. Όποιος δεν υπολογίσει σωστά τα δεδομένα της φύσης

τίθεται άμεσα εναντίον της και ασφαλώς ηττάται, χάνει το πολιτικό

παιχνίδι. Και αν για τις ειδικές ενασχολήσεις των άλλων θεών η

παρέκκλιση από τη φυσική τάξη επιφέρει κυρώσεις που επαναφέρουν τη

δίκη, στην περίπτωση της πολιτικής αρετής, της κορυφαίας και

39 Σοφ. Οἰδ. Τύρ. 872-879.


40 Αἰσχ. Πρ. 756.
41 Αἰσχ. Πρ. 761. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π.
Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 304-305.
42 Αἰσχ. Πρ. 762. Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007, σελ.
152-156.

38 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επικεφαλής αρετής το αμάρτημα, η παρέκκλιση από τη φυσική τάξη

δύναται να έχει επακόλουθο την κατάπτωση της συνολικής ολύμπιας

πολιτικής κυριαρχίας43.

Οι θεοί λοιπόν ως εξιδανικευμένες ανθρώπινες απεικονίσεις, που

διαβιούν σε πολιτικές κοινωνίες με συσχετισμούς αρχής, τα αὑτῶν

πράττειν καὶ μὴ πολυπραγμονεῖν. Άρχει δυναστικά ο καθένας στο ειδικό

πεδίο διάκρισής, αρετής, αριστείας του και δεν αναμιγνύεται στις ειδικές

ενασχολήσεις των υπολοίπων θεών. Η μόνη αρετή που εμπεριέχει το

σκοπό των υπολοίπων αρετών προς τον κατά φύσει σκοπό της

συλλογικής ευδαιμονίας είναι η πολιτική αρετή και έχει το αναφαίρετο

δικαίωμα να επεμβαίνει διευθυντικά και εξαναγκαστικά επί των άλλων

αρετών-ειδικών ενασχολήσεων, ώστε να μη παρεκκλίνει το συνολικό

πολιτικό οικοδόμημα από τη φυσική ορθότητα, την πλήρη γνώση της

οποίας μόνο αυτή κατέχει.

Διακρίνονται δύο πεδία της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας που

υπερέχουν των άλλων και απαντώνται σε όλες τις ειδικές ενασχολήσεις-

αρεταϊκές κατευθύνσεις. Το πρώτο είναι ο λόγος, η έλλογη διεργασία.

Κάθε ενάρετος άνθρωπος-θεός διακρίνεται από τους άλλους βάσει της

ειδικής γνώσης που κατέχει πάνω στο ειδικό πεδίο ενασχόλησής του. Η

γνώση των νόμων της θάλασσας χαρακτηρίζει τον ενάρετο στα της

θάλασσας Ποδειδώνα, η έντεχνος σοφία κάνει τον Ήφαιστο ενάρετο

θεϊκό τεχνίτη. Η γνώση ως αποτέλεσμα του ορθού λόγου καθορίζει

δομικά την αρετή. Ακόμη και η αξεπέραστη ανδρεία του Αχιλλέα

οφείλεται σε έλλογη διεργασία, σε μία διά του λόγου προαίρεση-επιλογή:

διχθαδίας κῆρας φερέμεν θανάτοιο τέλος δέ.

εἰ μέν κ΄ αὖθι μένων Τρώων πόλιν ἀμφιμάχωμαι͵

ὤλετο μέν μοι νόστος͵ ἀτὰρ κλέος ἄφθιτον ἔσται·

43
Πρβλ. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007, σελ. 242-244.

39 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εἰ δέ κεν οἴκαδ΄ ἵκωμι φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν͵

ὤλετό μοι κλέος ἐσθλόν͵ ἐπὶ δηρὸν δέ μοι αἰὼν

ἔσσεται͵ οὐδέ κέ μ΄ ὦκα τέλος θανάτοιο κιχείη44.

«δυο μοίρες εμέ φέρουν διάφορες στο τέλος του θανάτου.

Αν μείνω εδώ να πολεμώ την πόλιν του Πριάμου

η επιστροφή μου εχάθηκεν, αλλ’ άφθαρτη θα μείνει

η δόξα μου. Στην ποθητήν πατρίδα μου αν γυρίσω,

μου εχάθη η δόξα, αλλ’ έπειτα πολλές θα ζήσω ημέρες,

και δεν θα μ’ έβρη γρήγορα το τέλος του θανάτου».

Η αχίλλειος ανδρεία είναι αποτέλεσμα και απόληξη μιας έλλογης-

συνειδητής επιλογής. Ο Αχιλλέας καλείται μέσω μιας εσωτερικής

νοητικής διεργασίας να επιλέξει την αγέραστη δόξα που τη συντροφεύει

ένας σύντομος θάνατος ή την μακρόχρονη ζωή που την χαρακτηρίζει η

ασημαντότητα. Η αρετή εν τέλει είναι προϊόν λόγου. Αν και επιδερμικά το

έπος της Ιλιάδας φαίνεται να έχει ως απαρχή ένα ανθρώπινο πάθος, το

θυμό του Αχιλλέα45, στο βάθος η απόλυτη ιλιαδική αρετή, η ανδρεία στο

πεδίο της μάχης, ίδιον του ήρωα Αχιλλέα, εδράζεται σε μια έλλογη

επιλογή, σε έναν νοητικό υπολογισμό (λόγος) που έχει ως επακόλουθο

μια εμπράγματη ενέργεια (πράξις-ανδρεία-αρετή).

Το δεύτερο διακριτό πεδίο της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας είναι η

υπεροχή, η αριστεία σ’ όλες τις εκφάνσεις του βίου. Κάθε «χώρα»

αριστείας συμπίπτει με υπεροχή του νοούντος ή δρώντος υποκειμένου στο

χώρο ανάπτυξης των ικανοτήτων του. Η υπεροχή όμως προϋποθέτει τη

σύγκριση, την υπέρβαση άλλων συναγωνιστών ή ανταγωνιστών σ’ ένα

44 Ὅμηρ. Ἰλ. Ι. 411-416, μτφρ. Πολυλά Ι.


45 Ὅμηρ. Ἰλ. Α. 1, μτφρ. Πολυλά Ι.: Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος.
«Ψάλλε θεά, τον τρομερό θυμόν του Αχιλλέως».

40 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συγκεκριμένο πεδίο του επιστητού. Η υπεροχή εξαρτάται από την

ατομική διάκριση σε σύγκριση με άλλον, άλλους ή ένα σύνολο ανθρώπων

που θα την αναγνωρίσουν και θα την επικυρώσουν. Η έννοια της

υπεροχής, της αριστείας αναφύεται εκ του κοινωνικοπολιτικού συνόλου,

ένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι από μόνος του ενάρετος, είναι

ενάρετος εν σχέσει με άλλους ομοειδείς του. Αυτός που υπερέχει στην

συγκεκριμένη ικανότητα ή δεξιότητα αυτομάτως υπερτερεί αξιολογικά

των άλλων συγκρινόμενων μονάδων, η αξία του στο συγκεκριμένο πεδίο

είναι μεγαλύτερη των άλλων. Η αξιολογική υπεροχή του ενάρετου σ’ ένα

ειδικό πεδίο δράσης ή σκέψης σηματοδοτεί την κυριαρχία του ενάρετου

στο συγκεκριμένο ειδικό πεδίο. Ο υπέρτερος, ο αξιολογικά ανώτερος

επιβάλλεται να ασκεί διευθυντικό-κυβερνητικό έλεγχο εκεί που

εκτείνεται η αποδεδειγμένη ειδική αρετή-ανωτερότητά του. Κανένας

ορθολογικά σκεπτόμενος άνθρωπος δεν θα κατέφασκε στο να αναλάβει

τη διακυβέρνηση ενός πλοίου ο χειρότερος κυβερνήτης τη στιγμή που

αποδεδειγμένα υπάρχουν καλύτεροι. Η αρετή ταυτίζεται με την

ανωτερότητα και το ἄρχειν, ενώ η μη αρετή, δηλαδή η κατωτερότητα, με

το ἄρχεσθαι. Ο ενάρετος είναι και ἄναξ, ἀνάσσει στο ειδικό πεδίο

υπεροχής του. Ο Απόλλων δεν είναι πολιτικός ηγέτης των θεών, ανάσσει

όμως στο ειδικό πεδίο στο οποίο υπερέχει, δηλαδή στη μαντική, αυτός

είναι ο άναξ των Δελφών και όχι κάποιος άλλος θεός46. Αν κάποιος ενώ

είναι αποδεδειγμένα κατώτερος βρίσκεται σε θέση εξουσίας αυτό εγείρει

46Ἡράκλ. Ἀπ. 93 DK: ὁ ἄναξ͵ οὗ τὸ μαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν Δελφοῖς͵ οὔτε λέγει οὔτε κρύπτει
ἀλλὰ σημαίνει.
Πρβλ. Α. 36: Ἀπόλλωνι ἄνακτι, Β. 102: Διὶ Κρονίωνι ἄνακτι͵ Ι. 164: Ἀχιλῆϊ ἄνακτι, Ο. 57:
Ποσειδάωνι ἄνακτι, Σ. 137: Ἡφαίστοιο ἄνακτος. Όλοι οι θεοί και οι ήρωες αποκαλούνται με
τον τίτλο ἄναξ, για να δηλωθεί η ενάρετη κυριαρχία τους στα ειδικά πεδία υπεροχής
τους. Επίσης ο όροι ἄναξ, ἄνασσα, ἀνάσσειν απαντώνται στους Ὁμηρικούς Ὕμνους και
αναφέρονται σε όλους τους θεούς.

41 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αντιδράσεις, όπως αυτή του ήρωα Αχιλλέα εναντίον του αρχιστρατήγου

των Αχαιών Αγαμέμνονα:

ἀλλ΄ ὅδ΄ ἀνὴρ ἐθέλει περὶ πάντων ἔμμεναι ἄλλων͵

πάντων μὲν κρατέειν ἐθέλει͵ πάντεσσι δ΄ ἀνάσσειν͵

πᾶσι δὲ σημαίνειν.

«Αλλ’ αυτός θέλει ανώτερος να είναι και όλων πρώτος

να’χη όλους αποκάτω του, να βασιλεύη σ’ όλους,

όλους να ορίζη47».

Ο Αγαμέμνων ορθά αντιλαμβάνεται ότι ο Αχιλλέας αμφισβητεί

την αξία του και κατ’ επέκταση την κυριαρχία του σε όλα τα επίπεδα

(ανθρωπολογικά-στρατιωτικά-πολιτικά). Ο Αχιλλέας είναι υπέρτερος των

άλλων όσον αφορά την ανδρεία, την στρατιωτική αρετή και την πολεμική

ικανότητα, η προσωπική ικανότητα του ήρωα είναι που γέρνει την

πλάστιγγα της νίκης υπέρ των Αχαιών, και δικαιωματικά απαιτεί να

αναγνωριστεί ως πολιτικοστρατιωτικός κυρίαρχος που εκ των πραγμάτων

επικρατεί, άρχει και διευθύνει τους άλλους. Η θέση αρχής του

Αγαμέμνονα είναι για τον Αχιλλέα επίπλαστη, η φυσική τάξη, που

επιβάλλει ο ενάρετος, ο ικανότερος να άρχει των κατώτερων,

αντιτάσσεται στην εξουσία του Αγαμέμνονα και δεικνύει ως ορθό φύσει

αντικαταστάτη του τον Αχιλλέα. Η ιλιαδική εξύμνηση της αρετής του

Αχιλλέα είναι στο βάθος μια διαμαρτυρία εναντίον της παράβασης της

φυσικής τάξης, εναντίον της επίπλαστης, «νόμω» υπεροχής του καθ’ όλα

κατώτερου Αγαμέμνονα επί του «φύσει» ανώτερου Αχιλλέα.

Όπως σημειώθηκε όμως ο θεῶν ὕπατος καὶ ἄριστος48͵ ὅς τε θεοῖσι

καὶ ἀνθρώποισιν ἀνάσσει49, είναι χωρίς αμφιβολία ο Κρονίδης Ζευς. Ο Ζευς

47 Ὅμηρ. Ἰλ. Α, 287-289, μτφρ. Πολυλά Ι.


48 Ὅμηρ. Ἰλ. Τ. 258. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ.
Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 36-69.

42 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

είναι ὕπατος κρειόντων50, άρχει και εξουσιάζει μεταξύ των ικανότερων,

των περισσότερο ενάρετων σε σχέση με τις ανθρώπινες προοπτικές

αρετής. Η αρχή του Διός εδράζεται στο φυσικό δίκαιο, ακολουθεί τις

επιταγές της φυσικής τάξης για το ανθρώπινο-θεϊκό είδος. Η φυσική τάξη

δίδει το χρίσμα του ενάρετου σ’ αυτόν που συνδυάζει τα ανθρώπινα

χαρακτηριστικά από την μια πλευρά του λόγου όσον αφορά την αντίληψη

των νόμων του φυσικού δικαίου και την γνώση των νόμων του ειδικού

πεδίου διάκρισης του υποκειμένου και από την άλλη μεριά της αρχής, της

έμπρακτης κυριαρχίας του ενός επί των πολλών σε σχέση με την υπεροχή

στο ειδικό πεδίο διάκρισης. Η φύση όμως επιβάλλει και την ανθρώπινη

κοινωνικότητα και ως εκ τούτου η συλλογική πορεία εντός του φυσικού

κόσμου προηγείται της ατομικής, αφού η ύπαρξη και η τελειοποίηση του

ατόμου προϋποθέτει το σύνολο. Η πολιτική αρετή συνεπώς που δρα

ενοποιητικά προηγείται των άλλων πολλαπλών ανθρώπινων αρεταϊκών

εκφράσεων, αφού μόνο αυτή δύναται να καθορίζει διευθυντικά τον σκοπό

των υπολοίπων ανθρωπίνων ενεργειών σε σχέση με την τελεολογική

δομή του φυσικού δικαίου. Ο Ζευς λοιπόν είναι το σύμβολο της πολιτικής

αρετής, ο ύπατος άναξ και διεκπεραιωτής της πολιτικής ενότητας και των

νόμων του φυσικού δικαίου, περιστοιχισμένος από ενάρετους κρείσσονες,

οι οποίοι υπερτερούν στο πεδίο αρεταϊκής υπεροχής και ειδίκευσής τους,

δεν μπορούν όμως να στασιάσουν ιδιοτελώς εναντίον του κοινού

συλλογικού σκοπού, που καθορίζεται από το φυσικό νόμο και υπηρετείται

από τον κάτοχο της ανώτατης πολιτικής αρετής Δία.

Η ανάπτυξη του κυρίαρχου ανθρώπινου χαρακτηριστικού, του

λόγου, και η υπεροχή έναντι άλλων που μεταφράζεται σε εξουσία εντός

ενός συγκεκριμένου πεδίου ειδίκευσης συνιστούν την αρετή. Η κορυφαία

ειδίκευση, που αφορά το φυσικό πολιτικό σύνολο των ανθρώπων μιας

49 Ὅμηρ. Ἰλ. Β. 669.


50 Ὅμηρ. Ὀδ. α. 45.

43 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοινωνίας, τόσο σε επίπεδο έλλογης λειτουργίας όσο και σε επίπεδο

εξουσίας είναι η πολιτική αρετή. Ο ανώτατος ενάρετος πολιτικός ἄναξ, ο

Ζευς, για να κατακτήσει και να διατηρήσει παγιωμένη την αρχή του

ενώθηκε - όχι εύκολα πάντως - με την Μήτιδα, την προσωποποίηση του

εμπράγματου υπολογισμού και της πολύτροπης νόησης και άμεσα την

κατάπιε, ώστε να την σφετεριστεί κάποιος επίδοξος ανατροπέας της

εξουσίας του. Από την ένωση του Δία με τη Μήτιδα γεννήθηκε εκ του

νοός του Διός η θεά της καθαρής σοφίας, η Αθηνά51. Η καθαρή σοφία, η

έλλογη ανθρώπινη διεργασία, έπεται της εμπράγματης νόησης και της

πολιτικής εγκαθίδρυσης. Ο άνθρωπος δύναται να προσεγγίσει τη σοφία

μόνο εφόσον αποτελέσει μέλος πολιτικού συνόλου, ο ανθρώπινος λόγος

στην πλήρη ανάπτυξή του μόνο εντός πολιτικού περιβάλλοντος δύναται

να υπάρξει και να φτάσει στην πλήρη τελείωσή του.

Η πολιτική αρετή είναι η ανώτατη πραγμάτωση του ανθρώπινου

λόγου. Ο λόγος που γίνεται πράξη στο ποιο σημαντικό και αναγκαίο

πεδίο για την ανθρώπινη υπόσταση, στο πολιτικό, αποτελεί την

υπερέχουσα, άρχουσα και εμπεριέχουσα των άλλων πολιτική αρετή. Επί

αυτής της διακρίβωσης δομείται και κυρίαρχη προφιλοσοφική (αλλά και

φιλοσοφική) θέση ότι οι αρετές που αποτελούν ενότητα λόγου και πράξης

ή ορθότερα μετουσίωση του λόγου σε πράξη με αποκορύφωμα την

πολιτική αρετή αποτελούν σαφώς ανώτερες κατηγορίες αρετών από τις

αποκλειστικά πρακτικές αρετές:

σοὶ δέ μ᾽ ἔπεμπε γέρων ἱππηλάτα Πηλεὺς

ἤματι τῷ ὅτε σ᾽ ἐκ Φθίης Ἀγαμέμνονι πέμπε

νήπιον οὔ πω εἰδόθ᾽ ὁμοιΐου πολέμοιο

οὐδ᾽ ἀγορέων, ἵνα τ᾽ ἄνδρες ἀριπρεπέες τελέθουσι.

τοὔνεκά με προέηκε διδασκέμεναι τάδε πάντα,

51 Ἀπολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, ΙΙΙ, 6.

44 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μύθων τε ῥητῆρ᾽ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων.

«Και δια σε μ’ έστελνεν ο γέρος σου πατέρας,

όταν στον Αγαμέμνονα εσ’ έστελνε απ’ την Φθίαν

νέον, ακόμη αμάθητον του φοβερού πολέμου

και των λαμπρών ομιλιών, όπου διακρίνοντ’ άνδρες

δια τούτο εμέν’ απόστειλε, σ’ αυτά να σε διδάξω

ώστε να γίνεις έξοχος στον λόγον και στην πράξιν52».

Σ’ αυτή την ομηρική ρήση καταρρίπτεται καταρχήν η

«παρωχημένη» αντίληψη των ερευνητών του ελληνικού έπους ότι η αρετή

των ηρώων είναι κληρονομική και καμία διαδικασία εκπαίδευσης δεν

δύναται να εφαρμοστεί σε γόνους ευγενών-αριστοκρατών που η γενιά

τους κρατάει απ’ ευθείας από το Δία. Η αρετή του ήρωα Αχιλλέα, όπως

μας πληροφορεί ο κατεξοχήν αρμόδιος διδάσκαλος του ήρωα Φοίνιξ, όχι

μόνο δεν είναι φύσει κληροδοτούμενη από το βασιλικό οίκο των

Μυρμιδόνων, όχι μόνο δεν αποτελεί αυτο-αξιολόγηση των ευγενών για

τη δικαιολόγηση της συμβατικής επίπλαστης ενδεχομένως κοινωνικής

ανωτερότητάς τους, αλλά αντίθετα αποκτήθηκε με επίπονη διδασκαλία

και εξάσκηση. Η αρετή του Αχιλλέα είναι διδακτή και ως διδακτή

ταυτίζεται με το εἰδέναι (οὔ πω εἰδόθ’), με τη γνώση. Ο κορυφαίος ήρωας

της Ιλιάδας, αυτός που για χάρη του συστήθηκε το πολεμικό έπος δεν

είναι γεννημένος ενάρετος, είναι καταρχήν αδαής, αμαθής, νήπιος, η

πολεμική και πολιτική αρετή του είναι παντελώς άγνωστες πριν υποστεί

τις στοχευμένες εκπαιδευτικές παρεμβάσεις. Ίσως ο ήρωας να είναι εκ

των προτέρων προικισμένος από τη φύση με θαυμαστές δυνατότητες,

όμως μόνο χάρη στη διδασκαλία οι δυνατότητες αποβαίνουν ικανότητες.

Τι είδους είναι όμως η αρετή που μεταλαμπαδεύεται ως γνώση στον αδαή

52 Ὅμηρ., Ἰλ., Ι, 438-443, μτφρ. Πολυλά Ι.

45 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ακόμη Αχιλλέα; Η αρετή που κάνει τον ήρωα υπέρτερο των άλλων,

ενάρετο σε μέγιστο βαθμό είναι η πολιτική αρετή. Η πολιτική αρετή ως

άρρηκτη ενότητα λόγου και πράξης είναι η υπέρτατη αρετή που δύναται

να κατέχει κάποιος. Ο λόγος από τη μια πλευρά ως έλλογη διεργασία,

νοητικός σχεδιασμός και ρητορική ικανότητα και η πράξη από την άλλη

ως πραγματοποίηση των νοητικών συλλήψεων, ως ανδρεία-αποφασιστική

επικράτηση στον πολιτικό ή στον πολεμικό στίβο συγκροτούν την

πολιτική αρετή. Ο Αχιλλέας δεν διδάχτηκε να είναι μόνο ανδρείος στον

πόλεμο αλλά πρωταρχικά πολιτικά ανδρείος. Το ειδοποιό γνώρισμα του

ανθρώπου, ο λόγος, βρίσκει τη μέγιστη πραγμάτωσή του στον μοναδικό

χώρο όπου δύναται να πραγματωθεί στην εντέλεια, δηλαδή στον πολιτικό

χώρο ως φυσικό ανθρώπινο περιβάλλον. Ο προφιλοσοφικός στοχασμός

του έπους είναι κατηγορηματικός σ’ αυτό, η ενότητα λόγου και πράξης

συγκροτεί την αρετή και η αρετή μόνο στον πολιτικό χώρο μπορεί να

αναπτυχθεί, η κορυφαία αρετή είναι η πολιτική.

Ανακύπτουν εδώ ζητήματα για τη θέση της ρητορικής ή της

πολεμικής τέχνης εντός της πολιτικής αρετής. Ωστόσο, αν και ο πολιτικός

στοχασμός του έπους βρίσκεται σε πρώιμο ακόμη θεωρητικό στάδιο,

εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η ρητορική και η πολεμική τέχνη αποτελούν

αναπόσπαστα μέρη της κορυφαίας πολιτικής αρετής. Ο ήρωας του έπους

χρησιμοποιεί την πολεμική τέχνη όταν δοκιμάζεται στο πεδίο της μάχης,

όταν όμως βρίσκεται στο φυσικό πολιτικό περιβάλλον της πόλης η

πολεμική ανδρεία μεταλλάσσεται σε αγώνα για ρητορική επικράτηση στη

μάχη της αγοράς και σε πολιτική ανδρεία όσον αφορά την αποφασιστική

διεκπεραίωση των νοητικών σχεδιασμών στο πεδίο της πολιτικής πράξης.

Ο άνθρωπος αποτελεί φύσει πολιτικό ον που διαφοροποιείται των άλλων

έμβιων όντων χάρη στη λογική του ικανότητα. Αποτέλεσμα αυτών των

αναπόδραστων δεδομένων είναι ότι πολιτική αριστεία συνιστά την

υψηλότερη βαθμίδα αρετής και ότι αναπόφευκτα αυτή η αρετή είναι

46 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνυφασμένη με την ανώτατη λογική διεργασία. Ο πολιτικός ἀνήρ της

προφιλοσοφικής περιόδου είναι καθ’ όλα ανθρώπινος εφόσον είναι

κατεξοχήν έλλογος και κατεξοχήν πολιτικός. Η πολιτική αρετή αποτελεί

ειδική γνώση, η οποία διδάσκεται και προσλαμβάνεται διά λόγου, και έχει

ως πεδίο εφαρμογής το φυσικό πεδίο ανάπτυξης του ανθρώπου, την

πολιτική κοινωνία. Η υπέρτατη ανθρώπινη αριστεία είναι η πολιτική

αριστεία ως ενότητα λόγου και πράξης. Η πολιτική δεν νοείται ως

διαχείριση πραγμάτων53 (εξάλλου οι άνακτες δεν άρχουν-ανάσσουν στη

χώρα τους αλλά ανάσσουν-κυβερνούν ανθρώπους) αλλά ως αρετή, που

τη διακρίνει η γνώση της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας, η γνώση του

πολιτικού σκοπού του ανθρώπου και των φυσικών νόμων που διέπουν την

ανθρώπινη κοινωνία από τη μια πλευρά και η αποφασιστικότητα στην

εμπράγματη μετουσίωση αυτής της γνώσης από την άλλη, και η οποία

αναβιβάζει τον κάτοχό της στο ανώτατο πεδίο ανθρώπινης διάκρισης

παραχωρώντας του το δικαίωμα του ἄρχειν.

53 Ὅμηρ. Ὀδ. η. 23: Ἀλκινόου͵ ὃς τοῖσδε μετ΄ ἀνθρώποισιν ἀνάσσει;

47 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η μεταβατική περίοδος του φιλοσοφικού πολιτικού

στοχασμού: οι αρχέτυπες φιλοσοφικές συλλήψεις του

πολιτικού ανδρός

Α) Οι Επτά Σοφοί: γνῶθι σαυτόν, μηδὲν ἄγαν, καιρὸν

γνῶθι

τί δύσκολον εἴη τεθεαμένος ἔφη͵

«γέροντα τύραννον»54.

Η
ενότητα λόγου-πράξης συνιστά την ελληνική σύλληψη της

αρετής. Όποιος πραγματώνει αυτή την ιδανική έλλογη και

ταυτόχρονα εμπράγματη συνθήκη είναι συμμέτοχος στην σοφία. Ο

ειδήμων σε ένα συγκεκριμένο τομέα του επιστητού, αυτός που συνδυάζει

τη γνώση της ειδημοσύνης του με την εφαρμογή της στην πράξη έχει

μερίδιο σοφίας. Ο κάτοχος μιας επιστήμης με πρακτική εφαρμογή είναι

ενάρετος στο ειδικό πεδίο της επιστήμης του, επιπλέον είναι σοφότερος

των άλλων που δεν κατέχουν την εν λόγω επιστήμη και αναμφισβήτητος

ἄναξ της τέχνης του, καθώς είναι αρμόδιος να διευθύνει οποιαδήποτε

διεργασία ή ενέργεια σχετίζεται με το αντικείμενο της επιστήμης του. Ο

άνθρωπος αποτελεί αναγκαστικά μέλος ενός φυσικού συνόλου, δε νοείται

ανθρώπινος κόσμος έξω από την πολιτική συνθήκη. Η πολιτική

54 Διογ. Λαέρτ. 1. 36: Θαλῆς. Πρβλ. 1.73: ἐγὼν δὲ δοκέω καὶ τὰ οἰκῇα σφαλερὰ ἦμεν ἀνδρὶ
μονάρχῳ͵ καὶ τῆνον τυράννων εὐδαιμονίζω ὅστις κα οἴκοι ἐξ αὐτὸς αὑτῶ κατθάνῃ. «Θεωρώ
ότι ένας απόλυτος μονάρχης δεν είναι ασφαλής ούτε στην επικράτειά του και
καλοτυχίζω τον τύραννο που θα έχει φυσικό θάνατο στο σπίτι του». Πρβλ. Strauss L.,
Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση, Αθήνα 1995, σελ.95.

48 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοινότητα είναι η φυσική υποδοχή εντός της οποίας πραγματώνεται-

τελειώνεται η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου, ο λόγος, ως συλλογικό ή

ατομικό επίτευγμα και περαίνεται ο εκ φύσεως οριζόμενος για τον

άνθρωπο σκοπός. Το φυσικό δίκαιο επιτάσσει «πολιτικά» τον άνθρωπο

και ο διεκπεραιωτής του φυσικού νόμου στις ανθρώπινες πολιτικές

κοινωνίες είναι η πολιτική τέχνη ή επιστήμη. Αυτή προΐσταται

διευθυντικά των άλλων τεχνών λόγω της αδιαμφισβήτητης

καθολικότητάς της (αφορά όλους τους ανθρώπους ως φύσει πολιτικά

όντα) και λόγω της ειδικής γνώσης της (γνώση της ανθρώπινης φύσης,

των κατά φύση πολιτικών νόμων και του τελικού σκοπού του ανθρώπου),

η οποία εμπεριέχει το σκοπό των άλλων ανθρωπίνων τεχνών-ενεργειών.

Αν ο άνθρωπος είναι θεμελιωδώς πολιτικός, αν ο υπέρτατος λόγος είναι ο

πολιτικός λόγος και η υπέρτατη αριστεία η πολιτική αρχή, τότε η πολιτική

επιστήμη είναι η μέγιστη, θεμελιώδης αρετή που μπορεί να κατέχει

κάποιος, ο υπέρτατα ενάρετος άνθρωπος είναι σίγουρα ο αληθινός

πολιτικός ἀνήρ ως ανώτατος διεκπεραιωτής της ενότητας λόγου-πράξης.

Αυτή η αντίληψη περί της σοφίας ως ενότητας λόγου-πράξης, η

οποία στο βάθος είναι πολιτική, είναι κυρίαρχη στην παράδοση των Επτά

Σοφών. Οι Επτά Σοφοί της ελληνικής σκέψης ήταν όλοι προσωποποιήσεις

της ενότητας έλλογου και εμπράγματου, λόγου και πράξης. Ο Πιττακός ο

Μυτιληναίος55, ο Βίας ο Πριηνεύς56, ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος57, ο Χίλων ο

55 Πολιτικός άρχων και στρατιωτικός ηγέτης της Μυτιλήνης. Παρέμεινε στην εξουσία επί
μία δεκαετία (589-579 π.Χ.) με την παρέλευση της οποίας παραιτήθηκε από την αρχή
εκουσίως. Στη διάρκεια της ηγεμονικής κυριαρχίας του του δεν επιχείρησε να ανατρέψει
το πολίτευμα, αλλά επιδόθηκε στη δραστική βελτίωση και την καίρια αναθεώρηση των
νόμων. Οι ολιγαρχικοί αλλά και ο ποιητής Αλκαίος τον σκιαγραφούσαν ως τύραννο. Βλ.
Διόγ. Λαέρτ. Α. 74-81.
56 Έγινε γνωστός κυρίως για τη δικαιοσύνη του και την ρητορική του δεινότητα,
χαρακτηριστικά που δεικνύουν πολιτική δράση. Βλ. Διόγ. Λαέρτ. Α. 82-88.
57 Τύραννος της Λίνδου στη Ρόδο. Βλ. Διόγ. Λαέρτ. Α. 89-93.

49 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Λακεδαιμόνιος58, ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Περίανδρος ο Κορίνθιος59 και ο

Θαλής ο Μιλήσιος60 ήταν φορείς λόγου, ο οποίος μετουσιωνόταν σε

πολιτική πράξη. Και ο Όμηρος ήταν φορέας υψηλοτάτου επιπέδου

ανθρώπινου λόγου, όμως δεν περιλαμβάνεται στους καταλόγους των

Επτά Σοφών, ακριβώς επειδή δεν επιχείρησε να εφαρμόσει τις θεωρητικές

προκείμενες στην ανώτερη ανθρώπινη ενέργεια-πράξη, την πολιτική.

Βέβαια επιβάλλεται να σημειωθεί ότι ο η λογική δραστηριότητα των

«σοφών» αυτών «δρώντων» υποκειμένων (εκτός του Θαλή) δεν βασιζόταν

σε ορθολογικούς γνώμονες και ορθολογικά τεκμήρια, η λογική πλευρά

της σοφίας τους βασιζόταν στην πρακτική εμπειρία και όχι στη θεωρητική

ορθολογική θεμελίωση. Η «σοφία» τους ήταν αποτέλεσμα ορθής

εμπειρικής οριοθέτησης του βίου τους, η οποία οριοθέτηση παρήγαγε

γνωμικές παρατηρήσεις και όχι πλήρη γνωσιοθεωρητικά φιλοσοφικά

συστήματα.

Η πολιτική δραστηριότητα και η γνωμική σοφία των Επτά Σοφών

σχετίζεται άμεσα και συνιστά αποτέλεσμα της προαναφερθείσας

58 Πολιτικός και νομοθέτης της Σπάρτης. Οι Λακεδαιμόνιοι τον εξέλεξαν και Έφορο, το
556 π.Χ. (κατά την 56η Ολυμπιάδα). Η πολιτική σταδιοδρομία του υπήρξε ιδιαίτερα
επιτυχημένη και μάλιστα με καίρια σημασία στην ιστορική εξέλιξη του πολιτεύματος
της Σπάρτης, καθώς εισηγήθηκε και πραγμάτωσε τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος του
Λυκούργου, με κύριο μέτρο την εξύψωση του θεσμού των Εφόρων και τον αποφασιστικό
περιορισμό, κατά τον τρόπο αυτό, της βασιλικής επιρροής, δύναμης και εξουσίας, προς
όφελος της λαϊκής κυριαρχίας. Βλ. Διόγ. Λαέρτ. Α. 68-73. Πρβλ. Ψυχοπαίδης Κ., Ο
φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999, σελ. 9.
59 Γνωστός για την σκληρότητα αλλά και τη μεγαλοπρεπή σοφία του τύραννος της
Κορίνθου (668 – 584π.Χ.) που διαδέχθηκε τον πατέρα του Κύψελο, ο οποίος είχε
ανατρέψει την δωρική αριστοκρατία. Ο Περίανδρος αναμόρφωσε κοινωνικά και θεσμικά
το πολιτικό τοπίο της Κορίνθου, καθώς θέσπισε ειδικούς νόμους κατά της ασωτίας και
της πολυτέλειας θεωρώντας παράλληλα νομοθετικό-κοινωνικό καθήκον του πολιτικού
άρχοντα την εύρεση εργασίας σε άπορους πολίτες και την φορολόγηση των πλουσίων.
Βλ. Διόγ. Λαέρτ. 1.94-100.
60 Διογ. Λαέρτ. 1. 23: Μετὰ δὲ τὰ πολιτικὰ τῆς φυσικῆς ἐγένετο θεωρίας. Πρβλ. Ἡροδ. 1. 75.

50 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

προφιλοσοφικής αντίληψης περί αρετής. Το φυσικό περιβάλλον δράσης

των Επτά Σοφών είναι το κατεξοχήν ανθρώπινο περιβάλλον, το πολιτικό.

Οι άνθρωποι αυτοί ενεργοποιούν τη σκέψη τους, για να εξυπηρετήσουν

πρακτικούς σκοπούς που σχετίζονται με τον πολιτικό βίο των

συνανθρώπων-συμπολιτών τους. Ανακηρύσσονται «σοφοί» ακριβώς

επειδή με τη μετουσίωση των νοητικών επιτευγμάτων τους σε πράξη

πετυχαίνουν να βελτιώσουν τους άλλους ως ανθρώπους και να προάγουν

το ανθρώπινο ευ ζην, που κατά φυσική ανάγκη αποτελεί συζήν. Η

ειδικότητά τους όσον αφορά τη συλλογική ευδαιμονία προέρχεται από τη

γνώση της ανθρώπινης φύσης και τη γνώση των πραγμάτων εν γένει61. Η

γνώση αυτή και η επιτυχής μεταφορά της στην πράξη τους κάνει να

διαφέρουν από τους άλλους, να υπερέχουν δικαίως των άλλων, άλλωστε

τοὺς γὰρ πλείστους εἶναι κακούς62. Επιπρόσθετα η ατεραϊκή υπεροχή τους

τους αναβιβάζει στο υπέρτατο αξίωμα, στην θέση του νομοθέτη ή του

πολιτικού ηγεμόνα που διαβιβάζουν τις εξαναγκαστικές, διευθυντικές

επιταγές τους στο πολιτικό σώμα: ἀρχὴ ἄνδρα δείκνυσιν63. Η αρχή, η

πολιτική εξουσία αναδεικνύει την ανδρός αρετή64, η κορυφαία αρετή-

αριστεία είναι το να ηγείται κανείς, χωρίς εκ των άλλων επιφυλάξεις ή

μομφές, ενός ανθρώπινου πολιτικού συνόλου και να το άγει υπό τις

επιταγές τις ορθότητας στο φυσικό τελικό προορισμό του, την ευδαιμονία,

συνδυάζοντας έλλογους και πρακτικούς χειρισμούς. Η θέση του

αγαθοεργού τυράννου, του νομοθέτη, του πολιτικού μεταρρυθμιστή

παρέχει αυτή τη δυνατότητα ενάρετης αρχής, παρέχει τη δυνατότητα

Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ. Μ.
61

Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 52-56.


62 Διογ. Λαέρτ. 1.87.7. Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη.
Αθήνα 1991, σελ. 157-162.
63 Διογ. Λαέρτ. 1.77.2.
64 Πρβλ. Πλάτ. Πρωτ. 325a. Πρβλ Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου,
μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 269.

51 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αρετής που ταυτίζεται με την εκ γνώσης-επιστήμης εκπορευόμενη

πολιτική πράξη. Ακόμη και η απολυταρχική τυραννία, όταν εφαρμόζεται

αγαθοεργώς με σκοπό την προαγωγή των συμφερόντων του πολιτικού

συνόλου και προς τον φυσικό σκοπό του ανθρώπου και των κοινωνιών

του, είναι σοφή και κατ’ επέκταση ενάρετη, καθώς συντελεί στην ενότητα

ορθού νοεῖν και πράττειν. Ο αγαθοεργός τύραννος ως πολιτικός

συντελεστής βρίσκεται στην κορυφαία βαθμίδα αρετής, διότι κυβερνά

γιγνώσκοντας τα όρια της ανθρώπινης φύσης και μεριμνά

αποτελεσματικά, ώστε να μη υπάρξει ὕβρις, επιβλαβής υπέρβαση των

φυσικών πολιτικών ορίων. Ο αγαθοεργός τύραννος των Αθηνών

Πεισίστρατος σε μια επιστολή του προς των σοφό νομοθέτη Σόλωνα

αποφαίνεται ἐῶ γὰρ οὐδένα ὑβρίζειν65 βουλόμενος να δικαιολογήσει την

επιβολή της τυραννικής αρχής. Ο Πεισίστρατος δεν αφήνει κανέναν να

υπερβεί τα φυσικά πολιτικά όρια και για το λόγο αυτό το πολίτευμά του

είναι περισσότερο εύτακτο, περισσότερο ορθό και ως εκ τούτου εγγύτερα

του φυσικού δικαίου από την πρότερη δημοκρατική αναρχία. Η διατήρηση

της αρχής για μεγάλο χρονικό διάστημα είναι το πραγματικό διακύβευμα

της κορωνίδας των αρετών, της πολιτικής. Η παγίωση των πολιτικών

κανόνων μέσω της γνώσης και της ορθότητας χαρίζουν την αγέραστη

τιμή, το άφθιτον κλέος. Είναι πράγματι εξαιρετικά δύσκολο κάποιος να

παραμείνει αλώβητος για πολλά χρόνια κυβερνήτης ενός πολιτικού

σώματος, χωρίς να κατακρημνιστεί είτε αυτός ως κυβερνήτης είτε η

νομοθεσία του από τους ίδιους τους υπηκόους του. Ο Θαλής στην ερώτηση

τι είναι δύσκολο να δει κανείς απαντά: «γέροντα τύραννον», θέλοντας να

65 Διογ. Λαέρτ. 1.53.7. Πρβλ. Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση,
Αθήνα 1995, σελ. 63. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ.
Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 178-179. Ober J., (1989), Mass and Elite in
democratic Athens: Rhetoric, Ideology and Power of People, Princeton University Press, μτφρ. Β.
Σερέτη, Πολύτροπον, Αθήνα 2003, σελ. 109-111, 320-324. Πρβλ. Andrewes Α., H Τυραννία
στην Αρχαία Ελλάδα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ 137-140.

52 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σημειώσει ότι η πολιτική υπεροχή που μεταφράζεται σε πολιτική

διακυβέρνηση είναι εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα και, όταν κανείς το

επιτεύξει δεν είναι εύκολο να το διατηρήσει για πολύ. Εξάλλου και ο ίδιος

ο Σόλων, όταν θέσπισε τη νομοθεσία του απεδήμησε, για να αποφύγει

ενδεχόμενη κριτική και άρση της, που θα δημιουργούνταν εκτός των

άλλων από το προσωπικό φθόνο των Αθηναίων εναντίον του σωτήριου

νομοθέτη τους66. Η παγίωση των ορθών πολιτικών κανόνων ως

εκπήγασμα γνώσης και αρχής είναι δομική συνιστώσα της ανώτατης

πολιτικής αρετής. Η πολιτική σταθερότητα όχι ως τυχαίο γεγονός αλλά

ως στοχευμένη πραγμάτωση ορθής σκέψης είναι ο κύριος συντελεστής

της αρετής και της σοφίας, απόρροια της ενοποιητικής λειτουργίας λόγου

και πράξης. Η μελέτη και η παρατήρηση της φύσης των ανθρώπων και

των κοινωνιών του άγουν σε γνωσιολογικά πορίσματα, που, αν

αξιοποιηθούν ορθά και δραστικά, δίδουν το χρίσμα της πολιτικής αρετής-

σοφίας. Από τη στιγμή που η παρατήρηση των πραγμάτων οδηγεί σε

66 Βλ. Ἀριστ. Ἀθ. Πολ. 11. Ο Σόλων, αφού διαρρύθμισε το πολίτευμα, δεχόταν επικρίσεις
από πολιτικές ομάδες και αιτήσεις για διευκρινιστικές εξηγήσεις σχετικά με τη
νομοθεσία που είχε επιβάλλει. Ο νομοθέτης, επειδή δεν είχε τη βούληση να αλλάξει τη
νομοθεσία ούτε και να προκαλεί αντιδράσεις με την παρουσία του, απεδήμησε (Ἡροδ.
1.29: Σόλων ἀνὴρ Ἀθηναῖος͵ ὃς Ἀθηναίοισι νόμους κελεύσασι ποιήσας ἀπεδήμησε ἔτεα δέκα͵
κατὰ θεωρίης πρόφασιν ἐκπλώσας͵ ἵνα δὴ μή τινα τῶν νόμων ἀναγκασθῇ λῦσαι τῶν
ἔθετο) με πρόφαση τη θεωρητική ενασχόληση και τη γνωριμία νέων χωρών
ισχυριζόμενος ότι δε θα επιστρέψει, πριν παρέλθουν δέκα έτη. Θεωρούσε πως δεν ήταν
δίκαιο ούτε θεμιτό να παραμείνει και να δίνει διευκρινίσεις για τους νόμους. Ο κάθε
πολίτης όφειλε να πειθαρχεί και να σέβεται όσα είχαν με «σοφία» θεσπιστεί., βλ.
Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Πολιτικός (Εισαγωγή, φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές της
Πλατωνικής Πολιτικής Επιστήμης «Μια φιλοσοφική ερμηνεία του Πολιτικού»,
ερμηνευτικά σχόλια), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2010, σελ 670. Πρβλ. Romilly de J., Ο Νόμος
στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ. Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση
Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 215-220, Πρβλ. Ober J., (1989), Mass and Elite in democratic
Athens: Rhetoric, Ideology and Power of People, Princeton University Press, μτφρ. Β. Σερέτη,
Πολύτροπον, Αθήνα 2003, σελ. 104-108. Πρβλ. Andrewes Α., H Τυραννία στην Αρχαία
Ελλάδα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 105-120.

53 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποφθεγματικές έστω διαπιστώσεις για την ανθρώπινη πολιτική

κατάσταση υπάρχει απαρχή επιστημονικού στοχασμού και μεθόδου. Οι

διαπιστώσεις για τον πολιτικό άνθρωπο δεν αποτελούν απόρροια της

παράδοσης ή των πατρογονικών ηθών ούτε βέβαια εκ θεού αποκάλυψη,

αλλά ανθρώπινη παρατήρηση δεδομένων που αξιολογούνται και

αξιοποιούνται διά μέσου του ορθού λόγου και εφαρμόζονται στην πράξη

ως πολιτική μετουσίωση του έλλογου στοιχείου. Το ότι δεν υπάρχει

πλήρες φιλοσοφικό σύστημα ή πλήρης επιστημονική μέθοδος δεν

σημαίνει ότι απουσιάζει η πολιτική φιλοσοφία, καθώς οι τρόποι της

πολιτικής φιλοσοφίας είναι δυναμικά παρόντες.

Με τους Επτά Σοφούς η πολιτική σκέψη αποκτά ορθολογική

ευταξία. Υπάρχει πολιτικά ορθό και πολιτικά λανθασμένο, πολιτικοί

χειρισμοί σύμφωνοι με τη φύση των ανθρώπων και των κοινωνιών του και

παρά φύση χειρισμοί67, κατάλληλη στιγμή δράσης σε σχέση με την

κατάσταση του πολιτικού σώματος και μη κατάλληλη στιγμή68, ορθές

πολιτικές προβλέψεις ή λανθασμένες. Η εύρεση των σταθερών κανόνων-

νόμων κατά τους οποίους αναπτύσσεται ή θα έπρεπε να αναπτύσσεται η

ανθρώπινη πολιτική δραστηριότητα είναι το εγχείρημα αυτού του

εναρκτικού αποφθεγματικού σταδίου της πολιτικής φιλοσοφίας ή

επιστήμης.

Η πολιτική θεώρηση των Επτά Σοφών - εκτός από τις ειδικές

διατάξεις νομοθετικών ρυθμίσεων - έχει ως απαρχή και βασικό γνώμονα

τις ρήσεις γνῶθι σαυτόν, μηδὲν ἄγαν, καιρὸν γνῶθι. Αυτές οι ρήσεις

αποτελούν αυτόνομες και αλληλοεξαρτώμενες νησίδες πολιτικού

στοχασμού, από αυτές εκκινεί και αναπτύσσεται κάθε περεταίρω

πολιτική θεώρηση. Το γνῶθι σαυτόν ως κέλευσμα ορθολογικής

αυτογνωσίας είναι η πρωταρχική πολιτική εντολή. Η αυτογνωσία, η

67 Διογ. Λαέρτ. 1.40.1: Γνῶθι σαυτόν, 1.41.4: μηδὲν ἄγαν· καιρῷ πάντα πρόσεστι καλά.
68 Διογ. Λαέρτ. 1.79.10: καιρὸν γνῶθι, 1.77.3: τί ἄριστον͵ τὸ παρὸν εὖ ποιεῖν.

54 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αυτοσυνείδηση του ανθρώπου και του σκοπού του προηγούνται των

άλλων έλλογων ή πρακτικών πολιτικών διεργασιών, αποτελούν

προϋποθέσεις του πολιτικού ως τέτοιου. Ο άνθρωπος ως έλλογο ον

οφείλει, πριν προβεί σε οποιοδήποτε έλλογο ή πρακτικό επίτευγμα, να

γνωρίσει τον εαυτό του, την ανθρώπινη φύση και τις δυνατότητες

αριστείας-αρετής-τελείωσης που αυτή έχει, τη θέση του εντός του

συμπαντικού όλου και το σκοπό-τέλος που ενδεχομένως μπορεί να

εκπληρώσει. Αν δεν υπάρξει επίτευξη της αυτογνωσίας δεν δύναται να

υπάρξει πολιτική συνέχεια, καθώς η ορθή πολιτική ανάπτυξη

προϋποθέτει την ύπαρξη κάποιων βασικών ανθρωπολογικών αρχών. Αν

δεν κατακτηθεί γνώση του ίδιου του ανθρώπου και της ιδιαίτερης

ιδιοσυστασίας του κάθε πολιτικό εγχείρημα θα είναι αυθαίρετο και θα

αναπτύσσεται στα τυφλά, δεν θα μπορεί να γίνει λόγος για πολιτική

επιστήμη ή τέχνη, αλλά για πολιτικό καιροσκοπισμό ή α-πολιτική

αυθαιρεσία. Η πολιτική επιστήμη - όπως και κάθε επιστήμη - χρειάζεται

ένα αναλλοίωτο υπόστρωμα εμβάθυνσης και αυτό δεν μπορεί να είναι

άλλο εκτός από τον ίδιο τον άνθρωπο και την ιδιαίτερη φύση του.

Το μηδὲν ἄγαν έπεται της αυτογνωσίας. Η σημασία του

κελεύσματος συνοψίζεται στην αποφυγή της υπερβολής, «τίποτα σε

υπερβολικό βαθμό». Η υπερβολή όμως είναι μια κατάσταση που

προϋποθέτει υπέρβαση καθορισμένων ορίων. Δεν μπορεί να υπερβάλλει

κανείς, αν δεν υπάρχουν όρια, που υπερβαίνονται ή καταστρατηγούνται.

Η υπέρβαση των ορίων μπορεί να έχει την μορφή της υπερβολής ή της

έλλειψης, κάποιος μπορεί να υπερβαίνει τα καθορισμένα όρια ενώ

κάποιος μπορεί να υπολείπεται αυτών. Τα όρια συνεπάγονται νόμους-

κανόνες που επιβάλλεται να ακολουθούνται και οι κανόνες-νόμοι αυτοί

πηγάζουν από την ιδιαίτερη φύση του ανθρώπου και το περιβάλλον

ανάπτυξής του. Τα όρια του ανθρώπου ορίζονται από την ατομική του

φυσική ιδιοσυστασία και από το περιβάλλον δράσης του, που από τη φύση

55 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

καθορίζεται ως πολιτικό. Η φύση του ανθρώπου και η συγγενής φύση της

πολιτικής κοινωνίας επιβάλλουν τα ανθρώπινα όρια. Το ορθό-άριστο

μέτρο των ανθρωπίνων πραγμάτων ορίζεται από τη φύση ή ορθότερα από

το φυσικό δίκαιο. Το φυσικό δίκαιο αποτελεί το ρυθμιστή του ορθού

ανθρώπινου μέτρου και η παράβαση του συγκεκριμένου δικαίου

συνεπάγεται υπέρβαση ή έλλειψη ορθής μεσότητας (έλλειψη-μέτρο-

υπερβολή) εν σχέσει με τον άνθρωπο. Η έλλειψη ή η υπέρβαση του ορθού

μέτρου συνιστά έξοδο από τα ανθρώπινα φυσικά όρια και άρα έκπτωση

σε κατάσταση εκφυλισμού της ορθής ανθρώπινης φύσης ή της ορθής

πολιτικής κατάστασης. Η ορθή εφαρμογή του μηδὲν ἄγαν προϋποθέτει τη

γνώση των φυσικών ορίων, συνεπώς η εφαρμογή του μηδὲν ἄγαν

καθορίζεται από τη γνώση του φυσικού δικαίου και των κανόνων που

αυτό επιβάλλει στον άνθρωπο ως ατομική ή πολιτική οντότητα. Το ορθό

μέτρο των ανθρωπίνων πραγμάτων που διαβιβάζει το φυσικό δίκαιο - σ’

έναν ορθολογικά σκεπτόμενο νου, που αντιλαμβάνεται τη φυσική τάξη -

προηγείται κάθε πολιτικής εγκαθίδρυσης και προορά την ορθότητά της.

Στα δύο δομικά κελεύσματα για τη φύση και την ανάπτυξη του

ανθρώπου επισυνάπτεται ένα τρίτο, το οποίο δεν αναφέρεται

αποκλειστικά στον άνθρωπο και την ιδιαίτερη φύση του αλλά στις

εναλλαγές των περιστάσεων: καιρὸν γνῶθι. Οι φυσικοί νόμοι, αν και είναι

αναλλοίωτοι, αν και ισχύουν αέναα στην συνεχή πορεία του χρόνου,

επηρεάζουν διαφορετικά τον άνθρωπο και την κοινωνία του ανάλογα με

τη διαμόρφωση των ειδικών περιστάσεων που ισχύουν σε συγκεκριμένα

ανθρώπινα πεδία. Το φυσικό δίκαιο χρειάζεται προσαρμογή στις

ανθρώπινες περιστάσεις και αυτή η προσαρμογή είναι έργο του

ανθρώπινου νου, που αναγιγνώσκει το φυσικό δίκαιο και τις επιμέρους

ανθρώπινες καταστάσεις φέρνοντάς τα σε συμφωνία, σε ορθή διευθέτηση

(ευταξία - ευκοσμία). Για παράδειγμα ένα κοινωνικό σύνολο κατά τις

επιταγές του φυσικού δικαίου πρέπει να κυβερνάται σύμφωνα με την

56 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ιδιαίτερη φύση της ανθρώπινης πολιτικής κοινωνίας. Οι νόμοι της

πολιτείας αυτής ή οι κυβερνητικές οδηγίες πρέπει να βρίσκονται σε

αρμονική συναρμογή με το ανθρώπινο φυσικό δίκαιο. Σε περίπτωση όμως

που στην κοινωνία αυτή δημιουργηθεί μια απρόσμενη πολιτική

αναταραχή ή περιπλοκή, μια πολιτική στάση, οι ορθοί νόμοι που ίσχυαν

πριν, τη δεδομένη χρονική στιγμή μπορεί να είναι εντελώς άχρηστοι. Ο

κυβερνήτης τότε πρέπει να διανοηθεί και να δράσει σύμφωνα με τις νέες

συνθήκες, οι οποίες μπορεί να απαιτούν βίαιες πολιτικές επεμβάσεις,

πειθαναγκαστικές πρακτικές ή μεθοδεύσεις καθυπόταξης, ώστε να

επανέλθει στο κοινωνικό σύνολο η Δίκη, που είχε καταστρατηγηθεί ή

ανατραπεί. Η διάγνωση της κατάλληλης στιγμής δράσης εν σχέσει με το

διαχειριζόμενο υλικό αποτελεί έρεισμα σοφίας και απαραίτητη ικανότητα

του πολιτικού ανδρός επικυρώνοντας ταυτόχρονα την ενότητα νοεῖν και

ἐνεργεῖν. Ο νους, αν θέλει να διατηρεί τον έλεγχο των πραγμάτων, δεν

πρέπει να αρκείται μόνο σε άριστη γνώση, σε ορθή ενάσκηση του εἰδέναι,

αλλά να αντιλαμβάνεται την εναλλαγή των μικροσκοπικών περιστάσεων

σε αναλογία με την μακροσκοπική ισχύ του αέναου φυσικού δικαίου και

μετουσιώνει σε αποφασιστική δράση τις νοηματοδοτήσεις του

συσχετισμού φύσης-καιρού. Καιρῷ πάντα πρόσεστι καλά, η εκμετάλλευση

των περιστάσεων όχι όμως με αυθαίρετο τρόπο αλλά ανταποκρινόμενη

στη φύση των πραγμάτων και ιδιαίτερα στην φύση του ανθρώπου είναι το

απαιτούμενο εφόδιο του άριστου πολιτικού ανδρός. Σε διαφορετική

περίπτωση η διαφοροποίηση του καιρού θα καταστρέψει τη σοφία και την

αξιοσύνη-αρετή του πολιτικού άνδρα, όπως οι χείμαρροι που φουσκώνουν

ξαφνικά και παρασέρνουν τα πάντα στο πέρασμά τους69, επειδή ακριβώς

69 Machiavelli Ν., Ο Ηγεμών, ΧΧV: «Η τύχη είναι σαν τα καταστροφικά εκείνα ποτάμια που
όταν αγριεύουν κατακλύζουν κάμπους, τσακίζουν δέντρα και κτίσματα, σηκώνουν το χώμα
και το πάνε μίλια μακριά και οι πάντες κάνουν τόπο στην ορμή τους χωρίς να μπορούν να
την ανακόψουν… Όπως οι άνθρωποι στους γαληνεμένους καιρούς λαμβάνουν τα μέτρα

57 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δεν υπάρχει ορθή διαχείριση και διάγνωση των εναλλαγών του καιρού,

των πολιτικών περιστάσεων, εν σχέσει με την πολιτική διακυβέρνηση. Τί

λοιπόν ἄριστον όσον αφορά τη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων; Τὸ

παρὸν εὖ ποιεῖν, η όσο το δυνατό καλύτερη αξιοποίηση των τρεχόντων

περιστάσεων και η εναρμόνισή τους με την ανώτερη γνώση του

ανθρώπινου φυσικού δικαίου.

Β) Ηράκλειτος: Ο Πολιτικός Ἀνήρ διεκπεραιωτής της

λογικής ενότητας
ἐὰν μὴ ἔλπηται͵ ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει͵

ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον70.

Α
πό τότε που ο Ζευς ανέμιξε τα δύο πιθάρια, το ένα της

ευδαιμονίας το άλλο της δυστυχίας, εγκαθιδρύθηκε στον

φυσικό και στον ανθρώπινο κόσμο το τραγικόν71. Ο κόσμος συστήνεται

τους και κατασκευάζουν προχώματα και φράγματα για τα άγρια ποτάμια, ώστε όταν
φουσκώσουν να μη σταθεί τόσο ανεξέλεγκτη και βλαβερή η ορμή τους, έτσι πρέπει να
κάνουν και με την τύχη… Η τύχη στρέφει την ορμή της εκεί που δεν υπάρχει αξιοσύνη,
επειδή ξέρει πως εκεί δεν κατασκευάστηκαν προχώματα και φράγματα για να ανακόψουν
την πορεία της… Είναι συχνό το φαινόμενο να ευτυχεί σήμερα ένας Ηγεμόνας και αύριο να
καταστρέφεται χωρίς για αυτό να φταίει κάποια αλλαγή στην αξιοσύνη ή στο χαρακτήρα
του. Είναι καλότυχος ο Ηγεμόνας που έτυχε να συνταιριάξει το να μπορεί να πολιτεύεται
ανάλογα με τη φυσιογνωμία των καιρών κι αλίμονο σε εκείνον που στον τρόπο δράσης
του του διχογνωμούν οι καιροί». Είναι προφανής η «επιβίωση» της αρχαιοελληνικής
έννοιας του καιρού και η τοποθέτησή της σε δομικό άξονα στη μακιαβελική οπτική της
πολιτικής.
70 Ἡράκλ. Απ. Β. 18 DK: «Εάν κανείς δεν ελπίζει, δε θα βρει το ανέλπιστο, εφόσον δε θα
υπάρχει έρευνα και οδός-πέρασμα»
71 Ὅμηρ., Ἰλ., Ω, 525-533, μτφρ. Πολυλά Ι:

58 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

από μία αιώνια πάλη αντίθετων δυνάμεων και η αρμονία, η τάξη είναι

αποτέλεσμα πολέμου, βρίσκεται στη μέση της σύγκρουσης και βέβαια δεν

κρατάει για πολύ72. Άλλοτε επέρχεται η καταστροφή και άλλοτε βασιλεύει

η νηνεμία σε μία κυκλική (ή περίπου κυκλική: σπειροειδή) εναλλαγή υπό

το αναπόδραστο του τραγικού και τη σταθερή επενέργεια του πυρός. Το

μόνο στέρεο υπόβαθρο είναι η διά λόγου γνώση του αιώνιου Λόγου

σύμφωνα με τον οποίο συντελούνται οι κοσμικές εναλλαγές. Ο Λόγος

είναι κοινός, σταθερός και αιώνιος όλα τα άλλα νομοτελειακά

διαφοροποιούνται, όπως ένα ποτάμι που το νερό του δεν είναι ποτέ το

ὡς γὰρ ἐπεκλώσαντο θεοὶ δειλοῖσι βροτοῖσι


ζώειν ἀχνυμένοις· αὐτοὶ δέ τ΄ ἀκηδέες εἰσί.
δοιοὶ γάρ τε πίθοι κατακείαται ἐν Διὸς οὔδει
δώρων οἷα δίδωσι κακῶν͵ ἕτερος δὲ ἑάων·
ᾧ μέν κ΄ ἀμμίξας δώῃ Ζεὺς τερπικέραυνος͵
ἄλλοτε μέν τε κακῷ ὅ γε κύρεται͵ ἄλλοτε δ΄ ἐσθλῷ·
ᾧ δέ κε τῶν λυγρῶν δώῃ͵ λωβητὸν ἔθηκε͵
καί ἑ κακὴ βούβρωστις ἐπὶ χθόνα δῖαν ἐλαύνει͵
φοιτᾷ δ΄ οὔτε θεοῖσι τετιμένος οὔτε βροτοῖσιν.
«Ότι στους άμοιρους θνητούς οι αθάνατοι δωρήσαν
να ζουν στον πόνον και άλυποι μόνον εκείνοι μένουν.
Ότι απ’ όσα δίδει ο Ζευς πιθάρια δυο σιμά του
έχει, το ένα των κακών, των αγαθών το άλλο.
Και σ’ όποιον δώσει ανάμικτα ο βροντητής Κρονίδης,
εκείνος πότ’ έχει κακές, πότε αγαθές ημέρες,
και σ’ όποιον μόνο τα πικρά, τον κάμνει μαύρον κι έρμον
και στ’ άγιο πρόσωπο της γης φρικτή τον σέρνει ανάγκη
και ατίμητος από θεούς και ανθρώπους παραδέρνει».
72 Ἡράκλ. Απ. Β. 8 DK: τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν
[καὶ πάντα κατ΄ ἔριν γίνεσθαι]. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic
Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1988, σελ. 198.
«Τα αντίθετα συγκλίνουν, και απ' τις διαφορές τους γεννιέται η κάλλιστη αρμονία, και
τα πάντα γίνονται σύμφωνα με την έριδα (σύγκρουση αντιθέτων)». Πρβλ. Kirk G.S., –J.E.
Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί
φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 196-202.

59 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ίδιο, αν και διαγράφει παντοτινά την ίδια πορεία73. Ο κοσμικός Λόγος

συγγενεύει με τον ανθρώπινο λόγο, διότι μόνο ο δεύτερος δύναται να

συλλάβει τον πρώτο και να κατανοήσει την αιώνια νομοτελειακή

κυριαρχία του. Πριν την έρευνα και την κατανόηση του κοινού Λόγου

προηγείται η αυτογνωσία του ανθρώπου, το γνῶθι σαυτόν74. Ο άνθρωπος,

πριν ενεργήσει σε οποιοδήποτε πεδίο του επιστητού, πρέπει να

ανακαλύψει την ιδιοσυστασία του, το δικό του φύεσθαι, και να

νοηματοδοτήσει τις φυσικές του δυνατότητες εντός του ανθρώπινου

πολιτικού περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος είναι οπλισμένος από τη φύση για

τη γνώση της αλήθειας με δύο τρόπους, με τις αισθήσεις και με το λόγο. Η

αίσθηση είναι αναξιόπιστη και το μοναδικό κριτήριο του αληθινού είναι ο

λόγος που ελέγχει και κατατάσσει τα εκ των αισθήσεων

προσλαμβανόμενα δεδομένα. Ο λόγος αναγορεύεται κριτής της αλήθειας,

όχι όμως ένεκα οποιασδήποτε λειτουργίας του αλλά εξαιτίας της

ουσιώδους σύνδεσής του με τον καθολικό κοινό Λόγο που κυβερνά τα

πάντα75. Η πραγματική νόηση αποκτάται μέσω της συμμετοχής στον

καθολικό Λόγο και όχι στον ατομικό-ιδιοτελή λόγο. Εφόσον

πραγματοποιηθεί εντός του ανθρώπου αυτή η σύνδεση (καθολικού Λόγου

- ατομικού λόγου) αποκτάται η υπέρτατη φρόνηση και διαγιγνώσκεται το

της αληθείας κριτήριο76.

Ωστόσο οι περισσότεροι άνθρωποι, αν και από τη φύση έχουν

προικιστεί με έλλογη δυνατότητα, δεν δύνανται να οριοθετήσουν τη φύση

73 Ἡράκλ. Απ. Β. 49a DK: ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομέν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν͵ εἶμέν τε
καὶ οὐκ εἶμεν. Πρβλ. Ἡράκλ. Απ. Β. 103 DK. Πρβλ. Tarán L., 1999, “Heraclitus: The River
Fragments and Their Implications,” Elenchos, 20: 9–52. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield,
The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ.
Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 202-206.
74 Ἡράκλ. Απ. Β. 101 DK: ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν. «Αναζήτησα τον εαυτό μου».
75 Ἡράκλ. Απ. Α. 16 DK.
76 Nussbaum M. C., 1972, “Psyche in Heraclitus,” Phronesis, 17: 1–16; 153–70.

60 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τους. Αναλίσκουν τον εαυτό τους σε ηδυπαθείς επιτηδεύσεις και αγνοούν

το φυσικό τους διαμέτρημα, τη φυσική τους ουσία. Βιώνουν έναν

«ονειρικό» βίο με απολαύσεις και ευωχίες και μόλις παρέλθει η επήρεια

του ονείρου λησμονούν τα πάντα, η ζωή τους είναι ονειρική, ψεύτική,

επίπλαστη77. Τοὺς γὰρ πλείστους εἶναι κακούς78, εἷς ἐμοὶ μύριοι͵ ἐὰν

ἄριστος ἦι79 αποφαίνεται ο Ηράκλειτος συνεπής προς τη ρήση του

Βίαντος, στον οποίο χαρίζει την ενάρετη πρωτοκαθεδρία μεταξύ των

σοφών80. Υπάρχει αξιολογική διαβάθμιση των ανθρώπινων όντων, λίγοι

υπερτερούν πολλοί υπολείπονται και το βασικό μέτρο σύγκρισης είναι

συμμετοχή στον κοινό Λόγο. Ο άνθρωπος πρέπει ν’ ακολουθεί τον κοινό,

καθολικό Λόγο και να ρυθμίζει τη ζωή του σύμφωνα μ’ αυτόν, ωστόσο οι

πολλοί διαβιούν σαν να έχουν «ιδιωτική» σκέψη. Η ιδιοτέλεια, η

πνευματική ιδιωτεία τους επικυρώνει και την αδιαμφισβήτητη

κατωτερότητά τους εν σχέσει με τους λίγους φορείς του καθολικού

λόγου81. Οι πολλοί δεν μπορούν να γνωρίσουν το εαυτό τους, δεν τον

αναζητούν καν, το γνῶθι σαυτόν είναι εντελώς ξένο γι’ αυτούς και αυτή η

ουσιώδης έλλειψη τους καθιστά ανίκανους ως προς τη σοφία και την

αρετή που χαρίζει η αντίληψη του καθολικού λόγου εν σχέσει με τα

ανθρώπινα. Όπως το αθηναϊκό πλήθος συνασπίζεται μικροπρεπώς

εναντίον των αξιολογικά ανώτερων ηγετών του βρίθοντας από μειονεξία

και κακή σκοπιμότητα, γεγονός που επικυρώνεται από το μέτρο του

εξοστρακισμού, έτσι και ο όχλος της Εφέσου εξεδίωξε τον μοναδικό άξιο

77 Ἡράκλ. Απ. Β. 1 DK..


78 Διογ. Λαέρτ. 1.87.7.
79 Ἡράκλ. Απ. Β. 49 DK: «Ένας άνθρωπος για μένα αξίζει όσο χιλίάδες, εάν είναι άριστος
(ικανότερος)».
80 Ἡράκλ. Απ. Β. 39 DK.
81 Ἡράκλ. Απ. Β. 2 DK: διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῶι ξυνῶι͵ τουτέστι τῶι κοινῶι· ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός.
τοῦ λόγου δ΄ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν. Πρβλ. Kirk G.S.,
–J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί
φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 208-209.

61 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικό συντελεστή, τον Ερμόδωρο82, μην αντέχοντας την ανωτερότητά

του και την εμπράγματη πολιτική αποτελεσματικότητά του. Οι πολλοί

άνθρωποι δημιουργούν μια εικονική πραγματικότητα εκπορευόμενη από

την απατηλή πρόσληψη του επιστητού μέσω των αισθήσεων και την

εκλαμβάνουν ως αληθινή, επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι την

επικυρώνουν «δημοκρατικά», πλειοψηφικά. Όποιος πραγματικά

αξιολογικά ανώτερος άνθρωπος επιχειρεί να συμβουλεύσει πολιτικά το

σώμα των πολιτών λαμβάνει την απόρριψη του πλήθους, διότι διατυπώνει

κρίσεις διαφορετικές από την οίηση, την ιερή νόσο, των πολλών: αυτή

είναι η «κατάρα» της δημοκρατίας εναντίον της αξιοσύνης και της

αλήθειας. Το ότι οι περισσότεροι προσυπογράφουν μία άποψη, αυτό δεν

σημαίνει ότι αυτή η άποψη είναι αναγκαστικά ορθή, ενδέχεται να

υπάρχει μία εναλλακτική πρόταση, ορθολογικά τεκμηριωμένη και

επιστημονικά έγκυρη που να ανταποκρίνεται στις πολιτικές απαιτήσεις

της δεδομένης στιγμής, κι όμως η πλειοψηφία είναι δυνατό να την

απορρίψει ως ξένη προς τη δική της πραγματικότητα και να στραφεί

απειλητικά εναντίον του εισηγητή της. Αγνοούν όμως ότι αυτό που στα

δικά τους μάτια φαίνεται ορθό στα μάτια ενός ανώτερου όντος είναι

αδιαμφισβήτητος «πιθηκισμός»83. Το ίδιο συμβαίνει και με την ιδέα της

ανθρώπινης ευδαιμονίας, όπως την εκλαμβάνουν η πλειοψηφία των

πολιτών ή ο ένας μονάρχης παραδομένοι στην ηδύληπτη πραγματικότητα

των αισθήσεων: αν η ευδαιμονία βρισκόταν στις αισθητικές-σωματικές-

υλικές ηδονές τότε ως ευτυχισμένα θα αναγορευόταν και τα βόδια

βρίσκοντας τροφή ή οι χοίροι κυλιόμενοι στη λάσπη84. Αιτία της πολιτικής

φαυλότητας είναι η άγνοια του καθολικού κοινού Λόγου και του

καθολικού κοινού Δικαίου εκ μέρους της συντριπτικής πλειοψηφίας των

82 Ἡράκλ. Απ. Α. 1, Β. 121 DK.


83 Ἡράκλ. Απ. Β. 83 DK.
84 Ἡράκλ. Απ. Β. 4 DK.

62 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτών ή εκ μέρους του υπό αισθησιοκρατική οίηση απόλυτου μονάρχη85

σε αντίθεση με την γνώση του καθολικού Λόγου και Δικαίου που κατέχει

ο ένας άριστος ή σοφός. Σε περιπτώσεις ακραίας πολιτικής οίησης ή

ύβρεως ο άξιος-σοφός είναι προτιμότερο να αποσύρεται από το προσκήνιο

και να παίζει πεσσούς με μειράκια, να μένει σιωπηλός και να μιλά ο

όχλος86 ή ο μονάρχης, παρά να αναμειγνύεται με τα κοινά υπό το φόντο

της φαυλότητας, της αφροσύνης και του αγελαίου μίσους87.

Μετά το υπό των πολλών αδύνατο και υπό των λίγων δυνατό γνῶθι

σαυτόν οριοθετείται και ορίζεται από τον ὀχλολοίδορον και αἰνικτὴν κατά

την περιγραφή του Τίμωνος88 Ηράκλειτο το μηδὲν ἄγαν, δίδεται ο

ηρακλείτειος ορισμός του μέτρου. Στο υπαρκτό σύμπαν, που είναι ένα,

κινούμενο και πεπερασμένο, όλα δημιουργούνται από το βασικό-

πρωταρχικό στοιχείο της ύλης, το πυρ, και διαλύονται πάλι σ’ αυτό κατά

τον απαράβατο νόμο της ειμαρμένης. Το παν γεννιέται από πυρ και

καταλήγει πάλι στο πυρ σύμφωνα με καθορισμένα χρονικά διαστήματα

που εναλλάσσονται αιώνια υπό την αναπόδραστη νομοτέλεια της

ειμαρμένης. Η γέννηση των όντων είναι αποτέλεσμα πολέμου και έριδος,

η ἐκπύρωσή89 τους ονομάζεται ομολογία και ειρήνη. Ο κόσμος έχει κάποια

85 Ἡράκλ. Απ. Α. 3 DK.


86 Ἡράκλ. Απ. Α. 1, 12 DK.
87 Ἡράκλ. Απ. Α. 1, 3 DK.
88 Ἡράκλ. Απ. Α. 1, 6 DK.
89 Το αν ο κόσμος εναλλάξ συντίθεται και αποσυντίθεται μέσω του πυρός και το αν ο
Ηράκλειτος πίστευε σε με μια περιοδική εκπύρωση (= καταστροφή του κόσμου από
φωτιά) αποτελεί ζήτημα για το οποίο ποτέ δεν θα προκύψει καθολική συναίνεση μεταξύ
των ερευνητών. H μετατροπή των υλικών πραγμάτων σε πυρ (ενέργεια) ονομάζεται από
τον Ηράκλειτο κόρος, ενώ από τους μεταγενέστερους καλείται ἐκπύρωσις. Ομολογία
(ομόνοια, συμμετοχή στον κοινό Λόγο) και ειρήνη οδηγούν τα πράγματα στην εκπύρωση
(μετατροπή ύλης σε ενέργεια), ενώ πόλεμος και έρις οδηγούν στη γένεση του κόσμου
(μετατροπή ενέργειας σε ύλη). Από την ηρακλείτεια θέση του αείζωου πυρός είναι
εμφανώς επηρεασμένο το στωικό δόγμα της περιοδικής εκπύρωσης και αναδημιουργίας
του κόσμου. Όπως και στην ηρακλείτεια κοσμολογία, για τους στωικούς η περίοδος

63 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

διάταξη (τάξιν τινὰ) και ορισμένο χρόνο μεταβολής (χρόνον ὡρισμένον τῆς

τοῦ κόσμου μεταβολῆς) που διέπεται από ειμαρμένη αναγκαιότητα

(εἱμαρμένην ἀνάγκην)90. Η αρμονία των όντων είναι αποτέλεσμα συνεχούς

αντίθεσης-έριδας, πάλης αντιθέτων91. Ηρεμία και ακινησία δεν δύναται

να υπάρξει, διότι σε αυτή την εκδοχή το παν θα ήταν νεκρό και όχι

αείζωον92. Ουσιαστικά η ειμαρμένη και ο κοινός Λόγος ταυτίζονται,

καθορίζουν τις περιοδικές λειτουργίες του πυρός και δημιουργούν (ή

καταστρέφουν) τα όντα με αντίδρομες κινήσεις93, ουσία της ειμαρμένης

είναι ο λόγος, ο οποίος διατρέχει την ουσία του σύμπαντος. Υπό αυτή τη

θεώρηση η ειμαρμένη ταυτίζεται και με την ανάγκη, είναι η ίδια η

διευθυντική επενέργεια, η νομοτέλεια και η αναγκαιότητα που

καθορίζουν τις κοσμικές μεταβολές. Ο λόγος ως ανάγκη και ειμαρμένη

αποτελεί την αιτία της γενέσεως και της φθοράς, το μέτρο της

καθορισμένης και εύτακτης περιοδικής κίνησης94. Το αείζωον πυρ διαθέτει

φρόνηση και είναι η αιτία της διοικήσεως των πάντων και κατ’ επέκταση

όπου υπάρχει λόγος και έλλογη τάξη δεν υπάρχει τύχη95. Συνεπώς ο

κόσμος δεν διοικείται και δεν αναπτύσσεται από την επενέργεια του

κοσμικής εκπύρωσης ονομάζεται κορεσμός (κόρος) και η περίοδος της κοσμικής


μεταβολής έλλειψη (ἔνδεια). Πρβλ. Nehamas A., 2002, “Parmenidean Being/ Heraclitean
Fire,” in Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W.
Graham (eds.), 45–64, Aldershot: Ashgate, βλ. Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας, (Εισαγωγή,
Φιλοσοφική Ανάλυση: Το Δίκαιο του Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική σκέψη,
Μετάφραση, Σχόλια, Υπομνήματα), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008, σελ 39-40.
90 Ἡράκλ. Απ. Α. 5, 1 DK.
91 Ἡράκλ. Απ. Α. 1 DK.
92 Ἡράκλ. Απ. Α. 6, 2 DK. Πρβλ. Graham, D. W., 2002, “Heraclitus and Parmenides.” In
Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W. Graham
(eds.), 27–44, Aldershot: Ashgate.
93 Ἡράκλ. Απ. Α. 8 DK.
94 Ἡράκλ. Απ. Α. 8 DK. Πρβλ. Vlastos G., 1955. “On Heraclitus,” American Journal of Philology,
76: 337–378.
95 Ἡράκλ. Απ. Β. 64 DK. Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη.
Αθήνα 1991, σελ. 70.

64 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

χρόνου ή της τύχης αλλά μέσω μιας συμπαντικής έλλογης υπέρτατης

δύναμης96. Αυτή η ειμαρμένη αναπόδραστη έλλογη δύναμη καθορίζει και

το μέτρο της αλλαγής. Ο κόσμος είναι αείζωον πυρ, που ανάβει και σβήνει

με καθορισμένο εκ του λόγου μέτρο97. Η φύση του υπαρκτού κόσμου

προσδιορίζεται από μέτρο των πραγμάτων που διοικούνται από τον

υπέρτατο λόγο. Η παράβαση των καθορισμένων φυσικών ορίων αποτελεί

ύβρη, έκνομη κλίση που επιβάλλεται να διευθετηθεί σύμφωνα με τις

επιταγές του ορθού μέτρου. Ούτε ο ίδιος ο ήλιος δεν μπορεί να υπερβεί το

καθορισμένο μέτρο της φύσης του και αν το υπερβεί οι Ερινύες οι, οι

βοηθοί της Δίκης θα ανακαλύψουν την αδικία και θα τον επαναφέρουν

εξαναγκαστικά στο ορθό μέτρο και στην ορθή τάξη98. Ο λόγος διαχέει

νομοτελειακά στη φύση των όντων την ορθή τάξη και η παράβαση της

τάξης συνιστά παρέκκλιση από τα φυσικά μέτρα, από το κατά φύση μηδὲν

ἄγαν. Η μέγιστη αρετή για τον άνθρωπο είναι το να σκέφτεται ορθά

σύμφωνα με το μέτρο του κυρίαρχου λόγου που ενυπάρχει στα επιμέρους

όντα. Η ορθή φρόνηση, η σοφία που ταυτίζεται με την αρετή είναι το να

λέει κανείς την αλήθεια και να ενεργεί σύμφωνα με τη φύση των όντων

αφού τη γνωρίσει99. Η φύση των όντων που αποκρυπτογραφείται μέσω

της συμμετοχής του ανθρώπινου λόγου στον κοινό λόγο αποτελεί την

υπέρτατη γνώση και αρετή.

96 Ἡράκλ. Απ. Α. 10, 5 DK: οὐ κατὰ χρόνον εἶναι γενητὸν τὸν κόσμον͵ ἀλλὰ κατ΄ ἐπίνοιαν.
97 Ἡράκλ. Απ. Β. 30 DK: κόσμον τόνδε͵ τὸν αὐτὸν ἁπάντων͵ οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων
ἐποίησεν͵ ἀλλ΄ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον͵ ἁπτόμενον μέτρα καὶ
ἀποσβεννύμενον μέτρα.
98 Ἡράκλ. Απ. Β. 94 DK: ῞Ηλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή͵ Ἐρινύες μιν Δίκης
ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic
Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1988, σελ. 207.
99 Ἡράκλ. Απ. Β. 112 DK: σωφρονεῖν ἀρετὴ μεγίστη͵ καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν
κατὰ φύσιν ἐπαΐοντας. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic
Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1988, σελ. 208.

65 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Συνεπώς το ανθρώπινο ορθώς ἐνεργεῖν εκπορεύεται από το ορθώς

νοεῖν το οποίο με τη σειρά του διευθύνεται από κοινό λόγο των

πραγμάτων. Ο νόμος του κόσμου πρέπει να γίνει νόμος του ανθρώπου, αν

ο άνθρωπος επιθυμεί να ζει κατά φύση. Η τάξη που διαχέει ο κοινός

λόγος στον άνθρωπο αποτελεί την φυσική τάξη του ανθρώπου, το μέτρο

της φυσικής ανθρώπινης ιδιοσυστασίας, το φυσικό δίκαιο του ανθρώπου.

Η ενάρετη έξη του ανθρώπου ορίζεται ως μη υπέρβαση του φυσικού

μέτρου, ως συμμόρφωση με το φυσικό δίκαιο. Ωστόσο η γνώση της φύσης

και των επιμέρους όντων της δεν είναι εύκολο εγχείρημα, φύσις

κρύπτεσθαι φιλεῖ , στη φύση αρέσει να κρύβεται. Η φύση των


100

πραγμάτων αποφαίνεται, όπως ο δελφικός άνακτας με χρησμούς, δεν

λέγει ούτε κρύπτει εντελώς, αλλά σημαίνει, δίδει κρίσιμα στοιχεία για να

επιτευχθεί γνώση της101. Η φρόνηση του παντός και κατ’ επέκταση η φύση

των επιμέρους όντων είναι στη διάθεση όλων των ανθρώπων, όλοι οι

άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα, αφού γνωρίσουν το εαυτό τους να

φτάσουν στην αληθινή κοινή φρόνηση - και όχι βέβαια στην ατομική,

ιδιοτελή σκέψη που ταυτίζεται με την οίηση102. Ωστόσο οι περισσότεροι

άνθρωποι διαβιούν ως παρόντες απόντες103, σε κατάσταση ύπνου

καταφεύγουν ο καθένας στον δικό του φαινομενικό κόσμο αγνοώντας τον

πραγματικό-αληθινό κόσμο που αντιλαμβάνονται μόνο αυτοί που είναι

σε κατάσταση εγρήγορσης104. Οι θιασώτες του απατηλού φαίνεσθαι, οι

πλείονες, έρχονται σε ρήξη με το λόγο της φύσης και άρα με το λόγο του

ίδιου τους του εαυτού, αν και βρίσκονται σε στενότατη επαφή μαζί του105.

100 Ἡράκλ. Απ. Β. 123 DK.


101 Ἡράκλ. Απ. Β. 93 DK. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου,
μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 218, 220.
102 Ἡράκλ. Απ. Β. 113, Β. 116 DK.
103 Ἡράκλ. Απ. Β. 34 DK.
104 Ἡράκλ. Απ. Β. 89 DK.
105 Ἡράκλ. Απ. Β. 72 DK.

66 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Για τον Ηράκλειτο η συνήθης πολιτική κατάσταση είναι μια κατάσταση

χάους, οίησης και φαινομένων, ο λόγος, η σκέψη, η τάξη απουσιάζουν

παντελώς. Στο πολιτικό σκηνικό κυριαρχούν οι καλλιεργητές του

ψεύδους, της πλάνης και των ιδιοτελών συμφερόντων, οι δημόσιοι

ρήτορες, οι οποίοι ως λαϊκοί αοιδοί με σκοπό την τέρψη του δήμου προς

ίδιον όφελος και όχι τη διδασκαλία της αλήθειας «υπνωτίζουν» και

βυθίζουν στην άγνοια ακόμη περισσότερο το πλήθος. Η δημαγωγική

ρητορική είναι ο αρχηγός της φλυαρίας και της φαυλότητας106 καταργεί

κάθε έννοια επιστημονικής αλήθειας, ορθολογισμού και αξιοκρατίας-

αρετής, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η φυσική εντολή που διαβιβάζεται

δια λόγου οἱ πολλοὶ κακοί͵ ὀλίγοι δὲ ἀγαθοί107. Η αρετή είναι κτήμα των

λίγων που αξιοκρατικά υπερέχουν και η υπεροχή τους αυτή δεν βασίζεται

στην εκ του πλούτου δύναμη ή στη στρατιωτική ισχύ αλλά στην έλλογη

δραστηριότητα που κατευθύνεται από τη γνώση του κοινού λόγου των

πραγμάτων. Η αρετή είναι γνώση, όχι όμως οποιαδήποτε γνώση, αλλά

γνώση του αιώνιου κοινού, σταθερού λόγου που διέπει τη φύση εν γένει

και την επιμέρους ανθρώπινη φύση και κατευθύνει την κίνηση και την

αλλαγή. Η μόνη αληθινή υπεροχή είναι η γνώση της σοφίας, η γνώση της

αρχής που κυβερνάει τα πάντα μέσα από την φύση τους108, διότι καθορίζει

το μέτρο της φύσης τους. Η σοφία, η επιστήμη και κατ’ επέκταση η αρετή

βρίσκεται στην ανάγνωση της φύσης των όντων μέσω των λογικών

ειρμών που διαβιβάζει ο κοινός λόγος των πάντων. Ο λόγος, η σκέψη είναι

106 Ἡράκλ. Απ. Β. 81 DK. Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη.
Αθήνα 1991, σελ. 93-99.
107 Ἡράκλ. Απ. Β. 104 DK. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic
Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1988, σελ. 195.
108 Ἡράκλ. Απ. Β. 41 DK: εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν, ἐπίστασθαι γνώμην, ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα
διὰ πάντων. «Γιατί μια είναι η σοφία: το να γνωρίζει κανείς, τη σκέψη που κυβερνάει όλα
μέσα απ' όλα».

67 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ίδιον του ανθρώπου, μόνο ο άνθρωπος δια μέσου της λογικής του

ικανότητας δύναται να γνωρίσει τον υπέρτατο συμπαντικό λόγο να

συνδεθεί μαζί του. Η φύση όμως του ανθρώπου, όπως και οποιουδήποτε

όντος, διέπεται από ένα ορισμένο μέτρο που καθορίζει την αρμονική

διευθέτηση (την τάξη και την αρμονία) της ανθρώπινης φύσης. Το μέτρο

συνεπάγεται καθορισμένα όρια, που, αν υπερβληθούν, διαμορφώνουν μια

παρά φύση έξη ισοδύναμη με την αδικία. Η ορθή φύση του ανθρώπου

είναι ταυτόσημη με το φυσικό δίκαιο που διατηρεί το ορθό ανθρώπινο

μέτρο.

Δεν μπορεί συνεπώς να υπάρξει αληθινή πολιτική τέχνη (ως τέχνη

διοίκησης του ανθρώπινου βίου), αν αυτή δεν συμπορεύεται με το ορθό

μέτρο της ανθρώπινης φύσης και δεν εκπορεύεται από το φυσικό δίκαιο.

Επιπρόσθετα η πολιτική, πριν την εμπειρική εξάσκησή της, είναι σαφώς

επιστήμη, θεωρητική έλλογη γνώση της ανθρώπινης φύσης και των

προοπτικών της στο λογοκρατούμενο φυσικό σύμπαν. Η φύση και η τάξη

που τη διέπει δεν είναι εύκολα, φανερώς διαγνώσιμη: ἁρμονίη ἀφανὴς

φανερῆς κρείττων109. Η κρυφή, η αφανής αρμονία, η κρυφή τάξη της

ανθρώπινης φύσης είναι ισχυρότερη από τις εμφανείς εκφάνσεις της,

διότι η αφανής νομοτέλεια καθορίζει την ανθρώπινη ουσία και όχι η

ανούσια φαινομενικότητα110. Η πολιτική είναι η επιστήμη που έχει ως

αντικείμενό της την διακρίβωση της ανθρώπινης ουσίας και την

εναρμόνισή της με τον κοινό συμπαντικό λόγο. Υπό τις επιταγές της

πολιτικής επιστήμης, που καθορίζονται από την επίτευξη της ανθρώπινης

αυτογνωσίας και την έλλογη σύζευξη ανθρώπινου και κοσμικού λόγου, το

ανθρώπινο κοινωνικό σύνολο πρέπει να μην υπερβαίνει τα φυσικά του

όρια ούτε βέβαια να υπολείπεται αυτών, δηλαδή να πραγματώνει το ορθό

φυσικό μέτρο, το μηδὲν ἄγαν. Πως όμως δύναται να συμβεί αυτή η ιδανική

109 Ἡράκλ. Απ. Β. 54 DK.


110 Betegh, G., 2007, “On the Physical Aspect of Heraclitus' Psychology,” Phronesis, 52: 3–32.

68 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτική συνθήκη; Η αυτογνωσία είναι μια καθαρά έλλογη διαδικασία,

είναι αποτέλεσμα της διείσδυσης του ανθρώπινου λόγου μέσα στην ίδια

την ανθρώπινη φύση και διάγνωσης της φυσικής τάξης-δίκης που

επικρατεί σ’ αυτήν. Το ίδιο ισχύει και για τη σύνδεση ανθρώπινου και

συμπαντικού νου, η ειδοποιός έλλογη δυνατότητα συνδέει τον άνθρωπο

με τον λόγο των πάντων και τον διαχωρίζει από τα υπόλοιπα άλογα

έμβια όντα. Εκ των άνωθεν διακριβώσεων συνάγεται ότι η ορθή πολιτική

διακυβέρνηση, η διακυβέρνηση ενός συνόλου ανθρώπων σύμφωνα με το

φυσικό δίκαιο που καθορίζεται από την κοσμική έλλογη νομοτέλεια είναι

μια έλλογη διαδικασία, ένα διανοητικό εγχείρημα. Δεν είναι δυνατό να

επιτευχθεί η ανθρώπινη αυτογνωσία και η σύνδεση κοσμικού-

ανθρώπινου λόγου, δομικών συστατικών της πολιτικής επιστήμης, χωρίς

νοητικό στοχασμό και ορθολογική κατάκτηση του φυσικού εἰδέναι.

Πολιτική επιστήμη άνευ λόγου δεν υφίσταται. Άμεση συνέπεια αυτού του

πορίσματος είναι ότι η ορθή ενάσκηση της πολιτικής επιβάλλεται να έχει

ένα στέρεο υπόβαθρο γνώσης-επιστήμης όσον αφορά την ανθρώπινη

φύση και την κοσμική λειτουργία και νομοτέλεια. Διανοίγονται δύο οδοί

εφαρμογής της πολιτικής επιστήμης στα ρευστά ανθρώπινα πράγματα. Ο

πρώτος αφορά την πρωτοκαθεδρία της σοφίας στην πολιτική

διακυβέρνηση. Αν ο σοφός είναι ο απόλυτα ενάρετος άνθρωπος, λόγω της

γνώσης της έμμετρης φύσης των όντων και του απαράβατου φυσικού

δικαίου, τότε αυτός είναι ο ιδανικός πολιτικός ανήρ, αυτός που

δικαιωματικά αρμόζει να άρχει των άλλων κατά τον ίδιο τρόπο που ο

συμπαντικός λόγος επιβάλλεται στα πράγματα και διευθύνει τις κοσμικές

αλλαγές. Η γνώση του φυσικού δικαίου είναι προνόμιο του ανθρώπινου

λόγου και ο σοφός είναι ο ανώτατος φορέας λόγου εντός της ανθρώπινης

κοινωνίας, αυτός που δύναται να κατανοήσει την έλλογη φύση των

πραγμάτων και να την εφαρμόσει έμπρακτα στην πολιτική

πραγματικότητα. Όπως στο κοσμικό σύμπαν η αρμονία και η τάξη είναι

69 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποτέλεσμα σύγκρουσης-έριδας-πολέμου αντίθετων δυνάμεων μέσω του

μέτρου που διαβιβάζει ο αέναος λόγος, έτσι και στην πολιτική κοινότητα η

αρμονία και η τάξη μπορεί να επιτευχθεί μέσω της έλλογης συμφωνίας-

ενότητας αντίθετων ανθρώπινων χαρακτήρων και αντίθετων

κοινωνικοπολιτικών ροπών που βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση. Όπως ο

ένας λόγος διαχέει την ενότητα στα πολλά όντα του κόσμου, έτσι και στο

πολιτικό γίγνεσθαι η ενότητα του κυβερνητικού λόγου αρμόζει να συνέχει

την πολλαπλότητα των διαφορετικών κοινωνικοπολιτικών

περιπτώσεων111. Αν δεν επικρατήσει η έλλογη πολιτική ενότητα θα

διασπαρθεί το άλογο πολιτικό χάος. Οι αντιθέσεις εντός ενός πολιτικού

συνόλου είναι αναπόφευκτες είναι όμως αναγκαίο να υποτάσσονται σε

έναν κοινό ορθολογικά δομημένο πολιτικό λόγο για να επιτευχθεί η

πολιτική αρμονία και ενότητα: ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα112. Ο σοφός

ως γνώστης του κοινού λόγου του κόσμου πρέπει να τον εφαρμόσει στα

πολιτικά ανθρώπινα πράγματα, αυτή είναι άριστη πολιτική έννομη

διακυβέρνηση και μέγιστη ανθρώπινη αριστεία: νόμος καὶ βουλῆι

πείθεσθαι ἑνός113. Ο σοφός πρέπει να διαμορφώσει ένα απαράβατο

πολιτικό νόμο σύμφωνα με τα δεδομένα του παγκόσμιου λόγου και της

ανθρώπινης φύσης που μόνο αυτός δύναται να γνωρίσει. Αυτός είναι ο

μοναδικός αληθινός πολιτικός νόμος, η μετουσίωση της συμπαντικής

ενοποιητικής σοφίας σε πολιτικό κανόνα και πράξη. Οι σοφοί που ακούν

τον κοινό λόγο ομολογούν ότι τα πάντα, αν και βρίθουν από αντιθέσεις

και πολλαπλότητα, είναι ένα, ενότητα και αρμονία114 και ακριβώς αυτό το

ενοποιητικό κέλευσμα μετουσιώνουν σε ορθή κατά φύση πολιτική πράξη.

111
Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη. Αθήνα 1991, σελ. 46,
161-162.
112 Ἡράκλ. Απ. Β. 10 DK.
113 Ἡράκλ. Απ. Β. 33 DK.
114 Ἡράκλ. Απ. Β. 50 DK: οὐκ ἐμοῦ͵ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁμολογεῖν σοφόν ἐστιν ἓν
πάντα εἶναι.

70 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Συνεκδοχικά ορθή πολιτική διακυβέρνηση είναι η ορθή εφαρμογή του

φυσικού δικαίου, του φυσικού μέτρου των πραγμάτων, στην πολιτική

κοινότητα. Ο συμβατικός ανθρώπινος νόμος πρέπει να είναι έλλογος,

έμμετρος και εξαναγκαστικός σύμφωνα με την παγκόσμια νομοτέλεια

και προσαρμοσμένος την ιδιαίτερη ανθρώπινη φύση. Από εδώ πηγάζει

και δεύτερη ηρακλείτεια προοπτική ορθής πολιτικής διακυβέρνησης: ο

νόμος. Ο σοφός κυβερνήτης είναι η πρώτη, η άριστη εκδοχή πολιτικής

ευκοσμίας, ως ζωντανός λόγος επιβάλλει δια του εἰδέναι το δίκαιο και το

ορθό στο πολιτικό σύνολο. Η αρετή είναι λόγος και γνώση και η άριστη

πολιτική διακυβέρνηση έργο του ενάρετου σοφού. Η παρουσία του, η

ύπαρξή του όμως δεν είναι καθόλου βέβαιη, αντίθετα είναι απόλυτα

αβέβαιη. Όπως το χρυσάφι σπανίζει στη γη, έτσι και οι σοφοί κυβερνήτες

σπανίζουν στις υπό οίηση ανθρώπινες κοινωνίες115. Ο κοινός θεσπισμένος

νόμος είναι η εναλλακτική ορθή πολιτική πρόταση στην περίπτωση που

ελλείπει ο σοφός κυβερνήτης. Ο πολιτικός νόμος ως το κληροδότημα ενός

σοφού νομοθέτη, γνώστη της κοσμικής έλλογης αρμονίας, μπορεί να

συγκρατήσει τις πολιτικές κοινωνίες στα όρια της πολιτικής ορθότητας. Η

ευελιξία και η δυναμική εφαρμογή της κοσμικής-φυσικής γνώσης από τον

σοφό στα πολιτικά πράγματα είναι η ύψιστη πολιτική ευπραξία, αλλά

παρέρχεται μόλις παρέλθει και η πολιτική κυριαρχία του σοφού. Αντίθετα

ο μετά σοφίας νόμος, αν επιτευχθεί η εφαρμογή του, δύναται να αποβεί

το σταθερό μέτρο των ανθρώπινων πραγμάτων, το σταθερό υπόστρωμα

της κίνησης και της αλλαγής τους. Ο ανθρώπινος νόμος ως προέκταση

του φυσικού δικαίου είναι το σημαντικότερο εγχείρημα παγίωσης της

ανθρώπινης ευδαιμονίας σε σχέση με τα ορθά φυσικά όρια. Η πολιτική

είναι επιστήμη μόνο στην περίπτωση που ισχυροποιείται απόλυτα με τον

κοινό λόγο που διέπει τα πάντα, ο πολιτικός νόμος ή ο πολιτικός ανήρ

115 Ἡράκλ. Απ. Β. 22 DK., πρβλ. Russell B., "Α Ηistory of the Western Philosophy", Simon and
Schuster,1945. μτφρ. Χουρμουζίου Αιμ., Αρσενίδη, Αθήνα. χ.χ, τ. Α΄, σελ. 97.

71 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πρέπει να βαίνουν ως γνώστες και διεκπεραιωτές της πολιτικής

επιστήμης - ή αλλιώς επιστήμης του φυσικού δικαίου - σύμφωνα με τα

όρια-μέτρα της φυσικής αέναης νομοτέλειας πραγματώνοντας σε μέγιστο

βαθμό την ειδοποιό διαφορά της ανθρώπινης φύσης, τον λόγο. Αν

υπάρχουν ορθοί ανθρώπινοι νόμοι, τότε «τρέφονται» από τον υπέρτατο

συμπαντικό νόμο116. Οι πολίτες, στην εκδοχή που υπάρξει τέτοια έλλογη

νομοθετική παγίωση, πρέπει να μάχονται σθεναρά για την διατήρησή

της, διότι η κατάργηση του έλλογου, έμμετρου νόμου θα σημάνει

αυτόματα και την κατάργηση της ουσιώδους πολιτικής έξης: μάχεσθαι

χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ τοῦ νόμου ὅκωσπερ τείχεος117. Αν εκπορθηθεί εκ των

έσω ή εξωτερικά ο «φυσικός» νόμος της πόλεως, θα χαθεί η έλλογη

ορθότητα, θα παραβιαστεί κατάφορα το φυσικό ανθρώπινο μέτρο, θα

πέσουν τα σωτήρια τείχη της σταθερής ανθρώπινης ευδαιμονίας. Η πόλις

θα μεταβεί από το είναι του επιστημονικού έλλογου νόμου στο φαίνεσθαι

της ρητορικής καιροσκοπικής αγυρτείας και της απόλυτα

αισθησιοκρατικής αντιμετώπισης των πολιτικών ζητημάτων. Αυτή είναι η

μεγαλειώδης αποτύπωση του ηρακλείτειου πολιτικού μηδὲν ἄγαν, ως

αποτύπωση μιας πολιτικής επιστήμης του ορθού φυσικού μέτρου των

ανθρώπινων πραγμάτων.

Ο ανθρώπινος κόσμος όμως σε αντίθεση με τον έλλογο νόμο δεν

μένει σταθερός και αναλλοίωτος, υπόκειται συνεχώς σε διαφοροποίηση.

Το τραγικόν, η απότομη άνοδος στην απόλυτη ευτυχία και η απότομη

έκπτωση στην χείριστη δυστυχία υπό το αναπόδραστο της γενέσεως και

της φθοράς είναι ίδιον της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι άνθρωποι είναι

116 Ἡράκλ. Απ. Β. 114 DK: ξὺν νόωι λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῶι ξυνῶι πάντων͵
ὅκωσπερ νόμωι πόλις͵ καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως. τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόμοι
ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου· κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται.
117 Ἡράκλ. Απ. Β. 44 DK.

72 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ἄλλοτε μέν τε κακῷ͵ ἄλλοτε δ΄ ἐσθλῷ118, διαβιούν στο μεταίχμιο της ακμής

και της παρακμής τους και εδώ ακριβώς αναζητείται μια πολιτική

επιστήμη που θα παύσει την επικράτηση της μίας αντίθεσης επί της

άλλης και θα σταθεροποιήσει την αρμονία (παλίντροπος ἁρμονίη), την

τάξη και την ομόνοια. Η σταθεροποίηση του ορθού μέτρου των

ανθρώπινων πραγμάτων πραγματώνεται μόνο από την εξαναγκαστική

έλλογη επιβολή του φυσικού δικαίου. Τα πάντα στο φυσικό ή στον

ανθρώπινο κόσμο πολεμούν, μάχονται με σκοπό την επικράτηση και η

διαμάχη αυτή είναι ο γεννήτωρ των πάντων και ο βασιλιάς, ο κυρίαρχος

των πάντων. Αν δεν υπάρχει ενεργητική διαμάχη τότε υπάρχει απάθεια

και η απάθεια είναι πλησίον του θανάτου και όχι της ζωής. Σ’ αυτό τον

καθολικό πόλεμο άλλοι επικρατούν και άλλοι υποτάσσονται, άλλοι

γίνονται ελεύθεροι και άλλοι δούλοι, άλλοι θεοί και άλλοι άνθρωποι,

άλλοι είναι ξύπνιοι και άλλοι κοιμούνται ανάλογα με την αξία και την

ισχύ τους, σε κάθε περίπτωση όμως το μέτρο διατηρείται εποπτευόμενο

και διευθυνόμενο από τον κοινό λόγο, που είναι και το κύριο έρεισμα

υπεροχής και επικράτησης119. Οι κοιμισμένοι είναι εργάτες και συνεργοί

της κοσμικής δικαιοσύνης120. Η δικαιοσύνη δεν είναι τυφλή ισότητα αλλά

«γεωμετρική» ισότητα, αποδίδει στον καθένα αυτά που αξίζει και αφαιρεί

από τους ανάξιους ψευδεπίγραφες τιμές και προνόμια. Η επιβολή της

δικαιοσύνης δεν αποτρέπει τον καταναγκασμό σύμφωνα με το φυσικό

μέτρο, αντίθετα τον επιβάλλει παντοιοτρόπως. Το φυσικό δίκαιο

επιβάλλεται εξαναγκαστικά, νομοτελειακά με πάλη και έριδα, η

δικαιοσύνη είναι πάλη επιβολής του ορθού μέτρου με εξαναγκαστικό

118 Ὅμηρ., Ἰλ., Ω, 525-533.


119 Ἡράκλ. Απ. Β. 53 DK: Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι͵ πάντων δὲ βασιλεύς͵ καὶ τοὺς
μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους͵ τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους.
120 Ἡράκλ. Απ. Β. 75 DK.

73 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τρόπο121. Η επιβολή της Δίκης στο πολιτικό πεδίο δεν είναι απλή υπόθεση,

αντίθετα αποτελεί δυσεπίτευκτο εγχείρημα. Ο πολιτικός ανήρ ή ο

θεσπισμένος νόμος ως φορείς της έλλογης δικαιοσύνης, του μέτρου και

της φυσικής ορθότητας πρέπει να εξαναγκάσουν το πολιτικό σώμα να

αποδεχτεί τις «λογικές» πολιτικές μεταρρυθμίσεις και να διασφαλίσουν

την διαρκή ισχύ τους με κάθε μέσο. Αυτή είναι η ύψιστη πολιτική πράξη,

αυτό είναι το μέγιστο προσδοκώμενο της πολιτικής επιστήμης και η

ουσιώδης μετατροπή του λόγου σε ευπραξία, δηλαδή η εξαναγκαστική

διοίκηση του πολιτικού σώματος σύμφωνα με τον κοινό λόγο του κόσμου

και το μέτρο της ιδιαίτερης ανθρώπινης φύσης. Οι δημοκρατικές

διαδικασίες δεν έχουν καμία θέση στο ηρακλείτειο πολιτικό σχεδίασμα:

καλύτερα να κρύβει κανείς την αμάθειά του παρά να την επιδεικνύει στην

αγορά122. Πολλοί θαυμάζουν, λίγοι γνωρίζουν. Οι άνθρωποι όταν

διατρίβουν στην αγορά εξαπατούν πουλώντας και αγοράζοντας. Όποιος

εξαπατήσει περισσότερο και περισσότερους, αυτός προκαλεί τον

θαυμασμό του πλήθους στη δημοκρατική πολιτική κατάσταση123. Η

δημοκρατία, ο διάλογος για πολιτικά θέματα, για θέματα δικαίου και

αδίκου ανευρίσκεται μόνο σε κοινωνίες που υφίσταται διαφοροποίηση

απόψεων για αυτά τα θέματα, σε κοινωνίες που το δίκαιο, ο νόμος

καθορίζονται συμβατικά και όχι φυσικά. Η δημοκρατία είναι μια πολιτική

συνθήκη-σύμβαση και όχι μια φύσει κατάσταση εφόσον το φυσικό δίκαιο

είναι ένα, αδιαπραγμάτευτο και κοινό για όλους124. Το φυσικό δίκαιο στην

περίπτωση που διαγνωσθεί και εγκαθιδρυθεί πολιτικά - με δίκαιη πάλη -

δεν επιδέχεται αμφισβήτηση και συζήτηση, το φυσικό δίκαιο ήταν, είναι

και θα είναι, όπως ακριβώς και ο κόσμος ή η φύση και η εναντίωση σ’

121 Ἡράκλ. Απ. Β. 80 DK: εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν͵ καὶ δίκην ἔριν͵ καὶ
γινόμενα πάντα κατ΄ ἔριν καὶ χρεών.
122 Ἡράκλ. Απ. Β. 95 DK.
123 Ἡράκλ. Μιμήσεις C, 1, 24.
124 Ἡράκλ. Απ. Β. 102 DK.

74 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αυτό αποτελεί μια παρά φύση ανταρσία ή στάση που επιβάλλεται να

καθυποταχθεί επιτακτικά προς όφελος της ανθρώπινης ευδαιμονίας,

όπως αυτή ορίζεται από του νόμους της ανθρώπινης φύσης.

Τι συμβαίνει όμως με την συνεχή εναλλαγή, με την τραγικότητα

των πραγμάτων; Αν ο ήλιος του κόσμου και της πολιτικής κοινωνίας είναι

καθημερινά νέος125, αν στο ίδιο ποτάμι κυλάνε συνεχώς καινούρια νερά126

και κανείς δεν δύναται να αγγίξει την ανθρώπινη ουσία στην ίδια

κατάσταση127 πως μπορούν ο πολιτικός κυβερνήτης ή ο έλλογος νόμος να

υπερβούν την τραγική μεταλλαγή των πραγμάτων; Καιρὸν γνῶθι, αυτή

ακριβώς είναι η απάντηση του Ηράκλειτου στο περί του τραγικού

απόρημα. Η γνώση των νόμων της αλλαγής128, των σταδίων

διαφοροποίησης της φυσικής και ανθρώπινης ουσίας προσφέρει την

σταθερή διεύθυνση-έλεγχο των πραγμάτων και κατ’ επέκταση της

ανθρώπινης πολιτικής κοινωνίας. Ο ειδήμων της φυσικής και ανθρώπινης

τάξης γνωρίζοντας τον αιώνιο νόμο της φυσικής αλλαγής στα διάφορα

στάδιά του ρυθμίζει την πολιτική διακυβέρνηση ανάλογα με τον

κατάλληλο καιρό, την κατάλληλη στιγμή δράσης. Ενδέχεται κάποιος να

γνωρίζει επιφανειακά τον φυσικό νόμο, χωρίς όμως τη γνώση του

κατάλληλου χρονικού σημείου εφαρμογής και διαρρύθμισης να αποτύχει

παταγωδώς στο πολιτικό πεδίο. Η πολιτική επιστήμη είναι άρρηκτα

συνδεδεμένη με τη γνώση του κατάλληλου σημείου εφαρμογής της και

επιλογής του κατάλληλου μέσου εξάσκησής της. Δεν μπορεί κανείς να

διαρρυθμίσει εύτακτα και έλλογα ένα εξοργισμένο πλήθος, αν εναντιωθεί

βίαια στη θέληση του, έστω και αν αυτή η εναντίωση είναι προς την

κατεύθυνση επιβολής του φυσικού νόμου. Η οργή του πλήθους θα

125 Ἡράκλ. Απ. Β. 6 DK.


126 Ἡράκλ. Απ. Β. 12 DK.
127 Ἡράκλ. Απ. Β. 91 DK.
128 Πρβλ. Ἡράκλ. Απ. Α. 1, 9, Β. 31 DK.

75 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

παρασύρει τον πολιτικό κυβερνήτη και ίσως καταστεί αυτοκαταστροφική

για τον ίδιο τον δήμο. Στην ουσία ο ίδιος ο φυσικός νόμος θα αποτύχει,

αφού η ευδαιμονία του συνόλου με αυτή την άκαιρη κυβερνητική ενέργεια

καθίσταται ανέφικτη. Πραγματικά η ευελιξία του ειδήμονος πολιτικού

κυβερνήτη κάνει περισσότερο πρόσφορη την διάγνωση της κατάλληλης

στιγμής δράσης και της προσαρμογής της πολιτικής διακυβέρνησης στις

απαιτήσεις των καιρών. Ο ισχυρός κυβερνήτης κοινωνός του κοινού λόγου

μπορεί ως αδέσμευτος «καλλιτέχνης» πολιτικός να υπερβαίνει τα εμπόδια

και τις ανακύπτουσες δυσκολίες με βέβαιες επιτηδευμένες πολιτικές

κινήσεις που προκύπτουν από την ειδική πολιτική γνώση του και την

έλλογη και έμπρακτη ικανότητά του. Ο σταθερός νόμος, έστω και αν είναι

επιστημονικά και φυσικοδικαιϊκά θεσπισμένος, είναι δύσκαμπτος και δεν

μπορεί να προβλέψει τις πληθώρα των περιπτώσεων και να

προσαρμοστεί ικανοποιητικά σ’ αυτές. Η σταθερότητά του όμως και η

αυστηρότατη εφαρμογή του κατά τις αρχές του φυσικού δικαίου τον

καθιστούν την καλύτερη - μη χείρονα - ενάρετη πολιτική λύση ελλείψει

του ικανού, άριστα έλλογου πολιτικού κυβερνήτη που ενδέχεται (κάτι το

οποίο είναι πολύ σπάνιο) να κρατά τα ηνία της ανθρώπινης πολιτικής

κοινωνίας.

Εδώ ακριβώς εφάπτεται η παιδαγωγική επενέργεια του νόμου. Ο

νόμος παρόλο που είναι δύσκαμπτος και δυσπροσάρμοστος υπερτερεί του

αυτόνομου πολιτικού ειδήμονος κυβερνήτη όσον αφορά την παιδαγωγική

λειτουργία που επιτελεί. Ἦθος ἀνθρώπωι δαίμων129, η ορθή ηθική

κατάσταση του ανθρώπου αποτελεί κορυφαίο, σχεδόν «θεϊκό» πολιτικό

επίτευγμα, εχέγγυο σταθερότητας και διαρκούς ενάρετης έξης. Αν σε ένα

πολιτικό σύνολο εμφυτευθεί, είτε με την συνεχή υπακοή-εθισμό στις

νομικές διατάξεις είτε με ένα πλήρες επιστημονικά καταρτισμένο

129 Ἡράκλ. Απ. Β. 119 DK.

76 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκπαιδευτικό πρόγραμμα, η ιδέα της ευταξίας, του μέτρου και της

αρμονίας σε αντιστοιχία με την έλλογη δύναμη που διοικεί τις κοσμικές

αλλαγές, τότε η πολιτική διακυβέρνηση στα όρια της φυσικής ορθότητας

μέσω του νόμου θα είναι ευκόλως επιτεύξιμη και δυσκόλως αναιρέσιμη,

καθώς οι πολίτες εκούσια θα συναινούν στις κυβερνητικές εντολές και θα

έχουν το στέρεο ηθικό υπόβαθρο που θα κατανοεί το πνεύμα των

εντολών σε σχέση με την φύση της πολιτικής κοινωνίας. Τὴν παιδείαν

ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευμένοις130, ο πραγματικός ήλιος της γνώσης

του κόσμου φωτίζει τους ειδήμονες της έλλογης φυσικής νομοτέλειας

πολιτικούς κυβερνήτες, ο δεύτερος ήλιος είναι η εκπαιδευτική επενέργεια

του θεσπισμένου νόμου που καθιστά πεπαιδευμένους τους πολίτες και

έμμεσους λήπτες του φωτός του πρώτου ηλίου της γνώσης. Η παιδεία

πρέπει να είναι προσανατολισμένη στον κοινό λόγο του κόσμου που

ρυθμίζει το μέτρο και τη φύση της πολιτικής κοινωνίας και όχι να

αποβαίνει φαύλη πολυμάθεια που διασπείρει συγκεχυμένη οίηση131.

Γ) Δημόκριτος: ο Πολιτικός Ἀνήρ στις

αυτοθεσμιζόμενες πολιτικές κοινωνίες

ἁμαρτίης αἰτίη ἡ ἀμαθίη τοῦ κρέσσονος132

Η
ηρακλείτεια οπτική της πολιτικής και του πολιτικού ανδρός

ως δυναμική και πανίσχυρη θεωρητική κατασκευή έδειξε

πως μπορεί να παγιωθεί ορθολογικά και αδιαφιλονίκητα στην ιστορία της

πολιτικής σκέψης. Στον αιώνιο αγώνα των αντίθετων θεωρητικών

ερμηνειών ο Ηράκλειτος έδειξε πως κατέκτησε-σφετερίστηκε ως αρχαίος

130 Ἡράκλ. Απ. Β. 134 DK.


131 Ἡράκλ. Απ. Β. 129 DK: σοφίην͵ πολυμαθίην͵ κακοτεχνίην.
132 Δημόκρ. Απ. Β. 83 DK.

77 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Έλλην «τύραννος» τη νίκη καταδεικνύοντας ακριβώς αυτή την

αιωνιότητα του αγώνα και την έλλογη νομοτέλεια που την κυβερνά. Η

φιλόνικη πίστη του Ηρακλείτου στον εαυτό του - στον ίδιο τον άνθρωπο -

που αυτόνομα ο ίδιος είχε ανακαλύψει και στην έλλογη αλήθεια των

πραγμάτων υπερέβαινε δυναστικά όλους τους σύγχρονους και

προγενέστερους στοχαστές. Όμως η αρχή ότι οι τύραννοι δεν ζουν πολύ,

διότι συνήθως δολοφονούνται, ισχύει και για τους «τύραννους» του

πνεύματος133. Στην αρχαία ελληνική πολιτική τυραννική έριδα του

πνεύματος τα θεωρητικά καθεστώτα εκπίπτουν και αναδιαρθρώνονται

συνεχώς υπό το φόντο του ορθού λόγου. Ενώ η ηρακλείτεια θέση

αναβίβαζε τον κοινό λόγο σε ρυθμιστή των πάντων και εκφραστή της

ενότητας εν μέσω έριδας αντίθετων δυνάμεων του ενός κόσμου, η

δημοκρίτεια στάσις στο ηρακλείτειο θεωρητικό καθεστώς προβάλει την

πολλαπλότητα των κόσμων ως λάβαρο της φιλοσοφικής επαναστατικής

κίνησής της.

Η ουσία κάθε όντος που εμφανίζεται, αναπτύσσεται και

εξαφανίζεται συνίσταται από άτομα (ἄτομοι οὐσίαι, ἄτομαι ἀρχαί, ἰδέαι)


134 και κενό, τα πρώτα αποτελούν ορισμό του όντος ενώ το δεύτερο ορίζει το

μη όν135. Τα άτομα είναι ύλη και μορφή-ιδέα ταυτόχρονα. Τα πάντα είναι

ύλη βρισκόμενη σε διαφορετικές αναλογίες ποσοτικής και ποιοτικής

συμπύκνωσης. Τίποτα δεν γεννιέται από το τίποτα και τίποτα δεν

133 Νίτσε Φρ., Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο 2, Κεφ. 261: Οι τύραννοι του πνεύματος, μτφρ.,
Σαρίκας Ζ., Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη χ.χ.
134 Sedley David, 2008, ‘Atomism's Eleatic Roots,’ in Patricia Curd and Daniel W. Graham
(eds.), The Oxford Handbook of Presocratic Philosophy, Oxford: Oxford University Press, 305–332.
135 Διογ. Λαέρτ. 9.44: ἀρχὰς εἶναι τῶν ὅλων ἀτόμους καὶ κενόν. Ὄν = πλήρες και μὴ ὄν =
κενό. Πρβλ. Russell B., "Α Ηistory of the Western Philosophy", Simon and Schuster,1945. μτφρ.
Χουρμουζίου Αιμ., Αρσενίδη, Αθήνα. χ.χ., τ. Α΄, σελ. 137.

78 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

καταλήγει στο τίποτα136, η ανυπαρξία δεν δύναται να δημιουργήσει

ύπαρξη ούτε η ύπαρξη να απολήξει στην ανυπαρξία. Το φαίνεσθαι των

πραγμάτων είναι αυτό που προσλαμβάνεται από τις αισθήσεις137, το είναι

των πραγμάτων συνίσταται από «αόρατα» άτομα στοιχεία που

συνενώνονται σε άπειρους σχηματισμούς138. Η γνώση των πραγμάτων

είναι αποτέλεσμα αισθητηριακής πρόσληψης και νοητικής επεξεργασίας

των αισθητηριακών πληροφοριών. Τα άτομα ως έσχατα άτμητα υλικά

στοιχεία είναι αγέννητα, απαθή, ανώλεθρα, άπειρα κατά το πλήθος μέσα

στο σύμπαν και έχουν τρεις διαφορές μεταξύ τους στο σχήμα-ῥυσμός, στη

θέση-τροπή και στην τάξη-διαθιγή. Από τη συμπλοκή των ατόμων δεν

προκύπτει καμιά ενιαία ουσία, διότι δύο ή περισσότερα στοιχεία δεν θα

μπορούσαν να γίνουν ποτέ ένα. Τα άτομα στοιχεία είναι το ουσιώδες

υπόστρωμα κίνησης και μεταβολής της ύλης139. Όλα τα υπαρκτά όντα

είναι συνενώσεις ατόμων που κινούνται στροβιλικά μέσα στο κενό και

στο άπειρο εξαιτίας της ανομοιότητας και των διαφορών τους (σχήμα,

μέγεθος, θέση, τάξη). Οι ιδιότητες των πραγμάτων προκύπτουν από τις

διαφορές των ατόμων, κάθε μεταβολή των πραγμάτων ανάγεται σε

μεταβολή του συνδυασμού των ατόμων. Η φθορά των όντων συντελείται,

όταν μια ισχυρή αναγκαία δύναμη (π.χ. σύγκρουση με άλλο σώμα)

136 Διογ. Λαέρτ. 9.44: μηδέν τε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γίνεσθαι μηδὲ εἰς τὸ μὴ ὂν φθείρεσθαι. Πρβλ.
Mourelatos Alexander P.D., 2004, ‘Intrinsic and Relational Properties of Atoms in the
Democritean Ontology,’ in Ricardo Salles (ed.), Metaphysics, Soul, and Ethics: Themes from the
work of Richard Sorabji, Oxford: Clarendon Press, pp. 39–63.
137 Δημόκρ. Απ. Β. 117 DK: ἐτεῆι δὲ οὐδὲν ἴδμεν· ἐν βυθῶι γὰρ ἡ ἀλήθεια.
138 Ἀέτ. 1. 397: μηδὲν δ΄ εἶναι ἀληθὲς μηδὲ καταληπτὸν ἐκτὸς τῶν πρώτων στοιχείων
ἀτόμων καὶ κενοῦ. ταῦτα γὰρ εἶναι μόνα φύσει͵ τὰ δ΄ ἐκ τούτων θέσει καὶ τάξει καὶ
σχήματι διαφέροντα ἀλλήλων συμβεβηκότα. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The
Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 409-410.
139 Δημόκρ. Απ. Α. 37 DK. Πρβλ. Furley David J., 1993, ‘Democritus and Epicurus on Sensible
Qualities,’ in J. Brunschwig and M.C. Nussbaum (eds.), Passions and Perceptions, Cambridge:
Cambridge University Press, pp. 72–94.

79 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

διαρρήξει την πρότερη σύνδεση των ατόμων τους. Η κίνηση -ή καλύτερα η

έμφυτη αυτοκίνηση- είναι αχώριστη, εγγενής ιδιότητα των ατόμων και

χαρακτηρίζει την ύλη στο σύνολό της αλλά και τη φύση στο σύνολό της.

Η κίνηση είναι αναπόσπαστο ίδιον της ύλης στο σύνολό της και κάθε

ατόμου ξεχωριστά, δεν προέρχεται από κάποια χωριστή, αυθυπόστατη,

αυτοδύναμη εκτός των φυσικών πραγμάτων αιτία ή οντότητα. Ο χώρος,

δηλαδή το κενό - το οποίο είναι άπειρο όσον αφορά το μέγεθος - είναι

προαπαιτούμενο της κίνησης των ατόμων, χωρίς χώρο δεν θα υπήρχε

κίνηση αλλά ακινησία. Οὐδὲν χρῆμα μάτην γίνεται͵ ἀλλὰ πάντα ἐκ λόγου

τε καὶ ὑπ΄ ἀνάγκης140, όλα τα όντα δημιουργούνται από κάποια αναγκαία

αιτία, δεν υφίσταται δημιουργία χωρίς την υπαγωγή της σε κάποια

αναγκαιότητα. Ωστόσο δεν πρέπει να αναζητείται η αρχή, η αιτία εκείνου

που είναι αιώνιο ή συμβαίνει αιώνια. Ο Δημόκριτος δικαιολογεί την

κίνηση και την αλλαγή αναφέροντας «ότι «πάντα έτσι γινόταν και

πρωτύτερα», όμως δεν θεωρεί χρέος του να αναζητήσει την αρχή αυτού

του «πάντοτε». Η γνώση των πραγμάτων δεν εξαρτάται από την

ανεύρεση κάποιου σκοπού κατά τον οποίο βαίνουν τα πράγματα, αλλά

από την ανεύρεση της μηχανιστικής αιτίας των αλλαγών στα όντα, η

αρχική αιτία των αλλαγών είναι επιστημονικά αδιάφορη και πιθανόν

ανύπαρκτη. Οι δημοκρίτειες αρχές, τα άτομα δεν έχουν άλλο αίτιο, εκτός

από τον εαυτό τους, που είναι αίτιο της αιωνιότητάς τους και της αιώνιας

μεταβολής τους141.

Συνέπεια αυτού του ισχυρισμού είναι μια αντιτελεολογική

αντίληψη του κόσμου. Ο κόσμος δεν έχει δημιουργό, γεννήθηκε τυχαία

χωρίς να διέπεται από καμία δημιουργική πρόνοια και κυρίως δεν βαίνει

140 Λεύκ. Β. 2 DK. Πρβλ. Edmunds Lowell, 1972, ‘Necessity, Chance, and Freedom in the
Early Atomists,’ Phoenix, 26: 342–57.
141 Ἀριστ. Φυσ. 252a.32. Πρβλ. McDiarmid J.B., 1958, ‘Phantoms in Democritean Terminology:
ΠΕΡΙΠΑΛΑΞΙΣ and ΠΕΡΙΠΑΛΑΣΣΕΣΘΑΙ,’ Hermes, 86 (3): 291–8.

80 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

προς κανένα προκαθορισμένο σκοπό, τέλος στο πλαίσιο κάποιου

προδιαγεγραμμένου σχεδίου. Ο κόσμος δεν είναι έμψυχος ούτε διοικείται

από θεία πρόνοια, σχηματίστηκε από κίνηση των ατόμων στοιχείων στο

κενό εξαιτίας κάποιας άλογης-απρονόητης αναγκαίας φυσικής

διαδικασίας. Η τελεολογία είναι αδύνατη στο πεδίο απόλυτης κυριαρχίας

της ύλης. Η απειρότητα του υλικού σύμπαντος συνδέεται με το

αδημιούργητο και το άσκοπο και το τυχαίο. Όλα είναι ύλη,

αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων στοιχείων υπό την αναπόδραστη

και έμφυτη κίνηση της ύλης. Η αναγκαία αλληλεπίδραση μεταξύ των

ατόμων στοιχείων της ύλης ονομάζεται ανάγκη και ανάγεται στον

καθοριστικό συντελεστή υλικής δημιουργίας και μεταβολής. Η

αλληλεπίδραση των ατόμων στοιχείων δεν επικαθορίζεται από μία

εξωτερική αιτία που διέπει και διευθύνει το σύμπαν αλλά από την ίδια τη

φύση των στοιχείων που τα αναγκάζει να κινούνται περιστροφικά

διαρκώς και να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με τρόπο καθοριζόμενο από

την ιδιαίτερη φύση τους (σχήμα, μέγεθος, θέση, τάξη)142. Εφόσον τα άτομα

στοιχεία δεν καθοδηγούνται και δεν κατευθύνονται από μία εξωτερική ή

εσωτερική τελεολογική αιτία, η συνάντησή και η επαφή τους, που έχει ως

επακόλουθο την αναγκαία αλληλεπίδρασή τους, είναι τυχαία. Οι αιτίες

όλων όσων συμβαίνουν δεν έχουν καμία αρχή, κανένα πρώτο κινούν,

κανένα τελικό αίτιο δεν αποτελεί την αρχική αιτία των πάντων, τα

παρελθόντα, τα παρόντα και τα εσόμενα τα κυβερνά χωρίς καμία

σκοπιμότητα η υλική ανάγκη από τα βάθη του αγέννητου και άπειρου

142 Δημόκρ. Απ. Α. 105 DK: πάντα τε κατ΄ ἀνάγκην γίνεσθαι͵ τῆς δίνης αἰτίας οὔσης τῆς
γενέσεως πάντων. Πρβλ. Α. 1, 99-101 DK: καὶ τὰς ἀτόμους δὲ ἀπείρους εἶναι κατὰ μέγεθος
καὶ πλῆθος͵ φέρεσθαι δ΄ ἐν τῶι ὅλωι δινουμένας͵ καὶ οὕτω πάντα τὰ συγκρίματα γεννᾶν͵
πῦρ͵ ὕδωρ͵ ἀέρα͵ γῆν. Πρβλ. Baldes Richard W., 1975, ‘Democritus on Visual Perception:
Two Theories or One?,’ Phronesis, 20: 93–105. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The
Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 414-415.

81 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

χρόνου143. Η ανάγκη ως μηχανιστική αιτία και η τύχη ως απρονόητη

συνθήκη ρυθμίζουν τη γένεση και τη φθορά των πάντων. Οι αιτίες των

όντων ανάγονται στην ίδια την ύλη τους, η ίδια η ύλη των όντων αποτελεί

ανάγκη, αναγκαία αιτία γι’ αυτά, με την αιτιολογία ότι εξαιτίας μιας

κάποιας ιδιότητας της υποκείμενης σε μεταβολής ύλης προκύπτει

αναγκαστικά το κάθε όν. Η απειρότητα της ύλης, η απειρότητα και η

πολλαπλότητα των ατόμων υλικών στοιχειών καθιστούν το σύμπαν

άπειρο, χωρίς πέρας και όρια και κατ’ επέκταση καταρρίπτουν το δόγμα

περί ενότητας και μοναδικότητας του κόσμου. Δεν υπάρχει ένας κόσμος

κυριαρχούμενος από ενότητα αλλά άπειροι κόσμοι144 με πολλαπλά

χαρακτηριστικά, που γεννώνται και φθείρονται αυτόνομα και παράλληλα

ο ένας προς τον άλλο ή ο ένας γεννάται ή φθείρεται εκ του άλλου - ή ο

ένας μεταβάλλεται στον άλλο - ένεκα της κοινής υλικής τους ουσίας.

Κάθε κόσμος ως διαφορετική αλληλεπίδραση και σύνθεση υλικών

ατόμων στοιχείων έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία δεν

προκαθορίζονται ούτε επικαθορίζονται από καμία εξωκοσμική ή

ενδοκοσμική αιτία ή δύναμη, μοναδική προϋπόθεση κοσμικής

δημιουργίας είναι η συμβατότητα αλληλεπίδρασης των ατόμων και

τυχαία συνάντησή τους υπό το καθεστώς συνεχούς στροβιλικής

κίνησης145. Υπάρχουν άπειροι κόσμοι που τελούν υπό διαφορετικό

143 Ο χρόνος για τον Δημόκριτο είναι αδημιούργητος, αγέννητος και άπειρος, χωρίς αρχή
και τέλος. Εφόσον τα άτομα είναι εξ’ ορισμού αναλλοίωτα και άφθαρτα δεν μπορεί παρά
και ο χρόνος να έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά. Πρβλ. Balme David, 1941, ‘Greek
Science and Mechanism II. The Atomists,’ Classical Quarterly, 35: 23–8.
Δημόκρ. Απ. Α. 82 DK: οἱ δὲ Δημοκρίτου κόσμοι εἰς ἑτέρους κόσμους μεταβάλλοντες ἐκ
τῶν αὐτῶν ἀτόμων ὄντας οἱ αὐτοὶ τῶι εἴδει γίνονται͵ εἰ καὶ μὴ τῶι ἀριθμῶι. Πρβλ. Sedley
David, 1982, ‘Two Conceptions of Vacuum,’ Phronesis, 27: 175–93. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E.
Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί
φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 416-418.
145 Δημόκρ. Απ. Β. 118 DK: τὴν τύχην τῶν μὲν καθόλου καὶ τῶν θείων δέσποιναν ἐφιστὰς͵
καὶ βασιλίδα͵ καὶ πάντα γενέσθαι κατ΄ αὐτὴν ἀποφαινόμενος.

82 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

καθεστώς-στάδιο εξέλιξης, άλλοι βρίσκονται στο στάδιο της ανάπτυξης,

άλλοι στο στάδιο της ακμής και άλλοι στο στάδιο της παρακμής. Γένεση,

ανάπτυξη και φθορά υπάρχουν ως καταστάσεις στην εξέλιξη των

απείρων κόσμων, που γεννώνται και φθείρονται παράλληλα αλλά

ετεροχρόνως ή και συγχρόνως, αντιλαμβανόμενοι ή μη

αντιλαμβανόμενοι ο ένας την ύπαρξη του άλλου. Η ανθρώπινη αντίληψη

για τον κόσμο δεν είναι αντικειμενική και αμετάβλητη, καθώς είναι

αυστηρά «ανθρώπινη», παραμένοντας στα στενά αντιληπτικά

ανθρώπινα αισθητηριακά και διανοητικά όρια αγνοεί την απειρότητα των

κόσμων και την κάθε είδους μορφή που δύνανται αυτοί να λάβουν. Κάθε

ένας από τους παράλληλους και άπειρους κόσμους γεννιέται

αναπτύσσεται και ακμάζει συνεχώς όσο δεν επιδρά κάποια εξωτερική

αιτία καταστροφής του146. Η αιτία καταστροφής ενός κόσμου είναι η

υποταγή του, η μη ανταγωνιστική επάρκειά του έναντι ενός μεγαλύτερου

και ισχυρότερου κόσμου: φθείρεσθαι τὸν κόσμον τοῦ μείζονος τὸν

μικρότερον νικῶντος147. Ο ανθρώπινος κόσμος δεν είναι αιώνιος, χωρίς

τέλος, ο κόσμος μέσα στον οποίο γεννήθηκε και ακμάζει ο άνθρωπος

είναι δυνατό να χαθεί ολοκληρωτικά, αν βρει στην εξέλιξή του έναν

146 Δημόκρ. Απ. Α. 40 DK: λέγει δὲ ὁμοίως Λευκίππωι περὶ στοιχείων͵ πλήρους καὶ κενοῦ͵
τὸ μὲν πλῆρες λέγων ὄν͵ τὸ δὲ κενὸν οὐκ ὄν· ἔλεγε δὲ ὡς ἀεὶ κινουμένων τῶν ὄντων ἐν
τῶι κενῶι· ἀπείρους δὲ εἶναι κόσμους καὶ μεγέθει διαφέροντας. ἐν τισὶ δὲ μὴ εἶναι ἥλιον
μηδὲ σελήνην͵ ἐν τισὶ δὲ μείζω τῶν παρ΄ ἡμῖν καὶ ἐν τισὶ πλείω. (3) εἶναι δὲ τῶν κόσμων
ἄνισα τὰ διαστήματα καὶ τῆι μὲν πλείους͵ τῆι δὲ ἐλάττους καὶ τοὺς μὲν αὔξεσθαι͵ τοὺς δὲ
ἀκμάζειν͵ τοὺς δὲ φθίνειν͵ καὶ τῆι μὲν γίνεσθαι͵ τῆι δ΄ ἐκλείπειν. φθείρεσθαι δὲ αὐτοὺς ὑπ΄
ἀλλήλων προσπίπτοντας. εἶναι δὲ ἐνίους κόσμους ἐρήμους ζώιων καὶ φυτῶν καὶ παντὸς
ὑγροῦ. (4) τοῦ δὲ παρ΄ ἡμῖν κόσμου πρότερον τὴν γῆν τῶν ἄστρων γενέσθαι͵ εἶναι δὲ τὴν μὲν
σελήνην κάτω͵ ἔπειτα τὸν ἥλιον͵ εἶτα τοὺς ἀπλανεῖς ἀστέρας. τοὺς δὲ πλανήτας οὐδ΄
αὐτοὺς ἔχειν ἴσον ὕψος. ἀκμάζειν δὲ κόσμον͵ ἕως ἂν μηκέτι δύνηται ἔξωθέν τι
προσλαμβάνειν. Schofield Malcolm, 2002, ‘Leucippus, Democritus and the ou mallon
Principle: An Examination of Theophrastus Phys. Op. Fr. 8,’ Phronesis, 47(3): 253–63. Πρβλ.
Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 419-423.
147 Δημόκρ. Απ. Α. 84 DK.

83 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μεγαλύτερο και ισχυρότερο κόσμο. Η διάλυση και η φθορά ενός κόσμου

δεν καταλήγει ξανά στην αρχική ύλη, με την οποία ο κόσμος αυτός

δημιουργήθηκε (δεν υπάρχει δηλαδή περιοδική κοσμική αναγέννηση),

αλλά σε άλλο κόσμο (δηλαδή σε διαφορετικό συνδυασμό των ίδιων

ατόμων στοιχείων), αφού οι κόσμοι είναι άπειροι και αλληλοδιάδοχοι και

δεν υπάρχει ανάγκη επιστροφής στον ίδιο κόσμο148.

Ως συνεπής ορθολογική σκέψη και συστηματική φιλοσοφική

οργάνωση των επιστημονικών δεδομένων, η ατομική δημοκρίτεια

θεώρηση εισέρχεται από το κοσμικό στο ανθρώπινο γίγνεσθαι. Εφόσον

όλα είναι συνδυασμός διαφόρων ατόμων, αιώνιων και άφθαρτων

στοιχείων που υπακούουν στην αιτιότητα της σύνθετης υλικής φύσης

τους, γεννώνται, όταν τα άτομα εν μέσω της αιωνίας κίνησής τους

ενώνονται, και φθείρονται, όταν τα άτομα διασπώνται (από μια

εξωτερική δύναμη) τίποτα δεν εμποδίζει την ισχύ της φυσικής

μακροκοσμικής νομοτέλειας στο ανθρώπινο μικροκοσμικό σύμπαν. Ότι

συμβαίνει στον μακρόκοσμο συμβαίνει και στον μικρόκοσμο, ότι

συμβαίνει στο αχανές σύμπαν δύναται να συμβεί και σε έναν έμβιο

οργανισμό, όπως ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος δημοκρίτεια θεωρούμενος

είναι ένας μικρός κόσμος, ένα μικρό σύμπαν, η διαφορά ανθρώπου

σύμπαντος έγκειται στο μέγεθος, ότι επισυμβαίνει στο συμπαντικό εκεί,

είναι δυνατό να επισυμβεί και στο ανθρώπινο εδώ149.

Ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο μέρος του φυσικού κόσμου και

υποτάσσεται στη νομοτέλεια, στην αναπόδραστη αναγκαιότητά της. Ο

ανθρώπινος κόσμος κατά τα πρότυπα δημιουργίας του σύμπαντος

148 Δημόκρ. Απ. Α. 82 DK. Πρβλ. Hirsch Ulrike, 1990, ‘War Demokrits Weltbild mechanistisch
und antiteleologisch?’ Phronesis, 35: 225–44.
149 Δημόκρ. Απ. Β. 34 DK: ἀνθρώπωι μικρῶι κόσμωι ὄντι κατὰ τὸν Δημόκριτον ταῦτα
θεωροῦνται. Πρβλ. Ἀριστ. Φυσ. 252b.24: εἰ δ΄ ἐν ζῴῳ τοῦτο δυνατὸν γενέσθαι͵ τί κωλύει τὸ
αὐτὸ συμ βῆναι καὶ κατὰ τὸ πᾶν; εἰ γὰρ ἐν μικρῷ κόσμῳ γίγνεται͵ καὶ ἐν μεγάλῳ· καὶ εἰ
ἐν τῷ κόσμῳ͵ κἀν τῷ ἀπείρῳ.

84 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δομείται από άτομα και κενό, ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα

σύνθετο δημιούργημα διαφορετικών συνδυασμών ατόμων150. Τα άτομα

στοιχεία δημιουργούν κάθε οργανική έκφραση της ανθρώπινης φύσης,

κάθε όργανο του ανθρώπινου σώματος αποτελεί διαφορετικό συνδυασμό

ατόμων και όλοι οι συνδυασμοί των ατόμων συγκροτούν το συνολικό

ανθρώπινο σώμα. Με τη σειρά του κάθε άνθρωπος, δηλαδή μια

συγκεκριμένη ατομική ένωση, ως αυτόνομο «σύμπαν» κινείται μέσα στον

χώρο-κενό και η ισχύς του καταβάλλεται μόνο, όταν έρθει σε σύγκρουση

με μία ισχυρότερη εξωτερική (η εσωτερική, όταν πρόκειται για νόσο)

δύναμη. Αυτή η δύναμη δύναται να είναι ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο,

ένα αλλοειδές θηρίο ή ένας άλλος ανθρώπινος οργανισμός. Ο άνθρωπος

δεν αποτελεί φύσει κοινωνικό ον, η κοινωνικότητα του ανθρώπου δεν

είναι έμφυτη. Όπως ακριβώς τα άτομα κινούνται στροβιλικά στον κενό

χώρο και συγκρούονται σχηματίζοντας ή μη σύνθετα σώματα, έτσι και οι

ανθρώπινες εξ ατόμων σύνθετες μονάδες κινούνται πολλαχόθεν σε

διάφορες χωρικές κατευθύνσεις με προοπτική την επωφελή σύνδεση ή

τον αφανισμό. Ο άνθρωπος είναι μόνος του στο φυσικό σύμπαν, κινείται

στο φυσικό περιβάλλον με πρωταρχικό σκοπό να διατηρήσει την ύπαρξή

του, να αυτοσυντηρηθεί. Υπό την ισχυρότατη ορμή της αυτοσυντήρησης,

η οποία διέπει ασφαλώς και τα υπόλοιπα έμβια όντα, ο άνθρωπος

αγωνίζεται να επιβιώσει από την φθοροποιό ροπή των αντίξοων φυσικών

συνθηκών και των άλλων έμβιων όντων, των οποίων μέρος της τροφικής

τους αλυσίδας αποτελεί και ο ίδιος. Επίσης η συνάντηση με έναν ομοειδή

άνθρωπο μπορεί να αποβεί μοιραία, καθώς ο ένας άνθρωπος ίσως

αποτελέσει εμπόδιο του άλλου στη επιδίωξη της αυτοσυντήρησης. Όταν

το υπέρτατο αγαθό είναι η αυτοσυντήρηση όλα επιτρέπονται προς

150 Δημόκρ. Απ. Β. 34 DK: ἄνθρωπός ἐστι τοιουτονὶ μόρφωμα μετ΄ ἐμψυχίας. Πρβλ. Kirk
G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 423-424.

85 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επίτευξή της, εκεί όπου δεν υπάρχει κοινωνική συγκρότηση δεν υπάρχουν

νόμοι, νόμος είναι η επικράτηση του ισχυροτέρου με στόχο την όσο το

δυνατό μεγαλύτερη παράταση του βίου του. Ο άνθρωπος εν είδει ατόμου

στοιχείου στα αρχικά στάδια του βίου του έδινε μόνος του την διαρκή

μάχη για τη διατήρηση του οργανικού διακόσμου του. Διαβιούσε

ατάκτως151 στο φυσικό χωρικό κενό όντας φυτοφάγος και ταυτόχρονα

στόχος βρώσης άλλων σαρκοβόρων όντων ή μη επιθυμητό μέρος στην

αλληλοκαστροφική ανθρώπινη έριδα για ζωή. Ο κίνδυνος λοιπόν

αφανισμού του είδους και ολοκληρωτικής καταστροφής «αφύπνισε» την

φυσική λογική προδιάθεση του ανθρώπου και την ώθησε εξαναγκαστικά

στο να βρει λύσεις επιβίωσης. Εκεί ανέκυψε ευφυέστατα το ανθρώπινο

κοινωνικό μοντέλο ως «ανάχωμα» στη λαίλαπα της φυσικής

καταστροφής και της αλληλοεξοντωτικής έριδας αυτοσυντήρησης. Το

συμφέρον της διατήρησης του είδους ώθησε τους ανθρώπους στην

αλληλοβοήθεια απέναντι στην απειλή των θηρίων και σταδιακά στην

κοινωνική συγκρότηση με στόχο την εξάλειψη κάθε φυσικής έμβιας ή

άβιας απειλής. Ο φόβος του βίαιου θανάτου και η ορμή της

αυτοσυντήρησης152 ως αναγκαίες αναπόδραστες πραγματικότητες είναι οι

ακρογωνιαίοι συντελεστές της κοινωνικής συγκρότησης ενός όντος που

αρχικά δεν ήταν κοινωνικό αλλά αντιθέτως αντιμετώπιζε θανάσιμα-

ανταγωνιστικά κάθε παρουσία ομοειδούς του στον βιοτικό του χώρο. Η

κοινωνικότητα του ανθρώπου είναι τυχαία, αυτόματη, συμβατική, αν

εξέλειπε η ανάγκη ύπαρξής της, θα εξέλειπε και η ίδια η κοινωνική

151 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK: τοὺς δὲ ἐξ ἀρχῆς γεννηθέντας τῶν ἀνθρώπων φασὶν ἐν ἀτάκτωι
καὶ θηριώδει βίωι καθεστῶτας σποράδην.
152 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8 (απόσπασμα από το έργο του Δημόκριτου Μικρός
Διάκοσμος): καὶ πολεμουμένους μὲν ὑπὸ τῶν θηρίων ἀλλήλοις βοηθεῖν ὑπὸ τοῦ
συμφέροντος διδασκομένους͵ ἀθροιζομένους δὲ διὰ τὸν φόβον. Πρβλ. Λουκρήτιος, De
Rerum Natura, V, 821-1457, Κριτίας, DK. Β. 88, 25, [Σίσυφος], Hobbes, T., Λεβιάθαν,
Κεφάλαιο 13.

86 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανθρώπινη ροπή. Οι προκοινωνικοί άνθρωποι δεν είχαν επίγνωση των

εγγενών ανθρώπινων εσωτερικών και εξωτερικών χαρακτηριστικών

τους153, η αυτοαντίληψη των εναρκτικών τουλάχιστον ιδιοτήτων και

χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους επήλθε με την αναγκαστική

κοινωνική προσέγγιση των μελών του. Η σπίθα της λογικής και της

ευφυΐας «άναψε» μπροστά στο χάος του αφανισμού και στην

εναλλακτική πρόταση της κοινωνικής προσέγγισης. Η έκφραση της

ανθρώπινης λογικής ικανότητας, ο έναρθρος λόγος, προέκυψε ή ορθότερα

εξελίχθηκε ως προϋπάρχουσα φυσική δυνατότητα, όταν οι

περιβαλλοντικές αντίξοες συνθήκες διαβίωσης επέβαλαν τη συνεννόηση

των ανθρώπινων έμβιων μονάδων προς την κατεύθυνση ενός

συνασπισμού αμύνης έναντι στη φυσική βιολογικού τύπου ή μη

αντιξοότητα. Πριν τον αμυντικό συνασπισμό των ανθρώπων δεν υπήρχε

έναρθρος λόγος, άλλα ζωώδεις, άναρθρες, μη νοήμονες κραυγές154. Η

γλώσσα είναι ο φορέας νοητικής έκφρασης ένας συμβολικός κώδικας

επικοινωνίας για τη συνεννόηση μεταξύ των ανθρώπων και την ερμηνεία

των δεδομένων που προσλαμβάνει ο ανθρώπινος νους155. Η γλώσσα είναι

προϊόν αμυντικής σύμβασης και ως εκ τούτου είναι και αυτή συμβατική. Η

γλωσσική ποικιλομορφία και διαφορετικότητα που παρατηρείται ανά τις

ανθρώπινες κοινωνίες επικυρώνουν την συγκεκριμένη διακρίβωση. Κάθε

ανθρώπινη ομάδα που ανά την οικουμένη προχωρούσε στη σύσταση

αμυντικού συνασπισμού αυτοσυντήρησης οργάνωνε τον γλωσσικό της

κώδικα τυχαία, χωρίς ομοιομορφία και κανόνες μορφολογικής

καθολικότητας, η τυχαία συνάθροιση ανθρώπινων μονάδων που

εξαναγκαστικά επιζήτησαν την επικοινωνία έδωσε την πρωταρχική

153 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8: ἐπιγινώσκειν ἐκ τοῦ κατὰ μικρὸν τοὺς ἀλλήλων τύπους.
154 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8: τῆς φωνῆς δ΄ ἀσήμου καὶ συγκεχυμένης οὔσης ἐκ τοῦ
κατ΄ ὀλίγον διαρθροῦν τὰς λέξεις.
155 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8: καὶ πρὸς ἀλλήλους τιθέντας σύμβολα περὶ ἑκάστου τῶν
ὑποκειμένων γνώριμον σφίσιν αὐτοῖς ποιῆσαι τὴν περὶ ἁπάντων ἑρμηνείαν.

87 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

οργάνωση του έναρθρου λόγου που με την πάροδο του χρόνου

μετεξελίχθηκε σε οργανωμένη γλώσσα156. Εξάλλου τέσσερεις εμβριθείς

παρατηρήσεις θεμελιώνουν ακόμη περισσότερο τον συμβατικό

χαρακτήρα της ανθρώπινης γλώσσας και της αυθαίρετης υπόστασης των

ὀνομάτων εν σχέσει με τα πράγματα που δηλώνουν: α) μερικές φορές η

ίδια λέξη δηλώνει διαφορετικά πράγματα (ὁμωνυμία), β) για το ίδιο

πράγμα υπάρχουν διαφορετικές γλωσσικές εκφράσεις (πολυωνυμία), γ) η

μεταφορική σημασία των λέξεων (μετάθεσις) και δ) η έλλειψη λέξεων για

ορισμένες παραστάσεις (ἔλλειψις)157. Το σημαίνον λοιπόν και το

σημαινόμενο δεν ταυτίζονται η λειτουργία της γλώσσας είναι συμβατική

και όχι φυσική158.

Αυτή η τυχαία εξαναγκαστική μετάβαση από τον ακοινωνικό στον

κοινωνικό βίο ήταν το εφαλτήριο της συνεχούς ανθρώπινης προόδου από

σημείο μηδέν του κοινωνικού συνασπισμού στο διηνεκές των αιώνων.

Στον ανθρώπινο κόσμο δεν υπήρξε έκπτωση από τον παραδείσιο βίο στο

βίο του μόχθου και της αντιξοότητας, ούτε υφίσταται το ενδεχόμενο

περιοδικής ανακύκλησης στην ιδανική παραδείσια εποχή, ο άνθρωπος ως

έμβιο ον αξιοποίησε-εξέλιξε τις φυσικές προϋποθέσεις της ύπαρξής του

μαθαίνοντας να «κολυμπά» όσο το δυνατό καλύτερα στην καταρχήν

συλλήβδην απρόβλεπτη και εν συνεχεία όλο και πιο προβλέψιμη

θάλασσα της ζωής159. Ο άνθρωπος διδασκόμενος από την ανάγκη των

156 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8: οὐχ ὁμόφωνον πάντας ἔχειν τὴν διάλεκτον͵ ἑκάστων
ὡς ἔτυχε συνταξάντων τὰς λέξεις· διὸ καὶ παντοίους τε ὑπάρξαι χαρακτῆρας
διαλέκτων.
157 Δημόκρ. Απ. Β. 26 DK και Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον Λόγο, σελ. 286, μτφρ. Γεωργίου
Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.
158 Δημόκρ. Απ. Β. 26 DK: τύχηι ἄρα καὶ οὐ φύσει τὰ ὀνόματα. καλεῖ δὲ ὁ αὐτὸς τὸ μὲν
πρῶτον ἐπιχείρημα πολύσημον, τὸ δὲ δεύτερον ἰσόρροπον, <τὸ δὲ τρίτον μετώνυμον>, τὸ
δὲ τέταρτον νώνυμον. Πρβλ. Guthrie W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press,
1971, Οι Σοφιστές, μτφρ. Δαμ. Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 252-269.
159 Δημόκρ. Απ. Β. 172 DK.

88 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πραγμάτων160 βελτιώνει την φυσική του προδιάθεση όλο και πιο πολύ στο

πέρασμα του χρόνου, η συμβατική, τυχαία κοινωνική τροπή του

ανθρώπινου βίου παρέχει τις προϋποθέσεις της συνεχούς εξέλιξης της

ανθρώπινης νόησης και τεχνικής.

Η πολιτισμική, τεχνολογική και διανοητική εξέλιξη του

ανθρώπινου γένους είναι απόρροια της κοινωνικής «συμφωνίας» για την

σύσταση - για να αποφανθούμε με ορολογία της φυσικής επιστήμης -

ενός κοινωνικού «μορίου» από ανθρώπινες «ατόμους» μονάδες. Οι

άνθρωποι, πριν την κοινωνική σύσταση ήταν νοητικά αδαείς και σε

επίπεδο ικανοτήτων και τεχνολογικών επιτευγμάτων αδέξιοι. Η

σωρευμένη κοινωνική πείρα δίδαξε σταδιακά στον άνθρωπο τον έλλογο

πολιτισμό, οι τέχνες, οι επιστήμες, η χρήση της φωτιάς και των

καλλιεργειών επινοήθηκαν προς διατήρηση και όφελος της κοινωνικής

ζωής, της λυτρωτικής ανθρωπίνως επινοημένης «νησίδας» εντός του

φυσικού καταστροφικού περιβάλλοντος. Η Ανάγκη της αυτοσυντήρησης

που τυχαία (αν ο φυσικός κόσμος ήταν ένας «παραδείσιος» κόσμος που

παρείχε έτοιμη την τροφή στον άνθρωπο και εξασφάλιζε την ευμενή,

χωρίς κόπους, αντιξοότητες και κινδύνους αυτοσυντήρησή του, η

κοινωνικότητα δεν θα ήταν καθόλου αναγκαία, ίσως ούτε πιθανή), νόμῳ

και όχι φύσει ανέκυψε οδήγησε στην συνεχή εμπειρική επαύξηση της

γνώσης της ζωής, οδήγησε ένα έμβιο ον, που είχε φυσική προδιάθεση

έλλογης και πολιτιστικής εξέλιξης, στη μάθηση κάθε πράγματος που

δύναται να γνωσθεί, με συνεργάτες αυτής της εμπειρικής γνωσιολογικής

160 Δημόκρ. Απ. Β. 289 DK. Πρβλ. Windelband W. – Heimsoeth H. Lehrbuch der Geschichte der
Philosophie, Tübingen 1976, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ. Σκουτερόπουλος
Ν.Μ., Τόμος Α´, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 1991, σελ. 126-134.

89 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επαύξησης την επιδεξιότητα των χειρών του, τον έναρθρο λόγο και την

έλλογη δυνατότητα-ευστροφία161.

Βεβαίως υπάρχει και ένα παλιό γνωμικό που αποφαίνεται τὰ ὅμοια

τῶν ὁμοίων εἶναι γνωριστικά ή ορθότερα ὡς αἰεὶ τὸν ὁμοῖον ἄγει θεὸς ὡς

τὸν ὁμοῖον162αλλά αυτή η εκ της ομοιότητας έλξη των έμβιων όντων δεν

εγγράφεται στο φυσικό τους κώδικα, είναι μια συνέπεια της ομοείδειάς

τους, της όμοιας μορφής που ενστικτωδώς αντιλαμβάνονται και της

αναπαραγωγικής διαδικασίας που επιβάλλεται από την φυσική επιταγή

της διαιώνισης εκάστου των ειδών. Η ανάγκη των πραγμάτων γέννησε

την πόλη, η έλλειψη ατομικής αυτάρκειας και αυτοσυντήρησης

εξανάγκασε τον ατομικά υφιστάμενο άνθρωπο να σχηματίσει πολιτικές

κοινότητες συλλογικής αυτάρκειας και αυτοσυντήρησης παραιτούμενος

από την ανεμπόδιστη φυσική ελευθερία. Αλλά όπως τα άτομα στοιχεία

του φυσικού κόσμου, που κινούνταν ελεύθερα, σχηματίζουν ανώτερα

μόρια-ενώσεις με φυσική απαράβατη νομοτέλεια, έτσι και η το ανθρώπινο

πολιτικό μόριο-ένωση πρέπει να διέπεται από νομοτέλεια

προσαρμοσμένη στην ανθρώπινη φύση για να διατηρηθεί εντός του

«εχθρικού» φυσικού κόσμου. Εδώ ακριβώς γεννάται ο πολιτικός Νόμος ως

συνεκτικός δεσμός αυτάρκειας και αυτοσυντήρησης σε ομοειδή άτομα-

ανθρώπους, που όμως έχουν την διαρκή τάση αυτονόμησης από το

πολιτικό μόριο και συνέχισης της προκοινωνικής «ελεύθερης» αλλά

αβίωτης ζωής. Υπάρχει μια αναπόδραστη ανάγκη πολιτικής ένωσης που

απορρέει από υλικές παραμέτρους αυτοσυντήρησης ή αυτάρκειας, αλλά

161 Δημόκρ. Απ. Β. 5 DK, Διόδ. 1. 8: γνωσθέντος δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν ἄλλων τῶν χρησίμων
κατὰ μικρὸν καὶ τὰς τέχνας εὑρεθῆναι καὶ τἆλλα τὰ δυνάμενα τὸν κοινὸν βίον ὠφελῆσαι.
καθόλου γὰρ πάντων τὴν χρείαν αὐτὴν διδάσκαλον γενέσθαι τοῖς ἀνθρώποις͵
ὑφηγουμένην οἰκείως τὴν ἑκάστου μάθησιν εὐφυεῖ ζώιωι καὶ συνεργοὺς ἔχοντι πρὸς
ἅπαντα χεῖρας (πρβλ. Ἀναξ. Α. 102 DK) καὶ λόγον καὶ ψυχῆς ἀγχίνοιαν.
162 Δημόκρ. Απ. Β. 164 DK, πρβλ. Α. 128: κολοιὸς (= καλιακούδα) γὰρ παρὰ κολοιὸν ἱζάνει (=
κάθεται πλάι) καὶ ὡς αἰεὶ τὸν ὁμοῖον ἄγει θεὸς ὡς τὸν ὁμοῖον.

90 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

στον αντίποδα μια έλλογη απόφαση που εκπορεύεται από την οριοθέτηση

των δυσμενών φυσικών συνθηκών και την εκπόνηση ενός ορθολογικού

σχεδίου υπέρβασης της ανθρωπολογικής κρίσης ή δυσμένειας. Η πολιτική

ένωση καθορίζεται από υλικές παραμέτρους μη εξάλειψης του

ανθρώπινου γένους, αλλά θα ήταν αδύνατη χωρίς τη διανοητική εμβέλεια

του ανθρώπου. Ύλη και πνεύμα βαδίζουν χέρι χέρι στην ανθρώπινη

πορεία, το πνεύμα χωρίς την εξ ατόμων συγκείμενη ανθρώπινη ύλη είναι

μια ανεπιβεβαίωτη υπόθεση, και άρα αναληθής, ανύπαρκτη, από την

άλλη η χωρίς την έλλογη δυνατότητα ύλη καταργεί την ανθρώπινη ουσία,

άνθρωπος χωρίς νόηση δεν νοείται.

Εκ της δημοκρίτειας συλλογιστικής λοιπόν εισερχόμαστε στο

εγχείρημα απόδοσης των χαρακτηριστικών του πολιτικού ανδρός που

είναι συμβατικός με αυτή τη θεώρηση. Ο πολιτικός Νόμος είναι η έλλογη

διαχείριση των υλικών παραμέτρων της ζωής, με κύριους γνώμονες τη

νομοτέλεια της ίδιας της ανθρώπινης φύσης και την εξαναγκαστική

συμβίωση για την επίτευξη της συλλογικής αυτοσυντήρησης και

αυτάρκειας. Ο νόμος δεν υπήρχε εκ παντός και δια παντός, αποτελεί

ανθρώπινο θέσπισμα, ένα εγχείρημα υπέρβασης μιας ιστορικής

δυσμένειας που τελεί ακόμη εν ισχεί. Οι ανθρώπινες μονάδες

συνασπίστηκαν έναντι της φυσικής δυσμένειας δημιουργώντας ένα

ισχυρότατο κοινωνικό ανάχωμα στην επέλαση των φυσικών δυσχερειών,

στην επιθετικότητα των θηρίων και στην βιοτική ένδεια. Ο συνεκτικός

ιστός που διέχει και συνέχει τις ανθρώπινες μονάδες εντός ενός κοινού

συνεκτικού όλου είναι ο νόμος. Ο νόμος καθορίζεται από την ανθρώπινη

ανάγκη για επιβίωση και ευημερία και όχι η ανάγκη από τον νόμο. Ο

νόμος διαφέρει εκεί όπου διαφέρει και η ένταση της ανάγκης, μια

αγωνιώδης κατάσταση επιβίωσης ασφαλώς επιτάσσει ισχυρότερους και

αποτελεσματικότερους κανόνες, αντίθετα ο περιορισμός της έντασης της

βιοτικής ανάγκης επιτρέπει πιο ελαστικά νομικά δεσμά. Σε κάθε

91 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

περίπτωση όμως ο νόμος των ανθρώπινων συμβατικών κοινωνιών, όσο

διαφορετικός κι αν φαίνεται στις επιμέρους περιπτώσεις, εκπορεύεται από

τρεις θεμελιώδεις σκοπούς επίτευξης: αυτοσυντήρηση, αυτάρκεια,

ευδαιμονία. Και οι τρεις αυτοί όροι υπάγονται σε μία καθοριστική

παράμετρο: την ανθρώπινη φύση. Έτσι σκιαγραφείται και καθορίζεται το

πλαίσιο της νομικής εγκαθίδρυσης και της ορθότητας ή μη αυτής

εγκαθίδρυσης. Ενδέχεται να υπάρχουν θεσπισμένα νομικά πλαίσια που

πληρούν έναν από τους παραπάνω παράγοντες υπολείπονται όμως

σημαντικά σε άλλους. Για παράδειγμα ένας πολιτικός νόμος μπορεί

εύκολα να κατακτήσει την αυτοσυντήρηση, καθώς ο συνασπισμός των

ανθρώπων από μόνος του περιορίζει τις φυσικές αντιξοότητες και

δημιουργεί μια κατάσταση ευμενούς πολιτιστικής εξέλιξης,

περιλαμβάνονται όμως σε αυτή τη συνθήκη η αυτάρκεια και η ευδαιμονία

σε συνάρτηση με τις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης φύσης; Ο αρχαίος

ελληνικός στοχασμός όμως σε αντίθεση με τις νεότερες και σύγχρονες

οπτικές του ζητήματος δεν επιζητά το μη χείρον για τις ανθρώπινες

κοινωνίες, δεν επιζητά μια ανεκτή κατάσταση του ζην, επιζητά το ιδανικό,

το άριστο, το κατά φύση τέλειο που ταυτίζεται όχι απλά με το ζην αλλά

με το ευ ζην και από αυτή την αρχαιοελληνική έξη του αρίστου δεν θα

μπορούσε να ξεφύγει η δημοκρίτεια θεώρηση. Για τον Δημόκριτο δεν

υπάρχει πολιτική επιστήμη εκεί όπου οι παραπάνω παράμετροι του

ανθρώπινου ευ ζην δεν αναπτύσσονται αρμονικά στην ολότητά τους. Για

το λόγο αυτό η πολιτική επιστήμη κατατάσσεται στην υψηλότερη θέση

μεταξύ των ανθρώπινων επιστημών και τεχνών163. Για να υπάρξει η

ανθρώπινη πολιτιστική εξέλιξη προηγήθηκε η έλλογη πολιτική θέσμιση,

οι τέχνες που εξύψωσαν τον άνθρωπο στον μέγιστο σημείο πολιτιστικής,

επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης έπονται της έλλογης

163 Δημόκρ. Απ. Β. 157 DK: τήν τε πολιτικὴν τέχνην μεγίστην οὖσαν ἐκδιδάσκεσθαι καὶ
τοὺς πόνους διώκειν͵ ἀφ΄ ὧν τὰ μεγάλα καὶ λαμπρὰ γίνονται τοῖς ἀνθρώποις.

92 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

προαίρεσης για κοινωνική συγκρότηση. Η πολιτική τροπή του ανθρώπου,

που εκ των προτέρων υπήρξε ακοινωνικός, δημιούργησε τις προϋποθέσεις

κάθε πολιτιστικής ευημερίας και ανάπτυξης και αφού η πολιτική τέχνη

αποτελεί την εναρκτική προϋπόθεση του πολιτισμού τότε είναι και ο

σημαντικότερος, ο υπέρτατος γνώμων διατήρησης και τελειοποίησης του

ανθρώπου. Η πολιτική προέκυψε αναγκαστικά, εξ ανάγκης για τον

άνθρωπο, με τη σειρά του όμως ο πολιτισμένος άνθρωπος είναι κατ’

ανάγκη πολιτικός, εφόσον η πολιτική είναι η αναγκαία προϋπόθεση, η

απαρχή του πολιτισμού και κάθε ανθρώπινης προόδου. Η πολιτική

επιπρόσθετα προεξάρχει των άλλων τεχνών ως ο κύριος ρυθμιστής της

ενότητας του ανθρώπινου κοινωνικού συνασπισμού, αν εξέλειπε η

πολιτική κάθε ενότητα θα καταργούνταν και η ανθρώπινη κατάσταση θα

οδηγούνταν στην προκοινωνική δυσμένεια της αντιξοότητας, της

διάσπασης και του διαρκούς πολέμου.

Η αυτοσυντήρηση λοιπόν του ανθρώπου εξασφαλίζεται καταρχήν

με την συγκρότηση πολιτικών κοινοτήτων. Η «εφεύρεση» της πολιτικής

εξασφαλίζει βιολογικά τον άνθρωπο και διανοίγει έναν προοδευτικά

απέραντο πολιτιστικό ορίζοντα. Απαλλαγμένοι από τις φυσικές απειλές

και τον «εμφύλιο» πόλεμο οι άνθρωποι μπορούν πλέον να

αναπτύσσονται απρόσκοπτα εξελίσσοντας συνεχώς, προοδευτικά κατά το

πέρασμα των χρόνων τις έμφυτες δυνατότητές τους, όπως η νόηση και

πρακτική δεξιοτεχνία. Για να διατηρηθεί όμως αυτή η κοινωνική σύσταση-

εκεχειρία είναι απαραίτητη η ύπαρξη και η υποχρεωτική εφαρμογή

βασικών «ζωτικών» νομικών κανόνων. Η ανθρώπινη ιδιοτέλεια ως

ορμέφυτο χαρακτηριστικό, η με κάθε τρόπο επιβολή του συμφέροντος του

ενός ανθρώπου πάνω στους άλλους αποτελεί μια διαρκή διασπαστική

απειλή του κοινωνικού θεσπίσματος. Για να υπάρξει πολιτική ένωση

πρέπει κάθε μονάδα του συνόλου να παραιτηθεί από τις εκφάνσεις της

ιδιοτέλειάς του που απειλούν την κοινωνική συνοχή. Κάθε πολιτικό μέλος

93 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δύναται να αναπτύσσει την ιδιοτέλειά του ενδεχομένως στην απόκτηση

ακίνητης περιουσίας ή χρημάτων, αλλά σε καμία περίπτωση η ιδιοτελής

δράση δεν πρέπει να εισχωρήσει στις πολιτικές δομές. Ο πολιτικός νόμος

ως κοινή αποδοχή του κοινωνικού συμβολαίου προς επίτευξη της

αυτοσυντήρησης επιβάλλει την εκούσια ή εξαναγκαστική παραίτηση των

πολιτικών ατόμων από ιδιοτελή «δικαιώματα» που απειλούν την συνοχή

του πολιτικού συνόλου. Η ιδρυτική πράξη της «πολιτείας» (=συντάγματος)

προτάσσει την επίτευξη του συλλογικού συμφέροντος έναντι του

ατομικού, σε διαφορετική περίπτωση η συλλογική πολιτική σύμβαση

απειλείται από τη δράση «εσωτερικών» εχθρών της ενότητας, με άλλα

λόγια η ανθρώπινη κατάσταση επιστρέφει στην εποχή του πολέμου όλων

εναντίον όλων και απειλείται με βίαιη αυτοκαταστροφή164. Τα μέλη-άτομα

που καλλιεργούν ή αναπτύσσουν τέτοιες διασπαστικές έξεις πρέπει να

περιορίζονται δραστικά (ακόμη και με βιολογικό αφανισμό) προς

διατήρηση της πολιτικής ενότητας που με τη σειρά της παρέχει την

σωτήρια αυτοσυντήρηση. Οὐκ ἂν ἐκώλυον οἱ νόμοι ζῆν ἕκαστον κατ΄ ἰδίην

ἐξουσίην͵ εἰ μὴ ἕτερος ἕτερον ἐλυμαίνετο165, ο πολιτικός νόμος δεν θα

έβαζε όρια στην ανθρώπινη ελευθερία, αν δεν υπήρχε εντός του

ανθρώπου η ορμέφυτη τάση για επιβλαβή ιδιοτέλεια του ενός ατόμου

έναντι των άλλων166.

Όπως λοιπόν τα ποικίλα υλικά άτομα στο φυσικό κόσμο έχουν την

τάση να κινούνται αυτόνομα στο χωρικό κενό με βίαιο σχηματισμό δίνης,

έτσι και τα ανθρώπινα άτομα έχουν την τάση να κινούνται διασπαστικά

προς την πολιτική ένωση ένεκα της ορμέφυτης ιδιοτέλειάς τους. Και

ομοιοτρόπως, όπως οι φυσικές μηχανιστικές δυνάμεις διατηρούν

164 Δημόκρ. Απ. Β. 90 DK.


165 Δημόκρ. Απ. Β. 145 DK. Πρβλ. Cole Thomas, 1967, Democritus and the Sources of Greek
Anthropology, Cleveland: Western Reserve University Press, σελ. 148-162.
166 Taylor C.C.W., 2007, ‘Nomos and Phusis in Democritus and Plato,’ Social Philosophy and
Policy, 24 (2): 1–20.

94 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εξαναγκαστικά την ενότητα στα εξ ατόμων σχηματιζόμενα μόρια, έτσι

και στις σχηματιζόμενες ανθρώπινες κοινωνίες ο θεσπισμένος νόμος

εγκαθιδρύει εξαναγκαστικά την πολιτική σταθερότητα που περιορίζει την

αυτόνομη διασπαστική κίνηση των ατόμων ενάντια στη συλλογικότητα

και στη στόχευση της συλλογικής αυτοσυντήρησης. Οι άπειροι στον

αριθμό υλικοί (εξ ατόμων στοιχείων) κόσμοι όμως γεννώνται,

αναπτύσσονται και εν τέλει φθείρονται, όταν βρεθεί στην πορεία τους

ένας μεγαλύτερος-ισχυρότερος κόσμος. Ανάλογη φθορά υφίσταται και ο

ανθρώπινος πολιτικός κόσμος, όταν η πορεία του διασταυρωθεί με έναν

ισχυρότερο ή πιο οργανωμένο πολιτικό συνασπισμό. Η δημιουργία της

πολιτικής κοινότητας δεν σηματοδοτεί αυτομάτως την δια παντός

επίτευξη-παγίωση της αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας. Χρειάζεται

συνεχής πολιτική οργάνωση και επαγρύπνηση για τη διατήρηση των

ζωτικών αυτών βιοτικών παραμέτρων. Όπως και στην περίπτωση των

«εσωτερικών» εχθρών η ενότητα του πολιτικού συνασπισμού κινδυνεύει

να καταλυθεί, αν δεν υπάρξει νομικός περιορισμός των ιδιοτελών

επιβλαβών για το σύνολο έξεων, έτσι ακριβώς και στο ενδεχόμενο

«εξωτερικής» απειλής (πολεμικής επίθεσης άλλου πολιτικού

συνασπισμού) για το πολιτικό θέσπισμα διακυβεύεται όχι μόνο η ενότητα

αλλά και η ίδια η ύπαρξή του. Αυτό σημαίνει ότι κάθε πολιτική ομάδα

ανθρώπων πρέπει να τελεί διαρκώς υπό διαρκή ετοιμότητα έναντι ενός

τέτοιου εχθρικού ενδεχομένου167. Η λέξη «ετοιμότητα» δεν προσιδιάζει

μόνο στην συνεχή πολεμική προετοιμασία αλλά και στην παντός

επιπέδου πολιτική οργάνωση που θα διατηρεί την πολιτεία αυτάρκη168 και

ακμαία έναντι των πιθανών αντιπάλων της. Η πολιτική συμβατική ένωση

167 Δημόκρ. Απ. Β. 87 DK: τὸν φαῦλον παραφυλάττειν δεῖ͵ μὴ καιροῦ λάβηται και Απ. Β. 89:
ἐχθρὸς οὐχ ὁ ἀδικέων͵ ἀλλὰ ὁ βουλόμενος.
168 Δημόκρ. Απ. Β. 209 DK. Cole Thomas, 1967, Democritus and the Sources of Greek
Anthropology, Cleveland: Western Reserve University Press, σελ. 131-147.

95 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

θα υποκύψει σε κάθε εχθρική επίθεση, αν δεν κατέχει πλήρως τον έλεγχο

των πλουτοπαραγωγικών μονάδων της και δεν είναι το έμβιο δυναμικό

της δεν έχει υποστεί τον «κατάλληλο» (βλ. στη συνέχεια) καταμερισμό

αξιωμάτων και εργατικών ρόλων. Επίσης η πολιτική, οικονομική,

στρατιωτική, παραγωγική ή άλλου είδους εξάρτηση από αλλότριες

πολιτικές δυνάμεις σημαίνει την έμμεση υποταγή σε αλλότρια πολιτικά

ανθρώπινα σύνολα και αντιτίθεται στην έννοια της αυτάρκειας. Ενώ

εντός της πολιτικής κοινότητας επικρατεί διά του νόμου εκεχειρία

ανάμεσα στα μέλη της με σκοπό την αυτοσυντήρηση και η μονομερής

άρση της εξαιτίας κάποιας ιδιοτελούς ιδιωτικής δράσης επισείει άμεσες

κυρώσεις, μεταξύ των διαφόρων πολιτικών κοινοτήτων συνεχίζει να

επικρατεί ένας πόλεμος όλων εναντίον όλων με τον ίδιο ακριβώς σκοπό,

την αυτοσυντήρηση κάθε πολιτικής ομάδας. Οι άλλες πολιτικές ομάδες

που ενυπάρχουν στο ανθρώπινο σύμπαν είναι δυνάμει εχθροί, όπως

δυνάμει εχθροί ήταν και οι μεμονωμένοι άνθρωποι στην προκοινωνική

κατάσταση, η πολιτική εκεχειρία των μελών μιας ανθρώπινης ομάδας δεν

εκτείνεται στο σύνολο των ανθρώπων αλλά τελεί εν ισχύ μόνο στα

ανάμεσα στα συμβαλλόμενα μέλη της πολιτικής ομάδας και κατά

συνέπεια οποιαδήποτε άλλη πολιτική ομάδα αντιμετωπίζεται εχθρικά ή

καχύποπτα ως ενδεχόμενη απειλή, ως πιθανή αιτία κατάλυσης του ενός

πολιτικού «κόσμου».

Οι αλλότριοι πολιτικοί συνασπισμοί πρέπει να αντιμετωπίζονται

όπως ακριβώς τα άγρια θηρία στην προκοινωνική κατάσταση και οι

εσωτερικοί «αποστάτες» στο πλαίσιο της κοινότητας (φορείς πολιτικής

ιδιοτέλειας, εγκληματίες, έκνομοι δράστες), δηλαδή ως επίβουλοι

αντίπαλοι της πολιτική ένωσης που ισοδυναμεί με την επίτευξη της

αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας. Τα πολεμικά όπλα και η

στρατιωτική οργάνωση είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση προόδου που

αποσκοπεί σ’ αυτόν ακριβώς το σκοπό, στην αντιμετώπιση των

96 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εσωτερικών ή εξωτερικών εχθρών της κοινότητας και στην διαφύλαξη της

ενότητας. Όλες αυτές οι διαπιστώσεις συνηγορούν στην κατοχύρωση του

δικαιώματος του φόνου των εσωτερικών ή εξωτερικών εχθρών της

πολιτικής κοινότητας ως μέσο αποτροπής της κοινωνικής διάσπασης. Ο

Δημόκριτος ταυτίζει τους εσωτερικούς ή εξωτερικούς εχθρούς της

πολιτικής σύστασης με τα αιμοβόρα θηρία της προκοινωνικής ζωής και

επιβραβεύει τον βιολογικό αφανισμό τους169 ως υπερασπιστική πράξη του

ενοποιητικού κοινωνικού δικαίου. Η ενότητα της πολιτικής σύστασης

169 Δημόκρ. Απ. Β. 257 DK: τὰ ἀδικέοντα καὶ θέλοντα ἀδικεῖν ἀθῶιος ὁ κτείνων͵ καὶ πρὸς
εὐεστοῦν τοῦτο ἔρδειν μᾶλλον ἢ μή. «όποιος σκοτώνει αυτά που αδικούν ή θέλουν να
αδικήσουν είναι αθώος και ενεργεί μάλλον προς την επίτευξη ενός αγαθού σκοπού παρά
για το αντίθετο», πρβλ. Β. 258 DK: κτείνειν χρὴ τὰ πημαίνοντα παρὰ δίκην πάντα περὶ
παντὸς· καὶ ταῦτα ὁ ποιῶν εὐθυμίης καὶ δίκης καὶ θάρσεος καὶ κτήσεως ἐν παντὶ κόσμωι
μέζω μοῖραν μεθέξει. «πρέπει να σκοτώνουμε με κάθε τρόπο όλα αυτά που προκαλούν
βλάβη ενεργώντας έξω από τις επιταγές της δικαιοσύνης· και όποιος ενεργεί έτσι θα έχει
μεγαλύτερο μερίδιο στην ηρεμία της ψυχής (=ευδαιμονία), στη δικαιοσύνη, στην ανδρεία
και σε κάθε είδους ευκοσμία». Πρβλ. Β. 259 DK: ὅκωσπερ περὶ κιναδέων τε καὶ ἑρπετέων
γεγράφαται τῶν πολεμίων͵ οὕτω καὶ κατὰ ἀνθρώπων δοκεῖ μοι χρεὼν εἶναι ποιεῖν· κατὰ
νόμους τοὺς πατρίους κτείνειν πολέμιον ἐν παντὶ κόσμωι͵ ἐν ὧι μὴ νόμος ἀπείργει·
ἀπείργει δὲ ἱερὰ ἑκάστοισι ἐπι χώρια καὶ σπονδαὶ καὶ ὅρκοι. «Όπως ακριβώς έχει γραφτεί
για τα εχθρικά θηρία και ερπετά, με αυτό τον τρόπο θεωρώ ότι πρέπει να
αντιμετωπίζουμε τους εχθρικούς ανθρώπους, δηλαδή να σκοτώνουμε τον εχθρό σε κάθε
περίσταση σύμφωνα με τους αρχικούς νόμους που δημιούργησαν με κοσμιότητα την
πολιτική κοινότητα, εκτός αν κάτι τέτοιο απαγορεύεται από ειδική νομική ρύθμιση· μια
τέτοιες απαγορευτικές νομικές ρύθμισεις αποτελούν η απαγόρευση του φόνου των
ικετών στα ιερά, οι διακρατικές συνθήκες και συμφωνίες». Είναι αξιοσημείωτο ότι ο
Δημόκριτος δικαιολογεί βασιζόμενος στην εναρκτική κοινωνική συμφωνία
αυτοσυντήρησης μεταξύ των ανθρώπων τον βιολογικό αφανισμό των εσωτερικών ή
εξωτερικών εχθρών της πολιτικής κοινότητας, όπως ακριβώς των θηρίων, εκτός αν κάτι
τέτοιο απαγορεύεται από ειδικές συμφωνίες μεταξύ των «εμπολέμων» πλευρών. Σε
διαφορετική περίπτωση ο πόλεμος όλων εναντίον όλων είναι εμφατικά και διαρκώς
παρών. Το Β. 260 DK επικυρώνει την άνωθεν ερμηνεία: κιξάλλην καὶ ληιστὴν πάντα
κτείνων τις ἀθῶιος ἂν εἴη καὶ αὐτοχειρίηι καὶ κελεύων καὶ ψήφωι. «Αν κάποιος σκοτώσει
πειρατή (εξωτερικό εχθρό) ή ληστή (εσωτερικό εχθρό) είναι σε κάθε περίπτωση αθώος
είτε τον σκότωσε με τα ίδια του τα χέρια είτε διέταξε να τον σκοτώσουν είτε επικύρωσε
με την ψήφο του μια τέτοια απόφαση».

97 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επιβάλλει την απαράβατη ισχύ αυτού του θεμελιακού πολιτικού νόμου

που επιτάσσει την εξουδετέρωση κάθε επιβλαβούς παράγοντα

(εσωτερικού ή εξωτερικού) που συντελεί ή δύναται να συντελέσει στην

κατάλυση της κοινωνικής συμφωνίας αυτοσυντήρησης και στην

ταυτόχρονη αντίστροφη της προόδου έκπτωση στην δυσμένεια της

φυσικής κατάστασης. Το όλον προηγείται του μέρους και οποιουδήποτε

άλλου συνόλου, η με κάθε τρόπο ύπαρξη της πολιτικής κοινότητας

ισοδυναμεί με συνέχιση του βίου των ανθρώπων που τη συγκροτούν, ενώ

η εκ των έσω ή εκ των έξω κατάλυσή της ισοδυναμεί όχι με το φόβο αλλά

με την πραγματικότητα του βίαιου θανάτου του συνόλου και των μελών

του. Η αιδώς και η δίκη ως αδαμάντινοι δεσμοί κοινωνικής ενότητας

ρυθμίζουν την συμβίωση των μελών της θέσει πολιτικής οντότητας, τα

οποία έχουν παραιτηθεί από το φυσικό δικαίωμα της ακοινωνικής

ελευθερίας-αυτονομίας και έχουν εκούσια υποταχτεί στα περιοριστικά

δεσμά ενός ενοποιητικού πολιτικού δικαίου. Το δίκαιο αυτό και οι

επιμέρους κοινωνικές νόρμες που απορρέουν απ’ αυτό εξαναγκάζουν

τους συμβατικούς πολίτες στην προοπτική της ζωής και της

κοινωνικότητας υπό τον αναπόδραστο όρο του συζήν. Όποιο μέλος της

πολιτικής κοινωνίας αντιταχθεί στον εκούσιο170 σεβασμό του συμβατικού

δικαίου αυτοσυντήρησης (δίκη) και στον αμοιβαίο σεβασμό-

αλληλοσεβασμό (αιδώς) των ατόμων πολιτικών μονάδων και των εκ του

ενοποιητικού νόμου δικαιωμάτων τους καθίσταται αυτομάτως

«θηριώδης» εχθρός του όλου και γνωρίζει το αναστρέψιμο ή μη

περιορισμό (φυλάκιση ή θανατική ποινή). Η δικαιοσύνη και ο

αλληλοσεβασμός εντός του πολιτικού όλου δεν αφορμώνται από τα

ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα αλλά από την προοπτική της συνέχισης

της ζωής του ανθρώπου που καθίσταται δυνατή μόνο σε πολιτικό-

170 Δημόκρ. Απ. Β. 240 DK. Πρβλ. Cole Thomas, 1967, Democritus and the Sources of Greek
Anthropology, Cleveland: Western Reserve University Press, σελ. 107-120.

98 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συλλογικό πλαίσιο. Γι’ αυτό το λόγο η απάτη, η βίαιη επιβολή και το δίκαιο

του ισχυροτέρου με όλα τα παρεπόμενά τους ενώ εντός της πολιτικής

κοινότητας θεωρούνται αξιόποινα αδικήματα που «τορπιλίζουν» την

ζωογόνο ενότητα, την αιδώ και τη δίκη του συνόλου, εκτός της πολιτικής

κοινότητας σε καθεστώς πολέμου με άλλα ανθρώπινα σύνολα

επιβραβεύονται και επιδιώκονται ως αποτελεσματικά μέσα υπεράσπισης

της αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας έναντι των εξωτερικών εχθρών.

Όποιος εμμένει σε ακοινωνικές έξεις μετά την αμοιβαία πολιτική

συμφωνία αυτοσυντήρησης ομοιάζει με θηριώδη λύκο εντός μιας

ομοιόμορφης αγέλης αμνών και η εξόντωσή του είναι επιτακτική προς

την επίτευξη της συνέχισης του βίου των αμνών. Επιπρόσθετα

οποιαδήποτε άλλη πολιτική οντότητα αποτελεί δυνάμει αιτία

καταστροφής για τις υπόλοιπες πολιτικές οντότητες, καθώς είναι ένας

διαφορετικός εξ έμβιων ατόμων αποτελούμενος κόσμος που δύναται να

καταστρέψει ένεκα της ισχύος του ή να καταστραφεί ένεκα της αδυναμίας

του στην επαφή του με έναν άλλο πολιτικό κόσμο.

Μετά την στοιχειοθέτηση των όρων της αυτοσυντήρησης και της

αυτάρκειας ως απόρροια της συμβατικής ανθρώπινης μετάβασης από την

θηριώδη αφιλόξενή κατάσταση στην επιδεκτική προοδευτικού πολιτισμού

πολιτική κατάσταση απομένει η μετάβαση από το ζην στο ευ ζην, η

μετάβαση από την εξασφάλιση της ζωής στην ευδαιμονία, δηλαδή σε μία

τελειοποιημένη εκδοχή του πολιτικού ανθρώπινου βίου. Η έννοια της

ανθρώπινης ευδαιμονίας πολιτικής ή ατομικής μπορεί να θεωρηθεί μόνο

υπό το πρίσμα της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι δυνατό να προκύψουν

περί της ευδαιμονίας πορίσματα χωρίς να ληφθεί υπόψη ο ίδιος ο

άνθρωπος και η φυσική ιδιοσυστασία του. Μια ευδαιμονική πρόταση περί

του ανθρώπου άνευ των χαρακτηριστικών του ιδίου του ανθρώπου είναι

ουσιαστικά αυθαίρετη. Ο άνθρωπος είναι μία ένωση διαφορετικών υλικών

ατόμων στοιχείων σε ορισμένη διάταξη (κόσμος-τάξη) που καθορίζεται

99 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

από τις αναγκαίες μηχανιστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των στοιχείων

(ανάγκη). Ο δυισμός ψυχής-σώματος δεν υφίσταται, αποτελεί μια

λανθασμένη παρερμηνεία που εκπορεύεται από το φαίνεσθαι των

αισθήσεων. Η ψυχή και το σώμα αντιπροσωπεύουν διαφορετικές

λειτουργίες του υλικά, και σε καμία περίπτωση πνευματικά, δομημένου

ανθρώπινου οργανισμού. Το σώμα επωμίζεται την αισθητηριακή

ανθρώπινη λειτουργία, προσλαμβάνει τα αισθητηριακά δεδομένα

ερχόμενο σε επαφή μαζί τους (με τα υλικά σώματα) και τα διαβιβάζει

προς επεξεργασία στην ανθρώπινη νόηση, που ταυτίζεται με την

ανθρώπινη ψυχή. Η ψυχή ως νόηση και το σώμα ως αισθήσεις δεν δύναται

να διαχωριστούν, είναι αναπόσπαστα ίδια του ανθρώπου και διττές

συνιστώσες της κοινής συνισταμένης ανθρώπινης δύναμης171. Η ψυχή,

όπως ακριβώς και το σώμα, χάνεται στο σύμπαν, μετατρέπεται σε

ελεύθερα ατομικά υλικά στοιχεία μόλις ο άνθρωπος γνωρίσει τον

βιολογικό θάνατο υπακούοντας στον αέναο φυσικό νόμο της γενέσεως

και της φθοράς172. Δεν υπάρχει μεταφυσική προοπτική για τον άνθρωπο, η

αντίληψη περί άυλων πνευματικών υπάρξεων (δηλ. περί αυτόνομης

ύπαρξης της ανθρώπινης ψυχής) είτε αποτελεί πλάνη που έχει ως αιτία

την αμάθεια και την αδυναμία ορθολογικής ερμηνείας του φυσικού όλου

είτε είναι εφεύρεση κάποιων προικισμένων διανοητικά ανθρώπινων

πνευμάτων ως επικουρική συνιστώσα της εξουσιαστικής-κυβερνητικής

επενέργειάς τους πάνω σε άλλους ανθρώπους. Η διαφορά της ψυχής από

το σώμα έγκειται στα χαρακτηριστικά που καθορίζουν την ιδιαιτερότητα

ενός σώματος που αποτελείται από άτομα στοιχεία εν σχέσει με τα

υπόλοιπα σύνθετα εξ ατόμων συντελούμενα σώματα, έγκειται δηλαδή

171 Δημόκρ. Απ. Α. 105 DK: ταὐτὸν εἶναι λέγων τὸ νοεῖν τῶι αἰσθάνεσθαι καὶ ἀπὸ μιᾶς
ταῦτα προέρχεσθαι δυνάμεως. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic
Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1988, σελ. 425-426.
172 Δημόκρ. Απ. Α. 106 DK.

100 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

στο σχήμα-ῥυσμός, στη θέση-τροπή και στην τάξη-διαθιγή των ατόμων

τους. Τα άτομα της ψυχής είναι όσον αφορά το σχήμα λεπτότερα και

σφαιροειδή173 γεγονός που τους επιτρέπει να εισέρχονται μέσα σε κάθε τι

σωματοειδές και να το θέτουν σε κίνηση, αυτοκινούμενα βεβαίως εκ

φύσεως και τα ίδια174. Η θέση της ψυχής βρίσκεται εντός όλου του

αισθανόμενου σώματος, η ψυχή κατακλύζει και διέχει το σώμα απ’ άκρη

σ’ άκρη175 όντας ταυτόχρονα η κινητική αιτία του. Εδώ σημαίνεται η

κινητική επενέργεια της ψυχής στο σώμα και ο κυριαρχικός έλεγχος που

ασκεί η διάνοια στο σώμα καθιστώντας το πρακτικό διεκπεραιωτή των

έλλογων συλλήψεων, αφού ψυχική και η διανοητική φύση στο

δημοκρίτειο θεωρεῖν ταυτίζονται176. Η ψυχή δια μέσω της αναπνοής και

της πυρώδους φύσης της αποτελείται από εξαιρετικά λεπτά σφαιροειδή

σωματίδια που κινούνται ενεργητικά με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν

«άυλη»177, πνευματικής υφής σε καμία περίπτωση όμως δεν έχει αυτόνομη

ύπαρξη, αλλά συνυπάρχει μηχανιστικά και εξ ανάγκης με το

διαφορετικής ατομικής σύστασης σώμα προκαλώντας το φαινόμενο της

ζωής. Τα ποσοτικά ορισμένα σφαιρικά άτομα της κατά μορφή πυρώδους178

ψυχικής ύλης κινούνται ενεργητικά μέσα σε όλο το επίσης υλικό σώμα

παράγοντας υλικά δια μηχανιστικών αναγκαίων αλληλεπιδράσεων την

έμβια ύπαρξη. Η ψυχή αποτελεί μια «ποιοτικά» πιο εκλεπτυσμένη ύλη

173 Δημόκρ. Απ. Α. 106 DK.


174 Δημόκρ. Απ. Α. 104 DK: κινουμένας γάρ φησι τὰς ἀδιαιρέτους σφαίρας͵ διὰ τὸ
πεφυκέναι μηδέποτε μένειν͵ συνεφέλκειν καὶ κινεῖν τὸ σῶμα πᾶν.
175 Δημόκρ. Απ. Α. 107 DK: οἱ δὲ ἐν ὅλωι τῶι σώματι [εἶναι τὴν διάνοιαν]͵ καθάπερ τινὲς
κατὰ Δημόκριτον.
176 Δημόκρ. Απ. Α. 106 DK: ἐν γὰρ τῶι ἀέρι πολὺν ἀριθμὸν εἶναι τῶν τοιούτων ἃ καλεῖ ἐκεῖ
νος νοῦν καὶ ψυχήν·
177 Δημόκρ. Απ. Α. 101 DK: ἀσώματον δὲ εἶπε τὸ πῦρ͵ οὐ κυρίως ἀσώματον (οὐδεὶς γὰρ
αὐτῶν τοῦτο ἔλεγε). ἀλλ΄ ὡς ἐν σώμασιν ἀσώματον διὰ λεπτομέρειαν.
178 Δημόκρ. Απ. Α. 101 DK: πυρῶδες σύγκριμα ἐκ τῶν λόγωι θεωρητῶν͵ σφαιρικὰς μὲν
ἐχόντων τὰς ἰδέας͵ πυρίνην δὲ τὴν δύναμιν͵ ὅπερ σῶμα εἶναι.

101 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

από το σώμα και αυτός είναι λόγος της άρχουσας θέσης της και

ηγεμονεύουσας λειτουργίας της εν σχέσει με το σώμα. Η ταύτιση της

ψυχής με την διάνοια αποκρυπτογραφεί και τη διάταξη των ατόμων της

ψυχικής ύλης. Τα άτομα της ψυχής τελούν υπό μέγιστη ευκοσμία και

συμμετρία σε αντίθεση με τα σωματικά άτομα που βρίσκονται σε μια πιο

άκοσμη και ασύμμετρη κατάσταση179. Όσο πιο έλλογος είναι ένας

άνθρωπος τόσο πιο συμμετρική τάξη έχουν τα άτομα της ψυχής του, η

τάξη της ψυχής καθορίζει την ανθρώπινη διανόηση και έλλογη

δυνατότητα. Η εύτακτη, συμμετρική ως προς την τάξη των ατόμων της

ψυχή υπερέχει φύσει του ελλιπούς συμμετρίας και τάξης σώματος (σε

σχέση πάντα με την ψυχή) αλλά και μιας λιγότερο συμμετρικής και

εύτακτης ψυχής, καθώς υπερέχει όσον αφορά το επίπεδο ευφυΐας, είναι

λογικά ανώτερη. Η υπέρτατα συμμετρική και άρα υπέρτατα έλλογη ψυχή

άρχει-ηγεμονεύει φύσει του σώματος αλλά και των κατώτερης

συμμετρίας και ευφυΐας ψυχών.

Οδεύοντας στοχαστικά τώρα στο πεδίο του ανθρώπινου

ευδαιμονεῖν καθορίζεται εναρκτικά η ατομική και εν συνεχεία η

συλλογική ανθρώπινη ευδαιμονία σύμφωνα με τα προειρημένα δεδομένα

που διαβιβάζει η ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη ευδαιμονία εξαρτάται

από την καλή ή κακή κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής και κατ’

επέκταση της ανθρώπινης νόησης. Εξελίσσοντας την ηρακλείτεια ρήση

«δαίμων για τον άνθρωπο είναι το ήθος του, ο χαρακτήρας του» (Β. 119

DK) ο Δημόκριτος συνδέει άρρηκτα την λέξη ευδαιμονία με την ηθική

υπόσταση του ανθρώπου που απορρέει από την ορθή ή μη ορθή

διαμόρφωση της ψυχής του. Η ορθή κατάσταση της ψυχής ταυτίζεται με

την ευδαιμονία ενώ η μη ορθή ψυχική κατάσταση με την κακοδαιμονία

179 Δημόκρ. Απ. Α. 135 DK: περὶ δὲ τοῦ φρονεῖν ἐπὶ τοσοῦτον εἴρηκεν ὅτι γίνεται
συμμέτρως ἐχούσης τῆς ψυχῆς κατὰ τὴν κρῆσιν.

102 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

του ανθρώπου180, το αν ευτυχεί η δυστυχεί ο άνθρωπος δεν είναι υπόθεση

του σώματος αλλά της ψυχής. Η ορθή κατάσταση της ψυχής ορίζεται

δημοκρίτεια ως εὐδαιμονίαν (= η τελική άριστη διάταξη των ψυχικών

ατόμων σε αναλογία με την ορθή ηθική-πολιτική δράση που συνιστά και

την ανθρώπινη ευτυχία εν γένει) καὶ εὐθυμίαν (= είναι η ορθή διάθεση της

ψυχής απέναντι στις σωματικές ηδονές) καὶ εὐεστὼ (= η ορθή κατάσταση

των ατόμων της ψυχής) καὶ ἁρμονίαν (= η αρμονική τάξη των ψυχικών

ατόμων, όσον αφορά την κίνησή τους και το συσχετισμό τους με τα

σωματικά μόρια)͵ συμμετρίαν (η διάταξη των μορίων της ψυχής σύμφωνα

με το ορθό μέτρο που καθορίζεται από τη φύση και ανάγεται σε

ορθολογισμό) τε καὶ ἀταραξίαν181 (= η μη διαταραχή της ψυχικής ηρεμίας-

τάξης εξαιτίας των συνεχών εναλλαγών του φαίνεσθαι των αισθήσεων)

και τὰς ἐκ τῶν μεταστάσεων μεταβολὰς ἐπὶ πλέον τὴν ἀθαυμαστίαν182 (= η

μη διαταραχή της ψυχικής ευταξίας λόγω της διαφοροποίησης του

ανθρώπινου και φυσικού γίγνεσθαι) με τις λέξεις να έχουν ουσιώδες

περιεχόμενο όσον αφορά τη λειτουργία τους στο ηθικό σύστημα του

φιλοσόφου.

Εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασιν οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῶι· ψυχὴ οἰκητήριον

δαίμονος, η ευδαιμονία λοιπόν δεν κατοικεί ούτε σε πλουσιοπάροχα

κοπάδια ούτε στον υλικό πλούτο, κατοικία της ευδαιμονίας είναι η

ανθρώπινη ψυχή, στην ψυχή ενυπάρχει το ανθρώπινο εὐδαιμονεῖν και

πουθενά αλλού183. Η ευδαιμονία είναι η σύμφωνη με τη φύση άριστη

κατάσταση των υλικών ατόμων της ψυχής, η διατάραξη αυτής της

180 Δημόκρ. Απ. Α. 167 DK: γέγραφε δ΄ ὁ μὲν οὕτως· εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη [B
170]. Πρβλ. Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969,
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988, σελ. 427-430.
181 Δημόκρ. Απ. Α. 167 DK.
182 Δημόκρ. Απ. Α. 168 DK. Επίσης η λέξη ἀθαμβία εντάσσεται στους όρους που
αποδίδουν την ορθή ψυχική κατάσταση πρβλ. Α. 169, Β. 4, Β. 215, Β. 216.
183 Δημόκρ. Απ. Β. 171 DK.

103 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ιδανικής φυσικής κατάστασης ονομάζεται κακοδαιμονία ή κακεστώ. Αυτή

είναι σχηματικά η υλική έκφραση της ευδαιμονίας στην ανθρώπινη ψυχή,

απομένει η «μετάφραση» αυτής ιδανικής υλικής κατάστασης και των

όρων που την αποδίδουν στην ηθική και πολιτική ανθρώπινη ζωή. Η

μετάβαση από τον μικρόκοσμο της ύλης στον κόσμο του ηθικοπολιτικού

γίγνεσθαι πραγματοποιείται με την απόφανση ότι η ευδαιμονία

συνίσταται ἐκ τοῦ διορισμοῦ καὶ τῆς διακρίσεως τῶν ἡδονῶν͵ καὶ τοῦτ΄ εἶναι

τὸ κάλλιστόν τε καὶ συμφορώτατον ἀνθρώποις184. Το καλό και το συμφέρον

για τον άνθρωπο αποκτάται μέσω μιας διαδικασίας που καθορίζει και

διακρίνει τις ηδονές σε ωφέλιμες και επιβλαβείς. Το ανθρώπινο

εὐδαιμονεῖν συνδέεται άρρηκτα με τις θετικές ή αρνητικές διαβαθμίσεις

του ηδέος, δεν ανάγεται η ευδαιμονία στο ηδύ, το εὐδαιμονεῖν και το ηδύ

δεν ταυτίζονται. Μπορεί κάποιες ηδονές να ευχαριστούν παροδικά,

μακροπρόθεσμα όμως να καθίστανται συλλήβδην επιβλαβείς. Επίσης

είναι δυνατό μία ηδονή να ωφελεί, όταν εμφανίζεται συγκεκριμένες

φορές, να βλάπτει όμως, όταν η εμφάνισή ή η έντασή της ξεπερνά τα

συγκεκριμένα φυσικά όρια. Η άποψη ότι η ευτυχία στη δημοκρίτεια

φιλοσοφία ταυτίζεται αποκλειστικά με το ηδύ συνιστά παρερμηνεία

πρώτης γραμμής τόσο για αρχαίους σχολιαστές όσο και για νεότερους

και σύγχρονους εμπνευστές πολιτικών ιδεολογιών185. Η ανθρώπινη

ευδαιμονία είναι συμμετρία των ατόμων της ψυχής, δηλαδή ορθή διάταξη

των ψυχικών ατόμων σύμφωνα με το φυσικό μέτρο. Το μηδὲν ἄγαν, ο

καθορισμός του ορθού μέτρου των πραγμάτων ανάμεσα στην επιβλαβή

υπερβολή και την έλλειψη είναι δυναμικά παρόν στη δημοκρίτεια

ευδαιμονική οπτική. Οι άνθρωποι είναι ευδαίμονες, όταν η ορθή διάθεση

184 Δημόκρ. Απ. Α. 167 DK.


185Δημόκρ. Απ. Α. 1 DK: τέλος δ΄ εἶναι τὴν εὐθυμίαν͵ οὐ τὴν αὐτὴν οὖσαν τῆι ἡδονῆι͵ ὡς
ἔνιοι παρακούσαντες ἐξεδέξαντο͵ ἀλλὰ καθ΄ ἣν γαληνῶς καὶ εὐσταθῶς ἡ ψυχὴ διάγει͵ ὑπὸ
μηδενὸς ταραττομένη φόβου ἢ δεισιδαιμονίας ἢ ἄλλου τινὸς πάθους. καλεῖ δ΄ αὐτὴν καὶ
εὐεστὼ καὶ πολλοῖς ἄλλοις ὀνόμασι [B 3].

104 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της ψυχής τους απέναντι στις σωματικές ηδονές είναι ορθή, δηλαδή όταν

έχουν κάνει κτήμα τους την εὐθυμίαν. Η ορθή διάθεση της ψυχής

απέναντι στις ηδονές καθορίζεται από τη γνώση του ορθού μέτρου

ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη όσον αφορά την ηδονή αλλά και

κάθε εκδήλωση του ανθρώπινου βίου. Η υπερβολή και η έλλειψη, το

υπερβολικό και το ελλειμματικό, προξενούν αποσταθεροποίηση της

ορθής ψυχικής κατάστασης και μετάπτωση από την ευτυχία στη

δυστυχία. Οι επιλογές ή οι ενέργειες του ανθρώπου στη ζωή καθορίζουν

την ευδαιμονική φυσική-ψυχική του κατάσταση και αντίστροφα οι

ενέργειες των ανθρώπων καθορίζονται από την ορθή ή μη ορθή ψυχική

του κατάσταση, δηλαδή από τις κινήσεις των ατόμων της ψυχής σε

υπερβολικά ή ελλειμματικά διαστήματα186.

Συνέπεια της ύπαρξης επιβλαβών ακροτήτων, της υπερβολής και

της έλλειψης, και ενός ορθού φυσικού μέτρου, που άγει αλληλένδετα στην

ευδαιμονία τόσο της ψυχής εντός της ανθρώπινης φύσης όσο και του

ανθρώπου στην πολιτική του εμπράγματη υπόσταση, είναι η επενέργεια

μιας μετρητικής επιστήμης που καθορίζει ορθολογικά τη γνώση του ορθού

μέτρου των ανθρώπινων πραγμάτων. Δεν μπορεί κανείς να είναι

ευτυχισμένος, αν δεν ενεργεί σύμφωνα με την εκ φύσεως καθορισμένη

συμμετρία που αρμόζει στην ανθρώπινη ψυχή. Το να ενεργεί κανείς

σύμφωνα με την εκ φύσεως καθορισμένη φυσική συμμετρία της ψυχής,

συνεπάγεται ότι κατέχει τη μετρητική επιστήμη που ανευρίσκει το ορθό

φυσικό μέτρο ανάμεσα σε δύο ακρότητες. Ο υπολογισμός αυτός όμως, η

ορθή μέτρηση, προϋποθέτει έλλογη ικανότητα και μάλιστα υψηλών

προδιαγραφών, δεν δύναται το κάθε χαμηλής στάθμης πνεύμα να

186 Δημόκρ. Απ. Β. 191 DK: ἀνθρώποισι γὰρ εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καὶ βίου
συμμετρίηι· τὰ δ΄ ἐλλείποντα καὶ ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν τε φιλεῖ καὶ μεγάλας
κινήσιας ἐμποιεῖν τῆι ψυχῆι. αἱ δ΄ ἐκ μεγάλων διαστημάτων κινούμεναι τῶν ψυχέων οὔτε
εὐσταθέες εἰσὶν οὔτε εὔθυμοι.

105 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αξιολογήσει τις φυσικές παραμέτρους της ψυχής του και να επιτύχει τον

αυτοπροσδιορισμό της ιδιοσυστασίας του. Αν εδώ επισυναφθεί και η

δημοκρίτεια ταύτιση της ψυχής με τη διάνοια187, θα μπορούσε να ειπωθεί

ότι η συμμετρία της ψυχής συνεπάγεται συμμετρία διανόησης, δηλαδή

άκρως ορθολογικές διαδικασίες. Επομένως η διάνοια εν είδει αυτογνωσίας

της ανθρώπινης υπόστασης καθορίζει ορθολογικά την ορθή ψυχική

συμμετρία μέσω της μετρητικής επιστήμης και αντίστροφα η ορθή ψυχική

συμμετρία καθορίζει την ορθότητα του στοχασμού. Η βασική διαδικασία

που οδηγεί στην ανθρώπινη ευδαιμονία είναι διττή και

αλληλοεξαρτώμενη: η συμμετρία της ψυχής συνεπάγεται ορθή

διανοητική ικανότητα και η ορθή διανοητική ικανότητα (ορθολογισμός)

παράγει δια μέσω της κατάκτησης της μετρητικής επιστήμης ψυχική

συμμετρία, το συνώνυμο της ευδαιμονίας.

Η δημοκρίτεια αρετή, η ενάρετη έξη ταυτίζεται με τη συμμετρία της

ψυχής και τη συμμετρία του νοεῖν. Ο νοήμων, ο δυνάμενος να επιτύχει με

την αυτογνωσία της ιδιοσυστασίας του την μετρητική επιστήμη και να

εφαρμόσει το ορθό μέτρο στην ψυχική-διανοητική υπόστασή του

αποφεύγοντας το υπερβολικό ή το ελλειμματικό μπορεί να αναγορευτεί

ευδαίμων. Η αρετή λοιπόν είναι γνώση, επιστήμη της ορθολογικής

εφαρμογής του ορθού μέτρου, μηδὲν ἄγαν στην ανθρώπινη φύση. Μένει να

καθοριστεί η επέκταση της εσωτερικής συμμετρίας της ψυχής και της

νόησης στη σφαίρα της εξωτερικής ηθικής και πολιτικής ανθρώπινης

διεργασίας. Η έλλογη ψυχή ή έμψυχο νοεῖν, η ψυχή και ταυτοχρόνως

νόηση, όπως προειπώθηκε υπερέχει υλικά του σώματος, καθώς η

ιδιοσυστασία των ατόμων της είναι «ποιοτικότερη» από αυτή του

σώματος, τα άτομα της ψυχής έχουν δυνατότητες που τα καθιστούν

υπέρτερα από αυτά του σώματος και καθοδηγητές κάθε σωματικής

187 Δημόκρ. Απ. Α. 106 DK και Δημόκρ. Απ. Α. 135 DK.

106 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κίνησης ή ενέργειας. Η ετυμηγορία του ίδιου του Δημόκριτου στην αιώνια

αντιδικία-έριδα της ψυχής με το σώμα σχετικά με τα πάθη (δηλαδή ποιος

ευθύνεται για της έκπτωση του ανθρώπου στα πάθη) θα ήταν

αναμφίβολα υπέρ του σώματος, με την αιτιολόγηση ότι, όπως κάποιος

που χρησιμοποιεί ένα άψυχο σκεύος-όργανο και το οδηγεί σε άσχημη

κατάσταση είναι ο ίδιος υπεύθυνος για την καταστροφή του αντικειμένου

και δεν ευθύνεται το ίδιο το αντικείμενο, αφού στερείται έλλογης

προαίρεσης, έτσι και η έλλογη ψυχή όντας η ίδια υπεύθυνη για την κίνηση

του σώματος, έχει την απόλυτη ευθύνη της καλής χρήσης του σώματος ή

της καταστροφής του. Αν το σώμα παρέπεμπε σε δίκη την ψυχή

κατηγορώντας την ως υπαίτια της κακοδαιμονίας του, ο Δημόκριτος

ευχαρίστως θα καταδίκαζε την ψυχή, επειδή με την αμέλειά της και την

αλόγιστη ροπή της προς της ηδονές παρέλυσε, διέφθειρε και αποσύνθεσε

το σώμα188. Αιτία της κακοδαιμονίας του σώματος είναι η διεφθαρμένη

έμψυχη νόηση189, που αγνοεί το ορθό μέτρο του εαυτού της και δεν

δύναται να εφαρμόσει τη μετρητική τέχνη που απορρέει εξ αυτού στην

επιλογή των επωφελών ηδονών για το συνολικό ανθρώπινο ον. Η έλλογη

ψυχή επιβάλλεται αξιολογήσει ορθά τις ηδονές και να επιλέξει ανάμεσα

στις ηδονές τις ανώτερες από τις κατώτερες προς όφελος του συνολικού

ανθρώπινου οργανισμού, αυτή η έλλογη διαδικασία απαιτεί γνώση του

ορθού μέτρου της ανθρώπινης φύσης. Η επιστήμη του ορθού μέτρου

αποφαίνεται πως ανώτερες ηδονές είναι εκείνες που προάγουν την

ψυχική-νοητική συμμετρία-ευδαιμονία και ως εκ τούτου οι πνευματικές

ηδονές υπερέχουν των σωματικών, αφού είναι περισσότερο συμμετρικές

από αυτές. Επίσης οι πνευματικές ηδονές είναι ευγενέστερες από τις

σωματικές ηδονές, διότι ανυψώνουν την κυρίαρχη διανοητική ανθρώπινη

λειτουργία και επιπλέον διαθέτουν μονιμότητα έναντι της παροδικότητας

188 Δημόκρ. Απ. Β. 159 DK.


189 Δημόκρ. Απ. Β. 223 DK: ἡ τῆς γνώμης κακοθιγίη

107 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των σωματικών ηδονών190. Η ευχαρίστηση των σωματικών ηδονών

ομοιάζει με τον πίθο των Δαναΐδων, ο οποίος είναι πάντα γεμάτος και

πάντα άδειος, ταυτόχρονα με την πλήρωση του ηδέος (νερού) επέρχεται η

εξαφάνισή του, καθώς το πιθάρι είναι τρύπιο και δεν μπορεί να

συγκρατήσει καθόλου το ύδωρ που συμβολίζει το ηδύ. Ανάλογης υφής

είναι και η σωματική ηδονή του κνησμού ή οι ακόρεστες σωματικές

ηδονές των χαμηλής ηθικής στάθμης κίναιδων: η πλήρωση μέσω της

απόλαυσης σωματικών ηδονών δεν επέρχεται ποτέ, μόλις παρέρχονται,

παρέρχεται και απόλαυσή τους191. Η παροδικότητα των σωματικών

ηδονών είναι αδιαμφισβήτητη και τις κατατάσσει σε χαμηλότερη

αξιολογικιή βαθμίδα εν σχέσει με τις ηδονές του νου. Οι ηδονές του

έμψυχου νου είναι ανώτερες ένεκα της ίδιας της ανωτερότητας της

ψυχικής ύλης αλλά και της διευθυντικής-κινητικής της θέσης. Εφόσον ο

νους διοικεί το σώμα έχοντας την κινητική του διεύθυνση, οι ηδονές που

δοκιμάζει είναι ανώτερης ποιότητας, εμβέλειας και χρήσης. Ακολούθως η

190 Δημόκρ. Απ. Β. 207 DK, Β. 189 DK, Β. 235 DK.


191 Πρβλ. Πλάτ, Γοργ. 493b: τῶν δ΄ ἀνοήτων τοῦτο τῆς ψυχῆς οὗ αἱ ἐπιθυμίαι εἰσί͵ τὸ
ἀκόλαστον αὐτοῦ καὶ οὐ στεγανόν͵ ὡς τετρημένος εἴη πίθος͵ διὰ τὴν ἀπληστίαν
ἀπεικάσας…οὗτοι ἀθλιώτατοι ἂν εἶεν͵ οἱ ἀμύητοι͵ καὶ φοροῖεν εἰς τὸν τετρημένον πίθον
ὕδωρ ἑτέρῳ τοιούτῳ τετρημένῳ κοσκίνῳ. «Το μέρος της ψυχής των ανόητων, στο οποίο
εδρεύουν οι επιθυμίες, το ακόλαστο και όχι στεγανό, έλεγε πως είναι τρυπημένο πιθάρι
δημιουργώντας αυτή την απεικόνιση εξαιτίας της ακόρεστης φύσης του…οι αμύητοι
δοκιμάζουν τη μέγιστη δυστυχία και μεταφέρουν στο τρυπημένο πιθάρι νερό με ένα
άλλο, επίσης τρύπιο, κόσκινο». Πλάτ, Γοργ. 494c: καὶ πρῶτον μὲν εἰπὲ εἰ καὶ ψωρῶντα καὶ
κνησιῶντα͵ ἀφθόνως ἔχοντα τοῦ κνῆσθαι͵ κνώμενον δια τελοῦντα τὸν βίον εὐδαιμόνως ἔστι
ζῆν. «αν κανείς έχει ψώρα και διακατέχεται από την επιθυμία του κνησμού, και αφού
διαθέτει την ικανότητα να ξύνεται χωρίς περιορισμό, αν περνάει όλη του τη ζωή με το να
ξύνεται, σε αυτό συνίσταται η ευδαιμονία»; και Πλάτ, Γοργ. 494e ὁ τῶν κιναίδων βίος͵
οὗτος οὐ δεινὸς καὶ αἰσχρὸς καὶ ἄθλιος; ἢ τούτους τολμήσεις λέγειν εὐδαίμονας εἶναι͵ ἐὰν
ἀφθόνως ἔχωσιν ὧν δέονται; «η ζωή των κίναιδων δεν είναι βδελυρή και αισχρή και
άθλια; Ή θα τολμήσεις να προβείς στην παραδοχή ότι αυτοί είναι ευτυχισμένοι, αν
εξασφαλίσουν χωρίς περιορισμό όσες χυδαιότητες έχουν ανάγκη». Πρβλ. Segal C. (1962),
“Gorgias and the Psychology of the Logos”, H.S.C.P. 66, 99-155.

108 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ίδια η ηγετική θέση της ψυχικής-νοητικής ύλης και η ορθολογική της

ικανότητα της προσφέρει την δυνατότητα διαχείρισης των διανοητικών

και σωματικών ηδονών και άντλησης της μέγιστης ωφέλειας και

μονιμότητας απ’ αυτές. Η ανωτερότητα του ανθρώπου σε σχέση με τα

άλλα έμβια όντα πηγάζει από το γεγονός ότι διαθέτει έλλογη ικανότητα

που του επιτρέπει να σχεδιάζει (το προορᾶν της ευδαιμονίας) και να

επιτυγχάνει μόνος του τις παραμέτρους της ευδαιμονίας του. Η επιτυχία

της ανθρώπινης ευδαιμονίας εξαρτάται από την επίτευξη της ψυχικής-

νοητικής ισορροπίας επί της ψυχικής ύλης (μέσω της γνώσης-

αυτογνωσίας του ορθού φυσικού μέτρου) και η μεταφορά (μέσω της ορθής

επιλογής των ανώτερων ηδονών) της νοητικής συμμετρίας στον

εξωτερικό ανθρώπινο κόσμο (ηθική-πολιτική).

Ο υπέρτατα ευδαίμων άνθρωπος είναι αυτός που έχει εξασφαλίσει

την μέγιστη ορθή συμμετρία των ψυχικών ατόμων του που ισοδυναμεί με

ικανότητα του ορθώς νοεῖν (ορθολογισμός). Ο υπέρτατα ευδαίμων

άνθρωπος είναι ο υπέρτατα έλλογος άνθρωπος, αυτός μετουσιώνει το

ορθό φυσικό μέτρο της ψυχής του σε ορθολογισμό περί των κατάλληλων-

επωφελών ηδονών και άρχει ελλόγως της σωματικής του ουσίας

βαδίζοντας πάντα στο ορθό μέτρο των πραγμάτων ανάμεσα στα

επιβλαβή άκρα της υπερβολής και της έλλειψης. Ανάμεσα στους

ανθρώπους λίγοι έως ελάχιστοι πληρούν τις έλλογες προϋποθέσεις της

ευδαιμονίας. Οι πολλοί είναι δούλοι της κοιλιάς και του αλόγου, άμετρου

ηδέος εν γένει, είναι ἀνόητοι, ἀξύνετοι, ἀνοήμονες 192, βυθίζονται όλο και

πιο πολύ στην ασυμμετρία, στη δυσαρμονία, στην ταραχή της ψυχής τους

επιλέγοντας με κριτήριο την ηδονή και όχι τον ορθό λόγο τις επιβλαβείς,

παροδικές και ακόρεστες ηδονές οδηγημένοι στην χείριστη νοητική και

ψυχική κακοδαιμονία. Στο αντίθετο άκρο, στη χώρα της ευδαιμονίας και

192 Δημόκρ. Απ. Β. 235 DK, πρβλ. Β. 54, 58, 98, 71, 73, 75, 76, 78, 79, 80, 113, 292.

109 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της αρετής βρίσκονται οἱ δαήμονες τῆς σοφίης193, αυτοί που έχουν γνωρίσει

τον εαυτό τους και έχουν εγκαθιδρύσει την συμμετρία εντός της ψυχής

τους με την επιβολή του ορθού φυσικού μέτρου. Η εγκαθίδρυση της

ψυχικής συμμετρίας ισοδυναμεί με ανώτατη ορθολογική ικανότητα και

ευδαιμονική προοπτική βίου, καθώς το ορθώς φρονεῖν εξασφαλίζει την

επιλογή της ορθής μεσότητας ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη

και την επιλογή των επωφελών διανοητικών έναντι των επιβλαβών

σωματικών ηδονών. Η αρετή για το Δημόκριτο είναι γνώση, αυτογνωσία

και μετρητική επιστήμη. Οι δαήμονες τῆς σοφίης, οι ειδήμονες της

καθορισμένης αυτής γνώσης υπερέχουν των άλλων ομοειδών τους

ανθρώπων όσον αφορά την αρετή και την ευδαιμονία, είναι αξιολογικά

ανώτεροι των άλλων, διότι δύνανται εκπληρώνουν στο έπακρο το

ειδοποιό έλλογο ανθρώπινο χαρακτηριστικό και να διευθύνουν την έμβια

υπόστασή τους προς την επίτευξη της ευδαιμονίας. Η γνώση του ορθού

μέτρου - εσωτερικού (ψυχής, λόγου) και εξωτερικού (μεσότητα, επιλογή

ηδονών) - επιτρέπει στους φίλους της σοφίας την ιδιοποίηση κάθε

χαρακτηριστικού της ανθρώπινης ευδαιμονίας: 1) Η κατάσταση της

υλικής ψυχής τους είναι σύμφωνη με ορθό φυσικό μέτρο (εὐεστὼ). 2) Η

διάταξη των υλικών ατόμων της ψυχής τους σύμφωνα με το ορθό μέτρο

(συμμετρία) που καθορίζεται από τη φύση ανάγεται σε ορθολογισμό

(φρόνησις), είναι δηλαδή νοήμονες εις το έπακρον, ενσαρκώνουν τα

χαρακτηριστικά της θεϊκής σοφίας που συμβολίζεται στο πρόσωπο της

θεάς Αθηνάς, τὸ εὖ λογίζεσθαι͵ τὸ εὖ λέγειν καὶ τὸ πράττειν ἃ δεῖ . 3) Η


194

193 Δημόκρ. Απ. Β. 197 DK. Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη,
Σμίλη. Αθήνα 1991, σελ. 60-62, 163-166.
194 Δημόκρ. Απ. Β. 2 DK: Τριτογένεια ἡ Ἀθηνᾶ κατὰ Δημόκριτον φρόνησις νομίζεται.
γίνεται δὲ ἐκ τοῦ φρονεῖν τρία ταῦτα· βουλεύεσθαι καλῶς͵ λέγειν ἀναμαρτήτως καὶ
πράττειν ἃ δεῖ. SCHOL. GENEV. I 111 Nic. Δ. δὲ ἐτυμολογῶν τὸ ὄνομά [ sc. Τριτογέ νεια]
φησιν͵ ὅτι ἀπὸ τῆς φρονήσεως τρία ταῦτα συμβαίνει· τὸ εὖ λογίζεσθαι͵ τὸ εὖ λέγειν καὶ τὸ
πράττειν ἃ δεῖ.

110 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τάξη των ψυχικών ατόμων τους, όσον αφορά την κίνησή και το

συσχετισμό τους με τα σωματικά άτομα και μόρια είναι απόλυτα

αρμονική (αρμονία), το όλον ανθρώπινο σώμα διέπεται από ομόνοια,

δηλαδή από απόλυτη αρμονία των ανώτατων νοητικών συλλήψεων με τις

σωματικές ενέργειες. 4) Η ψυχική συμμετρία των σοφών-ενάρετων

ανθρώπων προεκτείνεται ηθικά με την επιλογή195 των ορθών ηδονών

μέσω της μετρητικής γνώσης-αυτογνωσίας και η ευθυμία, δηλαδή το

εσωτερικό φυσικό μέτρο196, διασφαλίζεται εκ της επιτυχημένης αυτής

εξωτερικής διεργασίας. 5) Ως κάτοχοι της γνώσης του ορθού φυσικού

μέτρου και της ατομικής υλικής σύστασης του κόσμου και του ανθρώπου,

οι έλλογοι-ενάρετοι άνθρωποι διακρίνουν το είναι της αλήθειας από το

φαίνεσθαι της πλάνης και σχεδιάζουν ατάραχοι (αταραξία) την

προοδευτική και σαφώς επωφελή εξέλιξη της ζωής τους. Η σύμμετρη

έλλογη ικανότητα δεν απατάται από τα δεδομένα των αισθήσεων αλλά

τα αναλύει ορθολογικά και οδηγείται σε ασφαλή-επιστημονική

γνωσιολογική πρόσληψη. 6) Η διαφοροποίηση των χρονικών,

κοινωνικοπολιτικών ή περιβαλλοντικών παραμέτρων δεν προκαλεί στην

γνωσιολογικά καταρτισμένη διάνοια επιβλαβή κατάπληξη (αθαυμαστία)

που την εκτρέπει από το σχέδιο της διαρκούς ευδαιμονίας. Ο έλλογος

διεκπεραιωτής του ορθού μέτρου προσαρμόζεται στις εναλλαγές του

ρευστού γίγνεσθαι και σκέφτεται, λέγει και δρα καίρια197 (καιρὸν γνῶθι),

χωρίς να αποπροσανατολίζεται από την ορθή εφαρμογή των κανόνων της

αρετής. 7) Η τελική άριστη διάταξη των ψυχικών-νοητικών ατόμων σε

αναλογία με την ορθή ηθική-πολιτική δράση συνιστά και την ανθρώπινη

ευδαιμονία εν γένει. Είναι κατάδηλο ότι δεν δύναται οποιασδήποτε

195 Δημόκρ. Απ. Β. 229 DK: γινώσκειν δὲ ἀγαθοῦ.


196 Δημόκρ. Απ. Β. 233 DK: εἴ τις ὑπερβάλλοι τὸ μέτριον͵ τὰ ἐπιτερπέστατα ἀτερπέστατα
ἂν γίγνοιτο.
197 Πρβλ. Δημόκρ. Απ. Β. 71 DK: ἡδοναὶ ἄκαιροι τίκτουσιν ἀηδίας. Πρβλ. Απ. 226: κίνδυνος
δὲ ἡ τοῦ καιροῦ διάγνωσις.

111 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νοητικής ποιότητας άνθρωπος να αναπτύξει με συνέπεια όλα αυτά τα

ευδαιμονικά χαρακτηριστικά. Αυτός που βρίσκεται πιο κοντά στην

ατραπό της νοησιαρχικής ευδαιμονίας είναι ο φιλόσοφος, ο ειδικός

γνώστης του εσωτερικού και εξωτερικού μέτρου των πραγμάτων σε

συνάρτηση με τη φυσική νομοτέλεια198.

Η δημοκρίτεια νοησιαρχία-ευδαιμονία-αρετή δεν περιορίζεται μόνο

στον ατομικά υφιστάμενο άνθρωπο, επιβάλλεται η επέκτασή της και στο

πολιτικό εκ φυσικής ανάγκης συνιστάμενο σύνολο. Ο άνθρωπος

ανέπτυξε την έλλογη ικανότητα τη στιγμή του αδιεξόδου έναντι στη

φυσική απειλή, η πολιτική τροπή του ανθρώπου στάθηκε η αιτία της

λογικής προόδου και βελτίωσής του και της ανάπτυξης από μέρους του

ενός συνεχώς αναπτυσσόμενου τεχνολογικού και διανοητικού

πολιτισμού. Η ανθρώπινη ευδαιμονία συνεπώς εμπλέκεται άμεσα με την

πολιτική συνθήκη, αφού η νοησιαρχική δημοκρίτεια οπτική της

ευδαιμονίας έχει ως έναυσμα το πολιτικό δημιούργημα του ανθρώπου. Η

πολιτική συνθήκη επιπλέον είναι η υποδοχή εντός της οποίας ο άνθρωπος

δύναται να πραγματώσει το τέλος του199, τη νοησιαρχική ευδαιμονία. Η

νόηση ανάγεται σε πρωταρχική αιτία των εσωτερικών υλικού τύπου

ψυχικών διεργασιών και η βάση για την προσέγγιση της γνώσης και της

αλήθειας, της ουσίας της πραγματικότητας και της αρετής. Το κράτος της

νόησης, η νοησιοκρατία επεκτείνεται και στις κοινωνικοπολιτικές

198 Vlastos G., 1975, ‘Ethics and physics in Democritus,’ in D.J. Furley and R.E. Allen (eds.),
Studies in Presocratic Philosophy (Volume 2: Eleatics and Pluralists), London: Routledge and
Kegan Paul, pp. 381–408.
199 Δημόκρ. Απ. Β. 4 DK: 4 CLEM. Strom. II 130 [II 184, 10 St.] ἀλλὰ καὶ οἱ Ἀβδηρῖται τέλος
ὑπάρχειν διδάσκουσιν· Δ. μὲν ἐν τῶι περὶ τέλους τὴν εὐθυμίαν͵ ἣν καὶ εὐεστὼ
προσηγόρευσεν. Πρβλ. Απ. Α. 166: ἔφη δὲ καὶ ἓν τέλος εἶναι τῶν πάντων καὶ εὐθυμίαν τὸ
κράτιστον εἶναι, τὰς δὲ λύπας ὅρους κακίας.

112 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

διεργασίες υπό τον όρο ομόνοια200. Η πόλις είναι μία αναγκαία συμβατική

ένωση διαφορετικών «ατόμων» έμβιων στοιχείων με σκοπό την

αυτοσυντήρηση, την αυτάρκεια και την ευδαιμονία. Τα έμβια άτομα

παραιτούνται από την επαχθή ελευθερία της φυσικής κατάστασης και

συμφωνούν να υποταχθούν στην ισχύ ενός πολιτικού νόμου που παρέχει

εχέγγυα αυτοσυντήρησης, αυτάρκειας και ευδαιμονίας. Όπως ο άνθρωπος

αποτελεί σύνθεση διαφορετικών υλικών ατόμων που τελούν υπό μια

συγκεκριμένη τάξη και νομοτελειακή λειτουργία, έτσι και η πόλις

αποτελείται από διαφορετικά άτομα-πολίτες που σχηματίζουν έναν

πολιτικό οργανισμό που σχεδιάζει την όσο πιο ανώδυνη επιβίωσή του.

Υπακούοντας στην ίδια λογική αλληλουχία η πόλις, όπως ακριβώς και το

ανθρώπινο σώμα, διακρίνεται από ευταξία ή αταξία αλλά και από

διαφορετική λειτουργία ή ποιότητα201 των ατόμων του. Η καλή

κατάσταση-τάξη των ατόμων της πόλης χαρίζει την ευδαιμονία ή κακή

κατάσταση-τάξη την κακοδαιμονία του συνολικού πολιτικού όντος. Επίσης

μερικά πολιτικά άτομα έχουν καλύτερη και πιο εύτακτη ύλη από τα άλλα

και ο ρόλος τους στην λειτουργία του όλου είναι διευθυντικός (ἄρχειν) και

όχι επιδεχόμενος κατευθυντήριων γραμμών (ἄρχεσθαι). Έχει ειπωθεί

όμως ότι η πολιτική ένωση είναι προϊόν λόγου και ανάγκης και η

συνέχισή της εδράζεται πάνω σ’ αυτά τα δύο γεννησιουργά αίτιά της.

Εφόσον ο ανθρώπινος πολιτικός και τεχνολογικός συνεχώς

αναπτυσσόμενος πολιτισμός είναι απόρροια της λογικής εξέλιξης του

ανθρώπου (έστω και ωθούμενης βίαια εκ της ανάγκης) το σχέδιο και η

άσκηση της πολιτικής συνύπαρξης πρέπει να βασίζεται σε λογικούς

σχεδιασμούς και χειρισμούς, σε διαφορετική περίπτωση θα μιλούσαμε για

200 Δημόκρ. Απ. Β. 250 DK: ἀπὸ ὁμονοίης τὰ μεγάλα ἔργα καὶ ταῖς πόλεσι τοὺς πολέμους
δυνατὸν κατεργάζεσθαι͵ ἄλλως δ΄ οὔ. Πρβλ. Β. 255.
201 Ganson Todd, 1999, ‘Democritus against Reducing Sensible Qualities,’ Ancient Philosophy,
19: 201–15. Πρβλ. O'Keefe Timothy, 1997, ‘The Ontological Status of Sensible Qualities for
Democritus and Epicurus,’ Ancient Philosophy, 17: 119–34.

113 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άλογο πολιτισμό, άλογο άνθρωπο και η τεχνική εξέλιξη θα ήταν εντελώς

αδύνατη. Όπως ο άνθρωπος ως έμβιο ον δεν υφίσταται ούτε

κατηγοριοποιείται χωρίς τη λογική ικανότητα, έτσι και η πολιτική ένωση

με όλα τα πολιτισμικά επακόλουθά της δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την

επενέργεια του κυρίαρχου ανθρώπινου λόγου. Ο άνθρωπος είναι ένας

μικρός κόσμος και η πολιτική ένωση είναι ένας μεγάλος άνθρωπος, με

άτομα στοιχεία διαφορετικής σύστασης και υφής, με άτομα νοητικής-

ψυχικής και σωματικής ύλης. Η πολιτική ένωση ανθρώπινων ατόμων, η

πόλις, εκτός από τις αναγκαίες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων

στοιχείων της που καθορίζονται από τη φυσική νομοτέλεια διέπεται από

έναν λογικό σχεδιασμό που από τα αρχικά στάδια πολιτικής δημιουργίας

επιζητά κανονιστικά με τη θέσπιση γραπτών ή άγραφων εντολών την

αυτοσυντήρηση, την αυτάρκεια και την ευδαιμονία του συνόλου που την

απαρτίζει. Είναι έκδηλο ότι η διοίκηση, το ἄρχειν της πόλεως πρέπει να

τεθεί στην ευχέρεια αυτού του σχεδιαστικού202 πολιτικού προς ευδαιμονία

λόγου και όχι στις άλογες παρορμήσεις του ηδέος203 που «κυριεύουν»

ιδιοτελώς τα επιμέρους σωματικά ανθρώπινα μέρη με διασπαστικές για

την πολιτική ενότητα συνέπειες204. Ποιος όμως είναι ο φορέας και ο

διεκπεραιωτής του συλλογικού αυτού λόγου, αυτής της ομόνοιας;

Τα πολιτικά άτομα της πόλης δεν είναι ίδια ως προς τη φύση και

την αξία τους. Η ιδιοσυστασία του ενός ανθρώπου διαφέρει από του

άλλου, άλλοι έχουν εκ φύσεως ή επίπονης εξάσκησης ανώτερες

πνευματικές δυνατότητες και έξεις ενώ άλλοι είναι εκ φύσεως ή κακού

έθους προσκολλημένοι στις παροδικές σωματικές ηδονές. Οι διαφορές

αυτές όπως προειπώθηκε οφείλονται στην ορθή ή λανθασμένη διάταξη

202 Δημόκρ. Απ. Β. 108 DK: διζημένοισι τἀγαθὰ μόλις παραγίνεται͵ τὰ δὲ κακὰ καὶ μὴ
διζημένοισιν.
203 Δημόκρ. Απ. Β. 75 DK: κρέσσον ἄρχεσθαι τοῖς ἀνοήτοισιν ἢ ἄρχειν.
204 Δημόκρ. Απ. Β. 74 DK: ἡδὺ μηδὲν ἀποδέχεσθαι͵ ἢν μὴ συμφέρηι.

114 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των ψυχικών ατόμων των εκάστοτε ανθρώπων και στην αποκτώμενη ή

μη γνώση της μετρητικής επιστήμης που διαχωρίζει τις επωφελείς,

ανώτερες, διαρκείς πνευματικές ηδονές από τις επιβλαβείς, κατώτερες,

παροδικές σωματικές ηδονές και ρυθμίζει ορθολογικά την συμμετρική

χρήση τους. Εν τέλει οι διαφορές των ανθρώπων είναι αρεταϊκές και άρα

αξιολογικές, οι ενάρετοι αξίζουν περισσότερο από τους μη ενάρετους

στην εξ ανάγκης αναπόδραστη προοπτική του συζήν. Οι ενάρετοι όμως

έχει αποδειχθεί ότι είναι οι δαήμονες τῆς σοφίης, αυτοί που κατόρθωσαν

να εγκαθιδρύσουν την κατά φύση νοησιαρχία-αρετή-ευδαιμονία εντός του

εαυτού τους. Εξαιτίας αυτής της ειδικής γνώσης τους οι φιλόσοφοι

αρμόζει να διαδραματίσουν διανοητικό, σχεδιαστικό ρόλο εντός των

ανθρώπινων κοινωνιών, αρμόζει να καταστούν η έλλογη ψυχή της

πολιτικής ένωσης που καθοδηγεί νοησιαρχικά το «σώμα» των πολιτών

προς την ευδαιμονία είτε μέσω ορθών νομικών θεσπίσεων είτε μέσω

ορθών προσωπικών χειρισμών. Ένας έλλογος πολιτισμός, μία έλλογη

άσκηση της πολιτικής δεν μπορεί να κατευθύνεται από άλογους ή αδαείς

ηγήτορες, οι φορείς του ανώτερου ανθρώπινου λόγου επιβάλλεται από

την ορθότητα να άρχουν της κατώτερης σωματικής ύλης. Όταν η τάξη

των ατόμων της πολιτικής ένωσης ρυθμιστεί σύμφωνα με την φυσική

ορθότητα (που επιτάσσει την κυριαρχική επενέργεια της ανώτερης

νοητικής ύλης επί της κατώτερης σωματικής) τότε θα προκύψει όχι εκ

θεών αλλά εξ ανθρώπων το εὐδαιμονεῖν.

Η ευδαιμονία της πόλης ως λογικής ένωσης ανθρώπινων μονάδων

προκύπτει, όταν μέλη του συνόλου επωμίζονται δραστηριότητες που δεν

αντιβαίνουν ούτε υπερβαίνουν την ιδιαίτερη φύση τους. Η

πολυπραγμοσύνη205 αντιτίθεται στην ευδαιμονία ενώ η κατά το φυσικό

μέτρο οικειοπραγία που κατευθύνεται από έναν διευθυντικό κυρίαρχο

205 Δημόκρ. Απ. Β. 80 DK.

115 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ορθολογισμό συνάδει με την επίτευξη της πολιτικής ευδαιμονίας. Ο

πολίτης ή ολόκληρη η πολιτεία ακόμη κι αν παρουσιάζονται ευνοϊκές

συνθήκες καλλιέργειας της πολυπραγμοσύνης δεν πρέπει να ξεπερνούν

το ορθό φυσικό μέτρο που καθορίζει τις φυσικές τους δυνατότητες, διότι

τότε εκπέσουν στη δυσμένεια της υπερβάλλουσας κακοδαιμονίας206

διαταράσσοντας ταυτόχρονα την προς το συλλογικό συμφέρον πολιτική

ενότητα.

Σε μία ευδαίμων πολιτική ένωση δεν δύναται να υπάρχει

«ελευθεριάζουσα» (εντελώς ανεξάρτητη από τη φυσική νομοτέλεια)

αυτοθέσμιση, τάξη και διοίκηση. Η δόμηση του πολιτικού σχεδιασμού

αρμόζει να ακολουθεί με όσο το δυνατό μεγαλύτερη ακρίβεια την φυσική

ανθρώπινη τάξη που επιβάλλει την άρχουσα θέση της διανοητικής ύλης

και ενέργειας εν σχέσει με τη σωματική αποβλέποντας στις θεμελιώδεις

προϋποθέσεις του κοινωνικού ζῆν, την αυτοσυντήρηση και την

αυτάρκεια207 και στην τελική στόχευση του ευ ζῆν, την ευδαιμονία. Σε μια

πολιτική δημιουργία, όπου απουσιάζει η εκ της γνώσης της φυσικής τάξης

επιστημονική αλήθεια, ελλείπει και η προοπτική της ευδαιμονίας. Η

ευδαιμονία δεν προκύπτει δια του αυτομάτου, τυχαία, κατά το δοκούν

αλλά στη στερεή βάση της γνώσης της ορθής συμμετρίας της ανθρώπινης

φύσης και της εφαρμογής της ως μετρητικής επιστήμης στα πολιτικά

πράγματα. Μια τέτοια διακρίβωση αναβιβάζει τον φιλόσοφο ή τον δια

φιλοσοφικής αλήθειας θεσπισμένο εύτακτο νόμο στην κορυφή της

πολιτικής σχεδίασης και διενέργειας, ο φιλόσοφός είναι δεινότατος και

άριστος πολιτικός ανήρ κατά την δημοκρίτεια εισήγηση. Τὸ δοκοῦν

206 Δημόκρ. Απ. Β. 3 DK: τὸν εὐθυμεῖσθαι μέλλοντα χρὴ μὴ πολλὰ πρήσσειν͵ μήτε ἰδίηι
μήτε ξυνῆι͵ μηδὲ ἅσσ΄ ἂν πράσσηι͵ ὑπέρ τε δύναμιν αἱρεῖσθαι τὴν ἑωυτοῦ καὶ φύσιν· ἀλλὰ
τοσαύτην ἔχειν φυλακήν͵ ὥστε καὶ τῆς τύχης ἐπιβαλλούσης καὶ ἐς τὸ πλέον ὑπηγεομένης
τῶι δοκεῖν͵ κατατίθεσθαι͵ καὶ μὴ πλέω προσάπτεσθαι τῶν δυνατῶν. ἡ γὰρ εὐογκίη
ἀσφαλέστερον τῆς μεγαλογκίης.
207 Βλ. Δημόκρ. Απ. Β. 4 DK.

116 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δίκαιον οὐκ εἶναι δίκαιον, αποφαίνεται ο εξ Αβδήρων σοφός, ἄδικον δὲ τὸ

ἐναντίον τῆς φύσεως, η αδικία ορίζεται ως παρά φύση έξη, ενέργεια ή

νόηση. Συνεπώς σε μια πολιτική οργάνωση ανθρώπων, όπου κυριαρχεί η

ρευστή δόξα, η παρόρμηση του άλογου ηδέος και η αντιεπιστημονικότητα

στην πολιτική διοίκηση, δεν υπάρχει διασφάλιση του εὐδαιμονεῖν. Οι

ηθικοί ή πολιτικοί νόμοι-κανόνες που αντιβαίνουν στην φυσική τάξη και

συμμετρία είναι κακή επίνοια (ἐπίνοιαν γὰρ κακὴν τοὺς νόμους ἔλεγε),

είναι λανθασμένοι κατά τον σχεδιασμό τους, αφού δεν βασίζονται στις

φυσικές επιταγές που αναγνωρίζονται επιστημονικά και μετουσιώνονται

πολιτικά από τον ειδικό γνώστη φιλόσοφο ή τον επιστημονικά

διαρρυθμισμένο νόμο. Σε μια πολιτεία κυριαρχίας της αναπόδεικτης

γνώμης και άλογων-ασύμμετρων ηδονικών έξεων ο φιλόσοφος δεν έχει

καμία πολιτική θέση, όπως καμία θέση δεν έχει το άριστο ή εύδαιμον στο

αυταπόδεικτα ημαρτημένο-λανθασμένο, ο φιλόσοφός δεν πρέπει να

συμμετέχει ούτε να λαμβάνει ηγετική θέση σε κάτι που αντιβαίνει στην

πηγή της ίδιας φιλοσοφίας, την φυσική αλήθεια και τάξη, αλλά να διαβιεί

εκτός της πολιτικής κοινότητας δράττοντας από αυτήν το ζην

ευρίσκοντας όμως στον εντός της φύσης του άρχοντα λόγο το ευ ζην: οὐ

χρὴ νόμοις πειθαρχεῖν τὸν σοφόν͵ ἀλλὰ ἐλευθερίως ζῆν208. Ο λόγος

τρέφεται από τον ίδιο του τον εαυτό, ο φιλόσοφος εγκαθιδρύοντας εντός

του τη φυσική συμμετρία είναι απόλυτα ευδαίμων καθώς βιώνει τη διαρκή

ευχαρίστηση που πηγάζει από την επιλογή των ανώτατων πνευματικών

ηδονών209.

Οι νόμοι είναι ορθοί, μόνο όταν υπακούουν στη φυσική τάξη και

συμμετρία που ταυτίζεται με τον ορθολογισμό. Αν ο ορθός πολιτικός

νόμος συνεπάγεται ορθή φυσική τάξη και η ορθή τάξη-ευταξία με τη

σειρά της συνεπάγεται ορθολογισμό, τότε η υπακοή σε παρά φύση νόμους

208 Δημόκρ. Απ. Α. 166 DK.


209 Δημόκρ. Απ. Β. 146 DK.

117 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνεπάγεται καθαρή παράνοια ή στην καλύτερη περίπτωση άγνοια που

άγει στην κακοδαιμονία και όχι στην ευδαιμονία. Ο φιλόσοφος δεν έχει

κανένα πολιτικό ρόλο σε άτακτες πολιτικές θεσπίσεις, που λειτουργούν

εκτός ορθολογισμού και εφαρμογής του ορθού μέτρου. Όσο

μεγαλεπήβολο κι αν είναι το πολιτικό σύμπαν που ενδεχομένως καλείται

να διοικήσει κάποιος, η πολιτική εμπλοκή του σοφού σ’ αυτό πρέπει να

αποκλειστεί, αν δεν υφίσταται πολιτική ευταξία και καταστρατηγείται το

αληθές φυσικό δίκαιο: για τον σοφό είναι προτιμότερο βούλεσθαι μᾶλλον

μίαν εὑρεῖν αἰτιολογίαν ἢ τὴν Περσῶν οἱ βασιλείαν γενέσθαι210, όταν δεν

υπάρχει η φυσική ευταξία που δημιουργεί τις προϋποθέσεις της

ευδαιμονίας, ο σοφός αρμόζει να αποσύρεται στο θεωρητικό βίο του και

στον επιστημονικό τρόπο, ακόμη κι αν πρόκειται για την πιο

μεγαλεπήβολη πολιτική ένωση, όπως το βασίλειο της Περσίας.

Πως όμως γίνεται να καταστεί το όλο πολιτικό σύνολο εύδαιμον

και από τις συνθήκες του ζην που ορίζονται από την αυτοσυντήρηση και

την αυτάρκεια να αφιχθεί στη χώρα του ευ ζην και της ευδαιμονίας; Η

απάντηση δίδεται από το Δημόκριτο μονολεκτικά: ομόνοια. Τι είδους

ομόνοια είναι όμως αυτή, μήπως ομοιάζει με την περίπτωση ληστών που

ομονοούν προκειμένου να φέρουν εις πέρας τον έκνομο σκοπό τους;

Σαφώς όχι. Η ομόνοια που εισηγείται ο Δημόκριτος συνάδει με την

πραγμάτωση του ορθού φυσικού μέτρου εντός του πολιτικού συνόλου, το

μέτρο αυτό επιτάσσει τα διανοητικώς υπέρτερα ένεκα του έμμετρου

ορθολογισμού τους άτομα να άρχουν των κατωτέρων ατόμων που δεν

μπορούν να διαχωρίσουν τις ανώτερες πνευματικές ηδονές από τις

κατώτερες σωματικές211, όπως ακριβώς η έλλογη ψυχή άρχει του άλογου

σώματος εφαρμόζοντας την οργανική ενότητα ή διαφορετικά οργανική

210 Δημόκρ. Απ. Β. 118 DK.


211 Δημόκρ. Απ. Β. 72 DK: αἱ περί τι σφοδραὶ ὀρέξεις τυφλοῦσιν εἰς τἆλλα τὴν ψυχήν.

118 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ομόνοια. Όταν το σώμα υπακούει εκουσίως ή ακουσίως τις επιταγές του

έμψυχου νου πραγματώνεται η ενοποιητική ομόνοια λόγου-σώματος.

Η εκούσια εφαρμογή των νοητικών κανόνων είναι ανώτερη από

την ακούσια, διότι δεικνύει τη σταθερή συνολική προαίρεση του έμβιου

όντος προς το εὐδαιμονεῖν. Όσο περισσότερο αυξάνεται η κυβερνητική

επενέργεια των ψυχικών-νοητικών ατόμων επί των σωματικών τόσο

περισσότερο επιτυγχάνεται η ομόνοια. Πως όμως αυξάνεται η επωφελής

επιρροή του ορθού λόγου στο όλο σώμα; Η ορθή παιδεία, η καλλιέργεια

όσο το δυνατό μεγαλύτερου μέρους των ατόμων του πολιτικού συνόλου

στις ορθές φυσικές επιταγές της ορθολογικής διοίκησης εξασφαλίζει τη

μέγιστη δυνατή ομόνοια και συνοχή. Το όριο212 ανάμεσα στα συμφέροντα

και τα βλαβερά είναι η ευχαρίστηση και η δυσαρέσκεια213. Η πολιτική

παιδεία ακριβώς από αυτό το όριο πρέπει να εκκινεί τις εκπαιδευτικές

μεθοδεύσεις της, από την εθισμό των ατόμων-πολιτών από όσο το δυνατό

μικρότερη ηλικία σ’ αυτό που είναι επιστημονικά-αντικειμενικά αγαθό

και αληθινό για όλο το πολιτικό σύνολο και όχι στην υποκειμενική

212 Δημόκρ. Απ. Β. 118 DK: τέρψις γὰρ καὶ ἀτερπίη οὖρος τῶν συμφόρων καὶ τῶν
ἀσυμφόρων.
213 Πρβλ. Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1104b: περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή· διὰ μὲν
γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν͵ διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα. διὸ δεῖ
ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων͵ ὡς ὁ Πλάτων φησίν (Πρβλ. Πλάτ. Νόμ. 653a-e)͵ ὥστε χαίρειν τε
καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ· ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν…1103b: οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ
οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι͵ ἀλλὰ πάμπολυ͵ μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν. «Και αυτά,
επειδή η ηθική αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα
δηλαδή η ευχαρίστηση είναι εκείνη για την οποία κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις, ενώ το
δυσάρεστο συναίσθημα είναι εκείνο εξαιτίας του οποίου μένουμε μακριά από τα
αισθητικώς ωραία πράγματα. Γι’ αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδαγωγηθεί από την πιο
μικρή ηλικία, όπως λέει ο Πλάτωνας, με τέτοιο τρόπο, ώστε να δοκιμάζουμε ευχάριστα
και δυσάρεστα συναισθήματα με αυτά που πρέπει· πραγματικά αυτή είναι σωστή
παιδεία… Επομένως, δεν έχει μικρή σημασία ο εθισμός από την πιο μικρή ηλικία σ’ αυτό
ή στον άλλο τρόπο συμπεριφοράς αντίθετα, έχει μεγάλη σημασία ή, καλύτερα, σημαίνει
το παν».

119 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ιδιοτέλεια της ευχαρίστησης214. Η μόρφωση εντάσσεται στην αντίληψη

περί συνεχούς βελτίωσης, προόδου του ανθρώπου και των κοινωνιών του.

Ο άνθρωπος με τη μόρφωση διαγιγνώσκει τη δομή της φύσης του και

τελειοποιεί συνεχώς τις φυσικές προδιαθέσεις του. Η παιδεία έχει

διανοητικό-ψυχικό χαρακτήρα, κι αυτό γιατί η τελειότητα της ψυχής

διορθώνει τα ελαττώματα του σώματος μέσω της επιβολής του ορθού

μέτρου, ενώ η δύναμη του σώματος χωρίς την έλλογη ικανότητα δεν

δύναται να βελτιώσει την λογική ψυχή215. Το πολιτικό σώμα πρέπει να

υποστεί μια έλλογη διαπαιδαγώγηση προς την αρμόζουσα συμμετρία,

προς το ορθό μέτρο της συνολικής πολιτικής ένωσης.

Καθώς όμως η άφοβη σοφία (δηλαδή η διά ορθολογικών

επιχειρημάτων σταθερή γνώση που δεν αναιρείται-ταράσσεται από τη

συνεχή διαφοροποίηση των αισθητηριακών δεδομένων) είναι το

αξιολογικά ανώτερο αγαθό216 στο εγχείρημα επίτευξης της ατομικής και

συλλογικής ευδαιμονίας, η αποδεδειγμένη κατοχή αυτής της σοφίας

ανάγεται σε καθοριστικό συντελεστή της διαμόρφωσης του εκπαιδευτικού

ή νομικού προγράμματος (ο νόμος είναι συνεχής πολιτική εκπαίδευση για

τους πολίτες). Η φιλοσοφία είναι ο δημιουργός του κατά φύση πολιτικού

δικαίου και ο διαμορφωτής των κανόνων πολιτικής αρετής με σκοπό την

ευδαιμονία. Όπως η ιατρική θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος, έτσι

και φιλοσοφία προλαμβάνει217 τις ασθένειες του πολιτικού σώματος με τη

θέσπιση ορθών εκπαιδευτικών και νομικών κανόνων και θεραπεύει την

214 Δημόκρ. Απ. Β. 70 DK: οὐκ ἀνδρὸς τὸ ἀμέτρως ἐπιθυμεῖν. Πρβλ. Annas Julia, 2002,
‘Democritus and Eudaimonism,’ in V. Caston and D. Graham (eds.), Presocratic Philosophy:
Essays in Honour of Alexander Mourelatos, London: Ashgate, pp. 169–82.
215 Δημόκρ. Απ. Β. 187 DK.
216 Δημόκρ. Απ. Β. 216 DK: σοφίη ἄθαμβος ἀξίη πάντων [τιμιωτάτη οὖσα].
217 Δημόκρ. Απ. Β. 66 DK: προβουλεύεσθαι κρεῖσσον πρὸ τῶν πράξεων ἢ μετανοεῖν.

120 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνολική πολιτική ψυχή από τα πάθη218 της με ορθούς επιστημονικά

έγκυρους χειρισμούς219.

Εδώ ανακύπτει το ζήτημα της δημοκρατικής διακυβέρνησης υπέρ

της οποίας κατά πολλούς τάσσεται συλλήβδην ο Δημόκριτος220. Πράγματι,

αν διατρέξουμε τα αποσπάσματα θα διαπιστώσουμε μια προτίμηση στο

όνομα «δημοκρατία» εντός του δημοκρίτειου στοχασμού221, αν και όχι σε

εκτεταμένη, εναργή μορφή. Ο Δημόκριτος όμως δεν αποδέχεται «τυφλά»

το όνομα και τις πραγματώσεις της δημοκρατίας σε κάθε ιστορική και

θεωρητική της έκφραση. Η δημοκρατία που εισηγείται η δημοκρίτεια

θεώρηση δεν έχει ως αφόρμηση τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών, την

κοινωνική «ευαισθησία» της κυβερνητικής πολιτικής ή την ισοπεδωτική

αριθμητική ισότητα στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων222. Εξάλλου τα

συγκαιρινά του φιλοσόφου πολιτικά καθεστώτα είναι κατάφορα άδικα,

δεν υπάρχουν πολιτικά καθεστώτα που να αντανακλούν το εσωτερικό

μέτρο των κατά φύση δίκαιων κυβερνητών τους που να τους επιτρέπει να

πορεύονται με αταραξία στις συνεχείς εναλλαγές των περιστάσεων.

Ειδικά στη δημοκρατική συνθήκη, ακόμη κι αν οι άρχοντες με κάποιο

τρόπο συμβαίνει να είναι αξιολογικά ανώτεροι των άλλων και να

κυβερνούν έμμετρα-ορθά-δίκαια την πόλη, υπόκεινται αναπόδραστα στην

κριτική δικαιοδοσία των ασύνετων αδίκων, δεν υπάρχει στη δημοκρατία

κάποιος θεσμός που να προστατεύει τους πραγματικά έλλογους

κυβερνήτες από τον φθόνο και την άγνοια του πλήθους223.

218 Δημόκρ. Απ. Β. 149, 234 DK.


219 Δημόκρ. Απ. Β. 31 DK: ἰατρικὴ μὲν γὰρ κατὰ Δημόκριτον σώματος νόσους ἀκέεται͵ σοφίη
δὲ ψυχὴν παθῶν ἀφαιρεῖται.
220Παπαδόπουλος Θ., Δημόκριτος: Ο φιλόσοφος και ο φυσιοδίφης, ο θεωρητικός της
δημοκρατίας, σελ. 207-224, Κάκτος, Αθήνα 1995. Για το θέμα αυτό βλ. και Havelock E. A.,
The Liberal Temper in Greek Politics, Κεφ VI, σελ. 125-154, London 1957.
221 Πρβλ. Δημόκρ. Απ. Β. 251 DK.
222 Δημόκρ. Απ. Β. 110, 111, 270, 274 DK.
223 Δημόκρ. Απ. Β. 266 DK.

121 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η δημοκρίτεια «δημοκρατία» ορίζεται ως επικράτηση του

συμφέροντος του συνόλου έναντι των ιδιοτελών224 συμφερόντων

μεμονωμένων ατόμων. Το συμφέρον του πολιτικού όλου κρατεί και άρχει

των ενδεχομένως ιδιοτελών επιδιώξεων και αυτό «μεταφράζεται» σε

κράτος του δήμου, δηλαδή επικράτηση του όλου πολιτικού σώματος

έναντι της διασπαστικής ιδιοτέλειας. Η διατήρηση της πολιτικής ένωσης

είναι το σπουδαιότερο ανθρώπινο εγχείρημα και η αντίθεση στο κοινό

πολιτικό συμφέρον ισοδυναμεί με άλογη αντίθεση στη γενική πολιτική

ευημερία. Η ορθή διοίκηση-κυβέρνηση μιας πολιτικής ένωσης είναι το

κορυφαίο ανθρώπινο επίτευγμα, είναι το παν για τον άνθρωπο σε

επίπεδο αυτοσυντήρησης, αυτάρκειας και ευδαιμονίας. Όταν η πόλη

διατηρείται στην κατάσταση του ευ ζην διασώζονται τα πάντα εντός και

φυσικά τα έμβια μέρη της, όταν η πόλη αφήνεται στο νομοτελειακό ρεύμα

της υλικής φθοράς καταστρέφονται τα πάντα225 εντός της. Η πολιτική

ένωση, όπως έχει καταδειχθεί, είναι μία έλλογη συνένωση ανθρώπινων

μονάδων που συμφώνησαν ένεκα της ανάγκης να συμβιώνουν συλλογικά

με σκοπό την αυτοσυντήρηση, την αυτάρκεια και την ευδαιμονία. Τα

άτομα αυτά μέρη είναι απολύτως ίσα ως συντελεστές και εγγυητές της

έλλογης κοινωνικής συμφωνίας-συνθήκης και έχουν ίσο μερίδιο και

απολαβές όσον αφορά τη συλλογική αυτοσυντήρηση, αυτάρκεια και

ευδαιμονία αλλά και τις ενδεχόμενες κυρώσεις που έπονται της

παράβασης της κοινής συμφωνίας. Όπως ακριβώς το ανθρώπινο σώμα

χρειάζεται όλα τα ξεχωριστά όργανά του για να επιβιώσει με αυτάρκεια

και ενδεχομένως να ευδαιμονίσει, έτσι και η πολιτική ένωση έχει την

ανάγκη όλων των διαφορετικής ιδιοσυστασίας πολιτών της για να

πετύχει τους πολιτικούς σκοπούς της. Το ότι όλα τα μέλη της ανθρώπινης

βιολογικής ύλης μετέχουν στη συνολική ανάπτυξη και ευδαιμονία δε

224 Δημόκρ. Απ. Β. 287 DK.


225 Δημόκρ. Απ. Β. 252 DK.

122 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σημαίνει ότι έχουν την ίδια λειτουργία ή ότι κατέχουν τον ίδιο αξιολογικό

ρόλο στην επίτευξη των ανθρώπινων βιολογικών σκοπών. Δεν έχει το ίδιο

μερίδιο ευθύνης ο έμψυχος νους και το χέρι στην κίνηση, διοίκηση και

προγραμματισμό του όλου ανθρώπου.

Τα ποιοτικότερης υλικής ουσίας νοητικά άτομα διαδραματίζουν

καθοριστικό και καίριο ρόλο στην ειδοποιό έλλογη διάκριση του

ανθρώπινου είδους, στη διοίκηση του όλου σώματος και στη ρύθμιση των

παραμέτρων της ευδαιμονίας. Κατά ανάλογο τρόπο οι πολίτες μιας

πολιτείας, ενώ αποτελούν όλοι αναπόσπαστα «υλικά» άτομα στοιχεία του

πολιτικού σώματος, η διαφοροποίηση των φυσικών και επίκτητων

στοιχείων του χαρακτήρα226 τους δίδει διαφορετικούς ρόλους στην

πραγματοποίηση της πολιτικής διακυβέρνησης και συνεπώς διαφορετικής

αξιολογίας αρεταϊκά χαρακτηριστικά. Ενώ δηλαδή όλοι οι πολίτες

δύνανται να δράσουν προς επίτευξη της αυτοσυντήρησης και της

αυτάρκειας και μόνο με την εκούσια κοινωνική συμβίωση, η διατήρηση

των συνθηκών αυτών του ζην και η μετάβαση στο ευ ζην δηλαδή στην

ευδαιμονία είναι έργο των νοητικά πιο καταρτισμένων ανθρώπων, αυτών

που έχοντας εγκαταστήσει το φυσικό μέτρο εντός τους το μετουσιώνουν

σε μετρητική επιστήμη στη διοίκηση του όλου διαδραματίζοντας το ρόλο

της έμψυχης διάνοιας στην κίνηση και καθοδήγηση του πολιτικού

«σώματος». Η σχεδίαση και η έμμετρη ρύθμιση, τάξη των

κοινωνικοπολιτικών δομών είναι μια κυβερνητική διεργασία πού μόνο

ειδικοί γνώστες δύναται να επιτύχουν227. Η αρετή είναι έλλογη γνώση του

ορθού φυσικού μέτρου και άρα μια πολιτεία επιτυγχάνει την ευδαιμονία

μόνο στην εκδοχή που έλλογοι γνώστες του ορθού μέτρου228 τίθενται

226 Δημόκρ. Απ. Β. 61 DK: οἷσιν ὁ τρόπος ἐστὶν εὔτακτος͵ τού τοισι καὶ ὁ βίος συντέτακται.
227 Δημόκρ. Απ. Β. 67 DK: μὴ πᾶσιν͵ ἀλλὰ τοῖς δοκίμοισι πιστεύειν· τὸ μὲν γὰρ εὔηθες͵ τὸ δὲ
σωφρονέοντος.
228 Δημόκρ. Απ. Β. 56 DK: τὰ καλὰ γνωρίζουσι καὶ ζηλοῦσιν οἱ εὐφυέες πρὸς αὐτά.

123 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επικεφαλής της μεταδίδοντας και διατηρώντας εκούσια229 στην πιο

επιθυμητή ή ακούσια230 στην πιο απευκταία περίπτωση την ομόνοια. Η

εκούσια υποταγή του πολιτικού σώματος στον έλλογο αξιολογικά231

ανώτερο άρχοντα ή στον έλλογα διαρυμθισμένο νόμο χαρίζει στο

συνολικό πολιτικό μόρφωμα την μέγιστη δυνατή κοσμιότητα, την μέγιστη

δυνατή δια του λόγου ευδαιμονία: νόμωι καὶ ἄρχοντι καὶ τῶι σοφωτέρωι

εἴκειν κόσμιον232. Σε διάφορη αυτής περίπτωση, όπου οι χειρότεροι και

άλογοι-άμετροι πολίτες233 (έστω κι αν πρόκειται για το σύνολο των

πολιτών) κυβερνούν παρά φύση με τη δημιουργία ενός ρητορικού

φαίνεσθαι234 υπό την επίφαση235 της κολακευτικής236 για τους πολλούς

δημοκρατικής ισότητας αγνοώντας το αληθές είναι κυριαρχεί η

κακοδαιμονία και όχι η ευδαιμονία, η διχαστική ιδιοτέλεια έναντι της

ενοποιητικής ομόνοιας237.

Υπάρχει όμως και μια πολιτική περίπτωση, στην οποία το σύνολο

σχεδόν του πολιτικού σώματος δύναται να ασκήσει ανώτατου τύπου

πολιτικά καθήκοντα: η περίπτωση της συνολικής μόρφωσης των πολιτών

στους κανόνες της αρετής, δηλαδή στους κανόνες της έμμετρης νόησης

και δράσης238. Αυτή η ιδανική πολιτική συνθήκη δύναται να επιτευχθεί με

229 Δημόκρ. Απ. Β. 62 DK: ἀγαθὸν οὐ τὸ μὴ ἀδικεῖν͵ ἀλλὰ τὸ μηδὲ ἐθέλειν.


230 Δημόκρ. Απ. Β. 48 DK: μωμεομένων φλαύρων ὁ ἀγαθὸς οὐ ποιεῖται λόγον
231 Δημόκρ. Απ. Β. 98 DK: ἑνὸς φιλίη ξυνετοῦ κρέσσων ἀξυνέτων πάντων.
232 Δημόκρ. Απ. Β. 47 DK.
233 Δημόκρ. Απ. Β. 54 DK: οἱ ἀξύνετοι δυστυχέοντες σωφρονέουσι.
234 Δημόκρ. Απ. Β. 44 DK: ἀληθόμυθον χρὴ εἶναι͵ οὐ πολύλογον και 53a: πολλοὶ δρῶντες
τὰ αἴσχιστα λόγους ἀρίστους ἀσκέουσιν.
235 Δημόκρ. Απ. Β. 63 DK: εὐλογέειν ἐπὶ καλοῖς ἔργμασι καλόν· τὸ γὰρ ἐπὶ φλαύροισι
κιβδήλου καὶ ἀπατεῶνος ἔργον. Πρβλ. Β. 82: κίβδηλοι καὶ ἀγαθοφανέες οἱ λόγωι μὲν
ἅπαντα͵ ἔργωι δὲ οὐδὲν ἔρδοντες.
236 Δημόκρ. Απ. Β. 113 DK: μεγάλα βλάπτουσι τοὺς ἀξυνέτους οἱ ἐπαινέοντες.
237 Δημόκρ. Απ. Β. 49 DK: χαλεπὸν ἄρχεσθαι ὑπὸ χερείονος.
238 Δημόκρ. Απ. Β. 68 DK: δόκιμος ἀνὴρ καὶ ἀδόκιμος οὐκ ἐξ ὧν πράσσει μόνον͵ ἀλλὰ καὶ ἐξ
ὧν βούλεται.

124 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

την καθιέρωση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος που θα καταρτίζει

γνωσιολογικά239 κάθε μέλος της κοινότητας από την πιο μικρή ηλικία240

όσον αφορά την ρύθμιση και εφαρμογή του ορθού μέτρου. Η εκπαιδευτική

αυτή πράξη, το εκπαιδευτικό αυτό ήθος241 θα έχει ισόβια διάρκεια, καθώς

ο πολιτικός νόμος θα αποτελεί ενιαία συνέχεια της ανθρώπινης

μόρφωσης εθίζοντας εκούσια242 ή ακούσια στο διηνεκές τους πολίτες στην

εφαρμογή του ορθού μέτρου στα πολιτικά πράγματα. Μόνο σε αυτή την

περίπτωση είναι δυνατό να εφαρμοστούν οι δημοκρατικές διαδικασίες στη

λήψη των πολιτικών αποφάσεων (Απ. Β. 42: φρονεῖν ἃ δεῖ) σε ευρεία

κλίμακα. Μέρος αυτού εκπαιδευτικού προγράμματος είναι και η μίμηση

των αγαθών πολιτικών ανδρών243, που άρχουν δικαιωματικά εκ γνώσεως

της ορθής φυσικής τάξης στην πολιτική ένωση. Η δια λόγου διαμόρφωση

της αρετής είναι η ανώτερη ανθρώπινη επιτήδευση, διότι τελειοποιεί την

έμφυτη λογική προδιάθεση του ανθρώπου και ως εκ τούτου υπερέχει της

φύσης244 που παρέχει την ύλη προς επεξεργασία. Η τέχνη βρίσκεται στο

κατώτερο επίπεδο διότι μιμείται τη φύση και δρα επικουρικά προς την

πραγμάτωση της αρετής. Η μέγιστη ομόνοια επιτυγχάνεται μόνο, όταν το

σύνολο των πολιτών εξελιχθεί γνωσιολογικά προς την ορθή

κατεύθυνση245 και εκούσια χωρίς εξαναγκαστικά μέσα246 αποβεί μέρος του

239 Δημόκρ. Απ. Β. 59 DK: οὔτε τέχνη οὔτε σοφίη ἐφικτόν͵ ἢν μὴ μάθηι τις.
240 Δημόκρ. Απ. Β. 178, 179 και 183 DK.
241 Δημόκρ. Απ. Β. 57 DK: κτηνέων μὲν εὐγένεια ἡ τοῦ σκήνεος εὐσθένεια͵ ἀνθρώπων δὲ ἡ
τοῦ ἤθεος εὐτροπίη.
242 Δημόκρ. Απ. Β. 41 DK: μὴ διὰ φόβον͵ ἀλλὰ διὰ τὸ δέον ἀπέχεσθαι ἁμαρτημάτων.
243 Δημόκρ. Απ. Β. 39 DK: ἀγαθὸν ἢ εἶναι χρεὼν ἢ μιμεῖσθαι και Β. 55: ἔργα καὶ πρήξιας
ἀρετῆς͵ οὐ λόγους͵ ζηλοῦν χρειών και Β. 79: χαλεπὸν μιμεῖσθαι μὲν τοὺς κακούς͵ μηδὲ
ἐθέλειν δὲ τοὺς ἀγαθούς. Πρβλ. Απ. 184.
244 Δημόκρ. Απ. Β. 242 DK.
245 Δημόκρ. Απ. Β. 58 DK: ἐλπίδες αἱ τῶν ὀρθὰ φρονεόντων ἐφικταί͵ αἱ δὲ τῶν ἀξυνέτων
ἀδύνατοι.
246 Δημόκρ. Απ. Β. 181 DK.

125 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοινού ορθού λογισμού, της όμοιας νόησης247 (=ομόνοια) προς την επίτευξη

της ευδαιμονίας.

Η πολιτική αμαρτία, το σφάλμα στην πολιτική είναι αποτέλεσμα

άγνοιας της καλύτερης δυνατής λύσης σε κάθε προβληματική που

ανακύπτει248, ενώ η επιτυχημένη πολιτική εφαρμογή αποτέλεσμα

διδάξιμης και ηθικά αναπαραγόμενης γνώσης-επιστήμης περί του ορθού

μέτρου249. Ο Δημόκριτος δεν τάσσεται υπέρ της δημαγωγικής

δημοκρατικής συνθήκης (όπου κυριαρχεί η ρητορική πειθώς με στόχο την

αληθοφάνεια και όχι την επιστημονική μη αναιρέσιμη αλήθεια) που δίνει

το δικαίωμα σε ασύνετους χωρίς την γνώση του μέτρου πολίτες να

διοικούν την πολιτεία ισάξια με τους συνετούς250. Ο θεσμός της κλήρωσης

και η ισοπεδωτική αριθμητική ισότητα είναι έννοιες και πρακτικές

εντελώς ξένες με την αξιολογική ουσία του δημοκρίτειου πολιτικού

φιλοσοφεῖν και δύνανται να λάβουν υπόσταση μόνο στην εκδοχή που το

σύνολο των πολιτών διαμορφωθεί γνωσιολογικά με εκπαιδευτικές

διαδικασίες, ώστε να καταστεί φύσει ισάξιο στην πραγμάτωση της

πολιτικής αρετής-αριστείας.

Η κυριαρχία της επιστημονικής πολιτικής δεν αφήνει περιθώρια

στην τύχη, το τυχαίο δεν μπορεί να προσκομιστεί ως δικαιολογία για την

ενδεχόμενη αποτυχία του πολιτικού σχεδίου. Οι πολλοί άνθρωποι

δημιούργησαν μια νοητή εικόνα της τύχης251 για να δικαιολογήσουν τη

δική τους ακρισία και έλλειψη ορθού μέτρου στις εναλλαγές των

247 Δημόκρ. Απ. Β. 186 DK: ὁμοφροσύνη φιλίην ποιεῖ.


248 Δημόκρ. Απ. Β. 83 DK: ἁμαρτίης αἰτίη ἡ ἀμαθίη τοῦ κρέσσονος.
249 Δημόκρ. Απ. Β. 102 DK: καλὸν ἐν παντὶ τὸ ἶσον (το σύμφωνο με το ορθό φυσικό μέτρο)·
ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέει. Πρβλ. Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1106a: τὸ δ΄ ἴσον μέσον τι
ὑπερβολῆς καὶ ἐλλείψεως.
250 Δημόκρ. Απ. Β. 115 DK: τίμιον ὀλίγη σοφία ὑπὲρ δόξαν ἀφροσύνης μεγάλης. Πρβλ. Απ. Β.
236, 238.
251 Δημόκρ. Απ. Β. 119 DK: ἄνθρωποι τύχης εἴδωλον ἐπλάσαντο πρόφασιν ἰδίης ἀβουλίης.
Πρβλ. Απ. Β. 176, 197.

126 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

περιστάσεων. Στην πραγματικότητα όμως αυτό που ευθύνεται για την

ημαρτημένη πολιτική δράση τους είναι η έλλειψη ορθολογισμού,

πολιτικής γνώσης, αρετής. Η ευδαιμονία είναι αποτέλεσμα έμμετρης,

οξυδερκούς ορθοφροσύνης252 και η έλλειψή της οδηγεί στην κακοδαιμονία,

αυτή η αποδεδειγμένη πραγματικότητα στερεί από τους ασύνετους253 μη

γνώστες κάθε δικαίωμα ανάμειξής τους στην άσκηση της προς

ευδαιμονία πολιτικής. Ο ορθός λόγος είναι σκιά του ορθού έργου, και ο μη

ορθός λόγος σκιά του κακού έργου254. Ο έλλογος άνθρωπος είναι απόλυτα

υπεύθυνος255 για τις πράξεις του, ενώ η ένδεια λογικής ικανότητας

ισοδυναμεί με ανευθυνότητα και εν τέλει με κακοπραγία. Η ατομική και

πολιτική ζωή που στερείται το ανώτερο ανθρώπινο στοιχείο, τον λόγο, δεν

είναι απλά μια άσχημη ζωή, αλλά θάνατος που διαρκεί πολύ256. Η έλλειψη

κυριαρχίας του έλλογου ανθρώπινου στοιχείου και η διαγραφόμενη

αταξία στο εσωτερικό της πόλης συνιστούν αδικία. Η έλλειψη αυστηρής

αξιοκρατίας που αναβιβάζει τους ασύνετους στη θέση των συνετών

αποτελεί αδικία πρώτης γραμμής, παρέκβαση από την άριστη πολιτική

συνθήκη της κυριαρχίας του λόγου. Η δημοκρίτεια δικαιοσύνη ταυτίζεται

με την έλλογη απόλυτα κατά φύση257 αξιοκρατική (έννοια που εμπεριέχει

και την κατά φύση οικειοπραγία) διακυβέρνηση258. Στην πραγματικότητα

η δημοκρίτεια πολιτική πρόταση είναι μια μεταρρυθμιστική πρόταση

πολιτικής φιλοσοφίας που ερείδεται στον επιστημονικό ορθολογισμό

έναντι της καιροσκοπικής και εμπειρικής πρόσληψης της πολιτικής της

εποχής του φιλοσόφου. Ο Δημόκριτος αναβιβάζει την επιστημονική

252 Δημόκρ. Απ. Β. 119 DK: εὐξύνετος ὀξυδερκείη.


253 Δημόκρ. Απ. Β. 147 DK. Πρβλ. Απ. Β. 214.
254 Δημόκρ. Απ. Β. 145 και Β. 177 DK.
255 Δημόκρ. Απ. Β. 187 DK.
256 Δημόκρ. Απ. Β. 160, 199, 200, 201, 202, 203, 205, 206 DK.
257 Δημόκρ. Απ. Β. 267 DK: φύσει τὸ ἄρχειν οἰκήιον τῶι κρέσσονι.
258 Δημόκρ. Απ. Β. 263 DK.

127 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νοησιαρχία σε βασικό συντελεστή του πολιτικού νοεῖν και πράττειν και σε

δομικό χαρακτηριστικό του πολιτικού ανδρός που εισηγείται.

Ο Πολιτικός Ἀνήρ εντός της νομικής συνθήκης (νόμῳ)

ἐπειδὴ τἀμφανῆ μὲν οἱ νόμοι ἀπεῖργον αὐτοὺς ἔργα μὴ

πράσσειν βίᾳ͵ λάθρᾳ δ΄ ἔπρασσον259͵

α) Θεωρητική οριοθέτηση

Κ
αι ἐγένετο η πόλις. Υπό τις επιταγές της αυτοσυντήρησης, της

αυτάρκειας και της ευδαιμονίας δημιουργήθηκε το κοινωνικό

μόρφωμα της πόλεως. Η πόλη είναι ένα σύμπλεγμα φύσης και συνθήκης,

ένα δίπολο ανθρώπινης φύσης και νομικών συμβάσεων. Ανθρώπινη φύση

και θετός νόμος δεν δύνανται να διαχωριστούν. Είτε η ανθρώπινη

259DK [Σίσυφος] 88.Β.25, 19.1 - 19.43, πρβλ. Ἀέτιος, Συναγωγή τῶν ἀρεσκόντων 1.6, 7
(D.294): «επειδή οι νόμοι απέτρεπαν τους ανθρώπους να ενεργούν βίαια στα φανερά, αυτοί
συνέχιζαν να αδικούν κρυφά»

128 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτική τάση αφορμάται από φυσικές προδιαθέσεις είτε αποτελεί

έλλογη δια της ανάγκης ανακάλυψη η φύση και ο νόμος μένουν

αδιαχώριστα και μεταξύ τους εναλλάσσεται η πρωτοκαθεδρία της αρχής:

άλλοτε η πόλη κυριαρχείται από την νομική ισχύ και άλλοτε η ισχύς αυτή

αποσπάται από την φυσική ικανότητα-ανωτερότητα του πολιτικού

ανδρός. Άλλοτε πάλι ο κατά φύση πολιτικός άνδρας διαμορφώνει πειθῷ

τε και βίᾳ τον συμβατικό νόμο κατά τις ορθές φυσικές επιταγές.

Νόμος και Φύση αποτελούν το αδιάσπαστο πλαίσιο ορισμού του

πολιτικού φιλοσοφείν, τίποτα το πολιτικό δεν κινείται εκτός αυτού του

περιοριστικού χώρου. Η φύση όμως κρύπτεσθαι φιλεῖ260, η φυσική

νομοτέλεια, η φυσική ουσία παραμένει κρυφή για το σύνολο των

πλείστων ανθρώπων και των εκ φύσεως ή νομου κοινωνιών τους. Την

έλλογη φυσική νομοτέλεια διαγιγνώσκει μόνο ο «συγγενής» ανθρώπινος

ορθολογισμός, η τελική ετυμηγορία για την αλήθεια των πραγμάτων

είναι έλλογη υπόθεση, αποτέλεσμα διανοητικής ορθολογικής

εμβάθυνσης. Αυτή η διαδικασία με λάβαρο την αναζήτηση του αληθινού

ταυτίζεται με τη φιλοσοφία, δηλαδή με τη συνεχή αναζήτηση της

αλήθειας-ουσίας των όντων. Πριν την ανακάλυψη του ορθολογισμού,

πριν την απαρχή του προς ουσίαν (είναι) φιλοσοφείν επί του συνόλου των

φυσικών όντων και φαινομένων υπάρχει μόνο ο ανθρώπινος τρόπος261, το

ανθρώπινο έθος. Το έθος ή ο τρόπος είναι το προφιλοσοφικό ισοδύναμο

της φύσης262.

Η ισχύς τους έθους δεν έχει χρονικό περιορισμό, είναι άχρονη με

καθοριστική επιρροή στους ανθρώπους μιας πολιτικής κοινότητας που

συμμετέχουν σ’ έναν κυρίαρχο τρόπο συμπεριφοράς. Οι πολλοί άνθρωποι

260 Ἡράκλ. Απ. Β. 123 DK.


261 Πλάτ. Πολιτ. 330a: ἀλλὰ καὶ τούτων πέρι καὶ τῶν γε πρὸς τοὺς οἰκείους μία τις αἰτία
ἐστίν͵ οὐ τὸ γῆρας͵ ὦ Σώκρατες͵ ἀλλ΄ ὁ τρόπος τῶν ἀνθρώπων.
262 Strauss L, Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, σελ. 109, μτφρ. Ροζάνης Σ., Λυκιαρδόπουλός Γ.,
Γνώση, Αθήνα 1988.

129 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επηρεαζόμενοι από τα φαινόμενα - και όχι από τ’ αφανή - προσδίδουν

στον κυρίαρχο τρόπο δράσης της πολιτικής κοινότητας καθοριστική-

νομοτελειακή ισχύ, τον ταυτίζουν με κάτι το απόλυτα φυσικό, κάτι το

απολύτως εύλογο. Το γίγνεσθαι του συνεχούς εθισμού σ’ έναν κυρίαρχο

τρόπο συμπεριφοράς ταυτίζεται με το ορθολογικό και το φυσικό. Ο

κυρίαρχος τρόπος είναι ο φυσικός τρόπος, η αρχαιότητα, η παλαιότητά

του επικυρώνει την ορθότητα και την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του. Το

πατρογονικό ταυτίζεται με το κατά φύση άριστο-αγαθό, ότι επιζεί και

καθιερώνεται στο πέρασμα των χρόνων αναβιβάζεται δια του συνεχούς

κυρίαρχου εθισμού σε κατεξοχήν ορθό ή φυσικό. Αντίστοιχα ό,τι

αντιτίθεται στον κυρίαρχο τρόπο μια συγκεκριμένης κοινότητας είναι

ξένο και ανεπιθύμητο, είναι μια παρά φύση παράλογη έξη263 που

χαρακτηρίζει αλλότριους κόσμους, κοινωνίες εκτός του πεδίου

κατανόησης της κοινότητας και άρα δυνάμει εχθρικές, αφού με τον

αλλότριο κυρίαρχο τρόπο τους αμφισβητούν, έστω και θεωρητικά, την

«ιερότητα» του πατροπαράδοτου έθους της «ημέτερης» πολιτικής

κοινότητας.

Το προγονικό έθος είναι το ανώτερο έθος όλων, είναι σχεδόν θείο ή

ομοιάζει υπερβολικά με το θεϊκό εξιδανικευμένο τρόπο, είναι το έθος

ηρώων προγόνων της πολιτικής κοινότητας που είτε ήταν οι ίδιοι υιοί των

θεών είτε γειτνίαζαν με τους θεούς και άρα επωφελήθηκαν από τη

διδασκαλία τους. Η αυθεντία του πατρογονικού κυρίαρχου τρόπου

συμπεριφοράς ισοδυναμεί με τον θεϊκό νόμο της κοινότητας, με το

άγραφο πανίσχυρο δίκαιο ή με τον μετέπειτα θεσπισμένο γραπτό νόμο.

Το πατρογονικό ταυτίζεται με το καλό και με τις πρώτες αρχές, άρα, ως

263 Πρβλ. Ἡρόδ. 3. 38 και Θουκ. Β. 39-41.

130 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κάτι απόλυτα δικαιολογημένο ένεκα της παλαιότητάς του, ταυτίζεται και

με το φυσικό δίκαιο και συνεπώς με το δίκαιο, το ωφέλιμο και το εύλογο264.

Το έθος των προγόνων ως σταθερός γραπτός ή άγραφος νόμος

αντιπροσωπεύει την δικαιοσύνη κατά φυσικό τρόπο. Αν η συνήθεια

χάνεται στο βάθος των αιώνων, τότε το έθος είναι κάτι απόλυτα φυσικό,

δεν χρειάζεται ερμηνεία. Το εγχείρημα ερμηνείας και δυνάμει

αμφισβήτησης του πατρογονικού έθους εκλαμβάνεται από την πολιτική

κοινότητα ως «στασιαστική» κίνηση ενός ευεργετημένου τέκνου προς τον

ευεργετούντα πατέρα του και καταδικάζεται εκ προοιμίου ως «εχθρική»

προς τη συνοχή της πολιτικής ύπαρξης. Σε μια κοινότητα που διέπεται

από το πατρογονικό δίκαιο δεν έχει σημασία η διερεύνηση ή ανακάλυψη

της αλήθειας, αλήθεια είναι ο κληροδοτηθείς υπό των προγόνων «ιερός»

τρόπος, κάθε τι που θέτει υπό αμφισβήτηση τον πατρογονικό τρόπο

αντίκειται στην αλήθεια, στη δικαιοσύνη και το συμφέρον της κοινότητας,

είναι εκ προοιμίου αναληθές, άδικο και ασύμφορο.

Ο «πάτριος» νόμος είναι κυρίαρχος, εκεί όπου απουσιάζει η

ορθολογική διερεύνηση της αλήθειας και η φιλοσοφία θεωρείται ο

χείριστος εχθρός της συνέχισης της παράδοσης. Αν δεν υπάρχει

ορθολογική αναζήτηση της αλήθειας, ενός σταθερού αντικειμενικού

κριτηρίου του αληθινού, ενός φυσικού υποστρώματος-ουσίας υπό τα

φαινόμενα, τότε κυριαρχεί το φαίνεσθαι των πραγμάτων, η δόξα-γνώμη

της στιγμής, το πατρογονικό αλλά ενδεχομένως ορθολογικά αθεμελίωτο

έθος, η «ελευθεριάζουσα» πολιτική αυτοθέσμιση265 των ανθρώπινων

κοινοτήτων χωρίς επιστημονικά κριτήρια και ερείσματα: πάντων

χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος͵ τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν͵ τῶν δὲ οὐκ

264 Strauss L, Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, σελ. 110, μτφρ. Ροζάνης Σ., Λυκιαρδόπουλός Γ.,
Γνώση, Αθήνα 1988.
265 Καστοριάδης Κορ. Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα 1: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο, σελ.
446, μτφρ. Καστοριάδη Ζ., Κριτική, Αθήνα 2007 και Καστοριάδης Κορ, Η φαντασιακή
θέσμιση της κοινωνίας, Κέδρος, Αθήνα 1999.

131 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν266. Η αυτοθέσμιση ως όρος και πολιτική πράξη είναι

παρούσα από της απαρχές της ανθρώπινης πολιτικής ζωής. Ο πάτριος

κατά τα φαινόμενα συντηρητικός νόμος δεν είναι παρά ένα είδος

αυτοθέσμισης εν ναρκώσει που θα αποναρκωθεί, όταν η πρόοδος της

εντέχνου σοφίας απογυμνώσει το υποβλητικό φαντασιακό της ιερότητάς

του. Ο πάτριος νόμος ήταν προϊόν αυτοθέσμισης και η προοδευτική

αναίρεσή του θα είναι εκ νέου προιόν ανθρώπινης αυτοθέσμισης,

αναδημιουργίας. Εκεί όπου απουσιάζει ο λόγος κυριαρχεί το πάθος και το

μόνο ανάχωμα στην ανεξέλεγκτη χαώδη τροπή των παθών είναι ο

εθιστικός νομός. Όποιος δύναται να ελέγξει το νόμο, δύναται να

επιβάλλει το κυριαρχικό δίκαιό του στο σύνολο των πολιτών, ουσιαστικά

ελέγχοντας και ποδηγετώντας τα διαρκή πάθη και τις ηδονές τους

απόντος του λόγου.

Δημιουργείται λοιπόν ένα κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι στο οποίο

κυριαρχεί ο «τρόπος» όχι ως απόρροια της γνώσης της ίδιας της

ανθρώπινης φύσης και της φύσης της πολιτικής κοινωνίας εντός του

ιστορικού νομοτελειακού πεδίου, αλλά ως πατρογονικό κληροδότημα, που

επιβάλλεται να διατηρηθεί και να επαυξηθεί267. Η φιλοσοφική έρευνα

266 Διογ. Λαέρτ. 9. 51.


267 Πλάτ. Πολιτ. 330c: Πότερον δέ͵ ἦν δ΄ ἐγώ͵ ὦ Κέφαλε͵ ὧν κέκτησαι τὰ πλείω παρέλαβες ἢ
ἐπεκτήσω; 330d: ἐγὼ δὲ ἀγαπῶ ἐὰν μὴ ἐλάττω καταλίπω τούτοισιν͵ ἀλλὰ βραχεῖ γέ τινι
πλείω ἢ παρέλαβον. Πρβλ. Θουκ. Β. 36: Ἄρξομαι δὲ 1) ἀπὸ τῶν προγόνων πρῶτον· δίκαιον
γὰρ αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτην τῆς μνήμης δίδοσθαι. τὴν γὰρ
χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι΄
ἀρετὴν παρέδοσαν. καὶ ἐκεῖνοί τε ἄξιοι ἐπαίνου καὶ ἔτι μᾶλλον 2) οἱ πατέρες ἡμῶν·
κτησάμενοι γὰρ πρὸς οἷς ἐδέξαντο ὅσην ἔχομεν ἀρχὴν οὐκ ἀπόνως ἡμῖν τοῖς νῦν
προσκατέλιπον. τὰ δὲ πλείω αὐτῆς 3) αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ
καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς
πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην. «Την ομιλίαν μου θ' αρχίσω από τους προγόνους
μας πρώτον. Διότι είναι όχι μόνον δίκαιον, αλλά και πρέπον συγχρόνως εις τοιαύτην
ευκαιρίαν, όπως η παρούσα, ν' αποτίσωμεν εις την μνήμην των τον φόρον αυτόν της
τιμής. Καθόσον, κατοικούντες οι ίδιοι πάντοτε μέχρι σήμερον την χώραν αυτήν κατά την

132 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

περί της αλήθειας δεν έχει καμία θέση σ’ αυτή τη συνθήκη, η μόνη

αλήθεια είναι η επιβίωση και η επαύξηση της πατρογονικής νομικής

αυθεντίας που επιζεί στο πέρασμα των γενεών ως άχρονη αλήθεια και

φυσική τάξη πραγμάτων. Είναι λοιπόν σαφές ότι οι προϋποθέσεις και οι

απολήξεις του φιλοσοφείν, όπως η απορία το γνῶθι σαυτόν ή το μηδὲν

ἄγαν απουσιάζουν από αυτή την πολιτική συνθήκη. Η αυτογνωσία ως

γνώση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, η παραδοχή ενός αντικειμενικού

μέτρου των πραγμάτων που δεν πρέπει να καταστρατηγείται (υπερβολή-

έλλειψη) και η απορία ως συνεχής αναζήτηση της αλήθειας των όντων

πίσω από τα φαινόμενα εκλαμβάνονται από την πολιτεία ισχύος του

«πάτριου» σταθερού ή εξελισσόμενου (από τη συνεχή βελτιωτική ή μη

παρέμβαση των διαδοχικών γενεών) νόμου ως περιττές εξωπολιτικές

ενασχολήσεις (ίσως κάποτε ως πολιτιστικά καλλωπίσματα), που όταν

εισέρχονται στην πολιτική σφαίρα καθίστανται εξαιρετικά επικίνδυνες. Η

περίπτωση της φιλοσοφικής κριτικής αμφισβήτησης «πάτριων» θεσμών

από οξυδερκείς διάνοιες, όπως ο Σωκράτης, ο Αναξαγόρας ή ο

Πρωταγόρας, και η άμεση κατασταλτική επέμβαση του θεσμικού

πολιτικού συστήματος δεικνύει εμφανώς τη δυσχερή θέση του ουσιώδους

κριτικού φιλοσοφείν έναντι της νομικής πατρογονικής αυθεντίας.

Υπάρχει όμως και μια πολιτική πραγματικότητα, όπου το συνεχές

ιστορικό γίγνεσθαι επιβάλλει την «προοδευτική» κυριαρχία του και

επιτάσσει μια συνεχή διαφοροποίηση των θεσμών σύμφωνα με τις

διαδοχήν των αλλεπαλλήλων γενεών μας την παρέδωσαν ελευθέραν δια της ανδρείας
των. Αλλ' εάν εκείνοι είναι άξιοι των επαίνων μας, έτι μάλλον άξιοι είναι οι πατέρες μας.
Διότι εκτός εκείνων, τα οποία εκληρονόμησαν, απέκτησαν δια πολλών μόχθων και την
σημερινήν μας ηγεμονίαν, και εκληροδότησαν και αυτήν και εκείνα εις ημάς τους
σήμερον ζώντας. Και ημείς εδώ, άλλωστε, όσοι είμεθα ακόμη εις ώριμον ηλικίαν
περίπου, ενισχύσαμεν οι ίδιοι την ηγεμονίαν αυτήν πολυειδώς, και την πόλιν
παρεσκευάσαμεν καθ' όλα αυταρκεστάτην και δια τον πόλεμον και δια την ειρήνην»
Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου.

133 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοινωνικοπολιτικές ανάγκες ή μορφοποιήσεις. Αυτή η πολιτική

πραγματικότητα δεν διαχωρίζεται από την πολιτεία ισχύος του πατρίου

νόμου αλλά αποτελεί εξέλιξή ή διαφορετική οπτική της. Η ύπαρξη και

μόνο διαφορετικών νομικών κωδίκων, θεσμικά κατοχυρωμένων τρόπων

συμπεριφοράς δημιουργεί σοβαρό πρόβλημα σε μια υφιστάμενη κατά τον

«πάτριο» νόμο κοινότητα, καθώς ο δικός της νομικός κώδικας δύναται να

αντιφάσκει με το νομικό κώδικα των άλλων κοινωνιών. Για τους Έλληνες

για παράδειγμα η καύση των νεκρών είναι εύλογη και νομικά

κατοχυρωμένη, ενώ για τους Ινδούς Καλατίες έθος και θεσμό αποτελεί η

βρώση των νεκρών268. Η «συνάντηση» των δύο κωδίκων προξενεί έντονο

αποτροπιασμό και στις δύο πλευρές αλλά κατ’ επέκταση όμως αυτός ο

αρχικός αποτροπιασμός μεταλλάσσεται σε προβληματισμό. Αν ο

«πάτριος» ημέτερος νόμος δεν είναι ο μοναδικός που τελεί εν ισχύ, τότε

υπάρχουν και άλλες αλλότριες νομικές-εθιμικές προτάσεις. Αν υπάρχουν

διάφορα «πάτρια» δίκαια269, ίσως το ημέτερο δίκαιο να μη ταυτίζεται με το

φυσικό δίκαιο και ίσως να ανευρίσκονται στοιχεία φθοράς που αποδομούν

την πρότερη τελειότητά του. Αυτές οι διαπιστώσεις δημιουργούν

αμφισβήτηση της αυθεντίας του πάτριου δικαίου και θέτουν επί τάπητος

την προοπτική αναθεώρησης, βελτίωσης ή κατάργησής του.

Επιπλέον η διάνοιξη των εμπορικών και επικοινωνιακών δρόμων

και η συνεχής πρόοδος της ανθρώπινης τεχνικής-τεχνολογίας δια της

εντέχνου σοφίας δεικνύουν ότι κάθε μεταφυσική ή φυσική θεμελίωση της

πολιτικής270 ή του δικαίου είναι αυθαίρετη και όχι αντικειμενική. Δεν

268 Ἡρόδ. 3. 38. Πρβλ. Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον
Αριστοτέλη, μτφρ. Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 75-94.
Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ.
269

Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 50-51.


270 Πρωτ. Απ. Β. 4 (80) DK: περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι͵ οὔθ΄ ὡς εἰσὶν οὔθ΄ ὡς οὐκ εἰσὶν
οὔθ΄ ὁποῖοί τινες ἰδέαν· πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι ἥ τ΄ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος
τοῦ ἀνθρώπου.

134 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υπάρχει κανένα σταθερό αληθές υπόστρωμα ή μέτρο ερμηνείας της

κοινωνικής και ιστορικής αλλαγής, τα πάντα ρέουν και μεταλλάσσονται

συνεχώς, ανεξάρτητα από μια μεταφυσική αυθεντία ή ένα σταθερό

φυσικό νόμο. Δεν υπάρχουν φυσικοί ή ιστορικοί νόμοι που επηρεάζουν

τον ανθρώπινο κοινωνικοπολιτικό βίο, μόνο ο ίδιος άνθρωπος ως πολιτικό

υποκείμενο δράσης εντός της κοινότητας αποτελεί το μέτρο της

αλλαγής271. Επίσης δεν υπάρχει κανένας αντικειμενικός ερμηνευτής και

διαχειριστής του πολιτικού και ιστορικού γίγνεσθαι, η αρετή δεν είναι

γνώση ούτε αλήθεια, αληθινό είναι ότι ο καθένας αντιλαμβάνεται ως

αληθινό. Όταν κυριαρχεί η συνεχής αλλαγή, η σχετικότητα, η

υποκειμενικότητα, η πολλαπλότητα των κρίσεων, των ερμηνειών ή των

δράσεων καμία προσπάθεια παγίωσης του ιστορικού χρόνου με βάση

επιστημονικά-φιλοσοφικά δεν μπορεί να επιτύχει. Η φιλοσοφία ως

ανεύρεση ενός σταθερού κριτηρίου της αλήθειας των όντων βασιζόμενη

σε επιστημονικά-ορθολογικά ερείσματα αντίκειται στην πολιτική

συνθήκη της συνεχούς θεσμικής διαφοροποίησης, όπως ακριβώς

αντίκειται και στην πολιτική συνθήκη της επιστημονικά αναιτιολόγητης

σταθερής κυριαρχίας της πατρογονικής αυθεντίας. Εντός μιας κοινωνίας

επικαθοριζόμενης υπό του συνεχούς γίγνεσθαι και της διαρκούς

τεχνολογικής προόδου δεν έχει θέση μια πολιτική φιλοσοφία ως επιστήμη

ή σταθερή γνώση του αληθινού, αλλά μία διηνεκής προσαρμογή του

ατόμου-πολίτη στις διαλλασσόμενες ιστορικοπολιτικές συνθήκες.

Ελλείψει της νοηματικής ή της εμπράγματης παρουσίας του φυσικού

δικαίου (ανθρώπινη φύση, πολιτική-ιστορική φύσει ορθολογική

νομοτέλεια) στα ανθρώπινα πράγματα, το άτομο-πολίτης καθίσταται ο

κατεξοχήν ρυθμιστής του ορίζοντα του βίου του, μια ρύθμιση που έχει ως

Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ.
271

Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, 150-158. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η
μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 337-
338.

135 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

απαραίτητη προϋπόθεση την προσαρμογή του ατόμου στην δεδομένη

στιγμή της κοινωνικής εξέλιξης και ανάγκης λαμβάνοντας υπόψη μόνο

την υφή της δεδομένης ιστορικής στιγμής και όχι αναλλοίωτους

ανθρωπολογικούς, φυσικούς, ιστορικούς ή μεταφυσικούς νόμους.

Το ζήτημα είναι η προσαρμογή στα κοινωνικά δεδομένα είτε

πρόκειται για άγραφους νόμους είτε για γραπτό πολιτικό σύνταγμα είτε

για τις κοινωνικές νόρμες που επικαθορίζουν τον αλληλοσυσχετισμό των

διαφόρων ατόμων. Δεν έχει σημασία η αναζήτηση των πρώτων αρχών του

ανθρώπου ως ουσία και των κοινωνιών του αλλά η συνεχής προσαρμογή

στο τώρα που σε μικρό χρονικό διάστημα αποβαίνει παρελθόν

υπακούοντας στις τυχαίες εναλλαγές των καιρών. Ο ιστορικός

αυτόκαθορισμός του πολιτικού ανθρώπου μπορεί να γίνει μόνο εμπειρικά

- και όχι επιστημονικά (κάτι τέτοιο στερείται σημασίας) - αν αφαιρεθούν

τα επιτεύγματα της εντέχνου σοφίας και απομείνει ο άνθρωπος του τώρα

ως φυσική ύλη. Η παρατήρηση της ανθρώπινης εξέλιξης οδηγεί

επαγωγικά στο συμπέρασμα ότι υπάρχει σημείο μηδέν της πολιτιστικής

ανάπτυξης που είναι σαφώς κατώτερο από τα ανώτερα σημερινά

πολιτισμικά δεδομένα272.

272 Η φυσική κατάσταση για παράδειγμα στον Ηobbes (Λεβιάθαν, Κεφ. 13), που σαφώς
σχετίζεται θεωρητικά με κάποιους διανοητές της αρχαίας εποχής (Πρωταγόρας, Κριτίας,
Δημόκριτος - η περίπτωση βέβαια του Δημόκριτου διαφέρει, διότι βασίζεται σε
φιλοσοφικά/επιστημονικά δεδομένα -, Λουκρήτιος κτλ.) όσον αφορά τη σταδιακή
δημιουργία του πολιτισμένου ανθρώπου, αποτελεί λογική και όχι ιστορική υπόθεση.
Είναι μια υποθετική εκδοχή της ζωής των σημερινών πολιτισμένων, ελλείψει μιας κοινής
εξουσίας, έτοιμης να κυριαρχήσει νομικά και να επιβάλει την τάξη. Είναι μια επαγωγή
που γίνεται με αφετηρία τα ανθρώπινα πάθη και συνεπώς δεν αναφέρεται στον
πρωτόγονο-φυσικό άνθρωπο σε αντίθεση με τον πολιτισμένο άνθρωπο, αλλά ειδικά σε
ανθρώπους με πολιτισμένες επιθυμίες. Πολλές από τις περιγραφές αυτής της ομάδας
των στοχαστών δίδουν συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν μόνο άτομα κοινωνικά
ενταγμένα και αποδεικνύουν σαφή επαγωγή της φυσικής κατάστασης από τα πάθη
υπαρκτών ανθρώπων, από τα πάθη που διαμορφώνει η ζωή του πολιτισμού. Πρβλ.
Mac Pherson C. B. Ατομικισμός και Ιδιοκτησία, Κεφ. 2 σελ. 40, Γνώση, Αθήνα 1989.

136 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο άνθρωπος λοιπόν, αν «απογυμνωθεί» από τα πολιτισμικά

επιτεύγματα, απομένει μόνος εντός του φυσικού περιβάλλοντος. Η

πολιτική συγκρότηση ανήκει και αυτή στα μεταγενέστερα ανθρώπινα

ευφυολογήματα και, άρα αφαιρείται και αυτή ως επίκτητο γνώρισμα του

ανθρώπου. Αν αφαιρεθεί ο πολιτικός χαρακτήρας, ο άνθρωπος απομένει

ενδεής και απομονωμένος στην «αγκαλιά» της φύσης. Τα ανθρώπινα

όντα αποτελούν έμβιο γένος συνιστάμενο από αυτόνομα μέλη που

κινούνται εντελώς ελεύθερα μέσα στο χώρο. Στη απολιτική ζωή δεν

υφίσταται κανένας περιορισμός ή όριο, ο καθένας δύναται να προβεί σε

όποια ενέργεια επιθυμεί αρκεί να του εξασφαλίζει την μέγιστη δυνατή

ευχαρίστηση και την αυτοσυντήρησή του. Ο βίος αυτός φυσικά δεν είναι

παραδείσιος, αλλιώς θα γινόταν λόγος για έκπτωση του ανθρώπου από

μία ιδανική κατάσταση σε μία ατελή συνθήκη και κάτι τέτοιο είναι

εντελώς ασυμβίβαστο με την έννοια της προόδου. Ο άνθρωπος μη

έχοντας τα φυσικά εφόδια των άλλων έμβιων όντων (γούνα, νύχια,

σωματική δύναμη, ιδανικό μέγεθος) ηττάται σε κάθε αντιπαράθεση με

αυτά και γίνεται εύκολη βορά των επικίνδυνων θηρίων που με τη σειρά

τους πασχίζουν να αυτοσυντηρηθούν και να επιβιώσουν με τους

ανθρώπους να αποτελούν μέρος της τροφικής αλυσίδας τους. Επιπλέον οι

φυσικές συνθήκες είναι αντίξοες, επικρατούν ακραία καιρικά φαινόμενα

(καύσωνες, ξηρασία κτλ.) που ταλανίζουν τους ανεφοδίαστους από τη

φύση ανθρώπους και τους οδηγούν στο βίαιο θάνατο. Η μεγαλύτερη όμως

απειλή για τον άνθρωπο είναι ο ίδιος ο συνάνθρωπός του. Η τροφή στη

φύση είναι περιορισμένη και οι διεκδικητές της πολλοί, οι άνθρωποι

συγκρούονται αλλεπάλληλα σκοπό να ιδιοποιηθούν τα σωτήρια για τους

ίδιους τροφικά αγαθά αγόμενοι σταδιακά στην αλληλοεξόντωση. Αξίζει

να σημειωθεί ότι ο λόγος δεν θεωρείται ειδοποιό στοιχείο του ανθρώπινου

γένους, αλλά απλά ένα φυσικό εργαλείο στον αγώνα για αυτοσυντήρηση,

όπως ακριβώς και τα χέρια του. Μέσω του λόγου και των άλλων τους

137 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

χαρακτηριστικών, δηλαδή μέσω της εντέχνου σοφίας, οι άνθρωποι

εφεύραν (ή δέχτηκαν ως θεϊκό δώρο) το εξαιρετικά σημαντικό για τη

συνέχιση του βίου τους πυρ, σχημάτισαν συμβατικούς φθόγγους και

έννοιες επικοινωνίας διαφορετικές από περιοχή σε περιοχή, έκτισαν

κατοικίες, δημιούργησαν ενδύματα από φυσικά υλικά.

Παρόλα αυτά τα αξιοθαύμαστα βήματα προόδου273 οι άνθρωποι,

παρόλο που κυριολεκτικά ήταν απολύτως ελεύθεροι, δεν πέτυχαν ούτε

την αυτοσυντήρηση ούτε την αυτάρκεια, τα δύο καίρια επιτεύγματα

θωράκισης και συνέχισης του βίου. Η «εγωιστική» φύση των ανθρώπων

επικαθοριζόμενη από την επιθυμία της απόλυτης ιδιωτικής ελευθερίας σε

επίπεδο ηδονής και αρχής απειλούσε την ίδια του την ύπαρξη. Οι

άνθρωποι παρόλο που κατείχαν εμπειρικά την έντεχνο σοφία και είχαν

εφεύρει πολεμικά όπλα (αρχικά για τη θήρα των προς βρώση ζώων) δεν

μπορούσαν να υπερνικήσουν τα θηρία, ακριβώς διότι δεν είχαν τη

βούληση να συνασπιστούν σε πολιτικές ομάδες ένεκα της ορμέφυτης

τάσης για ιδιωτική ηδονή και επιθυμία. Ο άνθρωπος μόνος, έστω και

οπλισμένος, απέναντι στη φυσική αντιξοότητα των θηρίων και των

καιρικών φαινομένων ήταν καταδικασμένος σε αποτυχία συνέχισης της

ζωής του, δηλαδή σε προδιαγεγραμμένο αφανισμό. Επιπλέον η

«εγωιστική» επιθυμούσα την ηδονή και την απόλυτη ελευθερία

ανθρώπινη φύση απέτρεπε κάθε πολιτική σύσταση διασπείροντας

αντίστροφα την αλληλοεξόντωση και την αλληλοκαταστροφή, καθώς

κάθε άνθρωπος έβλεπε τον άλλο άνθρωπος ως επικίνδυνο διεκδικητή,

σφετεριστή της ίδιας ελευθερίας και ηδονής και άρα της ίδιας του της

ύπαρξης. Στην επαγωγικά «φυσική» ζωή κυριαρχούσε το δίκαιο του

ισχυροτέρου, η ζωή ήταν απόλυτα υποταγμένη στο δίκαιο της ισχύος,

συνώνυμη της θηριωδίας που εξασφάλιζε στον ισχυρότερο άνθρωπο την

273 Πλάτ. Πρωτ. 320c κ.ε..

138 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

απόλυτη κυριαρχία, άρα ελευθερία, ηδονή και απόκτηση αγαθών έναντι

των ασθενέστερων, μέχρι βέβαια ο πρότινος ισχυρός να υποκύψει στην

διεκδικητική ισχύ ενός δυνατότερου ανθρώπου πληρώνοντας το τίμημα

της απόλυτης ελευθερίας με ένα βίαιο θάνατο274. Τα ανθρώπινα όντα δεν

είχαν την πολιτική «επένδυση», είχαν όμως όλα τα πάθη και τις επιθυμίες

της πολιτικής ζωής. Επιθυμούσαν ελευθερία, κυριαρχία, ηδονές και υλικά

αγαθά (περιουσία, γη, τρόφιμα κτλ.) πάντα σε σχέση με τους ομοειδείς

τους και ήταν εις θέση να αναλογιστούν την ωφέλεια που προέρχεται από

αυτά ή την δυσαρέσκεια που προκύπτει από την πιθανή απώλεια τους.

Ουσιαστικά το καλό σε μια τέτοια κατάσταση ταυτίζεται με την

ανεμπόδιστη-ελεύθερη απόλαυση του ηδέος. «Η ευδαιμονία είναι η

διαρκής πορεία της επιθυμίας από το ένα αντικείμενο στο άλλο, όπου η

απόκτηση του πρώτου δεν είναι παρά ο δρόμος για το επόμενο. Αυτό

οφείλεται στο ότι σκοπός της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια

μοναδική και στιγμιαία απόλαυση, είναι αντίθετα η εξασφάλιση της

ικανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών διαπαντός». Έτσι οι

πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων τείνουν όχι μόνο στην

κατάκτηση, αλλά και στην μόνιμη εξασφάλιση μιας ευτυχισμένης, άρα

μιας πλήρους ηδονών ζωής275. Επειδή όμως, αν από την πολιτισμένη ζωή,

αφαιρεθεί ο πολιτικός χαρακτήρας και μαζί μ’ αυτόν και ο κρατικός-

νομικός καταναγκασμός, κυριαρχεί η ανομία, το «κτηνώδες» δίκαιο του

ισχυροτέρου, οι άνθρωποι εξαναγκάζονται υπό την απειλή του

αλληλοαφανισμού να συγκροτήσουν μια πολιτική κοινότητα, όπου θα

εξασφαλίζονται οι στοιχειώδεις τουλάχιστον συνθήκες διαβίωσης και

ανάπτυξης. «Ο τρόπος είναι ο εξής: όλοι εκχωρούν τη ολόκληρη τη

274 Κριτίας, [Σίσυφος] 88.Β.25 DK, 19.1 - 19.43, πρβλ. Ἀέτιος, Συναγωγή τῶν ἀρεσκόντων 1.6,
7 (D.294).
275 Hobbes, T., Λεβιάθαν, Κεφ. 11 σελ. 169 μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος, Γνώση,
Αθήνα 1989.

139 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δύναμη και την ισχύ τους σ’ έναν άνθρωπο ή σε μια συνέλευση ατόμων,

στο πλαίσιο της οποίας είναι δυνατή, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας,

αναγωγή όλων των βουλήσεων σε μια»276. Αυτό που επιτυγχάνεται με τη

σύναψη του δια λογικής αναγωγής κοινωνικού-πολιτικού συμβολαίου

είναι α) η αυτοσυντήρηση εφόσον ο ανθρώπινος βίος δύναται να

συνεχιστεί κανονικά με την ειρηνική εκεχειρία που εξασφαλίζεται από

την παύση του πολέμου όλων εναντίων όλων και β) η αυτάρκεια εφόσον ο

συνασπισμός μιας ομάδας ατόμων καθιστά εφικτή την αυτονομία της

συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων έναντι των άλλων ανθρώπινων

ομάδων (σε σχέση με τα παραγόμενα αγαθά και την περίπτωση ένοπλης

πολεμικής σύγκρουσης) και την αυτοδιάθεσή της όσον αφορά τον

πολιτικό σχεδιασμό, την πολιτική αυτοθέσμιση των κανόνων λειτουργίας

της. Το θεμελιώδες πρόβλημα στο οποίο το κοινωνικό συμβόλαιο δίνει τη

λύση είναι το να βρεθεί μια μορφή συνένωσης που θα υπερασπίζεται και

θα προστατεύει με όλη τη δύναμη από κοινού το πρόσωπο και τα αγαθά

κάθε μέλους, κατά τρόπο ώστε ο καθένας, αν και σχηματίζει ενιαίο σώμα

με όλους, θα υπακούει ωστόσο μόνο στον εαυτό του και θα παραμένει το

ίδιο ελεύθερος όσο και πριν277. Αυτό που δεν μπορεί να λύσει η στοχαστική

αποτύπωση του κοινωνικού-πολιτικού συμβολαίου είναι η προοπτική της

ατομικής εν σχέσει με τη συλλογική ευδαιμονία. Όταν το αγαθό

ταυτίζεται με το μεγαλύτερο βαθμό απόλαυσης του ηδέος, με τη μέγιστη

δυνατή ευχαρίστηση, τότε στην πολιτική νόμω-συμβατική ένωση η

276 Hobbes T., Λεβιάθαν, Κεφ. 17 σελ. 241, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος, Γνώση,
Αθήνα 1989. πρβλ. Rousseau J.J. “Du Contract Social”, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μτφρ.
Κουχτσόγλου Δ. και Ν., Βιβλίο 2, Κεφ. 1, σελ. 69, Δαρεμά, Αθήνα 1957. Πρβλ. Πλάγγεσης
Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων, Αριστοτέλης,
Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, 133-135.
277 Rousseau J.J., Το κοινωνικό συμβόλαιο, σελ. 61, μτφρ. Βασ. Γρηγοροπούλου –Αλ.
Στάινχαουερ, Πόλις, Αθήνα 2004.

140 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ευδαιμονία του ατομικά υφιστάμενου ανθρώπου-πολίτη είναι πιθανότατο

να έρχεται σε αντίθεση με αυτό που θεωρείται ως συλλογική ευδαιμονία.

Σκοπός της κοινωνικής ένωσης πρέπει να είναι η μεγαλύτερη κατά

το δυνατόν ωφέλεια (ωφελιμισμός) για τον μεγαλύτερο κατά το δυνατόν

αριθμό ατόμων-μελών της κοινότητας. Η ωφέλεια όμως επικαθοριζόμενη

από την προκοινωνική απολιτική κατάσταση ταυτίζεται με την

ικανοποίηση των ηδονών, το πολιτικό αγαθό ταυτίζεται με την απόλαυση

του ηδέος από το μεγαλύτερο αριθμό ατόμων. Ενώ η πολιτική νόμω

ένωση δύναται να επιτυγχάνει με αντικειμενικά κριτήρια την

αυτοσυντήρηση και την αυτάρκεια των μελών της, την βασικότερη όλων

παράμετρο της ευδαιμονίας την αφήνει υπό την κηδεμονία του

σχετικισμού και της υποκειμενικότητας. Ενώ όλοι οι πολίτες εκχωρούν σε

μία κυρίαρχη ατομική ή νομική εξουσία την ελευθερία τους προκειμένου

να επιτευχθεί ο ατομικός σκοπός της αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας

ανάγοντας το ατομικό συμφέρον σε συλλογικό, δηλαδή σε συλλογική

αυτοσυντήρηση και αυτάρκεια που εμπερικλείει και την ατομική

αυτοσυντήρηση ή αυτάρκεια, η ευδαιμονία εν τέλει είναι ατομική

υπόθεση του κάθε πολίτη που καλείται να αποκομίσει με υποκειμενικό

πρίσμα όσο το δυνατό μεγαλύτερη ηδονή, με μοναδικό όρο την μη

κατάλυση και αποσύνδεση της πολιτικής ένωσης. Άρα η ευδαιμονία

ισοδυναμεί με τον πολιτικό χώρο ανάπτυξης της ιδιωτικής

δραστηριότητας με στόχο την εξασφάλιση του υποκειμενικά

θεωρούμενου ηδέος, αρκεί να μην υπερβαίνονται τα όρια που θέτει ο

ζωτικός σκοπός της συλλογικής αυτοσυντήρησης και αυτάρκειας.

Η πολιτική ένωση ανθρώπων ομοιάζει με μία ομάδα ληστών που

ενώ αγωνίζεται να επιτύχει κάτι ενδεχομένως άδικο καλλιεργεί

αναμεταξύ των μελών της την απαραίτητη ομόνοια-δικαιοσύνη

προκειμένου να μην διαλυθεί η ομάδα και απωλεσθεί ο επιδιωκόμενος

στόχος. Εντός του ιδίου συλλογισμού, αν ο σκοπός επιτευχθεί, κάθε μέλος

141 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της ληστρικής ομάδας επιφυλάσσει την αξιοποίηση της λείας προς ίδιον

όφελος, πλεονεκτώντας σε ευχαρίστηση έναντι των άλλων ή συνωνύμως

αδικώντας τους άλλους278. Ο άνθρωπος που στην προκοινωνική

κατάσταση αποτελεί αιμοσταγή «λύκο» για τον άλλο άνθρωπο με στόχο

την ικανοποίηση της αυτοσυντήρησης, της αυτάρκειας και του προς

ευδαιμονία ηδέος, συνασπίζεται μετά την συμβατική κοινωνική θέσμιση

σε μία «αγέλη λύκων» που «συμμαχούν» μεταξύ τους, προκειμένου να

μην αφανιστούν, προσδοκώντας όμως πάντα την ιδιοτελή ηδονική

ευχαρίστηση. Απέναντι στις άλλες ανθρώπινες πολιτικές ομάδες οι

«αγελαίοι λύκοι» οφείλουν να είναι όσο πιο αιμοσταγείς, όσο πιο άδικοι,

απατεώνες και καταστροφικοί μπορούν χάριν της αυτοσυντήρησης, της

αυτάρκειας και της όσο το δυνατό μεγαλύτερης ηδονικής ωφέλειας της

ομάδας και των επιμέρους μελών της. Εντός της ομάδας μόνο κυριαρχεί η

εκεχειρία που μεταφράζεται σε ομόνοια ή δικαιοσύνη, ενώ εκτός της

ομάδας κυριαρχεί ο διαρκής πόλεμος, η διαρκής σύγκρουση.

Μόλις λοιπόν η έκφραση του πατρογονικού279 άκαμπτου νόμου

αποχωρίσει από το προσκήνιο, αρχίζει η εμπειρική αναζήτηση της έννοιας

του δικαίου στις συμβατικά δημιουργημένες ανθρώπινες κοινότητες. Στην

πλατωνική Πολιτεία ο πατρογονικός νόμος βρίσκει την εκπροσώπησή του

στον γέροντα Κέφαλο που τελεί τις πατροπαράδοτες θυσίες και αποχωρεί

από το διαλογικό προσκήνιο280. Η έννοια ή η ορθολογική αναζήτηση του

φυσικού δικαίου απουσιάζει εντελώς από ανθρώπινους τύπους-πολίτες

σαν τον Κέφαλο281 που δέχονται «τυφλά» τις επιταγές του πατρίου νόμου

εθελοτυφλώντας ή καλύτερα αγνοώντας (οὐδεὶς ἑκὼν κακός) κάθε μορφή

Πλάτ. Πολιτ. 351c.


278

Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ.
279

Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 57-61.


280 Πρβλ. Strauss L, Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, σελ. 111, μτφρ. Ροζάνης Σ.,
Λυκιαρδόπουλός Γ., Γνώση, Αθήνα 1988.
281 Πλάτ. Πολιτ. 351d.

142 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

φιλοσοφικής προσέγγισης του φύση ορθού ή πρωταρχικού, δηλαδή του

φυσικού δικαίου. Και η πρώιμη ανάπτυξη της περί δικαίου συζήτησης

όμως δεν αποβλέπει σε αντικειμενικά, ορθολογικά ή επιστημονικά

δεδομένα μέσω του αληθινού φιλοσοφικού λόγου αλλά βασίζεται σε

πολιτικές οξυδερκείς κατά τα άλλα επί των ρευστών πραγμάτων

παρατηρήσεις282 (Θρασύμαχος, Πλάτ. Πολιτ. Βιβλίο 1) ή σε απόψεις-δόξες

(Γλαύκων, Πλάτ. Πολιτ. Βιβλίο 2) που η μέγιστη πλειοψηφία των

ανθρώπων αποδέχεται και αναπαράγει. Επιπλέον το πατρογονικό δίκαιο

επικυρώνει την αναπόσπαστη σχέση του με την υποκειμενική,

σχετικιστική οπτική της πολιτικής στη βάση της αντιεπιστημονικής

προσέγγισης των πραγμάτων και της ανάγνωσης της δόξας-γνώμης των

πολλών για το δίκαιο. Η δια της υποκειμενικότητας προσέγγιση του

ζητήματος του δικαίου είναι «κληρονόμος» και συνέχεια του

πατρογονικού άκαμπτου δικαίου με βασικό κληρονομικό χαρακτηριστικό

την γνωσιολογική υιοθέτηση του φαίνεσθαι των πραγμάτων που

εκπροσωπείται στις απόψεις των πολλών και όχι στον ορθό λόγο του προς

αλήθεια φιλοσοφείν283.

Ο πολιτικός νόμος δεν είναι λοιπόν κάτι εκ φύσεως καλό, αλλά

καλό κατά συνθήκη (νόμω)284. Οι άνθρωποι δεν είναι εκ φύσεως δίκαιοι,

δεν επιθυμούν τη δικαιοσύνη αυτή καθαυτή, για αυτό που είναι, αλλά για

να πραγματώσουν τις κρίσιμές προϋποθέσεις της αυτοσυντήρησης και

της αυτάρκειας στο πλαίσιο της συμβατικής πολιτικής ένωσης. Η αιδώς

282 White S. A., 1995, “Thrasymachus the Diplomat”, Classical Philology 90: 307-27. Πρβλ.
Guthrie W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press, 1971 Οι Σοφιστές, μτφρ. Δαμ.
Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 119-130.
283 Πλάτ. Πολιτ. 351d: Καὶ μέντοι͵ ἔφη ὁ Κέφαλος͵ καὶ παραδίδωμι ὑμῖν τὸν λόγον· δεῖ γάρ
με ἤδη τῶν ἱερῶν ἐπιμεληθῆναι. Οὐκοῦν͵ ἔφη͵ ἐγώ͵ ὁ Πολέμαρχος͵ τῶν γε σῶν
κληρονόμος; Πάνυ γε͵ ἦ δ΄ ὃς γελάσας͵ καὶ ἅμα ᾔει πρὸς τὰ ἱερά. 331.e Λέγε δή͵ εἶπον ἐγώ͵
σὺ ὁ τοῦ λόγου κληρονόμος͵ τί φῂς τὸν Σιμωνίδην λέγοντα ὀρθῶς λέγειν περὶ δικαιοσύνης;
284
Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ.
Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995, σελ. 62-74.

143 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

(αυτοσεβασμός και αλληλοσεβασμός) και η δίκη (κοινό αίσθημα του

δικαίου και εκούσιος σεβασμός των νομικών γραπτών ή άγραφων

κανόνων), οι βασικοί συντελεστές της πολιτικής ένωσης, δεν αποτελούν

έμφυτα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που υπαγορεύουν την ορθή

πολιτική συμπεριφορά αλλά κατά συνθήκη ευρήματα που προέκυψαν εξ

ανάγκης προκειμένου να διατηρηθεί η πολιτική ένωση που απειλούνταν

από την έντονη τάση για αδικία (πλαισιωμένη από την πλεονεξία) που

συνοδεύει τους ανθρώπους και επικαθορίζεται από την ταύτιση του

αγαθού με το ηδύ. Η αιδώς και η δίκη έγιναν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ

φιλίας συναγωγοί285 υπακούοντας όχι σε κάποιο αντικειμενικό-

επιστημονικό ή φυσικοδικαιϊκό δεδομένο αλλά στην αυταπόδεικτη

ανθρώπινη γνώμη ότι είναι καλό και θεμιτό πράγμα το να αδικεί κανείς

και να απολαμβάνει τους ηδονικούς καρπούς της αδικίας του, ενώ

αντίθετα το να υφίσταται κανείς την αδικία απολύτως οδυνηρό πράγμα

που πρέπει παντοιοτρόπως να αποφεύγεται.

Η δικαιοσύνη λοιπόν και ο παράγωγός της πολιτειακός νόμος είναι

κάτι ενδιάμεσο στο να αδικεί κανείς ανεμπόδιστα απολαμβάνοντας στο

έπακρο την μέγιστη ευχαρίστηση που απορρέει από αυτό και στο να

υφίσταται κανείς την αδικία χωρίς να δύναται να την ανταποδώσει

πράγμα που ισοδυναμεί με την μέγιστη δυνατή οδύνη286. Οι περισσότεροι

285 Πλάτ. Πρωτ. 322.c.


286 Πλάτ. Πολιτ. 359a-b: Πεφυκέναι γὰρ δή φασιν τὸ μὲν ἀδικεῖν ἀγαθόν, τὸ δὲ ἀδικεῖσθαι
κακόν, πλέονι δὲ κακῷ ὑπερβάλλειν τὸ ἀδικεῖσθαι ἢ ἀγαθῷ τὸ ἀδικεῖν, ὥστ’ ἐπειδὰν
ἀλλήλους ἀδικῶσί τε καὶ ἀδικῶνται καὶ ἀμφοτέρων γεύωνται, τοῖς μὴ δυναμένοις τὸ [359a]
μὲν ἐκφεύγειν τὸ δὲ αἱρεῖν δοκεῖ λυσιτελεῖν συνθέσθαι ἀλλήλοις μήτ’ ἀδικεῖν μήτ’
ἀδικεῖσθαι· καὶ ἐντεῦθεν δὴ ἄρξασθαι νόμους τίθεσθαι καὶ συνθήκας αὑτῶν, καὶ ὀνομάσαι
τὸ ὑπὸ τοῦ νόμου ἐπίταγμα νόμιμόν τε καὶ δίκαιον· καὶ εἶναι δὴ ταύτην γένεσίν τε καὶ
οὐσίαν δικαιοσύνης, μεταξὺ οὖσαν τοῦ μὲν ἀρίστου ὄντος, ἐὰν ἀδικῶν μὴ διδῷ δίκην, τοῦ δὲ
κακίστου, ἐὰν ἀδικούμενος τιμωρεῖσθαι ἀδύνατος ᾖ· τὸ δὲ δίκαιον ἐν μέσῳ ὂν τούτων
ἀμφοτέρων ἀγαπᾶσθαι οὐχ ὡς [b.] ἀγαθόν, ἀλλ’ ὡς ἀρρωστίᾳ τοῦ ἀδικεῖν τιμώμενον· ἐπεὶ
τὸν δυνάμενον αὐτὸ ποιεῖν καὶ ὡς ἀληθῶς ἄνδρα οὐδ’ ἂν ἑνί ποτε συνθέσθαι τὸ μήτε ἀδικεῖν

144 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άνθρωποι λόγω του ότι στη «φυσική κατάσταση» υφίσταντο συνεχώς

μετά οδύνης την αδικία μη δυνάμενοι μετά ηδονής να αδικήσουν σύναψαν

τη συνθήκη του συζήν με βασικό όρο το να μην αδικεί κανείς αλλά ούτε

να αδικείται καθιερώνοντας μία συμβατική κατάσταση ουδετερότητας-

εκεχειρίας που την ονόμασαν δίκαιο και την προστατεύουν με πολιτικούς

νόμους287. Το πολιτειακό δίκαιο επί του οποίου ερείδεται το ανθρώπινο

συζήν είναι μία συνθήκη που έχει ως κεντρικό στόχο περιορίζει με την

πειθώ ή τη βία την ανθρώπινη διάπραξη αδικίας μετριάζοντας την

ασύστολη επιθυμία του ηδέος που απορρέει από την εκτέλεση της άδικης

πράξης. Ο θέσει νόμος περιορίζει την ελεύθερη απόλαυση του ηδέος που

εκπηγάζει από το ανεμπόδιστο αδικείν περιορίζοντας ταυτόχρονα την

επίτευξη της πλήρους ευδαιμονίας, αφού η ευδαιμονία, το αγαθό, ορίζεται

ως πλήρης απόλαυση της ηδονής και δύναται να επιτευχθεί μόνο εν ισχεί

της αδικούσας πλεονεξίας, δηλαδή της κατοχής περισσοτέρων των άλλων

ηδύληπτων αγαθών μέσω της αδικίας.

μήτε ἀδικεῖσθαι· μαίνεσθαι γὰρ ἄν. «Είναι από τη φύση, υποστηρίζουν, καλό πράγμα το
να αδικεί κανείς, αλλά το να αδικείται κακό και ότι όποιος αδικείται αποκομίζει
μεγαλύτερο κακό από το καλό που αποκομίζει όποιος αδικεί, ώστε, όταν οι ανθρωποι
αδικούν και αδικούνται αμοιβαία και δοκιμάζουν και τα δύο να φαίνεται ότι συμφέρει σ’
όσους δεν μπορούν ν’ αποφύγουν το ἀδικεῖσθαι και σε όσους δεν μπορούν να
πραγματώσουν το ἀδικεῖν να συμφωνήσουν μεταξύ τους ούτε να αδικούν ούτε να
αδικούνται. Και απ’ αυτή την πρώτη συμφωνία άρχισαν να θεσπίζουν νόμους και να
συνάπτουν συμβάσεις και ονόμασαν τις επιταγές του νόμου, νόμιμο και δίκαιο·Αυτή
λοιπόν είναι προέλευση και η ουσία της δικαιοσύνης, που είναι κάτι ενδιάμεσο ανάμεσα
στο απόλυτο καλό, που είναι το να αδικεί κανείς χωρίς να υφίσταται ποινικές κυρώσεις
και στο απόλυτο κακό, που είναι το να αδικείται κανείς χωρίς να δύναται ν’ ανταποδώσει
την αδικία. Η δικαιοσύνη, που κατέχει ενδιάμεση θέση ανάμεσα σ’αυτά τα δύο, είναι
αγαπητή όχι ως κάτι καλό, αλλά ως κάτι που περιβάλλεται από εκτίμηση, γιατί
περιορίζει την δύναμη της αδικίας· διότι εκείνος που έχει τη δυνατότητα να ενεργεί άδικα
και διαθέτει πράγματι την αποφασιστικότητα να το πράττει, δεν θα προσυπέγραφε ποτέ
καμία σύμβαση με τον όρο ούτε να αδικεί ούτε να αδικείται· διότι θα ήταν τρελός αν το
έκανε».
287 Πλάτ. Πολιτ. 359a κ.ε.

145 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Το ότι οι άνθρωποι ως μέλη πια μιας πολιτικής έννομης κοινότητας,

δηλαδή ως πολίτες, εμφορούνται διαρκώς από την τάση του προς

ευδαιμονία αδικείν αποδεικνύεται εκ των εμπειρικών πολιτικών

δεδομένων με πλείστους τρόπους. Καταρχήν οι άνθρωποι-πολίτες αμέσως

μετά την σύναψη της πολιτικής συνθήκης και της θέσπισης του

συμβατικού νόμου, που περιορίζει το αγαθό αδικείν προς επίτευξη των

βασικών όρων της συνέχισης της ζωής που είναι η αυτοσυντήρηση και η

αυτάρκεια, ἐπειδὴ τἀμφανῆ μὲν οἱ νόμοι ἀπεῖργον αὐτοὺς ἔργα μὴ πράσσειν

βίᾳ͵ λάθρᾳ δ΄ ἔπρασσον288. Οι άνθρωποι μετά την εγκαθίδρυση του νόμου

συνέχιζαν να αδικούν κρυφά αντλώντας ικανοποίηση και ηδονή από

αυτό, διαφεύγοντας από το «άγρυπνο βλέμμα» του θέσει νόμου, το οποίο

όμως δεν δύναται εκ των πραγμάτων να εντοπίζει και να τιμωρεί

παραδειγματικά κάθε έκφραση, περίπτωση και μορφή του αδικείν. Ακόμη

και η ανακάλυψη της θρησκείας δεν προήλθε από την συγγένεια του

ανθρώπου με τους δημιουργούς του θεούς, αλλά αποτέλεσε εφεύρεση

ενός οξυδερκούς νομοθέτη που αδυνατώντας μέσω του πολιτικού νόμου

να αντιμετωπίσει δραστικά την κρυφή αδικία των ανθρώπων επινόησε

την ύπαρξη ανώτερων όντων σε έναν υπερουράνιο τόπο που είναι

πανταχού παρόντα και διαπιστώνουν κάθε φανερή αλλά και κρυφή

αδικία επιβάλλοντας τις αρμόζουσες ποινές πριν και μετά θάνατον. Η

θρησκεία είναι ένα ενισχυτικό του ανθρώπινου φόβου ως προς την

διάπραξη κρυφής ή φανερής αδικίας, ένα «υποβλητικό» νοητικό διάταγμα

αποτροπής κάθε έκνομης μη θεμιτής εκ του συμβατικού νόμου ενέργειας

που βασίζεται στο φόβο των ανθρώπων μπροστά στο άγνωστο και στο

ακατανόητο επέκεινα και επιπλέον συνδέει αυτόν τον ανθρώπινο φόβο

με το ενδεχόμενο μιας επίγειας ή μεταθανάτιας υπερβατικής τιμωρίας

288) Κριτίας, [Σίσυφος] 88.Β.25 DK, 19.1 - 19.43, πρβλ. Ἀέτιος, Συναγωγή τῶν ἀρεσκόντων 1.6,
7 (D.294): «επειδή οι νόμοι απέτρεπαν τους ανθρώπους να ενεργούν βίαια στα φανερά,
αυτοί συνέχιζαν να αδικούν κρυφά»

146 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

απόρροια των εν ζωή αδίκων πράξεων. Η θρησκεία είναι ουσιαστικά ένα

«γενναίον ψεύδος» ανάλογο του πλατωνικού, μία έλλογη μεθοδολογία

πειστικής κατακυριάρχησης του ανορθολογικού τύπου ανθρώπου που

πλειοψηφεί εντός των ανθρωπίνων κοινωνιών. Όπως ένας ρητορικός

λόγος πείθει με την λεκτική γοητεία του μία συνέλευση μη ειδημόνων

πολιτών βασιζόμενος στα επίκαιρα πάθη τους (παθοποιία) αδιαφορώντας

για τις ενδεχόμενες ορθολογικές ενστάσεις ελάχιστων φρόνιμων ανδρών,

έτσι και η θρησκεία βασιζόμενη στα ανθρώπινα πάθη και κυρίως στον

ανθρώπινο φόβο της υπερβατικής τιμωρίας πείθει την συντριπτική

πλειοψηφία των πολιτών για την αδιαπραγμάτευτη ισχύ της δρώντας

επικουρικά στην αποτροπή της αδικίας παράλληλα με το νομικό πλαίσιο

της πολιτείας.

Η δικαιοσύνη ευθυγραμμίζεται με το βασικό σκοπό της συμβατικής

πολιτικής ένωσης, που είναι η αυτοσυντήρηση και η αυτάρκεια. Η

δικαιοσύνη υπηρετεί αυτούς τους δύο στόχους, που ανακύπτουν από την

εγκαθίδρυση της πολιτικής συνθήκης. Όπως η πολιτική προκύπτει εκ

συνθήκης, έτσι και το δίκαιο είναι συμβατικό, ισχύει κατά συνθήκη.

Άλλης υφής είναι το δίκαιο της φυσικής-προκοινωνικής κατάστασης εν

σχέσει με το δίκαιο που ισχύει μετά την καθιέρωση των ανθρώπινων

πολιτικών κοινοτήτων. Το σύνολο των ανθρώπων-πολιτών της πολιτικής

κοινότητας μετέχουν στην δικαιοσύνη, επειδή το σύνολο των πολιτών

αποδέχεται σιωπηρά ή εγγράφως μέσω γραπτών νομικών-

συνταγματικών διατάξεων τη συμμετοχή του στην επίτευξη των κοινών

στόχων του ζην, της αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας. Η συνέχιση της

ζωής, το ανεμπόδιστο ζην, προϋποθέτει τη συμμετοχή του συνόλου των

πολιτών στη συμβατικά θεσπισμένη δικαιοσύνη και την υποχρεωτική

ευθυγράμμιση του επιμέρους πολίτη με του όρους της πολιτικής

συνθήκης που προστατεύονται από το δίκαιο της πολιτείας. Η δικαιοσύνη,

που ισοδυναμεί με τους υποχρεωτικούς όρους θέσπισης της πολιτικής

147 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνθήκης, είναι ένα θεμελιώδες συμβατικό «ανάχωμα» στο ρεύμα της

ανθρώπινης καταστροφής και αφανισμού. Το δίκαιο συνιστά ένα δημόσιο

σύνορο-όριο που ισχύει για όλους τους πολίτες και η υπέρβασή του

αποτελεί πράξη δυνάμει αμφισβήτησης ή ενεργεία αναίρεσης της πόλης

ως ανθρώπινου σωτήριου θεσμού. Η δικαιοσύνη επιπρόσθετα

υπακούοντας στην πρωταρχική πολιτική θέσμιση σημαίνει νομική (όχι

όμως ανθρωπολογική - βλ. δικαιώματα γυναικών, δούλων κτλ. - ,

οικονομική) ισότητα όλων των μελών που προσυπογράφουν την ιδρυτική

πολιτική πράξη και ισονομία όσον αφορά την άσκηση των πολιτικών

καθηκόντων που ανακύπτουν στην πολιτική ζωή αλλά και όσον αφορά

την επιβολή των κυρώσεων στην ενδεχόμενη παραβίαση των όρων του

κατά συνθήκη αγαθού από οποιοδήποτε μέλος της πολιτικής οντότητας.

Ενώ όμως η πολιτική ένωση και οι κανόνες δικαίου που δεσμευτικά

ισχύουν προσανατολίζουν το δημόσιο χαρακτήρα της εξ ανθρώπων

συνιστάμενης πολιτείας στους κοινούς σκοπούς της αυτοσυντήρησης και

της αυτάρκειας παρέχοντας πλέον χώρο ελεγχόμενης υπό του

περιοριστικού νόμου ανάπτυξης και ελευθερίας στους ανθρώπους-

πολίτες, η παράμετρος του ευ ζην παραμένει στην ιδιωτική σφαίρα, η

ευδαιμονία παραμένει, όπως ακριβώς και στην προκοινωνική κατάσταση,

ιδιωτική υπόθεση.

Αν το αγαθό ταυτίζεται με το ηδύ, η ευδαιμονία εξαρτάται από την

ατομική δράση του επιμέρους ανθρώπου-πολίτη εντός του όλου πολιτικού

δεσμευτικού πλαισίου που στοχεύει στην ιδιοτελή απόλαυση όσο το

δυνατό περισσοτέρων ηδονών. Η απόλαυση των ηδονών εφόσον αποτελεί

ιδιωτική υπόθεση δεν συνεπάγεται ισότητα, η απόλαυση του ηδέος είναι

σύμφυτη με την πλεονεξία, όπως ακριβώς και στην προκοινωνική ζωή.

Όσο περισσότερα ηδύληπτα αγαθά κατέχει κάποιος ή ορθότερα όσο

περισσότερα ηδύληπτα αγαθά εν σχέσει με τους άλλους τόσο πιο

ευτυχισμένος καθίσταται. Η ευδαιμονία ως αποκλειστικά ατομική

148 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υπόθεση εντός των ορίων του εξ ανάγκης ανακύπτοντος θέσει πολιτικού

και δικαιϊκού ιστού καθορίζεται από την απόλαυση του ηδέος και την

πλεονεξία.

Η απόκτηση όμως όσο το δυνατό περισσοτέρων ηδύληπτων

αγαθών εν σχέσει με τους άλλους πολίτες δεν θα μπορούσε να ποτέ να

πραγματωθεί δεδομένης της ισχύος του καθολικού πολιτειακού δικαίου

και της νομικής ισότητας που αυτό εξασφαλίζει, εκτός κι αν αυτή η

πλεονεξία ηδονών και αγαθών έχει προέλθει μέσω νόμιμων ενεργειών

που συνάδουν με το χώρο ανάπτυξης και ελευθερίας που παρέχεται από

την πολιτική συνθήκη και το πολιτικό δίκαιο (π.χ. νόμιμος πλουτισμός

από αγροτικές, εμπορικές ή άλλου είδους επικερδείς δραστηριότητες=

«νόμιμη πλεονεξία», αυτή είναι όμως μια μετριασμένη-ελεγχόμενη υπό

του νόμου ευδαιμονία και ισχύει για όλους τους πολίτες, αν κατορθώσουν

να την επιτύχουν μέσω του ατομικής τους εργατικότητας ή εμπράγματης

οξυδέρκειας).

Συνεπώς η εκδοχή της ανεμπόδιστης αδικίας είναι η επικρατέστερη

όσον αφορά την επίτευξη της υπέρτατης ανθρώπινης ευδαιμονίας. Η

αδικία όμως προσκρούει στην κοινή αποδοχή της θεσπισμένης

δικαιοσύνης, στην κοινή συμμετοχή των πολιτών στην αιδώ και τη δίκη,

τις θεμελιώδεις παραμέτρους της πολιτικής συγκρότησης. Αν όλοι είναι

δίκαιοι και υπηρετούν το δίκαιο, τότε η διά του αδικείν ανθρώπινη

ευδαιμονία (ηδονή, πλεονεξία) είναι ανέφικτη. Η λύση στο πρόβλημα

σύγκρουσης δικαίου και αδίκου είναι η εξής εμπειρική διακρίβωση. Σε

όλες τις υπόλοιπες ενασχολήσεις, αρετές, τέχνες ή επιστήμες το να

δηλώνει κανείς ότι κατέχει μια σχετική με αυτές ικανότητα, αν και σαφώς

δεν την κατέχει, θεωρείται μανία ή παραλογισμός, που εγείρει

εμπαιγμούς, νουθετήσεις και τιμωρίες, ενώ αντίθετα η αληθής παραδοχή

της ένδειας της σχετικής ικανότητας προκαλεί έπαινο, αποδοχή-

αναγνώριση της φρονιμάδας και της εντιμότητας του λέγοντος. Όσον

149 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αφορά όμως τη δικαιοσύνη δεν ισχύει η διάκριση αληθούς και ψευδούς

δήλωσης, παραλογισμού και φρονιμάδας που ίσχυε στην προηγούμενη

περίπτωση. Όλοι οι άνθρωποι πολίτες αρμόζει να δηλώνουν ότι

συμμετέχουν στη δικαιοσύνη, ότι είναι καθ’ όλα δίκαιοι, αν και στην

πραγματικότητα ενδέχεται να είναι κατάφορα άδικοι. Η επίφαση του

δικαίου επαινείται και επιβραβεύεται, ενώ αντίθετα η αληθής παραδοχή

της αδικίας εκλαμβάνεται ως ανείπωτη τρέλα, ως εθελούσια ενέργεια

εναντίωσης στην κοινή ανθρώπινη πολιτική συνθήκη. Ο αποδεχόμενος

δημόσια την αδικία τοποθετεί τον εαυτό του έξω από την θεσπισμένη

ανθρώπινη κοινότητα, θέτει τον εαυτό του εκτός πόλεως έναντι της

κοινής εκ των λοιπών πολιτών αποδοχής του δικαίου. Τὸν μὴ δυνάμενον,

όμως, αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως289, ο μη

αποδεχόμενος την κοινή ισχύ του δικαίου είναι ξένο σώμα στο πολιτικό

όλο και αρμόζει να εξαλείφεται εκ του πολιτικού συνόλου ή στην

καλύτερη περίπτωση να απομονώνεται δραστικά σε τόπους

σωφρονισμού. Αυτό διακηρύσσει η ιδρυτική πράξη της ανθρώπινης

πολιτικής κατάστασης290.

289 Πλάτ. Πρώτ. 322d


290 Πλάτ. Πρώτ. 323a-323c: Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι
πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς͵ τόδε αὖ λαβὲ
τεκμήριον. ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς͵ ὥσπερ σὺ λέγεις͵ ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι͵
ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν͵ ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν͵ καὶ οἱ οἰκεῖοι
προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον· ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ͵
ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν͵ ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ΄ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον
πολλῶν͵ ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι͵ τἀληθῆ λέγειν͵ ἐνταῦθα μανίαν͵ καί φασιν
πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους͵ ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή͵ ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ
προσποιούμενον [δικαιοσύνην]· ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν΄ οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν
αὐτῆς͵ ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις. «Και για να μη νομίζεις ότι σε εξαπατώ, ότι δηλαδή
πραγματικά όλοι οι άνθρωποι θεωρούν ότι κάθε άνθρωπος-πολίτης έχει μερίδιο και στη
δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή, λάβε πάλι αυτό ως τεκμήριο. Στις άλλες
δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς λες εσύ, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός
αυλητής ή ικανός σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή τον περιγελούν ή

150 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η εκούσια αποδοχή της δικαιοσύνης από τους πολίτες είναι μια

επίφαση. Η δικαιοσύνη είναι αποδεκτή μόνο επειδή επιβάλλεται βίαια

από το νόμο προς επίτευξη του ανθρώπινου ζην. Ο πολίτης, όμως, στην

εκδοχή που το αγαθό, το ευ ζην, ταυτίζεται με το ηδύ και επιτυγχάνεται

μέσω του αδικείν, ως ατομική οντότητα εντός του πολιτικού όλου δεν

κερδίζει τίποτα από το να είναι δίκαιος και απόλυτα εναρμονισμένος με

το θετό νόμο, αν και τυπικά πρέπει να φαίνεται δίκαιος και υπηρέτης των

κανόνων του δικαίου. Ο απόλυτα δίκαιος πολίτης αποτελεί εύκολη λεία

για τους κατ’ επίφαση δίκαιους συμπολίτες του, που είναι έτοιμοι ως

αιμοσταγείς λύκοι να τον «κατασπαράξουν» ως αθώο αμνό αδικώντας

τον απολαμβάνοντας τις ηδονές που απορρέουν από την αδικία. Αυτός

που είναι αλλά και φαίνεται δίκαιος, υπολείπεται σαφώς έναντι αυτών

που φαίνονται δίκαιοι αλλά στην πραγματικότητα είναι άδικοι. Οι κατ’

επίφαση δίκαιοι πολίτες με αφανείς μεθοδεύσεις θα σπιλώσουν την

εικόνα του αμιγώς δίκαιου πολίτη και θα τον κάνουν να φαίνεται άδικος,

θα τον αδικήσουν κατάφορα στις μεταξύ τους δοσοληψίες και θα τον

διαβάλλουν ενώπιον των αρμόδιων νομικών-δικαστικών οργάνων

οδηγώντας τον στη μέγιστη απαξίωση και ενδεχομένως στη φυλακή, τα

βασανιστήρια ή στο θάνατο και ίσως τότε αυτός συμπεράνει ότι δεν

δυσφορούν, και οι οικείοι του τον πλησιάζουν και τον νουθετούν, σαν να είναι τρελός.
Όμως στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή, ακόμα και αν γνωρίζουν καλά για
κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια (δηλαδή ότι είναι άδικος) σε
βάρος του εαυτού του μπροστά σε πολλούς άλλους, γεγονός που στην περίπτωση των
άλλων ικανοτήτων θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή το να λέει κανείς την
αλήθεια, σ’ αυτή την περίπτωση το θεωρούν τρέλα, και ισχυρίζονται ότι όλοι πρέπει να
λένε πως είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε δεν είναι, σε διαφορετική περίπτωση θεωρούν ότι
είναι τρελός όποιος δεν προσποιείται τον δίκαιο, διότι, κατά τη γνώμη όλων των
ανθρώπων, είναι αναγκαίο ο καθένας να μετέχει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη
δικαιοσύνη, στην αντίθετη περίπτωση, (είναι αναγκαίο) να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα
στους ανθρώπους».

151 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αρμόζει να είναι κανείς δίκαιος αλλά να φαίνεται δίκαιος όντας άδικος

για να είναι ευδαίμων291.

Η απόλυτη ευδαιμονία ισοδυναμεί με την απόλυτη αδικία. Το να

αδικεί κανείς χωρίς να υφίσταται καμία αδικία ή νομική ποινή είναι η

ιδανική πολιτική ευδαιμονική κατάσταση. Η αποδοχή του δικαίου και κατ’

επέκταση της ισότητας από το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών υφίσταται

επειδή ακριβώς οι περισσότεροι των πολιτών δεν έχουν τη δύναμη ή την

ικανότητα να αδικήσουν πλεονεκτώντας των συμπολιτών τους. Κανένας

εκ των πολιτών δεν είναι εκουσίως δίκαιος αλλά εκ του νομικού

εξαναγκασμού, αφού όπου νομίζει κανείς ότι έχει τη δυνατότητα να

αδικήσει πλεονεκτώντας χωρίς να υποστεί τις συνέπειες του νόμου, θα

αδικήσει. Αν κάποιος πολίτης αποκτούσε την ιδιότητα του ανεμπόδιστου

αδικείν, θα ήταν εντελώς παράλογο να υπακούει στους «δίκαιους» νόμους

των συμπολιτών του, ο μόνος νόμος που θα αναγνώριζε θα ήταν ο νόμος

της προσωπικής του ωφέλειας, ηδονής και άρα ευτυχίας, κατάσταση

πλεονεξίας που πραγματοποιείται μέσω της οδύνης, της αδικίας και άρα

της δυστυχίας των άλλων. Κάθε επιμέρους πολίτης σέβεται την ισότητα

και τους δίκαιους νόμους της συνολικής πολιτείας, ακριβώς επειδή,

εξαιτίας της νομικής βίας, αδυνατεί να εφαρμόζει ανεμπόδιστος την

απόλυτη αδικία. Αν συνέβαινε με μιας να αποκτήσει κανείς το μαγικό

δακτυλίδι του Γύγη, που χαρίζει την ικανότητα αφανούς δράσης εντός

των νομικών κανόνων, κάθε έννοια δικαίου και ισότητας θα

εξαφανιζόταν με μιας. Η ικανότητα της απόλυτης χωρίς αντίποινα

αδικίας θα κατέλυε κάθε πολιτική ενότητα και ισονομία, δίκαιο θα ήταν

το δίκαιο του ισχυρού αδίκου, που δρώντας απόλυτα ελεύθερα ως θεός

ανάμεσα στους ανθρώπους θα απολάμβανε όποιο ηδύληπτο αγαθό

ορεγόταν (είσοδος σε αλλότρια σπίτια, ερωτικές επαφές κατά βούληση,

291 Πλάτ. Πολιτ. 361c-e, 362a-b.

152 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

απόλαυση κάθε είδους ηδονής) εξαλείφοντας άφοβα από το πεδίο δράσης

του όποιον τολμούσε να αντισταθεί στην πλεονεκτική μανία του

(βιολογική εξόντωση, δήμευση περιουσιών, εξορία, φυλάκιση,

βασανιστήρια)292.

Η δικαιοσύνη ως αρετή επαινείται και εκθειάζεται για δύο λόγους.

Από τη μια πλευρά διότι αποτελεί το δομικό συστατικό της πολιτικής

σωτήριας προοπτικής του ανθρώπου, δηλαδή μέσω της δικαιοσύνης

εφαρμόζεται έμπρακτα η τήρηση της συμφωνίας εκχώρησης της

προκοινωνικής απόλυτης ελευθερίας των μεμονωμένων ατόμων σε μία

ύψιστη νομική ή προσωπική αρχή που παρέχει ως αντάλλαγμα την

αυτοσυντήρηση και την αυτάρκεια στο σύνολο των πολιτών, που

οριοθετούνται ως βασικοί παράγοντες του ανθρώπινου ζην. Συνεπώς ο

άνθρωπος χωρίς την τήρηση των κανόνων δικαίου που διατηρούν την

πολιτική ένωση θα εκπέσει στην «φυσική» κατάσταση του «προ των

πυλών» βιολογικού αφανισμού και αλληλοαφανισμού. Από την άλλη

διότι οι πολίτες-άνθρωποι μη δυνάμενοι ελέω του νόμου αλλά και της

παντός τύπου αδυναμίας τους να αδικήσουν (που είναι η βέλτιστη

συνθήκη) και άρα να αντλήσουν ηδονή ταυτόσημη της ατομικής

ευδαιμονίας, αρκούνται στο να μην αδικούν αλλά και να μην αδικούνται,

δηλαδή αρκούνται σε μία μη χείρονα συνθήκη από φόβο μην εκπέσουν

στη χείριστη των περιπτώσεων που είναι η αποδοχή του αδικείν χωρίς

δυνατότητα ανταπόδοσης.

Τι μένει απέναντι σ’ αυτές τις υποχρεωτικές παραμέτρους της

δικαιοσύνης όσον αφορά την πολιτική ανάπτυξη του ατόμου-πολίτη; Μα

ακριβώς το λάθρα αδικείν και ο υποκριτικός έπαινος της δικαιοσύνης. Ο

υποκριτικός έπαινος του δικαίου της πλειοψηφίας των πολιτών

επικυρώνει ότι στην πραγματικότητα το θέσει δίκαιο είναι ένας

292 Πλάτ. Πολιτ. 359c-e, 360a-d.

153 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνασπισμός των πολλών αδυνάτων εναντίον των ελάχιστων δυνατών

όσον αφορά το αδικείν. Οι αδύνατοι στο να αδικούν αναθεματίζουν

υποκριτικά με σφοδρότητα κάθε ικανό υποκείμενο σκέψης και δράσης

που δύναται να αδικεί και ζητούν επιτακτικά τη νομική καταδίκη του,

στην πραγματικότητα όμως αυτό συμβαίνει, διότι φοβούνται μήπως αυτή

η ικανότητα αδικίας στραφεί εναντίον τους προκαλώντας μετά

αποστροφής οδύνη. Οι πολίτες σε ατομικό επίπεδο ορέγονται ουσιωδώς

την αδικία λόγω της παροχής ηδονής και πλεονεξίας, σε συλλογικό

επίπεδο όμως την αποστρέφονται φαινομενικά υπό το φόβο δοκιμής του

οδυνηρού συναισθήματος που έπεται του αδικείσθαι. Όταν το σύνολο των

πολιτών αντιληφθεί κάποιον που έχει την δύναμη να ξεφύγει από την

συλλογική ανικανότητα πλήρους ευδαιμονίας μέσω της αδικίας,

συνασπίζεται άμεσα εναντίον του άδικου δράστη για να άρει την

επερχόμενη πλεονεξία του ενός εναντίον των πολλών. Στην

πραγματικότητα όμως αυτό επιδιώκει ο κάθε μεμονωμένος-ένας πολίτης,

να πλεονεκτεί και επομένως να ευδαιμονεί αδικώντας τους συμπολίτες

του παρακάμπτοντας το θετό νόμο και την αντίδραση των πολλών,

δηλαδή της συλλογικής πολιτείας. Αν ένας πολίτης είχε την δυνατότητα

της πλήρους ευδαιμονίας, μέσω της εντελώς ατιμώρητης αδικίας και

πλεονεξίας, θα ήταν υπό την επίδραση αθεράπευτης μανίας, αν δεν την

πραγματοποιούσε293.

Συνεπώς υπό αυτές τις διακριβώσεις η ορθή άσκηση της πολιτικής

αποτελεί ένα φαίνεσθαι δικαιοσύνης που υποκρύπτει το είναι της αδικίας.

Ο άδικος πολίτης, αν βούλεται να πορεύεται στην οδό της ευδαιμονίας,

επιβάλλεται να λειτουργεί, όπως ακριβώς ο δεινός, ο ικανός τεχνίτης,

δηλαδή να εξετάζει προσεκτικά τα πολιτικά δεδομένα και να τα

293 Πλάτ. Πολιτ. 360d-e. Πρβλ. Ober J., (1989), Mass and Elite in democratic Athens: Rhetoric,
Ideology and Power of People, Princeton University Press, μτφρ. Β. Σερέτη, Πολύτροπον,
Αθήνα 2003, σελ. 265-270.

154 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μορφοποιεί αριστοτεχνικά, ώστε να συστήσει το άριστο δημιούργημα, την

ἐσχάτην γὰρ ἀδικίαν, του δοκεῖν δίκαιον εἶναι μὴ ὄντα294.

Πασῶν τῶν ἀδικιῶν μεγίστη ἡ τῶν ἀνδρῶν οἵ, ὅταν τούς ἅλλους

ἐξαπατῶσι, προσποιοῦνται ἄνδρες ἀγαθοί εἶναι295. Ο ειδήμων της αδικίας

ως άριστος κυβερνήτης ή ως άριστος ιατρός διαγιγνώσκει τις πολιτικές

συνθήκες και τη δυνατότητα επιτυχούς εφαρμογής της τέχνης της αδικίας

σε αυτές, αν είναι δυνατό να εφαρμοστεί η αδικία την εφαρμόζει, αν όχι,

αναμένει την κατάλληλη στιγμή επιτυχούς δράσης. Επιπλέον η διάπραξη

της αδικίας, εφόσον το αδικείν αποτελεί τέχνη, πρέπει να ανταποκρίνεται

στους όρους του λάθρα αδικείν, πρέπει δηλαδή η αδικία να σημειώνεται,

χωρίς να γίνεται αντιληπτή από το πολιτικό σώμα και τον ισχύοντα νόμο,

και επιπρόσθετα ο άδικος τεχνίτης ως ειδήμων της αδικίας πρέπει, αν

προβεί σε κάποια λανθασμένη ενέργεια να δύναται να την διορθώσει,

πριν αυτή φανερωθεί. Αν ο άδικος δράστης γίνει αντιληπτός από το νόμο,

τότε σαφώς δεν αποτελεί τεχνίτη της αδικίας, αλλά εκπίπτει στην

ανικανότητα, εφόσον αποδεικνύεται έμπρακτα ότι δεν γνωρίζει να

εφαρμόζει άριστα τις επιταγές της τέχνης του αδικείν.

Ο πολίτης, που η βούλησή του αποτελεί μια προς ευδαιμονία

βούληση, επιβάλλεται να περατώνει την τέχνη της αδικίας με κάθε

δυνατό τρόπο διαφεύγοντας την αποκάλυψή του και την επακόλουθη

επιβολή νομικών κυρώσεων. Οι τρόποι επίτευξης της απόλυτης μη

αντιληπτής ή μη δυνάμενης να τιμωρηθεί αδικίας εντός της πολιτικής

συνθήκης μπορεί να είναι α) απλώς το λάθρα αδικείν, δηλαδή η κρυφή

από το νομικό πλαίσιο και το σύνολο των πολιτών διάπραξη άδικης

πράξης, β) η επίφαση ακραίας δικαιοσύνης και νομιμότητας σε ατομικό ή

294 Πλάτ. Πολιτ. 361a. Πρβλ. Kahn C., 1981, “The Origins of Social Contract Theory in the Fifth
Century B.C.”, in Kerferd 1981b, 92-108.
295 Κικ. Off., Ι. 41. Πρβλ. Ober J., (1989), Mass and Elite in democratic Athens: Rhetoric, Ideology
and Power of People, Princeton University Press, μτφρ. Β. Σερέτη, Πολύτροπον, Αθήνα 2003,
σελ. 476-477.

155 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συλλογικό επίπεδο αλλά η υποδόρια καλλιέργεια της ακραίας αδικίας με

ταυτόχρονη γνώση και εκμετάλλευση των διόδων που παρέχει ο

συμβατικός νόμος, ο οποίος δεν είναι δυνατό να προβλέπει το σύνολο των

άδικων ελιγμών και εκφράσεων, γ) η λεκτική πειθώς που οδηγεί με

ρητορικά επεξεργασμένα επιχειρήματα (δικαστήριο, βουλευτήριο,

συνελεύσεις του λαού, διατυπώσεις νομικών κανόνων που ευνοούν

ιδιοτελή κίνητρα) τον κοινό νου στο συμπέρασμα ότι μία πράξη κινείται

εντός της δικαιοσύνης, αν και είναι κατάφορα άδικη, δ) διά τε ἀνδρείαν

καὶ ῥώμην, ο άδικος πολίτης τεχνίτης της αδικίας πρέπει να

πραγματοποιεί με αποφασιστικότητα και ρώμη τους θεωρητικούς

σχεδιασμούς του και να μην αποκάμνει μπροστά στην ενδεχόμενη

δυσχέρεια των περιστάσεων ή την γοητευτική επήρεια ή την εκφοβιστική

επιρροή της κατεστημένης ηθικής των αδυνάτων συνασπισμένων

πολλών, ανίσχυρων να αδικήσουν και ε) διὰ παρασκευὴν φίλων καὶ

οὐσίας, η αδικία κινδυνεύοντας πάντα να γίνει αντιληπτή ή χάσει την

θεωρητική της επικύρωση ως επίφαση δικαιοσύνης έναντι των πολλών ή

του κοινού νόμου, πρέπει να έχει την επικουρική σύμπραξη ισχυρών

εταίρων που έχουν τα ίδια συμφέροντα και δύνανται να αποσοβήσουν το

επιζήμιο έως καταστροφικό λόγον διδόναι και επιπρόσθετα την υλική-

οικονομική δυνατότητα, ώστε να προλαμβάνει και να «θεραπεύει» κάθε

αντίθετη «εχθρική» κίνηση προς τις επιδιώξεις του αδικείν. Όλα αυτά τα

μέσα αδικίας επιτρέπουν στον πολίτη που αδικεί την πρόσβαση σε

περισσότερα ηδύληπτα αγαθά από τους συμπολίτες του, επιτρέπουν την

πρόσβαση στην μέγιστη δυνατή ηδονή και πλεονεξία που συνιστούν την

ανθρώπινη ευδαιμονία. Συνεπώς ο Αισχύλος έκανε μέγα λάθος, όταν

έλεγε οὐ γὰρ δοκεῖν ἄριστος͵ ἀλλ΄ εἶναι θέλει296͵ καθώς δεν εξασφαλίζει το

είναι της δικαιοσύνης την ευτυχία, αλλά το φαίνεσθαι, η επίφαση δικαίου

296 Αἰσχ. Ἑπ. 592.

156 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

και η κρυφή μη αντιληπτή αδικία επιτρέπει την πρόσβαση στην ατομική

ευδαιμονία297.

Αυτή η επισταμένη αδικία είναι η τέχνη που προσεγγίζει την

πλεονεξία, την ηδονή και εν γένει την ευδαιμονία. Επιπρόσθετα εκτός

από την ατομική πλεονεξία και ευχαρίστηση η τέχνη της αδικίας

επιτρέπει στον πολίτη, που δεν έχει καμία αναστολή να αδικήσει, να

άρχει των άλλων πολιτών και να τους επιβάλλει τις κατευθυντήριες

γραμμές της ιδιοτέλειάς του. Η πλεονεξία ηδονών και αγαθών

μετατρέπεται σε πολιτική πλεονεξία, σε πλεονεξία αρχής ένεκα της

γνώσης του αδικείν. Ο άνευ αναστολών ειδήμων-άδικος δημιουργεί την

εικόνα του χρηστού και του δικαίου πολίτη, ενώ στην ουσία δρομολογεί

όλες εκείνες τις ενέργειες που του επιτρέπουν να πλεονεκτεί των άλλων

και άρα να κατέχει μεγαλύτερη κοινωνική και πολιτική ισχύ των άλλων.

Δημιουργώντας όλες εκείνες τις κατ’ επίφαση παραστάσεις τις σύμφυτες

με την τρέχουσα ηθική, που τον καταξιώνουν κοινωνικοπολιτικά

(επιτυχημένος γάμος, σχέσεις με κοινωνικά ανώτερους πολίτες,

πλουσιοπάροχες θυσίες), ο ειδήμων άδικος εξασφαλίζει τον μόνιμο

σεβασμό των υπολοίπων πολιτών και την πολιτική του «ασυλία». Στην

πραγματικότητα όμως, όπως ακριβώς στην ιδιωτική, έτσι και στη δημόσια

297 Πλάτ. Πολιτ. 360e-361c: ὁ ἄδικος ὥσπερ οἱ δεινοὶ δημιουργοὶ ποιείτω - οἷον κυβερνήτης
ἄκρος ἢ ἰατρὸς τά τε ἀδύνατα ἐν τῇ τέχνῃ καὶ τὰ δυνατὰ διαισθάνεται͵ καὶ τοῖς μὲν
ἐπιχειρεῖ͵ τὰ δὲ ἐᾷ· ἔτι δὲ ἐὰν ἄρα πῃ σφαλῇ͵ ἱκανὸς ἐπανορθοῦσθαι οὕτω καὶ ὁ ἄδικος
ἐπιχειρῶν ὀρθῶς τοῖς ἀδικήμασιν λανθανέτω͵ εἰ μέλλει σφόδρα ἄδικος εἶναι. τὸν
ἁλισκόμενον δὲ φαῦλον ἡγητέον· ἐσχάτη γὰρ ἀδικία δοκεῖν δίκαιον εἶναι μὴ ὄντα. δοτέον
οὖν τῷ τελέως ἀδίκῳ τὴν τελεωτάτην ἀδικίαν͵ καὶ οὐκ ἀφαιρετέον ἀλλ΄ ἐατέον τὰ μέγιστα
ἀδικοῦντα τὴν μεγίστην δόξαν αὑτῷ 361.b παρεσκευακέναι εἰς δικαιοσύνην͵ καὶ ἐὰν ἄρα
σφάλληταί τι͵ ἐπανορθοῦσθαι δυνατῷ εἶναι͵ λέγειν τε ἱκανῷ ὄντι πρὸς τὸ πείθειν͵ ἐάν τι
μηνύηται τῶν ἀδικημάτων͵ καὶ βιάσασθαι ὅσα ἂν βίας δέηται͵ διά τε ἀνδρείαν καὶ ῥώμην
καὶ διὰ παρασκευὴν φίλων καὶ οὐσίας. τοῦτον δὲ τοιοῦτον θέντες τὸν δίκαιον αὖ παρ΄
αὐτὸν ἱστῶμεν τῷ λόγῳ͵ ἄνδρα ἁπλοῦν καὶ γενναῖον͵ κατ΄ Αἰσχύλον οὐ δοκεῖν ἀλλ΄ εἶναι
ἀγαθὸν ἐθέλοντα. ἀφαιρετέον δὴ τὸ δοκεῖν. εἰ γὰρ δόξει δίκαιος εἶναι͵ ἔσονται αὐτῷ τιμαὶ
καὶ δωρεαὶ δοκοῦντι τοιούτῳ εἶναι·

157 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ζωή αυτό που προάγεται είναι η ιδιοτελής πλεονεξία και ηδονή. Η

απόκτηση μέσω άδικων μέσων της κορυφαίας θέσης αρχής και ισχύος δεν

γίνεται για την προαγωγή την κοινής πολιτικής ευημερίας αλλά για την

εξασφάλιση ακόμη περισσότερων ηδονών κατά την αρχή της αχαλίνωτης

πλεονεξίας. Ο άδικος κυβερνήτης ωφελεί πάνω απ’ όλα τον εαυτό του και

υποστηρίζει τις προσωπικές του επιδιώξεις, ενώ κατά δεύτερο λόγο

ωφελεί τους οποιαδήποτε ηθικής ποιότητας φίλους του θιασώτες των

πρακτικών του και εξυπηρετητές των συμφερόντων του βλάπτοντας στον

αντίποδα τους - ενδεχομένως πραγματικά χρηστούς και δίκαιους -

εχθρούς του και αντιτιθέμενους στις ιδιοτελείς στοχεύσεις του. Έτσι εκ

των πραγμάτων στοιχειοθετείται η αδιαμφισβήτητη ανωτερότητα της

αδικίας έναντι της δικαιοσύνης, και του βίου του αδίκου πολίτη έναντι του

δικαίου298. Η δικαιοσύνη είναι θεμιτή μόνο για την δημιουργία ενός

αγαστού φαίνεσθαι, που αποδεχόμενο φαινομενικά το αναγκαίο προς το

ζην ιδρυτικό δίκαιο της πολιτικής ένωσης και τον συνασπισμό των

πολλών αδυνάτων στο να αδικούν εναντίον των λίγων ικανών αδίκων,

δίδει στην επισταμένη αδικία το ευρύ πεδίο υποδόριας πραγμάτωσης

ιδιοτελών συμφερόντων υπό την επίδραση της ηδονής και της πλεονεξίας,

κεντρικές συνιστώσες αυτής της ευδαιμονικής οπτικής (το αγαθό

ταυτίζεται με το ηδύ).

298 Πλάτ. Πολιτ. 362b-c: πρῶτον μὲν ἄρχειν ἐν τῇ πόλει δοκοῦντι δικαίῳ εἶναι͵ ἔπειτα
γαμεῖν ὁπόθεν ἂν βούληται͵ ἐκδιδόναι εἰς οὓς ἂν βούληται͵ συμβάλλειν͵ κοινωνεῖν οἷς ἂν
ἐθέλῃ͵ καὶ παρὰ ταῦτα πάντα ὠφελεῖσθαι κερδαίνοντα τῷ μὴ δυσχεραίνειν τὸ ἀδικεῖν·
εἰς ἀγῶνας τοίνυν ἰόντα καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ περιγίγνεσθαι καὶ πλεονεκτεῖν τῶν ἐχθρῶν͵
πλεονεκτοῦντα δὲ πλουτεῖν καὶ 362.c τούς τε φίλους εὖ ποιεῖν καὶ τοὺς ἐχθροὺς
βλάπτειν͵ καὶ θεοῖς θυσίας καὶ ἀναθήματα ἱκανῶς καὶ μεγαλοπρεπῶς θύειν τε καὶ
ἀνατιθέναι͵ καὶ θεραπεύειν τοῦ δικαίου πολὺ ἄμεινον τοὺς θεοὺς καὶ τῶν ἀνθρώπων οὓς
ἂν βούληται͵ ὥστε καὶ θεοφιλέστερον αὐτὸν εἶναι μᾶλλον προσήκειν ἐκ τῶν εἰκότων ἢ τὸν
δίκαιον. οὕτω φασίν͵ ὦ Σώκρατες͵ παρὰ θεῶν καὶ παρ΄ ἀνθρώπων τῷ ἀδίκῳ
παρεσκευάσθαι τὸν βίον ἄμεινον ἢ τῷ δικαίῳ.

158 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

β) Ο «έννομος» Πολιτικός Ἀνήρ

Β
αδίζοντας σ’ αυτά τα ερευνητικά χνάρια διαπιστώνεται η

μορφή της πολιτικής δράσης και σκέψης εντός των ορίων που

θέτει ο συμβατικά και όχι κατά φύση θεσπισμένος νόμος. Ο νόμος ως

εγγυητής της αυτοσυντήρησης και της αυτάρκειας, δηλαδή ως θεμελιωτής

του ζην, είναι το βασικό συστατικό διατήρησης των κοινωνιών αυτής της

θεωρητικής κατασκευής (θέσει-νόμω) είτε εφαρμόζεται κατά γράμμα είτε

παραβιάζεται λάθρα είτε καταλύεται σχεδόν πλήρως ένεκα ιδιοτελών

επιδιώξεων. Στην αρχαία ελληνική πραγματικότητα ο νόμος ήταν το

ειδοποιό γνώρισμα της εκάστοτε πόλης-κράτους και οριοθετούσε την

πολιτεία της, το σύνταγμα ή πολίτευμά της. Ο σπαρτιατικός νόμος ήταν

κατά πολύ διάφορος του αθηναϊκού σε σημείο μάλιστα που η πολιτειακή

αυτή διαφοροποίηση να οδηγεί σε εμφύλιες συγκρούσεις που συνέγειραν

πειθώ τε και βία όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις με το μέρος της μίας ή

της άλλης πολιτείας. Ωστόσο αυτή η διαφοροποίηση πολιτικής τάξεως

που χαρακτήριζε τις πόλεις-κράτη βασιζόταν κατά κύριο λόγο στις

διαφορετικές καταβολές πάτριου νόμου. Ο πάτριος νόμος όμως, όπως

ειπώθηκε, με την διαρκή ανάπτυξη της εντέχνου σοφίας και με την

ανάπτυξη της λογικής κριτικής τέθηκε υπό αμφισβήτηση και προβλήθηκε

έντονα η ανάγκη δημιουργίας ενός νέου νόμου που σεβόμενος τις πάτριες

επιταγές θα ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του ιστορικού τώρα,

ασχέτως αν ο νέος νόμος θα ήταν της ίδιας ή παρόμοιας υφής με τον

παλαιό βασισμένος στις ρευστές δόξες των ανθρώπων και όχι στην

αλήθεια της επιστήμης ή στο αέναο της ανθρώπινης φύσης.

Διαπιστώθηκε από τους κριτικούς-αμφισβητητές του πατρίου νόμου ότι η

159 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις, όταν διαφοροποιηθεί η

τάξη των οικούντων διαφοροποιείται και η πολιτεία και ότι ὁ γὰρ πολίτης

ἀμφισβητεῖται πολλάκις· οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι

πολίτην· ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις

οὐκ ἔστι πολίτης. Ο πολίτης δεν ορίζεται από την διαμονή του και μόνο σε

μία πόλη ή από τη συμμετοχή του σε δικαστικούς αγώνες, αλλιώς πολίτες

θα ήταν και οι μέτοικοι ή οι δούλοι, εφόσον είναι κάτοικοι μιας πόλης και

δύνανται να υπογράφουν συμφωνίες με πολίτες που ενδεχομένως να

αθετηθούν και να χρειάζεται να αποφανθεί η δικαιοσύνη γι’ αυτό. Ο

πολίτης δ΄ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως

καὶ ἀρχῆς. Το βασικό κριτήριο ορισμού του πολίτη είναι το αν και το κατά

πόσο αυτός μετέχει ενεργά στην άσκηση της κρατικής εξουσίας και

δύναται εκ του νόμου να λαμβάνει αποφάσεις σε σχέση με την πολιτική

διακυβέρνηση και την απόδοση δικαιοσύνης299.

Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι η δυναμική της έννοιας πολίτη

διαφοροποιείται, όταν διαφοροποιηθεί και η τάξις της πολιτείας, δηλαδή

του συνταγματικού νόμου. Σε μια τυραννία η τάξις της πολιτείας ορίζει

ότι πολίτης είναι μόνο ένας, ο ίδιος ο τύραννος, ο οποίος ασκεί

απολυταρχικά τη δικαστική, τη νομοθετική και εν τέλει την εκτελεστική-

κυβερνητική εξουσία, ενώ σε μια δημοκρατία πολίτες είναι το μεγαλύτερο

μέρος των μελών της πόλεως.

Εφόσον όμως το ανθρώπινο αγαθό ταυτίζεται με το ηδύ και η

ευδαιμονία με την άνευ ορίων ηδονή και την πλεονεξία και εφόσον η

ευδαιμονική αυτή συνθήκη είναι δυνατή, μόνο όταν η εξουσία του αδικείν,

του ηδονικώς πλεονεκτείν και άρα του ευδαιμονείν του ενός επιβάλλεται

πολιτικώ τω τρόπω στους άλλους, μένουν συνεπώς δύο δρόμοι ανάπτυξης

του ανθρώπου-πολίτη εντός των πολιτικών συμβατικών ενώσεων. Ο

299 Ἀριστ. Πολ. 1274b.38-1275a.2-23.

160 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άνθρωπος ή θα προσαρμοστεί ως «πρωτεϊκή ύπαρξη» στα πολιτικά

δεδομένα που δύνανται να αλλάζουν συνεχώς μορφές και θα γίνει

παντοιοτρόπως κύριος των διαφοροποιήσεών τους ή θα ανατρέψει-

μετατρέψει βίαια τα δεδομένα αυτά σύμφωνα με τα ιδιοτελή του κίνητρα

και πιστεύω.

Η ελληνική πόλη-κράτος ως μία «έμβια» πολιτεία, ως ένας

συνταγματικός νόμος που ορίζει και καθορίζει τον ίδιο τον άνθρωπο-

πολίτη αποτελεί την μόνη οδό ανάπτυξης και ολοκλήρωσής του. Εξάλλου

η εξορία και η αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων ήταν οι έσχατες

πολιτικές ποινές που μπορούσε να υποστεί κάποιος στο πλαίσιο της

πόλεως-κράτους, πριν τη θανατική καταδίκη. Η αναγκαία σχέση όλου και

μέρους, πολίτη και πόλεως στην έκταση της μη ύπαρξης του πρώτου

ελλείψει της δεύτερης διαφαίνεται από την τιμωρία του ρήτορα

Αντιφώντα από το δήμο Ραμνούντας της αρχαίας Αθήνας. Ο Αντιφών

υποστήριξε έμπρακτα το 411 π.Χ. την ολιγαρχική βουλή των τετρακοσίων

και γι’ αυτό καταδικάστηκε (η κατηγορία ήταν Δήμου κατάλυσιν) ως

προδότης σε θάνατο με ταυτόχρονη απαγόρευση της ταφής του στην

Αθήνα, δήμευση της περιουσίας του, εκ θεμελίων ισοπέδωση του οίκου

του και αφαίρεση των πολιτικών δικαιωμάτων από τους απογόνους του

(ἀτιμία). Η ανάλυση της ποινής δεικνύει ότι θεμελιακός στόχος των

εξοντωτικών πολιτικών ή βιολογικών κυρώσεων δεν ήταν η αυτόνομη

τιμωρία του ιδιοτελούς προδότη του συνόλου ή ο παραδειγματισμός των

άλλων αλλά η ολοσχερής διάρρηξη των πολιτικών δεσμών του

παραβαίνοντος ανθρώπου με την υποδοχή αυτοσυντήρησης, αυτάρκειας

ή ευδαιμονικής τελείωσής του την πόλη: Ο Αντιφών ως μέλος της

συμβατικής πολιτικής κοινότητας καταδικάσθηκε περισσότερο σε φυσική

διαρκή κακία, δηλαδή μη δυνατότητα αυτοσυντήρησης, αυτάρκειας ή

ευδαιμονικής τελείωσης της ανθρώπινης φύσης του εντός της πόλης παρά

με αμιγή θανατική τιμωρία. Εδώ ακριβώς εφάπτεται και η ρήση του Διός

161 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

στον μεγαλειώδη μύθο του πλατωνικού Πρωταγόρα (322d): νόμον γε θὲς

παρ΄ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον

πόλεως. Ο μη δυνάμενος να εναρμονιστεί με τις επιταγές της αιδούς και

της δίκης που εκφράζουν τους κανόνες σύστασης της πόλεως προς την

επίτευξη του ζην, δηλαδή την αυτοσυντήρηση και την αυτάρκεια και

ενδεχομένως του ευ ζην, δηλαδή την ευδαιμονία (η οποία για τους

θεωρητικούς της θέσει και όχι φύσει πόλης ταυτίζεται με την πλεονεξία

ηδονής), παραβαίνει τους θεμελιώδεις νόμους της πολιτικής ένωσης και

άρα δεν έχει βιολογική και πολιτική θέση εντός αυτής. Ο παραβάτης των

νόμων της πολιτικής ένωσης εκπίπτει σε μια δυνάμει φυσική κατάσταση,

όπου έχει το συνασπισμό των πολιτών απέναντί του, χωρίς κανένα δίκαιο

να τον προστατεύει.

Η απειλή αυτή του τρομερού νόμου του Διός εξαναγκάζει κάθε

πολίτη σέβεται το δίκαιο που συγκρατεί την πολιτική ένωση των

ανθρώπων με αντάλλαγμα την επιβίωση. Ο νόμος του Διός συμβολίζει

την ανθρώπινη εκ των πραγμάτων παραδοχή ότι η πολιτική προοπτική

του ανθρώπου είναι αναγκαία για τη διατήρηση και ανάπτυξη του

ανθρώπινου είδους. Αφού λοιπόν η πόλη είναι ένας αναγκαίος

συνασπισμός ανθρώπων που αγωνίζεται να αυτοσυντηρηθεί έχοντας

κάποια αυτάρκη ελευθερία, η πολιτική, η ενασχόληση με την συντήρηση

και προαγωγή της αρχικής πολιτικής σύμβασης, αποτελεί δυνάμει πεδίο

σκέψης και δράσης όλων των ανθρώπων. Αν η πολιτική είναι επίτευγμα

και συμφωνία όλων των ανθρώπων, τότε όλοι οι άνθρωποι μπορούν να

διεκδικήσουν πρωτεύοντα ρόλο στην πολιτική διοίκηση των

συνανθρώπων τους και στην πολιτική διαβούλευση. Αν η πρώτη πολιτική

ιδρυτική πράξη και βούληση ήταν μια απόφαση της πλειοψηφίας, με την

έννοια ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων έλαβε την αρχική πολιτική

απόφαση δημιουργίας πολιτικών κοινοτήτων έναντι της απειλής του

αφανισμού, τότε και η συνέχεια της ανθρώπινης πολιτικής προοπτικής

162 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αρμόζει να έχει δημοκρατική χροιά ως πλειοψηφική απόφαση και δράση

των πολιτών. Η δημοκρατική προοπτική της πολιτικής ενισχύεται και από

τη διαπίστωση ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια300 ούτε για τους

νόμους της ανθρώπινης φύσης ούτε για την αλήθεια των όντων εν γένει

και ότι η πολιτική δεν είναι επιστήμη με σταθερούς κανόνες αλλά

εμπειρία που προσαρμόζεται στις συνεχώς εναλλασσόμενες περιστάσεις.

Η αλήθεια των πραγμάτων είναι υποκειμενική και σχετική, το ότι κάποιος

έχει μία αληθοφανή άποψη για ένα θέμα δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει

μία αντίθετη άποψη εξίσου φαινομενικά σωστή301 ή μία τρίτη άποψη

εξίσου αληθοφανής με τις άλλες δύο. Εφόσον δεν υπάρχει μια

αντικειμενική αλήθεια για ένα θέμα, ως αληθινό ορίζεται αυτό για το

οποίο συμφωνούν ή πείθονται οι περισσότεροι ότι είναι αληθινό ή ορθό,

μόνο μια ανθρώπινη πλειοψηφία μπορεί να επικυρώσει μια αλήθεια. Μα

και η αλήθεια της πολιτικής είναι μια εκ της πλειοψηφίας των ανθρώπων

συμπεφωνημένη αλήθεια, η πολιτική ισχύει επειδή όλοι οι άνθρωποι

συμφώνησαν να ενστερνιστούν τους κανόνες της αιδούς και της δίκης και

να συνυπάρξουν πολιτικά αφήνοντας πίσω τους την εμπράγματη

αλήθεια της φθοροποιού φυσικής κατάστασης.

Άρα εφόσον η αλήθεια της πολιτικής δεν είναι σταθερή αλλά

πρωτεϊκή και διαφοροποιείται ανάλογα με τις πλειοψηφικές αποφάσεις

των πολιτών, και το μόνο σταθερό πολιτικό υπόβαθρο είναι η αναγκαία

πολιτική συνύπαρξη που προκύπτει από την αρχική ανθρώπινη

συμφωνία αποδοχής των όρων της αιδούς και της δίκης, ο ιδανικός

πολίτης είναι αυτός που δαμάζει το πολιτικό πρωτεϊκό θηρίο

προσαρμοζόμενος στις απαιτήσεις του. Το ζητούμενο για την «αριστεία»

του πολίτη είναι η προσαρμογή, η εμπειρική κατανόηση των κανόνων και

300 Διόγ. Λαέρτ. (Πρωταγόρας) 9.51.7: πάντα εἶναι ἀληθῆ.


301 Διόγ. Λαέρτ. (Πρωταγόρας) 9.51.2 Καὶ πρῶτος ἔφη ( DK 80 B 6a ) δύο λόγους εἶναι περὶ
παντὸς πράγματος ἀντικειμένους ἀλλήλοις.

163 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της λειτουργίας της θέσει πολιτικής κοινότητας και η διά της γνωστικής ή

έμπρακτης εμπειρικής κατάκτησης ανέλιξη στα υψηλότερα αξιώματα

αρχής, που επιτρέπουν εκτός από την κοινωνική καταξίωση την διά της

κυβερνητικής ισχύος πραγμάτωση της ευδαιμονικής-ηδονικής

πλεονεξίας. Αυτή ακριβώς είναι η ανδρός αρετή, η εὐβουλία περὶ τῶν

οἰκείων͵ ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ͵ καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως͵

ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν302, δηλαδή

η ευβουλία, η σύνεση στη ρύθμιση των ιδιωτικών υποθέσεων και η

ικανότητα να εκφέρει κανείς γνώμη και να παίρνει ενεργά μέρος στις

υποθέσεις της πόλης, με την ιδιότητα του δημοσίου ανδρός. Η

πρωταγόρεια πολιτική οπτική φαίνεται να είναι δόκιμη σ’ αυτή την

έκφραση του πολικού ανδρός.

Αν και το θεωρητικό υπόβαθρο του πρωταγόρειου στοχασμού

κυριαρχείται από έναν άκρατο αγνωστικισμό και σχετικισμό διά του

οποίου αμφισβητείται κάθε γνωσιολογική κατοχύρωση επιστημονικής

αλήθειας, στο πεδίο της πολιτικής, το οποίο θεωρείται ένα κατεξοχήν

εμπειρικό πεδίο, υπάρχει το στερεό υπόστρωμα του πολιτειακού νόμου

και της τρέχουσας ηθικής πάνω στο οποίο καλείται να δράσει και να

δημιουργήσει ο πολιτικός άνδρας. Ο πολιτειακός νόμος και η λειτουργία

του πολιτεύματος είναι οι «διδάσκαλοι» της πολιτικής τέχνης και δράσης,

εντός του εκμαγείου του πολιτειακού νόμου ο πολίτης παίρνει την άριστη,

ιδανική μορφή, όσο πιο περισσότερο εθιστεί και εξασκηθεί ο πολίτης στις

πολιτικές διεργασίες τόσο περισσότερο βαίνει προς την αριστεία και προς

την κατάληψη σημαίνουσας κυβερνητικής θέσης. Είναι άγνωστο αν η

πολιτική σκέψη του Πρωταγόρα θα μπορούσε να υπάρξει ή να

προσαρμοστεί σε πολιτεία διάφορη (π.χ. ολιγαρχία, τυραννία ή βασιλεία)

της δημοκρατικής και ιδιαίτερα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Προφανώς

302 Πλάτ. Πρωτ. 318e-319a.

164 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

όχι. Η πρωταγόρεια πολιτική σκέψη είναι γέννημα της δημοκρατίας303 και

των θεσμών της και έχει προσαρμοστεί με δεξιότητα στους θεσμούς του

δημοκρατικού πολιτεύματος. Αλλά εκτός αυτής της διαπίστωσης ο

Πρωταγόρας φροντίζει να θεμελιώσει θεωρητικά την ορθότητα της

πολιτικής θεωρίας του και κατ’ επέκταση της ορθότητα της δημοκρατίας

ως πολιτικού τρόπου. Η δημοκρατία είναι η ορθότατη των πολιτειών, όλα

τα άλλα πολιτεύματα αποτελούν παρεκβάσεις της άριστης δημοκρατικής

πολιτείας.

Η δημοκρατία είναι το άριστο πολίτευμα, διότι δημοκρατικές

καταβολές έχει η πολιτική ένωση των ανθρώπων. Οι άνθρωποι όντας

ακοινωνικοί συμφώνησαν πλειοψηφικά να μεταβληθούν σε πολιτικά

όντα, να συνενωθούν σε έννομες πολιτείες που θα επέτρεπαν τη

συνέχιση του βίου του και την προοδευτική εξέλιξη του πολιτισμού τους.

Οι άνθρωποι έγιναν πολίτες, προχώρησαν σε μια πολιτική πράξη όχι

δυνάμει μιας πολιτικής επιστήμης ή επιστήμης της φύσης των όντων

αλλά διά της εμπειρίας και της έλλογης αντιληπτικής ικανότητάς τους.

Αναλογιζόμενοι οι προκοινωνικοί άνθρωποι ότι η φυσική ζωή σε

συνδιασμό με την ακοινωνική ανθρώπινη φύση οδηγεί σε βέβαιο

αφανισμό και παρακμή, αποφάσισαν να ιδρύσουν μια συλλογική

πολιτεία που θα στερεωνόταν στην ύπαρξη ενός κοινά αποδεκτού νόμου

και στην εκούσια συναίνεση της πλειοψηφίας σε αυτόν το νόμο. Αν η

απαρχή της πολιτικής ήταν μια πλειοψηφική απόφαση που θεμελιωνόταν

στην έλλογη βούληση σχεδόν του συνόλου των πολιτών, τότε και η

συνέχεια της πολιτικής πρέπει να είναι η ίδια. Η ορθή πολιτική τέχνη

είναι η τέχνη που αναπτύσσεται και εφαρμόζεται σε μία πολιτεία, στην

οποία κατ’ εξέλιξη της πρώτης ανθρώπινης πολιτείας, όλοι οι πολίτες

μετέχουν στην αιδώ και τη δίκη της κοινότητας και σέβονται εκουσίως

Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων,
303

Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 124-132.

165 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τους άγραφους ηθικούς και τους γραπτούς πολιτειακούς νόμους της

συμμετέχοντας ενεργά σε ένα δημιούργημα που ανήκει στους ίδιους. Τη

μεγαλύτερη ενεργή συμμετοχή του πολίτη στις πολιτικές διεργασίες

επιτρέπει και εγγυάται το δημοκρατικό πολίτευμα και άρα η δημοκρατία

είναι το πιο δόκιμο πολίτευμα για τον άνθρωπο, που οι πολιτικές

καταβολές του ανευρίσκονται σε μία εναρκτική πολιτική θέσμιση με

δημοκρατικό τρόπο.

Η σωρευμένη εμπειρία είναι ο διδάσκαλος του πολιτικού ανθρώπου

εφόσον οι διδαχές και τα αποτελέσματα των εμπειρικών περιστάσεων

είναι εκ των πραγμάτων δοκιμασμένα. Όπως ακριβώς ο άνθρωπος

διδάχτηκε από τη φυσική κατάσταση ότι πρέπει να γίνει πολιτικός και

πολιτισμένος για να επιβιώσει και να εξελιχθεί προοδευτικά, έτσι και η

καθημερινή εμπειρία και τα σωρευμένα διδάγματά της μαθαίνουν στον

άνθρωπο να προσαρμόζεται στις περιστάσεις και λύνει με ευβουλία τα

ανακύπτοντα προβλήματα στον ιδιωτικό ή δημόσιο χώρο. Η καλύτερη

διδαχή σωρευμένης ανθρώπινης εμπειρίας είναι ο θετός πολιτικός νόμος,

που έχει βέβαια θεσπιστεί με μια αρχική κοινή θεσμοθέτηση, αλλά

συνεχίζει να εξελίσσεται στο χρόνο ενσωματώνοντας καινούριες

χρηστικές διατάξεις για τον άνθρωπο και το πολιτικό σύνολο. Ο

άνθρωπος από τη γέννησή του πρέπει να εθίζεται αδιάκοπα στις ηθικές

νόρμες και στο νομικό πλαίσιο, δηλαδή στη σωρευμένη εμπειρία της

πολιτικής κοινότητας στην οποία ανήκει, με ένα σύστημα παραινέσεων

και αποτροπών, επιβράβευσης της επιθυμητής και αποδοκιμασίας της

ανεπιθύμητης συμπεριφοράς304.

Η πολιτεία πρέπει να εθίζει τους ανθρώπους στον πολιτικό

χαρακτήρα της, η μόρφωση δεν αρμόζει να έχει θεωρητικό και

εξωπολιτικό χαρακτήρα, αλλά να είναι κατεξοχήν πολιτική, ένας συνεχής

304 Πλάτ. Πρωτ. 325b-d.

166 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εθισμός στους θεσμούς και τη λειτουργία του πολιτεύματος, εφόσον

τίποτε δεν είναι αληθές ή αντικειμενικό, εκτός από την εμπειρία των

πραγμάτων που ταυτίζεται με την εμπράγματη πολιτική σκέψη και

δράση. Αξία για τον άνθρωπο έχει ότι δημιουργεί ο ίδιος έχοντας τον

απόλυτο έλεγχο της δημιουργίας αυτής. Η φύση είναι πραγματικά

αξιομίμητη και θεϊκή αλλά τις περισσότερες φορές μυστηριώδης και

άδηλη και γι’ αυτό ο άνθρωπος πρέπει να βασίζεται αποκλειστικά στα

δεδομένα της δικής του δημιουργικής ικανότητας. Τα επιτεύγματα της

εντέχνου σοφίας, δηλαδή ο υλικός πολιτισμός, και η πολιτική δημιουργία

βρίσκονται στην κορυφαία βαθμίδα ανθρωπίνων επιτευγμάτων. Η

πολιτική όμως προηγείται του πολιτισμού, εφόσον η δυνατότητα

πολιτισμικής ανάπτυξης και προόδου συνέβη μετά την πρωταρχική

πολιτική ανθρώπινη συμφωνία και εγκαθίδρυση. Η πολιτική είναι το

υπέρτατο ανθρώπινο δημιούργημα που βρίσκεται υπό τον ανθρώπινο

έλεγχο. Επιπλέον η σχετικότητα και υποκειμενικότητα της γνώσης και

της αλήθειας, η ύπαρξη πολλών αληθινών προτάσεων ή γνωμών

αναβιβάζει την πλειοψηφία σε μοναδικό κριτή της ορθότητας των

πολιτικών αποφάσεων305 και τη δημοκρατία, εκτός από το ως προς τις

ανθρώπινες καταβολές ορθό πολίτευμα, σε πολιτική πραγματικότητα

που δύναται να ρυθμίζει με τον εκ των πραγμάτων καλύτερο τρόπο την

ανθρώπινη πολιτική ζωή.

305 Πρβλ. Ἀριστ. Πολ. 1281a.42-1281b.10: τοὺς γὰρ πολλούς͵ ὧν ἕκαστός ἐστιν οὐ σπουδαῖος
ἀνήρ͵ ὅμως ἐνδέχεται συνελθόντας εἶναι βελτίους ἐκείνων͵ οὐχ ὡς ἕκαστον ἀλλ΄ ὡς
σύμπαντας͵ οἷον τὰ συμφορητὰ δεῖπνα τῶν ἐκ μιᾶς δαπάνης χορηγηθέντων· πολλῶν γὰρ
ὄντων ἕκαστον μόριον ἔχειν ἀρετῆς καὶ φρονήσεως͵ καὶ γίνεσθαι συνελθόντων͵ ὥσπερ
ἕνα ἄνθρωπον τὸ πλῆθος͵ πολύποδα καὶ πολύχειρα καὶ πολλὰς ἔχοντ΄ αἰσθήσεις͵ οὕτω
καὶ περὶ τὰ ἤθη καὶ τὴν διάνοιαν. διὸ καὶ κρίνουσιν ἄμεινον οἱ πολλοὶ καὶ τὰ τῆς μουσικῆς
ἔργα καὶ τὰ τῶν ποιητῶν· ἄλλοι γὰρ ἄλλο τι μόριον͵ πάντα δὲ πάντες. Η αθροιστική
θεωρία του Αριστοτέλη στα Πολιτικά συμβαδίζει με την πρωταγόρεια δημοκρατική
οπτική της πολιτικής.

167 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο ιδανικός πολίτης λοιπόν είναι ο πλήρως προσαρμοσμένος

άνθρωπος στις προαναφερθείσες πολιτικές συνθήκες, αυτός που

δημιουργεί τις πολιτικές συνθήκες αλλά και δημιουργείται εξ αυτών. Ο

πολίτης γνωρίζοντας επισταμένως τους νόμους της πολιτείας και

ερχόμενος σε συνεχή εμπειρική τριβή με αυτούς καθίσταται ενεργό

πολιτικό μέλος και υπεύθυνος για την κατάθεση ορθών πολιτικών

προτάσεων και τη λήψη των κατάλληλων πολιτικών αποφάσεων. Η

δημοκρατική συνθήκη με τους θεσμούς ισονομίας, ισηγορίας και

παρρησίας εξασφαλίζει την πλήρη ανάπτυξη του ανθρώπου-πολίτη, την

τελείωση του ίδιου του ανθρώπου ως ενεργού πολιτικού συντελεστή.

Ωστόσο, αν και όλοι οι πολίτες δύνανται να συμμετέχουν ενεργά στις

πολιτικές υποθέσεις λόγω της πολιτικής διαμόρφωσής τους εκ της

«πολιτειακής» παιδείας, λίγοι ξεχωρίζουν των άλλων ως προς την ἀνδρός

ἀρετήν, ως προς την εξάσκηση της πολιτικής τέχνης. Κι αυτό γιατί, εκτός

από την έμφυτη ικανότητα και οξυδέρκεια που διαθέτουν σε συνδυασμό

με την εξαιρετική αντίληψη-κατανόηση των πολιτειακών γραπτών νόμων

και άγραφων ηθών, γνωρίζουν τρόπους και μεθόδους επηρεασμού της

πλειοψηφίας και επιβολής της δικής τους πολιτικής γραμμής. Αυτή η

δυνατότητα ρητορικού επηρεασμού των πολιτών στις συνελεύσεις ή

συναθροίσεις του δήμου μέσω της ρητορικής πειθούς σημαίνει ότι ο

ικανός, ο δεινός πολιτικός ρήτωρ πάντα σε συμφωνία με τους κοινούς

πολιτειακούς νόμους δύναται να διαδραματίζει καθοριστικό πολιτικό

ρόλο στην χάραξη της κρατικής πολιτικής και να αναδεικνύεται ως ο

ισχυρότερος πολιτικός συντελεστής.

Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον ισχύοντα νόμο, αλλά

κάποιοι, οι οποίοι γνωρίζουν όλες τις πτυχές του ισχύοντος πολιτικού και

νομικού δικαίου και δύνανται μέσω εξειδικευμένων ρητορικών

δυνατοτήτων να επιβάλλουν την πολιτική γραμμή τους στους άλλους,

υπερέχουν πολιτικά των άλλων και δικαιωματικά κατέχουν ανώτερα

168 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αξιώματα από τους άλλους, μαζί με τα πλεονεκτήματα ηδονής-

ευδαιμονίας που συνοδεύουν την πολιτική-εξουσιαστική υπεροχή.

Συνεπώς ο υπέρτατος στόχος, το μέγιστο αγαθό για τον πολίτη της

βέλτιστης και ορθότατης όλων δημοκρατικής πολιτείας είναι η σύμφωνη

με τον πολιτειακό νόμο ανέλιξή του σε επίπεδα επιβολής της ατομικής

αρχής στο σύνολο ένεκα της άριστης προσαρμογής και γνώσης των

πολιτειακών θεσμών και της εμπράγματης υπεροχής του στην επιβολή

της προσωπικής πολιτικής κατευθυντήριας γραμμής στους άλλους μέσω

της πανίσχυρης ρητορικής πειθούς. Αυτός είναι ο «έννομος» πολιτικός

ἀνήρ που αναφύεται εκ του οξυδερκέστατου πρωταγόρειου πολιτικού

στοχασμού ως νικητής του μέγιστου ανθρώπινου πολιτικού αγώνος

σεβόμενος πάντα τους κανόνες της πολιτικής αναμέτρησης που

αποτυπώνονται στον πολιτειακό νόμο, ως κυρίαρχος της δημοκρατικής

πολιτείας μέσω της επιβολής της δικής του ευβουλίας λόγῳ τε και έργῳ

και ως ευδαιμονέστερος των άλλων άνθρωπος, αφού δύναται ένεκα της

εξουσιαστικής επιρροής που ασκεί να πλεονεκτεί των άλλων σε δόξα,

κλέος και παντός είδους ηδύληπτα αγαθά.

Η παρατήρηση όμως των κοινωνικοπολιτικών δεδομένων δεικνύει

ότι η ιδανική δημοκρατική πολιτική συνθήκη εκ της οποίας αναφύεται και

την οποία εισηγείται ο πρωταγόρειος στοχασμός δεν είναι πάντα εν ισχύ

στις ανθρώπινες θέσει κοινωνίες. Όπως κατέδειξε η προαναφερθείσα

αριστοτελική διαπίστωση ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν

ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης και άρα η έννοια του πολίτη

μεταβάλλεται, όταν μεταβληθεί η τάξη της πολιτείας, το πολίτευμα.

169 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Εφόσον δεν υπάρχει σταθερό επιστημονικό-αληθές υπόβαθρο της

πολιτικής διακυβέρνησης, οι άνθρωποι μεταβάλλουν την τάξη-πολιτεία

(αρκεί βέβαια να μη διακυβεύονται οι κατεξοχήν πολιτικοί στόχοι του ζην

που ορίζονται από τον πολιτειακό νόμο, δηλαδή η αυτοσυντήρηση και η

αυτάρκεια) των πολιτικών τους ενώσεων ανάλογα με τις διαφοροποιήσεις

των καιρών που δημιουργούν νέες απαιτήσεις προόδου και προσαρμογής.

Υπό αντίστροφη σχέση όμως με τη ρευστότητα, διαφοροποίηση και

αυτορύθμιση του νόμου τελεί το ανθρώπινο αγαθό-ευδαιμονία, που

ταυτίζεται με το ηδύ και τείνει σταθερά προς την ιδιοτελή πλεονεξία και

ηδονή.

Άρα εφόσον ο πολιτειακός νόμος επιδέχεται αλλαγή και οι

δρώντες άνθρωποι είναι απολύτως υπεύθυνοι αυτής της πολιτικής

αλλαγής-αυτοθέσμισης, ο σχηματισμός των πολιτειακών νόμων ενέχει

μία υποκειμενικότητα, μία ιδιοτέλεια προς το συμφέρον αυτού που έχει

την ισχύ να δημιουργεί τον νόμο. Το νόμιμο άρα και τὸ δίκαιον οὐκ ἄλλο

τι ἢ τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον306. Η παρατήρηση διαφορετικών τάξεων

πολιτειών, διαφορετικών πολιτευμάτων, όπως η τυραννία, η αριστοκρατία

ή η δημοκρατία καταδεικνύει ότι ο πολιτειακός νόμος βαίνει προς το

συμφέρον της κυρίαρχης παράταξης, της παράταξης που έχει την ισχύ να

διαμορφώνει την κρατική πολιτική και το νομικό χαρακτήρα της

πολιτείας. Η τυραννική, η αριστοκρατική ή η δημοκρατική αρχή φέροντας

την κυβερνητική ισχύ νομοθετεί κατά τα ιδιοτελή κίνητρά της και

κατευθύνει τη νομοθεσία προς συμφέρον αυτών που ασκούν την

διακυβέρνηση, δηλαδή προς το συμφέρον του τυράννου, των ευγενών ή

του πλήθους307. Κάθε δημιουργική, διαμορφωτική επενέργεια που

306 Πλάτ. Πολιτ. 338.c. Πρβλ. Chappell T.D.J., 1993, “The Virtues of Thrasymachus”, Phronesis
38: 1-17.
307 Πλάτ. Πολιτ. 338e-339a: τίθεται δέ γε τοὺς νόμους ἑκάστη ἡ ἀρχὴ πρὸς τὸ αὑτῇ
συμφέρον, δημοκρατία μὲν δημοκρατικούς, τυραννὶς δὲ τυραννικούς, καὶ αἱ ἄλλαι οὕτως·

170 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υφίσταται ο πολιτειακός νόμος έχει ως κατεύθυνση το ευδαιμονικό

συμφέρον του δημιουργού του, που δεν είναι άλλο από την όσο το δυνατό

μεγαλύτερη πλεονεξία ηδονής εν σχέσει με τους άλλους πολίτες. Την

διαπίστωση αυτή ενισχύει η ύπαρξη και η εφαρμογή κατασταλτικών

κυρώσεων (φυλάκιση, ατιμία - στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων -, εξορία,

δήμευση αγαθών ή θανατική ποινή) στους πολίτες που αρνούνται να

υπηρετήσουν το νόμο της πολιτείας, το δίκαιο της πολιτείας που

ταυτίζεται με ένα αλλότριο αγαθό, δηλαδή με το συμφέρον του

ισχυρότερου κυβερνήτη ή κυβερνητών και όχι βέβαια των αρχομένων. Ο

πολίτης ή ο συνασπισμός πολιτών που δύναται να διαμορφώνει τον

πολιτειακό νόμο αποτελεί τον δημιουργό του δικαίου, τον κατασκευαστή

ενός ιδιοτελούς νομικού σχεδίου αποκόμισης περισσοτέρων των άλλων

ηδύληπτων αγαθών. Η δικαιοσύνη ανήκει στον δημιουργό της, το δίκαιο

αποτελεί αλλότριο αγαθό γι’ αυτούς που το ακολουθούν χωρίς να το

ελέγχουν και οι οποίοι πρέπει μάλλον να συμβιβαστούν με την προοπτική

του ανίσχυρου δια του άρχεσθαι αδικείσθαι παρά του ισχυρού δια του

άρχειν αδικείν που ισοδυναμεί με ελευθερία, πλεονεξία και τέλει με την

ανθρώπινη ευδαιμονία.

θέμεναι δὲ ἀπέφηναν τοῦτο δίκαιον τοῖς ἀρχομένοις εἶναι, τὸ σφίσι συμφέρον, καὶ τὸν
τούτου ἐκβαίνοντα κολάζουσιν ὡς παρανομοῦντά τε καὶ ἀδικοῦντα. τοῦτ' οὖν ἐστιν, ὦ
βέλτιστε, ὃ λέγω ἐν ἁπάσαις ταῖς πόλεσιν ταὐτὸν εἶναι δίκαιον, τὸ τῆς καθεστηκυίας
ἀρχῆς συμφέρον· αὕτη δέ που κρατεῖ, ὥστε συμβαίνει τῷ ὀρθῶς λογιζομένῳ πανταχοῦ
εἶναι τὸ αὐτὸ δίκαιον, τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον. «Και βέβαια κάθε κυβερνητική αρχή
θεσπίζει τους νόμους αποβλέποντας στο συμφέρον της, η δημοκρατία θεσπίζει
δημοκρατικούς νόμους, η τυραννίδα τυραννικούς και τα άλλα πολιτεύματα με τον ίδιο
τρόπο ενεργούν· Αφού θεσπίσουν τις νομικές διατάξεις διακηρύσσουν ότι αυτό είναι το
δίκαιο για τους υπηκόους τους, το συμφέρον των κυβερνώντων, και όποιον το
παραβαίνει του επιβάλλουν ποινικές κυρώσεις, επειδή κατά την αντίληψή τους
παρανομεί και ενεργεί άδικα. Αυτό λοιπόν εννοώ, εξαίρετε φίλε μου, όταν λέω ότι η
εμπράγματη εφαρμογή του δικαίου είναι η ίδια σε όλα τα πολιτεύματα, δηλαδή το
συμφέρον της κατεστημένης εξουσίας· Αυτή είναι που επικρατεί, ώστε για όποιον
σκέφτεται σωστά η δικαιοσύνη είναι παντού η ίδια, το συμφέρον του ισχυροτέρου».

171 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η άριστη πολιτική διακυβέρνηση είναι η αλάθευτη θεσμοθέτηση

προς το συμφέρον του ισχυρού κυβερνήτη308. Ο πολιτικός κυβερνήτης ή ο

συνασπισμός κυβερνητών ποτέ δεν πρέπει να επιβάλλει νόμους που

στρέφονται ενάντια στα προσωπικά του συμφέροντα και εν τέλει στην

ίδια του την εξουσία. Κανένας έμπειρος πολιτικός συντελεστής ή τεχνίτης

δεν λανθάνει κατά την εφαρμογή της τέχνης του στο υλικό που

επεξεργάζεται. Αν ο πολιτικός ή ο εκάστοτε δημιουργός κάνει

λανθασμένους χειρισμούς, αν αμαρτάνει, κατά την εξάσκηση της τέχνης

του, τότε αποτελεί μη δημιουργό, μη πολιτικό εφόσον δεν δύναται να

δώσει την επιθυμητή μορφή στο σχεδιαζόμενο δημιούργημά του. Αν ο

πολιτικός κυβερνήτης δεν έχει τον απόλυτο έλεγχο της πολιτικής

διακυβέρνησης, αν ο πολιτικός αμαρτάνοντας δεν κατευθύνει με

επιδέξιους εμπειρικούς χειρισμούς την διακυβέρνηση στην επίτευξη των

προσωπικών του σχεδίων και ιδιοτελών συμφερόντων, τότε δεν αποτελεί

εξ ορισμού πολιτικό κυβερνήτη με την ισχύ του αδικείν προς ιδία

ευδαιμονία και πλεονεξία αλλά ανίσχυρο μη κυβερνήτη που δύναται ελέω

των ημαρτημένων χειρισμών του να εκπέσει στην συνθήκη του

αδικείσθαι υφιστάμενος την αδικία εκ του πολιτικού σώματος309.

Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων,
308

Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 110-111.


309 Πλάτ. Πολιτ. 340d-341a: Συκοφάντης γὰρ εἶ͵ ἔφη͵ ὦ Σώκρατες͵ ἐν τοῖς λόγοις· ἐπεὶ
αὐτίκα ἰατρὸν καλεῖς σὺ τὸν ἐξαμαρτάνοντα περὶ τοὺς κάμνοντας κατ΄ αὐτὸ τοῦτο ὃ
ἐξαμαρτάνει; ἢ λογιστικόν͵ ὃς ἂν ἐν λογισμῷ ἁμαρτάνῃ͵ τότε ὅταν ἁμαρτάνῃ͵ κατὰ ταύτην
τὴν ἁμαρτίαν; ἀλλ΄ οἶμαι λέγομεν τῷ ῥήματι οὕτως͵ ὅτι ὁ ἰατρὸς ἐξήμαρτεν καὶ ὁ λογιστὴς
ἐξήμαρτεν καὶ ὁ γραμματιστής· τὸ δ΄ οἶμαι ἕκαστος τούτων͵ καθ΄ ὅσον τοῦτ΄ ἔστιν ὃ
προσαγορεύομεν αὐτόν͵ οὐδέποτε ἁμαρτάνει· ὥστε κατὰ τὸν ἀκριβῆ λόγον͵ ἐπειδὴ καὶ σὺ
ἀκριβολογῇ͵ οὐδεὶς τῶν δημιουργῶν ἁμαρτάνει. ἐπιλειπούσης γὰρ ἐπιστήμης ὁ ἁμαρτάνων
ἁμαρτάνει͵ ἐν ᾧ οὐκ ἔστι δημιουργός· ὥστε δημιουργὸς ἢ σοφὸς ἢ ἄρχων οὐδεὶς
ἁμαρτάνει τότε ὅταν ἄρχων ᾖ͵ ἀλλὰ πᾶς γ΄ ἂν εἴποι ὅτι ὁ ἰατρὸς ἥμαρτεν καὶ ὁ ἄρχων
ἥμαρτεν. τοιοῦτον οὖν δή σοι καὶ ἐμὲ ὑπόλαβε νυνδὴ ἀποκρίνεσθαι· τὸ δὲ ἀκριβέστατον
ἐκεῖνο τυγχάνει ὄν͵ τὸν ἄρχοντα͵ καθ΄ ὅσον ἄρχων ἐστίν͵ μὴ ἁμαρτάνειν͵ μὴ ἁμαρτάνοντα
δὲ τὸ αὑτῷ βέλτιστον τίθεσθαι͵ τοῦτο δὲ τῷ ἀρχομένῳ ποιητέον. ὥστε ὅπερ ἐξ ἀρχῆς

172 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο πολιτικός κυβερνήτης είναι ισχυρός μόνο στην περίπτωση που

δύναται δια των πολιτικών νόμων να επιτάσσει προς το ιδιοτελές

συμφέρον του και οι αρχόμενοι να υπακούουν εκουσίως ή ακουσίως στους

κανόνες που η κυβερνώσα αρχή θέτει. Η πολιτική διακυβέρνηση υπηρετεί

αυτό που συμφέρει την ίδια και υποστηρίζει με κάθε τρόπο το εγχείρημα

ιδιοτελούς πλεονεξίας της ίδιας έναντι του πολιτικού σώματος με τον ίδιο

τρόπο που ένας ποιμένας δεν ενδιαφέρεται, καθώς εξασκεί την τέχνη της

ποιμενικής, να πλεονεκτούν και να ευδαιμονούν διά ηδονής οι αμνοί σε

βάρος του ιδίου, αλλά ο ίδιος να αποκομίζει ιδιοτελή οφέλη από την νομή

των κοπαδιών του. Όπως οι αμνοί δεν είναι ισοδύναμοι και ισάξιοι με τον

κυβερνήτη ποιμένα και προορίζονται να υπηρετούν το συμφέρον του

καθοδηγητή τους, ένα αλλότριο δίκαιο, έτσι και το πολιτικό σώμα μη

έχοντας την ισχύ του αδικείν υπηρετεί το συμφέρον της άρχουσας ισχύος

ἔλεγον δίκαιον λέγω͵ τὸ τοῦ κρείττονος ποιεῖν συμφέρον. «Διαστρεβλώνεις τα λεγόμενά


μου, Σωκράτη. Εσύ ορίζεις, ας το θέσουμε έτσι, ως ιατρό αυτόν που διαπράττει λάθη σε
σχέση με τους αρρώστους, ενώ όσον αφορά αυτό - δηλαδή την εξάσκηση της ιατρικής -
είναι που διαπράττει λάθη; Ή αποκαλείς λογιστή εκείνον που διαπράττει λάθη στους
αριθμητικούς υπολογισμούς, όταν κάνει λάθη εν σχέσει με αυτούς; Αλλά νομίζω πως
χρησιμοποιούμε αυτόν τον εκφραστικό τρόπο, δηλαδή ότι ο γιατρός έσφαλε και ο
λογιστής και ο διδάσκαλος το ίδιο, ενώ έχω τη γνώμη πως ο καθένας από αυτούς δεν
διαπράττει ποτέ λάθη, καθόσον αυτός είναι πραγματικά ό,τι τον αποκαλούμε. Ώστε για
να το θέσω ακριβέστερα, επειδή κι εσύ ακριβολογείς, κανένας από τους έμπειρους
τεχνίτες δεν κάνει λάθος. Γιατί αν εκπίπτει σε λάθος, το κάνει επειδή ελλείπει η
επιστήμη του, και στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι πραγματικός τεχνίτης-
δημιουργός. Οπότε, κανείς τεχνίτης ή σοφός ή κυβερνήτης δεν διαπράττει λάθος, όταν
είναι κυβερνήτης - ο καθένας, όμως, λέει (λανθασμένα) πως και ο ιατρός διέπραξε
λάθος, και ο κυβερνήτης. Υπό αυτό το πνεύμα ακριβολογίας να εκλάβεις τώρα την
απόκριση μου. Το ακριβέστερο είναι ότι ο κυβερνήτης, εφόσον είναι κυβερνήτης, δεν
διαπράττει λάθη, και εφόσον δεν εκπίπτει σε λάθη, θέτει νόμους προς το δικό του
συμφέρον, και αυτούς πρέπει να εκτελεί ο κυβερνώμενος. Ώστε, όπως αποφάνθηκα εξ
αρχής, δίκαιο θεωρώ να πράττει κανείς το συμφέρον του ισχυροτέρου». Πρβλ. Santas G.,
“Two theories of the good in Plato's Republic.” Archiv für Geschichte der Philosophie 57 (1985),
223-45.

173 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

που καθορίζεται από τους νόμους της πολιτείας που οι ίδιοι οι άρχοντες

σκοπίμως διαμορφώνουν.

Όταν ένας πολίτης ή μια ομάδα πολιτών αποκτήσει την ισχύ να

ελέγχει την πολιτειακών θέσπιση πολιτειακών θεσμών και νόμων,

δηλαδή να διαμορφώνει ιδιοτελώς το δίκαιο, καθίσταται σαφές ότι η

υπηρεσία της δικαιοσύνης από το πολιτικό σώμα ταυτίζεται με υπηρεσία

των συμφερόντων των ισχυρών που νοηματοδοτούν κατά βούληση την

έννοια της δικαιοσύνης310. Η μὲν δικαιοσύνη καὶ τὸ δίκαιον ἀλλότριον

ἀγαθὸν τῷ ὄντι͵ τοῦ κρείττονός τε καὶ ἄρχοντος συμφέρον, δικαιοσύνη

είναι ένα είδος ευήθειας, πολιτικής κοροϊδίας των μελών του πολιτικού

σώματος που στην πραγματικότητα συναινεί εκούσια στο να υφίσταται

την αδικία εκ μέρους των θεσπιζόντων των πολιτικών νόμων

κυβερνητών, στο βαθμό που οι κυβερνήτες πλεονεκτώντας δια της

«αδικούσας δικαιοσύνης» αποκτούν μεγαλύτερη πρόσβαση στην ιδιοτελή

ευδαιμονία εις βάρος των υπολοίπων πολιτών311. Το τυραννικό πολίτευμα

αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη μορφή «αδικούσας δικαιοσύνης», καθώς

ο τύραννος έχοντας εξασφαλίσει παντοιοτρόπως την απόλυτη πολιτική

ισχύ και έχοντας νομιμοποιήσει-επικυρώσει συνταγματικά την άνομη

Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων,
310

Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ 112-113.


311 Πλάτ. Πολιτ. 343c-343d: ἡ μὲν δικαιοσύνη καὶ τὸ δίκαιον ἀλλότριον ἀγαθὸν τῷ ὄντι͵
τοῦ κρείττονός τε καὶ ἄρχοντος συμφέρον͵ οἰκεία δὲ τοῦ πειθομένου τε καὶ ὑπηρετοῦντος
βλάβη͵ ἡ δὲ ἀδικία τοὐναντίον͵ καὶ ἄρχει τῶν ὡς ἀληθῶς εὐηθικῶν τε καὶ δικαίων͵ οἱ δ΄
ἀρχόμενοι ποιοῦσιν τὸ ἐκείνου συμφέρον κρείττονος ὄντος͵ καὶ εὐδαίμονα ἐκεῖνον
ποιοῦσιν ὑπηρετοῦντες αὐτῷ͵ ἑαυτοὺς δὲ οὐδ΄ ὁπωστιοῦν. «Ώστε αγνοείς ότι η
δικαιοσύνη και το δίκαιο είναι στη πραγματικότητα ξένο αγαθό, το συμφέρον του
ισχυροτέρου και του άρχοντα, ενώ για όποιον υπακούει πειθήνια τις εντολές και
υποτάσσεται η δικαιοσύνη είναι επιβλαβής, η αδικία είναι το αντίθετο, εξουσιάζει ο
κυβερνήτης τους πραγματικά αφελείς και δίκαιους, οι εξουσιαζόμενοι επιτελούν το
συμφέρον εκείνου που διαθέτει τη μεγαλύτερη δύναμη και υπηρετώντας τον κάνουν
εκείνον ευτυχισμένο, τον εαυτό τους όμως καθόλου». Πρβλ. O'Neill B., 1988, “The Struggle
for the Soul of Thrasymachus”, Ancient Philosophy 8: 167-85.

174 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αρχή του επιβάλλει κάθε επιθυμία του ως δίκαιη προσταγή και οι πολίτες

εξαναγκάζονται από τον νόμο να υπακούσουν στις εντολές του ισχυρού-

δίκαιου προσαυξάνοντας με αυτό τον τρόπο την απόλυτη πλεονεξία και

άρα την απόλυτη ευδαιμονία του τυράννου, μία αλλότρια ευδαιμονία.

Αυτή είναι και η πιο τελειοποιημένη μορφή της μέγιστης αδικίας-

πλεονεξίας του ενός ισχυρού πολίτη έναντι των άλλων ανίσχυρων

περιβαλλόμενη από το κύρος του πολιτειακού νόμου312.

312 Πλάτ. Πολιτ. 344b-344c. Πρβλ. Morrison D., “The Happiness of the City and the
Happiness of the Individual in Plato's Republic.” Ancient Philosophy 21 (2001), 1-24.

175 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

γ) Ο «άνομος» Πολιτικός Ἀνήρ

οὐκ ἐγχωροίη τοῖς πλεονεκτεῖν βουλομένοις μὴ οὐκ ἐκποδὼν

ποιεῖσθαι τοὺς ἱκανωτάτους διακωλύειν· εἰ δέ͵ ὅτι τριάκοντά ἐσμεν καὶ οὐχ

εἷς͵ ἧττόν τι οἴει ὥσπερ τυραννίδος ταύτης τῆς ἀρχῆς χρῆναι ἐπιμελεῖσθαι͵

εὐήθης εἶ313.

Η
άνωθεν ανάπτυξη του πολιτικού ανδρός υπό την ισχύ του

πολιτειακού νόμου κατέδειξε τη δυνατότητα προσαρμογής

και διενέργειας του πολιτικού υποκειμένου ή μιας ομάδας πολιτών στις

πολιτικές συνθήκες με στόχο την έννομη κατάληψη υψηλών αξιωμάτων

που παρέχουν την ισχύ πραγμάτωσης της ηδονικής πλεονεξίας-

ευδαιμονίας του ενός ή των λίγων έναντι πολιτικού σώματος. Ο νόμος

κατά την ανάλυση του «έννομου» πολιτικού ανδρός είναι πάντα παρόν

και εν ισχύ, καθώς αποτελεί τη μόνη αντικειμενική παράμετρο ορισμού

και καθορισμού της πολιτικής ένωσης και του ατομικά υφιστάμενου

πολίτη. Ο νόμος αποτελεί τη βάση της κοινής συμφωνίας των πολιτών για

την επίτευξη του ζην μέσω της πολιτικής συνένωσης και συνεπώς τη μόνη

αντικειμενική οδό πολιτικής σκέψης και δράσης. Αν καταλυθεί ο

πολιτικός νόμος δεν υπάρχει πολιτική προοπτική, ούτε δυνατότητα κοινής

συμβίωσης, τα πάντα συμπεριλαμβανομένης και της συνέχισης της

313 Ξεν. Ἑλλ. 2.3.16-2.3.17: «Όποιος θέλει να πλεονεκτεί (και άρα να ευδαιμονεί), δεν
επιτρέπεται να μη βγάζει από τη μέση εκείνους που είναι εξαιρετικά ικανοί να
εμποδίσουν την κυριαρχία του· κι αν έχεις την εντύπωση ότι, επειδή είμαστε τριάντα κι
όχι ένας, η εξουσία μας δεν χρειάζεται τόση επιμέλεια όσο και μια προσωπική τυραννία,
είσαι αφελής».

176 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανθρώπινης ζωής καθίστανται ρευστά και επισφαλή, η αντικειμενικότητα

του πολιτικού νόμου που επικυρώνεται μέσω της πλειοψηφικής διά της

αιδούς και της δίκης συναίνεσης των πολιτών σ’ αυτόν παύει να

υφίσταται. Ο πολιτικός άνδρας, που ανακύπτει από τον εν ενεργεία αυτόν

πολιτικό στοχασμό είτε συμμορφώνεται πλήρως με το (γραπτό ή άγραφο)

νόμο είτε αποκτά τον κυβερνητικό έλεγχο δημιουργίας και μορφοποίησης

των νομικών διατάξεων με ιδιοτελή κίνητρα και στόχους, οφείλει να

σέβεται τον πολιτικό νόμο και να προσαρμόζεται πλήρως στην

κανονιστική λογική και ισχύ του, διότι ακριβώς χάρη στον πολιτικό νόμο

υπάρχει εξ ανθρώπων συνιστάμενη πόλις και πολιτικός ἀνήρ, σε

διαφορετική περίπτωση οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις314.

Αν όμως εισαχθεί εντός του πολιτικού πεδίου ο ακραίος

σχετικισμός και υποκειμενισμός, η άκρα φαινομενοκρατία, προωθείται

και ένας άκρατος αμοραλισμός που αγνοεί κάθε νομικό ανάχωμα

αντικειμενικότητας. Αν υποτεθεί α) πρῶτον ὅτι οὐδὲν ἔστιν͵ β) δεύτερον ὅτι

εἰ καὶ ἔστιν͵ ἀκατάληπτον ἀνθρώπωι͵ γ) τρίτον ὅτι εἰ καὶ καταληπτόν͵ ἀλλὰ

τοί γε ἀνέξοιστον καὶ ἀνερμήνευτον τῶι πέλας315, δηλαδή α) ότι τίποτε δεν

υπάρχει, β) ότι ακόμα και αν υπάρχει κάτι είναι ακατάληπτο στον

άνθρωπο και γ) και αν ακόμη το γνωρίσει κάποιος δεν είναι δυνατό να το

μεταδώσει και το εξηγήσει σε άλλον, το μόνο που υπερισχύει είναι ο

γνωσιολογικός, φιλοσοφικός και κατ’ επέκταση πολιτικός μηδενισμός,

που αγνοεί και αμφισβητεί εκ προοιμίου κάθε επιστημονική αλήθεια,

κάθε κατεστημένη (γραπτή ή άγραφη) νόρμα και κανονιστική επιταγή

προέλευσης ή προοπτικής του πολιτικού ανθρώπου.

314 Πλάτ. Πρωτ. 322d


315 Σέξτ., Ἐμπ., Μαθ., 7, 65. Απόσπασμα από το φιλοσοφικό σύγγραμμα «Περὶ τοῦ μὴ
ὄντος ἤ περὶ φύσεως», στο οποίο ο σοφιστής Γοργίας εξαπολύει οξεία επίθεση εναντίον
της παρμενίδειας οντολογίας. Πρβλ. Kahn C. H., 2007, “Why is the Sophist the Sequel of the
Theaetetus?”, Phronesis 52: 33–57.

177 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Όλα ανήκουν στο μη ον, δεν υπάρχουν, είναι είδωλα χωρίς ουσία.

Αυτό που απομένει από την σφοδρή λαίλαπα του ακραίου μηδενισμού

είναι ακριβώς το ίδιο το μη ον, η συμμετοχή στο μη ον, η δημιουργία

κίβδηλων φαινομενικών ομοιωμάτων που πείθουν με αληθοφάνεια, χωρίς

να παραπέμπουν ή να βασίζονται σε καμία στερεή βάση, σε καμία

αλήθεια. Αυτό που επιβιώνει και κυριαρχεί εντός του ρευστού μη δυνατού

να οριστεί γίγνεσθαι είναι η πίστις ἄνευ τοῦ εἰδέναι316 και όχι η αληθής

γνώσις μετά τοῦ εἰδέναι. Η πίστη, η δημιουργία μιας γνώμης που πείθει

για την αληθοφάνειά της είναι έργο της ρητορικής πειθούς. Στον κόσμο

του μη όντος η ρητορική κυριαρχεί απόλυτα, διότι μόνο αυτή μπορεί να

δημιουργεί μη ον, όντα που φαίνονται αλλά δεν υπάρχουν πείθοντας και

όχι αποδεικνύοντας ότι το μη ον, το μη αληθές υπάρχει, είναι ον. Η

διδασκαλία περί της υπάρξεως και απόλυτης κυριαρχίας του μη όντος

αποτελεί τη βάση της ανήθικης πολιτικής, στο βαθμό που κάθε στερεό

ήθος ή νόμος αμφισβητείται ή ορίζεται ως φαινόμενο, είδωλο πίστεως που

δύναται να χαθεί ή να αλλάξει μόλις μια περισσότερο αληθοφανής πίστη

επιβάλλει την αδιαπραγμάτευτη πειθώ της.

Ἡ ῥητορικὴ ἄρα͵ ὡς ἔοικεν͵ πειθοῦς δημιουργός ἐστιν πιστευτικῆς

ἀλλ΄ οὐ διδασκαλικῆς περὶ τὸ δίκαιόν τε καὶ ἄδικον317, η ρητορική ως

διαμορφωτής της εικόνας του ρευστού γίγνεσθαι, ως κυρίαρχος της

φαινομενικής πολλαπλότητας αναδεικνύεται σε καθοριστικό συντελεστή

της πολιτικής θεώρησης και σκέψης, στο βαθμό που το πολιτικό πεδίο

είναι ο μοναδικός χώρος του επιστητού, όπου ο άνθρωπος δύναται μέσω

της πειθούς ή της βίας να καθορίσει εμπειρικά και άρα εκ των πραγμάτων

την μορφή και την πορεία του βίου του. Εφόσον τίποτα δεν είναι ον,

τίποτα δεν είναι αληθινό, αυτό που έχει αξία είναι η δημιουργία

αναπόδεικτης ευλογοφανούς πίστης για ένα ζήτημα μέσω της πειθούς. Ο

316 Πλάτ. Γοργ. 454e.


317 Πλάτ. Γοργ. 454e-455a.

178 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικός άνδρας οφείλει ανταποκρινόμενος σ’ αυτές τις παραμέτρους να

μορφοποιεί παντοιοτρόπως τα πολιτικά δεδομένα κατά το δοκούν

συντασσόμενος με τις επιταγές των ιδιοτελών επιθυμιών ή συμφερόντων.

Στο βάθος κάθε πολιτικής ενέργειας πρέπει να βρίσκεται η ιδιοτελής

πλεονεξία που ταυτίζεται με την ευδαιμονία. Η ατομική αισθητηριακή ή

άλλου είδους ηδονή είναι η μοναδική συνθήκη ευδαιμονίας για την οποία

ο άνθρωπος είναι βέβαιος και ως εκ τούτου καθίσταται ο μόνος

επιθυμητός και άρα δίκαιος ατομικός ή πολιτικός στόχος. Η μέγιστη

πραγμάτωση της πλεονεξίας της ηδονής συντελείται μέσω του πολιτικού

ελέγχου, μέσω της πολιτικής διακυβέρνησης. Η πολιτική διακυβέρνηση

σημαίνει ότι ο πολιτικός άνδρας έχει την ισχύ να διαχειριστεί την αρχή

προς ίδιον όφελος πλεονεκτώντας σε ηδύληπτα αγαθά των συμπολιτών

του και όσο πιο πολύ κατορθώσει να επιβάλλει μια τέτοια ανισότητα, μια

τέτοια ιδιοτελή δικαιοσύνη τόσο περισσότερο ευδαίμων καθίσταται.

Οι μηδενιστικού τύπου θεωρητικές καταβολές της πολιτικής

πράξης διαφοροποιούνται, όταν διαφοροποιείται το πολιτικό σκηνικό, το

πολιτικό γίγνεσθαι. Δεν είναι δυνατό σε μία απολυταρχία του ενός να

ευδοκιμεί η ρητορική ή σε μία δημοκρατία να ευδοκιμεί η βίαιη τυραννική

μεθοδολογία. Στόχος όμως σε κάθε περίπτωση είναι η πραγμάτωση του

ιδανικού του τυραννικού ανθρώπου318, ενός ανθρώπου που έχει την

απόλυτη εξουσία να κυριαρχεί των συνανθρώπων του πλεονεκτώντας

συντριπτικά στην απόλαυση του ηδέος και αδικώντας τους κατά βούληση,

όποτε οι συνθήκες το επιβάλλουν, νομιμοποιώντας ταυτόχρονα δια των

υποταγμένων στο άρχειν θεσμών την κατάφορη αδικία-πλεονεξία-

ευδαιμονία του.

Σε μια δημοκρατική πολιτεία, όπως η Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα, η

ρητορική αποτελεί την υπέρτατη ικανότητα που δύναται να κατέχει

318Πρβλ. Andrewes, H Τυραννία στην Αρχαία Ελλάδα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 27-
41.

179 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κάποιος προκειμένου να ανέλθει σε επίπεδα πολιτικής αρχής και ισχύος.

Η ρητορική είναι ο δημιουργός του πιο σημαντικού αγαθού εντός της

πολιτικής κοινότητας και ο ρήτορας ο μοναδικός ικανός πολιτικός

συντελεστής προς επίτευξη της μέγιστης ευδαιμονίας. Η ρητορική

προσφέρει εκείνο το υπέρτατο αγαθό, το οποίο επικυρώνει την

ανωτερότητά του μέσω των εμφανών αποτελεσμάτων που προκαλεί

παρέχοντας στους ανθρώπους-πολίτες πραγματική ελευθερία και

καθιστώντας τους ικανούς στο να κυβερνούν τους άλλους εντός της

πολιτικής συνθήκης319. Το δικαστήριο, το βουλευτήριο, η εκκλησία του

δήμου και οι συχνές δημόσιες συνελεύσεις, καθοριστικά σημεία

ανάπτυξης του δημοκρατικού πολιτεύματος, δημιουργούν για τον

πολιτικό ρήτορα τις κατάλληλες προϋποθέσεις επιβολής της πειθούς του

και άρα της κυριαρχίας του320.

Οι δημοκρατικές πολιτικές συνθήκες, που βασίζονται στην

επικράτηση της γνώμης της πλειοψηφίας για κάθε ζήτημα που ανακύπτει

είτε αυτή η γνώμη είναι ορθή είτε λανθασμένη, αναβιβάζουν τον πολιτικό

ρήτορα σε κορυφαίο πολιτικό συντελεστή και κυρίαρχο, καθώς η δική

κατευθυντήρια γραμμή επιβάλλεται έντεχνα διά της πειθούς στα

319 Πλάτ. Γοργ. 452d: ΓΟΡ. Ὅπερ ἐστίν͵ ὦ Σώκρατες͵ τῇ ἀληθείᾳ μέγιστον ἀγαθὸν καὶ
αἴτιον ἅμα μὲν ἐλευθερίας αὐτοῖς τοῖς ἀνθρώποις͵ ἅμα δὲ τοῦ ἄλλων ἄρχειν ἐν τῇ αὑτοῦ
πόλει ἑκάστῳ.
320 Πλάτ. Γοργ. 452e: ΓΟΡ. Τὸ πείθειν ἔγωγ΄ οἷόν τ΄ εἶναι τοῖς λόγοις καὶ ἐν δικαστηρίῳ
δικαστὰς καὶ ἐν βουλευτηρίῳ βουλευτὰς καὶ ἐν ἐκκλησίᾳ ἐκκλησιαστὰς καὶ ἐν ἄλλῳ
συλλόγῳ παντί͵ ὅστις ἂν πολιτικὸς σύλλογος γίγνηται. καίτοι ἐν ταύτῃ τῇ δυνάμει δοῦλον
μὲν ἕξεις τὸν ἰατρόν͵ δοῦλον δὲ τὸν παιδοτρίβην· ὁ δὲ χρηματιστὴς οὗτος ἄλλῳ
ἀναφανήσεται χρηματιζόμενος καὶ οὐχ αὑτῷ͵ ἀλλὰ σοὶ τῷ δυναμένῳ λέγειν καὶ πείθειν τὰ
πλήθη. «Η ικανότητα, κατά τη γνώμη μου, να πείθει κανείς με λόγους και στο δικαστήριο
τους δικαστές, και στο βουλευτήριο τους βουλευτές και στην εκκλησία του δήμου τους
πολίτες και σε κάθε άλλη δημόσια συνέλευση, σ’ οποιαδήποτε πολιτική συνάθροιση
(συγκέντρωση) και αν πραγματοποιείται. Και βεβαίως με αυτή τη δύναμη θα έχεις
υποχείριό σου τον γιατρό, μα και τον γυμναστή. Όσο για τον οικονομολόγο (χρηματιστή)
θ’ αποδειχθεί, ότι αποκομίζει κέρδος όχι για προσωπική του ωφέλεια αλλά για σένα που
έχεις την ικανότητα να αγορεύεις και να πείθεις τα πλήθη».

180 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συναθροιζόμενα πλήθη. Ο πειστικός και όχι ο αποδεικτικός λόγος

επιβάλλει την κυριαρχία του στηριζόμενος στην εκμετάλλευση των

παθών του πλήθους τη δεδομένη χρονική στιγμή, στην γενικευμένη

αγνωσία-ακρισία που ενυπάρχει σ’ αυτό έναντι της περιορισμένης

γνώσης-ειδίκευσης περί του θέματος αγόρευσης και στον περιορισμένο

χρόνο επεξεργασίας των ληφθέντων δεδομένων. Η αληθοφάνεια και όχι

η αλήθεια κυριαρχεί δυναστικά στη δημοκρατία, στο βαθμό που ακόμη κι

αν ένας ειδικός-γνώστης συναγωνιζόταν με έναν αδαή ρήτορα ενώπιον

ενός επίσης αδαούς πλήθους, ο ρήτωρ θα κατακτούσε με χαρακτηριστική

ευκολία τη νίκη (πείθοντας και όχι διδάσκοντας) καθιστώντας την γνώση

του ειδικού παρά την αλήθεια της παντελώς άχρηστη σ’ ένα περιβάλλον

που κατακυριαρχεί το ρευστό γίγνεσθαι και το ανερμήνευτο πλην όμως

γοητευτικό φαίνεσθαι.

Παρόλο που υπάρχουν δύο εἴδη πειθοῦς͵ τὸ μὲν πίστιν παρεχόμενον

ἄνευ τοῦ εἰδέναι͵ τὸ δ΄ ἐπιστήμην321, παρόλο που και η εκάστοτε επιστήμη

αλλά και η ρητορική πείθουν με λογικά επιχειρήματα είναι δυνατό να

υπάρχει πίστη-πειθώς αληθινή και πειθώς ψεύτικη, ενώ αντίθετα

επιστήμη αληθινή και επιστήμη ψεύτικη είναι αδύνατο να υπάρξουν, στο

βαθμό που η επιστήμη ταυτίζεται με το αληθές εἰδέναι. Η ρητορική

επομένως, αποτελεί, καθώς είναι έκδηλο, δημιουργό πειθούς, η οποία

γεννά την αβάσιμη πίστη και όχι μια εμπεριστατωμένη διδασκαλία για τη

φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας, ενώπιον ενός ανειδικεύτου

πλήθους πολιτών καθιστώντας τους υποχείρια του παραπλανητικού

αληθοφανούς λόγου της.

Η ρητορική τέχνη ταυτίζεται με την πολιτική διακυβέρνηση

ανθρώπων-πολιτών προς όφελος του ρήτορα-κυβερνήτη. Η ρητορική είναι

η μέγιστη των τεχνών, βρίσκεται στην υψίστη θέση αρχής ελέγχοντας και

321 Πλάτ. Γοργ. 454e. Πρβλ. Verdenius W. J. (1981), “Gorgias Doctrine of Deception’’, in Kerferd
G. B. (ed) The Sophistic Movement, Cambridge, 116-27.

181 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κατευθύνοντας δια της πειθούς κατά το δοκούν όλες τις υπόλοιπες

ανθρώπινες ενέργειες ή τέχνες. Αν η ρητορική ισοδυναμεί με τη μέγιστη

ισχύ που δύναται να κατέχει κάποιος εντός μιας δημοκρατικής πολιτείας,

η δύναμη αυτή είναι απόλυτα επικίνδυνη για τους θεσμούς και τους

πολίτες-μέλη αυτής της πολιτείας. Η ρητορική ομοιάζει με το επιθετικό

αγώνισμα του παγκρατίου, του οποίου ο άριστος γνώστης δύναται να

προκαλέσει μεγάλο όνειδος σε φίλους και εχθρούς, αν διακατέχεται από

παραφροσύνη ή το χρησιμοποιεί για να φέρει εις πέρας άδικες ιδιοτελείς

επιδιώξεις. Αλλά ενώ το αδικούν παγκράτιο εμπίπτει στις νομικές

δικλίδες της πολιτείας και ο έκνομος παράφρων ή κυνικά ιδιοτελής

παγκρατιαστής υφίσταται το δια της επιβολής της δίκης λόγον διδόναι, η

ρητορική αποφεύγει κάθε τέτοια δυσχερή προοπτική, καθώς βρίσκεται

υπέρ του νόμου, άρχει των νομικών διατάξεων ελέγχοντας πλήρως και

κατά βούληση τους δημοκρατικούς θεσμούς322. Η ρητορική μη νομικά

ελεγχόμενη και εξαιρετικά αποδοτική εντός των δημοκρατικών θεσμών

συνιστά την υπέρτατη ισχύ εντός της πολιτείας αλλά και τη μέγιστη

απειλή κατά της πολιτείας, αν ο ρήτωρ-κυβερνήτης προβεί σε έκνομη

ιδιοτελή χρήση της.

Στην εκδοχή λοιπόν που η ρητορική αποδίδει την μέγιστη

κυβερνητική ισχύ στον χρήστη της διανοίγοντας τον ορίζοντα της

απόλυτης ανθρώπινης ελευθερίας-ευδαιμονίας όσον αφορά την άνευ

ορίων πλεονεξία και απόλαυση ηδονών, η «δαιμόνια» αυτή δύναμις είναι

εύλογο να αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο κάθε πολίτη που επιθυμεί να

γευτεί τους καρπούς της ανεμπόδιστης ελευθερίας-ευδαιμονίας-

πλεονεξίας εις βάρος των συμπολιτών του. Η διδασκαλία της ρητορικής, η

ρητορική κατάρτιση ενός πολίτη συνιστά την ανδρός αρετή, το πιο

πολύτιμο εκπαιδευτικό εφόδιο για την πραγμάτωση κάθε ιδιοτελούς

322 Πλάτ. Γοργ. 456b-457c.

182 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επιδίωξης. Η ρητορική ως διδασκαλία της τέχνης της απάτης, της

κατασκευής κίβδηλων ειδώλων που πείθουν τους αδαείς

συναθροιζόμενους πολίτες προς ικανοποίηση του τιθέμενου ιδιοτελούς

σκοπού είναι ο διακαής πόθος κάθε δημοκρατικού πολίτη που ελπίζει

μέσω του ανεμπόδιστου αδικείν-πείθειν να ανέλθει στην υψηλότερη

βαθμίδα πολιτικής αρχής, πλεονεξίας και ηδονής εξανδραποδίζοντας το

δημόσιο προς όφελος του ιδιωτικού, το ιδιωτικό εισβάλει βίαια στο

δημόσιο και το καθιστά υποχείριό του και θεράποντα των ηδονικών

παρορμήσεών του. Το δέλεαρ της ρητορικής «αρετής» είναι ανυπέρβλητο

προς επίτευξη του ιδανικού-αγαθού του τυραννικού ανθρώπου που άρχει

δυναστικά διά της πειθούς του των άλλων απολαμβάνοντας

πλεονεκτίστατα κάθε είδος και μορφή του ηδέος.

Ο δεινότατος των δεινοτέρων διδάσκαλος και συντελεστής της

ρητορικής Γοργίας, και κάθε ανά τους καιρούς και τόπους Γοργίας, δεν

φέρει καμιά ευθύνη για την ελκυστική πλην όμως επιβλαβή για τους

θεσμούς και το κοινό συμφέρον διδαχή, που έναντι αδρής αμοιβής

παρέχει στους δυνάμει πολίτες. Όπως ο διδάσκαλος του παγκρατίου δεν

φέρει καμία ευθύνη για την τυχόν έκνομη παρεκτροπή του

προπονούμενου αθλητή του, διότι βέβαια δεν διδάσκει άμεμπτη ηθική

αλλά δεινή πάλη, έτσι και ο ρήτορας δεν ευθύνεται για την διδασκαλία

της ρητορικής πειθούς που αποσκοπεί στην πραγμάτωση του

ευδαιμονέστατου τυραννικού ανθρώπου αφενός μεν γιατί η ρητορική δεν

περιλαμβάνει ηθική και νομική προπαιδεία ούτε ταυτίζεται μ’ αυτήν

αφετέρου δε γιατί η ρητορική αγνοεί και αμφισβητεί με μηδενιστικό τρόπο

κάθε σταθερό κανόνα-νόμο ή κριτήριο της αλήθειας, στο βαθμό που η ίδια

η ρητορική κατασκευάζει τα φαινόμενα και άρα τα αληθοφανή πειστήρια

της πραγματικότητας. Αληθές στο δημοκρατικό γίγνεσθαι είναι ότι ο

ρήτορας ορίσει με πειστικό τρόπο ως αληθές.

183 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η θεωρητική θεμελίωση και διδασκαλία της ρητορικής δεν

προϋποθέτει την γνώση της δικαιοσύνης, αν θεωρηθεί ότι ο γνώστης της

δικαιοσύνης είναι αυτός που ενεργεί δίκαια και όχι άδικα. Αν κάποιος

ενεργεί άδικα δεν ορίζεται ως δίκαιος αλλά ως άδικος, εκτός και, αν

γνωρίζοντας εμπειρικά τους κανόνες και τα ήθη δικαίου αλλά και την

αντιμετώπιση του δίκαιου ανθρώπου εντός του κοινωνικού ιστού,

προβάλει μια εικόνα δικαίου, ένα κίβδηλο ομοίωμα δικαιοσύνης ενώ στην

πραγματικότητα είναι κατάφορα άδικος. Η ρητορική είναι η τέχνη της

εξαπάτησης της επίφασης δικαίου και της εμπράγματης αδικίας. Όπως

ένας ποιητής κατασκευάζει ένα δραματικό έργο, το οποίο είναι αναγκαίο

να είναι ηδύληπτο από το αγελαίο πλήθος, αν φυσικά ο ποιητής θέλει ν’

αδράξει αποδοχή και επιτυχία απ’ αυτό, έτσι και δεινός ο πολιτικός ρήτωρ

προσαρμόζεται στις απαιτήσεις, στα πάθη και στο μορφωτικό επίπεδο του

κοινού του προκειμένου να χειραγωγήσει τον όχλο και να προσδώσει την

επίφαση δικαίου και άρα ορθού στον εκφωνούμενο λόγο του. Η ρητορική

είναι ένας είδος ποίησης που ευχαριστεί-κολακεύει το κοινό της σε

αναλογία με την δραματική ποίηση, που, αν απογυμνωθεί από το ρυθμό

και το μέλος, αποτελεί ένα είδος ρητορικής δημηγορίας που κατευθύνει

και εξουσιάζει δια της πειθούς τα πλήθη και τους δημιουργεί αισθήματα

ηδονής αλλά σε καμία περίπτωση δεν μεριμνά για την ηθική τους

βελτίωση ή για την διδασκαλία της αλήθειας, της ορθολογικά

αποδείξιμης επιστήμης323. Μέσω αυτής της κολακευτικής ρητορικής

323 Πλάτ. Γοργ. 502c-d: ΣΩ. Δημηγορία ἄρα τίς ἐστιν ἡ ποιητική. ΚΑΛ. Φαίνεται. ΣΩ.
Οὐκοῦν ῥητορικὴ δημηγορία ἂν εἴη· ἢ οὐ ῥητορεύειν δοκοῦσί σοι οἱ ποιηταὶ ἐν τοῖς
θεάτροις; ΚΑΛ. Ἔμοιγε. ΣΩ. Νῦν ἄρα ἡμεῖς ηὑρήκαμεν ῥητορικήν τινα πρὸς δῆμον τοιοῦτον
οἷον παίδων τε ὁμοῦ καὶ γυναικῶν καὶ ἀνδρῶν͵ καὶ δούλων καὶ ἐλευθέρων͵ ἣν οὐ πάνυ
ἀγάμεθα· κολακικὴν γὰρ αὐτήν φαμεν εἶναι. «Σω.: Η ποίηση επομένως αποτελεί κάποιο
είδος δημηγορίας.
Καλ.: Έτσι φαίνεται.
Σω.: Συνεκδοχικά η δημηγορία αποτελεί ένα είδος ρητορικής· ή μήπως νομίζεις ότι οι

184 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

διαδικασίας ο μόνος νικητής είναι ο ρήτωρ-ποιητής, ο οποίος

ποδηγετώντας τα πάθη του κοινού του άρχει δυναστικά σε βάρος των

θεατών-πολιτών πλεονεκτώντας και ευδαιμονώντας ταυτόχρονα,

πραγματώνοντας έτσι την μέγιστη συνθήκη ηδονικής ανεμπόδιστης

ελευθερίας. Ο ρήτωρ είναι ο ενσαρκωτής της ανομίας-αδικίας δια της

επίφασης δικαίου και η διδασκαλία της ρητορικής το κήρυγμα της

στοχευμένης ανομίας προς επίτευξη του αγαθού του τυραννικού

ανθρώπου-πολίτη.

Θα παρατηρούσε κανείς ότι το κήρυγμα της ρητορικής ευδοκιμεί

μόνο εντός των δημοκρατικών πολιτειών και ότι, όταν αλλάξει το

πολίτευμα, μεταβάλλεται και η αποτελεσματικότητα του εν λόγω

κηρύγματος-διδασκαλίας αξιοποίησης του ρευστού φαίνεσθαι και

παγίωσης προς ίδιον όφελος μιας υποκειμενικής αλήθειας, ενός

επωφελούς μη όντος με μορφή όντος. Αυτό όμως δεν είναι δυνατό να

συμβεί, διότι, αν εποπτευθούν διεξοδικά οι πολιτικές διεργασίες, θα

εξαχθεί το πόρισμα ότι η ρητορική αποτελεί κίβδηλο ομοίωμα της

δικαιοσύνης εφόσον παραποιεί και παραλλάσει κατά βούληση την ορθή

έννοια του δικαίου ανάλογα με το ιδιοτελές συμφέρον του ρήτορα

ποιητές δεν ρητορεύουν στα θέατρα;


Καλ.: Έτσι νομίζω.
Σω.: Τώρα επομένως εμείς διακριβώσαμε κάποιο είδος ρητορικής, που απευθύνεται σε
τέτοιας ποιότητας λαϊκή συνάθροιση όπου συνωθούνται παιδιά και γυναίκες μαζί και
άνδρες και δούλοι και ελεύθεροι, για την οποία δεν τρέφουμε καμία εκτίμηση, με την
αιτιολογία ότι αυτή η δημηγορία αποτελεί ένα είδος κολακείας».

185 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

(αδικώντας το πολιτικό σύνολο), ενώ η σοφιστική συνιστά ψευδή εκδοχή

της νομοθετικής εφόσον διαβιβάζει έναν άκρατο σχετικισμό,

υποκειμενισμό και μηδενισμό όσον αφορά την ορθότητα και σταθερότητα

των πολιτικών θεσμών και των νομικών διατάξεων, πολιτικά στοιχεία τα

οποία επιχειρεί να μορφοποιήσει με έναν εμπειρικό (και όχι βέβαια

επιστημονικό-ορθολογικό) αληθοφανή τρόπο, ώστε να ανταποκρίνονται

στην εξυπηρέτηση της ηδονικής πλεονεξίας του χρήστη της324.

Η ρητορική συνεπώς δεν αποτελεί ίδιον μόνο της δημοκρατικής

συνθήκης αλλά και κάθε πολιτεύματος, αφού είναι διαφορετική έκφραση

της κίβδηλης κολακείας του ανθρώπινου έμψυχου λόγου και εκπορεύεται

από την συγγενή σοφιστική τέχνη της απάτης που ποιεί το μη ον να

φαίνεται ως αληθοφανές ον προσαρμοζόμενη στις εκάστοτε πολιτικές

συνθήκες και εξυπηρετώντας ηδονιστικά και ατομιστικά κριτήρια και

στοχεύσεις. Οι ρήτορες, όπως ακριβώς και οι τύραννοι, έχουν τη

δυνατότητα να αφαιρούν τη ζωή οποιουδήποτε και να δημεύουν

περιουσίες κατά βούληση και να εξορίζουν από τα δημοκρατικά κράτη

τους πολίτες, που αυτοί θέλουν325. Δεν υπάρχει ουσιώδης διαφορά

ανάμεσα στον πολιτικό ρήτορα και στον τύραννο, αν και οι δυο αυτοί

τύποι πολίτη αναπτύσσονται και άρχουν δυναστικά σε διαφορετικά

πολιτεύματα, ο πρώτος στην δημοκρατία ενώ ο δεύτερος στην απόλυτη

εξουσία του ενός, στην τυραννία326.

Ρητορική και τυραννία, τυραννία και ρητορική αποτελούν

διαφορετικές εμπειρικές εκφάνσεις-όψεις της προσαρμοζόμενης στα

πολιτικά πράγματα σοφιστικής, που επιβάλλει την κυριαρχία της

παντοιοτρόπως πειθῴ τε και βίᾳ εξυπηρετώντας το ηδονιστικά

324 Πλάτ. Γοργ. 465a-e. Πρβλ. Πλάτ. Πολιτ. 565a-580a.


325 Πλάτ. Γοργ. 466c-d: 1) ἀποκτεινύασιν οἱ ῥήτορες οὓς ἂν βούλωνται͵ ὥσπερ οἱ τύραννοι͵
καὶ 2) χρήματα ἀφαιροῦνται καὶ 3) ἐξελαύνουσιν ἐκ τῶν πόλεων ὃν ἂν δοκῇ αὐτοῖς.
Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την πολιτική σκέψη του
326

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999, σελ. 10.

186 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

θεωρούμενο συμφέρον του χρήστη της. Οι θεωρητικές σοφιστικές

καταβολές της πολιτικής ρητορικής και της τυραννίας μεριμνούν για την

εμπειρική πλεονεκτική υπερίσχυση του κατόχου τους στις πολιτικές

διεργασίες και την επιβολή του δικού του ιδιοτελούς δικαίου στους

άλλους. Οι πολιτικές συνθήκες της δημοκρατίας μεταφέρουν το κέντρο

βάρους της σοφιστικής στην εκφορά αληθοφανούς-πειστικού ρητορικού

λόγου που επηρεάζει καταλυτικά τη γνώμη των πολλών στις πολιτικές

συνελεύσεις ενώ στις ακραίες συνθήκες τυραννικής τροπής του πολιτικού

γίγνεσθαι η δεινή ανήθικη ρητορική μετατρέπεται σε δεινή ανήθικη βία

με κοινό στόχο και στις δύο περιπτώσεις την πραγμάτωση του τυραννικού

ηδονιστικού-ατομιστικόύ ανθρώπινου πολιτικού ιδεώδους.

Παραδειγματική έκφραση πραγμάτωσης του τυραννικού πολιτικού

ιδεώδους αποτελεί ο βασιλεύς της Μακεδονίας Αρχέλαος, ο οποίος, χωρίς

μάλιστα να έχει λάβει σοφιστική διαπαιδαγώγηση, όντας στην αρχή ένας

απλός άσημος ιδιώτης κατάφερε διαπράττοντας τα μέγιστα ανομήματα

να ανέλθει στο βασιλικό θρόνο επιτυγχάνοντας διά της μέγιστης αδικίας

την μέγιστη ευδαιμονία που εκπορεύεται από την εξουσιαστική

πλεονεξία του σε βάρος όλων των πολιτών της Μακεδονίας και την

ανεμπόδιστη απόλαυση ηδονών που του προσφέρει το τυραννικό

αξίωμα327. Ο Αρχέλαος χρησιμοποίησε κάθε άνομο μέσο διεκδίκησης της

αρχής χωρίς να υποπέσει στην δικαιοδοσία του θετού νόμου και απέβη εν

τέλει ο υπέρτατος ρυθμιστής του πολιτικού νόμου, ο εξουσιαστής του

νόμου και των πολιτών, δηλαδή ολόκληρης της πολιτικής ένωσης, προς

ίδιον όφελος. Ο Αρχέλαος διέριξε τα δεσμά της πολιτικής συνθήκης και

πραγμάτωσε το τυραννεῖν καὶ λύκῳ ἐξ ἀνθρώπου γενέσθαι328. Ο Αρχέλαος

επανέφερε την προκοινωνική πολεμική συνθήκη του homo homini lupus

μόνο που οι συμπολίτες του αποκοιμισμένοι από την ισχύ του θετού

327 Πλάτ. Γοργ. 472c-d


328 Πλάτ. Πολιτ. 566a.

187 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δικαίου δεν αντιλήφθηκαν την «θηριώδη» μετατροπή του και απέβησαν

υποχείρια των τυραννικών επιθυμιών του. Η άνομη μεθοδολογία του

τυράννου Αρχέλαου είναι απόλυτα επιτυχημένη υπό την σοφιστική

θεώρηση των πραγμάτων, διότι αφενός ο Αρχέλαος προσάρμοσε

δεξιοτεχνικά την «πολιτική» του σκέψη και δράση στην πολιτική

μοναρχική διάταξη του κράτους στο οποίο ανήκε σφετεριζόμενος την

αρχή αφετέρου αγνόησε κάθε συμβατικό θετό νόμο, αγνόησε και

περιφρόνησε επιδεικτικά την νομική-δικαιϊκή-κανονιστική αλήθεια των

συμπολιτών του και εγκαθίδρυσε το δικό του ιδιοτελές δίκαιο. Ο Αρχέλαος

εξασφάλισε την δική του πλεονεκτική αρχή, αυτάρκεια (από τους

εσωτερικούς εχθρούς, αμφισβητίες της αρχής του) και ευδαιμονία στην

πολιτική ένωση των ανθρώπων εγγυώμενος μόνο την συνολική

αυτάρκεια της πολιτείας από τους εξωτερικούς εχθρούς. Η συνολική

αυτάρκεια της πολιτείας από τους εξωτερικούς εχθρούς είναι η ελάχιστη

δυνατή συνθήκη εξασφάλισης της ύπαρξης της πόλης και επί αυτής της

διαπίστωσης εντάσσεται κι η διαρκής πολεμική προετοιμασία και δράση

των τυραννικών καθεστώτων. Βασιζόμενοι οι τύραννοι στο ένστικτο της

αυτοσυντήρησης των πολιτών δημιουργούν «τεχνητές» εχθρικές απειλές

εδραζόμενοι επί αυτού του ενστίκτου με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον των

πολιτών να στρέφεται στην διατήρηση και της ελάχιστης δυνατής

ευδαιμονίας που εγγυάται η διατήρηση-επιβίωση της συλλογικής

πολιτικής ένωσης με τον φορέα της τυραννικής αρχής από την πλευρά

του να ήδεται απρόσκοπτα από την απόλαυση της μέγιστης δυνατής

ατομικής ευδαιμονίας-πλεονεξίας329.

Όπως κατέδειξαν οι θεωρητικές καταβολές της σοφιστικής αυτό

που έχει πραγματική αξία είναι η απάτη, η εξαπάτηση του θετού νόμου, η

συνθήκη κατά την οποία ο εμφορούμενος από την ιδέα της προς

329 Πλάτ. Πολιτ. 566e: πρῶτον μὲν πολέμους τινὰς ἀεὶ κινεῖ͵ ἵν΄ ἐν χρείᾳ ἡγεμόνος ὁ δῆμος ᾖ.

188 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ευδαιμονία αδικίας, «άνομος» πολιτικός ἀνήρ διαφυγὼν εκ του νόμου

τύραννος καταστῇ καὶ ἄρχων ἐν τῇ πόλει διαβιῷ ποιῶν ὅτι ἂν βούληται͵

ζηλωτὸς ὢν καὶ εὐδαιμονιζόμενος ὑπὸ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν ἄλλων

ξένων330. Η τυραννική ιδεολογία και διάπραξη ως γέννημα της σοφιστικής

ηδονιστικής διδασκαλίας που εκπηγάζει από την απόλυτη σχετικότητα

των πραγμάτων αλλά και την ανθρώπινη ροπή προς τη σωματικότητα

έχει ως απαρχή το δημοκρατικό πολίτευμα εντός του οποίου

καλλιεργείται η ιδέα μιας πλήρους ατομικής ελευθερίας του ανθρώπου-

πολίτη.

Η αχαλίνωτη δημοκρατική ελευθερία, τὸ ἔσχατον τῆς ἐλευθεριας331,

δημιουργεί τις προϋποθέσεις δόμησης του τυραννικού ιδεώδους, στο

βαθμό που η ελευθερία του ατόμου αναπτύσσεται σε βάρος της νομικής

σταθερότητας και ισχύος του πολιτικού συνόλου332. Η επιδίωξη του

ηδονιστικού-ατομιστικού ηθικού προτύπου ως προτύπου ιδιοτελούς

ευδαιμονίας συνάδει με την τυραννική στόχευση της απόλυτης

πλεονεκτικής αρχής του ενός έναντι των άλλων. Η τυραννία είναι

γέννημα της δημοκρατίας, το τυραννικό ιδεώδες αποτελεί την

πραγμάτωση της αχαλίνωτης δημοκρατικής ελευθερίας που προτάσσει ο

ιδιωτικό σε βάρος του δημοσίου και εξανδραποδίζει το δημόσιο

εξυπηρετώντας την ατομικά θεωρούμενη ιδιοτέλεια. Ο τύραννος μάλιστα

στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι ένας πολιτικός ρήτορας, ένας

«κηφήνας» του δημοκρατικού πολιτεύματος, ο οποίος και σε συνθήκες

δημοκρατίας αναπτύσσεται και διαβιεί εκμεταλλευόμενος το υπόλοιπο

πολιτικό σώμα. Αντιλαμβανόμενος ο δυνάμει τύραννος τη γενικευμένη

330 Πλάτ. Γοργ. 473d.


331 Πλάτ. Πολιτ. 563b. Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την
πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999, σελ. 16.
332 Πλάτ. Πολιτ. 563e: οὐδὲ τῶν νόμων φροντίζουσιν γεγραμμένων ἢ ἀγράφων͵ ἵνα δὴ
μηδαμῇ μηδεὶς αὐτοῖς ᾖ δεσπότης. Πρβλ. Morrison J.S., 1963, “The Truth of Antiphon”,
Phronesis 8, 35-49.

189 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανομία που επικρατεί ενεργεί με στόχο το σφετερισμό της πολιτικής

αρχής ως τελικό στάδιο εκπλήρωσης της άκρατης και ακραίας ιδιοτέλειάς

του. Ο πολιτικός ρήτορας εκμεταλλευόμενος την πειθήνια υποταγή του

όχλου στους αληθοφανείς λόγους του αναδεικνύεται σε προστάτης του

λαού, σε δικαιωματικός δημαγωγός του πολιτικού σώματος, το οποίο

καθοδηγεί σε εξέγερση εναντίον των πλουσίων με διακηρύξεις διανομής

των χρημάτων και της γης, δηλαδή με διακηρύξεις πραγμάτωσης της

αγελαίας πλεονεξίας και ηδυπάθειας. Η τεράστια επιρροή που ασκεί ο

δημαγωγός-ρήτωρ-κηφήνας στο πολιτικό σύνολο σε συνδυασμό με την

έλλειψη αυστηρών νομικών μηχανισμών που περιορίζουν την προσωπική

πολιτική ισχύ ενός πολίτη οδηγούν την πολιτεία στην απόλυτη

δικαιοδοσία του ενός. Η επικύρωση της αρχής του τυράννου γίνεται όπως

ακριβώς κι η επικύρωση της αρχής του ρήτορα στη δημοκρατική πολιτεία,

δηλαδή με εξομοίωση, προσαρμογή του επιθυμούντος το ἄρχειν

υποκειμένου με το πλήθος και με ταυτόχρονη παροχή ηδύληπτων

πολιτικών «εδεσμάτων», όπως μερική αναδιανομή γης, λαϊκά θεάματα,

μεγαλεπήβολα έργα ή απλώς κατά τα ρητορικά έθη εύγλωττες

αληθοφανείς ελπίδες που ευχαριστούν και πείθουν τους δέκτες τους.

Όσον αφορά τον ατομικά υφιστάμενο πολίτη και το συλλογικό πολιτικό

σώμα η γὰρ ἄγαν ἐλευθερία ἔοικεν οὐκ εἰς ἄλλο τι ἢ εἰς ἄγαν δουλείαν

μεταβάλλειν καὶ ἰδιώτῃ καὶ πόλει. Η τυραννική τροπή των πολιτικών

πραγμάτων είναι εύλογη απόρροια της ακραίας ατομιστικής

δημοκρατικής ελευθερίας και εἰκότως οὐκ ἐξ ἄλλης πολιτείας τυραννὶς

καθίσταται ἢ ἐκ δημοκρατίας͵ ἐξ τῆς ἀκροτάτης ἐλευθερίας δουλεία

πλείστη τε καὶ ἀγριωτάτη333.

Ο πρώην πολιτικός ρήτορας και δημαγωγός έχοντας καταστεί

απόλυτος ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων και εξουσιαστής των

333 Πλάτ. Πολιτ. 564a.

190 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νόμων ελέγχει με την αναγκαιότητα της βίας πλέον, όσα του χάρισε

απλόχερα η ρητορική πειθώς και καταβαλὼν ἄλλους πολλοὺς ἕστηκεν ἐν

τῷ δίφρῳ (άρμα) τῆς πόλεως͵ τύραννος ἀντὶ προστάτου

ἀποτετελεσμένος334. Ο τύραννος λοιπόν καθίσταται «σοφός» και η

τυραννία κατά τις εγκωμιαστικές εξυμνήσεις των ποιητών τῶν σοφῶν

συνουσία335, εφόσον ο τύραννος κατορθώνει να πραγματώσει με την πειθώ

και τη βία το απόλυτο ανθρώπινο ιδανικό, δηλαδή την απόλυτη ατομική

ευδαιμονία και πλεονεξία του ενός έναντι των πολλών.

Εξάλλου και η συζήτηση336 ενός πρώην ιδιώτη, ενός πρώην απλού

πολίτη που κατόρθωσε να καταστεί τύραννος λαμβάνει χώρα με

συνομιλητή έναν σοφό ποιητή. Ο ποιητής ενσαρκώνει την εμπειρική

σοφία των πραγμάτων, στο βαθμό που γνωρίζει να γοητεύει και να

ευχαριστεί με τους λόγους του αδαείς και σοφότατους ανθρώπους,

άρχοντες και αρχόμενους, ελεύθερους και δούλους, άνδρες και γυναίκες

κερδίζοντας την καθολική αναγνώριση και εκτίμηση τόσο στην πατρίδα

του όσο και σε κάθε άλλη πόλη, για να χρησιμοποιήσουμε μια

δημοκρίτεια φράση πατρὶς του εκ των πραγμάτων «σοφού» ποιητή είναι ὁ

ξύμπας κόσμος. Ο ποιητής είναι το ανάλογο του σοφιστικών καταβολών

ρήτορα ή τυράννου, καθώς με την ποιητική τέχνη του δημιουργεί ένα

ηδύληπτο φαίνεσθαι τέρψης και ευχαρίστησης που κατακυριεύει τις

ψυχές των ακροατών του διαμορφώνοντας πολιτικά ή μη συνειδήσεις.

Μπορεί κανείς να αντιληφθεί την ηθική και πολιτική επίδραση του

ποιητικού λόγου αν αναλογιστεί την μέγιστη επιρροή που άσκησε κατά τη

διάρκεια όλης της αρχαιότητας η ομηρική επική ποίηση στους Έλληνες. Ο

Όμηρος κατά κύριο λόγο διαμόρφωσε ηθικά και πολιτικά τους Έλληνες

και όχι ένας επιστήμων σοφός ή πολιτικός νομοθέτης. Η ποίηση είναι μια

334 Πλάτ. Πολιτ. 566d.


335 Πλάτ. Πολιτ. 568b
336 Ξενοφών, Ἱέρων ἢ Τυραννικός.

191 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μορφή ισχυρότατης ηθικοπολιτικής εξουσίας και μάλιστα εκούσιας από

την πλευρά των ακροατών. Όλοι οι Έλληνες θα συμφωνούσαν ότι ο

γεννήτωρ της τέρψης ποιητής Όμηρος είναι σοφός και θα πείθονταν στις

ποιητικές γνωμοδοτήσεις και υποδείξεις του περί του βίου, ελάχιστοι όμως

θα προσυπέγραφαν την άποψη ότι ο θιασώτης της επιστημονικής

αλήθειας φιλόσοφος Σωκράτης είναι εξίσου σοφός, πόσο μάλλον οι

συμπολίτες του Αθηναίοι που τον καταδίκασαν σε θάνατο προφανώς

αμφισβητώντας ευθέως τη σοφία του και την εμπράγματη σοφία της

φιλοσοφικής επιστήμης εν γένει337.

Ο διάλογος ενός εκ των πραγμάτων «σοφού» ποιητή και ενός εκ

των πραγμάτων «ευδαίμονα» τυράννου έχει ιδιαίτερη σημασία, διότι

δεικνύει τις παραμέτρους του ανθρώπινου ευδαιμονείν σε επίπεδο

ανώτατου λόγου και ανώτατης πολιτικής αρχής. Εξ αρχής η ανθρώπινη

ευδαιμονία ορίζεται εκ του ποιητή με την συγκατάθεση του τυράννου ως

ευφροσύνη, ως ένα είδος ευχαρίστησης και η δυστυχία ως οδύνη: Οἶδά σε͵

ἔφη͵ ἐγὼ (ο Σιμωνίδης) καὶ ἰδιώτην γεγενημένον καὶ νῦν τύραννον ὄντα·

εἰκὸς οὖν ἀμφοτέρων πεπειραμένον καὶ εἰδέναι σε (τον Ιέρωνα) μᾶλλον

ἐμοῦ πῇ διαφέρει ὁ τυραννικός τε καὶ ὁ ἰδιωτικὸς βίος εἰς εὐφροσύνας τε

καὶ λύπας ἀνθρώποις338.

Το αγαθό ταυτίζεται με το ηδύ και η ανώτερη ποσότητα απόλαυσης

του ηδέος ισοδυναμεί με ανώτερη συμμετοχή στην ευδαιμονία. Η

ευδαιμονία και η δυστυχία ανάγονται ηδονή και οδύνη αντίστοιχα και πιο

συγκεκριμένα σε ηδονή και οδύνη της ψυχής, του σώματος και σε ηδονή

και οδύνη που είναι κοινές για το σώμα και την ψυχή. Η διαφορά του

τυραννικού από τον ιδιωτικό βίο δεν ότι ο τύραννος ευχαριστιέται κάποια

πράγματα ενώ οι απλοί ιδιώτες όχι αλλά το ότι ο τύραννος πολλαπλάσια

337
Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση, Αθήνα 1995, σελ. 62-63.
338 Ξεν. Ἱέρ. 1, 2-3. Πρβλ. Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση,
Αθήνα 1995, σελ. 99.

192 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μὲν δι΄ ἑκάστου τούτων εὐφραίνεται͵ πολὺ δὲ μείω τὰ λυπηρὰ ἔχει339, η

ποσότητα της ηδονής δίνει την ευδαιμονία και όχι η απλή συμμετοχή σε

μια κατηγορία ευχαρίστησης. Η ταύτιση της ευδαιμονίας με την

πλεονεκτική ηδονή, που χαρακτηρίζει την ζωή του τυράννου, είναι το

δέλεαρ για κάθε ικανό νέο της εποχής, οι ικανοί νέοι επιθυμούν την

τυραννία, διότι επιθυμούν να πραγματώσουν την απόλυτη ανθρώπινη

ευδαιμονία, δηλαδή την δίχως όριο πλεονεξία και ηδονική απόλαυση. Η

πραγμάτωση του τυραννικού ιδανικού ως βασική συνισταμένη

ευδαιμονίας με δομικές συνιστώσες την ανώτατη και απόλυτα ελεύθερη

ηδονή, πλεονεξία και εξουσία εμπίπτει στη φιλοδοξία κάθε ικανού νεανία

των Αθηνών του 5ου-4ου π.Χ. αιώνα, όπως ο Αλκιβιάδης, ο Χαρμίδης, ο

Κριτίας, ο ορεγόμενος τις σοφιστικές διδαχές του Πρωταγόρα Ιπποκράτης

ή ο αργότερα κυρίαρχος της πολιτικής Δημοσθένης. Εξάλλου το δεύτερο

πολιτικό σκέλος της κατηγορίας εναντίον του Σωκράτη, το περίφημο

ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων (Ξεν. Ἀπομν. 1.1.16), εμπεριέχει την

αναγνώριση αυτής της νεανικής φιλόδοξης ευδαιμονικής προοπτικής από

την μια και τις θεωρητικές καταβολές αυτής της τυραννικής διδαχής από

την άλλη (στο πρόσωπο του φιλοσόφου Σωκράτη). Η τυραννία παρέχει

την ιδανική δυνατότητα να αδικεί κανείς χωρίς να αδικείται ή να

τιμωρείται από το νόμο αλλά και την αποφυγή της χείριστης συνθήκης

που είναι το να υφίσταται κανείς την αδικία χωρίς να δύναται να την

ανταποδώσει. Η επίτευξη αυτού του ιδανικού θα ήταν ανέφικτη, αν ο

τύραννος δεν είχε στα χέρια του την πολιτική αρχή, η πολιτική εξουσία

είναι αυτή που διανοίγει την οδό της ηδονικής και πλεονεκτικής340

339 Ξεν. Ἱέρ. 1, 8. Πρβλ. Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την
πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999, σελ. 67.
340 Ξεν. Ἱέρ 1, 14: τοῖς θεάμασι μειονεκτεῖτε͵ διά γέ τοι τῆς ἀκοῆς πλεονεκτεῖτε. Το
αντιθετικό ζεύγος μειονεκτεῖτε - πλεονεκτεῖτε δεικνύει την σημασία της ηδονικής
απόλαυσης μετά της πλεονεξίας στην πραγμάτωση της ανθρώπινης ευδαιμονίας. Ο

193 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ευδαιμονίας341. Επιπρόσθετα ο τύραννος έχοντας καταχραστεί και

σφετεριστεί παράνομα την αρχή, έχει διαρρήξει την κοινωνική-πολιτική

συμφωνία συμβίωσης και έχει κηρύξει τον πόλεμο εναντίον όλων των

συμπολιτών του, ένας πόλεμος που φέρει μονόπλευρη προς τον τύραννο

ευχαρίστηση, καθώς παρὰ μὲν γὰρ πολεμίων ἀκόντων λαμβάνειν πάντων

ἥδιστον εἶναι342 και σαφώς ο τύραννος ως κάτοχος και ρυθμιστής του

ἄρχειν έχει τη δυνατότητα να «λεηλατεί» και να «λαφυραγωγεί» κατά

βούληση τον βίο των «εχθρών» πλέον συμπολιτών του.

Ο «εσωτερικός» πόλεμος που έχει κηρύξει ο τύραννος

εγκαθιδρύοντας την ιδιοτελή και συμφέρουσα ανομία του θα μπορούσε

να δημιουργήσει την ευεργετική συνθήκη του κακῶσαι μὲν ἐχθρούς͵

ὀνῆσαι δὲ φίλους343, αλλά αυτή η παρατήρηση παραβλέπει το γεγονός ότι ο

τύραννος όντας πολέμιος όλων των πολιτών στερείται πραγματικών

φίλων και περιστοιχίζεται είτε από φαύλους δουλοπρεπείς και ενίοτε

επικίνδυνους αυλοκόλακες είτε από έκνομα στοιχεία (μισθοφόροι,

απελεύθεροι δούλοι και πρώην εγκληματίες που συγκροτούν την

τυραννική φρουρά) που συμμαχούν με την τυραννική εξουσία εξ

ανάγκης, διότι δεν έχουν καμία θέση στην πρότερη έννομη τάξη, ίσως

όμως ενδώσουν με μιας σε προδοτική ενέργεια κατά του εξουσιαστή-

συμμάχου τους, αν βρεθούν ισχυρότερες όσον αφορά τις εγγυήσεις που

παρέχουν και οικονομικά πιο συμφέρουσες αλλότριες προτάσεις που

επιβουλεύονται την εξουσία του τυράννου.

τύραννος δεν αρκεί να μετέχει των ηδονών, πρέπει ταυτόχρονα να υπερέχει


πολλαπλάσια των άλλων πολιτών στην ηδονική ευχαρίστηση.
341 Ξεν. Ἱέρ. 1, 12-13: φοβερὸν γὰρ μὴ ἅμα τε στερηθῶσι τῆς ἀρχῆς καὶ ἀδύνατοι γένωνται
τιμωρήσασθαι τοὺς ἀδικήσαντας.
342 Ξεν. Ἱέρ. 1, 34. Πρβλ. Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση,
Αθήνα 1995, σελ. 101.
343 Ξεν. Ἱέρ. 2, 3.

194 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Εδώ ακριβώς έγκειται και η «τυραννική» πλάνη. Ο τύραννος

λαμβάνοντας και ασκώντας την απολυταρχική άνομη εξουσία εκκινεί τον

λαφυραγωγικό πόλεμο εναντίον των πολιτών μη δυνάμενος να τον

τερματίσει. Η τυραννική εξουσία είναι εν ισχεί μόνο όσο διαρκεί ο

συνεχής πολιτικός πόλεμος. Η λήξη του πολέμου σηματοδοτεί τη λήξη

της τυραννικής αρχής. Ο πόλεμος όμως σε κάθε περίπτωση είτε ατομική

είτε συλλογική, έστω κι αν είναι κατακτητικός, συμβαίνει να επιτευχθεί ή

για να προστατευτεί το αγαθό της ειρήνης, ο συνεχής πόλεμος δεν ωφελεί

κανένα. Αντίθετα αποτελεί μέγιστο κακό ή δυσμένεια η συνεχής

πολεμική αναμέτρηση, έστω κι αν συμβαίνει με ευμενείς όρους για την

πλευρά του τυράννου, καθώς τέκνο του πολέμου είναι η μέγιστη

ανασφάλεια. Όσο ισχυρός κι αν είναι ένας τύραννος πολεμώντας

εναντίον όλων των πολιτών, έχοντας ως πολεμίους το σύνολο των

πολιτών, έχει πάντα στο μυαλό του ότι σ’ αυτό τον διαρκή πόλεμο, που ο

ίδιος έχει κηρύξει, δεν υπάρχει δυνατότητα ειρηνικής παύσης ή

συνθηκολόγησης344, η λήξη του πολέμου σημαίνει τον ολοσχερή αφανισμό

του τυράννου, που μισείται για τις ανομίες, που έχει διαπράξει, αλλά

κυρίως για το ότι πραγμάτωσε την ιδανική ανθρώπινη ευδαιμονική

συνθήκη του να αδικεί ασύστολα απολαμβάνοντας ελευθεριότατα

ηδονές, χωρίς να αδικείται.

Εἰ δὲ πόλεμος μέγα κακόν͵ τούτου πλεῖστον μέρος οἱ τύραννοι

μετέχουσιν και οἱ δὲ τύραννοι πάντες πανταχῇ ὡς διὰ πολεμίας

πορεύονται345, οι τύραννοι βιώνουν διαρκώς το αναπόδραστο κακό του

συνεχούς πολέμου πορευόμενοι ως πολέμιοι εντός της ίδιας τους της

χώρας. Το τίμημα της κατάληψης της τυραννικής αρχής είναι ο διαρκής,

344 Ξεν. Ἱέρ. 2, 11-12: ἔπειτα τοῖς μὲν ἰδιώταις καὶ διὰ σπονδῶν καὶ δι΄ εἰρήνης γίγνεται
πολέμου ἀνάπαυσις͵ τοῖς δὲ τυράννοις οὔτε εἰρήνη ποτὲ πρὸς τοὺς τυραννευομένους
γίγνεται οὔτε σπονδαῖς ἄν ποτε πιστεύσας ὁ τύραννος θαρρήσειε.
345 Ξεν. Ἱέρ. 2, 8.

195 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ακατάπαυτος πόλεμος που μεταδίδει τη συνεχή οδυνηρή ανασφάλεια,

καθώς οἱ δὲ τύραννοι ἐπειδὰν εἰς τὴν ἑαυτῶν πόλιν ἀφίκωνται͵ τότε ἐν

πλείστοις πολεμίοις ἴσασιν ὄντες346, όλοι οι πολίτες είναι ορκισμένοι εχθροί

του τυράννου και αυτό το γνωρίζει επισταμένως ο φορέας της τυραννικής

αρχής, ο οποίος ούτε στο ίδιο του το σπίτι μπορεί να αισθάνεται ασφαλής,

αντίθετα εκεί ακριβώς πρέπει να αισθάνεται απόλυτα ανασφαλής347.

Πόλεμον μὲν δὴ τοιοῦτον ἔχων διατελεῖ ὁ τύραννος, τι είναι όμως

αυτό που εγκλωβίζει τον τύραννο στον συνεχή πολιτικό πόλεμο και στην

ανασφάλεια και γιατί αυτός ο πόλεμος άγει σταδιακά τον τυραννικό

άνδρα από την ανεμπόδιστη ευδαιμονία στην κακοδαιμονία; Α) ὁ δὲ

τύραννος οἶδεν ὅτι οὐκ αὔξει ὅλην τὴν πόλιν͵ ἐπίσταταί τε ὅτι μειόνων

ἄρξει348͵ το ευδαιμονικό επίτευγμα της πλεονεξίας ενώ κατοχυρώνεται

από τη νικηφόρα μετά λεηλασιών επέλαση του τυράννου στον ιδιωτικό

και δημόσιο βίο της πολιτείας, όταν ο τύραννος αναγκάζεται να

εξαφανίσει βιολογικά κάποιους πολίτες που εναντιώνονται στην

ιδιοτέλειά του - κάτι που συμβαίνει αρκετά συχνά -, μειώνεται δραστικά.

Όπως ειπώθηκε η πλεονεξία ως συνιστώσα της ευδαιμονίας είναι τόσο

μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερος είναι και ο αριθμός αυτών που την

υφίστανται. Συνεπώς ο πόλεμος βλάπτει-μειώνει την τυραννική

ευδαιμονία, καθώς αναγκαστικά το πολιτικό σώμα που υφίσταται την

τυραννική πλεονεξία μειώνεται (τεθνηκός) λόγω της νικηφόρας

πολεμικής επιδίωξης μειώνοντας ταυτόχρονα την τυραννική ευδαιμονία.

Β) Ἀντὶ γὰρ τοῦ τιμωρεῖν αἱ πόλεις αὐτοῖς μεγάλως τιμῶσι τὸν

ἀποκτείναντα τὸν τύραννον͵ καὶ ἀντί γε τοῦ εἴργειν ἐκ τῶν ἱερῶν͵ ὥσπερ

τοὺς τῶν ἰδιωτῶν φονέας͵ ἀντὶ τούτου καὶ εἰκόνας ἐν τοῖς ἱεροῖς ἱστᾶσιν αἱ

346 Ξεν. Ἱέρ. 2, 9-10.


347 Ξεν. Ἱέρ. 2, 10-11: ὁ δὲ τύραννος οὐδ΄ ἐπειδὰν εἴσω τῆς οἰκίας παρέλθῃ ἐν ἀκινδύνῳ ἐστίν͵
ἀλλ΄ ἐνταῦθα δὴ καὶ μάλιστα φυλακτέον οἴεται εἶναι.
348 Ξεν. Ἱέρ. 2, 17.

196 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πόλεις τῶν τοιοῦτόν τι ποιησάντων349, το πολιτικό σώμα αντί να τιμωρεί

τους τυραννοκτόνους, όπως ακριβώς τους κοινούς φονιάδες, τους

εξυψώνει και τους τιμά ως ήρωες. Ο πόλεμος του τυράννου εναντίον όλων

των πολιτών καταλύοντας το συμβατικό νομικό σύστημα της πολιτείας

και καταργώντας το κοινωνικό σύστημα επαίνου και αποτροπής κάθε

συμπεριφοράς, καταργώντας δηλαδή τους κανόνες της αιδούς και της

δίκης, στρέφει το σύστημα αυτό εναντίον του ίδιου του τυράννου. Οι

πολίτες αμιλλώνται και διαγωνίζονται για το ποιος θα σκοτώσει τον

τύραννο επαναφέροντας την προηγούμενη πολιτική κατάσταση και

καταργώντας τη μονομερή τυραννική ευδαιμονία εις βάρος του συνόλου.

Ο τύραννος εκτός από υπέρτατα ευδαίμων μετατρέπεται σε πολυπόθητο

πολεμικό τρόπαιο που αγωνίζεται να το κατακτήσει το σύνολο των

αρχομένων πολιτών. Ο τύραννος όντας ισχυρότερος και πλεονεκτίστατος

όλων αντί να επικυρώσει την αρχή του, ουσιαστικά μεταβάλλεται σε

επιθυμητό «θήραμα» εντός του κοινωνικού συστήματος ηθικής και

αναγκάζεται να παλεύει να αποφύγει τη σύλληψη αμυνόμενος.

Γ) Ἐχθροὺς δ΄ αὖ πῶς ἂν φαίης μάλιστα τοῖς τυράννοις ἐξεῖναι

χειροῦσθαι͵ ὅταν εὖ εἰδῶσιν ὅτι ἐχθροὶ αὐτῶν εἰσι πάντες οἱ

τυραννούμενοι͵ τούτους δὲ μήτε κατακαίνειν ἅπαντας μήτε δεσμεύειν οἷόν

τε ᾖ (τίνων γὰρ ἔτι ἄρξει;)350. Ο τύραννος αποτελεί γέννημα την πόλης, η

τυραννία είναι πολιτικό προϊόν. Οι πολίτες προχώρησαν στην πολιτική

ένωση για να εξασφαλίσουν πρωταρχικά, την αυτοσυντήρηση και την

αυτάρκειά τους μεταβιβάζοντας την απόλυτη προκοινωνική ελευθερία

τους σε μία πολιτική αρχή που με τη σειρά της πρέπει να εγγυάται τους

συλλογικούς αυτούς όρους αφήνοντας ένα περιθώριο για την

πραγμάτωση της ατομικής ευδαιμονίας κάθε μέλους. Ο τύραννος είναι

μια ακραία παρέκβαση αυτής της πολιτικής συμφωνίας, καθώς η

349 Ξεν. Ἱέρ. 4, 5.


350 Ξεν. Ἱέρ. 6, 14.

197 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

βιολογική και πολιτική ύπαρξή του προϋποθέτει την ύπαρξη της

πολιτικής ένωσης ενώ αντίθετα η πολιτική ένωση υπάρχει ανεξάρτητα

από την ύπαρξη του τυράννου. Ο τύραννος σφετεριζόμενος βίαια την

αρχή, χωρίς την εκούσια συναίνεση των πολιτών, ουσιαστικά καταλύει

την πολιτική συμφωνία όχι από τη δική του πλευρά αλλά από την πλευρά

των πολιτών. Οι πολίτες όντας πολέμιοι της παράνομης τυραννικής

αρχής έχουν κάθε δικαίωμα και έννομο καθήκον να την εξαλείψουν

ολοκληρωτικά, εφόσον αντίκειται στο κοινό συμφέρον και η απουσία της

δεν επηρεάζει αρνητικά τους πολιτικούς όρους ενεργεία αυτάρκειας,

αυτοσυντήρησης και δυνάμει ευδαιμονίας - αντίθετα η ισχύς της

τυραννικής εξουσίας τους επιβαρύνει έντονα-, ενώ ο τύραννος δεν μπορεί

να εξαλείψει ολοκληρωτικά την πόλη, διότι τίνων γὰρ ἔτι ἄρξει; Η αρχή

του τυράννου, που ανοίγει την οδό της ανεμπόδιστης ηδονικής

ελευθερίας, πλεονεξίας και συνεπώς ευδαιμονίας, δεν δύναται να

πραγματωθεί, αν δεν υπάρχουν τυραννούμενοι-αδικούμενοι πολίτες που

λειτουργούν ως ανδραποδώδεις θεράποντες της τυραννικής αρχής. Για

τον τύραννο η ακούσια έστω συναίνεση του πολιτικού σώματος

καθίσταται αναγκαία με το χαρακτηριστικό ότι η άρση της συναίνεσης

αυτής είναι μονομερής, μόνο το πολιτικό σώμα μπορεί να άρει την

ακούσια συναίνεσή του και μαζί μ‘ αυτή τον βασικό όρο ύπαρξης της

τυραννικής αρχής (που είναι ή ύπαρξη της ίδιας πόλης).

Δ) Καὶ πῶς͵ ἔφη͵ ὦ Ἱέρων͵ εἰ οὕτως πονηρόν ἐστι τὸ τυραννεῖν καὶ

τοῦτο σὺ ἔγνωκας͵ οὐκ ἀπαλλάττῃ οὕτω μεγάλου κακοῦ͵ ἀλλ΄ οὔτε σὺ οὔτε

ἄλλος μὲν δὴ οὐδεὶς πώποτε ἑκὼν εἶναι τυραννίδος ἀφεῖτο͵ ὅσπερ [ἂν]

ἅπαξ κτήσαιτο; Ὅτι͵ ἔφη͵ ὦ Σιμωνίδη͵ καὶ ταύτῃ ἀθλιώτατόν ἐστιν ἡ

τυραννίς· οὐδὲ γὰρ ἀπαλλαγῆναι δυνατὸν αὐτῆς ἐστι. πῶς γὰρ ἄν τίς

ποτε ἐξαρκέσειε τύραννος ἢ χρήματα ἐκτίνων ὅσους ἀφείλετο ἢ δεσμοὺς

ἀντιπάσχων ὅσους δὴ ἐδέσμευσεν͵ ἢ ὅσους κατέκανε πῶς ἂν ἱκανὰς ψυχὰς

ἀντιπαράσχοιτο ἀποθανουμένας; ἀλλ΄ εἴπερ τῳ ἄλλῳ͵ ὦ Σιμωνίδη͵

198 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

λυσιτελεῖ ἀπάγξασθαι (ν’ αυτοκτονήσει με απαγχονισμό)͵ ἴσθι͵ ἔφη͵ ὅτι

τυράννῳ ἔγωγε εὑρίσκω μάλιστα τοῦτο λυσιτελοῦν ποιῆσαι. μόνῳ γὰρ αὐτῷ

οὔτε ἔχειν οὔτε καταθέσθαι τὰ κακὰ λυσιτελεῖ351. Η τυραννία βαίνει σε

πολιτικό και ανθρωπολογικό αδιέξοδο. Η φιλοδοξία του τυραννεῖν ως

φιλοδοξία πραγμάτωσης της απόλυτης ανθρώπινης ευδαιμονίας από

ηδονιστική-σχετικιστική οπτική οδηγεί στο αδιέξοδο του συνεχούς και

φαύλου πολέμου. Ο τύραννος φιλοδοξώντας να πραγματώσει τη συνθήκη

της εξαναγκαστικής εξουσίας του και του ὑπηρετῶσι πάντες πάντα τὰ

προσταττόμενα ἀπροφασίστως352 δραττόμενος τους ηδονικούς καρπούς της

εξουσιαστικής ευδαιμονικής πλεονεξίας του, περιέρχεται σε δεινό

ανθρωπολογικό και πολιτικό αδιέξοδο, που δύναται να τερματιστεί μόνο

με τον τερματισμό της ζωής του ιδίου του τυράννου. Το μόνο που δύναται

να κάνει ένας τύραννος, εκτός του να πολεμάει ακατάπαυστα και

εξαντλητικά με το πολιτικό σώμα υπερασπιζόμενος την ίδια την

τυραννική ύπαρξή του, είναι να αυτοκτονήσει, να πάει να κρεμαστεί,

δηλαδή να θέσει τέρμα στην δική του κατά τα άλλα ευτυχισμένη ύπαρξη.

Ο τύραννος υπακούοντας στην ισχύ μιας νεανικής ευδαιμονικής

φιλοδοξίας, που εκπορεύεται από μια σοφιστική-σχετικιστική-ηδονιστική

351 Ξεν. Ἱέρ. 7, 11-13: «Και πώς, είπε, Ιέρωνα, δεν απαλλάσσεσαι από τόσο μεγάλο κακό,
αν η τυραννική εξουσία είναι τόσο επικίνδυνη και αν εσύ βεβαίως το έχεις διαπιστώσει,
αλλά ούτε εσύ ούτε κανείς άλλος ως τώρα δεν εγκατέλειψε εκούσια την τυραννική
εξουσία από τη στιγμή που κατόρθωσε να την κατακτήσει; Διότι, Σιμωνίδη, είπε, και
όσον αφορά την εγκατάλειψη της εξουσίας η τυραννία είναι κάτι εξαιρετικά άθλιο· Δεν
είναι δηλαδή δυνατό ούτε το να απαλλαγεί κάποιος από αυτή. Διότι ποιος τύραννος θα
μπορούσε ποτέ να προσφέρει επαρκή ικανοποίηση ή επιστρέφοντας χρήματα σ’ εκείνους
από τους οποίους τα άρπαξε ή ανταποδίδοντας με δική του φυλάκιση για όσους
φυλάκισε ή πώς θα είχε τη δυνατότητα να προσφέρει ικανοποιητικό αριθμό ψυχών-
ζωών, για να θανατωθούν, ως αντιστάθμισμα για τις ψυχές-ζωές που θανάτωσε; Αλλά
Σιμωνίδη, αν σε οποιονδήποτε άλλον συμφέρει ν’ αυτοκτονήσει με απαγχονισμό,
γνώριζε καλά, είπε, ότι εγώ βέβαια καταλήγω στο συμπέρασμα ότι αυτό (δηλ. το
κρέμασμα) κυρίως συμφέρει σ’ έναν τύραννο να το κάνει. Διότι μόνο στον τύραννο δεν
συμφέρει ούτε να έχει δεινά ούτε να απαλλαγεί από τα δεινά».
352 Ξεν. Ἱέρ. 7, 2.

199 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αντίληψη των πραγμάτων, και επιδιώκοντας να επιβάλλει δια της ισχύος

στους άλλους πολίτες το δικό του δίκαιο, το δικό του φαίνεσθαι,

περιπίπτει στο πολιτικό και ανθρωπολογικό αδιέξοδο του διαρκούς

πολέμου ως αναβίωση της πρότερης φυσικής κατάστασης εντός της

πολιτικής πλέον συνθήκης. Κι όμως η φιλοδοξία του τυράννου δεν μπορεί

να είναι τόσο φαύλη να περιέρχεται σε τόσο δεινό αδιέξοδο, στο βαθμό

που η ύπαρξη φιλοδοξίας, που τελεί υπό άμεση συνάφεια με τη φιλοτιμία

(την αγάπη για τις τιμές), διαχωρίζει τον φιλόδοξο ενεργητικό άνθρωπο

από τους παθητικούς υπανθρώπους ή τα σαφώς άνευ φιλοδοξιών έμβια

άλογα όντα. Το τυραννικό ιδεώδες αναφύεται από την θέληση της

συνεχούς ανθρώπινης βελτίωσης, εκ του ομηρικού αἰὲν ἀριστεύειν καὶ

ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων, μόνο που σ’ αυτή την προτροπή διαμεσολαβεί

το σοφιστικό-σχετικιστικό-ηδονιστικό πρίσμα. Αν ο τύραννος, όπως

ακριβώς και ο πολιτικός ρήτορας, δεν δύναται να προσεγγίσει καμία

αντικειμενική αλήθεια, καμία επιστημονική απόδειξη των πραγμάτων,

αλλά θεωρεί ως μόνη αλήθεια την ιδιοτελή εκπόρευση των πραγμάτων με

την πειθώ ή τη βία, η λύση στο «τυραννικό πρόβλημα» που αναλαμβάνει

να δώσει ένας κυνηγός των ηδύληπτων εντυπώσεων ποιητής (Σιμωνίδης)

είναι ανάλογης μορφής και υφής. Ο τύραννος αμαρτάνει όσον αφορά την

διαχείριση της τυραννικής αρχής, διότι απομακρύνεται από αυτό που

ευχαριστεί, που ικανοποιεί το πλήθος.

Η τυραννική εξουσία σε όλο της το εμπράγματο φαίνεσθαι είναι

κάτι που εγείρει τον απόλυτο φθόνο και τον απόλυτο θαυμασμό του

πλήθους των πολιτών, καθώς αντιπροσωπεύει την μορφή της απόλυτης

αδικίας-πλεονεξίας-ευδαιμονίας του ενός έναντι των πολλών αλλά και

αποτελεί το πολυπόθητο πραγματικό και όχι υποκριτικό πολιτικό ιδανικό

του καθενός πολίτη που κατ’ επίφαση και κατ’ ανάγκη ασπάζεται το

κοινό δίκαιο ενώ ενδόμυχα εκπορεύεται από τη βούληση του ατομισμού

και του ηδονισμού. Το «λάθος» του τυράννου είναι ότι σε αντίθεση με τη

200 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ρητορική ή την ποίηση που προσαρμόζονται στις απαιτήσεις του κοινού

τους, τέρποντας, κολακεύοντάς το, η τυραννική εξουσία προβάλλει την σε

κάθε επίπεδο διάκριση του ενός έναντι των πολλών «στοχοποιώντας»

αρνητικά τον τύραννο. Η τυραννία, αν και διδάχτηκε από τη σοφιστική

θεωρητική της προϋπόθεση τη δια της βίας θήρευση του ευδαιμονικού

ηδέος και την εγκαθίδρυση στις στάχτες του μέχρι πρότινος θετού-

συμβατικού πολιτικού νόμου του ιδιοτελούς, συμβατικού επίσης,

τυραννικού δικαίου του ισχυροτέρου, αγνοεί ως μη επιμελής

«ξεροκέφαλος» μαθητής το σοφιστικό δίδαγμα της πρωτεϊκής

μεταλλαγής και προσαρμογής.

Ο τύραννος δεν προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του πολιτικού

σώματος, δεν προσφέρει εκφάνσεις του ηδέος και ελπίδες στο κοινό του,

αλλά με την συνήθως ακραία και βίαιη προς κάθε κατεύθυνση

συμπεριφορά του προκαλεί το λαϊκό αίσθημα και το γενικευμένο φθόνο.

Η συμβουλή που δέχεται ένας άνθρωπος, ο οποίος από απλός ιδιώτης

κατέστη τύραννος, από έναν γητευτή των πολλών και δαμαστή του

φαίνεσθαι, ποιητή, είναι η διαφοροποίηση της τυραννικής μεθοδολογίας

προς επίτευξη της μεταλλαγής του πολιτικού φαίνεσθαι και της

δημιουργίας μιας άλλης θετικότερης πολιτικής εικόνας. Οι τύραννοι πολὺ

διαφέρουσι τῶν ἰδιωτῶν͵ ὅτι μεγάλα μὲν ἐπινοοῦσι͵ ταχὺ δὲ

κατεργάζονται353͵ η ανυπέρβλητη πολιτική ισχύς που έχει συγκεντρώσει ο

τύραννος του χαρίζει το ασύγκριτο πλεονέκτημα του ταχέως και επιτυχώς

ἐνεργεῖν εν σχέσει με τους απλούς ιδιώτες. Η σύγχρονη τυραννία ίσως

πλεονεκτεί ασύγκριτα της αρχαίας, διότι διαθέτει τα τεχνολογικά μέσα

δημιουργίας εικόνων και επιφάσεων ηδονής με στόχο τον «υπνωτισμό»

του πολιτικού σώματος προς όφελος της τυραννικής ιδιοτέλειας. Ο

αρχαίος τύραννος υστερώντας στην κατοχή και χρήση της εντέχνου

353 Ξεν. Ἱέρ. 2, 1-2.

201 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σοφίας επιβάλλεται να ενεργήσει με διαφορετικό τρόπο354. Εκτός από τις

συνεχείς πανηγυρικές και εορταστικές εκδηλώσεις που ευωχούν το

πολιτικό όλον και το «ναρκώνουν» ευχαριστώντας το, ο τύραννος πρέπει

ελλείψει ενός κοινά αποδεκτού νομικού πλαισίου - το οποίο έχει

καταργηθεί από την τυραννική πολιτική επέμβαση και έχει

αντικατασταθεί από το ιδιοτελές εξαναγκαστικό τυραννικό δίκαιο - να

θεσπίσει ένα ιδιόμορφο σύστημα επαίνου και αποτροπής που θα

παρακάμπτει το βίαιο καταναγκασμό της εξουσίας από τη μια και την

ύπαρξη κοινού πολιτικού νόμου από την άλλη. Ο τύραννος πρέπει να

ενεργοποιήσει στους πολίτες το αίσθημα της τιμής-φιλοτιμίας που

διαχωρίζει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα έμβια όντα αλλά και

αποσυνδέει την έννοια της υπεροχής και της πλεονεξίας από την έννοια

της ηδονής. Ο φιλότιμος άνθρωπος επιζητά την κατάκτηση τιμών, διότι

αφενός επιθυμεί να υπερέχει των άλλων ανθρώπων και αφετέρου να

πλεονεκτεί στο θαυμασμό που επιδέχεται η υπεροχή του. Με την

κυριαρχία της φιλοτιμίας η ηδονή καθαυτή αποσυνδέεται από την

ευδαιμονία.

Η τυραννική μεθοδολογία επιβάλλεται ν’ αντικατασταθεί από ένα

σύστημα καθιέρωσης τιμών και επαίνων που αφορά το σύνολο των

πολιτών και στο οποίο ο τύραννος πρέπει να είναι πρωταγωνιστής. Τὸ

ἄρχειν οὐδὲν ἀποκωλύει τοῦ φιλεῖσθαι͵ ἀλλὰ καὶ πλεονεκτεῖ γε τῆς

ἰδιωτείας355, εφόσον τούτους πάντας (τους πολίτες) πειρῶ νικᾶν εὖ ποιῶν356.

Ο τύραννος προκειμένου να διατηρήσει την αρχή και να ευδαιμονεί

πλεονεκτώντας των άλλων πολιτών, πρέπει να θυσιάσει το μεγαλύτερο

μέρος των εμφανών ηδονών του και να επιδοθεί σε μια προσπάθεια

συναγωνισμού με τους άλλους πολίτες στο εγχείρημα κατάκτησης τιμών.

354 Ξεν. Ἱέρ. 8-11.


355 Ξεν. Ἱέρ. 8, 1.
356 Ξεν. Ἱέρ. 11, 14.

202 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Με αυτόν τον τρόπο ο τύραννος εξομοιώνεται με τους άλλους πολίτες

δημιουργώντας την αίσθηση ότι τους υπολογίζει ως οντότητες και φυσικά

ότι δεν είναι ανίκητος, εφόσον δύναται να νικηθεί από άλλους πολίτες

στην διεκδίκηση της φιλοτιμίας. Η άμιλλα των τιμών και των ευεργεσιών

απαιτεί την θυσία κάθε ηδονής και οικονομικής προφοράς από τον

τύραννο, διότι έτσι οι πολίτες θα πεισθούν ότι ο τύραννος παραμένει

προστάτης-δημαγωγός του πολιτικού όλου και δίνει αφειδώς τα πάντα

για το καλό του συνόλου. Κάθε ενέργεια του τυράννου πρέπει να

φαίνεται ως ευεργεσία του συνόλου, για παράδειγμα η τυραννική φρουρά,

που υπό άλλες συνθήκες αποτελεί τον φόβο και τον τρόμο των πολιτών

ως μοχλός επιβολής του τυραννικού εξαναγκασμού, πρέπει να

μετατραπεί σε ένα είδος πολιτοφυλακής, που προστατεύει τους πολίτες

από την εγκληματικότητα και τις εξωτερικές απειλές και δημιουργεί ένα

αίσθημα ασφάλειας, παρόλο που στην ουσία θα συνεχίζει να προστατεύει

τον τύραννο από ενδεχόμενη ανατροπή του πολιτεύματος357.

Όταν απουσιάζει η αντικειμενική αλήθεια των πραγμάτων και κατ’

επέκταση οι νομικοί κανόνες που απορρέουν απ’ αυτή όλα είναι

φαίνεσθαι και η πολιτική πράξη δεν μπορεί να διαφύγει από την

συντριπτική κυριαρχία των φαινομένων και των εντυπώσεων. Η

τυραννική διακυβέρνηση, αν θέλει να επιβιώσει μετά τον πόλεμο, που η

ίδια κήρυξε στο πολιτικό σώμα με τη βίαιη απόσπαση της αρχής, πρέπει

να διαμορφώσει το κατάλληλο κλίμα φαινομενικών ευχάριστων

εντυπώσεων, ώστε α) να αποκρύψει μέσω της απονομής τιμών ή επαίνων

την έλλειψη ενός κοινού νόμου που εμφορείται από τη συναίνεση του

συνόλου των πολιτών και β) μέσω της παραίτησης του τυράννου από την

απόλυτη πλεονεξία ηδονής να εκτρέψει σε εμπιστοσύνη τον φόβο του

βίαιου θανάτου, που δημιουργείται στους πολίτες από τη διαπίστωση της

357 Ξεν. Ἱέρ. 10.

203 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άνευ ορίων τυραννικής ισχύος. Αν ο τύραννος μοιράζεται στα φανερά τις

ηδονές και τις τιμές με το πολιτικό σύνολο και εκπίπτει στο επίπεδο του

απλού πλην όμως άρχοντος πολίτη, δύναται λάθρα λόγω της

ανυπέρβλητης πολιτικής δύναμής του να ήδεται πλεονεκτώντας σε

ευδαιμονία με ότι δεν μπορούν να απολαύσουν οι άλλοι. Ο τύραννος

βέβαια με αυτές τις παραχωρήσεις χάνει μέρος της απόλυτης ηδονικής

πλεονεξίας-ευδαιμονίας του, διατηρεί όμως την απόλυτη εξουσία, την

απόλυτη ελευθερία που τον ανάγει στην κορυφή της ευδαιμονίας, δηλαδή

πάντων τῶν ἐν ἀνθρώποις κάλλιστον καὶ μακαριώτατον κτῆμα, εὐδαιμονῶν

γὰρ οὐ φθονηθήσῃ358.

358 Ξεν. Ἱέρ. 11, 15. Πρβλ. Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση,
Αθήνα 1995, σελ. 53.

204 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο «φύσει» πολιτικός ἀνήρ

Νόμος ὁ πάντων βασιλεύς


θνατῶν τε καὶ ἀθανάτων
ἄγει δικαιῶν τὸ βιαιότατον
ὑπερτάτᾳ χειρί. τεκμαίρομαι
ἔργοισιν Ἡρακλέος·
ἐπεὶ Γηρυόνα βόας
Κυκλώπειον ἐπὶ πρόθυρον Εὐρυσθέος
ἀνατεί τε] καὶ ἀπριάτας ἔλασεν359.

Α) Η διά της επιστήμης ανακάλυψη της ανθρώπινης

φύσης: Ιπποκράτης

Ό
λη η προεξετασθείσα θεώρηση εδράζεται στην κυριαρχία του

συμπεφωνημένου νόμου, στην ισχυρότατη αντίληψη ότι οι

ανθρώπινες πολιτικές κοινωνίες και οι ηθικές και πολιτικές προεκτάσεις

τους είναι προϊόν μιας εξ ανάγκης νομικής εγκαθίδρυσης που βαίνει

συμφώνως με την υποκειμενικότητα-σχετικότητα-φαινομενικότητα των

πραγμάτων. Η απουσία ορθολογικά τεκμηριωμένης αλήθειας, η απουσία

359 Πλάτ. Γοργ. 484b, Πίνδ. Ἀπ. 169a.1-169a.8 (TLG), Πάπ. Οξυρ. 26. 2450, Πρβλ. Ἀριστείδ.
52. 14(TLG), 3. 408. 19 Dindorf:
«Νόμος ο βασιλιάς όλων
θνητών και αθανάτων
εξουσιάζει δικαιώνοντας την υπέρτατη βία
με το πανίσχυρο χέρι του
Αυτό το τεκμηριώνω
από τα έργα του Ηρακλή
όταν οδήγησε τα βόδια του Γηρυόνη
μπροστά στο κυκλώπειο ανάκτορο του Ευρυσθέα,
που τα απαίτησε (ο Ηρακλής τα βόδια από το Γηρυόνη) χωρίς να τα πληρώσει και χωρίς
να υποστεί κάποια τιμωρία για την έκνομη ενέργεια».

205 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της επιστήμης και ιδιαίτερα της πολιτικής επιστήμης επικυρώνει κάθε

πολιτική διενέργεια (π.χ. δημοκρατική ή τυραννική ή οποιαδήποτε άλλη),

στο βαθμό που υπάρχει η δυνατότητα δια της πειθούς και της βίας

επιβολής της. Η πλατωνική ειρωνική κατάθεση στο Μενέξενο αποδίδει

την πραγματικότητα της ισχύος αυτής της σοφιστικού τύπου πολιτικής

αντίληψης: πολιτεία γὰρ τροφὴ ἀνθρώπων ἐστί, καλὴ μὲν ἀγαθῶν, ἡ δὲ

ἐναντία κακῶν (...) ἡ γὰρ αὐτὴ πολιτεία καὶ τότε ἦν καὶ νῦν, ἀριστοκρατία

(...) καλεῖ δὲ ὁ μὲν αὐτην δημοκρατίαν, ὁ δὲ ἄλλο, ᾧ ἂν χαίρῃ...εἷς ὁ ὅρος, ὁ

δόξας σοφὸς ἢ ἀγαθὸς εἶναι κρατεῖ καί ἄρχει. «Γιατί το πολίτευμα

ανατρέφει (ηθικά και πνευματικά) τους ανθρώπους, το καλό τους καλούς,

το αντίθετο τους κακούς. Πραγματικά η πολιτειακή δομή ήταν η ίδια και

τότε όπως και τώρα, δηλαδή «διακυβέρνηση των αρίστων» (...) Το

αποκαλεί άλλος δημοκρατία, άλλος με άλλο όνομα, όπως του αρέσει

καλύτερα (...) ένας είναι ο όρος, αυτός που έδωσε την εντύπωση σοφού ή

ενάρετου επικρατεί και εξουσιάζει»360.

Η επιστημονική προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης ως βασικού

συντελεστή της αέναης ανθρώπινης αλήθειας και ο συσχετισμός της με

τη συνθήκη του ἄρχειν και του ἄρχεσθαι, ο συσχετισμός της δηλαδή με το

πολιτικό πρόβλημα, αποτέλεσε εναρκτικά υπόθεση και εγχείρημα της

ιατρικής επιστήμης361. Η ιατρική επιστήμη αποτέλεσε την ερευνητική

απαρχή της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος ως έμβιο ον διακρίνεται από

μια σταθερή αναλλοίωτη φύση που είναι η ίδια πέρα από τις ανά τους

καιρούς εναλλαγές των περιστάσεων και τις κοινωνικοπολιτικές

διαφοροποιήσεις. Η ανθρώπινη φύση έχει μια ιδανική φυσική κατάσταση

και η υπερβάλλουσα ή ελλείπουσα παρέκκλιση από την ορθότητα

σηματοδοτεί την ύπαρξη της νόσου, την οποία η ιατρική προσπαθεί να

Πλάτ. Μεν. 238c-d


360

361Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη
Φιλοσοφία του, Γκοβοστή, 2009, σελ. 82-106.

206 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εξαλείψει επαναφέροντας τη φυσική ορθότητα. Έργο της ιατρικής είναι η

πρόληψη και θεραπεία της νοσηρής παρέκκλισης από τη φυσική

ορθότητα, η οποία σαφώς δεν είναι υποκειμενική, φαινομενική ή σχετική

αλλά ορίζεται με αντικειμενικές, επιστημονικές και ορθολογικές

παραμέτρους. Η καθολικότητα και αντικειμενικότητα των ιατρικών

νόμων ως νόμων που διέπουν την ανθρώπινη φύση αποτελεί το

μεγαλύτερο εμπόδιο στη σοφιστική θεώρηση των πραγμάτων που

προάγει την κυριαρχία των φαινομένων, τη σχετικότητα και

υποκειμενικότητα. Η ιατρική δεν διαγιγνώσκει τη νόσο ή την υγεία με

υποκειμενικούς όρους, αλλά με επιστημονική βεβαιότητα που

αποδεικνύεται έμπρακτα διά της ιατρικής πράξης. Η εκ της ιατρικής

ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης και των νόμων που τη διέπουν

σηματοδοτεί την θέσπιση κανόνων βίου, που αν τους ακολουθήσει κανείς

θα αποφύγει την νοσηρή παρέκκλιση και θα εναρμονιστεί με την υγιεινή

έξη. Δεν είναι δυνατό κανείς λειτουργεί υποκειμενικά, κατά το δοκούν

απέναντι στη φύση του παραβαίνοντας τα φυσικά όρια και να αποφύγει

τη νόσο, ούτε πάλι είναι δυνατό να θεραπευθεί η εμφανιζόμενη νόσος με

σχετικιστικές «αλχημείες» αλλά μόνο με την επιστημονικά θεμελιωμένη

μέθοδο και τη φαρμακευτική δοσολογία που ενδείκνυνται σε κάθε

περίπτωση ασθενείας. Επίσης ο ιατρός ως ειδήμων της επιστήμης του362

έχει κάθε δικαίωμα να επέμβει διά της βίας με ή χωρίς τη συναίνεση του

ασθενούς με οδυνηρές πρακτικές (όπως τομές, καυτηριάσεις κακόγευστα

φάρμακα) προκειμένου να φέρει τον ασθενή στην ορθή φυσική

κατάσταση363. Θα αποτελούσε άλλωστε καθαρή παραφροσύνη το να μην

362 Πλάτ. Γοργ. 459b: ΣΩ. Ὁ δὲ μὴ ἰατρός γε δήπου ἀνεπιστήμων ὧν ὁ ἰατρὸς ἐπιστήμων.
363 Πλάτ. Πολιτικ. 293a-c: τοὺς ἰατροὺς δὲ οὐχ ἥκιστα νενομίκαμεν͵ ἐάντε ἑκόντας ἐάντε
ἄκοντας ἡμᾶς ἰῶνται͵ τέμνοντες ἢ κάοντες ἤ τινα ἄλλην ἀλγηδόνα προσάπτοντες͵ καὶ
ἐὰν κατὰ γράμματα ἢ χωρὶς γραμμάτων͵ καὶ ἐὰν πένητες ὄντες ἢ πλούσιοι͵ πάντως οὐδὲν
ἧττον ἰατρούς φαμεν͵ ἕωσπερ ἂν ἐπιστατοῦντες τέχνῃ͵ καθαίροντες εἴτε ἄλλως

207 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποδέχεται κανείς τις επώδυνες πλην όμως επωφελείς επεμβάσεις του

ειδήμονος ιατρού (και όχι βεβαίως του μη ειδήμονος - μη ιατρού)

εμμένοντας στην νοσηρή, καταστρεπτική για τον ίδιο κατάσταση.

Συνεπώς η ιατρική επιστήμη εφαρμόζει πρωταρχικά το γνῶθι

σαυτόν, εξετάζει και παρατηρεί την ανθρώπινη φύση και επιχειρεί να

εξάγει ορθολογικά και επιστημονικώς επικυρωμένα συμπεράσματα για

αυτήν που θα είναι καθολικά-αντικειμενικά και η ισχύ τους θα είναι

διαχρονική. Ο άνθρωπος είναι ένας σύνθετος βιολογικός οργανισμός με

προκαθορισμένη μορφή, ύλη και λειτουργία. Η φύση του ανθρώπου είναι

εγγεγραμμένη εντός του και κληροδοτείται κατά τη διαδικασία της

γέννησης. Η έλλογη παρατήρηση και ερμηνεία του ανθρώπου διανοίγει

την οδό της σταθερής μη αναιρέσιμης επιστήμης του ανθρώπου βάσει της

γνώσης του ιδίου του εαυτού.

Επιπρόσθετα η επιστημονική στοιχειοθέτηση της ύπαρξης της

ανθρώπινης φύσης αποδεικνύει την ύπαρξη νόμων, κανόνων λειτουργίας

της φύσης αυτής. Υφίσταται μια συγκεκριμένη κανονικότητα σ’ όλες τις

ανθρώπινες λειτουργίες, όπως στην διαδικασία της όρασης, της ακοής,

της βρώσης ή ακόμη και της σκέψης. Η παραβίαση προς την κατεύθυνση

της υπερβολής ή της έλλειψης των φυσικών νόμων αποτελεί νοσηρή

ἰσχναίνοντες εἴτε καὶ αὐξάνοντες͵ ἂν μόνον ἐπ΄ ἀγαθῷ τῷ τῶν σωμάτων͵ βελτίω
ποιοῦντες ἐκ χειρόνων͵ σῴζωσιν οἱ θεραπεύοντες ἕκαστοι τὰ θεραπευόμενα· ταύτῃ
θήσομεν͵ ὡς οἶμαι͵ καὶ οὐκ ἄλλῃ͵ τοῦτον ὅρον ὀρθὸν εἶναι μόνον ἰατρικῆς καὶ ἄλλης
ἡστινοσοῦν ἀρχῆς. «Και για τους γιατρούς έχουμε όχι λιγότερο την ίδια γνώμη, είτε μας
θεραπεύουν με τη θέλησή μας είτε χωρίς αυτή κάνοντάς μας τομές ή καυτηριασμούς ή
προκαλώντας μας πόνο με κάποιον άλλο τρόπο, είτε το κάνουν σύμφωνα με γραπτούς
είτε με άγραφους κανόνες και είτε είναι φτωχοί είτε πλούσιοι, τους λέμε όχι λιγότερο
οπωσδήποτε γιατρούς, όσο επιστατούν με την τέχνη τους δίνοντάς μας καθάρσιο είτε
αδυνατίζοντάς μας αλλιώς είτε μεγαλώνοντας το βάρος μας, αν το κάνουν μόνο για το
καλό των σωμάτων μας κάνοντάς τα υγιέστερα από ασθενικά που ήταν, αν οι γιατροί
που μας φροντίζουν σώζουν ο καθένας όποιον θεραπεύουν· έτσι, καθώς νομίζω, και όχι
με άλλο τρόπο θα ορίσουμε ότι αυτός είναι ο μόνος ορθός ορισμός της ιατρικής και
οποιαδήποτε άλλης εξουσίας» (μτφρ. Θ. Μαυρόπουλος).

208 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

παρέκβαση από την ορθή υγιεινή φυσική κατάσταση και σημείο

εκκίνησης της νόσου που σχετίζεται με την συγκεκριμένη δυσλειτουργία.

Το μέτρο της ορθότητας της ανθρώπινης φύσης που συνάδει με την υγεία

αποτελεί την επιστημονικά θεμελιωμένη ορθή κατεύθυνση του βίου. Το

επιστημονικώς θεωρούμενο μηδὲν ἄγαν αποτελεί το ορθό φυσικό μέτρο

ανάμεσα στην νοσηρή υπερβολή ή έλλειψη. Αν σε αυτή την

αποδεδειγμένη πραγματικότητα προστεθεί ή έννοια της ανθρώπινης

ικανότητας-δυνατότητας θα εξαχθεί το συμπέρασμα ότι ο ανθρώπινος

οργανισμός έχει ορισμένα ανώτατα όρια σκέψης, δράσης ή αντοχής, που,

αν ισχύσουν θα δώσουν τον ιδανικό, το τέλειο-ολοκληρωμένο-βέλτιστο

τύπο ανθρώπου που υπερέχει σε «ορθότατη φυσική κατάσταση» των

άλλων ομοειδών του. Εκ της «ιατρικής» παρατήρησης του ανθρώπου

αναφύεται και έννοια της αρετής, δηλαδή το κατά πόσο συμβαδίζει με τα

άριστα φυσικά όρια ο κάθε άνθρωπος και κατά πόσο υπερέχει φύσει των

άλλων. Το ότι η ιατρική μπορεί να ορίσει επιστημονικά την ανθρώπινη

ορθότητα, το ανθρώπινο μηδὲν ἄγαν σημαίνει ότι η ανθρώπινη αρετή, η

ανθρώπινη ιδανική φυσική κατάσταση δεν είναι υποκειμενικά

θεωρούμενη αλλά επιδέχεται επιστημονικής και άρα αντικειμενικής

θεμελίωσης364.

Ο άνθρωπος όμως ζει και αναπτύσσεται σε ένα συγκεκριμένο

φυσικό περιβάλλον που σχετίζεται άμεσα με την ορθή κατάσταση του

οργανισμού του. Ο θεμελιωτής της αρχαίας και σύγχρονης ιατρικής

επιστήμης, Ιπποκράτης, στο έργο του Περὶ Ἀέρων, Ὑδάτων, Τόπων

αποδεικνύει μέσω της οξυδερκούς επιστημονικής παρατήρησης ότι η

τοποθεσία και ο προσανατολισμός του τόπου κατοικίας, το είδος των

ανέμων που χαρακτηρίζουν την κατοικημένη περιοχή, τα ύδατα, τα οποία

καταναλώνουν οι άνθρωποι, αλλά και οι καιρικές μεταβολές, η εναλλαγή

364
Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη
Φιλοσοφία του, Γκοβοστή, 2009, σελ. 107-109.

209 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των εποχών του έτους, ακόμη και οι θέσεις των αστερισμών επηρεάζουν

καταλυτικά την δημιουργία και την εμφάνιση των νόσων πράγμα που

σημαίνει ότι το φυσικό περιβάλλον καθορίζει δραστικά την ανάπτυξη του

ανθρώπινου βίου365.

Το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου όμως δεν είναι μόνο τα

φυσικά φαινόμενα και η φυσική βιόσφαιρα αλλά και η πολιτική

ανθρώπινη ανάπτυξη. Ως κατεξοχήν φυσικός χώρος του ανθρώπου

νοείται το πολιτικό πεδίο, η κοινωνικοπολιτική συνένωση υπό την ισχύ

συσχετισμών ἄρχειν και ἄρχεσθαι και η ανάπτυξη ενός καθοριστικού

πλέγματος διαπροσωπικών σχέσεων και ηθικών νορμών. Οι δύο αυτοί

παράγοντες ο φυσικός χώρος και ο πολιτικός χώρος επιδρούν στην

διαμόρφωση της φύσης και του χαρακτήρα-μορφής του ανθρώπου.

Μάλιστα η ιπποκρατική διερεύνηση ανευρίσκει αδιαμφισβήτητη επιρροή

του φυσικού χώρου στην διαμόρφωση του ηθικού και πολιτικού

ανθρώπινου χαρακτήρα. Όπως ο φυσικός χώρος επηρεάζει καθοριστικά

τον άνθρωπο όσον αφορά την εμφάνιση και το είδος των νόσων, με τον

ίδιο τρόπο συντελεί δομικά στη διαμόρφωση της ανθρώπινης πολιτικής

κατάστασης, των κοινωνικών-πολιτικών θεσμών και των ηθικών έξεων. Η

ανθρώπινη φύση διαμορφώνεται από τις επιδράσεις του φυσικού

περιβάλλοντος και με τη σειρά της η ανθρώπινη φύση καθορίζει το είδος

της ανθρώπινης πολιτικής και ηθικής ανάπτυξης. Διακρίνεται μια

ισχυρότατη αλληλεπίδραση φυσικού περιβάλλοντος, ανθρώπινης φύσης

και ηθικοπολιτικής ανάπτυξης, η οποία επιδέχεται επιστημονική

ανάλυση και οριοθέτηση μέσω του ορθολογισμού.

Υπό τη θεώρηση αυτή στοιχειοθετείται με επιστημονικούς όρους το

ιπποκρατικό καιρὸν γνῶθι, δηλαδή η ανακάλυψη, διερεύνηση και ίαση (ή

365 Ἱππ. Ἀέρ. 1. Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική
στη Φιλοσοφία του, Γκοβοστή, 2009, σελ. 109-126. Πρβλ. Ιπποκράτης,Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ.
Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938-39, σελ. 62-65.

210 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πρόληψη της νόσου) της ανθρώπινης φύσης εν σχέση με τις

περιβαλλοντικές φυσικές συνθήκες και την κοινωνικοπολιτική

κατάσταση. Η ιατρική επιστήμη πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη της όλους

τους παραπάνω φυσικούς και ανθρώπινους παράγοντες, αν επιθυμεί να

ενεργεί με κατά φύση ορθότητα και να έχει βέβαια ουσιαστικά

αποτελέσματα, αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή, ο κατάλληλος καιρός της

ιατρικής, ιαματικής, καίριας επέμβασης366. Σε μια προσπάθεια

εμπράγματης απόδειξης των άνωθεν διακριβώσεων ο Ιπποκράτης διά της

επισταμένης παρατήρησης σημειώνει ότι η διαδοχή των εποχών του έτους

και το θερμό ή ψυχρό κλήμα καθορίζει τον χαρακτήρα των ανθρώπων.

Δηλαδή, όπου οι εποχές του έτους διαδέχονται η μία την άλλη χωρίς

ιδιαίτερες διαφορές και επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, οι άνθρωποι

που κατοικούν σ’ αυτό το χώρο είναι μαλθακοί, συνήθως παχύσαρκοι,

άτονοι και αγύμναστοι, ράθυμοι και οκνηροί, χωρίς πνευματική

οξυδέρκεια και σαφώς αἴτιον τουτέων ἡ κρᾶσις τῶν ὡρέων (εποχών)367.

Επιπρόσθετα υφίσταται διαφοροποίηση των ηθών και των πολιτευμάτων

μεταξύ των κατοίκων της Ευρώπης και της Ασίας όχι μόνο λόγω της

ανεπαίσθητης ή απότομης διαδοχής των εποχών του έτους (άνοιξη,

καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας) αλλά και λόγω του έντονου ψύχους ή

της έντονης θερμότητας. Οι Ασιάτες εξαιτίας της υψηλής θερμοκρασίας

και της συνεχούς καλοκαιρίας παρουσιάζονται, εκτός από μορφικά

ομοιόμορφοι, ηθικά παθητικοί και όχι ευέξαπτοι, χωρίς ανδρεία-

366 Ἱππ. Ἀέρ. 2. 12-15: Οὕτως ἄν τις ἐρευνώμενος καὶ προγιγνώσκων τοὺς καιροὺς͵ μάλιστ΄
ἂν εἰδείη περὶ ἑκάστου͵ καὶ τὰ πλεῖστα τυγχάνοι τῆς ὑγιείης͵ καὶ κατ΄ ὀρθὸν φέροιτο οὐκ
ἐλάχιστα ἐν τῇ τέχνῃ. «Έτσι, αν κάποιος διερευνά και προγιγνώσκει την καίρια στιγμή
επέμβασης σε σχέση με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, θα έχει ακριβή επίγνωση κάθε
επιμέρους ιατρικού ζητήματος και θα επιτυγχάνει σε μέγιστο βαθμό στην επαναφορά
της υγείας και υπό τις επιταγές της ορθότητας θα ασκεί ουσιωδώς την ιατρική τέχνη».
367 Ἱππ. Ἀέρ. 12. 10. Πρβλ. Ιπποκράτης,Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος,
Αθήναι 1938-39, σελ. 62-65.

211 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποφασιστικότητα και ψυχική αντοχή αλλά και ιδιαιτέρως φιλήδονοι368.

Επίσης λόγω των φυσικών συνθηκών όσον αφορά τα πολιτικά ήθη οι

κάτοικοι της Ασίας είναι παθητικοί στην άσκηση της κριτικής ικανότητας

και στην συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα και ως εκ τούτου μὴ αὐτοὶ

ἑωυτέων εἰσὶ καρτεροὶ ἄνθρωποι μηδὲ αὐτόνομοι͵ ἀλλὰ δεσπόζονται369. Ο

δεσποτισμός και η δουλοπρέπεια οριοθετούνται από τον Ιπποκράτη ως

αποτέλεσμα της ανθρώπινης φύσης, η οποία διαμορφώνεται εκ των

περιβαλλοντικών φυσικών συνθηκών που επικρατούν στην Ασία.

Αντίθετα η σαφής διαφοροποίηση των εποχικών εναλλαγών και η

συνακόλουθη εναλλαγή ψυχρού και θερμού κλίματος προσδίδουν στους

κατοίκους της Ευρώπης διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά, διαφορετικά

ήθη και διαφορετικής μορφής πολιτεύματα. Η συνεχής, περιοδική

εναλλαγή των πάντων όσον αφορά το κλίμα διεγείρει τις νοητικές

διαδικασίες και την ψυχική διάθεση των ανθρώπων με αποτέλεσμα να οι

Ευρωπαίοι είναι ενεργητικοί σε αντίθεση με την παθητικότητα των

Ασιατών370. Στην ασιατική ομοιομορφία και δουλοπρέπεια αντιτάσσεται η

ευρωπαϊκή ετερομορφία (όχι μόνο σε διαφορετικές χώρες αλλά και από

περιοχή σε περιοχή, από πόλη σε πόλη), ανδρεία-αποφασιστικότητα-

ενεργητικότητα και πολιτική αυτονομία. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες

καθορίζουν την πολιτειακή μορφή της Ευρώπης που τείνει προς την

αυτοδιοίκηση-αυτονομία και όχι προς τον ισοπεδωτικό δεσποτισμό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η σχέση φυσικών συνθηκών, ανθρώπινης

φύσης και ηθικοπολιτικών θεσμών είναι αμφίδρομη, καθώς δεν καθορίζει

368 Ἱππ. Ἀέρ. 12. 29-33: Τὸ δὲ ἀνδρεῖον καὶ τὸ ταλαίπωρον καὶ τὸ ἔμπονον καὶ τὸ θυμοειδὲς
οὐκ ἂν δύναιτο ἐν τοιαύτῃ φύσει ἐγγίγνεσθαι οὔτε ὁμοφύλου οὔτε ἀλλοφύλου͵ ἀλλὰ τὴν
ἡδονὴν ἀνάγκη κρατέειν. Περὶ μὲν οὖν Αἰγυπτίων καὶ Λιβύων οὕτως ἔχειν μοι δοκέει.
369 Ἱππ. Ἀέρ. 16. 10-13.
370 Ἱππ. Ἀέρ. 16. 8: Αἱ γὰρ μεταβολαί εἰσι τῶν πάντων͵ αἵ τε ἐγείρουσαι τὴν γνώμην τῶν
ἀνθρώπων͵ καὶ οὐκ ἐῶσαι ἀτρεμίζειν. Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη,
Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία του, Γκοβοστή, 2009, σελ. 133-137.

212 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μόνο η φύση την ηθικοπολιτική δράση και έξη, αλλά και οι μακροχρόνιες

ηθικοπολιτικές έξεις δρουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της

ανθρώπινης φύσης371. Όποιος κάτοικος της Ασίας τυχαίνει να γεννηθεί με

τάσεις ελευθερίας και αυτονομίας υποτάσσεται εκ του συνεχούς εθισμού

στις δουλοπρεπείς ασιατικές έξεις, ενώ όποιος κάτοικος της Ευρώπης

γεννιέται με παθητικό χαρακτήρα ωθείται εκ των ηθών και των νόμων

στην αυτονομία και την αυτενέργεια τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον

πολιτικό βίο του372.

Για να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του περί της καταλυτικής

επίδρασης των ηθών στην ανθρώπινη φύση, ο Ιπποκράτης εξετάζει δύο

ιδιάζουσες ιατρικές περιπτώσεις, την στειρότητα-υπογονιμότητα των

Σκυθών και το σχήμα της κεφαλής του έθνους των Μακροκεφάλων. Και

στις δύο περιπτώσεις, όπως δεικνύει η ιατρική έρευνα, οὕτω τὴν ἀρχὴν ὁ

νόμος κατειργάσατο͵ ὥστε ὑπὸ βίης τοιαύτην τὴν φύσιν γενέσθαι373. Ο

εθιμικός νόμος της συνεχούς ιππασίας στην περίπτωση των Σκυθών και

της επέμβασης των μαιών στο κρανίο του νεογέννητου στην περίπτωση

Πρβλ. Ιπποκράτης,Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938-39,


371

σελ. 62-65.
372 Ἱππ. Ἀέρ. 16. 22: ὥστε͵ καὶ εἴ τις φύσει πέφυκεν ἀνδρεῖος καὶ εὔψυχος͵ ἀποτρέπεσθαι
τὴν γνώμην ἀπὸ τῶν νόμων. Πρβλ. 23. 22: Διὰ τοῦτό εἰσι μαχιμώτεροι οἱ τὴν Εὐρώπην
οἰκέοντες͵ καὶ διὰ τοὺς νόμους͵ ὅτι οὐ βασιλεύονται ὥσπερ οἱ Ἀσιηνοί· ὅκου γὰρ
βασιλεύονται͵ ἐκεῖ ἀνάγκη δειλοτάτους εἶναι· και 23. 29: οὕτως οἱ νόμοι οὐχ ἥκιστα τὴν
εὐψυχίην ἐργάζονται.
373 Ἱππ. Ἀέρ. 14. 1-14: Καὶ ὁκόσα μὲν ὀλίγον διαφέρει τῶν ἐθνέων παραλείψω· ὁκόσα δὲ
μεγάλα ἢ φύσει ἢ νόμῳ͵ ἐρέω περὶ αὐτέων ὡς ἔχει. Καὶ πρῶτον περὶ τῶν Μακροκεφάλων.
Τουτέων γὰρ οὐκ ἔστιν ἄλλο ἔθνος ὁμοίως τὰς κεφαλὰς ἔχον οὐδέν. Τὴν μὲν γὰρ ἀρχὴν ὁ
νόμος αἰτιώτα τος ἐγένετο τοῦ μήκεος τῆς κεφαλῆς͵ νῦν δὲ καὶ ἡ φύσις ξυμβάλλεται τῷ
νόμῳ· τοὺς γὰρ μακροτάτην ἔχοντας τὴν κεφαλὴν γενναιοτάτους ἡγέονται. Ἔχει δὲ περὶ
νόμου ὧδε· τὸ παιδίον ὁκόταν γένηται τάχι στα͵ τὴν κεφαλὴν αὐτέου ἔτι ἁπαλὴν ἐοῦσαν͵
μαλακοῦ ἐόντος͵ ἀναπλήσσουσι τῇσι χερσὶ͵ καὶ ἀναγκάζουσιν ἐς τὸ μῆκος αὔξεσθαι͵ δεσμά
τε προσφέροντες καὶ τεχνήματα ἐπιτήδεια͵ ὑφ΄ ὧν τὸ μὲν σφαιροειδὲς τῆς κεφαλῆς
κακοῦται͵ τὸ δὲ μῆκος αὔξεται. Οὕτω τὴν ἀρχὴν ὁ νόμος κατειργάσατο͵ ὥστε ὑπὸ βίης
τοιαύτην τὴν φύσιν γενέσθαι· τοῦ δὲ χρόνου προϊόντος͵ ἐν φύσει ἐγένετο͵ ὥστε τὸν
νόμον μηκέτι ἀναγκάζειν. Πρβλ. περί των Σκυθών Ἱππ. Ἀέρ. 20, 21, 22.

213 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

των Μακροκεφάλων ενήργησε, ώστε να εγγραφούν στον γενετικό κώδικα

των έμβιων οργανισμών επίκτητα χαρακτηριστικά που αποτελούσαν

εθιμικές έξεις των εν λόγω ανθρώπινων ομάδων. Φύση και νόμος τελούν

υπό απόλυτη συνάφεια και αλληλεπίδραση και έργο της επιστήμης είναι

να διακριβώσει τις σχέσεις αμοιβαίας αλληλεπίδρασης και να επέμβει,

ώστε να εξαλειφθούν τα παρά φύση γνωρίσματα που καταστρατηγούν

την ορθή ευταξία και το ορθό μέτρο του οργανισμού και δημιουργούν τη

νόσο. Η ιατρική επιστήμη πρέπει να θεσπίσει κανόνες-νόμους-έξεις

συμπεριφοράς που συμβαδίζουν με την ορθή φυσική κατάσταση του

οργανισμού εν σχέσει με το περιβάλλον ανάπτυξής του και να

καταργήσει επιζήμιες εθιμικές έξεις, που αντιστρατεύονται στην

ανθρώπινη φύση και την βλάπτουν ανεπιφύλακτα. Αυτή είναι η ουσία και

η φύση της διαχρονικής ιατρικής επιστήμης ως επιστήμης της

αδιαμφισβήτητα υπαρκτής ανθρώπινης φύσης και η ιπποκρατική

παραίνεση προς τους χρήστες της επιστήμης αυτής είναι ότι, αν ο ιατρός

ενεργήσει τεκμηριώνοντας τα πορίσματά του περί της ανθρώπινης φύσης

και της επίδρασης των ηθών σ’ αυτή και το αντίστροφό, θα δύναται να

υπολογίζει και να εφαρμόζει την επιστήμη του ορθά, με βεβαιότητα,

χωρίς να υποπίπτει σε «αντιεπιστημονικά» σφάλματα374.

374 Ἱππ. Ἀέρ. 24.48-50: Αἱ μὲν ἐναντιώταται φύσιές τε καὶ ἰδέαι (εμφανή ειδολογικά και
ηθικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά) ἔχουσιν οὕτως· ἀπὸ δὲ τουτέων τεκμαιρόμενος τὸ
λοιπὰ ἐνθυμέεσθαι͵ καὶ οὐχ ἁμαρτήσῃ. Πρβλ. Ἱππ. Διαιτ i-iv. 11.12: νόμον γὰρ ἔθεσαν
ἄνθρωποι αὐτοὶ ἑωυτοῖσιν͵ οὐ γινώσκοντες περὶ ὧν ἔθεσαν· φύσιν δὲ πάντων θεοὶ
διεκόσμησαν· ἃ μὲν οὖν ἄνθρωποι ἔθεσαν͵ οὐδέκοτε κατὰ τωὐτὸ ἔχει οὔτε ὀρθῶς οὔτε μὴ
ὀρθῶς· ὁκόσα δὲ θεοὶ ἔθεσαν͵ αἰεὶ ὀρθῶς ἔχει· καὶ τὰ ὀρθὰ καὶ τὰ μὴ ὀρθὰ τοσοῦτον
διαφέρει. «Το νόμο τον θέσπισαν οι ίδιοι οι άνθρωποι για τους εαυτούς τους, χωρίς να
γνωρίζουν κάποιο σταθερό κριτήριο της αλήθειας σύμφωνα με το οποίο θέσπισαν τη
νομοθεσία. Ενώ η φυσική ιδιοσυστασία όλων των όντων έχει καθοριστεί εύτακτα από
τους θεούς. Αυτά που θέσπισαν οι άνθρωποι ποτέ δεν είναι σταθερά ούτε μπορεί να
ειπωθεί ότι είναι ορθά ούτε μη ορθά. Αντίθετα όσα θέσπισαν οι θεοί διέπονται αέναα
υπό τις επιταγές της φυσικής ορθότητας. Αυτή είναι η έκταση της διαφοράς μεταξύ
ορθού και μη ορθού (δηλαδή η υπακοή στους νόμους της ιδιαίτερης φύσης κάθε όντος)».

214 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Β) Η έννοια της ανθρώπινης φύσης ως βασικός

συντελεστής της πολιτικής επιστήμης: Θουκυδίδης

παρὰ δὲ τοῖς πεπαιδευμένοις τῆς βραχυλογίας τότε ζηλουμένης͵ ὁ


[δὲ] Κροῖσος ἐπιδειξάμενος τὴν τῆς βασιλείας εὐδαιμονίαν τοῖς ἀνδράσι καὶ
τὸ πλῆθος τῶν κεχειρωμένων ἐθνῶν͵ ἠρώτησεν Ἀνάχαρσιν͵ ὄντα
πρεσβύτερον τῶν σοφιστῶν͵ τίνα νομίζει τῶν ὄντων ἀνδρειότατον. ὁ δὲ τὰ
ἀγριώτατα τῶν ζῴων ἔφησε· μόνα γὰρ προθύμως ἀποθνήσκειν ὑπὲρ τῆς
ἐλευθερίας. ὁ δὲ Κροῖσος νομίσας ἡμαρτηκέναι αὐτόν͵ ἐν τῷ δευτέρῳ πρὸς
χάριν αὐτῷ ποιήσεσθαι τὴν ἀπόκρισιν ὑπολαβὼν ἠρώτησε͵ τίνα
δικαιότατον κρίνει τῶν ὄντων. ὁ δὲ πάλιν ἀπεφαίνετο τὰ ἀγριώτατα τῶν
θηρίων· μόνα γὰρ κατὰ φύσιν ζῆν͵ οὐ κατὰ νόμους· εἶναι γὰρ τὴν μὲν
φύσιν θεοῦ ποίησιν͵ τὸν δὲ νόμον ἀνθρώπου θέσιν͵ καὶ δικαιότερον εἶναι
χρῆσθαι τοῖς τοῦ θεοῦ ἢ τοῖς τῶν ἀνθρώπων εὑρήμασιν. ὁ δὲδιασῦραι
βουλόμενος Ἀνάχαρσιν ἠρώτησεν εἰ καὶ σοφώτατα τὰ θηρία. ὁ δὲ
συγκαταθέμενος ἐδίδασκεν͵ ὅτι τὴν τῆς φύσεως ἀλήθειαν τῆς τοῦ νόμου
θέσεως προτιμᾶν ἰδιώτατον ὑπάρχειν σοφίας. ὁ δὲ τούτου κατεγέλασεν ὡς
ἐκ τῆς Σκυθίας καὶ θηριώδους διαγωγῆς πεποιημένου τὰς ἀποκρίσεις 375.

Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία
του, Γκοβοστή, 2009, σελ. 127-132.
375 Διόδ. 9. 26: «Επειδή κατά τους χρόνους εκείνους οι πεπαιδευμένοι επιδίδονταν με ζήλο
στη βραχυλογία, ο Κροίσος, αφού επέδειξε στους άνδρες αυτούς την ευδαιμονία της
βασιλικής εξουσίας του και το πλήθος των εθνών που είχε υποτάξει, ρώτησε τον
Ανάχαρση, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος σε ηλικία από τους σοφούς, ποιο από τα όντα
νομίζει ότι είναι υπέρτατα ανδρείο. Εκείνος απάντησε ότι περισσότερο ανδρεία όλων
είναι τα πιο άγρια θηρία· διότι μόνο αυτά πρόθυμα σκοτώνονται για την ελευθερία τους.
Ο Κροίσος από την πλευρά του, επειδή νόμισε ότι ο Ανάχαρσης σφάλει στην εκτίμησή
του και ότι σε μια δεύτερη ερώτηση θα πάρει απάντηση που θα τον ευχαριστήσει, τον
ξαναρώτησε ποιο από τα όντα κρίνει ότι είναι το πιο δίκαιο. Εκείνος αποφάνθηκε ξανά
ότι τα πιο δίκαια των όντων είναι τα άγρια θηρία· διότι μόνο αυτά ζουν σύμφωνα με τη
φύση και όχι σύμφωνα με θετούς νόμους· διότι η φύση είναι θείο δημιούργημα ενώ ο
νόμος είναι ανθρώπινη θέσπιση και ως εκ τούτου είναι πιο δίκαιο να ακολουθεί κανείς
τα ευρήματα του θεού παρά των ανθρώπων. Ο Κροίσος θέλοντας τότε να διασύρει τον
Ανάχαρση του υπέβαλε την ερώτηση αν τα άγρια θηρία είναι και τα σοφότατα των
όντων. Εκείνος συμφωνώντας ανέφερε τη διδαχή ότι είναι κατεξοχήν ειδοποιό γνώρισμα
της σοφίας να προτιμά κανείς την αλήθεια της φύσης από συμβατική ισχύ του νόμου. Ο

215 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Μ
ε την ιπποκρατική επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων

και με την τοποθέτηση της ανθρώπινης φύσης στο κέντρο

της επιστημονικής διαπραγμάτευσης και επιταγής θεμελιώνεται το

πέρασμα από το νόμο στη φύση, από τη σχετικότητα στην

αντικειμενικότητα, η στροφή από την πολλαπλή γνώμη στην μοναδική

αλήθεια και από την αληθοφανή πειθώ στην μη αναιρέσιμη επιστήμη, η

κυριαρχία του αιώνιου, σταθερού εἶναι επί του συνεχώς μεταλλασσόμενου

φαίνεσθαι376.

Η ουσιώδης επιστημονική μετάβαση από την ιατρική τέχνη στο

χώρο των ανθρώπινων ηθικοπολιτικών πραγμάτων γίνεται με τον ιδρυτή

του επιστημονικού ἱστορεῖν Θουκυδίδη377. Ενώ η ιατρική είχε ως απαρχή

και αφετηρία τον ίδιο τον άνθρωπο και την παρατήρηση της ανθρώπινης

φύσης, στο πολιτικό πεδίο (όπως κατέστη σαφές στο προηγούμενο

κεφάλαιο) κυριαρχούσε η ισχύ της νομικής σύμβασης, η οποία βασιζόταν

στην παγίωση της ιδιοτελούς ή συλλογικής θέλησης του ενός, των λίγων ή

των πολλών ως πολιτικού νόμου μίας επίσης συμβατικής-θέσει και όχι

φύσει ανθρώπινης ένωσης. Ο Θουκυδίδης παρόλο που είναι ο πρώτος

ουσιαστικός ιστορικός, πετυχαίνει να αφήσει το μεγαλειώδες πολιτικό,

επιστημονικό, φιλοσοφικό και ιστορικό στίγμα του ακριβώς επειδή με την

Ιστορία του κατάφερε να αποιστορικοποιήσει τον άνθρωπο ως φυσικό ον.

Με τον Θουκυδίδη ιστορία και η φιλοσοφία βαίνουν παράλληλα

στην ανθρώπινη χρονική οδό. Ο άνθρωπος ως έλλογο ον από τη στιγμή

που εκκίνησε να αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του εντός του κοσμικού

Κροίσος γέλασε μαζί του με την ιδέα ότι είχε απαντήσει στις ερωτήσεις του ως άνθρωπος
που κατάγεται από τη Σκυθία και έχει ζήσει σαν άγριο θηρίο».
376 Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University

Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 264.


377 Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος,

Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 421, 426.

216 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

περιβάλλοντος άρχισε να φιλοσοφεί, δηλαδή να αναζητά την αλήθεια για

την ίδια του τη φυσική υπόσταση και τη δομή του γίγνεσθαι που τον

περιβάλλει υπερβαίνοντας τον αρχικό θαυμασμό του αγνώστου. Το

πέρασμα από την άγνοια στη γνώση και στην αυτογνωσία, από τις

καταστάσεις απορίας στους πόρους (=εισόδους) της γνώσης εγκαινιάζει

τη φιλία του ανθρώπου με την αλήθεια της σοφίας, δηλαδή με τη

φιλοσοφία. Το διανοητικά ενεργούν ανθρώπινο υποκείμενο ως

κατακτητής της ίδιας της αλήθειας της ζωής αυτοθεσμίζει τις

παραμέτρους του βίου του προεκτείνοντας τις βιολογικές του

προϋποθέσεις-δυνατότητες. Η ίδια η ύπαρξη όμως διαπνέεται από την

τραγικότητα της γενέσεως και της φθοράς, ο άνθρωπος γεννιέται

καταδικασμένος να πεθάνει και πεθαίνει καταδικασμένος να

ξαναγεννηθεί στην αέναη χρονική ροή. Η παγίωση του χρόνου και η

ισορροπία ανάμεσα στη συνεχή ζωή και το συνεχή θάνατο δημιουργούν

την ιστορική στιγμή, μια στιγμή που ομοιάζει με όλες τις άλλες, καθώς τα

ιστορικά γεγονότα είναι γιγνόμενα μὲν καὶ αἰεὶ ἐσόμενα͵ ἕως ἂν ἡ αὐτὴ

φύσις ἀνθρώπων ᾖ͵ αλλά τοῖς εἴδεσι διηλλαγμένα (Θουκ. 3. 82.2), μόνο η

εμφάνιση των γεγονότων διαλλάσσεται στην περιοδική και νομοτελειακά

αέναη επανεμφάνισή τους, εφόσον βέβαια η φύση των ανθρώπων και της

ζωής τους είναι και παραμένει η ίδια. Ωστόσο το είδος, η μορφή του

ιστορικού γεγονότος παγιώνεται ως κτῆμά ἐς αἰει, ως διαρκές κτήμα

κατανόησης για τους ανθρώπους της τραγικότητας της ύπαρξής τους και

ερμηνείας των εκφάνσεων του βίου τους378. Η ενεργητική, εν αντιθέσει με

την παθητικότητα, αντιμετώπιση, ρύθμιση της ζωής είτε ως σκέψη είτε ως

δράση δημιουργεί το ζεύγμα φιλοσοφία-ιστορία, και ακριβώς υπό αυτό το

ζεύγμα αναπτύσσεται η αρχαία ελληνική σκέψη. Οι Έλληνες άνθρωποι

δημιούργησαν ιστορικά και διανοητικά ακριβώς επειδή «πάγωσαν» τον

378Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University
Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 249, 278.

217 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πανδαμάτορα χρόνο και επέβαλλαν δυναμικά το δικό τους φιλοσοφικό ή

ιστορικό «δίκαιο» βασιζόμενοι στην δια του ορθολογισμού άχρονη

επιστημονική αλήθεια και στην ιστορική «αθανασία» που χαράσσει η

αποτύπωση της πολυπραγμονούσας έμπρακτης ισχύος.

Το θουκυδίδειο γνῶθι σαυτόν ερείδεται και δομείται στην

διακρίβωση της αιωνιότητας τῆς ἀνθρωπείας φύσεως379, η οποία, όπως

ακριβώς κατέδειξε η ιατρική επιστήμη σε ψυχοσωματικό επίπεδο,

αποτελεί τη χώρα της ερμηνείας της ανθρώπινης σκέψης και δράσης

εφόσον τα χαρακτηριστικά της είναι γιγνόμενα μὲν καὶ αἰεὶ ἐσόμενα͵ ἕως

ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ͵ αλλά τοῖς εἴδεσι διηλλαγμένα380. Η κοινή

ανθρώπινη φύση αποτελεί τη μέγιστη Ανάγκη των πραγμάτων. Η ανάγκη

από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας εισβάλλει βίαια στο χώρο της

πολιτικής, όπως και η ίδια η φιλοσοφία κατεβαίνει από τον ουρανό στη γη

και οριοθετεί την ανθρώπινη όσον αφορά την ορθότητα της σκέψης και

δράσης εν σχέσει με το αντικείμενο διερεύνησής της, την ανθρώπινη

φύση. Η ανθρώπινη φύση αντιδρά με συγκεκριμένο τρόπο κάτω από τις

ίδιες εξαναγκαστικές συνθήκες, όχι απρόσωπα αλλά με το ανθρώπινο

υποκείμενο να επιλέγει την εν τοῖς εἴδεσι διηλλαγμένη κίνησή-απόφασή

του. Πάντα ἐκ λόγου τε καὶ ὑπ΄ ἀνάγκης γίνονται, η ιστορία ως αποτύπωση

της ανθρώπινης πολιτικής δραστηριότητας κατευθύνεται από τη

νομοτέλεια που απορρέει από την ελλόγως ερμηνευόμενη

αλληλεπίδραση της ανθρώπινης φύσης με τις ιστορικές συνθήκες

παράγοντας ένα αναγκαίο αναπόδραστο αποτέλεσμα. Τὸ μὴ ἐνδεχόμενον

ἄλλως ἔχειν ἀναγκαῖόν φαμεν οὕτως ἔχειν381, η ανθρώπινη φύση έχοντας

κοινή δομή και υπόσταση αντιδρά κατά τον ίδιο αναγκαίο τρόπο όταν

379 Θουκ. 3.45.7. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π.
Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 426-427.
380 Θουκ. 3. 82.2.
381 Ἀριστ. Μ.τ.Φ. 1015a.34.

218 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

βρεθεί υπό την επίδραση ανάλογων συνθηκών. Αυτή είναι η υπέρτατη

ανάγκη για τον άνθρωπο, η ίδια του η φύση, και συνεπώς μόνο η γνώση

της ίδιας της ανθρώπινης φύσης και του τρόπου που αυτή αντιδρά κάτω

από συγκεκριμένες συνθήκες αποτινάσει το φόβο του αδήλου μέλλοντος

και δίδει το δικαίωμα της μελλοντικής πρόγνωσης και σχεδιασμού.

Η γνώση των γιγνόμενων και των εσομένων είναι απόρροια της

γνώσης της ανθρώπινης φύσης εφόσον βέβαια ο άνθρωπος και ο

υπαρκτός κόσμος στον οποίο αναπτύσσεται διὰ τέλους τὸν ἅπαντα χρόνον

γεγονώς τε καὶ ὢν καὶ ἐσόμενος382. Η ιστορία, δηλαδή η επιστημονική

καταγραφή [μέσω της αυστηρής μεθόδου που ανευρίσκει στα ιστορικά

γεγονότα α) τα λογικά και πιθανά (εικότα), β) τις ενδείξεις-αποδείξεις

(σημεία ή μαρτύρια) και γ) τα συμπεράσματα της έρευνας (τεκμήρια)383]

της εμπράγματης και όχι της ιδεατής ανθρώπινης διενέργειας, είναι ο

βέβαιος χρησμός του ανθρώπινου μέλλοντος στο εγχείρημα αυτογνωσίας

και αυτοκαθορισμού του ίδιου του ανθρώπου εντός του χώρου ανάπτυξής

του.

Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει την πολιτική από τα υπόλοιπα

ερευνητικά πεδία και την καθιστά ξεχωριστή επιστήμη με ισχύοντες,

απαράβατους νόμους και μεθοδολογικά πορίσματα. Ο κόσμος της

πολιτικής είναι ένας κόσμος ασταμάτητης σύγκρουσης-έριδας, αντίθετων

δυνάμεων που αγωνίζονται λυσσαλέα να επιβάλουν την ισχύ τους. Τα

εννοιολογικά ζεύγματα φύσις-νόμος, ισχύς-ασθένεια, δικαιοσύνη-

συμφέρον, λογική-πάθη, τύχη-ανάγκη, λόγος-πράξη τελούν υπό διαρκή

382 Πλάτ. Τίμ. 38c.


383 Είναι άξιο μνείας ότι ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί το ίδιο λεξιλόγιο, με το οποίο οι
ιπποκρατικές πραγματείες καθορίζουν επιστημονικά το είδος, την αιτία και τη θεραπεία
της εκάστοτε εμφανιζόμενης νόσου: Τεκμήριον = συμπέρασμα, Σημεῖον = ενδείξεις, τὰ
εἰκότα = τα λογικά, τα πιθανά, αἱτία – πρόφασις [αἱ ἐς τὸ φανερόν λεγόμεναι αἰτίαι
(=αφορμές) -ἀληθεστάτη πρόφασις (=αἰτία)]. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του
έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 430.

219 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πάλη και ο συσχετισμός των αναμεταξύ τους δυνάμεων διαμορφώνουν

την ιστορική πραγματικότητα. Η φύση και ιδιαίτερα η ανθρώπινη φύση,

το ἀνθρώπινον384, προεξάρχει των άλλων κανονιστικών αρχών στη

νομοτελειακή πορεία της ιστορίας και διατρέχει διαλεκτικά κάθε

ιστορική-πολιτική ανθρώπινη έκφανση. Κατ’ επέκταση η πολιτική

επιστήμη ταυτίζεται με την καταγραφή και την ερμηνεία των εκφράσεων

της ανθρώπινης φύσης εντός των μεταβαλλόμενων και διαμορφούμενων

εκ της συνεχούς έριδας αντίθετων δυνάμεων ιστορικών συνθηκών. Η

θεωρητική-επιστημονική οριοθέτηση της πολιτικής δεν γίνεται θεωρίης

ένεκεν αλλά με στόχο τον έλεγχο και τη διαμόρφωση των ανθρώπινων

εμπράγματων ενεργειών, η θουκυδίδεια πολιτική επιστήμη είναι

μεθοδολογία που αναφύεται εκ των πολιτικών πραγμάτων και

προορίζεται για να εφαρμοστεί στα πολιτικά πράγματα και όχι για να

δημιουργήσει ιδεαλιστικές θεωρητικές αφαιρέσεις αποστασιοποιημένες

από την δυναμική εκδίπλωση των ιστορικών πραγματώσεων. Η κυριαρχία

της φύσεως ισοδυναμεί με κυριαρχία μιας νομοτέλειας, μιας

αναγκαιότητας, όπου η ανθρώπινη πολιτική ενέργεια αποτελεί

ρυθμιζόμενο τμήμα της. Η πολιτική χαρακτηρίζεται από απαράβατη

384 Θουκ. 1.22.4: ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν
μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι͵
ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. κτῆμά τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ
παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται. «εάν το έργον μου κρίνουν ωφέλιμον όσοι θελήσουν να
έχουν ακριβή αντίληψιν των γεγονότων, όσα έχουν ήδη λάβει χώραν, και εκείνων τα
οποία κατά την ανθρωπίνην φύσιν μέλλουν να συμβούν περίπου όμοια. Διότι την
ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν και όχι ως έργον προωρισμένον να
υποβληθή εις διαγωνισμόν και ν' αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών, διά να
λησμονηθή μετ' ολίγον» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Πρβλ. Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον
Λόγο, σελ. 758, 761,763-766, 768, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010. Πρβλ. Jaeger W.,
Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄,
σελ. 427. Πρβλ. Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton
University Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 250-251, 266.

220 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νομοτελειακή ροή, οποία με τη σειρά της είναι μέρος της συνολικής

φυσικής τάξης.

Έτσι η ανθρώπινη φύση διαμορφώνεται υπό τριών δομικών

παραγόντων: τιμῆς καὶ δέους καὶ ὠφελίας385 και συνεχώς υποκύπτει στην

ανυπέρβλητη ισχύ και ανάγκη τους. Το δέος ισοδυναμεί με το φόβο του

βίαιου θανάτου, όπως εύστοχα το όρισε ο Hobbes στο Λεβιάθαν (Κεφ. 13).

Η ορμή της αυτοσυντήρησης ενεργοποιείται, όταν μια ανθρώπινη ή

κρατική ισχύς κινδυνεύει να αφανιστεί ή να υποταχτεί από μία

ισχυρότερη δύναμη. Η έννοια του δέους είναι η ισχυρότερη από τις άλλες

δύο παραμέτρους της ανθρώπινης φύσης, ακριβώς επειδή ενεργοποιεί το

ἐνεργεῖν προς αποφυγή του βιολογικού αφανισμού. Η ανάγκη του δέους

385 Θουκ. 1.76.1-3: καὶ ἀναγκασθέντας ἂν ἢ ἄρχειν ἐγκρατῶς ἢ αὐτοὺς κινδυνεύειν. οὕτως
οὐδ΄ ἡμεῖς θαυμαστὸν οὐδὲν πεποιήκαμεν οὐδ΄ ἀπὸ τοῦ ἀνθρωπείου τρόπου͵ εἰ ἀρχήν τε
διδομένην ἐδεξάμεθα καὶ ταύτην μὴ ἀνεῖμεν ὑπὸ τριῶν τῶν μεγίστων νικηθέντες͵ τιμῆς καὶ
δέους καὶ ὠφελίας͵ οὐδ΄ αὖ πρῶτοι τοῦ τοιούτου ὑπάρξαντες͵ ἀλλ΄ αἰεὶ καθεστῶτος τὸν
ἥσσω ὑπὸ τοῦ δυνατωτέρου κατείργεσθαι͵ ἄξιοί τε ἅμα νομίζοντες εἶναι καὶ ὑμῖν
δοκοῦντες μέχρι οὗ τὰ ξυμφέροντα λογιζόμενοι τῷ δικαίῳ λόγῳ νῦν χρῆσθε͵ ὃν οὐδείς πω
παρατυχὸν ἰσχύι τι κτήσασθαι προθεὶς τοῦ μὴ πλέον ἔχειν ἀπετράπετο. ἐπαινεῖσθαί τε
ἄξιοι οἵτινες χρησάμενοι τῇ ἀνθρωπείᾳ φύσει ὥστε ἑτέρων ἄρχειν δικαιότεροι ἢ κατὰ τὴν
ὑπάρχουσαν δύναμιν γένωνται. «και ότι θα ηναγκάζεσθε να ασκήτε την επ' αυτών
εξουσίαν με ισχυράν πυγμήν, εάν δεν ηθέλατε να εκτεθήτε οι ίδιοι εις κινδύνους.
Επομένως, δεν εκάμαμεν τίποτε το παράδοξον ή αντίθετον προς την ανθρωπίνην φύσιν,
εάν εδέχθημεν την ηγεμονίαν προσφερομένην, και αφού άπαξ την απεκτήσαμεν,
αρνούμεθα να την παραιτήσωμεν, υπείκοντες εις τα ισχυρότατα των ελατηρίων - την
δόξαν, τον φόβον και το συμφέρον. Ούτε άλλωστε πρώτοι ημείς εγκαινιάσαμεν τοιαύτην
πολιτικήν, αλλ' ανέκαθεν έχει κρατήσει η αρχή ότι ο ασθενέστερος υποκύπτει εις την
θέλησιν του ισχυρότερου. Και ημείς, εξ άλλου, νομίζομεν εαυτούς αξίους της ηγεσίας,
και σεις μας εκρίνατε τοιούτους μέχρις ότου αιφνιδίως εσκέφθητε να προβάλετε τώρα
τας αρχάς της δικαιοσύνης, ενώ πράγματι αποβλέπετε εις τα συμφέροντά σας. Ποτέ,
τωόντι, άνθρωπος, εις τον οποίον παρουσιάσθη η ευκαιρία να απόκτηση κάτι διά της
σκαιάς βίας, δεν παρέλειψε να το κάμη, προτιμήσας την δικαιοσύνην. Και είναι άξιοι
επαίνου εκείνοι, οι οποίοι, παρασυρόμενοι από την φυσικήν εις τον άνθρωπον
φιλοδοξίαν του ν' άρχη επί άλλων, ήθελαν δειχθή δικαιότεροι παρ' όσον επέτρεπεν εις
αυτούς η δύναμις που διαθέτουν» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η
μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 434.

221 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δημιουργεί την ανάγκη της ισχύος, όσο περισσότερη δύναμη

συγκεντρώσει κανείς τόσο ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες βιολογικού

αφανισμού ή εξανδραποδισμού από μια ισχυρότερη ανθρώπινη οντότητα.

Η συνεχής αύξηση της ισχύος μειώνει την ανάγκη, τον εξαναγκασμό του

δέους, καθώς η σταθερή επίτευξη της αυτοσυντήρησης αναστέλλει την

συνθήκη εκφοβιστικού εξαναγκασμού.

Στην πολιτική όλα είναι φύσει είτε πρόκειται για τη δράση

μεμονωμένων ανθρώπων είτε κρατικών πολιτικών δυνάμεων. Ο

συμβατικός νόμος είναι ένα προσωρινό ανάχωμα στην φυσική

αναγκαιότητα, μία ευάρεστη ειρηνική συνθήκη που ισχύει, ακριβώς

επειδή δεν έχει ενεργοποιηθεί το δέος του βίαιου θανάτου, διότι στην

εκδοχή που ενεργοποιηθεί η ανάγκη του δέους (και συνήθως κάτι τέτοιο

συμβαίνει σε εμπόλεμη κατάσταση) η ανθρώπινη φύση δεν λάβει υπόψη

της κανένα νομικό θεσμό ή κανόνα αλλά θα συμπαρασύρει όλα τα παρά

φύση θεσπίσματα προς επιδίωξη της φυσικής νομοτέλειας,

κανονικότητας που επιτάσσει την με κάθε μέσο αυτοσυντήρηση386. Όταν

κυριαρχεί το απόλυτο δέος του επικείμενου αφανισμού η ανθρώπινη

φύση εξαντλεί κάθε δυνατότητα ελευθερίας που διαθέτει προκειμένου να

διατηρήσει την ισχύ της και να συνεχίσει να υφίσταται βιολογικά. Σε μια

τέτοια μεστή δέους φυσική κατάσταση απογυμνωμένη από τις νομικές

συμβάσεις όλοι, ιδιώτες ή κράτη, νοούν και ενεργούν επιχειρώντας να

μεταβάλλουν προς όφελός τους τις συνθήκες σύγκρουσης αυξάνοντας

ταυτόχρονα τη δύναμή τους και άρα την προοπτική της ζωής τους και

μειώνοντας ταυτόχρονα την ισχύ-ζωή των αντιπάλων τους. Η ειρήνη και

386 Θουκ. 3.45.7: ἁπλῶς τε ἀδύνατον καὶ πολλῆς εὐηθείας͵ ὅστις οἴεται τῆς ἀνθρωπείας
φύσεως ὁρμωμένης προθύμως τι πρᾶξαι ἀποτροπήν τινα ἔχειν ἢ νόμων ἰσχύι ἢ ἄλλῳ τῳ
δεινῷ. «Με ολίγα λόγια, οσάκις η ανθρωπίνη φύσις ωθείται εις το να πράξη κάτι, το
οποίον ζωηρώς επιθυμεί, ούτε η αυστηρότης των νόμων, ούτε άλλος κανείς φόβος
ημπορεί να την αποτρέψη, και είναι πολύ ανόητος εκείνος που πιστεύει το εναντίον»
(μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

222 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τα ήθη που απορρέουν απ’ αυτή είναι μία συνθήκη νάρκωσης των

ενστίκτων αναγκαίας επιβίωσης της ανθρώπινης φύσης387, αλλά μόλις

αναφανεί στο ιστορικό προσκήνιο το δέος του αφανισμού ή της

υποδούλωσης μεταβάλλεται και η αντίδραση της ανθρώπινης φύσης

ανταποκρινόμενη στις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες δράσης και

ανάπτυξης.

Στην κατάσταση πολέμου, όπου όλα διακυβεύονται και πάνω απ’

όλα η ίδια η ανθρώπινη ατομική ή συλλογική ύπαρξη υπό το δέος του

βίαιου, εξαναγκαστικού αφανισμού-θανάτου, η συμβατική χρήση

ευάρεστων, εύηχων ονομάτων και εννοιών (π.χ. ισότητα, δημοκρατία,

σεβασμός), που ήταν εν ισχεί εν καιρώ ειρήνης, μεταλλάσσεται

δικαιώνοντας την υπέρτατη φυσική τάξη388. Το δίκαιο της ανθρώπινης

φύσης που επιτάσσει την με κάθε τρόπο επιβίωση διαμορφώνει την

ανθρώπινη συμπεριφορά σε απόλυτη αναλογία με την περιρέουσα

κατάσταση του πολέμου. Δίκαιο και ορθό, πραγματική έκφραση της

ανθρώπινης φύσης είναι η αδίστακτη αποφασιστικότητα του ἐνεργεῖν

προς την κατεύθυνση της διατήρησης του ζην389. Η άσκηση παράλογης

387 Θουκ. 3. 82: ἐν μὲν γὰρ εἰρήνῃ καὶ ἀγαθοῖς πράγμασιν αἵ τε πόλεις καὶ οἱ ἰδιῶται
ἀμείνους τὰς γνώμας ἔχουσι διὰ τὸ μὴ ἐς ἀκουσίους ἀνάγκας πίπτειν· ὁ δὲ πόλεμος
ὑφελὼν τὴν εὐπορίαν τοῦ καθ΄ ἡμέραν βίαιος διδάσκαλος, «Διότι εν καιρώ μεν ειρήνης
και ευημερίας και αι πόλεις και οι ιδιώται διαπνέονται από ευγενέστερα αισθήματα,
καθόσον δεν περιπίπτουν υπό την πίεσιν αναποτρέπτων αναγκών. Αλλ' ο πόλεμος,
αφαιρών ολίγον κατ' ολίγον από τους ανθρώπους την καθημερινήν ευημερίαν, γίνεται
διδάσκαλος βίαιος και τείνει ν' αφομοιώση τας διαθέσεις των πολλών προς την
παρούσαν αυτών κατάστασιν» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
388 Θούκ. 3. 82: καὶ τὴν εἰωθυῖαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ
δικαιώσει.
389 Θουκ. 3. 82: τὸ δ΄ ἐμπλήκτως ὀξὺ ἀνδρὸς μοίρᾳ προσετέθη͵ ἀσφαλείᾳ δὲ τὸ
ἐπιβουλεύσασθαι ἀποτροπῆς πρόφασις εὔλογος. «Η τυφλή παραφορά εκρίθη ως ανδρική
αρετή, ενώ η χάριν ασφαλείας περαιτέρω σκέψις ως εύσχημος πρόφασις υπεκφυγής»
(μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου,
μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 436.

223 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σκληρής βίας390, η επιβουλή, η απάτη391, ο δόλος, η επιορκία392, ο

συνασπισμός κομματικών ομάδων ένεκα του κοινού ιδιοτελούς

συμφέροντος393 αποτελούν νομοτελειακές αντιδράσεις στην

390 Θουκ. 3. 82: ἐπιβουλεύσας δέ τις τυχὼν ξυνετὸς καὶ ὑπονοήσας ἔτι δεινότερος·
προβουλεύσας δὲ ὅπως μηδὲν αὐτῶν δεήσει͵ τῆς τε ἑταιρίας διαλυτὴς καὶ τοὺς ἐναντίους
ἐκπεπληγμένος. ἁπλῶς δὲ ὁ φθάσας τὸν μέλλοντα κακόν τι δρᾶν ἐπῃνεῖτο͵ καὶ ὁ
ἐπικελεύσας τὸν μὴ διανοούμενον. «Ο στήνων επιτυχή παγίδα εθεωρείτο άνθρωπος
ευφυής, αλλά πολύ περισσότερον ικανός, ο οσφραινόμενος εγκαίρως αυτήν. Ενώ εκείνος
που εφρόντιζε να μην ευρεθή εις την ανάγκην να κάμη ούτε το εν, ούτε το άλλο,
εθεωρείτο διαλυτής του κόμματος και πανικόβλητος απέναντι των αντιπάλων. Με μίαν
λέξιν, ο προτρέχων άλλου εις την διάπραξιν κακού εκρίνετο άξιος επαίνων, καθώς και ο
παρακινών άλλον εις διάπραξιν κακού, το οποίον εκείνος δεν είχε διανοηθή» (μτφρ. Ελ.
Βενιζέλου).
391 Θουκ. 3. 82: ἐν δὲ τῷ παρατυχόντι ὁ φθάσας θαρσῆσαι͵ εἰ ἴδοι ἄφαρκτον͵ ἥδιον διὰ τὴν
πίστιν ἐτιμωρεῖτο ἢ ἀπὸ τοῦ προφανοῦς͵ καὶ τό τε ἀσφαλὲς ἐλογίζετο καὶ ὅτι ἀπάτῃ
περιγενόμενος ξυνέσεως ἀγώνισμα προσελάμβανεν. ῥᾷον δ΄ οἱ πολλοὶ κακοῦργοι ὄντες
δεξιοὶ κέκληνται ἢ ἀμαθεῖς ἀγαθοί͵ καὶ τῷ μὲν αἰσχύνονται͵ ἐπὶ δὲ τῷ ἀγάλλονται. «Αλλ'
εκείνος, ο οποίος, δοθείσης ευκαιρίας, πρώτος ανέκτα το θάρρος του, εάν έβλεπε τον
αντίπαλον απροφύλακτον, εξεδικείτο με μεγαλυτέραν ευχαρίστησιν, λόγω του ότι
εξηπάτα την προς τον όρκον εμπιστοσύνην του αντιπάλου του, παρά εάν εξεδικείτο
παλληκαρίσια. Διότι υπελόγιζεν ότι εκτός του πλεονεκτήματος της ασφαλείας, εκέρδιζε
και το βραβείον της επιτηδειότητος αφού επεκράτησε δι' απάτης. Οι περισσότεροι τωόντι
άνθρωποι προτιμούν να είναι αχρείοι και να ονομάζωνται επιτήδειοι, παρά να είναι
χρηστοί και να λέγωνται ευήθεις, και δια το τελευταίον τούτο μεν εντρέπονται, ενώ δια
το πρώτον υπερηφανεύονται» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
392 Θουκ. 3. 82: καὶ ὅρκοι εἴ που ἄρα γένοιντο ξυναλλαγῆς͵ ἐν τῷ αὐτίκα πρὸς τὸ ἄπορον
ἑκατέρῳ διδόμενοι ἴσχυον οὐκ ἐχόντων ἄλλοθεν δύναμιν· «Και οσάκις υπό την πίεσιν των
περιστάσεων αντηλλάσσοντο τυχόν όρκοι προς ενίσχυσιν συνδιαλλαγής, οι όρκοι
ίσχυαν μόνον προσωρινώς, εφόσον αμφότεροι οι ορκισθέντες δεν είχαν που αλλού να
στηριχθούν» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
393 Θουκ. 3. 82: καὶ μὴν καὶ τὸ ξυγγενὲς τοῦ ἑταιρικοῦ ἀλλοτριώτερον ἐγένετο διὰ τὸ
ἑτοιμότερον εἶναι ἀπροφασίστως τολμᾶν· οὐ γὰρ μετὰ τῶν κειμένων νόμων ὠφελίας αἱ
τοιαῦται ξύνοδοι͵ ἀλλὰ παρὰ τοὺς καθεστῶτας πλεονεξίᾳ. καὶ τὰς ἐς σφᾶς αὐτοὺς
πίστεις οὐ τῷ θείῳ νόμῳ μᾶλλον ἐκρατύνοντο ἢ τῷ κοινῇ τι παρανομῆσαι. τά τε ἀπὸ τῶν
ἐναντίων καλῶς λεγόμενα ἐνεδέχοντο ἔργων φυλακῇ͵ εἰ προύχοιεν͵ καὶ οὐ γενναιότητι (…)
ἐκ δ΄ αὐτῶν καὶ ἐς τὸ φιλονικεῖν καθισταμένων τὸ πρόθυμον. οἱ γὰρ ἐν ταῖς πόλεσι
προστάντες μετὰ ὀνόματος ἑκάτεροι εὐπρεποῦς͵ πλήθους τε ἰσονομίας πολιτικῆς καὶ
ἀριστοκρατίας σώφρονος προτιμήσει͵ τὰ μὲν κοινὰ λόγῳ θεραπεύοντες ἆθλα ἐποιοῦντο͵

224 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εξαναγκαστική συνθήκη του δέους και άρα δίκαιες απολήξεις των

δυνατοτήτων της ανθρώπινης φύσεις, που αντιδρά σύμφωνα με το φυσικό

δίκαιο, που επιτάσσει την αυτοσυντήρηση. Πάντων δ΄ αὐτῶν αἴτιον ἀρχὴ ἡ

διὰ πλεονεξίαν καὶ φιλοτιμίαν, αιτία όλων αυτών των εκφάνσεων της

ανθρώπινης φύσης είναι η εξουσία ως ισχύς που εξασφαλίζει την

αυτοσυντήρηση «εκδιώκοντας» το δέος του βίαιου θανάτου και η

ικανοποίηση της συνεχώς επεκτεινόμενης πλεονεξίας που, όταν

επιτευχθεί, χαρίζει την εξαναγκαστική αναγνώριση της ισχύος από όλους

τους δυνάμει αμφισβητίες της (φιλοτιμία).

Η ωφέλεια είναι το δεύτερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης

που συνδέεται άρρηκτα και εγγενώς με το δέος αλλά και την τιμή, αλλά

προσιδιάζει περισσότερο με την έννοια της ιδιοτελούς πλεονεξίας. Η

πλεονεξία είναι έμφυτο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας

παντὶ δὲ τρόπῳ ἀγωνιζόμενοι ἀλλήλων περιγίγνεσθαι ἐτόλμησάν τε τὰ δεινότατα


ἐπεξῇσάν τε τὰς τιμωρίας ἔτι μείζους͵ οὐ μέχρι τοῦ δικαίου καὶ τῇ πόλει ξυμφόρου
προτιθέντες͵ ἐς δὲ τὸ ἑκατέροις που αἰεὶ ἡδονὴν ἔχον ὁρίζοντες «Και ο ίδιος άλλωστε ο
συγγενικός ακόμη δεσμός εθεωρήθη ολιγώτερον στενός του μεταξύ πολιτικών
ομοφρόνων δεσμού, διότι οι τελευταίοι ήσαν προθυμότεροι εις το να τολμήσουν κάθε τι
χωρίς δισταγμόν. Καθόσον οι φατριαστικοί σύνδεσμοι δεν συνιστώντο χάριν αμοιβαίας
βοηθείας, επί τη βάσει των κειμένων νόμων, αλλά χάριν ιδιοτελών σκοπών, αντιθέτων
προς τους καθεστώτας νόμους. Και η προς αλλήλους εμπιστοσύνη ενισχύετο όχι τόσον
δια των προς τους θεούς όρκων, όσον δια της από κοινού διαπράξεως εγκλημάτων (…)
Διότι οι αρχηγοί των φατριών εις τας διαφόρους πόλεις, προβάλλοντες εκατέρωθεν
εύηχα συνθήματα, οι δημοκρατικοί την πολιτικήν ενώπιον του νόμου ισότητα του
πλήθους, οι ολιγαρχικοί την σώφρονα αριστοκρατίαν, λόγω μεν υπηρέτουν τα κοινά,
πράγματι όμως καθίστων αυτά βραβείον του προσωπικού των ανταγωνισμού.
Αγωνιζόμενοι, εξ άλλου, να υποσκελίσουν αλλήλους με κάθε μέσον, ετόλμησαν τα
τερατωδέστερα πράγματα. Αλλά και ταύτα ακόμη υπερέβαιναν αι εκδικήσεις των, τας
οποίας αι δύο μερίδες ώθουν όχι απλώς μέχρι των ορίων, τα οποία θα επέβαλλε το
δίκαιον και το κοινόν συμφέρον, αλλά μέχρι του σημείου, το οποίον ανταπεκρίνετο
εκάστοτε εις την ικανοποίησιν της φατρίας των. Και ήσαν έτοιμοι να κορέσουν τον
πόθον της αμέσου εκδικήσεως, είτε δι' αδίκων καταδικών, είτε επιβαλλόμενοι δια της
βίας.» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common
Reader, Princeton University Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006,
σελ. 267-271.

225 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

που συνδέεται με την όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόλαυση της ηδονής,

εφόσον το αγαθό ταυτίζεται με το ηδύ (αἰεὶ ἡδονὴν ἔχον), και με την

υπεροχή στην απόλαυση της ηδονής εν σχέσει με τους άλλους. Η

πλεονεξία είναι σύμφυτη με την ισχύ, διότι η κατοχή και συνεχής

επέκταση ισχύος συνεπάγεται ελεύθερη (έλλειψη ιδίας ανάγκης)

πλεονεκτική επέκταση (επιβολής της ιδίας ανάγκης στους άλλους) με

συνεχώς αυξανόμενα ερείσματα ευδαιμονίας394. Με την ισχύ, καθώς και

με το δέος, συνδέεται άρρηκτα και η φιλοτιμία. Οι Μήλιοι υπαγορεύουν

στους Αθηναίους (Θουκ. 5.90) ότι μεγίστῃ τιμωρίᾳ σφαλέντες ἂν τοῖς

ἄλλοις παράδειγμα γένοισθε, δηλαδή ότι η αποτρόπαια συμπεριφορά της

Αθήνας εναντίον της Μήλου θα αποτελέσει παράδειγμα στην εκδοχή που

οι Αθηναίοι σφάλουν στην διαχείριση της ισχύος τους και βρεθούν στην

ευχέρεια άλλων ισχυρότερων δυνάμεων. Εδώ η λέξη παράδειγμα είναι η

αντιστρόφως ανάλογη ερμηνεία της λέξης φιλοτιμία, όπως αυτή ορίζεται

σε μια προηγούμενη ρήση των Αθηναίων (Θουκ. 5.89) {ΑΘ.} Ἡμεῖς τοίνυν

οὔτε αὐτοὶ μετ' ὀνομάτων καλῶν, ὡς ἢ δικαίως τὸν Μῆδον καταλύσαντες

ἄρχομεν ἢ ἀδικούμενοι νῦν ἐπεξερχόμεθα, λόγων μῆκος ἄπιστον

παρέξομεν, «Εμείς λοιπόν δεν θα χρησιμοποιήσουμε επιτηδευμένες

εκφράσεις για να αποδείξουμε με μακροσκελής λόγους, που δεν πρόκειται

να σας πείσουν, ότι δίκαια κατέχουμε την ηγεμονία, επειδή καταλύσαμε την

394 Θουκ. 3.40 : πειθόμενοι μὲν ἐμοὶ τά τε δίκαια ἐς Μυτιληναίους καὶ τὰ ξύμφορα ἅμα
ποιήσετε, ἄλλως δὲ γνόντες τοῖς μὲν οὐ χαριεῖσθε, ὑμᾶς δὲ αὐτοὺς μᾶλλον δικαιώσεσθε. εἰ
γὰρ οὗτοι ὀρθῶς ἀπέστησαν, ὑμεῖς ἂν οὐ χρεὼν ἄρχοιτε. εἰ δὲ δὴ καὶ οὐ προσῆκον ὅμως
ἀξιοῦτε τοῦτο δρᾶν, παρὰ τὸ εἰκός τοι καὶ τούσδε ξυμφόρως δεῖ κολάζεσθαι, ἢ παύεσθαι
τῆς ἀρχῆς καὶ ἐκ τοῦ ἀκινδύνου ἀνδραγαθίζεσθαι. «Αν πεισθείτε στις παραινέσεις μου
θα ενεργήσετε δίκαια προς τους Μυτιληναίους, προωθώντας παράλληλα το συμφέρον
σας, αν όμως προκρίνετε κάποια άλλη πρόταση οι Μυτιληναίοι θα είναι ευγνώμονες όχι
γιατί τους βοηθήσατε, αλλά γιατί θα καταδικάσετε τους ίδιους σας τους εαυτούς. Αν
δηλαδή αυτοί αποστάτησαν δίκαια, η κυριαρχία σας σ’ αυτούς θα απέβαινε άσκοπη. Εαν
όμως, ενώ δεν είναι δίκαιο, έχετε την αξίωση να ενεργείτε κυριαρχικά, η ανταπόδοση της
δικαιοσύνης και το συμφέρον σας, επιτάσσουν να τους τιμωρήσετε παραδειγματικά, ειδεμή
παραιτηθείτε από την ηγεμονία σας και επιδοθείτε σε ακίνδυνες ανδραγαθίες».

226 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Περσική εισβολή ή ότι στην παρούσα συγκυρία εκστρατεύουμε εναντίον σας,

επειδή αδικούμαστε», η φιλοτιμία των Αθηναίων, η εκτεινόμενη στα

πέρατα του κόσμου εκτίμηση που τους περιβάλλει , η τιμή των Αθηνών

οριζόμενη εκ των ιδίων, δεν είναι απόρροια των ανδραγαθημάτων που

εκείνοι κατάφεραν κατά τα Μηδικά, η περικλεής φήμη των Αθηναίων δεν

είναι απόρροια των εμφορούμενων με πανελλήνια ιδανικά θαυμαστών

έργων που διέπραξαν ή της δικαιολογημένης αντεκδίκησης αλλά

αποτέλεσμα της άμεσης, εμπράγματης ισχύος τους, που δύνανται να

επιβάλλουν στις ιστορικές συνθήκες και στην συγκεκριμένη περίπτωση

εναντίον της Μήλου. Η επικείμενη μετά βεβαιότητας ρήση των Αθηναίων

επικυρώνει το περί θουκυδίδειας φιλοτιμίας άνωθεν πόρισμα: (Θουκ. 5.95)

τὸ δὲ μῖσος δυνάμεως παράδειγμα τοῖς ἀρχομένοις δηλούμενον «Στα μάτια

των υπηκόων μας το μίσος σας θα ήταν απόδειξη της δύναμής μας». Η

τιμή των Αθηναίων επικυρώνεται μέσω της ανυπέρβλητης ισχύος395 τους,

η παραδειγματική, ολοσχερής καθυπόταξη της αδύναμης Μήλου θα

αποτελέσει την πιο κραυγαλέα διακήρυξη της αθηναϊκής δύναμης και θα

περιβάλλει με τιμή την εκδίπλωσή της. Το μίσος των Μηλίων σηματοδοτεί

και αυξάνει την τιμή των Αθηναίων και γίνεται παράδειγμα για τους

υπόλοιπους υπηκόους τους ή εχθρούς τους. Η τιμή μιας ατομικής ή

κρατικής οντότητας είναι αποτέλεσμα της μη αμφισβητήσιμης ισχύος της

και όχι ωραιοποιημένων, εύσχημων χαρακτηρισμών που, ενδέχεται να

πείθουν ή να μη πείθουν, αλλά απέχουν κατά πολύ από την επικύρωσή

τους στην πράξη. Όσο περισσότερο αυξάνεται η εμπράγματη δύναμη

τόσο περισσότερο το αυξάνεται το παραδειγματικό δέος που αυτή

προκαλεί και κατ’ επέκταση και η τιμή, που αυτή απολαμβάνει.

Αν υπάρχει όμως ανθρώπινη φύση που διακρίνεται από κοινά

χαρακτηριστικά, υπάρχουν και νόμοι, όρια της έκτασης και της

Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος,
395

Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 433, 437.

227 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

λειτουργίας της ανθρώπινης αυτής φύσης. Το θουκυδιδείο όριο της

ανθρώπινης φύσης σχηματοποιεί το ορθό μέτρο λόγου και δράσης και

δεικνύει το κατά φύση μηδὲν ἄγαν. Η ιστορία και ο άνθρωπος

εξελίσσονται υπό την αναγκαία φυσική νομοτέλεια, ο ανθρώπινος θετός

νόμος και η ηθική που απορρέει απ’ αυτόν είναι μια παροδικότητα, μια

στιγμιαία αναλαμπή στην απέραντη χρονική ανακύκληση, που

μεταβάλλεται, όταν μεταβληθούν και οι ιστορικές συνθήκες. Το εἶναι των

πραγμάτων συνάδει με την φυσική νομοτέλεια που επιβάλλει το ακούσιο,

το φαίνεσθαι είναι η σχετική ηθική των ανθρώπων, οι ανθρώπινοι νόμοι

που μεταλλάσσονται συνεχώς μαζί με τη συνεχή ροή των ιστορικών

συνθηκών. Οι θετοί νόμοι είναι δημιουργία συμβατικών ορίων που

επιβεβαιώνουν ή αναστέλλουν την επιβολή της φυσικής δικαιοσύνης

μέχρι να υποκύψουν στην ανυποχώρητη δύναμή της396. Συνεπώς το μόνο

πραγματικό δίκαιο είναι το δίκαιο που επιβάλλει η ανθρώπινη φύση, γι’

αυτό και το φυσικό δίκαιο της ανθρώπινης φύσης (όπως και όλης της

φύσης και των επιμέρους όντων που την απαρτίζουν) και κατά συνέπεια

του κάθε ατόμου εκτείνεται ως εκεί που εκτείνεται η ισχύς του. Κατά

συνέπεια οτιδήποτε κάνει ένας άνθρωπος χάρη στους νόμους της φύσης

του, το κάνει δυνάμει του υπέρτατου δικαίου της φύσης· και έχει μέσα στη

φύση τόσο δίκαιο όση έχει και δύναμη397. Το μοναδικό δίκαιο που

ενυπάρχει στο ιστορικό και ανθρωπολογικό γίγνεσθαι είναι το δίκαιο της

ανθρώπινης φύσης, που ισοδυναμεί με τη δυνατότητα ελεύθερης

επέκτασης της ισχύος του ανθρώπου. Όταν περιορίζεται η ελεύθερη

εκδίπλωση και επιβολή της ατομικής ή συλλογικής ισχύος περιορίζεται

και το φυσικό δίκαιο, η φυσική ελευθερία του εκάστοτε ενεργούντος

396 Πρβλ. Guthrie W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press, 1971 Οι Σοφιστές, μτφρ.
Δαμ. Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 114-118.
397 Σπινόζα Μπ., Πολιτική πραγματεία Κεφ. 2. 4., μτφρ. Στυλιανού Α. Ι., Πατάκης, Αθήνα
2003.

228 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υποκειμένου. Με θουκυδίδειο τρόπο και προσανατολισμό ο Ηobbes θα

προσδιορίσει το φυσικό δίκαιο ως εξής: «την ελευθερία πού έχει ο καθένας

να χρησιμοποιεί όπως θέλει την δύναμη του για την προάσπιση της ίδιας

της φύσης του ή, με άλλα λόγια, της ίδιας της ζωής του· και, συνεπώς, να

κάνει τα πάντα πού θα θεωρήσει, σύμφωνα με την κρίση του και τη λογική

του, ως το προσφορότερο μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού»398.

Συνεπώς η συνεχής ανάπτυξη και επιβολή της ισχύος συμβαδίζει με την

ανάπτυξη της ζωής και της ευδαιμονίας, ενώ η ανακοπή της πορείας της

δύναμης ή η παντελής κατάλυση της σημαίνει τον επιβλαβή-ασύμφορο

περιορισμό της ατομικής ή συλλογικής ευδαιμονίας και την αιωρούμενη

επαχθή συνθήκη του δέους ή της αναγκαίας πραγματικότητας του βίαιου

θανάτου-υποταγής-αφανισμού.

Τα όρια της ανθρώπινης φύσης εκτίνονται ως εκεί που εκτείνεται η

δύναμή της, το δίκαιο απορρέει από την έκταση και την επιβολή της

ισχύος, όση δύναμη έχει κανείς τόσο δίκαιο εξασφαλίζει. Η δύναμη όμως

συνεπάγεται εξουσία, αρχή, κράτος, υποταγή του ασθενέστερου μέρους

στο ισχυρότερο προς επίτευξη-τελείωση των εμφύτων χαρακτηριστικών

του ανθρώπου, που ρέπουν προς την συνεχώς αυξανόμενη ικανοποίηση

της πλεονεξίας και του συμφέροντος, συνθήκη η οποία ταυτίζεται με το

ανθρώπινο εὐδαιμονεῖν. Η έλλειψη του δέους (λόγω της αύξησης της

ισχύος: όσο αυξάνεται η ισχύς τόσο μειώνεται το δέος) και η συνθήκη

πραγμάτωσης της ατομικής ή της συλλογικής (όταν πρόκειται για

κρατικές οντότητες) άνευ ορίων πλεονεξίας, που συμβαδίζει με την

ωφέλεια, είναι ταυτόσημη με την κατά φύση ευδαιμονία της ανθρώπινης

φύσης. Στη φύση, αλλά και συγκεκριμένα στην ανθρώπινη φύση

κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυροτέρου, όλα τα υπόλοιπα συμβατικά

398 Hobbes, T., Λεβιάθαν, Κεφάλαιο 14 σελ. 199, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος,
Γνώση, Αθήνα 1989. Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader,
Princeton University Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 263.

229 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανθρώπινα κανονιστικά δημιουργήματα αποτελούν παρά φύση

θεσπίσματα που βασίζονται στην πλάνη, στην καλλιέργεια της ελπίδας ή

σε μια επωφελή συνομωσία των αδυνάτων για τους ίδιους και

καταλύονται μόλις επιβληθεί το φυσικό δίκαιο της ισχύος. Οι ισχυροί

Αθηναίοι διασαφηνίζουν στους αδύναμους Μηλίους το πραγματικό

φυσικό δίκαιο ως δίκαιο του ισχυροτέρου, που βασίζεται στην ανάπτυξη

της ανθρώπινης φύσης:

τὰ δυνατὰ δ' ἐξ ὧν ἑκάτεροι ἀληθῶς φρονοῦμεν διαπράσσεσθαι,

ἐπισταμένους πρὸς εἰδότας ὅτι δίκαια μὲν ἐν τῷ ἀνθρωπείῳ λόγῳ ἀπὸ τῆς

ἴσης ἀνάγκης κρίνεται, δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ

ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν (Θουκ. 5. 89).

«Έχουμε την αξίωση να ενεργήσει ο καθένας από εμάς

ανταποκρινόμενος στις πραγματικές του δυνατότητες σύμφωνα με όσα και

οι δύο πλευρές σχεδιάζουμε στη σκέψη μας, αφού εξίσου γνωρίζουμε και

γνωρίζετε καλά ότι, κατά τους υπολογισμούς των ανθρώπων, η δικαιοσύνη

ανακύπτει όταν τα αντίπαλα μέρη διαθέτουν ισοσθενή εξαναγκαστικά μέσα

για την επιβολή της, οι ισχυροί όμως εξαντλούν κάθε δυνατότητα

κυριαρχίας, οι ανίσχυροι υποχωρούν».

Η δικαιοσύνη και ο σεβασμός της προκύπτει, όταν τα

αντιμαχόμενα μέρη διαθέτουν ίσοσθενη εξαναγκαστικά μέσα για την

επιβολή της, δηλαδή όταν και τα δύο αντιμαχόμενα μέρη εμπίπτουν στην

ίδια αναγκαία συνθήκη του δέους, σε διαφορετική περίπτωση, όταν

ελλείπει η ισορροπία της δύναμης και η ισοσθενής ανάγκη, επιβάλλεται το

αναμφισβήτητο δίκαιο της ισχύος και δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι

καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν. Δεν υπάρχει κανένας λόγος επιβολής ενός

δικαίου ισοσθενούς και για τις δύο πλευρές, όταν η μία πλευρά υπερέχει

σε δύναμη και σε έλλειψη ανάγκης της άλλης. Η δύναμη του ισχυρού

αναπτύσσεται και επιβάλλεται κατά φύση ή ορθότερα κατά φυσική

αναγκαιότητα, όπου δεν υπάρχει ανάλογου εύρους δύναμη να ανακόψει

230 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

την κατακτητική προέλαση της. Η αξία ενός συγκεκριμένου ατόμου ή

κράτους ορίζεται από την ικανότητα επιβολής της δύναμής του στους

άλλους πραγματώνοντας την ιδιοτελή επωφελή πλεονεξία: ἄξιοί τε ὄντες

ἅμα ἄρχομεν (Θουκ. 6. 83). Η αξία θεμελιώνεται στην δια της ισχύος

υπεροχή, όταν εκλείπει η ισχύς εκλείπει και η ατομική ή κρατική αξία,

καθώς και η υποχρέωση των νυν μη ασθενέστερων να υποτάσσονται

στους τέως ισχυρούς. Όταν αλλάζουν οι συσχετισμοί δύναμης, αλλάζουν

και οι συσχετισμοί εμπράγματης αξίας και αρχής και οι πρότινος ισχυροί

χάνουν το δικαίωμα επιβολής της ισχύος τους από τους νυν ισχυρότερούς

τους και συνεπώς αξιότερούς τους399. Ὅσῳ δυνατώτεροι αὐτοὶ αὑτῶν

ἐγίγνοντο καὶ ἡμεῖς ἐρημότεροι (Θουκ. 3. 11), όσο αυξάνεται η ισχύς του

ενός μέρους, τόσο αυξάνεται και η κυριαρχία του και τόσο ακριβώς

μειώνεται ισχύς και η αρχή (και άρα και η απομόνωση) της αντίπαλης

πλευράς. Το ανθρώπινο γίγνεσθαι θουκυδιδεία θεωρούμενο αποτελείται

από ζεύγη αντιθετικών δυνάμεων, που ερίζουν για επικράτηση και όσο

περισσότερο η νίκη τείνει προς τη μία πλευρά του ζεύγους τόσο

περισσότερο αυξάνεται η ήττα του αντίπαλου δέους.

Αυτόν τον αναγκαίο νόμο, που επιτάσσει το δίκαιο του ισχυροτέρου

στις ανθρώπινες διεργασίες λόγου και δράσης, δεν τον θέσπισαν θέσει,

παροδικά οι άνθρωποι, για να εξυπηρετήσουν πρόσκαιρες ανάγκες ή

επιδιώξεις ενεργώντας αντίθετα προς τη φυσική τους νομοτέλεια και

399 Θουκ. 6.82: μετὰ τὰ Μηδικὰ ναῦς κτησάμενοι τῆς μὲν Λακεδαιμονίων ἀρχῆς καὶ
ἡγεμονίας ἀπηλλάγημεν͵ οὐδὲν προσῆκον μᾶλλόν τι ἐκείνους ἡμῖν ἢ καὶ ἡμᾶς ἐκείνοις
ἐπιτάσσειν͵ πλὴν καθ΄ ὅσον ἐν τῷ παρόντι μεῖζον ἴσχυον. «Και διά τούτο μετά τους
Περσικούς πολέμους, αποκτήσαντες ναυτικόν, απηλλάγημεν της ηγεμονίας και της
υπεροχής των Λακεδαιμονίων, καθόσον κανέν μεγαλύτερον δικαίωμα δεν είχαν εκείνοι
να μας δίδουν οιασδήποτε διαταγάς παρ' ό,τι ημείς προς εκείνους, πλην του
δικαιώματος του ισχυροτέρου, το οποίον, κατά την εποχήν εκείνην, τους ανήκε»
(μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Πρβλ. Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας, (Εισαγωγή, Φιλοσοφική
Ανάλυση: Το Δίκαιο του Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική σκέψη, Μετάφραση, Σχόλια,
Υπομνήματα), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008. σελ. 83-98.

231 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αδικώντας τους ομοειδείς τους. Το δίκαιο που επιβάλλει την φυσική

ορθότητα-ευκοσμία, το δίκαιο του ισχυροτέρου που εκπηγάζει από την

ανθρώπινη φύση και βαίνει συμφώνως με το φυσικό δίκαιο και το δίκαιο

των θεών, όπως τους έχουν αναπαραστήσει στο νου τους οι άνθρωποι, δεν

επιδέχεται καμία αμφισβήτηση, ήταν, είναι και θα είναι κατά τρόπο

ανάλογο της αέναης κοσμικής και ανθρώπινης ύπαρξης:

καὶ ἡμεῖς οὔτε θέντες τὸν νόμον οὔτε κειμένῳ πρῶτοι χρησάμενοι,

ὄντα δὲ παραλαβόντες καὶ ἐσόμενον ἐς αἰεὶ καταλείψοντες χρώμεθα

αὐτῷ, εἰδότες καὶ ὑμᾶς ἂν καὶ ἄλλους ἐν τῇ αὐτῇ δυνάμει ἡμῖν

γενομένους δρῶντας ἂν ταὐτό. «Τον νόμο αυτό ούτε εμείς τον θεσπίσαμε

ούτε ενώ ίσχυε εμείς πρώτοι τον εφαρμόσαμε, αλλά τον βρήκαμε να ισχύει

και θα τον κληροδοτήσουμε να υπάρχει παντοτινά, και τον εφαρμόζουμε

γνωρίζοντας με σαφήνεια ότι και εσείς και οποιοιδήποτε άλλοι στην εκδοχή

που θα συγκεντρώνατε την ίδια δύναμη με εμάς θα ενεργούσατε με τον ίδιο

τρόπο». Τῆς μὲν τοίνυν πρὸς τὸ θεῖον εὐμενείας οὐδ' ἡμεῖς οἰόμεθα

λελείψεσθαι· οὐδὲν γὰρ ἔξω τῆς ἀνθρωπείας τῶν μὲν ἐς τὸ θεῖον νομίσεως,

τῶν δ' ἐς σφᾶς αὐτοὺς βουλήσεως δικαιοῦμεν ἢ πράσσομεν. ἡγούμεθα γὰρ

τό τε θεῖον δόξῃ τὸ ἀνθρώπειόν τε σαφῶς διὰ παντὸς ὑπὸ φύσεως

ἀναγκαίας, οὗ ἂν κρατῇ, ἄρχειν· «Αλλά εμείς νομίζουμε ότι δεν θα μας

λείψει η ευμένεια των θεών· διότι δεν διεκδικούμε τίποτε ούτε ενεργούμε

αντίθετα από τις αντιλήψεις των ανθρώπων για το θείο ή τη θέλησή τους

στις αναμεταξύ τους σχέσεις. Θεωρούμε δηλαδή ότι και ο Θεός400, κατά την

400 Πρβλ. Σπινόζα Μπ., Πολιτική πραγματεία Κεφ. 2. 3., μτφρ. Στυλιανού Α. Ι., Πατάκης,
Αθήνα 2003: γι' αυτό και ο Θεός, ο όποιος υπάρχει, νοεί και ενεργεί με απόλυτη ελευθερία,
υπάρχει, νοεί και ενεργεί επίσης με απόλυτη αναγκαιότητα: αυτήν των νόμων της φύσης
του. Γιατί δεν χωρεί αμφιβολία ότι ο Θεός ενεργεί με την ίδια ελευθερία με την όποια και
υπάρχει· όπως λοιπόν υπάρχει από την αναγκαιότητα της φύσης του, έτσι και δρα από
την αναγκαιότητα της φύσης του, δηλαδή δρα απολύτως ελεύθερα. Πρβλ. Guthrie
W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press, 1971 Οι Σοφιστές, μτφρ. Δαμ.
Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 114-118.

232 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

γνώμη των ανθρώπων και ο άνθρωπος αποδεδειγμένα, κυριαρχεί σε κάθε

περίπτωση, όπου η δύναμή του είναι επικρατέστερη, ωθούμενος από μία

φυσική αναγκαιότητα» (Θουκ. 5. 105). Το θουκυδίδειο μηδὲν ἄγαν

εκτείνεται ως εκεί που εκτείνεται και η ισχύς του ενεργούντος

υποκειμένου ή της κρατικής οντότητας. Η καταστρατήγηση των ορίων, η

επιβλαβής υπέρβαση της φύσεως, η αλαζονική ὕβρις επέρχεται, όταν οι

νοητικοί σχεδιασμοί ή οι ενέργειες υπερβαίνουν την πραγματική ισχύ

επιβολής, την έκταση της φυσικής ελευθερίας, αρχής ή πλεονεξίας και

αμαρτάνουν όσον αφορά τον υπολογισμό του αντίπαλου δέους.

Ο νόμος, το δίκαιο, η ορθότητα της φύσεως ταυτίζεται με την

δυνατότητα έκτασης της ισχύος καὶ ὅτῳ ταῦτα μὴ δοκεῖ͵ αὐτὸ τὸ ἔργον

ἐλέγχει (Θουκ. 6. 86), όποιος δεν καταφάσκει με αυτή την διαπίστωση

ελέγχεται από την εκδίπλωση της ίδιας της πραγματικότητας, το ίδιο το

γίγνεσθαι ως χώρος επιβολής του ισχυροτέρου τον διαψεύδει

κατηγορηματικά. Αυτή είναι η μοναδική όψη του νομίσματος της

θεώρησης και της έμπρακτης ανάπτυξης της πολιτικής. Η δημοκρατία ή η

ολιγαρχία ως τύποι πολιτευμάτων είναι μόνο πολιτειακά προκαλύμματα,

που όταν κληθούν να επιβεβαιώσουν και να δικαιώσουν δια της επιβολής

της ισχύος την ανθρώπινη φύση ενεργούν με την ίδια τυραννική

σφοδρότητα. Εφόσον το συμφέρον ενός τυράννου ή μιας ηγεμονεύουσας

ολιγαρχικής ή δημοκρατικής αρχής συμπίπτει με την όσο το δυνατό

μεγαλύτερη έκταση της δύναμής τους με στόχο την αρχή που χαρίζει την

πλεονεξία και εν τέλει την ευδαιμονία τίποτα δεν θεωρείται παράλογο

κινούμενο προς αυτή την κατεύθυνση401. Στο πλαίσιο της αθηναϊκής

401 Θουκ. 6. 85: ἀνδρὶ δὲ τυράννῳ ἢ πόλει ἀρχὴν ἐχούσῃ οὐδὲν ἄλογον ὅτι ξυμφέρον οὐδ΄
οἰκεῖον ὅτι μὴ πιστόν· «Δι' ένα τύραννον ή διά πόλιν ασκούσαν ηγεμονίαν, τίποτε δεν
είναι ανακόλουθον, εφόσον είναι συμφέρον, ούτε δύναται να θεωρηθή τις ως όμαιμος
(οικείος, σύμμαχος), εφόσον δεν δύναται να εμπιστευθή τις αυτόν» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

233 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δημοκρατίας η ακραία πολιτική διακυβέρνηση του βιαιότατου των

πολιτών Κλέωνα402 ή η συνετή διαχείριση της αρχής από το πρότυπο

πολιτικού ηγέτη, Περικλή403, ελάχιστα διαφέρουν τόσο μεταξύ τους όσο

Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University Press
2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 260.
402 Θουκ., 3, 37.1-12: «Πολλάκις μὲν ἤδη ἔγωγε καὶ ἄλλοτε ἔγνων δημοκρατίαν ὅτι
ἀδύνατόν ἐστιν ἑτέρων ἄρχειν, μάλιστα δ᾿ ἐν τῇ νῦν ὑμετέρᾳ περὶ Μυτιληναίων
μεταμελείᾳ (...) οὐ σκοποῦντες ὅτι τυραννίδα ἔχετε τὴν ἀρχὴν καὶ πρὸς ἐπιβουλεύοντας
αὐτοὺς καὶ ἄκοντας ἀρχομένους, οἳ οὐκ ἐξ ὧν ἂν χαρίζησθε βλαπτόμενοι αὐτοὶ ἀκροῶνται
ὑμῶν, ἀλλ᾿ ἐξ ὧν ἂν ἰσχύι μᾶλλον ἢ τῇ ἐκείνων εὐνοίᾳ περιγένησθε. «Πολλές φορές εγώ
από την πλευρά μου και πρόσφατα και άλλοτε διέγνωσα ότι η δημοκρατία είναι αδύνατο
να εξουσιάζει άλλες πόλεις, διαπίστωση που σαφώς ενισχύθηκε σήμερα μετά τη δική
σας μεταμέλεια στο θέμα των Μυτιληναίων (...) Ούτε αντιλαμβάνεστε ότι η ηγεμονία
την οποία τώρα κατέχετε είναι ένα είδος τυραννίδας εναντίον ανθρώπων, οι οποίοι
υφίστανται την επίβουλη δράση σας και υποτάσσονται στην κυριαρχία σας χωρίς την
θέλησή τους. Οι άνθρωποι αυτοί δεν υποτάσσονται σε σας εξαιτίας των ευεργεσιών σας
προς αυτούς, τις οποίες πραγματοποιείτε βλάπτοντας τους εαυτούς σας, αλλά λόγω της
υπεροχής την οποία εξασφαλίζει η δύναμη σας και όχι η δική τους ευγνωμοσύνη».
403 Θουκ. 2.63: τῆς τε πόλεως ὑμᾶς εἰκὸς τῷ τιμωμένῳ ἀπὸ τοῦ ἄρχειν͵ ᾧπερ ἅπαντες
ἀγάλλεσθε͵ βοηθεῖν͵ καὶ μὴ φεύγειν τοὺς πόνους ἢ μηδὲ τὰς τιμὰς διώκειν· μηδὲ νομίσαι
περὶ ἑνὸς μόνου͵ δουλείας ἀντ΄ ἐλευθερίας͵ ἀγωνίζεσθαι͵ ἀλλὰ καὶ ἀρχῆς στερήσεως καὶ
κινδύνου ὧν ἐν τῇ ἀρχῇ ἀπήχθεσθε. ἧς οὐδ΄ ἐκστῆναι ἔτι ὑμῖν ἔστιν͵ εἴ τις καὶ τόδε ἐν τῷ
παρόντι δεδιὼς ἀπραγμοσύνῃ ἀνδραγαθίζεται· ὡς τυραννίδα γὰρ ἤδη ἔχετε αὐτήν͵ ἣν
λαβεῖν μὲν ἄδικον δοκεῖ εἶναι͵ ἀφεῖναι δὲ ἐπικίνδυνον. τάχιστ΄ ἄν τε πόλιν οἱ τοιοῦτοι
ἑτέρους τε πείσαντες ἀπολέσειαν καὶ εἴ που ἐπὶ σφῶν αὐτῶν αὐτόνομοι οἰκήσειαν· τὸ γὰρ
ἄπραγμον οὐ σῴζεται μὴ μετὰ τοῦ δραστηρίου τεταγμένον͵ οὐδὲ ἐν ἀρχούσῃ πόλει
ξυμφέρει͵ ἀλλ΄ ἐν ὑπηκόῳ͵ ἀσφαλῶς δουλεύειν. Οφείλετε, άλλωστε, να προασπίσετε την
περίοπτον θέσιν, εις την οποίαν ανήλθεν η πόλις ως εκ της ηγεμονίας της και δια την
οποίαν πάντες υπερηφανεύεστε, και να μην αποφεύγετε τα βάρη αυτής, ειδεμή μήτε τας
τιμάς να επιδιώκετε. Ούτε πρέπει να νομίσετε ότι αγωνίζεσθε υπέρ ενός μόνον
πράγματος, να μη γίνετε δηλαδή υποτελείς αντί ελευθέρων, αλλά και περί διατηρήσεως
ή στερήσεως της ηγεμονίας, και κατά του κινδύνου του μίσους, εις το οποίον σας έχει
εκθέσει η άσκησις αυτής. Της ηγεμονίας όμως αυτής δεν είναι πλέον καιρός να
παραιτηθήτε, και εάν ακόμη μερικοί, κατά την παρούσαν κρίσιν, εκ φόβου και της
επιθυμίας της αποφυγής φροντίδων, είναι διατεθειμένοι και την θυσίαν αυτήν να
στέρξουν, δια να επιδειθούν ότι επιδιώκουν ειρηνόφιλον πολιτικήν. Διότι η ηγεμονία σας
κατήντησεν εξουσία δεσποτική, της οποίας ημπορεί μεν να φαίνεται άδικος η απόκτησις,
αλλ' η από της οποίας παραίτησις είναι επικίνδυνος. Άλλωστε, οι τοιούτοι ήθελαν

234 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

και από μία σκληρή τυραννία όσον αφορά την άσκηση της ηγεμονίας και

την σταθερή επιβολή της δύναμης. Κατά τη φυσική ροπή της ανθρώπινης

φύσης προς την αυτοσυντήρηση, την πλεονεξία και το συμφέρον κάθε

ενέργεια που προάγει αυτές τις παραμέτρους είναι ελλόγως δίκαιη αλλά

και επιβεβλημένη, καθώς, αν δεν επιβληθεί η επωφελής δύναμη θα

επιβληθεί η καταστρεπτική ανάγκη του δέους404.

Η τυραννία δεν είναι τίποτα άλλο από την πλήρη ανάπτυξη των

χαρακτηριστικών της ανθρώπινης φύσης, που ρέπει προς την δια της

ισχύος αδικία (πρβλ. Θουκ. 3. 84) και την πλεονεξία ως αναγκαίες

παραμέτρους της ελευθερίας και της ευδαιμονίας. Η ηγεμονική επέκταση

της αθηναϊκής κυριαρχίας είναι φυσικό επακόλουθο της φυσικής

ανθρώπινης ορμής που ορέγεται τη δύναμη και τις επωφελείς

προεκτάσεις της προασπίζοντας ταυτόχρονα με κάθε μέσο την ύπαρξή

της: ἀνάγκη καὶ περὶ τῆς ἀρχῆς εἰπεῖν ὡς εἰκότως ἔχομεν (Θουκ. 6. 82) …

τῆς πρὸς Πελοποννησίους ἰσχύος ὀρεγόμενοι … πᾶσι δὲ ἀνεπίφθονον τὴν

προσήκουσαν σωτηρίαν ἐκπορίζεσθαι (Θουκ. 6. 83). Στην επέκταση της

αθηναϊκής ηγεμονίας αντικατοπτρίζεται ο αγώνας για επικράτηση εντός

των δρωμένων της αθηναϊκής δημοκρατίας μεταξύ φατριών, πολιτικών

κομμάτων και φιλόδοξων πολιτικών ανδρών, που επιθυμούσαν σφόδρα

να γίνουν εμφανείς ή επικαλυμμένοι με την δημοκρατική επίφαση

καταστρέψει τάχιστα εν κράτος, είτε εάν κατώρθωναν να πείσουν τους συμπολίτας των
ν' αποδεχθούν την γνώμην των, είτε εάν μεταναστεύοντες εξ Αθηνών ίδρυαν αλλού
ίδιον ανεξάρτητον κράτος. Διότι οι ποθούντες υπέρ παν άλλο την ησυχίαν δεν είναι
ασφαλείς, εφόσον δεν παραστατούνται από ανθρώπους δράσεως, και μόνον εις κράτος
υπήκοον συμφέρει η άνευ κινδύνων υποτέλεια, όχι ποτέ εις κράτος, το οποίον ασκεί
ηγεμονίαν (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
404 Θουκ. 6. 83: τήν τε γὰρ ἐκεῖ ἀρχὴν εἰρήκαμεν διὰ δέος ἔχειν καὶ τὰ ἐνθάδε διὰ τὸ αὐτὸ
ἥκειν. «Καθώς, τωόντι, είπαμεν ήδη, και την εκεί ηγεμονίαν διατηρούμεν ένεκα φόβου
και ένεκα του αυτού λόγου ήλθαμεν διά να ρυθμίσωμεν τα εδώ πράγματα» (μτφρ. Ελ.
Βενιζέλου). Πρβλ. Guthrie W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press, 1971 Οι
Σοφιστές, μτφρ. Δαμ. Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σελ. 114-118.

235 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

«τύραννοι», δυνάστες405 των συμπολιτών τους, πραγματώνοντας τις

φυσικές ορμές και προδιαθέσεις τους. Το ατομικό συναίσθημα της

κυριαρχίας, που δεν μπορούσε ξεκάθαρα να αναπτυχθεί εντός της

πολιτείας ένεκα της ισχύος του θετού νόμου, μετατράπηκε σε συλλογική

ηγεμονία με τυραννικές παραμέτρους, όταν κανένας νόμος πλην του

φυσικού δικαίου δεν ίσχυε στο πολεμικό διακρατικό πεδίο.

Ειρήσθω εν παρόδω η έννοια του κατάλληλου καιρού406 δράσης

αναδεικνύεται από το Θουκυδίδη σε πρωταρχικό παράγοντα της

πολιτικής θεωρίας επιβεβαιώνοντας και ανατροφοδοτώντας την δελφική

ρήση καιρὸν γνῶθι. Οι πολιτικές περιστάσεις διαμορφώνουν τις ιστορικές

συνθήκες με αποτέλεσμα η επιτυχία της πολιτικής δράσης ή σκέψης να

εξαρτάται άμεσα από την προσαρμογή στο ιστορικοπολιτικό περιβάλλον.

Οι ιστορικοπολιτικές συνθήκες αναδεικνύονται σε καθοριστικό

παράγοντα επιρροής των παρορμήσεων της ανθρώπινης φύσης για ισχύ,

405 Πρβλ. Σπινόζα Μπ., Πολιτική πραγματεία, μτφρ. Στυλιανού Α. Ι., Πατάκης, Αθήνα
2003, Κεφ. 2. 9: Συνεπάγεται, επίσης, ότι ένας άνθρωπος υπόκειται στο δίκαιο ενός άλλου
για όσο διάστημα βρίσκεται υπό την εξουσία κάποιου άλλου· και υπόκειται στο δικό του
δίκαιο στον βαθμό πού μπορεί α) να αποκρούει κάθε βίαιη επίθεση, β) να παίρνει εκδίκηση
κατά την κρίση του για κάθε ζημία που υφίσταται και, γενικώς, γ) να ζει σύμφωνα με την
ιδιοσυγκρασία του. Και 2. 10: Ένας άνθρωπος έχει έναν άλλον υπό την εξουσία του α)
όταν τον κρατά αλυσοδεμένο· όταν β) τού έχει αφαίρεση τα όπλα του και τα μέσα για να
αυτοαμυνθεί ή να δραπετεύσει· όταν γ) τού έχει εμφυσήσει φόβο· όταν δ) τον έχει τόσο
πολύ υποχρεώσει με κάποια ευεργεσία, ώστε ό ευεργετημένος να προτιμά να υποτάσσεται
στις επιθυμίες τού ευεργέτη παρά στις δικές του, και να ζει όχι κατά την κρίση του αλλά
κατά την κρίση τού ευεργέτη. Οποίος έχει έναν άλλον στην εξουσία του με τον πρώτο ή τον
δεύτερο τρόπο, εξουσιάζει το σώμα του αλλά όχι την ψυχή του- με τον τρίτο όμως ή τον
τέταρτο τρόπο, εξουσιάζει τόσο την ψυχή όσο και το σώμα του, τουλάχιστον για όσο
διάστημα διαρκεί ό φόβος ή η ελπίδα: όντως, όταν το ένα ή το άλλο συναίσθημα
εξαφανιστεί, ο εξουσιαζόμενος υπόκειται, στο έξης, στο δικό του δίκαιο.
406 Πρβλ. Θουκ. 1. 42: ἡ γὰρ τελευταία χάρις καιρὸν ἔχουσα͵ κἂν ἐλάσσων ᾖ͵ δύναται μεῖζον
ἔγκλημα λῦσαι. 1. 121: καὶ ὅταν ἀμυνώμεθα Ἀθηναίους͵ καταθησόμεθα αὐτὸν ἐν καιρῷ. 1.
142: τοῦ δὲ πολέμου οἱ καιροὶ οὐ μενετοί. 4. 23: σκοποῦντες καιρὸν εἴ τις παραπέσοι.

236 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πλεονεξία και συμφέρον407 ρυθμίζοντας την αύξηση ή τη μείωση του

δέους408. Η διάγνωση της κατάλληλης ευκαιρίας, του κατάλληλου καιρού,

ανάγεται σε καθοριστικό συντελεστή της επιτυχούς σκέψης και δράσης. Ο

καιρός είναι το βαρόμετρο υπολογισμού των υπολοίπων χαρακτηριστικών

της ανθρώπινης φύσης, που ωθούν στη δράση. Αν ο καιρός δεν είναι

κατάλληλος, τότε το ἐνεργεῖν καθυποτάσσεται από την ύβρη και οδηγεί

στο σφάλμα. Οι μεταλλασσόμενοι καιροί ως ορμητικό ποτάμι

συμπαρασύρουν κάθε ανθρώπινο ιστορικό ή πολιτικό δημιούργημα, που

δεν προσαρμόζεται στις εναλλαγές τους409. Κάθε υποκείμενο ή κράτος

που δρα εντός των ιστορικών συνθηκών, εκτός από την αυτογνωσία των

εγγενών χαρακτηριστικών της ανθρώπινης φύσης και την αντίληψη του

ορθού μέτρου, που ισοδυναμεί με την έκταση επιβολής της ισχύος, πρέπει

να προσαρμόζεται στις συνθήκες που διαμορφώνονται προκειμένου να

αυξάνει επωφελώς το ζωτικό του πεδίο και να περιορίζει το φόβο του

βίαιου θανάτου, που δημιουργεί την μη αναστρέψιμη επαχθή ανάγκη. Οι

Μήλιοι αναγιγνώσκοντας τους καιρούς πρέπει να απομακρυνθούν από

την ύβρη του μη δόκιμου υπολογισμού της δύναμής τους και να

407 Θουκ. 6. 85: πρὸς ἕκαστα δὲ δεῖ ἢ ἐχθρὸν ἢ φίλον μετὰ καιροῦ γίγνεσθαι. καὶ ἡμᾶς τοῦτο
ὠφελεῖ ἐνθάδε͵ «Ο καθείς πρέπει να είναι εχθρός ή φίλος αναλόγως των περιστάσεων.
Και το ιδικόν μας συμφέρον ενταύθα εξυπηρετείται» (μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Zagorin
Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University Press 2005,
μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 259.
408 Θουκ. 6. 68: τῆς τε οὖν ὑμετέρας αὐτῶν ἀξίας μνησθέντες ἐπέλθετε τοῖς ἐναντίοις
προθύμως͵ καὶ τὴν παροῦσαν ἀνάγκην καὶ ἀπορίαν φοβερωτέραν ἡγησάμενοι τῶν
πολεμίων. «Ενθυμηθήτε, λοιπόν, ότι πρέπει να φανήτε άξιοι υμών αυτών, και ορμήσατε
κατά του εχθρού μετά θάρρους και έχοντες υπ' όψιν ότι η ανάγκη της νίκης και το
δίλημμα, ενώπιον του οποίου ευρίσκεσθε, είναι φοβερώτερα από αυτόν».
409 Machiavelli Ν., Ο Ηγεμών, ΧΧV: Η τύχη είναι σαν τα καταστροφικά εκείνα ποτάμια που
όταν αγριεύουν κατακλύζουνε κάμπους, τσακίζουνε δέντρα και κτίσματα, σηκώνουν το
χώμα και το πάνε μίλια μακριά και οι πάντες κάνουν τόπο στην ορμή τους χωρίς να
μπορούν να την ανακόψουν (…) Είναι καλότυχος ο Ηγέτης που έτυχε να συνταιριάξει τον
τρόπο να μπορεί να πολιτεύεται ανάλογα με τη φυσιογνωμία των καιρών κι αλίμονο σε
εκείνον που στα φερσίματά του διχογνωμούν οι καιροί.

237 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υποταχθούν στους πανίσχυρους Αθηναίους αδράχνοντας ωφέλεια από

την ολοσχερή υποταγή τους:

βουλόμενοι ἀπόνως μὲν ὑμῶν ἄρξαι, χρησίμως δ' ὑμᾶς ἀμφοτέροις

σωθῆναι. «Έχουμε τη βούληση να σας εξουσιάσουμε χωρίς δυσχερείς από

μέρους σας περιπλοκές, να αποβεί η σωτηρία του νησιού σας συμφέρουσα

και για τους δύο» (Θουκ. 5. 91) .

Η διαμόρφωση των συνθηκών-περιστάσεων εξαρτάται από την

αναλογία της δύναμης μεταξύ δύο αντιμαχόμενων πλευρών και η ορθή

δράση ή σκέψη εκπορεύεται από τη θέση της πλάστιγγας στο ζυγό της

ισχύος:

ξυμμάχους γενέσθαι ἔχοντας τὴν ὑμετέραν αὐτῶν ὑποτελεῖς, καὶ

δοθείσης αἱρέσεως πολέμου πέρι καὶ ἀσφαλείας μὴ τὰ χείρω φιλονικῆσαι·

ὡς οἵτινες τοῖς μὲν ἴσοις μὴ εἴκουσι, τοῖς δὲ κρείσσοσι καλῶς προσφέρονται,

πρὸς δὲ τοὺς ἥσσους μέτριοί εἰσι, πλεῖστ' ἂν ὀρθοῖντο. «Να αποδεχτείτε

λοιπόν τη συμμαχία καταβάλλοντας φόρο υποτέλειας, διατηρώντας τις

εδαφικές κτήσεις σας, και, ενώ σας δίνεται η δυνατότητα επιλογής

ανάμεσα στην πολεμική σύγκρουση και στην ασφάλεια της ειρηνικής

διαβίωσης, να μη επιλέξετε τα χειρότερα εξαιτίας του πάθους σας για τη

νίκη· Όσοι άλλωστε στους ισοσθενείς δεν υποχωρούν, στους ισχυρότερους

φέρονται πειθήνια και στους υποδεέστερους δεικνύουν μετριοπάθεια, σε

μεγάλο βαθμό μπορούν να ευδοκιμήσουν» (Θουκ. 5. 111). Η ουδετερότητα

(η Μήλος εκπροσωπεί την ουδέτερη τάση ή αλλιώς το παράδειγμα

ουδέτερου πολιτικού ανδρός) δεν υφίσταται ως πολιτική συνθήκη στο

χώρο κυριαρχίας της δύναμης. Η συμμαχία, εν είδει μετριασμένης

υποτέλειας, με τον ισχυρό αφήνει ελεύθερο ένα περιορισμένο ορίζοντα

επίτευξης ατομικών-κρατικών συμφερόντων και πλεονεκτικής

επέκτασης. Η συμμαχία με τον αδύναμο-ηττημένο επιφέρει την μέγιστη

238 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

βίωση του δέους, αλλά η συνθήκη ουδετερότητας εν μέσω της σύγκρουσης

επισείει την απερίφραστη οργή και των δύο μερών410.

Εφόσον λοιπόν το ανθρώπινο γίγνεσθαι διέπεται από μια

αναπόδραστη τραγικότητα, από μια αναπόφευκτη νομοτελειακή

ανακύκληση από την ακμή στην παρακμή, από γέννηση στη φθορά δεν

υφίσταται ασφαλής, σταθερή ευδαιμονική κατάσταση των ανθρωπίνων

πραγμάτων. Πάντα γὰρ πέφυκε καὶ ἐλασσοῦσθαι (Θουκ. 2. 64), κάθε τι που

βρίσκεται στην μέγιστη ακμή ισχύος του είτε πρόκειται για έμβιο

οργανισμό είτε για κρατική οντότητα είναι νομοτελειακά καθορισμένο ότι

θα εκπέσει σε μια συνθήκη αναπόφευκτης αδυναμίας, παρακμής. Δεν

υπάρχει σταθερότητα στον κόσμο του γίγνεσθαι, όλα κινούνται

ενδιαμέσου της γενέσεως και της φθοράς. Οι ιστορικές συνθήκες

αλλάζουν συνεχώς και φέρουν την ακμή, την δύναμη σ’ αυτόν που

προσαρμόζεται στις περιστάσεις και τις ποδηγετεί προς το συμφέρον του

ενώ καταστρέφουν στο πέρασμά τους αυτόν που αντίκειται σ’ αυτές.

Συνεπώς το ανθρώπινο γίγνεσθαι είναι ένας συνεχής αγώνας

επικράτησης αντίθετων δυνάμεων, ένας αγώνας, μία έριδα που ποτέ δεν

παύει. Ο πόλεμος είναι ο πατέρας, ο δημιουργός όλων411 των ανθρωπίνων

πραγμάτων, ο φορέας κάθε αλλαγής. Αυτός που θα συνειδητοποιήσει ότι

η απράγμων ησυχία οδηγεί στο τέλμα και στην αδυναμία ενώ η συνεχής

πολεμική πάλη-ἔρις άγει στην ενάρετη ευδαιμονία είναι ο εκλεκτός

κυβερνήτης των ιστορικών συνθηκών. Η ησυχία, η ειρήνη είναι μια

410 Πρβλ. Θουκ. 3. 82: τὰ δὲ μέσα τῶν πολιτῶν ὑπ΄ ἀμφοτέρων ἢ ὅτι οὐ ξυνηγωνίζοντο ἢ
φθόνῳ τοῦ περιεῖναι διεφθείροντο. «Οι πολίται, εξ άλλου, όσοι δεν ανήκαν εις καμμίαν
από τας δύο μερίδας, έπιπταν θύματα και των δύο, είτε διότι ηρνούντο ν' αγωνισθούν
παρά το πλευρόν των, είτε διότι τους εφθόνουν δια την ακίνδυνον και ήσυχον ζωήν που
εζούσαν» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Και Ἀποκ. 3. 15-16: οἶδά σου τὰ ἔργα, ὅτι οὔτε ψυχρὸς εἶ
οὔτε ζεστός, ὄφελον ψυχρὸς εἴης ἢ ζεστός οὕτως ὅτι χλιαρὸς εἶ, καὶ οὔτε ζεστὸς οὔτε
ψυχρός, μέλλω σε ἐμέσαι ἐκ τοῦ στόματός μου.
411 Πρβλ. Ἡρακλ. Β. 53, DK: Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι͵ πάντων δὲ βασιλεύς͵ καὶ τοὺς
μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους͵ τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους.

239 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ψευδαίσθηση. Όπως στο φυσικό κόσμο δεν υπάρχει ποτέ ησυχία, ακινησία

και σταθερότητα και η αρμονία προέρχεται από την εξισορρόπηση

αντίθετων δυνάμεων που αγωνίζονται να υπερισχύσουν, έτσι και στο

ανθρώπινο γίγνεσθαι υφίσταται συνεχής πόλεμος αντίθετων δυνάμεων

που αγωνίζονται αδιάκοπα να επιβληθούν υπό την αναπόδραστη

νομοτελειακή καθοδήγηση των έμφυτων ανθρώπινων προδιαθέσεων του

δέους, της τιμής, της ωφέλειας με τη συνακόλουθη επίδραση της ισχύος,

της πλεονεξίας και της απόλαυσης του ηδέος:

τὸ δὲ ἀκίνδυνον τὴν εἰρήνην παρέχειν (Θουκ. 5. 16)

«η ισορροπία του φόβου παρέχει την ειρήνη»

Ἐκ πολέμου μὲν γὰρ εἰρήνη μᾶλλον βεβαιοῦται, ἀφ’ ἡσυχίας δὲ μὴ

πολεμῆσαι οὐχ ὁμοίως ἀκίνδυνον (Θουκ. 1. 124), η ειρήνη είναι «εύθραυστο»

αποτέλεσμα εξισορρόπησης-αρμονίας ανάμεσα σε δύο δυνάμεις που

αγωνίζονται να επιβληθούν και να επικρατήσουν. Αν δεν υπάρξει

εξισορρόπηση, τότε υπάρχει μονομερής επικράτηση και βέβαια όχι ειρήνη

αλλά υποταγή, δέος και υποδούλωση και άρα κακοδαιμονία για το

αδύναμο μέρος, ενώ ισχύς, αρχή, συμφέρον και πλεονεξία και άρα

ευδαιμονία για το ισχυρό μέρος. Αυτή είναι η ουσιώδης έκφραση της

θουκυδίδειας πολιτικής φιλοσοφίας: το τραγικόν. Το εγχείρημα

επιστημονικής διά του ορθού λόγου ερμηνείας της ανθρώπινης πολιτικής

ιστορίας που αναπτύσσεται ως τραγωδία μεταξύ της περιοδικής έλευσης

της ακμής και της παρακμής είναι η συμβολή του Θουκυδίδη. Η

κατανόηση του πολέμου όχι ως ανθρώπινη ημαρτημένη παρέκβαση αλλά

ως ουσιώδους στοιχείου ανάπτυξης του φυσικού γίγνεσθαι και αναγκαίας

κατεύθυνσης της ανθρώπινης φύσης αποτελεί το κορυφαίο θουκυδίδειο

επίτευγμα. Ο κόσμος του ανθρώπου πρέπει να ερμηνεύεται με βάση τον

ίδιο τον άνθρωπο και την ουσιώδη φύση του, η ανθρώπινη αυτογνωσία

240 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

προηγείται των νομικών συμβατικών θεσπίσεων, η αέναη φύση

προηγείται του παροδικού νόμου που εκλείπει μόλις εκλείψουν και οι

ιστορικές συνθήκες που δικαιολογούν την ύπαρξή του.

Με την θουκυδίδεια φιλοσοφική θεώρηση της πολιτικής αποκτά

νόημα και ένα ακόμη «σκοτεινό» δελφικό ρητό:

Ἐγγύα͵ πάρα δ΄ ἄτα412

Κοντά στην εγγύηση, κοντά στην επανάπαυση υπάρχει πάντα η

ολοσχερής καταστροφή. Η ησυχία, η εγγύηση, η σταθερή ευδαιμονία δεν

υφίσταται στον κόσμο του ανθρώπου και όποιος θεωρήσει ότι μπορεί να

διαβιεί απρόσκοπτα χωρίς την απειλή του δέους, προσυπογράφει την

βέβαιη καταστροφή του. Ο άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται, να μάχεται,

να πολεμά συνεχώς, να ενσαρκώνει με τον πιο εμφατικό τρόπο το

Ελληνικό ηρωικό ιδανικό, αν θέλει να υπακούει στην νομοτέλεια της

φύσης του και οι εχθροί του να του επιτίθενται με λιγότερη σφοδρότητα.

Η παραίνεση του Θουκυδίδη για την συνεχή αγωνιστικότητα-ηρωισμό του

ανθρώπου εντός των συνθηκών ενός συνεχούς, ακατάπαυτου φύσει

πολέμου βρίσκεται στα λόγια του Περικλή, πριν την έναρξη του εμφύλιου

πελοποννησιακού πολέμου:

εἰδέναι δὲ χρὴ ὅτι ἀνάγκη πολεμεῖν͵ ἢν δὲ ἑκούσιοι μᾶλλον

δεχώμεθα͵ ἧσσον ἐγκεισομένους τοὺς ἐναντίους ἕξομεν (Θουκ. 1. 144).

«Πρέπει άλλωστε να γνωρίζωμεν ότι ο πόλεμος κατέστη

αναπόφευκτος και ότι όσον περισσότερον πρόθυμοι δειχθώμεν προς

ανάληψίν του, με τόσον ολιγωτέραν αποφασιστικότητα θα επιτεθούν

εναντίον μας οι αντίπαλοι» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

412 Διόδ. 9. 10. 4. Πρβλ. Πλάτ. Χαρμ. 165a: τὸ Ἐγγύη πάρα δ΄ ἄτη. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία.
Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ.
440.

241 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο άνθρωπος επιβάλλεται να γνωρίζει με σαφήνεια ότι ο συνεχής

πόλεμος είναι αναπόφευκτος, το τραγικόν είναι αναπόφευκτο και μόνο

τότε θα πραΰνει την τραγική έκφραση του βίου του, όταν εκούσια

αναλάβει να ενσαρκώσει το ηρωικό ιδανικό του αέναου πολέμου, της

αέναης πολεμικής αριστείας στον ιδιωτικό και στον δημόσιο-πολιτικό

χώρο. Διαφορετικά ο άνθρωπος, που δεν αντιλαμβάνεται το τραγικόν και

δεν αναλαμβάνει εκούσια τον συνεχή πόλεμο ενάντια στην ίδια του τη

φύση και τον αιώνιο νόμο της γέννησης και της φθοράς, θα έχει την τύχη

του τυράννου της Σάμου Πολυκράτη, ο οποίος παρά τις προσπάθειές του

να ανακόψει την συνεχή-εγγυημένη-ασφαλή ευδαιμονία του

υπακούοντας στις συμβουλές των ειδημόνων φίλων του, ξαναβρήκε το

πολύτιμο δαχτυλίδι που πέταξε στο ανοικτό πέλαγος και υπέστη την

αναπόφευκτη καταστροφή413. Η εκούσια ανάληψη του πολέμου, της

413 Ἡρόδ. 3. 40. Η συμβουλή που έδωσε ο φαραώ Άμασις υπό μορφή χρησμού στον
Πολυκράτη ήταν η εξής: ἐμοὶ δὲ αἱ σαὶ μεγάλαι εὐτυχίαι οὐκ ἀρέσκουσι͵ τὸ θεῖον
ἐπισταμένῳ ὡς ἔστι φθονερόν. Καί κως βούλομαι καὶ αὐτὸς καὶ τῶν ἂν κήδωμαι τὸ μέν τι
εὐτυχέειν τῶν πρηγμάτων͵ τὸ δὲ προσπταίειν͵ καὶ οὕτω διαφέρειν τὸν αἰῶνα ἐναλλὰξ
πρήσσων ἢ εὐτυχέειν τὰ πάντα· οὐδένα γάρ κω λόγῳ οἶδα ἀκούσας ὅστις ἐς τέλος οὐ
κακῶς ἐτελεύτησε πρόρριζος͵ εὐτυχέων τὰ πάντα. «αλλά εμένα οι δικές σου μεγάλες
ευτυχίες δεν μου αρέσουν, διότι γνωρίζω καλά πόσο το θείο φθονεί την ανθρώπινη
ευημερία. Και γι’ αυτό έχω τη βούληση και για εμένα τον ίδιο αλλά και γι’ αυτούς, τους
οποίους νοιάζομαι, τα πράγματα άλλοτε να τείνουν προς την ευτυχία και άλλοτε να
εκπίπτουν προς τη δυστυχία και έτσι προτιμώ να διάγω το βίο μου με εναλλαγές και
διαφοροποιήσεις ευτυχίας και δυστυχίας παρά να ευτυχώ δια παντός. Διότι απ’ όσα
γνωρίζω και απ’ όσα άκουσα, ως τώρα δεν υπήρξε άνθρωπος, ο οποίος ευτυχώντας
διαρκώς σε όλα να μη κατέληξε στο τέλος της ζωής του στην καταστροφή». Ο
Πολυκράτης ακολουθώντας τη συμβουλή του Άμασι πέταξε το πιο πολύτιμο δαχτυλίδι
που είχε στην κατοχή του στο ανοιχτό πέλαγος προκειμένου να δυστυχήσει και να
ανακόψει τη συνεχή ευδαιμονία του, που θα τον οδηγούσε κατά τον αιώνιο νόμο της
γέννησης και της φθοράς στην καταστροφή. Όμως λίγες μέρες αργότερα κάποιος ψαράς
έπιασε ένα μεγάλο ψάρι και θεώρησε σκόπιμο να δωρίσει στον τύραννο, για να τον
ευχαριστήσει. Μέσα στην κοιλιά του ψαριού ο Πολυκράτης βρήκε το πολύτιμο δαχτυλίδι
που είχε πετάξει στη θάλασσα και ερμήνευσε το γεγονός ως ευνοϊκό θεϊκό οιωνό. Ο
οιωνός του δαχτυλιδιού όμως ήταν το μήνυμα της επικείμενης καταστροφής του

242 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σύγκρουσης ενάντια στις αντίθετες δυνάμεις υπακούει στις επιταγές της

ορθότητας της ανθρώπινης φύσης (τάση για όφελος-συμφέρον, τιμή,

ισχύ-αρχή, ηδονή, πλεονεξία υπό το κράτος του δέους) αλλά και πραΰνει,

αντιστέκεται στην επεκτατική ορμή της αντίπαλης καταστροφικής

δύναμης μειώνοντας το δέος του θανάτου.

Υπό το κράτος αυτών των θουκυδίδειων διαχρονικών αποφάνσεων

πολιτικής φιλοσοφίας με κεντρική συνισταμένη την πεφυκύια

αναγκαιότητα σκέψης και δράσεως, που εκπορεύεται από την ανθρώπινη

φύση (ὑπὸ φύσεως ἀναγκαίας), ορίζεται ο πολιτικός άνδρας ως απάντηση

στην τραγικότητα της ανθρώπινης κατάστασης. Είναι εύλογο ότι ο

πολιτικός άνδρας που εισηγείται ο Θουκυδίδης αρμόζει να συνδυάζει

ικανότητες και έξεις που πηγάζουν από την ίδια την ανθρώπινη φύση

αλλά και από την προσαρμογή στις διαφοροποιήσεις των ιστορικών

καιρών. Είναι επίσης σημαντικό να ειπωθεί ότι ο άριστος πολιτικός

άνδρας, όπως τον αντιλαμβάνεται ο Θουκυδίδης, δεν έχει ουσιαστική

διαφορά από τον τρόπο που αποφασίζει και ενεργεί ένα πολιτικό κράτος

εντός των ιστορικοπολιτικών συνθηκών. Ο πολιτικός άνδρας ή το

πολιτικό κράτος επιβάλλεται εκ φυσικής και ιστορικής ανάγκης να είναι

ένα κράμα ικανής φύσεως και δεξιότητας όσον αφορά την ανάγνωση των

ιστορικών περιστάσεων, την προσαρμογή σ’ αυτές και τον έλεγχο τον

οποίο πρέπει να ασκεί σ’ αυτές. Το τελικό ζητούμενο και στην περίπτωση

του ατομικά υφιστάμενου πολιτικού άνδρα αλλά και του συλλογικού

πολιτικού κράτους είναι η ισχύς επιβολής στο πάντα υπαρκτό δυνάμει ή

ενεργεία αντίπαλον δέος (αντίπαλος άνθρωπος ή κράτος, ανάγκη

ιστορικών συνθηκών, φόβος του βίαιου θανάτου) και οι προοπτικές

Πολυκράτη, ο οποίος έπρεπε να υπακούσει στον αιώνιο νόμο του τραγικού και από την
απόλυτη ευδαιμονία να εκπέσει στην απόλυτη δυστυχία (ο σατράπης των Σάρδεων
Οροίτης τον συνέλαβε και έβαλε να τον γδάρουν ζωντανό και έπειτα να τον
σταυρώσουν).

243 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πραγμάτωσης μέσω της ισχύος των έμφυτων ροπών της ανθρώπινης

φύσης προς το συμφέρον, την τιμή, την πλεονεξία και την ηδονή,

χαρακτηριστικά που αν τελειωθούν δίδουν το ανθρώπινο εὐδαιμονεῖν.

Όσον αφορά την έννοια της φυσικής ορθότητας και άρα υπεροχής

λαμβάνεται ως ιδανικό φυσικό πρότυπο πολιτικού ανδρός το παράδειγμα

της φύσεως του Θεμιστοκλή414. Όπως η φύση προηγείται του νόμου και

της σύμβασης έτσι και η ανθρώπινη ιδιοσυστασία έχει τα αδιαμφισβήτητα

πρωτεία εν σχέσει με την εξάσκηση. Η ισχύς, η ικανότητα της ατομικής

φύσεως προηγείται αναμφίλεκτα κάθε πρότερης ή επίκτητης εξάσκησης

(οὔτε προμαθὼν ἐς αὐτὴν οὐδὲν οὔτ΄ ἐπιμαθών) και επικυρώνεται-

επιβεβαιώνεται στην πράξη, εντός του ανθρώπινου γίγνεσθαι

(βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας). Η φυσική ισχύς είναι το κριτήριο

διαφοράς, υπεροχής και αξίας του υποκειμένου εν σχέσει με τους άλλους

(διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι). Το κορυφαίο

414 Θουκ. 1. 138: Ην γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς βεβαιότατα δὴ φύσεως ἰσχὺν δηλώσας καὶ
διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου ἄξιος θαυμάσαι· οἰκείᾳ γὰρ ξυνέσει καὶ οὔτε
προμαθὼν ἐς αὐτὴν οὐδὲν οὔτ΄ ἐπιμαθών͵ τῶν τε παραχρῆμα δι΄ ἐλαχίστης βουλῆς
κράτιστος γνώμων καὶ τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ γενησομένου ἄριστος εἰκαστής·
καὶ ἃ μὲν μετὰ χεῖρας ἔχοι͵ καὶ ἐξηγήσασθαι οἷός τε͵ ὧν δ΄ ἄπειρος εἴη͵ κρῖναι ἱκανῶς οὐκ
ἀπήλλακτο· τό τε ἄμεινον ἢ χεῖρον ἐν τῷ ἀφανεῖ ἔτι προεώρα μάλιστα. καὶ τὸ ξύμπαν
εἰπεῖν φύσεως μὲν δυνάμει͵ μελέτης δὲ βραχύτητι κράτιστος δὴ οὗτος αὐτοσχεδιάζειν τὰ
δέοντα ἐγένετο. «Διότι ο Θεμιστοκλής, λόγω της φυσικής του οξυδερκείας η οποία είχε
πραγματικώς καταδειχθή κατά τρόπον απαραγνώριστον, ήτο περισσότερον από κάθε
άλλον άξιος εξαιρετικού όλως διόλου κατά τούτο θαυμασμού. Διά της εμφύτου εις αυτόν
οξείας αντιλήψεως, και χωρίς ανάγκην ενισχύσεως αυτής, ούτε διά προηγουμένης
διδασκαλίας, ούτε διά των μαθημάτων της πείρας, και τα παρόντα κατόπιν βραχυτάτης
σκέψεως έκρινεν οξύτατα και τα μέλλοντα να γίνουν επί μακρόν διάστημα χρόνου
προείκαζεν άριστα. Kαι εκείνα μεν, περί των οποίων εκάστοτε ησχολείτο, είχε και την
ικανότητα να εξηγή προς τους άλλους, εκείνα δε, περί των οποίων δεν είχε προσωπικήν
πείραν, ηδυνήθη να κρίνη επαρκώς, και κανείς δεν ημπορούσε να προΐδη με την ιδίαν
ευκρίνειαν το καλόν ή το κακόν που επεφύλαττε το άδηλον μέλλον. Και
συγκεφαλαιώνων λέγω ότι διά της φυσικής του οξυνοίας και ως εκ της ελαχίστης
προπαρασκευής, η οποία του ήτο αναγκαία προς τούτο, ανεδείχθη ικανώτερος από κάθε
άλλον να διαγινώσκη αμέσως τι έπρεπε να πραχθή ή να λεχθή» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

244 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ειδοποιό γνώρισμα της ανθρώπινης, που την καθιστά υπέρτερη των

άλλων και συνεπώς σε θέση αρχής, είναι η έμφυτη έλλογη ικανότητα

(οἰκείᾳ γὰρ ξυνέσει). Η αρχή του λόγου, η νοησιαρχία του πολιτικού

ανδρός, δεν είναι όμως αφηρημένη μακριά από το χώρο πολιτικής δράσης,

νους και πράξη ταυτίζονται, οι πράξεις είναι η μόνιμη «σκιά» του ικανού

λόγου415. Ο κράτιστος λόγος του πολιτικού ανδρός είναι λόγος που

απορρέει εκ της κρισιμότητας των ιστορικών περιστάσεων και ως εκ

τούτου δεν αποτελεί μακρόσυρτη ακολουθία λογικών πορισμάτων αλλά

γρήγορη (μελέτης δὲ βραχύτητι) και αποφασιστική-ανδρεία αξιολόγηση

και αξιοποίηση των ιστορικών δεδομένων (δι΄ ἐλαχίστης βουλῆς

κράτιστος γνώμων). Επιπρόσθετα η έλλογη γνώμη χαρακτηρίζεται από

την ικανότητα επιτυχούς πρόβλεψης του μέλλοντος συγκεκριμένα για

κάθε ανακύπτουσα περίπτωση (τῶν μελλόντων ἐπὶ πλεῖστον τοῦ

γενησομένου ἄριστος εἰκαστής) και απομάκρυνσης της οδυνηρής

αβεβαιότητας-φόβου (Θουκ. 4. 63: τὸ ἀτέκμαρτον δέος) που απορρέει από

το αφανές παρόν ή μέλλον (Θουκ. 4. 63: νῦν τοῦ ἀφανοῦς)416. Η πρόβλεψη

του μέλλοντος σε ιδιαίτερα αφανείς, δυσερμήνευτες ιστορικοπολιτικές

καμπές συνδέεται με την αντίληψη και τον καθορισμό του συμφέροντος

για τον άνθρωπο ή το πολιτικό κράτος, το προορᾶν δεν είχε κανένα

415 Θουκ. 4. 87: οὕτω πολλὴν περιωπὴν τῶν ἡμῖν ἐς τὰ μέγιστα διαφόρων ποιούμεθα͵ καὶ οὐκ
ἂν μείζω πρὸς τοῖς ὅρκοις βεβαίωσιν λάβοιτε ἢ οἷς τὰ ἔργα ἐκ τῶν λόγων ἀναθρούμενα
δόκησιν ἀναγκαίαν παρέχεται ὡς καὶ ξυμφέρει ὁμοίως ὡς εἶπον. «Ενεργούντες κατ' αυτόν
τον τρόπον, δεικνύομεν μεγάλην περίσκεψιν δι' ό,τι αφορά τα ζωτικά μας συμφέροντα,
και καμμίαν καλυτέραν εξασφάλισιν εκτός από τους όρκους μας δεν ημπορείτε να έχετε,
παρά εκείνην που σας παρέχουν άνθρωποι, των οποίων αι πράξεις, εξεταζόμεναι εν
σχέσει προς τους λόγους, παρέχουν την αναμφισβήτητον πεποίθησιν ότι
ανταποκρίνονται πραγματικώς προς το συμφέρον των, όπως υποστηρίζουν» (Μτφρ. Ελ.
Βενιζέλου).
416 Πρβλ. Ἀριστ. Πολ. 1253a.3: τὸ μὲν γὰρ δυνάμενον τῇ διανοίᾳ προορᾶν ἄρχον φύσει καὶ
δεσπόζον φύσει και Ἀντιφῶν ἐρωτηθείς, τί ἐστι μαντική, εἶπεν· «ἀνθρώπου φρονίμου
εἰκασμός»,DK. 87. A. 9, Gnomologium Vindobonensis 50, p. 14 Wachsmuth: «Όταν ρώτησαν
τον Αντιφώντα τι είναι η μαντική, εκείνος αποκρίθηκε: Εικασία συνετού ανθρώπου».

245 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νόημα, αν δεν σχετιζόταν άμεσα με την διάκριση του ωφελίμου και του

επιβλαβούς (τό τε ἄμεινον ἢ χεῖρον ἐν τῷ ἀφανεῖ ἔτι προεώρα μάλιστα).

Γενικά αιχμή της ανώτερης φύσης (τὸ ξύμπαν εἰπεῖν φύσεως μὲν δυνάμει)

είναι η ορθή κριτική ικανότητα (κρῖναι ἱκανῶς) κατά τον ρου και την

εναλλαγή των περιστάσεων και ο καίριος, ορθός, ενδεδειγμένος

σχεδιασμός-αυτοσχεδιασμός (κράτιστος δὴ οὗτος αὐτοσχεδιάζειν τὰ

δέοντα ἐγένετο) επιβολής-επέκτασης της προσωπικής ή κρατικής ισχύος

υπό το κράτος των φυσικών κινήτρων του δέους, της ωφέλειας και της

τιμής. Ο θουκυδίδειος πολιτικός άνδρας (όπως και η θουκιδίδεια πολιτική

φιλοσοφία) κινείται πέρα από το καλό και απ’ το κακό, πέρα από τα όρια

της συμβατικής ηθικής, η αρετή, η ικανότητα του πολιτικού ανδρός

πηγάζει από τη φύση, η οποία αναγνωρίζει μόνο ένα δίκαιο, το δίκαιο της

επιβολής και της συνεχούς επέκτασης της ισχύος417 με στόχο την

ευδαιμονία που προκύπτει από την ελευθερία και τον περιορισμό της

οδυνηρής δυστυχίας, η οποία απορρέει από την υπερίσχυση του δέους ή

της πραγματικότητας του βίαιου θανάτου. Η ικανότητα του πολιτικού

ανδρός ταυτίζεται με την ισχύ επιβολής του στους άλλους και στις

περιστάσεις, ο πολιτικός άνδρας ελέγχει τις περιστάσεις και δεν αφήνεται

να παρασυρθεί από τις διαφοροποιήσεις των καιρών, από την τύχη418.

417 Θουκ. 4. 21: τοῦ δὲ πλέονος ὠρέγοντο. Και 4. 92: τοῦ πλέονος δὲ ὀρεγόμενος ἑκών τινι
ἐπέρχεται. Έχει ιδιαιτερη σημασία το ότι το ρήμα ορέγομαι συνδέεται με έμφυτη
προδιάθεση της ανθρώπινης φύσης. Η πλεονεξία οράται ως έμφυτη και άρα κατά το
φυσικό δίκαιο δικαιολογημένη ανθρώπινη τάση.
418 Θουκ. 6. 23: ἐγὼ φοβούμενος͵ καὶ εἰδὼς πολλὰ μὲν ἡμᾶς δέον εὖ βουλεύσασθαι͵ ἔτι δὲ
πλείω εὐτυχῆσαι (χαλεπὸν δὲ ἀνθρώπους ὄντας)͵ ὅτι ἐλάχιστα τῇ τύχῃ παραδοὺς
ἐμαυτὸν βούλομαι ἐκπλεῖν͵ παρασκευῇ δὲ ἀπὸ τῶν εἰκότων ἀσφαλὴς ἐκπλεῦσαι. ταῦτα
γὰρ τῇ τε ξυμπάσῃ πόλει βεβαιότατα ἡγοῦμαι καὶ ἡμῖν τοῖς στρατευσομένοις σωτήρια. εἰ δέ
τῳ ἄλλως δοκεῖ͵ παρίημι αὐτῷ τὴν ἀρχήν. «Τούτο εγώ φοβούμαι, και επειδή γνωρίζω ότι
έχομεν ανάγκην πολλής συνέσεως και ακόμη περισσοτέρας καλής τύχης (πράγμα
δύσκολον προκειμένου περί ανθρώπων), επιθυμώ να εκστρατεύσω στηριζόμενος όσον το
δυνατόν ολιγώτερον εις την τύχην, αλλά με στρατιωτικήν δύναμιν, η οποία κατά την
ανθρωπίνην κρίσιν εγγυάται την ασφάλειαν. Διότι τα μέτρα ταύτα θεωρώ και διά το

246 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Όσον αφορά την διαχείριση της πολιτικής διακυβέρνησης (σε

άμεση συνάφεια με τη στρατηγική φυσική ιδιοφυία του Θεμιστοκλή)

χρησιμοποιείται ως παράδειγμα-πρότυπο η ἀνθρωπεία φύσις του Περικλή

(Θουκ. 2. 65). Ο κορυφαίος πολιτικός συντελεστής ενός κράτους πρέπει να

δύναται ως δημιουργός, ως έμπειρος τεχνίτης να διαχειρίζεται με

δεξιοτεχνία το υλικό του, ώστε να προκύψει ένα άριστο πολιτικό

δημιούργημα. Κύριο μέσο επιβολής της ισχύος, της γνώμης-σύνεσης του

ηγήτορος πολιτικού ανδρός είναι η δημιουργία εκούσιας πειθούς προς το

πρόσωπό του στο πολιτικό σώμα. Η εκούσια μέσω της λεκτικής πειθούς

(οἱ δὲ δημοσίᾳ μὲν τοῖς λόγοις ἀνεπείθοντο) συναίνεση του πολιτικού

σώματος προς το πρόσωπο του ηγέτη και την κατεύθυνση της πολιτικής

του είναι δομική και αναγκαία (ὁ Περικλῆς λέγων ἐπειρᾶτο τοὺς

Ἀθηναίους τῆς τε ἐς αὑτὸν ὀργῆς παραλύειν) προκειμένου να αποφευχθεί

η άσκηση της εξαναγκαστικής, μη αναστρέψιμης βίας, που αυξάνει το

δέος-φόβο των πολιτών (ἰδίᾳ δὲ τοῖς παθήμασιν ἐλυποῦντο) και τους ωθεί

σε ακραίες συμπεριφορές προάσπισης των φυσικών δικαιωμάτων τους

αυτοσυντήρησης δημιουργώντας (αυξάνοντας το δέος του ηγέτη)

ταυτόχρονα συνθήκες απειλής της κεντρικής αρχής. Η λεκτική πειθώς

αρμόζει να συμβάλλει στη δημιουργία ενός αληθοφανούς φαίνεσθαι που

ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των πολιτών και δημιουργεί την

εντύπωση πολιτικής ικανότητας και προσωπικής αξίας (ἡ ξύμπασα πόλις

προσεδεῖτο πλείστου ἄξιον νομίζοντες εἶναι).

Ο λόγος και η πράξη του πολιτικού πρέπει να ελέγχουν, να

οξύνουν (ἔς τε τὸν πόλεμον μᾶλλον ὥρμηντο) ή να πραΰνουν (ἀπὸ τῶν

παρόντων δεινῶν ἀπάγειν τὴν γνώμην) τα πολιτικά πάθη του σώματος των

σύνολον της πόλεως ασφαλέστατα και δι' ημάς, οι οποίοι θα μετάσχωμεν της
εκστρατείας, σωτήρια. Και εάν άλλος τις έχη αντίθετον γνώμην, παραιτούμαι της
αρχηγίας υπέρ αυτού» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του
έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 441.

247 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτών εν είδει παθοποιίας προς επίτευξη του γενικού-δημοσίου

συμφέροντος και πρόκρισής του εκ του ιδιωτικού-ιδιοτελούς και ατομικού.

Συνακόλουθα η σύνεση-γνώμη πρέπει να αποτελεί το ειδοποιό

χαρακτηριστικό της ἀνθρωπείας φύσεως του πολιτικού ανδρός (όπως

τονίστηκε ιδιαιτέρως παραπάνω) σε μια κατεύθυνση έλλογου

υπολογισμού-προγνώσεως της ατομικής αλλά και της κρατικής ισχύος με

στόχο την εξασφάλιση της ασφάλειας που απορρέει από την έλλειψη

ισχυρότερης δύναμης και την ανάπτυξη-πλεονεξία στο μέγιστο δυνατό

βαθμό με βάση το ορθό φυσικό μέτρο (ὅσον τε γὰρ χρόνον προύστη τῆς

πόλεως ἐν τῇ εἰρήνῃ͵ μετρίως ἐξηγεῖτο καὶ ἀσφαλῶς διεφύλαξεν αὐτήν͵

καὶ ἐγένετο ἐπ΄ ἐκείνου μεγίστη͵ ἐπειδή τε ὁ πόλεμος κατέστη͵ ὁ δὲ φαίνεται

καὶ ἐν τούτῳ προγνοὺς τὴν δύναμιν). Διακρίνεται ένα ορθό φυσικό μέτρο

τόσο για τον πολίτη όσο και για την πόλη-κράτος, που καθορίζεται από

την έκταση της φυσικής δύναμης. Η διάπραξη ενεργειών κάτω από το

φυσικό όριο (ησυχία) της δύναμης αποτελεί επιβλαβή έλλειψη ενώ η

υπέρβαση του μέτρου (ὕβρις- άμετρη πλεονεξία) αποτελεί καταστροφική

υπερβολή. Ο ιδανικός πολιτικός άνδρας είναι αυτός, που εγκαθιστά εντός

του το ορθό φυσικό μέτρο, το οποίο ανταποκρίνεται στην ισχύ της άριστης

φύσης του, και επιπλέον εμφυσά στην πολιτεία διά της έλλογης σύνεσής-

γνώμης του το ανταποκρινόμενο στην ισχύ της (και στις περιστάσεις)

φυσικό ορθό μέτρο.

Σαφώς ο πολιτικός άνδρας εμφορείται από τις φυσικές

παρορμήσεις της τιμής, του δέους και της ωφέλειας που άγουν στην

πλεονεξία, το ιδιοτελές συμφέρον και στην δια της αρχής επιβολή της

προσωπικής ισχύος αλλά η ανάπτυξη αυτών των δικαιολογημένων

φυσικών έξεων είναι αναγκαίο να γίνεται σε άμεση συνάφεια και

αρμονία με το συμφέρον και την ανάπτυξη της δύναμης του κράτους. Ο

πολιτικός άνδρας ως ηγέτης ενός πολιτικού συνόλου έχει την υποχρέωση

να μεριμνά για το συλλογικό συμφέρον και οι προσωπικές του επιδιώξεις

248 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

είτε να εναρμονίζονται μ’ αυτό είτε να μη το υπερβαίνουν (διαφανῶς

ἀδωρότατος γενόμενος). Σε διαφορετική περίπτωση, αν η ιδιοτέλεια

καθυποτάσσει το συλλογικό συμφέρον, δεν μπορούμε να μιλάμε για

πολιτικό άνδρα αλλά για αχρείο419. Η επιδίωξη του ιδιοτελούς

συμφέροντος του πολιτικού είναι θεμιτή, στην εκδοχή που αυτό δεν

υπερβαίνει και δεν «απειλεί» το συλλογικό σκοπό της πόλης-κράτους.

Ο πολιτικός ως δεινός τεχνίτης πρέπει να επεξεργάζεται το υλικό

του και να το κατευθύνει σε συμπόρευση-συμφωνία με το ορθό φυσικό

μέτρο, χωρίς να απορροφάται απ’ αυτό, χωρίς η ανεξέλεγκτη δύναμη του

πολιτικού σώματος να καθυποτάσσει τη δύναμη του πολιτικού (οὐκ ἤγετο

μᾶλλον ὑπ΄ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε). Το πλήθος, λόγω της πολλαπλότητάς του

και της ανομοιογένειας που το διακρίνει, δεν δύναται να αντιληφθεί

επαρκώς την έκταση της δύναμής του και την κατάλληλη στιγμή δράσης

ανάλογα με τις περιστάσεις. Η άριστη-ικανότατη φύση του πολιτικού

ανδρός δύναται να διαχειριστεί το πολιτικό σώμα μέσω της επιβολής της

σ’ αυτό μέσω της έλλογης πειθούς ή στην έσχατη περίπτωση μέσω της

εξαναγκαστικής βίας (δυνατὸς ὢν τῷ τε ἀξιώματι καὶ τῇ γνώμῃ) και να του

εμφυσήσει την ομόνοια, δηλαδή την εκούσια συναίνεση (κατεῖχε τὸ

πλῆθος ἐλευθέρως) στην ορθή, σύμφωνη με το φυσικό μέτρο γνώμη-

ξύνεσιν (του πολιτικού: ὁπότε γοῦν αἴσθοιτό τι αὐτοὺς παρὰ καιρὸν ὕβρει

θαρσοῦντας͵ λέγων κατέπλησσεν ἐπὶ τὸ φοβεῖσθαι͵ καὶ δεδιότας αὖ ἀλό γως

ἀντικαθίστη πάλιν ἐπὶ τὸ θαρσεῖν). Ο πολιτικός δεν είναι θεράπων της

ηδονής του πλήθους, αλλά άρχων της γνώμης του πλήθους που μεριμνά

για την επίτευξη του συμφέροντος και για την αύξηση της συνολικής

419 Θουκ. 2. 65: οἱ δὲ ταῦτά τε πάντα ἐς τοὐναντίον ἔπραξαν καὶ ἄλλα ἔξω τοῦ πολέμου
δοκοῦντα εἶναι κατὰ τὰς ἰδίας φιλοτιμίας καὶ ἴδια κέρδη κακῶς ἔς τε σφᾶς αὐτοὺς καὶ
τοὺς ξυμμάχους ἐπολίτευσαν͵ ἃ κατορθούμενα μὲν τοῖς ἰδιώταις τιμὴ καὶ ὠφελία μᾶλλον
ἦν͵ σφαλέντα δὲ τῇ πόλει ἐς τὸν πόλεμον βλάβη καθίστατο. Πρβλ. Θουκ. 2. 40.

249 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ισχύος του (διὰ τὸ μὴ κτώμενος ἐξ οὐ προσηκόντων τὴν δύναμιν πρὸς ἡδονήν

τι λέγειν͵ ἀλλ΄ ἔχων ἐπ΄ ἀξιώσει καὶ πρὸς ὀργήν τι ἀντειπεῖν).

Ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία͵ ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς

ἀρχή, όταν το πολιτικό σώμα κυβερνάται από την βέλτιστη ανθρώπινη

φύση, η οποία αντιλαμβάνεται το τραγικόν και επιχειρεί να

ευθυγραμμίσει τη δύναμη της πόλης με το ορθό μέτρο της φυσικής-

ιστορικής νομοτέλειας τα πολιτεύματα ισχύουν μόνο κατ’ όνομα,

συμβατικά, στην πραγματικότητα υφίσταται το φυσικό δίκαιο, δηλαδή η

αρχή-εξουσία της ορθής γνώμης420 που απορρέει από την βέλτιστη φύση

του πολιτικού ανδρός. Το μόνο άριστο κατά φύσει πολίτευμα είναι η

αριστοκρατία του ενός, η επιβολή της ισχύος της βέλτιστης φύσης που

επιτρέπει την συναρμογή εξουσίας και πολιτικού σώματος προς την

επίτευξη του κοινού συμφέροντος που εκπηγάζει από την αύξηση της

κρατικής ισχύος. Οι διάδοχοι του Περικλή, χωρίς να έχουν τα ειδοποιά

χαρακτηριστικά της βέλτιστης ανθρώπινης φύσης, προσπάθησαν να

σφετεριστούν τον τίτλο του πρώτου πολιτικού ανδρός και να αδράξουν τα

πλεονεκτήματα που προκύπτουν απ’ αυτό δίδοντας στο πλήθος

ηδύληπτες ελπίδες και τέρποντάς το, ευωχώντας το με ευχάριστους

ηδονικούς λόγους, αλλά το μόνο που κατάφεραν ήταν η παροδική αύξηση

της ισχύος της πόλης κι μόνιμη μετέπειτα ατομική και συλλογική

πολιτική καταστροφή421. Το δεύτερο τη τάξει πολίτευμα που δύναται να

420Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University
Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 281. Πρβλ. Ober J., (1989),
Mass and Elite in democratic Athens: Rhetoric, Ideology and Power of People, Princeton University
Press, μτφρ. Β. Σερέτη, Πολύτροπον, Αθήνα 2003, σελ 134-139.
421 Θουκ. 2. 65: οἱ δὲ ὕστερον ἴσοι μᾶλλον αὐτοὶ πρὸς ἀλλήλους ὄντες καὶ ὀρεγόμενοι τοῦ
πρῶτος ἕκαστος γίγνεσθαι ἐτράποντο καθ΄ ἡδονὰς τῷ δήμῳ καὶ τὰ πράγματα ἐνδιδόναι.
ἐξ ὧν ἄλλα τε πολλά͵ ὡς ἐν μεγάλῃ πόλει καὶ ἀρχὴν ἐχούσῃ͵ ἡμαρτήθη καὶ ὁ ἐς Σικελίαν
πλοῦς͵ ὃς οὐ τοσοῦτον γνώμης ἁμάρτημα ἦν πρὸς οὓς ἐπῇσαν͵ ὅσον οἱ ἐκπέμψαντες οὐ τὰ
πρόσφορα τοῖς οἰχομένοις ἐπιγιγνώσκοντες͵ ἀλλὰ κατὰ τὰς ἰδίας διαβολὰς περὶ τῆς τοῦ
δήμου προστασίας … καὶ οὐ πρότερον ἐνέδοσαν ἢ αὐτοὶ ἐν σφίσι κατὰ τὰς ἰδίας διαφορὰς
περιπεσόντες ἐσφάλησαν. «Ενώ οι διάδοχοί του όντες μάλλον ίσοι ο εις προς τον άλλον,

250 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ακολουθήσει ως μη χείρονα κατάσταση το πρώτο-άριστο, δεν είναι βέβαια

η μαστιζόμενη εκ της δράσης των αδίστακτων δημαγωγών οχλοκρατία

που κυριάρχησε στην Αθήνα μετά το θάνατο της άρχουσας περίκλειας

ανθρωπείας φύσεως, αλλά η μετρία ξύγκρασις422, η μείξη ολιγαρχικών και

δημοκρατικών στοιχειών κατά τα πρότυπα του πολιτεύματος των

πατέρων, της πατρίου πολιτείας (η οποία εκφραζόταν με την πολιτική

μεταρρύθμιση του Σόλωνα), που εξασφαλίζει στο πολιτικό σώμα μέγιστη

ελευθερία πολιτικής και πολιτιστικής έκφρασης, αλλά ταυτόχρονα ασκεί

ισχυρό έλεγχο στην λειτουργία του πολιτεύματος και στη λήψη των

πολιτικών αποφάσεων (έχοντας ως κορυφαίο ελεγκτικό όργανο και

θεματοφύλακα του πολιτεύματος τον Άρειο Πάγο, του οποίου τις

αρμοδιότητες περιόρισε ο Εφιάλτης και διατήρησε ο Περικλής

προκειμένου να αυξήσει την προσωπική του ισχύ, πρβλ. Ἀριστ, Ἀθ. Πολ.

25-27).

επιδιώκοντες όμως έκαστος να γίνη πρώτος, ήσαν έτοιμοι και αυτήν την κατεύθυνσιν
των δημοσίων υποθέσεων να θυσιάζουν εις τας εκάστοτε ορέξεις του πλήθους. Τοιαύτη
όμως αδυναμία, όπως είναι επόμενον, προκειμένου περί πόλεως μεγάλης και ασκούσης
ηνεμονίαν, ωδήγησε και εις άλλα πολλά σφάλματα και εις την Σικελικήν εκστρατείαν
της οποίας η αποτυχία ωφείλετο όχι τόσον εις κακόν υπολογισμόν, λαμβανομένης υπ'
όψιν της δυνάμεως του εχθρού όσον εις το ότι οι υπεύθυνοι δια την εκστρατείαν, μετά τη
αποστολήν της, δεν είχαν υπ' όψιν το συμφέρον της, αλλά κατεγίνοντο να διαβάλλουν οι
μεν τους δε δια να επιτύχουν την λαϊκήν ηγεσίαν … και τότε μόνον υπέκυψαν, όταν,
συνεπεία των προσωπικών των διενέξεων, συνεκρούσθησαν προς αλλήλους και
αυτοκατεστράφησαν» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
422 Θουκ. 8. 97: καὶ οὐχ ἥκιστα δὴ τὸν πρῶτον χρόνον ἐπί γε ἐμοῦ Ἀθηναῖοι φαίνονται εὖ
πολιτεύσαντες· μετρία γὰρ ἥ τε ἐς τοὺς ὀλίγους καὶ τοὺς πολλοὺς ξύγκρασις ἐγένετο καὶ
ἐκ πονήρων τῶν πραγμάτων γενομένων τοῦτο πρῶτον ἀνήνεγκε τὴν πόλιν. «Και κατά την
πρώτην περίοδον, η οποία επηκολούθησε τα μέτρα ταύτα, οι Αθηναίοι είχον
αναμφισβητήτως το άριστον επί των ήμερων μου πολίτευμα. Διότι έγινε τότε η
προσήκουσα ανάμιξις δημοκρατίας και ολιγαρχίας και το νέον τούτο πολίτευμα
επέτρεψε διά πρώτην φοράν εις την πόλιν ν' ανορθωθή πάλιν μετά την ολεθρίαν
κατάστασιν, εις την οποίαν είχε καταπέσει» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

251 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Όλες αυτές οι πολιτικές διακριβώσεις περί της φυσικής ισχύος του

πολιτικού ανδρός και της επιβεβλημένης συναρμογής του με τις

επιδιώξεις συμφέροντος και ισχύος του πολιτικού συνόλου προβάλλουν

όλες τις συνέπειες του δόγματος της πολυπραγμοσύνης σύμφωνα με το οποίο

«ή ικανότητα και ή θέληση για πράξη πάντοτε προκαλούν και

δικαιολογούν την αλλαγή. Το δόγμα αυτό αρνείται την ιερότητα-

σταθερότητα του status quo, όπως συνοψίζεται από το σπαρτιατικό

σύνθημα της ησυχίας, και επεκτείνεται όχι μόνο στις διπλωματικές αντιμαχίες

και στις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά σε κομματικές τάσεις και τάξεις

πολιτών μέσα στην ίδια την Αθήνα. (π.χ. ο Περικλής επιτίθεται ενάντια σ'

εκείνους τους συντηρητικούς πού θα προτιμούσαν να υποταχθούν

προκειμένου να σώσουν την περιουσία τους). Για το Θουκυδίδη αυτή ή

θέληση για πράξη, πού ταυτίζεται έτσι με την αθηναϊκή δημοκρατική

πολιτική, αναμφίβολα φαίνεται θεμελιώδης στην Ιστορία»423.

Στο κεφάλαιο 1. 70 της Ιστορίας αναπτύσσεται ακριβώς το πολιτικό

δόγμα της αθηναϊκής πολυπραγμοσύνης, το οποίο τάσσεται απέναντι στο

σπαρτιατικό πολιτικό δόγμα της ησυχίας. Η αθηναϊκή πολυπραγμοσύνη

παρουσιάζεται ως συλλογική-κρατική προβολή της ατομικής βέλτιστης

ανθρώπινης φύσης στα ιστορικοπολιτικά δρώμενα. Τα χαρακτηριστικά

της βέλτιστης ανθρώπινης φύσης διοχετεύονται από το Θουκυδίδη στην

ανάπτυξη της κρατικής εξωτερικής πολιτικής των Αθηνών. Το κράτος των

Αθηνών στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής προσλαμβάνει τα

χαρακτηριστικά της ατομικής ανθρωπείας φύσεως ενός ικανότατου

πολιτικού ανδρός, όπως του Θεμιστοκλή ή του Περικλή, και

δικαιολογημένα άρχει των άλλων πόλεων-κρατών, αφού υπακούει και

423 Finley J. H., “Thucydides, the President and Fellows of Harvard College”, σελ. 133, 159, 225
μτφρ, Κουκούλιος Τ., Παπαδήμα, Αθήνα 1985. Πρβλ. Θουκ. 1. 70. Πρβλ. Zagorin Perez,
Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University Press 2005, μτφρ., Κ.
Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006, σελ. 254-255.

252 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εναρμονίζεται με τη νομοτέλεια του φυσικού δικαίου της ισχύος. Οι

Αθηναίοι υπερέχουν στο πολιτικό, πολιτιστικό και στρατιωτικό επίπεδο,

ακριβώς επειδή ενσαρκώνουν τα χαρακτηριστικά της βέλτιστης

ανθρώπινης φύσης, όπως αποδόθηκαν στους μεμονωμένους εξαίρετους

πολιτικούς άνδρες. Για την θουκυδίδεια πολιτική φιλοσοφία δεν

υφίσταται ουσιαστική διαφοροποίηση όσον αφορά το σχεδιασμό και την

άσκηση της πολιτικής ανάμεσα στον ατομικά υφιστάμενο πολίτη, που

αντιλαμβάνεται τη φυσική νομοτέλεια και εφαρμόζει το φυσικό δίκαιο,

και στο συλλογικό κράτος, που δρα ακριβώς με τον ίδιο φυσικοδικαιϊκό

τρόπο. Όπως ο Θεμιστοκλής ή ο Περικλής διαφέρουν-υπερέχουν

εμφατικά των συμπολιτών-συνανθρώπων τους όσον αφορά την

ανθρώπινη φύση, έτσι και η Αθήνα ως κρατική οντότητα νοεί και

λειτουργεί με το δικό της βέλτιστο τρόπο εντός της φυσικής και ιστορικής

νομοτέλειας. Ανάμεσα στην Αθήνα και στα άλλα ελληνικά πόλεις-κράτη

μεγάλων τῶν διαφερόντων καθεστώτων, υπάρχουν θεμελιακές διαφορές

πολιτικής προσαρμογής στην ορθή φυσική αναγκαιότητα και οι Αθηναίοι

διάκεινται στα πολιτικά και ιστορικά πράγματα, διαχειρίζονται τις

περιστάσεις ὡς πᾶν διαφέροντας ὁ ἀγὼν ἔσται. Οι Αθηναίοι αγωνίζονται

να επικρατήσουν στον συνεχή, αιώνιο πόλεμο αντίθετων δυνάμεων με

απόλυτη πολιτική, πολιτιστική και εν τέλει φυσική διαφορά από τους

αντιπάλους τους.

Η συνεχής εναλλαγή και διαφοροποίηση των ιστορικών δεδομένων

επιβάλλει την προσαρμογή του πολιτικού υποκειμένου-κράτους στις

διαμορφωθείσες συνθήκες. Η Ιστορία ως δυναμικό γίγνεσθαι επιτάσσει

συνεχή εγρήγορση, επιδεκτικότητα σε νέες πρόσφορες ιδέες και οξεία

επινοητικότητα σε αναλογία με την ανεύρεση της κατάλληλης στιγμής

και όχι συντηρητική προσκόλληση σ’ ένα διαρκές παρόν, έλλογη

νωθρότητα και αναβλητικότητα δράσης. Οι καιροί και η τύχη

αναγνωρίζουν ως δυναμικό κυβερνήτη τους, αυτόν που θα αναγνώσει τις

253 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σημάνσεις τους και με πειστικό, γρήγορο και αποφασιστικό τρόπο θα

επιβάλλει την αδιαπραγμάτευτη ισχύ του στα ιστορικά πράγματα424. Η

πολυπραγμοσύνη ταυτίζεται με τον συνεχή επεκτατισμό, την συνεχή

πλεονεκτική αύξηση της ισχύος με ταυτόχρονη μείωση του δέους και κατά

συνέπεια ο σχεδιασμός μιας πολιτικής επιβάλλει την δυναμική-

αποφασιστική-ανδρεία χωρίς προ του κινδύνου αναστολές (ακόμη και

ίσως και έλλογες) δράση προς επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου,

δηλαδή της αύξησης της κρατικής ισχύος, από την οποία απορρέει η άνευ

δέους ασφάλεια και το συμφέρον. Αντίθετα η εκ του δόγματος της

ησυχίας εκπορευόμενη άρνηση επέκτασης της φυσικής ισχύος, η άρνηση

μεταβολής της δυνάμει κατάστασης σε ενεργεία και ο φόβος μη

υπέρβασης υπερβατών εμποδίων αντιβαίνουν στο φυσικό δίκαιο και ως εκ

τούτου είναι παράμετροι δίκαιης ήττας και αναμενόμενης φύσει

δικαιολογημένης καταστροφής425. Επιπρόσθετα η ιμπεριαλιστική πολιτική

424 Θουκ. 1. 70: οἱ μέν (οι Αθηναίοι) γε νεωτεροποιοὶ καὶ ἐπινοῆσαι ὀξεῖς καὶ ἐπιτελέσαι
ἔργῳ ἃ ἂν γνῶσιν· ὑμεῖς (οι Σπαρτιάτες) δὲ τὰ ὑπάρχοντά τε σῴζειν καὶ ἐπιγνῶναι
μηδὲν καὶ ἔργῳ οὐδὲ τἀναγκαῖα ἐξικέσθαι. Εκείνοι τωόντι είναι νεωτερισταί, ικανοί και
εις ταχείαν σύλληψιν νέων σχεδίων και εις ταχείαν εκτέλεσιν των άπαξ
αποφασισθέντων. Ενώ η ιδική σας ικανότης περιορίζεται εις την διατήρησιν των
κεκτημένων, χωρίς τίποτε νέον να επινοήτε και χωρίς καν να φέρετε εις πέρας το
απολύτως αναγκαίον» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
425 Θουκ. 1. 70: αὖθις δὲ οἱ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταὶ
καὶ ἐν τοῖς δεινοῖς εὐέλπιδες· τὸ δὲ ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς τε
γνώμης μηδὲ τοῖς βεβαίοις πιστεῦσαι τῶν τε δεινῶν μηδέποτε οἴεσθαι ἀπολυθήσεσθαι.
«Επί πλέον, εκείνοι μεν και τολμούν υπέρ την δύναμιν των, και διακινδυνεύουν παρά τας
υπαγορεύσεις της φρονήσεως, και διατηρούν την αισιοδοξίαν των εν μέσω των κινδύνων.
Η ιδική σας αντιθέτως συνήθεια είναι να επιχειρήτε κατώτερα της δυνάμεως σας, και να
δυσπιστήτε και προς εκείνα ακόμη, τα οποία η σκέψις παρουσιάζει ως βέβαια, και όταν
περιπέσετε εις κινδύνους, να νομίζετε ότι ουδέποτε θ' απαλλαγήτε απ' αυτούς». Πρβλ.
Θουκ. 1. 71: ἀνάγκη δὲ ὥσπερ τέχνης αἰεὶ τὰ ἐπι γιγνόμενα κρατεῖν· καὶ ἡσυχαζούσῃ μὲν
πόλει τὰ ἀκίνητα νόμιμα ἄριστα͵ πρὸς πολλὰ δὲ ἀναγκαζομένοις ἰέναι πολλῆς καὶ τῆς
ἐπιτεχνήσεως δεῖ. «Και εις την πολιτικήν δε, καθώς και εις τας τέχνας, κατ' ανάγκην το
νέον επικρατεί πάντοτε του απηρχαιωμένου. Είναι αληθές ότι εις χρόνους ειρήνης αι
κυβερνητικαί μέθοδοι καλύτερον είναι να μη μεταβάλλωνται. Αλλ' η ανάγκη της

254 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επέκταση συνάδει με το δόγμα της πολυπραγμοσύνης, διότι δικαιολογεί

την φυσική προδιάθεση της διά της πλεονεξίας ευδαιμονία. Όσο

περισσότερο επεκτείνει κανείς την ισχύ του (οι Αθηναίοι συγκεκριμένα

μέσω του πανίσχυρου ευέλικτου ναυτικού τους) μειώνοντας την

ανασφάλεια του αφανισμού, τόσο περισσότερο αυξάνει την αρχή του και

απολαμβάνει μεγαλύτερο αριθμό ηδονών λαμβάνοντας μεγαλύτερο

μερίδιο στην ευδαιμονία εν αντιθέσει με τους ησυχάζοντας, που συνεχώς

μειώνεται η ευχαρίστησή τους κι άρα η ευδαιμονία τους426. Η επικράτηση

του ισχυρού επιβάλλει την πλήρη, ολοσχερή εξάπλωση της ισχύος του

κατά το φυσικό δίκαιο χωρίς τον κίνδυνο διάπραξης ατοπήματος,

σφάλματος που ενυπάρχει στην αδικαιολόγητη υπαναχώρηση (Θουκ. 3.

40):

μηδὲ τρισὶ τοῖς ἀξυμφορωτάτοις τῇ ἀρχῇ, οἴκτῳ καὶ ἡδονῇ λόγων καὶ

ἐπιεικείᾳ, ἁμαρτάνειν. «ούτε να υποπέσετε σε σε ατόπημα υπό την

επήρεια τριών πραγμάτων εξαιρετικά ασύμφορων για την εξουσία, τον

οίκτο, την γοητεία της ευγλωττίας και την επιείκεια».

Όσο περισσότερο αυξάνεται η δύναμη τόσο περισσότερο πρέπει να

λαμβάνει χώρα η επεκτατική, κυριαρχική προέλαση και αντιστρόφως όσο

μεγαλύτερη είναι η επιθετική σφοδρότητα του επιτιθέμμενου τόσο

αντιμετωπίσεως πολλών συγχρόνως δυσκολιών επιβάλλει και την βελτίωσιν των εν


χρήσει μεθόδων»(Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
426 Θουκ. 1. 70: καὶ μὴν καὶ ἄοκνοι πρὸς ὑμᾶς μελλητὰς καὶ ἀποδημηταὶ πρὸς
ἐνδημοτάτους· οἴονται γὰρ οἱ μὲν τῇ ἀπουσίᾳ ἄν τι κτᾶσθαι͵ ὑμεῖς δὲ τῷ ἐπελθεῖν καὶ τὰ
ἑτοῖμα ἂν βλάψαι. «Αλλά και περαιτέρω, εκείνοι είναι ακαταπονήτως δραστήριοι, σεις
είσθε αναβλητικοί, εκείνοι φίλοι των ταξειδίων, σεις αποστρέφεσθε τας αποδημίας. Διότι
εκείνοι μεν θεωρούν τα ταξείδια ως μέσον αυξήσεως του πλούτου των, ενώ σεις
φοβείσθε ότι διά νέων επιχειρήσεων ημπορείτε να διακινδυνεύσετε και τα ήδη
υπάρχοντα» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

255 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μεγαλύτερη πρέπει να είναι η αντίσταση και αναδιοργάνωση αυτού που

δέχεται την επιθεση κατά τη σύγκρουση ισοσθενών δυνάμεων427.

Ο έλλογος σχεδιασμός και η επιτυχημένη έμπρακτη διεκπεραίωσή

του σε όλα τα επίπεδα αποτελούν βασικό γνώρισμα της πολυπράγμονος

πολιτικής στο βαθμό που ο λόγος έχει υπόσταση και βαρύτητα, αν

επικυρώνεται από την εμπράγματη έκφρασή του. Η αποτυχία

πραγματοποίησης των έλλογων σχεδιασμών δεν πρέπει να ματαιώνει την

προοπτική επίτευξής τους αλλά να επαναχαράσσει την με κάθε τρόπο

επιτυχημένη αποτύπωσή τους στην πράξη υπό την φυσική κατεύθυνση

της αύξησης του ζωτικού χώρου δύναμης και της συνεχούς πλεονεξίας-

υπεροχής έναντι των πολεμίων428. Η επιτυχής έκβαση μιας επιχείρησης

υπό το πρίσμα της πολυπραγμοσύνης δεν δημιουργεί επανάπαυση και

αργία, αλλά σηματοδοτεί το επόμενο εγχείρημα επεκτατικής πλεονεξίας

και επιβαλλόμενης ισχύος χάριν της οικείας ασφάλειας (= έλλειψη δέους)

και του συμφέροντος. Η επιτυχία μιας επιχείρησης αποτελεί ισχνό

αποτέλεσμα εν συγκρίσει με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Στόχος

είναι η συνεχής μεγιστοποίηση της πόλης-κράτους με τη συμμετοχή όλου

του έμβιου δυναμικού της429, ο συνεχής ανθρώπινος αγώνας προς την

427 Θουκ. 1. 70: κρατοῦντές τε τῶν ἐχθρῶν ἐπὶ πλεῖστον ἐξέρχονται καὶ νικώμενοι ἐπ΄
ἐλάχιστον ἀναπίπτουσιν. «Οσάκις νικήσουν τους εχθρούς των, ωθούν την
εκμετάλλευσιν μέχρι του ακροτάτου δυνατού σημείου, και οσάκις νικηθούν, υποχωρούν
όσον το δυνατόν ολιγώτερον» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
428 Θουκ. 1. 70: καὶ ἃ μὲν ἂν ἐπινοήσαντες μὴ ἐπεξέλθωσιν͵ οἰκείων στέρεσθαι ἡγοῦνται͵ ἃ
δ΄ ἂν ἐπελθόντες κτήσωνται͵ ὀλίγα πρὸς τὰ μέλλοντα τυχεῖν πράξαντες. ἢν δ΄ ἄρα του
καὶ πείρᾳ σφαλῶσιν͵ ἀντελπίσαντες ἄλλα ἐπλήρωσαν τὴν χρείαν. «Και αν μεν δεν
επιτύχουν όσα εσχεδίασαν, θεωρούν ότι έχασαν κάτι τι, το οποίον είχαν ήδη. Εάν όμως η
επιχείρησίς των στεφθή υπό επιτυχίας, θεωρούν το επιτευχθέν μικρόν, εν συγκρίσει
προς ό,τι υπολείπεται ακόμη να πραχθή. Αλλ' εάν τυχόν αποτύχη καμμία των
επιχείρησις, αναπληρώνουν το έλλειμμα διά της συλλήψεως νέων αμέσως ελπίδων»
(Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
429 Θουκ. 1 70: ἔτι δὲ τοῖς μὲν σώμασιν ἀλλοτριωτάτοις ὑπὲρ τῆς πόλεως χρῶνται͵ τῇ δὲ
γνώμῃ οἰκειοτάτῃ ἐς τὸ πράσσειν τι ὑπὲρ αὐτῆς. «Μεταχειρίζονται τα σώματα των εις

256 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κατεύθυνση της ακμής του εὐδαιμονεῖν και της αναστολής της παρακμής-

ολέθρου στην αέναη τραγική οδό της ιστορίας και της ζωής, όπου η γένεση

και η φθορά εναλλάσσουν την κυριαρχία τους περιοδικά και

αναπόφευκτα-νομοτελειακά. Τα κράτη τα οποία ενσαρκώνουν και

εφαρμόζουν το φύσει (πεφυκέναι) ιδανικό της πολυπραγμοσύνης δι΄ ὅλου

τοῦ αἰῶνος μοχθοῦσι, εις τον άπαντα χρόνο αγωνίζονται διὰ τὸ αἰεὶ

κτᾶσθαι, αγωνίζονται να πραγματώσουν το φυσικό κέλευσμα της

επεκτατικής πλεονεξίας ἀπολαύουσιν ἐλάχιστα τῶν ὑπαρχόντων, δηλαδή

χωρίς να ικανοποιούνται από την επάρκεια των αγαθών που κατέχουν

αλλά επιθυμώντας διαρκώς νέα αγαθά, τάση που συμβαδίζει με τη

φυσική κατεύθυνση της αύξησης της ελευθερίας, της πλεονεξίας και του

συμφέροντος και ταυτόχρονου περιορισμού του δέους (αύξησης της

ασφάλειας) δια της επιβολής της δύναμης. Η ορθή φυσική τάση, το ορθό

φυσικό μέτρο απαιτεί συνεχή πολυπράγμονα αγώνα σε όλα τα επίπεδα

σκέψης και δράσης, όπως η πολιτική, ο πολιτισμός ή στρατιωτική

σύγκρουση εν αντιθέσει με την ἀπράγμονα ἡσυχίαν, που είναι συνώνυμο

της άρνησης της αύξησης της ζωής-ευδαιμονίας και υπομονετικής

προσμονής της φθοράς, του ολέθρου. Η Ιστορία ως έκφραση της

ανθρώπινης ζωής, δηλαδή ως πεδίο σύγκρουσης αντίθετων δυνάμεων,

που αγωνίζονται να κυριαρχήσουν ορμώμενες από την φυσική επιθυμία

της επίτευξης της ευτυχίας απαιτεί συνεχή πολυπράγμονα εγρήγορση430,

ετοιμότητα ανάληψης ενεργητικής πρωτοβουλίας και δυναμικό αγώνα-

την υπηρεσίαν της πατρίδος, ως να ήσαν εντελώς ξένα και όχι ιδικά των, το πνεύμα των
όμως θεωρούν ως το ασφαλέστερον εις την διάθεσίν των όργανον, όπως κατορθώσουν
να επιτύχουν κάτι τι άξιον λόγου υπέρ αυτής» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
430 Θουκ. 1. 70: μόνοι γὰρ ἔχουσί τε ὁμοίως καὶ ἐλπίζουσιν ἃ ἂν ἐπινοήσωσι διὰ τὸ ταχεῖαν
τὴν ἐπιχείρησιν ποιεῖσθαι ὧν ἂν γνῶσιν. «Διότι εις μόνους αυτούς συμβαίνει, ώστε
πραγματοποίησις και επιθυμία, οσάκις συλλαμβάνουν εν σχέδιον, να συμπίπτουν εις εν
και το αυτό, ως εκ της ταχύτητος, με την οποίαν επιχειρούν τ' αποφασισθέντα» (Μτφρ.
Ελ. Βενιζέλου).

257 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πόλεμο-μάχη-έριδα-μόχθο. Το υποκείμενο ή το κράτος ως σύνολο

υποκειμένων διεπόμενων εκ του ιδίου σκοπού, που έχει γεννηθεί-πέφυκε

τέτοιο, ώστε να δύναται να διευθύνει και να χειραγωγεί προς ίδιον όφελος

τις ιστορικές εκφάνσεις δεν πρέπει να μετέχει της απράγμονος ησυχίας,

που αντιτίθεται στη φυσική νομοτέλεια της διαρκούς σύγκρουσης, αλλά

ούτε το ίδιο το υποκείμενο-κράτος να ησυχάζει ποτέ, ούτε φυσικά τους

άλλους να αφήνει να ησυχάζουν διά της ακατάπαυτης ενεργητικότητάς

του, μήτε αὐτοὺς ἔχειν ἡσυχίαν μήτε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ἐᾶν͵ ὀρθῶς ἂν

εἴποι431.

Εν τέλει η ειρήνη, η ασφάλεια και η πρόοδος του ανθρώπινου

πολιτισμού βεβαιώνεται εκ του πολέμου. Ακόμη και αθηναϊκή

πολιτιστική ανάπτυξη ως θεμέλιο του συγχρόνου δυτικού πολιτισμού,

όπως εξυμνείται στον περίφημο Επιτάφιο, θεωρείται από τον Θουκυδίδη

απόρροια της πολυπράγμονος φυσικής έξης της Αθήνας και των

Αθηναίων, ως αποτέλεσμα της πνευματικής ανησυχίας και των

θεωρητικών ή εμπράκτων νεωτερισμών τους προκειμένου να επιβληθούν

διά της ισχύος τους στα ιστορικά δρώμενα αγγίζοντας την πολυπόθητη

ελευθερία. Ο ανυπέρβλητος πολιτισμός των Αθηνών σε συνδυασμό με

την επεκτατική κυριαρχική πολιτική τους δεν δημιουργεί καμία αντίφαση,

κανένα οξύμωρο σχήμα στην θουκυδίδεια φιλοσοφική θέαση των

431 Θουκ. 1. 70: καὶ ταῦτα μετὰ πόνων πάντα καὶ κινδύνων δι΄ ὅλου τοῦ αἰῶνος μοχθοῦσι͵
καὶ ἀπολαύουσιν ἐλάχιστα τῶν ὑπαρχόντων διὰ τὸ αἰεὶ κτᾶσθαι καὶ μήτε ἑορτὴν ἄλλο τι
ἡγεῖσθαι ἢ τὸ τὰ δέοντα πρᾶξαι ξυμφοράν τε οὐχ ἧσσον ἡσυχίαν ἀπράγμονα ἢ ἀσχολίαν
ἐπίπονον· ὥστε εἴ τις αὐτοὺς ξυνελὼν φαίη πεφυκέναι ἐπὶ τῷ μήτε αὐτοὺς ἔχειν ἡσυχίαν
μήτε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ἐᾶν͵ ὀρθῶς ἂν εἴποι. «Αυτός είναι ο πλήρης μόχθων και
κινδύνων σκοπός, υπέρ του οποίου αγωνίζονται καθ' όλην των την ζωήν. Και
απολαμβάνουν ελάχιστα τα υπάρχοντα, διότι διαρκώς επιζητούν ν' αποκτήσουν
περισσότερα. Η εκτέλεσις του καθήκοντος αποτελεί δι' αυτούς την μόνην εορτήν, και
θεωρούν την ησυχίαν της απραξίας ως μεγαλυτέραν συμφοράν παρά την επίπονον
δράσιν. Ώστε την αλήθειαν θα έλεγε κανείς, εάν συγκεφαλαιώνων ήθελεν είπει περί
αυτών ότι εγεννήθησαν, όπως ούτε οι ίδιοι μένουν ήσυχοι, ούτε τους άλλους αφήνουν
ήσυχους» (Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

258 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανθρώπινων πραγμάτων εφόσον ορώνται ως φυσικές τάσεις προς το

ἐλεύθερον432. Η επικράτηση μιας δύναμης ικανής να επιβάλλει το

μονομερές φυσικό δίκαιο του ισχυροτέρου στους άλλους θα σημάνει την

έναρξη μιας περιόδου ειρηνικής ακμής τόσο για την πόλη-κράτος όσο και

για τα ιστορικοπολιτικά δρώμενα. Η ολοκληρωτική επικράτηση του

Περικλή και της πολιτικής του στην Αθήνα, η ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου

ἀνδρὸς ἀρχή σήμανε μια περίοδο εκπληκτικής πολιτιστικής, οικονομικής

και πολιτικής ακμής για την πόλη, όπως ακριβώς και η μονομερής

επικράτηση του Αγαμέμνονα στην προ-ομηρική ιστορική εποχή οδήγησε

τους Έλληνες σε πρωτοφανή οικονομική, πολιτική και πολιτιστική

ανάπτυξη433. Ο πόλεμος είτε εντός των στενών ορίων ενός κράτους-πόλης

με στόχο την ανάδειξη την αρχή του πρώτου πολιτικού ανδρός είτε σε

διακρατικό επίπεδο με στόχο την ανάδειξη της μεγαλύτερης δύναμης, που

432 Θουκ. 2.43: ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον͵ τὸ δ΄ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον


κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους. «Τους άνδρας αυτούς οφείλετε να
μιμηθήτε, και θεωρούντες ότι θεμέλιον της ευτυχίας είναι η ελευθερία, και της
ελευθερίας η ευψυχία, μη αποβλέπετε με ανησυχίαν εις τους κινδύνους του πολέμου»
(Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).
433 Θουκ. 1. 9: Ἀγαμέμνων τέ μοι δοκεῖ τῶν τότε δυνάμει προύχων καὶ οὐ τοσοῦτον τοῖς
Τυνδάρεω ὅρκοις κατειλημμένους τοὺς Ἑλένης μνηστῆρας ἄγων τὸν στόλον ἀγεῖραι (…) ἅ
μοι δοκεῖ Ἀγαμέμνων παραλαβὼν καὶ ναυτικῷ [τε] ἅμα ἐπὶ πλέον τῶν ἄλλων ἰσχύσας͵ τὴν
στρατείαν οὐ χάριτι τὸ πλέον ἢ φόβῳ ξυναγαγὼν ποιήσασθαι. «Και ο Αγαμέμνων, ως
φρονώ, κατώρθωσε να συγκεντρώση την ναυτικήν εκστρατείαν εναντίον της Τροίας, διά
τον λόγον ότι υπερείχε κατά την δύναμιν από τους άλλους ηγεμόνας, και όχι τόσον διότι
οι μνηστήρες της Ελένης, των οποίων υπήρξεν αρχιστράτηγος, είχαν δεσμευθή με τους
όρκους που τους επέβαλεν ο Τυνδάρεως. (…) Τα δύο αυτά σκήπτρα αφού ήνωσεν εις
χείρας του ο Αγαμέμνων, υιός του Ατρέως, και έγινε συγχρόνως ισχυρότερος από τους
άλλους κατά την ναυτικήν δύναμιν, κατώρθωσεν, όπως εγώ νομίζω, να συγκέντρωση
την εκστρατείαν, διότι οι ηγεμόνες τον ηκολούθησαν, όχι κατά χάριν, αλλ' από φόβον»
(Μτφρ. Ελ. Βενιζέλου). Ως ανάλογο ιστορικό παράδειγμα μονομερούς επικράτησης του
ισχυρού, που συνεπάγεται έλευση περιόδου ιστορικής ακμής, μπορεί κανείς να φέρει την
ολοκληρωτική σχεδόν παγκόσμια επικράτηση του Μ. Αλεξάνδρου και την επακόλουθη
ακμάζουσα ελληνιστική περίοδο ή την επικράτηση των Ρωμαίων σχεδόν σε όλο τον
ευρωπαϊκό χώρο με επακόλουθο την ευεργετική Pax Romana. Νέστλε Β., Από τον Μύθο
στον Λόγο, σελ. 774, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.

259 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

θα χαρίσει την ευεργετική άνευ δέους ασφάλεια ή ελευθερία, είναι

επιβεβλημένος τόσο από την ιδιαίτερη ανθρώπινη φύση, που ρέπει προς

την ευδαιμονική πλεονεξία όσο και από τη φυσική νομοτέλεια της

γενέσεως κι της φθοράς, που επιτάσσει για τον άνθρωπο το συνεχή

ενεργητικό-πολυπράγμονα πόλεμο-αγώνα στοχεύοντας στην πράυνση

του τραγικού. Εφόσον η ζωή είναι ένας συνεχής αγώνας, ένας συνεχής

μόχθος εκδίωξης διά της ισχύος από τον ορίζοντα τοι δέους της

καταστροφής, τότε η ανθρώπινη ελευθερία ως συνώνυμο της ευδαιμονίας

είναι πάντα υπό έλευση, ποτέ δεν επιτυγχάνεται διά παντός. Μόνο η

ανάληψη του συνεχούς αγώνα-πολέμου εγγυάται την ευοίωνη προοπτική,

όπως άλλωστε και ο μέλλοντας ἐλεύσομαι του ρήματος ἔρχομαι (πρβλ.

ἐλεύθω), από τον οποίο παράγεται η λέξη ἐλευθερία, δεικνύει ότι η

ελευθερία είναι πάντα υπό έλευση, ποτέ δεδομένη και άρα η συμμετοχή σ’

αυτή απαιτεί συνεχή εμπόλεμο αγώνα σε κάθε χώρο του ανθρώπινου

επιστητού.

260 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Γ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως επιστήμων της φύσης των

όντων: Πυθαγόρειοι

ἐπεὶ οἷά γ΄ ἂν ἑκάστῃ πόλει δίκαια καὶ καλὰ δοκῇ͵ ταῦτα καὶ εἶναι

αὐτῇ͵ ἕως ἂν αὐτὰ νομίζῃ· ἀλλ΄ ὁ σοφὸς ἀντὶ πονηρῶν ὄντων αὐτοῖς

ἑκάστων χρηστὰ ἐποίησεν εἶναι καὶ δοκεῖν434.

Έ
πειτα από την φιλοσοφική αποτύπωση της πραγματικής

πολιτικής, την οποία στην εμπράγματη δυναμική ανάπτυξή

της μόνο ο Θουκυδίδης γνωρίζει, και την σκιαγράφηση του πολιτικού

ανδρός ως χρησμοδότη και κυβερνήτη του παρόντος και του μέλλοντος

βάσει των εγγενών, πεφυκότων χαρακτηριστικών ή τάσεων (τιμή,

ωφέλεια-συμφέρον, δέος-φόβος, πλεονεξία-αδικία, εξουσία-ισχύς) της

αιώνιας ἀνθρωπείας φύσεως εντός ενός ιστορικού γίγνεσθαι (αυτός είναι

και ο λόγος συγγραφή της Ιστορίας), που αναπτύσσεται νομοτελειακά,

σχεδόν τραγικά, αναδύεται και θεμελιώνεται η ιδέα ενός πολιτικού

ανδρός, που είναι πολιτικός άνδρας με τη στενή-ακριβή έννοια του όρου,

ακριβώς επειδή έχει γεννηθεί-πέφυκε τέτοιος, επειδή δηλαδή διαθέτει όλα

εκείνα τα φυσικά χαρακτηριστικά, που τον καθιστούν βέλτιστο-άριστο εν

σχέσει με τους άλλους, και επιπρόσθετα έχει την ικανότητα (μια

ικανότητα που ωστόσο δεν «καλλιεργείται» ακόμη με οργανωμένες

434 Πλάτ. Θεαίτ. 167c: «Όποιοι νόμοι δίνουν την εντύπωση ότι είναι δίκαιοι και ορθοί σε
μια συγκεκριμένη πολιτεία, είναι τέτοιου είδους για αυτήν την πολιτεία για όσο χρονικό
διάστημα αυτή η πολιτεία τους νομίζει τέτοιους· αλλά ο σοφός άνδρας αντικαθιστά τους
διεφθαρμένους νόμους με ορθούς σε κάθε περίπτωση, οι οποίοι νόμοι δεν φαίνονται
μόνο ορθοί αλλά είναι πραγματικά ορθοί». Πρβλ. Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον Λόγο,
σελ. 159-162, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.

261 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκπαιδευτικές διαδικασίες) να προσαρμόζεται στις ιστορικές περιστάσεις

και επιβάλλει με επιδεξιότητα την ισχύ του σ’ αυτές.

Αυτό το Θουκυδίδειο εγχείρημα επιστημονικής μετουσίωσης της

πολιτικής και του φορέα της, πολιτικού ανδρός, με αντικειμενικά

ορθολογικά κριτήρια βασιζόμενα στα διαρκώς ίδια στο χρονικό ρου

φυσικά όρια της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας εν σχέσει με το περιβάλλον

στο οποίο αυτή αναπτύσσεται, εξελίσσεται με τον πυθαγόρειο στοχασμό.

Η φύση των πραγμάτων αποκτά με τους πυθαγόρειους ένα πιο

αφηρημένο, άυλο υπόβαθρο ουσίας, τον αριθμό. Στη φύση κυριαρχούν

αριθμητικές σχέσεις ή αναλογίες, όλα τα όντα δύναται να οριστούν με

βάση της αριθμητικές αναλογίες που διέπουν την ιδιαίτερη φύση τους.

Όλα τα φυσικά όντα χαρακτηρίζονται από μία συγκεκριμένη αριθμητική

αναλογία που αποτελεί το ορθό μέτρο της φύσης τους. Το ορθό φυσικό

μέτρο προσδίδει στα φυσικά όντα φυσική αρμονία, όπως το ορθό μουσικό

μέτρο εφαρμοζόμενο στις χορδές της λύρας παράγει μια αρμονική

μελωδία435. Η ιδιαιτερότητα του αριθμού συνίσταται στο ότι όπου και να

εφαρμοστεί έχει την ίδια λειτουργία. Είτε μία αριθμητική αναλογία

εφαρμοστεί σε μια ανθρώπινη υπόθεση είτε στην παρατήρηση-

διερεύνηση ενός αστρονομικού φαινομένου ο λόγος της είναι ο ίδιος,

435 Πρβλ. Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Διωτογένεος Πυθαγορείου ἐκ
τοῦ Περὶ βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): ὅθεν ὡς λύραν καὶ πόλιν εὐνομουμέναν δεῖ
συναρμόσασθαι βασιλέα ὅρον δικαιότατον καὶ νόμω τάξιν ἐν αὐτῷ πρᾶτον καταστησάμενον͵
εἰδότα διότι τῶ πλάθεος͵ ὧ δέδωκεν ὁ θεὸς αὐτῷ τὰν ἁγεμονίαν͵ ἁ συναρμογὰ ποτ΄ αὐτὸν
ὀφείλει συναρμοσθῆμεν «Επομένως μια ευνομούμενη πόλη, όπως ακριβώς συμβαίνει με
την καλοκουρδισμένη λύρα, επιβάλλεται να είναι εναρμονισμένη με τη βούληση του
βασιλιά, ο οποίος πρέπει πρώτα μέσα στον ίδιο του τον εαυτό να καταστήσει την ευταξία
του νόμου, ώστε να είναι ο πιο δίκαιος πολίτης, γνωρίζοντας καλά ότι συναρμογή του
πλήθους, του οποίου την ηγεμονία του την απέδωσε ο θεός, οφείλει να συντελεστεί με
πρότυπο τη θεϊκή συναρμογή του σύμπαντος». Πρβλ. Mathieu Bernard, 1987, ‘Archytas de
Tarente pythagoricien et ami de Platon’, Bulletin de l'Association G. Budé, 239-255.

262 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοινός. Ο αριθμός είναι η μοναδική συμπαντική γλώσσα436, ο μοναδικός

συμπαντικός λόγος και ως εκ τούτου αποτελεί το φυσικό υπόστρωμα των

πάντων, την πρώτη αρχή κατανόησης και ερμηνείας των πάντων

(Πυθαγόρειοι, DK, b16.3: φασιν ἀριθμῶν οἱ Πυθαγόρειοι τὸ πᾶν

συνεστάναι). Εφόσον τα πάντα είναι δυνατό να οριστούν μέσω

αριθμητικών αναλογιών, αυτό σημαίνει ότι μετέχουν σ’ ένα κοινό

συμπαντικό λόγο, που εκφράζει τη φυσική ορθότητα. Η φυσική ορθότητα

των όντων ταυτίζεται με το φυσικό μέτρο και συνακόλουθα με το φυσικό

δίκαιο, που εκφράζεται με αριθμητικούς λόγους και δίδει την φυσική

αρμονία437. Η κοσμική τάξη-αρμονία οφείλεται και σε ορθές μαθηματικές

σχέσεις και νόμους, αλλά και ερμηνεύεται μέσω αυτών.

Καθ΄ ἁρμονίαν συνεστάναι τὰ ὅλα, το φυσικό όλον έχει συσταθεί

υπακούοντας σε ένα κοινό λόγο ενότητας, σε μια έμμετρη τάξη που απηχεί

μια κοινή συμπαντική αρμονία και εξαιτίας αυτής της ορθής έμμετρης

τάξης το σύμπαν ονομάστηκε Κόσμος και όχι ακοσμία, αταξία ή

ακολασία. Αυτή η πρόταση συνεπάγεται ότι το πεπερασμένο ον είτε

πρόκειται για το όλο σύμπαν είτε για ένα απλό φυσικό ον μετέχει του

μέτρου, της κοσμιότητας, της τάξεως, της αρμονίας και της ενότητας που

εκπροσωπούν την ορθότητα, ενώ το άπειρο και απεριόριστο ον μετέχει της

αταξίας, της ακοσμίας, της άναρχης πολλαπλότητας, της δυσαρμονίας

και άρα συνιστά μη ορθή συνθήκη, ταυτόσημη της κακίας. Το σύμπαν

όμως ως Κόσμος διέπεται αδιαμφισβήτητα από αιώνιους νόμους έμμετρης

τάξης και ευκοσμίας που στοιχειοθετούν την αρμονία του. Αν το σύμπαν

436 Vlastos G., “Elenchus and Mathematics: A Turning-Point in Plato's Philosophical


Development.” American Journal of Philology 109 (1988), 362-396. Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η
μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 201.
437 Πυθαγόρειοι, DK, b1a.65-67: τήν τε ἀρετὴν ἁρμονίαν εἶναι καὶ τὴν ὑγίειαν καὶ τὸ
ἀγαθὸν ἅπαν καὶ τὸν θεόν· διὸ καὶ καθ΄ ἁρμονίαν συνεστάναι τὰ ὅλα. φιλίαν τε εἶναι
ἐναρμόνιον ἰσότητα. Πρβλ. Russell B., "Α Ηistory of the Western Philosophy", Simon and
Schuster,1945. μτφρ. Χουρμουζίου Αιμ., Αρσενίδη, Αθήνα. χ.χ. τ. Α΄, σελ. 84.

263 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

είναι έμμετρο και άρα πεπερασμένο τότε πεπερασμένα είναι και τα μέρη

του, τα όντα δηλαδή που το απαρτίζουν. Η συμπαντική αρμονία διέπει ως

έλλογη κανονιστική ενότητα όλα τα μέρη του κόσμου, σε διαφορετική

περίπτωση ο κόσμος θα διαλυόταν και προέκυπτε άλογο χάος. Η ενότητα

του παντός ενυπάρχει σε κάθε έκφανσή του και ανευρίσκεται σε κάθε

μεμονωμένο ον που το απαρτίζει. Συνεπώς η αρετή, η υγεία και η τάξη

του σύμπαντος αντικατοπτρίζεται ή είναι επιβεβλημένο να

αντικατοπτρίζεται στα ανθρώπινα πράγματα. Το ακόλουθο απόσπασμα

του πλατωνικού Γοργία δεικνύει την συγγενική σχέση του ανθρώπινου με

τον συμπαντικό κόσμο:

Πλάτ. Γοργ. 507e-508a: φασὶ δ΄ οἱ σοφοί͵ ὦ Καλλίκλεις͵ καὶ οὐρανὸν

καὶ γῆν καὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους τὴν κοινωνίαν συνέχειν καὶ φιλίαν438 καὶ

κοσμιότητα καὶ σωφροσύνην καὶ δικαιότητα͵ καὶ τὸ ὅλον τοῦτο διὰ ταῦτα

κόσμον καλοῦσιν͵ ὦ ἑταῖρε͵ οὐκ ἀκοσμίαν οὐδὲ ἀκολασίαν. σὺ δέ μοι δοκεῖς

οὐ προ έχειν τὸν νοῦν τούτοις͵ καὶ ταῦτα σοφὸς ὤν͵ ἀλλὰ λέληθέν σε ὅτι ἡ

ἰσότης ἡ γεωμετρικὴ καὶ ἐν θεοῖς καὶ ἐν ἀνθρώποις μέγα δύναται͵ σὺ δὲ

πλεονεξίαν οἴει δεῖν ἀσκεῖν· γεωμετρίας γὰρ ἀμελεῖς. «Ακόμη, Καλλικλή,

οι σοφοί439 προβάλλουν τον ισχυρισμό πως τον ουρανό και τη γη και τους

θεούς και τους ανθρώπους κρατούν σε συνοχή η επικοινωνία, η φιλία, η

438 Πρβλ. Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Ἐκφάντου, ἐκ τοῦ Περὶ
βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): ἁ δ΄ ἐν τᾷ πόλει φιλία κοινῶ τινος τέλεος ἐχομένα τὰν τοῦ παντὸς
ὁμόνοιαν μιμᾶται· «Η φιλία που διέπει την πόλη αποβλέπει σ’ έναν κοινό τελικό σκοπό
και μιμείται την ομόνοια που διέπει το σύμπαν».
439 φασὶ δ᾿ οἱ σοφοί: Πρβλ. Πλάτ. Σοφ. 242c-243a. Εννοεί τους Πυθαγορείους σοφούς ή τον
Εμπεδοκλή, φιλόσοφο με επίσης πυθαγόρειες καταβολές. Εξάλλου είναι γνωστό ότι
πρώτος ο Πυθαγόρας ονόμασε το σύμπαν «Κόσμον». Ἀέτιος, Συναγωγή τῶν ἀρεσκόντων,
II 1, 1 (D. 327, 8): πρῶτος ὠνόμασε τὴν τῶν ὅλων περιοχὴν κό σμον ἐκ τῆς ἐν αὐτῷ τάξεως.
«Πρώτος ο Πυθαγόρας ονόμασε την περιοχή όλων των πραμάτων (δηλαδή το σύμπαν)
‘κόσμο’ εξ’ αιτίας της τάξης που ενυπάρχει σ’ αυτόν». Woolf R., 2000, “Callicles and Socrates:
Psychic (Dis)harmony in the Gorgias”, Oxford Studies in Ancient Philosophy 18: 1-40.

264 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κοσμιότητα, η σωφροσύνη440 και η δικαιοσύνη και ότι εξαιτίας αυτών των

δεσμών, το σύμπαν «κόσμο» το ονομάζουν, φίλε μου, όχι ακοσμία ούτε

ακολασία. Εσύ όμως με οδηγείς στο να συμπεράνω ότι δεν επικεντρώνεις

το νου σου σε αυτά, ενώ μάλιστα είσαι σοφός, αλλά λανθάνεις στο σημείο

πως η γεωμετρική ισότητα441 και στους θεούς και στους ανθρώπους έχει

ανυπέρβλητη δύναμη· αντίθετα εσύ νομίζεις ότι αρμόζει να εφαρμόζουμε

την πλεονεξία· εκφράζεις άλλωστε την περιφρόνησή σου για την

γεωμετρία».

Οι ηθικές και πολιτικές αρετές κατά τους πυθαγόρειους σοφούς

που επικαλείται ο Σωκράτης, όπως η κοσμιότητα, η σωφροσύνη, η

δικαιοσύνη και η φιλία είναι κοινές τόσο για το συμπαντικό όσο και για

Πρβλ. Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος,
440

Αθήναι 1971-1974, τ. Α΄, σελ. 205..


441 Βλ. Πλάτ. Νόμ. 757b-c: Υπάρχουν δηλαδή δύο είδη ισότητας, που έχουν βέβαια το ίδιο
όνομα, αλλά στην πράξη είναι σχεδόν αντίθετες από πολλές απόψεις, την μία έχει τη
δυνατότητα να την εφαρμόσει στη διαδικασία απονομής των τιμών κάθε πολιτική κοινότητα
και κάθε νομοθέτης, πρόκειται για την αριθμητική ισότητα η οποία καθορίζεται από τις
ποσοτικές εναλλαγές των μετρητικών μονάδων, του μεγέθους και των αριθμητικών τιμών,
την οποία μπορεί κανείς να απονείμει μεταθέτοντας την ευθύνη (των αποτελεσμάτων της)
στη διεξαγωγή κλήρωσης. Αλλά την κατ’ εξοχήν αληθινή και άριστη ισότητα (την
γεωμετρική) δεν δύναται εύκολα ο καθένας να τη διακρίνει. Διότι αυτή συνιστά την κρίση
του Δία και ανάμεσα στους ανθρώπους ελάχιστα ευδοκιμεί, μα όταν εφαρμοστεί στις
οργανωμένες πολιτείες ή στις ιδιωτικές υποθέσεις, όσο σπάνιο κι αν είναι αυτό, επιφέρει
στο σύνολο των περιστάσεων ευεργετικά αποτελέσματα· Διότι απονέμει στον μεγαλύτερο
περισσότερα, στον μικρότερο λιγότερα αποδίδοντας στον καθένα αυτό που αναλογεί στην
ιδιοσυστασία του, και σχετικά με τις τιμές διαμοιράζει τις μεγαλύτερες σε εκείνους που
υπερέχουν όσον αφορά την προσωπική αξία, αντίθετα σε εκείνους που υπολείπονται (είναι
ανάξιοι) όσον αφορά την αξία και την πνευματική ή ηθική καλλιέργεια απονέμει αυτό το
οποίο τους αναλογεί σύμφωνα με τον ορθό λόγο. Πρβλ. Ἰσοκρ. Ἀρεοπ. 21, Πλούτ.
Συμποσιακά 719b-c: ἡ μὲν γὰρ ἀριθμῷ τὸ ἴσον ἡ δὲ λόγῳ τὸ κατ΄ ἀξίαν ἀπονέμει, «το ένα
είδος ισότητας (αριθμητική) απονέμει στον καθένα το ίσο σύμφωνα με τον αριθμό, το άλλο
είδος ισότητας (η γεωμετρική) απονέμει στον κανένα σύμφωνα με την αξία του με την
επενέργεια του ορθού λόγου.» Έξω από την είσοδο της Πλατωνικής Ακαδημίας υπήρχε η
επιγραφή «μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω μου την στέγην», η οποία είχε μάλλον ηθικό
περιεχόμενο.

265 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τον ανθρώπινο κόσμο. Ο ανθρώπινος κόσμος είναι μέρος του

συμπαντικού κόσμου και ως εκ τούτου οι αιτίες κοσμιότητας και συνοχής

είναι οι ίδιες442. Η τάξη και η αρμονία του σύμπαντος πρέπει να

μετουσιωθεί σε ανθρώπινη τάξη, αρμονία και για να συμβεί αυτή η

κοινωνία του μακρόκοσμου με το μικρόκοσμο είναι αναγκαίο να επιβληθεί

πολιτικά ο συμπαντικός νόμος της τάξης. Το σύμπαν διέπεται από

τελειότητα ακριβώς λόγω της περατότητάς του, λόγω της έμμετρης

αρμονίας που το χαρακτηρίζει. Δεν υπάρχει τελειότητα, ιδανική

κατάσταση εκεί που κυριαρχεί η απειρότητα, αναρχία και η αταξία. Η

νόσος, η αμάθεια, η στάσις-αναρχία, η διχογνωμία αποτελούν διαφορετικές

όψεις του ίδιου νομίσματος που ονομάζεται ἀμετρία, δηλαδή έλλειψη

ορθού φυσικού μέτρου443 και συνακόλουθα έλλειψη υπακοής στους

442 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Ἐκφάντου, ἐκ τοῦ Περὶ βασιλείας
(περ. 400 π.Χ.): Ὅτι μὲν ἅπαντος ζῴω φύσις ποτί τε τὸν κόσμον ἅρμοκται καὶ τὰ ἐν τῷ
κόσμῳ πολλοῖς μοι δοκεῖ τεκμαρίοις φανερὸν ἦμεν. συμπνείουσα γὰρ αὐτῷ καὶ συνδεδεμένα
τὰν ἀρίσταν τε ἅμα καὶ ἀναγκαίαν ἀκολουθίαν ὀπαδεῖ ῥύμᾳ τῶ παντὸς περιαγεομένω ποτί
τε τὰν κοινὰν εὐκοσμίαν καὶ ποττὰν ἴδιον ἑκάστω διαμονάν· παρὸ καὶ τόδε κόσμος
ποταγορεύεται καὶ ἔντι τῶν ὄντων ζῴων τελῃότατον. ἐν δὲ τοῖς μέρεσσιν αὐτῶ πολλοῖς τε
ὄντεσσι καὶ διαφόροις τὰν φύσιν ἐξάρχει τι ζῷον κατ΄ οἰκειότατα ἐγγενῆ καὶ διὰ τὸ μετέχεν
πλέον τῶ θείω. καὶ ἐν μὲν τᾷ τῶ θείω θέοντος ἀεὶ φύσει τὰ τὰν πράταν καὶ μεγίσταν
ἀκολουθίαν ἔχοντα ἀσπάζεται «Ότι η φύση κάθε έμβιου όντος είναι προσαρμοσμένη προς
το σύμπαν και το κοσμικό γίγνεσθαι θεωρώ ότι φανερώνεται από πλήθος τεκμηρίων.
Διότι βρίσκεται σε σύμπνοια και σύνδεση και ακολουθεί το υπέρτατο νομοτελειακό
ρεύμα του σύμπαντος, καθώς αυτό περιστρέφεται, και ταυτόχρονα μετέχουν στη
συμπαντική ευκοσμία τα μέρη της δικής τους (των έμβιων όντων) ιδιαίτερης ύπαρξης. Γι’
αυτό το λόγο το σύμπαν ονομάζεται κόσμος και είναι το τελειότερο δημιούργημα των
έμβιων όντων. Μεταξύ των μερών του σύμπαντος, που είναι όντα αναρίθμητα και
διαφορετικά ως προς τη φύση τους, προεξάρχει ένα έμβιο ον σε μέγιστο βαθμό συγγενές
με το θεό του σύμπαντος και μετέχει περισσότερο από όλα τα άλλα όντα στη θεϊκή
αρμονία. Και, καθώς λοιπόν, ο άνθρωπος μετέχει στη θεϊκή φύση διάκειται πάντοτε
ευνοϊκά προς την υπέρτατη και μέγιστη συμπαντική νομοτέλεια».
443 Ἰάμβλ. Βί. Πυθ. 7.34.13: φυγαδευτέον πάσῃ μηχανῇ καὶ περικοπτέον πυρὶ καὶ σιδήρῳ καὶ
μηχαναῖς παντοίαις ἀπὸ μὲν σώματος νόσον͵ ἀπὸ δὲ ψυχῆς ἀμαθίαν͵ κοιλίας δὲ
πολυτέλειαν͵ πόλεως δὲ στάσιν͵ οἴκου δὲ διχοφροσύνην͵ ὁμοῦ δὲ πάντων ἀμετρίαν.
«Είναι αναγκαίο να αποφεύγεται με κάθε τρόπο και να κόβεται δια πυρός και σιδήρου

266 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κανόνες του ορθού φυσικού μέτρου. Η τέλεια ηθικοπολιτική συνθήκη

πρέπει να δομείται σύμφωνα με τους όρους της κοσμικής αρμονίας,

πράγμα που σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπερβαίνει το εκ φύσεως

καθορισμένο ορθό μέτρο. Η πλεονεξία, δηλαδή η άλογη υπέρβαση του

φυσικού μέτρου διά της τυφλής υπακοής στα σωματικά πάθη, δεν έχει

θέση στην ιδανική πολιτική κατάσταση, που εισηγείται η πυθαγόρεια

φιλοσοφική σκέψη. Αντίθετα την συγγενεύουσα του απείρου πλεονεξία

εκμηδενίζει η παντοδύναμη γεωμετρική ισότητα, η οποία αποδίδει στον

καθένα αυτό που του αξίζει σύμφωνα με την ατομική του αξία και τις

φυσικές του δυνατότητες. Η γεωμετρική ισότητα είναι η εφαρμογή του

φυσικού δικαίου στα ανθρώπινα πράγματα. Η εφαρμογή μέσω της

γεωμετρικής ισότητας της τάξης και του κόσμου ισοδυναμεί με ορθή

διευθέτηση των ανθρωπίνων πραγμάτων, δηλαδή με ένα εγχείρημα

ορθής προσαρμογής του ανθρώπινου μικρόκοσμου στις αιώνιες αρχές του

συμπαντικού μακρόκοσμου σύμφωνα με την ανάγνωση του ορθού

φυσικού μέτρου των όντων. Η γεωμετρική ισότητα ως αξιολογική και όχι

αριθμητική κατάταξη αποτελεί ανάγνωση του ορθού φυσικού μέτρου των

όντων και εφαρμογή αυτής της φυσικής ορθότητας, αυτού του φυσικού

δικαίου στις ανθρώπινες πολιτικές κοινωνίες. Η εφαρμογή του ορθού

φυσικού μέτρου σε όλες τις ανθρώπινες ηθικοπολιτικές εκφράσεις δίνει

την ορθή πολιτική αρμονία ως προέκταση της παγκόσμιας συμπαντικής

έμμετρης αρμονίας. Η εφαρμογή του φυσικού δικαίου στα ανθρώπινα

πράγματα γίνεται μέσω της ηθικής διαμόρφωσης και της πολιτικής

διακυβέρνησης. Ο Αρχύτας ο Ταραντίνος ένας από τους κορυφαίους

συντελεστές της πολιτικής σκέψης και διάπραξης, που ανέδειξε η

πυθαγόρεια σχολή, οριοθετεί την μετάβαση από το φυσικό δίκαιο στην

και με παντός είδους έλεγχο των περιστάσεων από το σώμα η νόσος, από την ψυχή η
αμάθεια, από την κοιλιά η πολυτέλεια, από την πόλη η πολιτική διαμάχη-εξέγερση, από
την οικογένεια η διχόνοια, και από όλα συνολικά η έλλειψη μέτρου».

267 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτική διακυβέρνηση και αποδίδει εύσχημα τη λειτουργία της

γεωμετρικής ισότητας ως δομικής παραμέτρου της άσκησης της φύσει

πολιτικής νόησης και ενέργειας:

Στοβ., Ἀνθ., Περὶ Πολιτείας, Ἀρχύτα Πυθαγορείου ἐκ τοῦ Περὶ νόμου

καὶ δικαιοσύνης, ΜΓ΄, 136: Δεῖ δὲ τὸν νόμον ἀκόλουθον ἦμεν τᾷ φύσει͵

δυνατὸν τοῖς πράγμασι͵ συμφέροντα τᾷ πολιτικᾷ κοινωνίᾳ· αἴτε γὰρ ἑνὸς

τούτων αἴτε πλῃόνων αἴτε πάντων ἀπο λείπεται͵ ἤτοι οὐ νόμος ἢ οὐ τέλῃος

νόμος ἐσεῖται. ἀκόλουθος μὲν ὦν κα εἴη τᾷ φύσει͵ μιμεόμενος τὸ τᾶς φύσιος

δίκαιον· τοῦτο δέ ἐστιν τὸ ἀνάλογον καὶ τὸ ἐπιβάλλον ἑκάστῳ κατὰ τὰν

ἑκάστω ἀξίαν. δυνατὸς δέ͵ αἰ ποτὶ τὼς νομοθετουμένως ἔχει τὰν

συναρμογάν· πολλοὶ γὰρ τὸ τᾷ φύσει καὶ πρᾶτον ἀγαθὸν οὐχ ἱκανοὶ

δέξασθαι͵ τὸ δὲ ποθ΄ αὑτὼς καὶ τὸ ἐνδεχόμενον· οὕτω γὰρ καὶ τοὶ νοσέοντες

καὶ τοὶ κάμνοντες τυγχάνοντι ἐπιμελείας. «Πρέπει ο νόμος ν’ ακολουθεί

τις επιταγές της φύσης, η εφαρμογή του στα πολιτικά πράγματα να είναι

δυνατή και επωφελής για την πολιτική κοινωνία· γιατί αν μία από αυτές

τις παραμέτρους, ή κάποιες ή και όλες δεν είναι επιτεύξιμες, ούτε νόμος

υπάρχει, ούτε τέλειος νόμος δύναται να υπάρξει. Να ακολουθεί τις

επιταγές τις φύσης σημαίνει να μιμείται το φυσικό δίκαιο· αυτό είναι το

δίκαιο που απονέμει στον καθένα ανάλογα με την ιδιοσυστασία του και

την ατομική του αξία (= γεωμετρική ισότητα). Ο νόμος είναι ισχυρός, στο

βαθμό που επιτυγχάνει τη συναρμογή των νομοθετούμενων με το φυσικό

δίκαιο. Οι πολλοί όμως δεν είναι ικανοί να αποδεχτούν το σύμφωνο με το

φυσικό δίκαιο που είναι το υπέρτατο αγαθό, αλλά προτιμούν το αβέβαιο,

αυτό δηλαδή που συμφέρει τους ίδιους ανάλογα με την εναλλαγή των

περιστάσεων. Επομένως οι πολίτες, όπως ακριβώς οι νοσούντες και οι

ασθενείς, χρειάζονται πολιτική επιμέλεια».

Η πόλη και οι πολίτες, που δεν τελούν υπό τις επιταγές και τους

κανόνες του φυσικού τους μέτρου και δεν βρίσκονται εναρμονισμένοι με

την συμπαντική αρμονία, νοσούν και γι’ αυτό έχουν την ανάγκη

268 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικής επιμέλειας, όπως ακριβώς οι ασθενείς, που έχουν υποστεί

νοσηρή διαταραχή της ορθής φυσικής κράσης των συστατικών του

σώματός τους χρειάζονται ιατρική επιμέλεια, για να ανακτήσουν το ορθό

φυσικό μέτρο, που ισοδυναμεί με την υγεία. Ο πολιτικός νόμος ως

ρυθμιστής της τάξης στην ανθρώπινη πολιτική κοινωνία είναι αναγκαίο

να επιβάλλει το διά της γεωμετρικής ισότητας φυσικό δίκαιο, δηλαδή να

αποδίδει στον κάθε πολίτη αυτό που του αξίζει σύμφωνα με την ατομική

φύση του. Κάθε κατάλυση της φυσικής δικαιοσύνης, την οποία εγγυάται η

αυστηρή εφαρμογή της γεωμετρικής ισότητας, σηματοδοτεί νοσηρή

παρεκτροπή, ύβρη, διχοφωνία, στάση κατά του φυσικού δικαίου, που

επιβάλλεται να κατασταλεί άμεσα προκειμένου να ασκηθεί η φυσική

ανώτερη πολιτική διακυβέρνηση444. Η επιβολή της φυσικής αρμονίας στα

ανθρώπινα πολιτικά πράγματα πρέπει να είναι δυνατή-επιτεύξιμη,

πράγμα που σημαίνει ότι η δικαιοσύνη δεν αποκλείει τον διά της πειθούς

ή της βίας νομικό καταναγκασμό. Η τάξη, η αρμονία προκύπτει, όταν

τηρούνται τα φυσικά όρια-μέτρα, και για να συμβεί αυτό πρέπει

αναγκαστικά να υπάρχει έλλογη και έμπρακτη κυβερνητική και νομική

επαγρύπνηση περί της πρόληψης και αποτροπής κάθε παρέκκλισης προς

την αταξία-απειρότητα και επιπλέον μηχανισμοί επαναφοράς της ορθής

φυσικής τάξης μέσω της επιβολής κυρώσεων.

Οι πολλοί όμως άνθρωποι, που αποτελούν την συντριπτική

πλειοψηφία του πολιτικού σώματος, δεν δύνανται να αντιληφθούν-

προσδιορίσουν-αξιολογήσουν μέσω αυτό-γνωστικών διαδικασιών την

ατομική ιδιοσυστασία τους και μέσω επιστημονικών παρατηρήσεων την

κοσμική αρμονία-αρμονία, που διέπει τα πάντα. Επιπλέον η γεωμετρική

ισότητα διαβαθμίζει αξιολογικά τους ανθρώπους σύμφωνα με τα

χαρακτηριστικά της ατομικής τους φύσης και τους επιβάλλει το πολιτικό

444 Ἰάμβλ. Βί. Πυθ. 7.34: ἀνεῖλε δὲ ἄρδην στάσιν καὶ διχοφωνίαν καὶ ἁπλῶς
ἑτεροφροσύνην.

269 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

έργο που είναι προορισμένοι από τη φύση να επιτελέσουν χάριν της

πολιτικής έμμετρης ορθότητας. Άλλοι είναι γεννημένοι ή πεπαιδευμένοι

άρχοντες και άλλοι αρχόμενοι προς την κατεύθυνση της πολιτικής

ενότητας που συνέχει αρμονικά την πολλαπλότητα:

Στοβ., Ἀνθ., Περὶ Πολιτείας, Ἀρχύτα Πυθαγορείου ἐκ τοῦ Περὶ νόμου

καὶ δικαιοσύνης, ΜΓ΄, 132. 22: συνείρονται μὲν γὰρ ταὶ πράξιες ἐκ τοῦ

ἄρχειν καὶ τοῦ ἄρχεσθαι καὶ τρί τον ἐκ τοῦ κρατεῖν. Τὸ μὲν οὖν ἄρχεν τῶ

κρείσσονος οἰκῇον͵ τὸ δ΄ ἄρχεσθαι τῶ χερῄονος͵ τὸ δὲ κρατὲν ἀμφοτέρων·

ἄρχει μὲν γὰρ τὸ λόγον ἔχον τᾶς ψυχᾶς͵ ἄρχεται δὲ τὸ ἄλογον͵ κρατοῦντι δὲ

τῶν παθέων ἀμφότερα. Γίνεται γὰρ ἐκ τᾶς ἑκατέρων συναρμογᾶς ἀρετά͵ «Η

ευδοκίμηση κάθε ενέργειας συν-εξαρτάται από εκείνο που έχει την

υπεροχή και κατευθύνει, από εκείνο που κατευθύνεται και τρίτον από την

εποικοδομητική σχέση εξουσίας που διέπει και τα δύο μέρη. Αυτό λοιπόν

που εξουσιάζει αντιστοιχεί στο ισχυρό, αυτό που εξουσιάζεται στο

ανίσχυρο, η αμοιβαία σχέση εξουσίας και στα δύο μέρη445· το έλλογο μέρος

της ψυχής εξουσιάζει, το άλογο εξουσιάζεται, με κοινή επιδίωξη την

επικράτηση εναντίον των παθών· από την αρμονική συναρμογή και των

δύο προκύπτει η αρετή».

445 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Ἐκφάντου, ἐκ τοῦ Περὶ βασιλείας
(περ. 400 π.Χ.): ὁ κατ΄ ἀρετὰν ἐξάρχων καλέεταί τε βασιλεὺς καὶ ἔντι͵ ταύταν ἔχων φιλίαν
τε καὶ κοινωνίαν ποτὶ τὼς ὑπ΄ αὔταυτον͵ ἅνπερ ὁ θεὸς ἔχει ποτί τε τὸν κόσμον καὶ τὰ ἐν
αὐτῷ. ὅλαν δὲ τὰν εὔνοιαν χρὴ παρασκευάζεσθαι πρῶτα μὲν παρὰ τῶ βασιλέως ἐς τὼς
βασιλευομένως͵ δεύτερον δὲ παρὰ τῶνδε ἐς τὸν βασιλέα͵ ὁποία γεννάτορος ποτὶ υἱέα καὶ
ποτὶ ποίμναν νομέως καὶ νόμω ποτὶ χρωμένως αὐτῷ. «Αυτός που κυβερνά με ιδανικό
τρόπο ονομάζεται και είναι πραγματικός βασιλιάς και έχει την ίδια σχέση και
επικοινωνία προς τους υπηκόους του με τη σχέση του θεού προς το σύμπαν και τα μέρη
αυτού. Πρώτα πρέπει να δομείται η εύνοια του βασιλιά προς τους υπηκόους του και κατά
δεύτερο λόγο των υπηκόων προς τον βασιλιά, όπως ακριβώς διάκειται ευνοϊκά ο πατέρας
προς τον υιό και ο ποιμένας προς το κοπάδι του και ο νόμος προς εκείνους ενεργούν
σύμφωνα με αυτόν».

270 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η πολιτική διανόηση και ενέργεια οὐ δεῖ τὰς λεωφόρους βαδίζειν

ὁδοὺς446, η πολιτική διαρρύθμιση των ανθρώπινων πολιτικών κοινοτήτων

κατά το πρότυπο της συμπαντικής αρμονίας και σύμφωνα με τη φύση

των ανθρωπίνων όντων δεν εμπίπτει στην αρμοδιότητα των πολλών

ανθρώπων. Η γεωμετρική ισότητα διαχωρίζει αξιολογικά τους

ανθρώπους και τους επιβάλλει τους κατάλληλους πολιτικούς ρόλους που

αντιστοιχούν στην ιδιαίτερη φύση τους. Το σύμπαν διέπεται από μία

έλλογη νομοτέλεια-αιτιότητα, από μια ορθολογική φυσική τάξη, που δίδει

τον αρμονικό κόσμο και όχι βέβαια το χάος. Αρχή όλων των όντων είναι η

μονάδα, από την οποία απορρέει η συμπαντική ενότητα. Από τη μονάδα

προέρχεται η αόριστος δυάδα εξαιτίας του υλικού μετασχηματισμού της

μονάδας σε ύλη. Από τη μονάδα και την αόριστο δυάδα προέρχονται οι

αριθμοί και από τους αριθμούς τα σημεία και οι γραμμές, εκ των οποίων

γεννώνται τα επίπεδα και κατ’ επέκταση τα στερεά σώματα. Από αυτά

προέρχονται τα αισθητά σώματα των οποίων τα στοιχεία είναι τέσσερα

πῦρ͵ ὕδωρ͵ γῆν͵ ἀέρα. Ἐξ αὐτῶν γίνεσθαι Κόσμον ἔμψυχον͵ νοερόν447. Ο

κόσμος είναι προϊόν έλλογου σχεδιασμού, δεν δημιουργήθηκε τυχαία και

ως εκ τούτου διέπεται από μία έλλογη διευθυντική της ύλης κανονικότητα

που εξυπηρετεί το σκοπό της δημιουργίας. Κατά το πρότυπο έλλογης

λειτουργίας του σύμπαντος δομείται και η πολιτική δραστηριότητα του

ανθρώπου. Πρέπει να υπάρχει έλλογη άρχουσα εξουσία ως δημιουργός

και διεκπεραιωτής της τάξης και υπακοή στην ορθή τάξη από ένα

αρχόμενο άλογο μέρος. Η πολιτική αρετή-αρμονία προκύπτει από την

εύτακτη συναρμογή άρχοντος και αρχόμενου μέρους448.

446 Ἰάμβλ. Βί. Πυθ. 18.83. Πρβλ. Cornford F. M., 1922–1923, ‘Mysticism and Science in the
Pythagorean Tradition’, CQ 16: 137–150; 17: 1–12.
447 Διόγ. Λαέρτ. 8. 25.
448 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Διωτογένεος Πυθαγορείου ἐκ τοῦ
Περὶ βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): βασιλέως ὥσπερ θεῶ ἐν τῷ κόσμῳ ὧ ἁγεμών τε καὶ

271 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η άσκηση της πολιτικής κατά τους κανόνες της κοσμικής-φυσικής

αρμονίας προϋποθέτει την δυνατότητα ορθολογικής γνώσης, αντίληψης

της λογικότητας των όλων. Συνεπώς η πολιτική δεν αποτελεί εγχείρημα

που αρμόζει στο κάθε χαμηλής στάθμης πνεύμα, χρειάζεται η συνδρομή

ειδικού449, επιστήμονος. Η πολιτική είναι η υπέρτατη ανθρώπινη

επιστήμη, καθώς μεριμνά για την «ευθυγράμμιση» των ανθρώπινων

πραγμάτων με τη νομοτέλεια του σύμπαντος και η άσκησή της είναι έργο

υπέρτατα έλλογου υποκειμένου, που συγγενεύει με το λόγο του κόσμου

μιμούμενο άριστα το λόγο του κόσμου. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό

έλλογο ον και γι’ αυτό η συγγένειά του με την έλλογη αρμονία του

κόσμου είναι μεγαλύτερη από τα άλλα έμβια όντα. Κατά συνέπεια ο

καταλληλότερος εκ των ανθρώπων να ασκεί έλλογη διακυβέρνηση

ανάλογη με αυτή του κοσμικού λόγου είναι ο επιστήμων-σοφός450, ο

προστάτας ἐντί͵ ξυνᾷ μὲν τὸ ποτὶ μίαν ἀρχάν τε καὶ ἁγεμονίαν τὸ ὅλον ξυναρμόσθαι͵ καθ΄
ἕκαστον δὲ τὸ καὶ τὰ κατὰ μέρος ποττὰν αὐτὰν ἁρμονίαν τε καὶ ἁγεμονίαν συναρμόζεσθαι.
«Έργο του βασιλιά, όπως ακριβώς του θεού, είναι να κυβερνάει και να προστατεύει τον
κόσμο, με την ιδέα ότι το σύμπαν διέπεται από μία ανώτατη αρχή και διακυβέρνηση και
είναι ορθά διατεταγμένο, και ότι τα επιμέρους στοιχεία του σύμπαντος διέπονται από
την ίδια αρμονία και συναρμογή της ανώτατης αρχής». Πρβλ. Mueller I., 1997, ‘Greek
arithmetic, geometry and harmonics: Thales to Plato’, in Routledge History of Philosophy Vol. I:
From the Beginning to Plato, C. C. W. Taylor (ed.), London: Routledge, 271–322.
449 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Διωτογένεος Πυθαγορείου ἐκ τοῦ
Περὶ βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): κυβερνάτα μὲν γὰρ ἔργον ἐντὶ τὰν ναῦν σῴζεν͵ ἁνιόχω δὲ
τὸ ἅρμα͵ ἰατρῶ δὲ τὼς νοσίοντας͵ βασιλέως δὲ καὶ τῶ στραταγῶ τὼς ἐν πολέμῳ
κινδυνεύοντας. ὧ γὰρ ἕκαστος ἁγεμών ἐντι συστάματος͵ τούτω καὶ ἐπιστάτας καὶ
δαμιουργός «Έργο του κυβερνήτη του πλοίου είναι μέσω της ορθής διακυβέρνησης να
διασώζει το πλοίο, του ηνιόχου να οδηγεί το άρμα, του ιατρού να θεραπεύει τους
νοσούντες, του βασιλιά και του στρατηγού έργο είναι να διασώζουν αυτούς που
διακινδυνεύουν τη ζωή τους στον πόλεμο. Καθένας δηλαδή από αυτούς είναι ειδήμων
και ηγεμών της ομάδας, της οποίας είναι επικεφαλής».
450 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Ἐκφάντου, ἐκ τοῦ Περὶ βασιλείας
(περ. 400 π.Χ.): ὅτι δ΄ ἁ τῶ κόσμω φρόνασις ὁ θεός ἐντι͵ φανερόν· συνέχεται γὰρ εὐκοσμίᾳ τε
καὶ τάξει τᾷ δεούσᾳ· νόω δὲ χωρὶς οὐκ ἂν αὐτὰ γενοίατο. οὐδ΄ ὁ βασιλεὺς δὴ χωρὶς
φρονάσιος. «Ότι η φρόνηση του σύμπαντος είναι ο θεός είναι φανερό· διότι ο κόσμος

272 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

οποίος διαγιγνώσκει ορθολογικά τη φύση και το σκοπό των όντων εν

σχέσει με το συμπαντικό νομοτελειακό έλλογο ρεύμα και διαρρυθμίζει με

επιστημονικούς όρους την ανθρώπινη πολιτική κοινωνία είτε ως

ζωντανός νόμος είτε θεσπίζοντας σταθερούς εκ της επιστήμης των όντων

προερχόμενους νόμους451.

Ο πολιτικός άνδρας, που εισηγείται το πυθαγόρειο φιλοσοφεῖν, έχει

προς την πόλη την ίδια σχέση που έχει ο θεός (ο οποίος προσωποποιεί την

συμπαντική φρόνηση) προς το σύμπαν, διότι μιμείται την εύτακτη

διευθέτηση και την αρμονία του σύμπαντος συναρμόζοντας τα διάφορα

στοιχεία του πολιτικού όλου452. Ο πυθαγόρειος πολιτικός άνδρας, αφού

επιβάλλει την τάξη εντός της ψυχής του, αφού καθυποτάξει στην έλλογη

φρόνησή του τα άλογα πάθη του και αφού πετύχει έτσι την ομοίωση με

τον κοσμικό λόγο, προεξάρχει φύσει των άλλων ανθρώπων και

συνέχεται από ευκοσμία (ορθή διευθέτηση) και με τη δέουσα τάξη· χωρίς νου (έλλογο
σχεδιασμό) αυτά δε θα μπορούσαν να γίνουν. Ούτε βασιλιάς θα μπορούσε να υπάρξει
χωρίς φρόνηση».
451 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Διωτογένεος Πυθαγορείου ἐκ τοῦ
Περὶ βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): τὸ μὲν γὰρ δίκαιον ἐν τῷ νόμῳ ἐντί͵ ὁ δέ γε νόμος αἴτιος τῶ
δικαίω͵ ὁ δὲ βασιλεὺς ἤτοι νόμος ἔμψυχός ἐντι ἢ νόμιμος ἄρχων· «Διότι το δίκαιο ενυπάρχει
στο νόμο και ο νόμος είναι αιτία του δικαίου, και ο βασιλιάς-επιστήμων ή αποτελεί
έμψυχο νόμο ή εξουσιάζει σύμφωνα με το νόμο».
452 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Διωτογένεος Πυθαγορείου ἐκ τοῦ
Περὶ βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): τῶν μὲν οὖν φύσει τιμιωτάτων ἄριστον ὁ θεός͵ τῶν δὲ περὶ
γᾶν καὶ τὼς ἀνθρώπως ὁ βασιλεύς. ἔχει δὲ καὶ ὡς θεὸς ποτὶ κόσμον βασιλεὺς ποτὶ πόλιν·
καὶ ὡς πόλις ποτὶ κόσμον βασιλεὺς ποτὶ θεόν. ἁ μὲν γὰρ πόλις ἐκ πολλῶν καὶ διαφερόντων
συναρμοσθεῖσα κόσμου σύνταξιν καὶ ἁρμονίαν μεμίμαται͵ ὁ δὲ βασιλεὺς ἀρχὰν ἔχων
ἀνυπεύθυνον͵ καὶ αὐτὸς ὢν νόμος ἔμψυχος͵ θεὸς ἐν ἀνθρώποις παρεσχαμάτισται «Από τα
πιο αξιόλογα φυσικά δημιουργήματα την ανώτερη θέση κατέχει ο θεός, και όσον αφορά
τα γήινα και ανθρώπινα πράγματα ο βασιλεύς υπερέχει. Ο βασιλιάς έχει προς την πόλη
την ίδια σχέση που έχει ο θεός προς το σύμπαν, και την ίδια σχέση που έχει η πόλη προς
το σύμπαν, έχει και ο βασιλιάς προς τον θεό. Διότι η πόλη που είναι συναρμοσμένη από
πολλά και διαφορετικά στοιχεία μιμείται την εύτακτη διευθέτηση και την αρμονία του
σύμπαντος, και ο βασιλιάς που κυβερνά χωρίς να χρειάζεται νομικό έλεγχο, καθώς είναι
ο ίδιος έμψυχος νόμος, επέχει θέση θεού μεταξύ των ανθρώπων». Πρβλ. Burkert W., 1960,
‘Platon oder Pythagoras? Zum Ursprung des Wortes “Philosophia”’, Hermes 88: 159-77.

273 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δικαιωματικά αναλαμβάνει την διακυβέρνηση της πολιτείας. Αν ο

άνθρωπος ως έλλογο ον υπερέχει ένεκα του λόγου των άλλων έμβιων

όντων όσον αφορά τη σχέση του με τη θεϊκή φρόνηση, ο πολιτικός άνδρας

υπερέχει των άλλων πολιτών ένεκα της ορθολογικά αποδείξιμης

επιστήμης-σοφίας του όσον αφορά την μετουσίωση της θεϊκής αρμονίας-

φρόνησης-τάξης στην πολιτική διακυβέρνηση. Η ορθή πολιτική

διακυβέρνηση είναι στην ουσία ένας θεομίμητος θεσμός. Ο πολιτικός

άνδρας μιμείται την αιώνια θεϊκή τάξη του σύμπαντος453 μέσω της

επιστήμης των όντων που έκανε κτήμα του σε συγκεκριμένο χρονικό

διάστημα, λόγω της επιδεκτικής στη σοφία ατομικής φύσης του αλλά και

της εξειδικευμένης εκπαιδευτικής διαμόρφωσης που δέχτηκε (για τους

πυθαγόρειους η εκμάθηση της φυσικής, της πολιτικής και της

μεταφυσικής επιστήμης είχε μυητική-μυστικιστική χροιά - γίνονταν εντός

των αριστοκρατικών συνδέσμων ή συνεδρίων-, γεγονός πάντως που δεν

αποκλείει καθόλου τις επιστημονικές-ορθολογικές του θεωρεῖν τους,

καθώς θηραταί οἱ δὲ φιλόσοφοι τῆς ἀληθείας454, δηλαδή οι φιλόσοφοι είναι

θηρευτές της ορθολογικά αποδείξιμης επιστήμης, της ουσιώδους

453 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Σθενίδα Λοκροῦ Πυθαγορείου, Περὶ
βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): Χρὴ τὸν βασιλέα σοφὸν ἦμεν· οὕτω γὰρ ἐσσεῖται ἀντίμιμος καὶ
ζηλωτὰς τῶ πράτω θεῶ. οὗτος γὰρ καὶ φύσει ἐστὶ καὶ πρᾶτος βασιλεύς τε καὶ δυνάστας͵ ὁ
δὲ γενέσει καὶ μιμάσει. καὶ ὁ μὲν ἐν τῷ παντὶ καὶ ὅλῳ͵ ὁ δὲ ἐπὶ γᾶς͵ καὶ ὁ μὲν ἀεὶ τὰ πάντα
διοικεῖ τε καὶ ζώει αὐτὸς ἐν αὑτῷ κεκταμένος τὰν σοφίαν͵ ὁ δ΄ ἐν χρόνῳ ἐπιστάμαν. ἄριστα
δέ κα μιμέοιτο τοῦτον «Ο βασιλιάς πρέπει να είναι σοφός· διότι έτσι θα είναι αντάξιος
μιμητής και ζηλωτής του υπέρτατου θεού. Διότι ο θεός είναι σύμφωνα με τη φύση
υπέρτατος βασιλιάς και κυρίαρχος, ενώ ο ανθρώπινος βασιλιάς ανήκει στη θεϊκή γενιά
και μιμείται τη θεϊκή κυριαρχία. Ο θεός είναι κυρίαρχος του σύμπαντος, ενώ ο βασιλιάς
κυρίαρχος των ανθρωπίνων πραγμάτων, και ο θεός ζει αιώνια και διοικεί τα πάντα
κατέχοντας μέσα του τη σοφία, ο βασιλιάς είναι κάτοχος της επιστήμης που απέκτησε
μέσα σε συγκεκριμένο χρόνο και δύναται να μιμηθεί με άριστο τρόπο τη θεϊκή
βασιλεία».
454 Διόγ. Λαέρτ. 8. 8.

274 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αλήθειας των όντων και όχι της φαινομενικής δόξας-πίστης-πλάνης-

σχετικότητας).

Ο πυθαγόρειος πολιτικός άνδρας, ο οποίος προσαγορεύεται από

τους εκπροσώπους του πυθαγόρειου φιλοσοφεῖν βασιλεύς, δεν κατέχει τον

τίτλο του υπέρτατου πολιτικού συντελεστή κατ’ επίφαση αλλά κατ’ ουσία.

Η υπεροχή του εν σχέσει με τους υπόλοιπους πολίτες είναι πραγματική

και όχι φαινομενική455. Η επιλογή του πολιτικού ανδρός στην κορυφαία

θέση της πολιτείας γίνεται με άκρως επιστημονικές διαδικασίες και

συνεχείς γνωσιολογικές εξετάσεις περί της καταλληλότητας του

πολιτικού βασιλέως. Πρωταρχικό στάδιο εκπαιδευτικής συγκρότησης και

επιλογής του πολιτικού ανδρός είναι η βέλτιστη φύση του. Ο πολιτικός

πρέπει να κατέχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα του επιτρέψουν

να ανελιχθεί σε τέλειο ανθρώπινο ον. Το ειδοποιό ανθρώπινο

χαρακτηριστικό και συγγενές της συμπαντικής-θεϊκής έλλογης ψυχής

είναι ο λόγος, μόνο ο άνθρωπος μπορεί να νοεί κατά το πρότυπο του

δημιουργού και να κατανοεί τη συμπαντική τάξη-αρμονία-ενότητα.

Συνεπώς ο πρώτος πολιτικός άνδρας θα είναι αυτός που πέφυκε σοφός-

υπέρτατα έλλογος και έχει καλλιεργήσει τον ορθολογισμό του σε μέγιστο

βαθμό και σε συμπόρευση με την παγκόσμια ορθολογική νομοτέλεια.

455 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Ἐκφάντου, ἐκ τοῦ Περὶ βασιλείας
(περ. 400 π.Χ.): ἐν δὲ τᾷ γᾷ καὶ παρ΄ ἁμῖν ἀριστοφυέστατον μὲν ἄνθρωπος͵ θειότερον δ΄ ὁ
βασιλεὺς ἐν τᾷ κοινᾷ φύσει πλεονεκτῶν τῶ κρέσσονος͵ τὸ μὲν σκᾶνος τοῖς λοιποῖς ὅμοιος͵
οἷα γεγονὼς ἐκ τᾶς αὐτᾶς ὕλας͵ ὑπὸ τεχνίτα δ΄ εἰργασμένος λῴστω͵ ὃς ἐτεχνίτευσεν αὐτὸν
ἀρχετύπῳ χρώμενος ἑαυτῷ· κατασκεύασμα δὴ ὦν ὁ βασιλεὺς ἓν καὶ μόνον ἐντὶ οἷα τύπος
τῶ ἀνωτέρω βασιλέως͵ τῷ μὲν πεποιηκότι γνώριμον ἀεί «Επάνω στη γη και στο φυσικό
περιβάλλον την τελειότερη φυσική ιδιοσυστασία (ανάμεσα στα έμβια όντα) έχει ο
άνθρωπος, και τα περισσότερο θεϊκά χαρακτηριστικά τα έχει ο βασιλιάς, που υπερέχει
και πλεονεκτεί ανάμεσα στην κοινή φύση των ανθρώπων, όμοιος βέβαια με τους άλλους
ανθρώπους στο σώμα, αφού αποτελείται από την ίδια σωματική ύλη, δουλεμένος όμως
από άριστο τεχνίτη (τον θεό), που τον φιλοτέχνησε χρησιμοποιώντας ως αρχέτυπο την
ίδια του την υπόσταση· ο βασιλιάς αποτελεί ένα και μοναδικό δημιούργημα τυπολογική
προσέγγιση του ανώτατου θεϊκού βασιλιά, πάντα γνώριμο στον δημιουργό του».

275 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Έπεται η εκπαίδευση-διαμόρφωση του πολιτικού άνδρα διά μέσου

επιπέδων γνωσιολογικής κατάρτισης όσον αφορά τη φύση, την ουσία και

το σκοπό-τέλος των όντων και ιδιαίτερα των ανθρώπινων όντων

(προθάλαμος της επιλογής του άριστου πολιτικού-βασιλικού ανδρός υπό

τις επιταγές της αριστοκρατίας που διαβιβάζει η γεωμετρική ισότητα ήταν

η Βουλή των Χιλίων, η οποία αποτελείτο από χίλιους βέλτιστους

επιλεγμένους άνδρες και κατείχε ανώτατες πολιτικές εξουσίες -

νομοθετικές, δικαστικές, εκτελεστικές- και ασκούσε ουσιώδη έλεγχο στις

κυβερνητικές επιλογές). Ο πολιτικός πρέπει πρωταρχικά να καταστήσει

την ατομική του φύση ενάρετη, δηλαδή σύμφωνη με το ορθό φυσικό

μέτρο. Αυτό σημαίνει ότι ο ενεργητικός λόγος θα υποτάσσει και θα

διευθύνει τα σωματικά πάθη, όπως ακριβώς η συμπαντική νόηση

διευθύνει και μορφοποιεί την ύλη με την επικουρία της φυσικής

νομοτέλειας-αναγκαιότητας. Ο πολιτικός άνδρας ανέρχεται στο κορυφαίο

πολιτικό αξίωμα, ακριβώς επειδή είναι ο κορυφαίος, ο βέλτιστος, ο

άριστος άνθρωπος όσον αφορά τη φυσική ιδιοσυστασία και επιπλέον

διαθέτει εκείνη την επιστημονική κατάρτιση-εξειδίκευση που του

επιτρέπει να εγκαθιδρύσει και να εξασκήσει την κατά φύση πολιτική

νοησιαρχία. Η επικράτηση της φυσικής νοησιαρχίας επικυρώνει την

αξιολογική λειτουργία της γεωμετρικής ισότητας ως απόλυτης έκφρασης

του ορθού φυσικού δικαίου και θεμελιώνει την έννοια της πολιτικής

επιστήμης. Η πολιτική δεν αποτελεί πλέον δημιουργία ειδώλων,

ηδύληπτων εικόνων του ρευστού φαίνεσθαι, που εξυπηρετούν το ιδιοτελές

συμφέρον του πολιτικού της εμπειρίας προς μια κατεύθυνση αχαλίνωτης-

άμετρης πλεονεξίας και απόλαυσης της ηδονής διά μέσω της ισχύος του

αδικεῖν. Η πολιτική δεν αποβλέπει στην ικανοποίηση της ατομικής

ηδονής, του συμφέροντος και της πλεονεξίας του εμπειρικού φορέα της.

Αντίθετα από αυτή τη σχετικιστική εμπειρική αντίληψη της πολιτικής

ορθώνεται το πυθαγόρειο πολιτικό θεωρητικό και πρακτικό

276 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

«οικοδόμημα», που κατατάσσει την πολιτική στο ύψιστο επίπεδο των

ανθρωπίνων επιστημών βασιζόμενη στην απόλυτη έκφραση της αιώνιας

φύσης των όντων. Η πολιτική ερείδεται στο εἶναι των ανθρώπινων

πραγμάτων, μπορεί να αποδείξει ορθολογικά της αρχές της και

συμπορεύεται με την αιώνια αλήθεια του κοσμικού γίγνεσθαι που

φανερώνεται διά των συμπαντικών αναλλοίωτων φυσικών νόμων και της

τάξης-αρμονίας-ενότητας που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα.

Ο επιστήμων των όντων πολιτικός ή βασιλεύς αποτελεί την κορυφαία

εκδήλωση ανθρώπινης αρετής, φυσικής τελειότητας, και έχει ως καθήκον

την τελειοποίηση της ανθρώπινης πολιτικής κοινότητας της οποίας είναι

επικεφαλής και επιτυγχάνεται με την διά της γεωμετρικής ισότητας

εγκαθίδρυσης του φυσικού ορού μέτρου σε αρμονική συναρμογή με την

ενότητα του συμπαντικού όλου που μετατρέπεται σε ζωτική ενότητα-

ομόνοια του πολιτικού όλου. Η πυθαγόρεια θεώρηση των πραγμάτων

κάνοντας ένα βήμα παραπέρα από τη θουκυδίδεια πολιτική σκέψη, που

εν τέλει είναι και παραμένει εμπειρική - αν το πρότυπο του κατά φύσει

υπέρτερου περίκλειου ανδρός, ο Θησέας, γενόμενος μετὰ τοῦ ξυνετοῦ καὶ

δυνατὸς τά τε ἄλλα διεκόσμησε τὴν χώραν, όπως ο πυθαγόρειος πολιτικός

άνδρας διακοσμεί την πολιτική συνθήκη σύμφωνα με το πρότυπο της

συμπαντικής τάξης-κοσμιότητας (Θουκ. 2. 15, πρβλ. Ἀναξαγ. Α. 1, DK:

πάντα χρήματα ἦν ὁμοῦ· εἶτα νοῦς ἐλθὼν αὐτὰ διεκόσμησεν) -, ταυτίζει την

πολιτική επιστήμη με την ανώτατη εκδήλωση του ανθρώπινου λόγου, με

τη φιλοσοφία456.

456 Στοβ. Ἀνθ., Ὑποθῆκαι Περὶ βασιλείας ΜΗ΄, 61-66, Σθενίδα Λοκροῦ Πυθαγορείου, Περὶ
βασιλείας (περ. 400 π.Χ.): οὐδὲν δὲ ἀβασίλευτον καλὸν οὐδὲ ἄναρχον· ἄνευ δὲ σοφίας καὶ
ἐπιστάμας οὔτε μὰν βασιλέα οὔτε ἄρχοντα οἷόν τε ἦμεν. μιματὰς ἄρα καὶ ὑπηρέτας
ἐσσεῖται τῶ θεῶ ὁ σοφός τε καὶ νόμιμος βασιλεύς. «Τίποτα δεν είναι καλό χωρίς βασιλεία
και διακυβέρνηση· Επιπλέον, χωρίς σοφία και επιστήμη δεν μπορεί να υπάρξει αληθινός
βασιλιάς και άρχοντας. Άρα νόμιμος υπηρέτης και μιμητής του θεού είναι και ο σοφός
και ο σύμφωνος με το φυσικό δίκαιο άρχοντας».

277 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Δ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως φύσει άριστο ανθρώπινο τέλος:

Σωκράτης - Πλάτων

εἷς φρονῶν μυρίων μὴ φρονούντων κρείττων ἐστὶν

καὶ τοῦτον ἄρχειν δεῖ͵ τοὺς δ΄ ἄρχεσθαι͵

καὶ πλέον ἔχειν τὸν ἄρχοντα τῶν ἀρχομένων457

Ο
πολιτικός άνδρας λοιπόν αποτελεί ομοίωση της θεϊκής

συμπαντικής διακυβέρνησης, έναν πολιτικό «αναμεταδότη»

και συντελεστή της συμπαντικής αρμονίας-τάξης-ενότητας στις

ανθρώπινες κοινωνίες, που με τη σειρά τους είναι μέρος του συμπαντικού

όλου και ως εκ τούτου είναι φύσει ορθό ως μέρη του όλου να

υποτάσσονται στην ενότητα και το σκοπό του όλου458. Πώς προκύπτει

όμως αυτός ο Θεῖος ἀνήρ459, αυτή η ανθρώπινη ενσάρκωση της κοσμικής

αρετής, που αποτελεί την φυσική τελείωση της ανθρώπινης φύσης και

μόνο εγκώμια αρμόζει να εγείρει στους συνανθρώπους και στην πόλη την

οποία διοικεί; Μήπως οι κατά φύση βέλτιστοι πολιτικοί άνδρες τελούν υπό

457 Πλάτ. Γοργ. 490a.


458 Πρβλ. Κικ. De Finibus, Ι και V, 17: «Οι φιλόσοφοι πιστεύουν πως ο κόσμος κυβερνιέται
από τη θεία βούληση. Νομίζουν πως είναι κάτι σαν πόλη και πολιτεία κοινή για τους θεούς
και τους ανθρώπους και πως ο καθένας μας ξεχωριστά αποτελεί μέρος αυτού του κόσμου·
αυτό συνεπάγεται την υποχρέωσή μας από τη φύση να βάζουμε το γενικό καλό πάνω από το
ατομικό μας. Γιατί, όπως οι νόμοι βάζουν τη γενική ευημερία πάνω από την ατομική, με τον
ίδιο τρόπο ο σωστός και σοφός άνθρωπος που υπακούει στους νόμους φροντίζει
περισσότερο για την ευημερία του συνόλου (όλων) παρά για την ευημερία ενός
οποιουδήποτε ατόμου ή τη δική του. Και δεν πρέπει να επικρίνεται περισσότερο ο προδότης
της πατρίδας παρά ο προδότης του κοινού συμφέροντος ή όποιος λιποτακτεί από τη γενική
ευημερία για χάρη της ατομικής του ωφέλειας και ευημερίας». Ο Κικέρων αποδίδει αυτό
το στωικό δόγμα σε όλους τους φιλοσόφους εν γένει.
459 Πλάτ. Μέν. 99d.

278 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

θεϊκή έκσταση και μανία, διακατέχονται μυστηριωδώς εκ του ίδιου του

θεού, όταν λαμβάνουν τις θαυμαστές αποφάσεις τους και εκτελούν τις

περίλαμπρες ενέργειές τους, χωρίς να έχουν καμία ορθολογικά

αποδείξιμη γνώση-επιστήμη για όσα λένε ή πράττουν460; Η απόφανση που

απορρέει από την παρατήρηση και εμπέδωση των ανθρώπινων πολιτικών

πραγμάτων είναι ότι, ναι, ο άριστος-ενάρετος πολιτικός άνδρας πέφτει

ανεξήγητα και τυχαία από τον ουρανό, η ἀρετὴ ἂν εἴη οὔτε φύσει οὔτε

διδακτόν͵ ἀλλὰ θείᾳ μοίρᾳ παραγιγνομένη ἄνευ νοῦ οἷς ἂν

παραγίγνηται͵ εἰ μή τις εἴη τοιοῦτος τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν οἷος καὶ

ἄλλον ποιῆσαι πολιτικόν (Πλάτ. Μέν. 99e-100a). Η πολιτική αρετή δεν

είναι αποτέλεσμα ούτε της βέλτιστης ανθρώπινης φύσης ούτε βέβαια της

επιστημονικής διδαχής, αλλά αποτελεί παραχώρηση κάποιας θεϊκής

μοίρας, χωρίς την επενέργεια του ανθρώπινου νου, εκτός βέβαια αν

υπάρξει κάποιος πολιτικός ανάμεσα στους ανθρώπους, όπως ακριβώς ο

έλλογος Τειρεσίας ανάμεσα στις άλογες σκιές των νεκρών, που δύναται

να κυβερνά με την ορθολογικά θεμελιωμένη πολιτική επιστήμη και

επιπλέον δύναται να τη διδάξει αυτή την πολιτική επιστήμη και σε

άλλους, ίσως ως αρετή ή γνώση, ίσως με διφορούμενους χρησμούς, όπως ο

περίφημος ομηρικός μάντης461.

460 Πλάτ. Μέν. 99d: καὶ τοὺς πολιτικοὺς οὐχ ἥκιστα τούτων φαῖμεν ἂν θείους τε εἶναι καὶ
ἐνθουσιάζειν͵ ἐπίπνους ὄντας καὶ κατεχομένους ἐκ τοῦ θεοῦ͵ ὅταν κατορθῶσι λέγοντες
πολλὰ καὶ μεγάλα πράγματα͵ μηδὲν εἰδότες ὧν λέγουσιν.
461 Ὁμηρ. Ὀδυσ. κ . 490-495 (Μετάφραση Ἀργ. Ἐφταλιώτη):
εἰς Ἀίδαο δόμους καὶ ἐπαινῆς Περσεφονείης,
ψυχῇ χρησομένους Θηβαίου Τειρεσίαο,
μάντηος ἀλαοῦ, τοῦ τε φρένες ἔμπεδοί εἰσι·
τῷ καὶ τεθνηῶτι νόον πόρε Περσεφόνεια,
οἴῳ πεπνῦσθαι, τοὶ δὲ σκιαὶ ἀίσσουσιν.᾽
«στῆς Περσεφόνης τῆς σκληρῆς καὶ στοῦ Ἅδη τὰ λημέρια
θὰ πᾶτε, τὰ μελλούμενα ν' ἀκοῦστε ἀπ' τὸ Θηβαῖο
τὸν Τειρεσία, τὸν τυφλὸ μάντη ποὺ ὁ νοῦς του ἀκόμα

279 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο σωκρατικός Πολιτικός Ἀνήρ: ο φιλόσοφος-πολίτης

Είναι προφανές ότι η πολιτική διερεύνηση χρειάζεται περεταίρω

εμβάθυνση, σαφώς όχι εμπειρική, όπως αυτή του Πρωταγόρα, ο οποίος

παρατηρώντας την ανάπτυξη της ανθρώπινης πολιτικής δραστηριότητας

είχε αναγορεύσει το θετό πολιτικό νόμο ως τον κορυφαίο διδάσκαλο της

πολιτικής τέχνης. Η εμπειρική αφομοίωση του νόμου και η επικουρική σ’

αυτόν πρωταγόρεια διδασκαλία ήταν ακριβώς μια επισταμένη γνώση της

υφής και της λειτουργίας πολιτικού του νόμου με σκοπό τον χειρισμό του

νόμου προς όφελος του διδασκόμενου. Παρόλο τον ακραίο πρωταγόρειο

αγνωστικισμό και σχετικισμό, ο πολιτικός νόμος παρέμενε ουσιαστικά

ανέπαφος από την σκεπτικιστική επίθεση του σοφιστή σε κάθε τομέα του

επιστητού. Ο Πρωταγόρας δεν προέβη σε επιστημονική ανάλυση του

νόμου, δεν αναζήτησε την αιτία, την ουσία και το σκοπό του νόμου και της

πολιτικής, ούτε καν συντέλεσε σε μία ορθολογική εκ βάθρων κριτική τους,

αλλά εισηγήθηκε την εμπειρική προσαρμογή στις πολιτικές διεργασίες με

στόχο την ανάληψη του πλήρους ελέγχου των συνθηκών αυτών από τον

φορέα της ανδρός αρετής, μέσω της πλήρους ενδελεχούς ανάλυσης-

«χαρτογράφησης» και επιδέξιας εκμετάλλευσης (προς ίδιον όφελος του

πολιτικού) της λειτουργίας ενός συγκεκριμένου νομικού κώδικα (π.χ. της

αθηναϊκής δημοκρατίας). Ο Πρωταγόρας αρκέστηκε στο να δώσει μία

μηχανιστική εξήγηση για το πώς λειτουργούν τα πολιτικά πράγματα

παραμένοντας στο φαίνεσθαι των πραγμάτων.

Αντίθετα ο Σωκράτης αναλαμβάνοντας το εγχείρημα μιας εκ

βάθρων κριτικής των κείμενων γνωμών (ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα), αναζήτησε

ορθολογικά μια τελεολογική εξήγηση-γνώση-επιστήμη των πολιτικών

πραγμάτων, δηλαδή μια αποδεικτικά θεμελιωμένη ερμηνεία που να

κρατιέται, τὶ κι ἂν πέθανε, τὴ γνώση ἡ Περσεφόνη


τοῦ φύλαξε, καὶ δὲ γυρνάει σὰν ἴσκιος μὲ τοὺς ἄλλους».

280 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αποφαίνεται στο ποια είναι η αιτία, η ουσία-φύση και το τέλος-σκοπός των

όντων462. Ο Σωκράτης έθεσε υπό αμφισβήτηση και κριτική μέσω της

διαλεκτικής μεθόδου463 τις συνήθειες-έθη των ανθρώπινων κοινωνιών,

όπως αντικατοπτρίζονται στο θετό γραπτό ή άγραφο νόμο,

αντιπαραβάλλοντας τη φύση, δηλαδή τον αιώνιο φυσικό τρόπο

λειτουργίας και ανάπτυξης των όντων. Σε αντίθεση με τους φαίνεσθαι

των θετών νόμων που αλλάζει συνεχώς μορφή στον ρου του χρόνου και

στις διάφορες ανθρώπινες κοινωνίες, η ανθρώπινη φύση παραμένει, εἶναι

ουσιωδώς η ίδια. Αν ο άνθρωπος αποτελεί ον, τότε υπάρχει, και η ύπαρξή,

η ουσία, η φύση του διακρίνεται εκ των άλλων φύσεων-όντων από

ορισμένα χαρακτηριστικά, που τον καθορίζουν και ρυθμίζουν την

ανάπτυξή του στον φυσικό και κοινωνικό χώρο. Αν δεχτούμε ότι δεν

υπάρχει ανθρώπινη φύση ο άνθρωπος οδηγείται αυτομάτως στο μη ον,

δεν υπάρχει. Η φύση όμως δεν είναι εμφανής αλλά κεκρυμμένη, η

ανακάλυψή της απαιτεί ενδελεχή έρευνα, που αποτελεί μέρος της

γενικότερης έρευνας για την ανακάλυψη των πρώτων αρχών. Οι πρώτες

αρχές αποτελούν την αιτία των όντων, διαφορετικά χωρίς πρώτες αρχές

θα υπήρχε αναρχία, δηλαδή χάος και όχι κόσμος. Η σωκρατική θεώρηση

οδηγεί την πολιτική σκέψη ακριβώς εκεί που οι προσωκρατικοί είχαν

οδηγήσει την έρευνα για το φυσικό κόσμο: στη φύση των πραγμάτων, στο

φυσικό υπόστρωμα-ουσία που αποτελεί την αιτία της κίνησης και της

αλλαγής ή της ακινησίας στο κοσμικό γίγνεσθαι. Ο Σωκράτης

αναζητώντας επαγωγικά καθολικούς ορισμούς (Ἀριστ. Μ.τ.Φ. 1078.b.27)464

462 Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός
Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, σελ. 195, μτφρ.,
Κολιόπουλος Κ., Ποιότητα, Αθήνα 2007.
463 Press Gerald A[lan] 1996, “The State of the Question in the Study of Plato,” Southern Journal
of Philosophy 34, 507-32.
464
Vlastos G. (1993), Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος, μτφρ. Π. Καλλιγάς,
Εστία, Αθήνα, σελ. 386-388.

281 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

για το σύνολο των υπαρκτών όντων επικέντρωσε την φυσική αυτή έρευνα

στην πολιτική ανθρώπινη κατάσταση. Ο Σωκράτης δεν διαφέρει καθόλου

από τους προσωκρατικούς φυσικούς φιλοσόφους όσον αφορά την

ανεύρεση των πρώτων αρχών των φυσικών όντων. Η διαφορά του

Σωκράτη με τους προγενέστερους είναι ότι πρόταξε στην φυσική αυτή

έρευνα την ανακάλυψη των πρώτων αρχών του ανθρώπου. Το σωκρατικό

πρόταγμα ήταν η ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης, η ανακάλυψη της

αιτίας, της ουσίας και του σκοπού του ανθρώπου. Ο άνθρωπος όμως,

όπως συναντάται στο κοσμικό γίγνεσθαι, αποτελεί κατεξοχήν φύσει

πολιτικό ον, ζει και αναπτύσσεται συλλογικά εντός των ανθρωπίνων

κοινωνιών. Εκ των φυσικών πραγμάτων η σωκρατική έρευνα των πρώτων

αρχών του ανθρώπου ήταν, ως προέκταση και ουσιώδες γνώρισμα της

φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, μια έρευνα πολιτικής φιλοσοφίας, της οποίας

ο Σωκράτης υπήρξε ο ουσιαστικός ιδρυτής.

Το σωκρατικό γνῶθι σαυτόν είναι ένα εγχείρημα ανθρωπολογικής

και πολιτικής αυτογνωσίας που εστιάζει τη διενέργειά του στην

ανακάλυψη και οριοθέτηση της ανθρώπινης φύσης, η οποία

εκλαμβάνεται ως κατεξοχήν πολιτική, εφόσον το τέλος της οράται μόνο

εντός της πολιτικής ανθρώπινης συνθήκης. Με την έρευνα της

ανθρώπινης φύσης και των πολιτικών απολήξεών της καταδεικνύεται η

ανακολουθία θετού νόμου και φυσικού νόμου. Το φαίνεσθαι, δηλαδή οι

εμπειρικές γνώμες των ανθρώπων που προεκτείνονταν στην κατάρτιση

της νομοθεσίας και στις σοφιστικές διακηρύξεις περί διδασκαλίας της

αρετής βρίσκονταν σε αντίθεση με το εἶναι, δηλαδή με την ουσιώδη φύση

των πραγμάτων. Ο θετός νόμος «έκρυβε» την ορθότητα της φύσης και

κατ’ επέκταση αλλοίωνε την ορθότητα της πολιτικής φιλοσοφίας

μετατρέποντάς την σε πολιτική ιδεολογία. Η πολιτική ιδεολογία ισχύει

για συγκεκριμένο χρόνο σε συγκεκριμένες περιστάσεις και δικαιολογεί ως

ορθό το υλικό ή εξουσιαστικό συμφέρον μιας συγκεκριμένης πολιτικής

282 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ομάδας που είναι εις θέση να την αναπαράγει. Η πολιτική φιλοσοφία

αντίθετα ισχύει ως άχρονη αλήθεια, γνώση, επιστήμη, εφόσον στηρίζεται

στην ουσία της αιώνιας ανθρώπινης φύσης που βρίσκεται πέρα από το

καλό και το κακό, όπως συμβατικά διά θετών νόμων το ορίζουν οι

άνθρωποι.

Η μελέτη της άχρονης ανθρώπινης φύσης δείχνει ότι αυτή είναι

δισυπόστατη, αποτελείται από σώμα και ψυχή. Η ψυχή είναι το ενεργητικό

ανθρώπινο μέρος και το σώμα το παθητικό. Η ψυχή κινεί και το σώμα

κινείται. Η ψυχή με τη σειρά της διαιρείται σε τρία μέρη στο λόγο, το θυμό

και την επιθυμία (βλ. Πλάτ. Πολιτ. 427 κ.ε.). Το λογιστικό ψυχικό μέρος

βρίσκεται στην κορυφή της ψυχικής ιεραρχίας, εκεί εδρεύει το ειδοποιό

χαρακτηριστικό του ανθρώπου ο λόγος. Σε αναλογία με τον συμπαντικό

λόγο που ηγεμονεύει και μεταδίδει ευταξία (ορθή τάξη) και ευκοσμία

(αρμονική διευθέτηση) στο όλον σε συμφωνία με το φυσικό μέτρο, ο

ανθρώπινο λόγος διοικεί το σύνολο του ανθρώπινου οργανισμού και

επιβάλλει το ορθό φυσικό μέτρο, δημιουργώντας τον ανθρώπινο Κόσμο. Η

σοφία ή φρόνηση αποτελεί ενεργητική φύση της έλλογης ανθρώπινης

ψυχής ή του έμψυχου νου, η οποία με ακρίβεια διαγιγνώσκει το Αγαθό465

και το ωφέλιμο σε κάθε περίπτωση σε σχέση με τη φύση της ανθρώπινης

ψυχής και του ανθρώπινου σώματος. Εκφράζει τη βασιλική και διοικητική

κυριαρχία του λογιστικού ψυχικού μέρους, του ορθού λόγου επί των

άλλων μερών της αρετής. Το θυμοειδές ψυχικό μέρος είναι αυτό που

εμπερικλείει τις θυμικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ψυχής (θυμός, λύπη,

οργή κτλ.). Η λειτουργία του ψυχικού αυτού τμήματος καθορίζεται από το

μέρος της αρετής που ονομάζεται ανδρεία και ισοδυναμεί με

αποφασιστικότητα στην εκτέλεση των νοητικών ορθολογικών συλλήψεων.

Δεν αρκεί μόνο ο νους να αποφασίζει και να διοικεί σωστά, πρέπει οι

Vlastos G. (1993), Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος, μτφρ. Π. Καλλιγάς,


465

Εστία, Αθήνα, σελ. 337.

283 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

έλλογες αποφάσεις να εκτελούνται με αποφασιστικότητα χωρίς

αμφιταλαντεύσεις και υπαναχωρήσεις, που δύναται να στρεβλώσουν ή

και να ματαιώσουν την ορθή λογική λειτουργία. Η ανδρεία

αναγνωρίζοντας τη φύσει ηγεμονία του νου και της απορρέουσας από

αυτόν επιστήμης πραγματοποιεί με κάθε τρόπο τις νοητικές προς

εκτέλεση ή προς αποφυγή υποδείξεις και διαφυλάσσει την έλλογη

κυριαρχία. Στην κατώτερη ψυχική βαθμίδα εδράζεται το επιθυμητικό

μέρος, που περικλείει την ροπή του ανθρώπινου σώματος προς την

ικανοποίηση των βασικών αναγκών, όπως η λήψη τροφής, ο ύπνος και τα

αφροδίσια ένστικτα. Το σώμα όντας υλικό ρέπει διαρκώς προς την

ικανοποίηση υλικών επιθυμιών από τις οποίες αντλεί ηδονή και ωφέλεια.

Όμως το επιθυμητικό, όπως ακριβώς το όλο σώμα, είναι άλογο, δεν

δύναται να καθορίσει το ορθό φυσικό όριο-μέτρο της απόλαυσης που

χαρίζει την ωφέλεια με αποτέλεσμα να βρίσκεται στην επιβλαβή συνθήκη

της υπερβολής ή της έλλειψης. Αν ο νους δεν επιβάλλει την ορθολογική

αρχή του στο επιθυμητικό ψυχικό μέρος θα επέλθει η διαφθορά της ψυχής

και η καταστροφή του συνολικού ανθρώπου ένεκα της έλλειψης ορθού

φυσικού μέτρου. Η σωφροσύνη επιβάλλεται μέσω της επικουρίας του νου

επί των επιθυμιών και διατηρεί την ψυχική τάξη, την αυτοκυριαρχία, που

αποτρέπει την υπερίσχυση του επιθυμητικού μέρους της ψυχής εναντίον

του λογιστικού και την κυριαρχία της αδικίας. Η ψυχική αδικία ορίζεται ως

υπερίσχυση ενός κατώτερου ψυχικού μέρους επί του ανώτερου. Η στάση

του επιθυμητικού εναντίον του νου είναι η μεγαλύτερη μορφή αδικίας ως

απόλυτη ανατροπή της ορθής τάξης της ανθρώπινης φύσης. Συνεπώς η

δικαιοσύνη είναι συνολική αρετή της ψυχής που εξασφαλίζει την ψυχική

αρμονία, που προκύπτει από την υποταγή του κατώτερου ψυχικού μέρους

στο ανώτερο. Κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του χωρίς να

παρακωλύει τη λειτουργία των άλλων, με άλλα λόγια το κάθε μέρος της

ψυχής πράττει το έργο που του έχει ανατεθεί από τη φύση και δεν

284 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολυπραγμονεί: τὸ τὰ αὑτοῦ πράττειν καὶ μὴ πολυπραγμονεῖν δικαιοσύνη

ἐστί (Πλάτ. Πολιτ. 433a).

Η αρετή είναι η άριστη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, η

επιβολή της ορθής φυσικής τάξης-δικαιοσύνης εντός του ανθρώπου που

προκύπτει από την αρμονική εξισορρόπηση των ανθρώπινων φυσικών

λειτουργιών466. Η αρετή προσδίδει την πρωτοκαθεδρία στο ειδοποιό

χαρακτηριστικό του ανθρώπου, τον λόγο, χωρίς να αποκλείει τη

χρησιμότητα των υπολοίπων χαρακτηριστικών, τα οποία εκτελούν το

έργο που είναι καθορισμένο από τη φύση συντελώντας στην ορθή φυσική

κατάσταση του ανθρώπου. Τα μέρη συντελούν και εργάζονται για την

ευημερία του όλου οργανισμού λειτουργώντας σύμφωνα με την

αρμόζουσα φυσική τάξη. Η αρετή είναι ανθρώπινο τέλος, φυσική

τελείωση-ολοκλήρωση του ανθρώπινου οργανισμού. Η γνώση του

ανθρώπινου τέλους, δηλαδή του φυσικού δικαίου του ανθρώπου, γίνεται

καταληπτή από τον ανθρώπινο νου με ορθολογικές διαδικασίες: η αρετή

είναι γνώση της ουσίας-φύσης και του σκοπού-τέλους του ανθρώπου. Η

ορθολογική γνώση της αρετής της ανθρώπινης φύσης επιβάλλει την

ενεργοποίηση της γνώσης αυτής μέσω της επιβολής της ορθής ψυχικής

τάξης. Ο ορθολογισμός της αρετής συνεπάγεται διάπραξη των αρεταϊκών

εντολών, διαφορετικά πρόκειται για περίπτωση ακραίου παραλογισμού,

δηλαδή το να γνωρίζει κάποιος το ορθό και ωφέλιμο για τον ίδιο και να

πράττει εσκεμμένα το ημαρτημένο και το επιβλαβές, όπως ακριβώς θα

ήταν ακραίος παραλογισμός ένα νοσούν υποκείμενο ενώ γνωρίζει τη

μέθοδο αποθεραπείας του να εμμένει στη νοσηρή κατάσταση, που θα το

οδηγήσει στον αφανισμό. Η Ἀκρασία, ως ἕξις βιαστικὴ παρὰ τὸν ὀρθὸν

λογισμὸν πρὸς τὰ δοκοῦντα ἡδέα εἶναι (Πλάτ. Ὅρ. 416a), είναι αδύνατη στο

466 Windelband W. – Heimsoeth H. Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Tübingen 1976,
Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ. Σκουτερόπουλος Ν.Μ., Τόμος Α´, Μ.Ι.Ε.Τ.
Αθήνα 1991, σελ. 91.

285 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

σωκρατικό καθορισμό της αρετής467. Το να γνωρίζει κάποιος μέσω του

ορθολογισμού το ορθό μέτρο της ανθρώπινης φύσης συνεπάγεται

αυτόματα την έμπρακτη ενεργοποίηση αυτού του μέτρου, σε διαφορετική

περίπτωση, αν δηλαδή ενώ γνωρίζει το ορθό πράττει το αντίθετο,

εμπίπτει στην συνθήκη του παραλογισμού ή της αδικίας, διότι στην πρώτη

περίπτωση το μυαλό του δεν λειτουργεί σωστά ενώ στη δεύτερη

περίπτωση κάποιο κατώτερο ψυχικό μέρος έχει στασιάσει εναντίον του

λογιστικού και άρα δεν μπορούμε να ομιλούμε για αρετή, για ιδανική

φυσική κατάσταση, αλλά για κακία και παρά φύση έξη.

Η αρετή είναι ορθή γνώση (αλήθεια-επιστήμη) της ουσίας και του

σκοπού της ανθρώπινης φύσης, ορθή βούληση αυτού του σκοπού και ορθή

πραγμάτωση αυτού του σκοπού. Αρετή, Γνώση, Βούληση και Πράξη

ταυτίζονται στο σωκρατικό φιλοσοφικό σχεδιασμό. Ο ενάρετος κατέχει

την ορθολογικά αποδεδειγμένη γνώση της αρετής, βούλεται να

πραγματώσει τον ενάρετο ανθρώπινο τελικό σκοπό και ενεργεί προς

επίτευξη αυτού του σκοπού. Το να ισχυρίζεται κάποιος ότι είναι ενάρετος

ενώ στην πραγματικότητα δρα παρά τους κανόνες της αρετής και

επιθυμεί την αδικία σημαίνει ότι σε καμία περίπτωση δεν είναι ενάρετος

είτε διότι δεν γνωρίζει, και άρα στην πραγματικότητα δεν θέλει468, το ορθό

467 Zingano Marco, “Akrasia and the Method of Ethics,”. In Christopher Bobonich and Pierre
Destree (eds.), Akrasia in Greek Philosophy. Leiden: Brill 2007, pp. 167 – 192.
468 Πρβλ. Πλάτ. Γοργ. 466d-e: φημὶ γάρ͵ ὦ Πῶλε͵ ἐγὼ καὶ τοὺς ῥήτορας καὶ τοὺς τυράννους
δύνασθαι μὲν ἐν ταῖς πόλεσιν σμικρότατον͵ ὥσπερ νυνδὴ ἔλεγον· οὐδὲν γὰρ ποιεῖν ὧν
βούλονται ὡς ἔπος εἰπεῖν͵ ποιεῖν μέντοι ὅτι ἂν αὐτοῖς δόξῃ βέλτιστον εἶναι (…) Ἀγαθὸν
οὖν οἴει εἶναι͵ ἐάν τις ποιῇ ταῦτα ἃ ἂν δοκῇ αὐτῷ βέλτιστα εἶναι͵ νοῦν μὴ ἔχων; καὶ τοῦτο
καλεῖς σὺ μέγα δύνασθαι; «Σω.: Γιατί πεποίθησή μου είναι Πώλε, ότι και οι ρήτορες και οι
τύραννοι μηδαμινή επιρροή ασκούν στις πολιτικές κοινότητες καθώς προ ολίγου έλεγα.
Διότι τίποτε δεν διεκπεραιώνουν με επιτυχία εξ όσων επιθυμούν, για να το διατυπώσω
έτσι, αλλά πράττουν βέβαια, ότι φαίνεται να επιφέρει συμφέρον στους ίδιους (…)
Θεωρείς λοιπόν, πως αποτελεί αγαθό, αν κάποιος διαπράττει όσα φαίνονται εξαιρετικά
συμφέροντα στον ίδιο, ενώ στην ουσία είναι ανόητος, και αυτό λοιπόν εσύ αποκαλείς
μεγάλη ισχύ»;

286 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

(οὐδεὶς ἑκὼν κακός) είτε είναι απατεώνας, σοφιστής των σοφιστών που

μετέχει εμπειρικά (και όχι επιστημονικά, βλ. Πλάτων, Σοφιστής) στο ον

και στο μη ον και παραχαράσσει το εἶναι των πραγμάτων δημιουργώντας

με το να αδικεί-εξαπατά τους άλλους ένα αληθοφανές φαίνεσθαι

εξυπηρετώντας ιδιοτελώς την ατομική του ηδυπάθεια και άρα αδικία του

ίδιου του εαυτού (εφόσον το επιθυμητικό μέρος της ψυχής καθορίζει τη

δράση του υπακούοντας σε μια επιθυμία ενός ψευδεπίγραφου αγαθού και

όχι στη βούληση-γνώση του πραγματικού ανθρώπινου αγαθού).

Η ορθή γνώση της ευταξίας και ευκοσμίας της ανθρώπινης φύσης

ισοδυναμεί με κτήση αρετής και είναι απόρροια ορθολογικών

επιχειρημάτων και έλλογης υψηλού επιπέδου διερεύνησης, στο αντίθετο

άκρο βρίσκεται η κοινή γνώμη-δόξα που βασίζεται στο έθος των

ανθρωπίνων κοινωνιών και μεταβάλλεται μόλις μεταβληθούν οι

περιστάσεις των καιρών. Η γνησία αρετή που βασίζεται στην ορθολογική

γνώση-αλήθεια της αιώνιας φύσης των πραγμάτων είναι σταθερή και μη

αναιρέσιμη, συνώνυμη της φιλοσοφίας469. Η ψευδεπίγραφη αρετή που

βασίζεται στην κοινή γνώμη είναι παροδική και ανορθολογική. Για

παράδειγμα τα συμβατικά ανθρώπινα έθη ή νομικά θεσπίσματα ως

έκφραση της κοινής γνώμης της πλειοψηφίας των πολιτών συχνά

ψέγονται ως άδικα παρότι έχουν θεσπιστεί για δίκαιο σκοπό. Το έθος ή ο

νόμος δεν βασίζεται σε κάτι σταθερό και ορθολογικά αληθινό, είναι

προϊόν των περιστάσεων και άρα δύναται «κάλλιστα να είναι έργο

ανοησίας ή ποταπότητας»470. Η φιλοσοφική αρετή ως γνώση της

ανθρώπινης φύσης βασίζεται σε ορθολογικά αποδείξιμες αρχές, που

επιδέχονται ορισμό, και συνεπώς δύναται κανείς να την μεταδώσει μέσω

469 Windelband W. – Heimsoeth H. Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Tübingen 1976,
Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ. Σκουτερόπουλος Ν.Μ., Τόμος Α´, Μ.Ι.Ε.Τ.
Αθήνα 1991, σελ. 92-96.
470 Strauss L., Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, σελ. 129, μτφρ. Ροζάνης Σ., Λυκιαρδόπουλός Γ.,
Γνώση, Αθήνα 1988.

287 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ειδικής διδασκαλίας σε άλλους, που μπορούν νοητικά να την

αφομοιώσουν σε αντίθεση με την κοινή γνώμη, το κοινό έθος ή τον κοινό

νόμο, που διαφοροποιούνται, όταν διαφοροποιηθούν οι περιστάσεις ή η

επιτυχημένη εμπειρική προσαρμογή τους χάσει το πρόσφορο αλλά και

πρόσκαιρο έδαφος επιτυχίας με συνέπεια τη μη δυνατότητα σταθερής

γνωσιολογικής μετάδοσής τους.

Η φιλοσοφική γνώση της ανθρώπινης φύσης ταυτίζεται με την

ενάρετη εφαρμογή του αιώνιου φυσικού δικαίου στα ανθρώπινα

πράγματα. Το να συνάδει κανείς διαμέσου της ορθολογικά αποδείξιμης

γνώσης με το δίκαιο της ανθρώπινης φύσης, σημαίνει ότι είναι ενάρετος.

Η ανθρώπινη φύση όμως, από την οποία απορρέει το ανθρώπινο φυσικό

δίκαιο, πριν αποτελέσει μέρος του συμπαντικού όλου, είναι μέρος της

φυσικής ανθρώπινης πολιτικής κοινωνίας. Ο άνθρωπος ως έμβιο ον είναι

μέρος της δίποδης, άφτερης, ακέρατης αγέλης (Πλάτ. Πολιτικ. 266e), είναι

φύσει πολιτικό ον, γεννήθηκε, για να ζει και να αναπτύσσεται μαζί με

ομοειδείς ανθρώπους471. Το ανθρώπινο ζην διέπεται από το αναπόδραστο

της έμφυτης κοινωνικότητας υπό τη μορφή αγελαίας διαβίωσης (που

ενδεχομένως συνεπάγεται δημιουργία μεγάλων «οικογενειακών»

κοινοτήτων ή μικρών πολιτικών μονάδων). Το βήμα για το ευ ζην γίνεται

με τη δημιουργία οργανωμένων πόλεων (Πλάτ. Πολιτ. 327a κ.ε.) που

ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη ανάγκη για μια άνετη διαβίωση, η

οποία επιτυγχάνεται με τον καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στα

μέλη της πολιτικής κοινότητας και με την εξειδίκευση εργασιών-

λειτουργιών ανάλογα με τις ικανότητες που η φύση έχει προικίσει το κάθε

471 Schofield M., "Plato on the Economy," in The Ancient Greek City-State, ed. M.H. Hansen
(Copenhagen, 1993), 183-196; rerpinted in his Saving the City: Philosopher-Kings and Other
Classical Paradigms (London: Routledge, 1999), 69-81.

288 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μέλος472. Η εξειδίκευση των λειτουργιών και των εργασιών δίδει στην

νεοσύστατη πόλη αυτάρκεια υλικών αγαθών και την καθιστά έναν

φυσικό οργανισμό, όπου ο κάθε πολίτης έχει το ρόλο του ανάλογα με τις

φυσικές δυνατότητες του. Η ενότητα της πόλης είναι προϊόν της κατά

φύση εξειδίκευσης473.

Η έννοια της εξειδίκευσης των μερών ως ενοποιητικής διεργασίας

του όλου εμφανίστηκε κατά το διαχωρισμό της ψυχής σε τρία μέρη,

σύμφωνα με τον οποίο το καθένα ψυχικό μέρος εκτελεί ή πρέπει να

εκτελεί τη λειτουργία που αρμόζει στη φύση του προς επίτευξη του ορθού

φυσικού μέτρου, της φυσικής δικαιοσύνης, της αρετής και συνεπώς της

ευδαιμονίας-τελείωσης της ανθρώπινης φύσης, μεταφέρεται τώρα στην

πόλη. Η πόλη ιδανική, κατά φύση άριστη διακρίνεται σε τρεις τάξεις, οι

λειτουργίες των οποίων αναλογούν στη λειτουργία και στην αξιολογική

κατάταξη των μερών της ανθρώπινης ψυχής. Ανώτατη, άρχουσα πολιτική

τάξη της ιδεώδους πολιτείας είναι οι φιλόσοφοι βασιλείς ή φύλακες

παντελείς, οι οποίοι επιλέγονται μετά από επίπονη χρονοβόρα

εκπαίδευση και ενσαρκώνουν φύσει όλα τα χαρακτηριστικά της λογικής

ενότητας (σοφίας) που διέπει το σύμπαν αλλά και την ανθρώπινη ψυχή.

Είναι γνώστες των αρχών, της ουσίας-φύσης και του σκοπού των

ανθρώπινων όντων και δύνανται να τα καθοδηγούν ορθά και σταθερά

προς την φυσική ευδαιμονία. Η τάξη των φυλάκων επίκουρων έπεται στην

πολιτική αξιολογική κατάταξη. Οι φύλακες διαδραματίζουν το ρόλο της

ψυχικής ανδρείας εντός της πολιτικής ιδεατής πραγματικότητας.

Μεριμνούν για την αποφασιστική διεκπεραίωση των λογικών προσταγών

και για την αποφυγή της εξωτερικής απειλής προς την ζωτική πολιτική

Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων,
472

Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ.171-180.


473 Kraut R., (1992) “The Defense of Justice in Plato’s Republic”, in Kraut, R. (ed) The Cambridge
Companion to Plato, Cambridge 311-337.

289 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εδαφική ακεραιότητα ή της στάσης των κατώτερων πολιτικών μερών

εναντίον των ανώτερων γεγονός που θα επιφέρει την αδικία εντός του

πολιτικού όλου και θα διανοίξει τη οδό της φθοράς, παρακμής της

φυσικής πολιτικής τελειότητας. Οι δημιουργοί (αγρότες, τεχνίτες, έμποροι)

όντας φυσικά κατώτεροι από τις δύο προαναφερθείσες τάξεις

επωμίζονται το όχι ήσσονος σημασίας έργο της τροφής της πολιτείας

αναλαμβάνοντας τις παραγωγικές διαδικασίες που επιτρέπουν την

πολιτική αυτάρκεια. Οι δημιουργοί, παρόλο που έχουν το δικαίωμα

ατομικής περιουσίας, δεν έχουν πολιτικές αρμοδιότητες αλλά αυτό δεν

αποκλείει την κοινωνική κινητικότητα δηλαδή την μετάβαση ενός

αξιολογικά κατά φύση ικανού ανθρώπου στις δύο ανώτερες τάξεις

εφόσον η φύση του ανταποκρίνεται στις ανώτατες εκπαιδευτικές

διαδικασίες. Αυτό είναι το ανθρωπολογικό και πολιτικό σωκρατικό μηδὲν

ἄγαν, το ορθό φυσικό μέτρο που προκύπτει από την αξιολογική κατάταξη

(υπό τις επιταγές της γεωμετρικής ισότητας) των φυσικών και πολιτικών

μερών και αποδεινύεται ορθολογικά μέσω της αέναης επιστημονικής

ενατένισης και διερεύνησης των ανθρώπινων όντων και της ουσιώδους

ατομικής και πολιτικής φύσης τους474.

Η επιστημονική διερεύνηση και αποδεικτική διά του ορθολογισμού

οριοθέτηση αυτών των πολιτικών δεδομένων δεικνύει ότι το φαίνεσθαι της

πολιτικής διαφέρει ουσιωδώς από το εἶναι. Η παρατηρούμενη πολιτική

κατάσταση δεν επικαθορίζεται από την επιστήμη της φύσης των όντων,

δηλαδή από τη φιλοσοφία, αλλά από την εμπειρία, από την εμπειρική

προσαρμογή κάποιων ικανών πολιτικών ανδρών στο ρευστό πολιτικό

γίγνεσθαι, ή την αμάθεια, που βρίσκει την απόλυτη έκφρασή της στον

απαξιωτικό για την ανθρώπινη αξιοκρατία δημοκρατικό θεσμό της

κλήρωσης. Αν η πολιτική αρετή είναι γνώση, τότε δεν υπάρχει αληθής

474 Kenny A.J.P., "Mental Health in Plato's Republic," Proceedings of the British Academy 55 (1969):
229-253; reprinted in his The Anatomy of Soul (Oxford: Blackwell, 1973): 1-27.

290 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτική επιστήμη εντός των ανθρώπινων κοινωνιών, που να δύναται να

αποδείξει ορθολογικά τις αρχές της και να μεταδοθεί μέσω της

διδασκαλίας σε άλλους. Με αυτή τη διαπίστωση συνάδει το γεγονός ότι

κανένας αξιόλογος πολιτικός άνδρας της εποχής ή εξαίσιος διδάσκαλος

της ανδρός αρετής δεν δύναται να μεταδώσει την πολιτική δεξιοτεχνία

που ο ίδιος ευαγγελίζεται ότι κατέχει στους απογόνους του ή στους

μαθητές του αντίστοιχα475. Τα τέκνα των διαπρεπών πολιτικών ανδρών

παρά την επιμελημένη αγωγή που λαμβάνουν από τους διδασκάλους της

«αρετής» σοφιστές και την ευχέρεια μίμησης των πολιτικών πρακτικών

των γονέων τους παραμένουν στην ανθρώπινη αλλά και πολιτική

ανυποληψία, μόλις χαθεί ο δεξιοτέχνης πολιτικός της εμπειρίας χάνεται

και η εμπειρική άσκηση της πολιτικής. Το παράδειγμα του Περικλή, που

μετά το θάνατό του άφησε την ναυκράτορα αθηναϊκή ηγεμονία σε χαώδη

πολιτική παρακμή, επιβεβαιώνει χαρακτηριστικά το σωκρατικό εκ της

εμπειρίας αναδυόμενο σωκρατικό επαγωγικό παράδειγμα. Επιπρόσθετα

οι μαθητές των διδασκαλών της «δικαιοσύνης» και της «αρετής»

σοφιστών τις περισσότερες φορές ενεργούν υπό τις επιταγές της αδικίας

και της πλεονεξίας εναντίον των συμπολιτών τους, σαν παράφρονες

πυγμάχοι που εξασκούν τα φονικά χτυπήματά της πυγμαχικής τέχνης

στους έντρομους συνανθρώπους τους. Αν οι σοφιστές ισχυρίζονται ότι

διδάσκουν την «αρετή» ή τη «δικαιοσύνη» στους μαθητές τους,

αναμφίβολα ψεύδονται, είναι αγύρτες, αφού οι μαθητές τους ενεργούν

άδικα και σαφώς όχι ενάρετα. Αν πάλι οι σοφιστές ισχυρίζονται ότι

διδάσκουν αναμφίβολα κάποια τέχνη, τότε αυτή η τέχνη είναι η τέχνη της

προς ίδιον πλεονεκτικό όφελος εμπειρικής εξαπάτησης των συμπολιτών

τους μέσω της εξαναγκαστικής πειθούς (ρήτορες) ή βίας (τύραννοι)

475 Πλάτ. Πρωτ. 318e-320c, Γοργ. 456a-457b.

291 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ερειδόμενοι στους τρέχοντες κανόνες της συμβατικής ηθικής476 και όχι

βέβαια στην αποδεικτικά-ορθολογικά θεμελιωμένη γνώση των όντων.

Επιπλέον οι «διαπρεπείς» πολιτικοί άνδρες επιβεβαιώνουν οι ίδιοι

τον σωκρατικό συλλογισμό της μη κατοχής από μέρους τους καμίας

πολιτικής επιστήμης-τέχνης. Αν και οι επονομαζόμενοι «ικανοί» πολιτικοί

των Αθηνών, όπως ο Μιλτιάδης (νικητής στρατηγός της «κρίσιμης» μάχης

του Μαραθώνα), Ο Θεμιστοκλής (νικητής ναύαρχος της επίσης «κρίσιμης»

για την ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία ναυμαχίας της Σαλαμίνας), ο

Κίμων (υιός του Μιλτιάδη νικητής των Περσών και ονομαστός πολιτικός

για την έμπρακτη επιμέλεια για τον αθηναϊκό λαό) ή ο Περικλής

(δημιουργός του αθηναϊκού πολιτιστικού και οικοδομικού μεγαλείου και

θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας), πέτυχαν σημαντικά ιστορικά

και πολιτικά κατορθώματα για την αθηναϊκή πόλη και θαυμαζόταν

σχεδόν ως ημίθεοι από τους συμπολίτες τους, όλοι τους σε κάποια στιγμή

της ζωής τους γνώρισαν την απαξίωση από το ίδιο το πλήθος που τους

αποθέωνε και βρέθηκαν ατιμασμένοι είτε στη φυλακή είτε στην εξορία

είτε διέφυγαν οριακά τη μεστή από το μίσος του όχλου θανατική

εκτέλεση. Ένας ικανός από τη φύση του ηνίοχος, ο οποίος στην αρχή της

εκμάθησης της τέχνης του ηνιόχου δεν εκπίπτει από το άρμα - πράγμα

που είναι απόλυτα δικαιολογημένο στα πρώτα στάδια εκμάθησης κάθε

τέχνης - και τιθασεύει με δεξιοτεχνία τα άλογα, δεν είναι δυνατό να

εκπέσει από το άρμα ή να χάσει τον έλεγχο των ίππων στην πλήρη ακμή

της εκδίπλωσης της τέχνης του ηνιόχου, όταν εκτός από τους κανόνες

χρήσης του άρματος προστεθεί και η εμπειρία που πηγάζει από την

476 Πλάτ. Πολιτ. 493a: Ἕκαστος τῶν μισθαρνούντων ἰδιωτῶν͵ οὓς δὴ οὗτοι σοφιστὰς
καλοῦσι καὶ ἀντιτέχνους ἡγοῦνται͵ μὴ ἄλλα παιδεύειν ἢ ταῦτα τὰ τῶν πολλῶν δόγματα͵
ἃ δοξάζουσιν ὅταν ἁθροισθῶσιν͵ καὶ σοφίαν ταύτην καλεῖν.

292 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

χρόνια τριβή με το αντικείμενο της τέχνης477. Αυτό είναι αδύνατο να

συμβεί σε οποιαδήποτε τέχνη. Αν ο ηνίοχος εκπέσει από το άρμα ή χάσει

τον έλεγχο της τέχνης του (ή οι αμνοί επαναστατήσουν εναντίον του

επιμελητή τους βοσκού δαγκώνοντάς τον, όπως αναφέρεται σε όμοιο

σωκρατικό παράδειγμα), αυτό σημαίνει ότι δεν κατέχει με επιστημονικούς

όρους την τέχνη του ηνιόχου και η προηγούμενη ιππευτική σταδιοδρομία

του ήταν εμπειρική, γινόταν με προσαρμογή στις περιστάσεις και, μόλις

οι συνθήκες ίππευσης διαφοροποιήθηκαν ωθώντας τα άλογα σε

διαφορετικές αντιδράσεις, ο κατ’ όνομα ηνίοχος εξέπεσε από το άρμα,

διότι αγνοούσε τους τεχνικούς κανόνες διαχείρισης της εν λόγω

παρεκτροπής. Συνεπώς οι ηνίοχοι που εκπίπτουν από τα άρματά τους

είναι μη ηνίοχοι εφόσον δεν γνωρίζουν την ιππευτική τέχνη και οι

πολιτικοί, που εκπίπτουν από το άρμα της πολιτείας με τους πολίτες που

οι ίδιοι επιμελούνται να στρέφονται εναντίον τους, είναι μη πολιτικοί

εφόσον δεν γνωρίζουν της πολιτική επιστήμη που θα τους προσέδιδε την

σίγουρη, σταθερή, ορθολογικά στοιχειοθετημένη διακυβέρνηση του

πολιτικού έμβιου υλικού.

477 Πλάτ. Γοργ. 516e-517a: καίτοι οὗτοι͵ εἰ ἦσαν ἄνδρες ἀγαθοί͵ ὡς σὺ φῄς͵ οὐκ ἄν ποτε
ταῦτα ἔπασχον. οὔκουν οἵ γε ἀγαθοὶ ἡνίοχοι κατ΄ ἀρχὰς μὲν οὐκ ἐκπίπτουσιν ἐκ τῶν
ζευγῶν͵ ἐπειδὰν δὲ θεραπεύσωσιν τοὺς ἵππους καὶ αὐτοὶ ἀμείνους γένωνται ἡνίοχοι͵
τότ΄ ἐκπίπτουσιν· οὐκ ἔστι ταῦτ΄ οὔτ΄ ἐν ἡνιοχείᾳ οὔτ΄ ἐν ἄλλῳ ἔργῳ οὐδενί … οὐδένα
ἡμεῖς ἴσμεν ἄνδρα ἀγαθὸν γεγονότα τὰ πολιτικὰ ἐν τῇδε τῇ πόλει. Όμως αυτοί, αν
πραγματικά ήταν ικανοί πολιτικοί άνδρες, όπως εσύ ισχυρίζεσαι, δεν θα πάθαιναν ποτέ
αυτά. Οι ικανοί ηνίοχοι δηλαδή, δεν εκπίπτουν από το άρμα στην αρχή, αλλά μετέπειτα
όταν επιμεληθούν τους ίππους και αυτοί οι ίδιοι γίνουν (με την εξάσκηση) καλύτεροι
ηνίοχοι, τότε πέφτουν· Αυτά τα παράδοξα δεν συμβαίνουν ούτε στην τέχνη του ηνιόχου
ούτε σε καμία άλλη … εμείς δεν γνωρίζουμε κανένα άνδρα, σ’ αυτήν εδώ την πόλη, ο
οποίος υπήρξε ικανός στην πολιτική πράξη. Πρβλ. Πλάτ. Γοργ. 516b. Πρβλ. Ross W. D.,
1933, “The Socratic Problem,” Proceedings of the Classical Association 30, 7-24.

293 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο Σωκράτης με το διά της ορθολογικής επιστήμης φιλοσοφεῖν478

κατέδειξε ότι η φύση των όντων και όχι η σύμβαση καθορίζει σε κάθε

περίπτωση τι είναι ορθό ή δίκαιο. Οι ανθρώπινοι νόμοι ή οι ρευστές

γνώμες-δόξες αλλάζουν συνεχώς μορφή κατά τη διαφοροποίηση των

χρονικών περιόδων και των ηθικών κωδίκων των ανθρώπινων κοινωνιών,

ἡ δὲ φιλοσοφία ἀεὶ τῶν αὐτῶν λέγει479. Η φιλοσοφία βασίζεται στην

σταθερή επιστήμη της φύσης των όντων και διαγιγνώσκει αλάθευτα το

ορθό μέτρο των ανθρώπινων πολιτικών πραγμάτων. Ο Σωκράτης

διακήρυσσε το ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα κι όμως ἀδικεῖν καὶ ἀπειθεῖν τῷ

βελτίονι καὶ θεῷ καὶ ἀνθρώπῳ͵ ὅτι κακὸν καὶ αἰσχρόν ἐστιν οἶδα480. Ο

Σωκράτης και η φιλοσοφία ενώ απλώνουν την αδιαπραγμάτευτη κριτική

εμβάθυνσή τους σε όλο το φάσμα του επιστητού αποφαίνονται με

αναμφίλεκτη βεβαιότητα ότι η γεωμετρική ισότητα, η ανάληψη από κάθε

υφιστάμενο ον του έργου που αρμόζει στη φύση του και η αξιολογική

ευταξία-ευκοσμία των όντων μέσω της υπακοής του φύσει κατώτερου στο

φύσει ανώτερο, αποτελεί την υψίστη γνωσιολογική ανθρώπινη

κατάκτηση συνώνυμη της αρετής-τελειότητας-ανθρώπινης ολοκλήρωσης

και της απάντησης στο θεμελιώδες φιλοσοφικό απόρημα-ερώτημα ὅντινα

χρὴ τρόπον ζῆν481.

Ο Σωκράτης εναντιώθηκε φιλοσοφική-κριτικά στο συμβατικό νόμο,

ως τέκνο του νόμου σήκωσε με θράσος το χέρι και χτύπησε τον πατέρα

του, ωστόσο εν τέλει, ως τέκνο, ως δημιούργημα του νόμου υπάκουσε στις

επιταγές του σεβάσμιου πατέρα του που τον τιμώρησε με την εσχάτη των

ποινών, το θάνατο. Ο Σωκράτης ήταν ο μοναδικός αληθινός πολιτικός της

478 Vlastos Gregory, 1954, “The Third Man Argument in Plato's Parmenides,” Philosophical
Review 63, 319-49.
479 Πλάτ. Γοργ. 482b.
480 Πλάτ. Ἀπολ. 29b.
481 Πλάτ. Γοργ. 500c. Πρβλ. Vlastos G. (1993), Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος,
μτφρ. Π. Καλλιγάς, Εστία, Αθήνα, σελ.308-314.

294 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εποχής του, ο μόνος πραγματικός γνώστης της επιστήμης των όντων, και

άρα ο μοναδικός κάτοχος της πολιτικής επιστήμης που επιτάσσει την

εφαρμογή του ορθού φυσικού μέτρου στα ανθρώπινα πράγματα προς την

επίτευξη του βέλτιστου αποτελέσματος που είναι η κατά φύση ανθρώπινη

ευδαιμονία482. Η άρνηση του Σωκράτη να παραβεί το νόμο με αντάλλαγμα

τη συνέχιση του βίου του προσκρούει στο γεγονός ότι ο πολιτικός

Σωκράτης δεν είναι δημιουργός του εαυτού, αλλά αποτελεί δημιούργημα

του αθηναϊκού πολιτικού νόμου. Ο Σωκράτης από τη στιγμή της γέννησής

του αποδεχόμενος σιωπηρά την ισχύ του συμβατικού νόμου υπακούοντας

σ’ αυτόν και μη αρνούμενος εκούσια να αποχωρίσει από την πόλη

αποτελεί δημιούργημα της νομικής πραγματικότητας, οφείλει το πολιτικό

είναι του στο νόμο, η ιδιότητα του πολίτη απορρέει από το σεβασμό και

την υπακοή στο νόμο. Κανένας πολίτης δεν έχει το δικαίωμα να καταλύει

το νόμο ακόμη κι αν αποδεικνύει με ορθολογικό-επιστημονικό τρόπο την

ακυρότητα, την αντικανονικότητα του θετού νόμου εν σχέσει με τη

φυσική δικαιοσύνη και ορθότητα. Ο πολίτης δεν πρέπει να αναγνωρίζει

μόνο τα δικαιώματά του που του προσφέρει ο νόμος αλλά και τις

υποχρεώσεις του. Η κορυφαία νομική υποχρέωση που δεσμεύει έναν

πολίτη με την πολιτεία της οποίας είναι μέλος και ουσιαστικό

δημιούργημα483 είναι η συμμόρφωση με το νόμο που είναι η ψυχή της

πολιτείας και άρα η αιτία ύπαρξης της πολιτείας και κατ’ επέκταση των

482 Πλάτ. Γοργ. 521e: ΣΩ. Οἶμαι μετ΄ ὀλίγων Ἀθηναίων͵ ἵνα μὴ εἴπω μόνος͵ ἐπιχειρεῖν τῇ ὡς
ἀληθῶς πολιτικῇ τέχνῃ καὶ πράττειν τὰ πολιτικὰ μόνος τῶν νῦν· ἅτε οὖν οὐ πρὸς χάριν
λέγων τοὺς λόγους οὓς λέγω ἑκάστοτε͵ ἀλλὰ πρὸς τὸ βέλτιστον͵ οὐ πρὸς τὸ ἥδιστον.
«Σω.: Θεωρώ ότι εγώ μαζί με λίγους ακόμη Αθηναίους, για να μη πω μόνος, εφαρμόζω
την αληθινή πολιτική επιστήμη και ενεργώ πολιτικά μόνος ανάμεσα στους σημερινούς
(πολιτικούς). Επειδή λοιπόν οι λόγοι που διατυπώνω σε κάθε περίσταση δεν αποβλέπουν
στην τέρψη, αλλά αποσκοπώ πάντοτε στο καλύτερο και όχι στο ευχάριστο». Πρβλ.
Nehamas A., “Socratic Intellectualism.” Repr. Nehamas, A. (1999), ch. 2.
483 Πλάτ. Μενέξ. 238c: πολιτεία γὰρ τροφὴ ἀνθρώπων ἐστίν͵ καλὴ μὲν ἀγαθῶν͵ ἡ δὲ
ἐναντία κακῶν.

295 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μελών της. Το να στασιάσει ένα πολιτικό μέλος εναντίον των κανόνων

της πολιτείας είναι σα να στασιάζει το χέρι εναντίον του όλου ανθρώπινο

σώματος. Ο πολίτης το μόνο που δύναται να κάνει, όταν η συνείδησή του

έχει βάσιμους λόγους να διαφωνεί με το πνεύμα των νόμων είναι να

επιχειρεί με λογικά επιχειρήματα να πείσει το νόμο ή ορθότερα τα μέλη

της πολιτείας που εκπροσωπούν το νόμο ότι οι νομικές διατάξεις

αμαρτάνουν και είναι αναγκαία η διόρθωση-αντικατάσταση ή η αναίρεσή

τους. Η άσκηση βίας προς αναίρεση των ενδεχομένως άδικων νόμων είναι

κατά τη σωκρατική θεώρηση αντικανονική και ασεβής πράγμα που

απέδειξε έμπρακτα ο φιλόσοφος με την επιλογή του θανάτου ως νομικής

επιτακτικής εντολής και όχι της συνέχισης της ζωής ως εκούσιας

ιδιοτελούς και παράνομης επιλογής484.

484 Πλάτ. Κρίτ. 51b-c: καὶ σέβεσθαι δεῖ καὶ μᾶλλον ὑπείκειν καὶ θωπεύειν πατρίδα
χαλεπαίνουσαν ἢ πατέρα͵ καὶ ἢ πείθειν ἢ ποιεῖν ἃ ἂν κελεύῃ͵ καὶ πάσχειν ἐάν τι προστάττῃ
παθεῖν ἡσυχίαν ἄγοντα͵ ἐάντε τύπτεσθαι ἐάντε δεῖσθαι͵ ἐάντε εἰς πόλεμον ἄγῃ
τρωθησόμενον ἢ ἀποθανούμενον͵ ποιητέον ταῦτα͵ καὶ τὸ δίκαιον οὕτως ἔχει͵ καὶ οὐχὶ
ὑπεικτέον οὐδὲ ἀναχωρητέον οὐδὲ λειπτέον τὴν τάξιν͵ ἀλλὰ καὶ ἐν πολέμῳ καὶ ἐν
δικαστηρίῳ καὶ πανταχοῦ ποιητέον ἃ ἂν κελεύῃ ἡ πόλις καὶ ἡ πατρίς͵ ἢ πείθειν αὐτὴν ᾗ
τὸ δίκαιον πέφυκε· βιάζεσθαι δὲ οὐχ ὅσιον οὔτε μητέρα οὔτε πατέρα͵ πολὺ δὲ τούτων ἔτι
ἧττον τὴν πατρίδα; «και ότι πρέπει να σεβόμαστε και περισσότερο να υπακούμε και να
δείχνουμε την αγάπη μας στην πατρίδα, όταν βρίσκεται σε δεινή θέση περισσότερο απ’
ότι στον πατέρα μας, και, ή να προσπαθούμε να την πείθουμε ότι κάνει λάθος, ή να
εκτελούμε ό, τι κι αν διατάζει. Και ή να υποφέρουμε, αν αυτή το θέλει, χωρίς την
παραμικρή διαμαρτυρία, και αν θέλει ακόμα να μας χτυπήσει ή να μας βάλει στην
φυλακή, ή να μας στείλει στον πόλεμο για να τραυματιστούμε ή να σκοτωθούμε, όλα
αυτά πρέπει να τα εκτελούμε. Και αυτό είναι το ορθό. Μάλιστα δεν πρέπει να
ξεφεύγουμε από την διάταξη της μάχης ούτε να οπισθοχωρούμε ούτε να
εγκαταλείπουμε τη θέση μας, αλλά και στον πόλεμο και στο δικαστήριο και οπουδήποτε
αλλού, καθήκον μας είναι να εκτελούμε όσα διατάσσει η πολιτεία και η πατρίδα, ή
αλλιώς (αν εκείνο που ή πατρίδα διατάζει δεν είναι κατά την κρίση μας δίκαιο), να της
υποδείξουμε και να την πείσουμε ποιο είναι το φυσικό δίκαιο. Να μεταχειριζόμαστε
όμως βία, δεν είναι ασέβεια σε μια μητέρα, σε έναν πατέρα και πολύ περισσότερο στην
πατρίδα»;

296 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο αληθινός πολιτικός άνδρας είναι ο φιλόσοφος, ο ιατρός της

ατομικής και συλλογικής-πολιτικής ψυχής που δύναται να θεραπεύσει

την υπερβολή ή την έλλειψη, πριν τη θανατηφόρο, καταστροφική

εκδήλωση της υποδόριας νόσου485. Ωστόσο η τέχνη του ιατρού δεν

υπακούει σε θετούς νόμους αλλά μόνο στις επιταγές της ιατρικής

επιστήμης που δεικνύει το τι είναι το φυσικά ορθό για το σώμα σε κάθε

περίπτωση (τομές, καυτηριάσεις, εγχειρήσεις, χορήγηση πικρών

φαρμάκων). Κατά την ιατρική αναλογία ο φιλόσοφος ως ιατρός άλλωστε

της ψυχής έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να προβεί απολυταρχικά κατά

τους κανόνες της τέχνης του σε οποιαδήποτε πολιτική ενέργεια (εξορίες,

επιβολή θανατική ποινής, δημεύσεις περιουσιών, πρβλ. Πλάτ. Πολιτικ.

293b) προκειμένου να επιβάλλει το ορθό φυσικό μέτρο σε θέματα που

αφορούν την ανθρώπινη ατομική ή συλλογική δικαιοσύνη και θεραπεύσει

τον άνθρωπο και την πολιτική κοινότητα από το υποδόριο καταστροφικό

νόσημα της αδικίας486. Η φυσική ορθότητα, το φυσικό δίκαιο πρέπει να

επιβληθεί είτε με τη συναίνεση είτε όχι του πολιτικά ασθενούς, είτε με

την πειθώ είτε με τη βία. Αυτή είναι η μοναδική αλήθεια της φιλοσοφίας

ως απόλυτης πολιτικής επιστήμης ή διαφορετικά ως επιστήμης της φύσης

και του σκοπού των όντων.

Η μη δυνατότητα αλλαγής, κατάργησης ή διόρθωσης του θετού

νόμου από τον πολίτη, όσο ορθός και αν είναι αυτός ο νόμος, ακόμη κι αν

βρίσκεται πλησίον της απόλυτης φυσικής δικαιοσύνης, πλησίον της ίδιας

της φιλοσοφικής αλήθειας επικυρώνει την ακαμψία του νόμου. Αν τεθούν

485 Πλάτ. Γοργ. 519a. Πρβλ. Cooper J.M., 1999, ‘Socrates and Plato in Plato's Gorgias’, in his
Reason and Emotion, Princeton: Princeton University Press, 29-75.
486 Πλάτ. Κρίτ. 48a: ΣΩ. Οὐκ ἄρα͵ ὦ βέλτιστε͵ πάνυ ἡμῖν οὕτω φροντιστέον τί ἐροῦσιν οἱ
πολλοὶ ἡμᾶς͵ ἀλλ΄ ὅτι ὁ ἐπαΐων περὶ τῶν δικαίων καὶ ἀδίκων͵ ὁ εἷς καὶ αὐτὴ ἡ ἀλήθεια.
Λοιπόν, φίλε μου, δεν πρέπει να ενδιαφερόμαστε τόσο πολύ για το τι θα πουν για μας οι
πολλοί, αλλά για το τι θα πει εκείνος ο ειδικός (ο επιστήμων) που γνωρίζει τι είναι δίκαιο
και τι άδικο, ο ένας - και αυτή είναι η αλήθεια.

297 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νόμοι για όλες τις τεχνικές ή επιστημονικές ικανότητες, όπως αυτή της

ιατρικής, επικυρώνεται η δυσπραγία, η ακαμψία και εν τέλει η

αναποτελεσματικότητα της επιστήμης αυτής. Αν ένας ιατρός αναγκαστεί

να εγκαταλείψει για ένα χρονικό διάστημα τους ασθενείς του και αφήσει

γραπτούς κανόνες ή υπομνήματα για τη διαχείριση των νοσημάτων

παραιτούμενος αναγκαστικά από τον απόλυτο, σχεδόν απολυταρχικό

έλεγχο που του παρέχει η γνώση της επιστήμης του, και καθώς ο ειδήμων

απουσιάζει, διαφοροποιηθεί η φύση των νοσημάτων ή οι περιβαλλοντικές

συνθήκες που επηρεάζουν την ανάπτυξη των ασθενειών, οι θεσπισμένες

διατάξεις, αν και έχουν θεσπιστεί προς την κατεύθυνση της υγείας, θα

αποβούν ακατάλληλες έως καταστροφικές (πρβλ. Πλάτ. Πολιτικ. 295c).

Ωστόσο οι πολλοί άνθρωποι εθισμένοι για πολύ χρόνο στα ιατρικά

υπομνήματα θα τα παγιώσουν ως κάτι αναμφίβολα ορθό, αφού έχουν

θεσπιστεί από έναν σοφό-ειδήμονα και επιπλέον γιατί η παλαιότητά τους

δικαιώνει την ορθότητά τους. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και στην εφαρμογή

της πολιτικής νομοθεσίας. Ο πολιτικός νόμος πρέπει να είναι

κυριαρχικός, επιβλητικός και απαραβίαστος. Η παραβίαση του σταθερού

νόμου εν γνώσει του πολίτη παραβάτη αρμόζει να επισείει τη θανατική

ποινή, στην εκδοχή που η «ορθή» νομοθεσία δεν επιθυμεί να εκπέσει στην

οδό της φθοράς και του χάους από τη υποδόρια υπονόμευση των νομικών

κανόνων. Η ισχύς του θετού νόμου είναι για την πολιτεία και για τον

πολίτη η μόνη αλήθεια, οποιαδήποτε αμφισβήτηση του νόμου ισοδυναμεί

με αμφισβήτηση της ίδιας της πολιτειακής δομής, ισοδυναμεί με εσχάτη

προδοσία και πρέπει επισείει τις ανάλογες άμεσες κυρώσεις.

Αν εμφανιστεί κάποιος είτε στην περίπτωση των γραπτών ιατρικών

υπομνημάτων-κανόνων είτε στην περίπτωση των γραπτών πολιτικών

νόμων και ισχυριστεί ότι είναι ειδήμων-γνώστης της ιατρικής ή της

πολιτικής επιστήμης και βάσει της απόλυτης αλήθειας της επιστήμης του,

η οποία πηγάζει από την γνώση της ανθρώπινης φύσης και του σκοπού

298 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

της, καθώς και από την επισταμένη παρατήρηση των εναλλαγών του

καιρού, αυτό θα σημάνει αυτόματα την ενεργοποίηση της πολεμικής

διάθεσης του νομικού συστήματος εναντίον του επερχόμενου αμφισβητία

του. Ο ευσυνείδητος σύμβουλος της πολιτείας που παραινεί με

ορθολογικά επιχειρήματα στην αλλαγή του νομικού πλαισίου προς την

κατεύθυνση του βελτίους τούς ἀνθρώπους γενέσθαι δεν θα ονομαστεί

πολιτικός επιστήμων ούτε θα αναχθεί στην κορυφή της πολιτικής

διοίκησης-διακυβέρνησης, για να πραγματώσει το επιστημονικά

θεμελιωμένο σχέδιό του (… σιτιζόμενος τιμητικά στο Πρυτανείο).

Αντίθετα θα θεωρηθεί από το νομικό σύστημα αερολόγος ή φλύαρος

σοφιστής, και έπειτα με την κατηγορία ότι διαφθείρει άλλους νεότερους

και προσπαθεί να τους πείσει να ασκούν την πολιτική διακυβέρνηση ή και

την ιατρική όχι σύμφωνα με τους γραπτούς νόμους, αλλά να κυβερνούν

με απόλυτη επιστημονική-απολυταρχική-εξαναγκαστική εξουσία (μὴ

κατὰ νόμους͵ ἀλλ΄ αὐτοκράτορας ἄρχειν) τους πολίτες ή τους αρρώστους,

αφού υποστεί έγγραφη καταγγελία θα οδηγηθεί ενώπιον του

δικαστηρίου, του κορυφαίου προπυργίου της νομικής εφαρμογής. Και αν

εν συνεχεία «αποδειχθεί» υπό των πολλών και αμαθών, μη εκόντων

κακών, ότι προσπαθεί να πείσει είτε νέους είτε γέρους να ενεργούν

αντίθετα με τους σταθερού πολιτικούς νόμους και με τους γραπτούς

κανόνες, θα του επιβάλλουν τις έσχατες κυρώσεις, που εκτείνονται ως τη

βιολογική εξόντωσή του. Διότι τίποτε και κανείς δεν πρέπει να είναι πιο

«σοφός» από τους νόμους (πρβλ. Πλάτ. Πολιτικ. 299b-c).

Ο πολιτικός άνδρας ως φιλόσοφος-ιατρός-σύμβουλος της πολιτείας

που εισηγείται η σωκρατική πολιτική διερεύνηση διατελεί υπό μία

αναπόδραστη αντίφαση. Από τη μία είναι πολίτης μιας συγκεκριμένης

πολιτείας και ως πολίτης σέβεται πλήρως τον νομικό κώδικα της

πολιτείας που του επιβάλλει δικαιώματα και υποχρεώσεις. Από την άλλη

ως γνώστης της πολιτικής επιστήμης, που είναι ουσιώδες μέρος της

299 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

φιλοσοφικής αναζήτησης της αλήθειας των όντων, δεν μπορεί να μένει

αμέτοχος στην διαμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας, αλλά

διαμέσου της συμβουλευτικής, διδασκαλικής πειθούς να επιχειρεί

βελτίους τούς ἀνθρώπους γενέσθαι κατά τις επιταγές της ευταξίας και της

κοσμιότητας που διαβιβάζει η φιλοσοφική γνώση των πραγμάτων. Αν ο

φιλόσοφος απέχει από την άσκηση της πολιτικής αυτομάτως καθίσταται

αχρείος, μη πολίτης και θέτοντας τον εαυτό του εκτός της υποδοχής της

πόλης καταργεί τα δυνατότητα πλήρους τελείωσης του ιδίου ως

ανθρώπινου όντος και των συμπολιτών του ως φύσει πολιτικού συνόλου.

Αν πάλι ο φιλόσοφος ενεργεί ως φιλόσοφος ερευνώντας συνεχώς την

αλήθεια των πραγμάτων και προσπαθεί να εφαρμόσει με πειστικό τρόπο

την αλήθεια, το φυσικό δίκαιο, που γνωσιολογικά κατέχει, στις δομές της

πολιτείας αμφισβητώντας κριτικά-ορθολογικά τους κείμενους νόμους θα

θεωρηθεί επίβουλος αμφισβητίας του θετού νόμου, παραχαράκτης της

ίδιας της ζωής κα μετά βίας θα αποφύγει τον ατιμωτικό θάνατο (πρβλ.

Πλάτ. Πολιτ. 474a, Γοργ. 481c).

Η έννοια του φιλοσόφου-πολίτη, αμφισβητία του νόμου ένεκα της

αλήθειας του φιλοσοφεῖν και υπηρέτη του νόμου ένεκα του χρέους

απέναντι στο δημιουργό του πολίτη νόμο, που εισηγήθηκε ο Σωκράτης,

κατέδειξε το άτοπο της ισχύος της με την ίδια τη ζωή και τον ατιμωτικό

θάνατο του φιλοσόφου-πολίτη Σωκράτη. Η πολιτική-φιλοσοφική

επιστήμη, όπως και κάθε άλλη επιστήμη δεν έχουν καμία προοπτική

εξέλιξης, στην εκδοχή που ισχύει ο θετός νόμος που εμποδίζει

εξαναγκαστικά την έρευνα και την εφαρμογή της αλήθειας. Έτσι η

ανθρώπινη ζωή, που είναι πάντα αλλά και τώρα δύσκολη, αποβαίνει

εντελώς αβίωτη487 για έναν φιλόσοφο-πολίτη που υπακούει στην συνεχή

487Πλάτ. Πολιτικ. 299e: ΝΕ. ΣΩ. Δῆλον ὅτι πᾶσαί τε αἱ τέχναι παντελῶς ἂν ἀπόλοιντο
ἡμῖν͵ καὶ οὐδ΄ εἰς αὖθις γένοιντ΄ ἄν ποτε διὰ τὸν ἀποκωλύοντα τοῦτον ζητεῖν νόμον· ὥστε
ὁ βίος͵ ὢν καὶ νῦν χαλεπός͵ εἰς τὸν χρόνον ἐκεῖνον ἀβίωτος γίγνοιτ΄ ἂν τὸ παράπαν.

300 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

έλλογη αναζήτηση του φυσικού κριτηρίου της αλήθειας για τον άνθρωπο

και τις πολιτικές κοινωνίες του.

Ο πλατωνικός Πολιτικός Ἀνήρ

1) Η επανάσταση (στάσις) του αξιολογικά ανώτερου ανθρώπου στο

όνομα του φυσικού δικαίου

Η
κατάδειξη της συνθήκης ότι η συμβατική νομοθεσία

αποσκοπεί στο συμφέρον της άρχουσας πολιτικής τάξης, στὸ

τῆς καθεστηκυίας ἀρχῆς συμφέρον ή αλλιώς τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον

(Πλάτ. Πολιτ. 339a), συντελεί στην εξαγωγή του πορίσματος ότι η

πλειοψηφία των πολιτών, εφόσον εκφράζει τη συναίνεσή της στην

πολιτική νομοθεσία, εξυπηρετεί και προάγει ως ένα βαθμό και το δικό της

συμφέρον. Αν εξαιρεθεί η ακραία και δυσεπίτευκτη πολιτική συνθήκη,

όπου ο τύραννος διά της υλικής ισχύος καθυποτάσσει βίαια και

απροκάλυπτα το συλλογικό πολιτικό σώμα στο ατομικό του συμφέρον

πραγματώνοντας την υψίστη βαθμίδα ταύτισης του ανθρώπινου αγαθού

με το ηδύ πλεονεκτώντας εξαναγκαστικά των άλλων χωρίς προσχήματα

δικαιοσύνης ή νομιμότητας, οι υπόλοιποι πολιτικοί σχηματισμοί

αναπτύσσονται υπό την επιφαινόμενη νομική ορθότητα. Η ανάπτυξη των

υπόλοιπων πολιτευμάτων γίνεται εν ισχύ του θετού δικαίου, στο οποίο η

πλειοψηφία των πολιτών εκφράζει τη συναίνεσή της, ακριβώς επειδή έχει

πειστεί για την ορθότητα αυτού του δικαίου.

Η ουσιώδης όμως παράμετρος σύστασης και διατήρησης του θετού

δικαίου είναι η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο. Η πλειοψηφία

των πολιτών αποδέχεται την νομική εγκαθίδρυση υπό τον θεμελιώδη

κανόνα του να μη δύναται κανείς να αδικεί ούτε να αδικείται (Πλάτ.

Πολιτ. 359a-b). Η συμβατική δικαιοσύνη είναι εν ισχύ, εφόσον βρίσκεται

301 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

στο ενδιάμεσο του ἀδικεῖν και του ἀδικεῖσθαι, εφόσον όλοι οι πολίτες είναι

νομικά εξασφαλισμένοι ότι δεν θα απολέσουν μέρος της ατομικής τους

ευδαιμονίας από την επίβουλη δράση ενός πολίτη ισχυρότερου στο να

αδικεί κατά βούληση και άρα να ευδαιμονεί μεροληπτικά και πλεονεκτικά

εις βάρος των άλλων [Βλ. Κεφ. Ο Πολιτικός Ἀνήρ εντός της νομικής

συνθήκης (νόμῳ), α) Θεωρητική οριοθέτηση]. Η κυβερνώσα αρχή μιας

έννομης πολιτείας δεν εντάσσεται στο πλαίσιο του ανεπιθύμητου από

τους πολλούς κατά βούληση ἀδικεῖν, διότι ακριβώς υπακούει στους

δομικούς όρους του κοινωνικού συμβολαίου-θετού νόμου που θέσπισαν-

αποδέχτηκαν οι πολίτες και έχει ως κύριο σκοπό να διαφυλάσσει το ζην

της πολιτείας, δηλαδή την αυτοσυντήρηση, την αυτάρκεια, και να διατηρεί

ελεύθερη την οδό της ατομικής ευδαιμονίας μέσω της θεμελιώδους

νομικής ουσίας, που βρίσκεται στο ενδιάμεσο του ἀδικεῖν και του

ἀδικεῖσθαι και παρέχει μετριασμένη δυνατότητα κατάκτησης του ευ ζην,

εφόσον η πραγματική ευδαιμονία ταυτίζεται με την απόλυτη απόλαυση

του ηδέος (και αυτή η συνθήκη πραγματώνεται μόνο στο τυραννικό

πολίτευμα εκ μέρος του τυράννου, που καταλύει κάθε θετό νόμο

μετατρέποντας σε πολιτικό νόμο τις προσωπικές του επιθυμίες, ή από τον

κάτοχο του «μαγικού» δαχτυλιδιού του Γύγη, που πραγματοποιεί κάθε

ηδονική παρόρμηση χωρίς να γίνεται αντιληπτός από τα νομικά δεσμά).

Η κυβερνώσα αρχή της πολιτείας, παρόλο που είναι δυνατό να

απολαμβάνει περισσότερα ηδύληπτα αγαθά και περισσότερες ηδονές από

τους μεμονωμένους πολίτες, δεν εγείρει το μίσος των πολιτών, αφενός

γιατί οι πολίτες συμφώνησαν συναινετικά στην σύσταση μιας

ισχυρότερης άρχουσας δύναμης, που θα προασπίζει τις παραμέτρους

ατομικής και συλλογικής αυτοσυντήρησης, αυτάρκειας και ευδαιμονίας,

και αφετέρου γιατί η εξουσία αυτή είναι νόμιμη και όχι ανεξέλεγκτη,

υπακούει δηλαδή σε ένα συνταγματικό-πολιτειακό νόμο αλλά και στις

διατάξεις του δικαστικού νομικού κώδικα, που η παράβασή τους επισείει

302 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

τις προβλεπόμενες ποινικές κυρώσεις ακόμη και την αφαίρεση της αρχής,

αν η άσκησή της δεν συμβιβάζεται με τη γραπτή νομοθεσία.

Αντίθετα όμως από την ισχύ του συμβατικού δικαίου η έρευνα του

τί ἕκαστον τῶν ὄντων ἐστί (Ξεν. Ἀπομν. 4.6.1) κατέδειξε ότι φύσει μὲν γὰρ

πᾶν αἴσχιόν ἐστιν ὅπερ καὶ κάκιον (Πλάτ. Γοργ. 483a), σύμφωνα με το

φυσικό δίκαιο σε κάθε περίπτωση το ασχημότερο είναι αυτό που είναι και

το χειρότερο. Η φύση καθορίζει την ιδανική κατάσταση ενός όντος με τον

προσδιορισμό του ορθού μέτρου ανάμεσα στα άκρα της υπερβολής και

της έλλειψης. Ένα ον που διέχεται από ευταξία και κοσμιότητα σε

συμφωνία με το μέτρο της φύσης του είναι ανώτερο, ωραιότερο,

δικαιότερο από ένα ον στο οποία επικρατεί εντός του η αταξία, η ακοσμία

και ως εκ τούτου η αδικία. Το φυσικό δίκαιο ισχύει σε αναλογία με την

εφαρμογή της γεωμετρικής και όχι της αριθμητικής ισότητας, δεν είναι

όλα τα όντα ίσα αλλά υπάρχει αξιολογική διαβάθμιση μεταξύ τους. Η

δικαιοσύνη, η αρετή ενός φυσικού όντος είναι αποτέλεσμα ορθής φυσικής

τάξης. Στην περίπτωση του ανθρώπου (βλ. προηγουμένως) η φυσική τάξη

συμφωνεί με την κυριαρχία του λόγου, το ειδοποιό χαρακτηριστικό του

ανθρώπου. Η κατά φύση ανθρώπινη ζωή είναι μια ζωή απόλυτης λογικής

κυριαρχίας έναντι του θυμού και της επιθυμίας. Συνεπώς ένας απόλυτα

έλλογος άνθρωπος έχοντας εγκαταστήσει εντός του τη φυσική

δικαιοσύνη μέσω της ουσιώδους γνώσης της ανθρώπινης φύσης είναι

αξιολογικά ανώτερος από έναν άνθρωπο που είναι παράλογος, δηλαδή

μαστίζεται από αταξία ή αδικία όσον αφορά τα μέρη της φυσικής

ιδιοσυστασίας του. Οι ισχυροί άνθρωποι είναι ισχυροί, ακριβώς διότι

άρχουν της ίδιας τους της φύσης διά του ορθολογισμού και της γνώσης

του ορθού φυσικού μέτρου-τάξης.

Ἄλλ΄ οἱ τιθέμενοι τοὺς νόμους οἱ ἀσθενεῖς ἄνθρωποί εἰσιν καὶ οἱ

πολλοί (Πλάτ. Γοργ. 483b), αυτοί που εκφράζουν τη συναίνεσή τους στο

συμβατικό νόμο, αυτοί που τελικά διαμορφώνουν το πνεύμα της

303 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

νομοθεσίας δεν είναι οι ισχυροί, δίκαιοι και φύσει αξιολογικά ανώτεροι

άνθρωποι, αλλά οι γνωσιολογικά αδύναμοι και φυσικά κατώτεροι

άνθρωποι που συνιστούν το άμορφο πολιτικό πλήθος. Ο συμβατικός

νόμος δεν ακολουθεί την τάξη που έχει καθιερωθεί από τη φύση. Το

πολιτικό πλήθος των ανθρώπων θεσπίζει τους νόμους και καθορίζει το

σύστημα απόδοσης επαίνων και επιβολής ποινών σύμφωνα με το

συμφέρον του. Το συμφέρον του πλήθους είναι να επικρατεί εντός της

πολιτικής κοινωνίας η αριθμητική ισότητα υπό το δέος της συνθήκης

πραγμάτωσης της πλεονεξίας-αδικίας από τις ισχυρότερες ανθρώπινες

φύσεις. Το θετό δίκαιο εκφράζει το συνασπισμό των αδυνάτων εναντίον

των φύσει ισχυρών φύσεων που, αν ακολουθήσουν την φυσική υπεροχή

τους, πρέπει να ανέλθουν σε κυβερνητικές θέσεις και να πλεονεκτούν

άρχοντας των υπολοίπων πολιτών. Η ανωτερότητα των ισχυρών φύσεων

δεν είναι υλική ή σωματική, διότι το συνασπισμένο πλήθος υπερτερεί

πάντοτε σε αναλογία υλικής-σωματικής δύναμης έναντι των λίγων

ισχυρών φύσεων, όπως ακριβώς δέκα αδύναμοι αλλά συνασπισμένοι

άνθρωποι υπερισχύουν εύκολα ενός δυνατού αλλά μόνου ανθρώπου

(Πλάτ. Γοργ. 488d). Οι πολλοί λοιπόν αρκούνται στην εκδοχή της νομικής

ισότητας, διότι είναι περισσότερο ανάξιοι από τους φύσει άξιους

ανθρώπους: ἀγαπῶσι γὰρ αὐτοὶ ἂν τὸ ἴσον ἔχωσιν φαυλότεροι ὄντες

(Πλάτ. Γοργ. 483c).

Έτσι η συμβατική νομοθεσία δομείται από τους πολλούς και φύσει

αδύναμους με σκοπό τον περιορισμό και εκφοβισμό των ανώτερων

ισχυρών φύσεων. Ο νόμος των πολλών καθυποτάσσει τις ισχυρές φύσεις

και τις ωθεί σε έναν βίαιο συμβιβασμό με το νομικό σύστημα, που

αντιπροσωπεύει το συμφέρον των πολλών και φύσει ανάξιων ανθρώπων.

Ο Πλάτων διά μέσου του Καλλικλή περιγράφει αυτή τη διαδικασία

παρομοιάζοντας την με καθυπόταξη και εξημέρωση άγριων, ισχυρών

λεόντων, που «χάνουν» τη φυσική ισχύ και αγριότητά τους με την

304 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

υποβολή σε μαγικά άσματα και επωδές. Όπως ακριβώς οι

«εξημερωμένοι» λέοντες, έτσι και οι ανώτερης ποιότητας ανθρώπινες

φύσεις «συλληφθέντες» εκ της παιδικής ηλικίας εθίζονται από το

συμβατικό νόμο στη φαύλη δουλοπρεπή μετριότητα των πολλών και

διαπλάθονται έτσι ώστε να περιορίζουν τις φυσικές ικανότητές τους και

να καθίστανται ολοκληρωτικά υποταγμένοι στο νομικό σύστημα που

προπαγανδίζει ότι στην επίτευξη της κοινωνικής αριθμητικής ισότητας

συνιστάται η ορθότητα και η δικαιοσύνη. Ο συμβατικός νόμος εφαρμόζει

μια μέθοδο αποχαύνωσης, δουλοπρεπούς περιορισμού και εκφυλισμού

της ανωτερότητας των αξιολογικά βέλτιστων φύσεων με σκοπό να

προασπίσει το συμφέρον των αδυνάτων που τρέμουν τη φυσική υπεροχή

του ισχυρότερου και την πραγμάτωση από μέρους του της απόλυτης

πλεονεξίας-αρχής-αδικίας, της απόλυτης ανθρώπινης ευδαιμονίας. Αν

όμως υπάρξει ικανός άνδρας με φυσική ανωτερότητα, που θα αντιληφθεί

στο σύνολό τους τις παρά φύση συμβατικές νομικές μεθοδεύσεις

κατακυριάρχησης και υποβολές, ευθύς θα διαρρήξει τα νομικά δεσμά

εξαναγκασμού, υποδούλωσής του και θα εγκαθιδρύσει με την ισχύ της

φυσικής του ανωτερότητας την ανυπέρβλητη, απαστράπτουσα φυσική

δικαιοσύνη, δηλαδή την συντριπτική κυριαρχία του ισχυρού εναντίον των

αδυνάτων (Πλάτ. Γοργ. 483e-484a).

Τὸ τῆς φύσεως δίκαιον επιτάσσει την αξιολογική διαβάθμιση των

ανθρώπων ανάλογα με τη φυσική τους ιδιοσυστασία και προβάλλει ως

φυσική ορθότητα την καθυπόταξη των αδυνάτων στην ισχύ του ισχυρού.

Ποια είναι όμως τα φυσικά χαρακτηριστικά του ισχυρού που

στοιχειοθετούν την ανωτερότητά του και καθιστούν επιβεβλημένη την

πολιτική αρχή του, εφόσον η ισχύς του δεν είναι υλική ούτε βεβαίως

σωματική (αν συνέβαινε αυτό η αριθμητική υπεροχή των αδυνάτων-

πολλών θα όριζε το φυσικό δίκαιο της ισχύος και θα συμφωνούσε με την

επιβολή της προς ο συμφέρον τους νομοθεσίας); Ο Πλάτων διά στόματος

305 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

του Σωκράτη καθορίζει τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν μία

ανθρώπινη φύση ως ικανότερη από τις άλλες και την καθιστούν

επιδεκτική της πραγμάτωσης του φυσικού δικαίου: ἐπιστήμην τε καὶ

εὔνοιαν καὶ παρρησίαν (Πλάτ. Γοργ. 487a). Η αξιολογικά ανώτερη

ανθρώπινη φύση, στην οποία η φυσική δικαιοσύνη παραχωρεί το

αναφαίρετο δικαίωμα αρχής διέπεται πρωταρχικά από επιστήμη. Η

φυσική ανθρώπινη ανωτερότητα απορρέει από τη την έλλογη γνώση της

ανθρώπινης φύσης (αυτογνωσία), της φύσης και του σκοπού των όντων

(φιλοσοφία) αλλά και της φύσει πολιτικής ανθρώπινης ανάπτυξης

(πολιτική επιστήμη). Η γνώση του ορθού μέτρου της ανθρώπινης φύσης

επιτρέπει την εγκαθίδρυση της γεωμετρικής ισότητας εντός του

ανθρώπου, την υπερίσχυση του ορθού λόγου επί του θυμού και της

επιθυμίας488. Η πραγμάτωση μέσω της αυτογνωσίας της εσωτερικής

φυσικής τάξης και δικαιοσύνης προηγείται της ανάληψης κάθε πολιτικής

αρχής. Αν ένας άνθρωπος δεν είναι εσωτερικά άριστος μέσω της γνώσης

του ανθρώπινου φυσικού δικαίου δεν αξίζει να αναλάβει κανένα πολιτικό

αξίωμα που θα επικυρώσει την φυσική υπεροχή του πολλάκις ἄρα εἷς

φρονῶν μυρίων μὴ φρονούντων κρείττων ἐστὶν καὶ τοῦτον ἄρχειν δεῖ͵

τοὺς δ΄ ἄρχεσθαι (Πλάτ. Γοργ. 490.a.3). Η επιστήμη της ανθρώπινης φύσης

488 Πλάτ. Γοργ. 491d-e: ΣΩ. Τί δέ; αὑτῶν͵ ὦ ἑταῖρε͵ τί; ἦ τι ἄρχοντας ἢ ἀρχομένους; ΚΑΛ.
Πῶς λέγεις; ΣΩ. Ἕνα ἕκαστον λέγω αὐτὸν ἑαυτοῦ ἄρχοντα· ἢ τοῦτο μὲν οὐδὲν δεῖ͵ αὐτὸν
ἑαυτοῦ ἄρχειν͵ τῶν δὲ ἄλλων; ΚΑΛ. Πῶς ἑαυτοῦ ἄρχοντα λέγεις; ΣΩ. Οὐδὲν ποικίλον ἀλλ΄
ὥσπερ οἱ πολλοί͵ σώφρονα ὄντα καὶ ἐγκρατῆ αὐτὸν ἑαυτοῦ͵ τῶν ἡδονῶν καὶ ἐπιθυμιῶν
ἄρχοντα τῶν ἐν ἑαυτῷ. «Σω.: Κυβερνούν αυτοί τον εαυτό τους, φίλε μου, τι νομίζεις;
Αλήθεια είναι άρχοντες ή αρχόμενοι; Καλ.: Τι εννοείς με αυτό; Σω.: Εννοώ ο καθένας να
είναι ο ίδιος κυβερνήτης του εαυτού του· ή αυτό δεν αποτελεί καθόλου αρμόζουσα
προοπτική, να εξουσιάζει κάποιος τον εαυτό του, αλλά πρέπει να είναι κυβερνήτης των
άλλων; Καλ.: Τι εννοείς να εξουσιάζει τον εαυτό του; Σω.: Τίποτα πολύπλοκο, αλλά αυτό
ακριβώς που καταγράφεται ως άποψη των πολλών, να είναι κανείς συνετός και
εγκρατής όσον αφορά τον εαυτό του, απόλυτος κυρίαρχος των ηδονών και των
επιθυμιών του». Πρβλ. Kahn C., 1983, “Drama and Dialectic in Plato's Gorgias”, Oxford Studies
in Ancient Philosophy 1: 75-121.

306 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ως φιλοσοφία του ίδιου του ανθρώπου επικυρώνει τη φυσική ανωτερότητα

του ειδήμονα του ορθού ανθρώπινου μέτρου ἐνδεικνυμένη ὅτι τοῖς μὲν

προσήκει φύσει ἅπτεσθαί τε φιλοσοφίας ἡγεμονεύειν τ΄ ἐν πόλει͵ τοῖς δ΄

ἄλλοις μήτε ἅπτεσθαι ἀκολουθεῖν τε τῷ ἡγουμένῳ (Πλάτ. Πολιτ 474c) και

ὅτι οὐκ ἂν ἄλλη τις εὐδαιμονήσειεν οὔτε ἰδίᾳ οὔτε δημοσίᾳ (Πλάτ. Πολιτ.

473e). Η φιλοσοφία ή αλλιώς η γνώση της ανθρώπινης φύσης από τοὺς

τῆς ἀληθείας φιλοθεάμονας και φιλοσόφους (Πλάτ. Πολιτ. 475e)

προτάσσεται ως απόλυτη φισικοδικαιϊκή επιταγή ανάληψης της πολιτικής

διακυβέρνησης και πραγμάτωσης του ατομικού και δημόσιου-πολιτικού

εὐδαιμονεῖν.

Η ἐπιστήμη, η πασῶν γε δυνάμεων ἐρρωμενεστάτην489, μὲν ἐπὶ τῷ

ὄντι πέφυκε͵ γνῶναι ὡς ἔστι τὸ ὄν (Πλάτ. Πολιτ. 477b), αποτελεί γνώση

της φύσης του όντος εν γένει και της φύσης του ανθρώπινου όντος όσον

αφορά την ανθρώπινη πολιτική συνθήκη. Οι φιλόσοφοι, οι κάτοχοι της

επιστήμης του όντος είναι όσοι μπορούν να συλλαμβάνουν εκείνο που

από κάθε άποψη μένει αμετάβλητο, δηλαδή την αιώνια φύση των όντων,

και η επαφή τους με την άχρονη αλήθεια του ανθρώπου τους χρίζει

ειδήμονες της πολιτικής διακυβέρνησης των ανθρώπινων όντων, που

στην πλειονότητά τους δεν μετέχουν στην ανώτερη φιλοσοφική φύση

αλλά περιπλανιούνται άσκοπα στην πολλαπλότητα των γνωμών

αγνοώντας την άρχουσα ενότητα και γι’ αυτό δεν είναι ικανοί να

κατευθύνουν ένα ανθρώπινο πολιτικό σύνολο στην ευδαιμονία, στην

πραγμάτωση του ορθού φυσικού σκοπού (Πλάτ. Πολιτ. 484b). Η φύση των

φιλοσόφων ευθυγραμμίζεται γνωσιολογικά-επιστημονικά με την αέναη

ουσία-φύση των όντων που μένει πάντα σταθερή ανάμεσα στο αναγκαίο-

νομοτελειακό φυσικό και ανθρώπινο δίπολο της γενέσεως και της φθοράς

489 Πλάτ. Πολιτ. 477d, πρβλ. Πλάτ. Γοργ. 483c: ἐκφοβοῦντες τοὺς ἐρρωμενεστέρους τῶν
ἀνθρώπων. Πρβλ. Irwin T.H., "Republic 2: Questions about Justice," in Plato 2: Ethics, Politics,
Religion, and the Soul, ed. Gail Fine (Oxford: Oxford University Press, 1999), 164-185.

307 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

(Πλάτ. Πολιτ. 485b: τῆς οὐσίας τῆς ἀεὶ οὔσης καὶ μὴ πλανωμένης ὑπὸ

γενέσεως καὶ φθορᾶς).

Η εύνοια πηγάζει εκ της επιστήμης και ανταποκρίνεται στο

σωκρατικό εγχείρημα του βελτίους τούς ἀνθρώπους γενέσθαι. Η

πραγμάτωση αυτής της φιλοσοφικής παραίνεσης συνάδει με την ευταξία-

δικαιοσύνη της ανθρώπινης φύσης και τον περιορισμό της πλεονεξίας.

Στο 490a του πλατωνικού Γοργία ο Σωκράτης αποφαίνεται στη διακήρυξη

του Καλλικλή για το φυσικό δίκαιο της ισχύος: ΣΩ. Πολλάκις ἄρα α) εἷς

φρονῶν μυρίων μὴ φρονούντων κρείττων ἐστὶν κατὰ τὸν σὸν λόγον͵ καὶ

τοῦτον ἄρχειν δεῖ͵ τοὺς δ΄ ἄρχεσθαι͵ β) καὶ πλέον ἔχειν τὸν ἄρχοντα τῶν

ἀρχομένων490. Ο Σωκράτης καταφάσκει με το πρώτο μέρος της

καλλίκλειας οριοθέτησης της φυσικής ισχύος ως ισχύος και κυβερνητικής

υπερίσχυσης του περισσότερο έλλογου ανθρώπου, εκφράζει όμως την

έντονη αντίθεση στην πλεονεκτική προοπτική του πλέον ἔχειν τὸν

ἄρχοντα τῶν ἀρχομένων. Η πλεονεξία είναι ταυτόσημη με τον ηδονιστικό

ευδαιμονισμό και όχι με την επιστημονική νοησιαρχία. Αν το αγαθό

ταυτίζεται με ηδύ, τότε η αύξηση της ηδονής συνεπάγεται αύξηση της

ευδαιμονίας. Η συνεχής απόλαυση της ηδονής μέσω της ελεύθερης

πλεονεξίας που εκπηγάζει από την κατοχή κυβερνητικής ισχύος δεν

συμβαδίζει με την ορθή τάξη-δικαιοσύνη της ανθρώπινης φύσης και

επιπλέον δεν έχει πέρας, μέτρο, τέλος, ολοκλήρωση για τον άνθρωπο. Αν

κάποιος όντας ιατρός είναι ισχυρότερος από τους άλλους όσον αφορά την

ιατρική επιστήμη αυτό δεν σημαίνει ότι θα ιδιοποιηθεί και θα

καταναλώσει όλα τα τρόφιμα που προορίζονται για την ίαση των

ασθενών, διότι έτσι θα υπερβεί το ορθό μέτρο της φύσης του και αποβεί ο

ίδιος ασθενής. Επιπρόσθετα, αν δεχτεί κανείς ότι η συνεχής απόλαυση της

490 Terry Penner, "Thought and Desire in Plato" in Plato: A Collection of Critical Essays, II: Ethics,
Politics, and Philosophy of Art and Religion, ed. Gregory Vlastos (New York: Doubleday and
Company, 1971), 96-118.

308 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ηδονής ισοδυναμεί με την ανθρώπινη ευδαιμονία, πρέπει επίσης να δεχτεί

ότι η ηδονή του συνεχούς μη ιάσιμου κνησμού τον καθιστά ευτυχισμένο ή

ότι οι άμετροι, εκφυλισμένοι και παραδομένοι στην συνεχή αφροδίσια

ηδονή κίναιδοι είναι οι πιο ευτυχισμένοι όλων των ανθρώπων (Πρβλ.

Πλατ. Γοργ. 490c, 494c,e). Η επιστήμη δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη

δικαιοσύνη και την τάξη της ανθρώπινης φύσης και της πολιτικής της

προοπτικής. Η επιστημονική ιδιότητα του ιατρού, του σοφού ή του

πολιτικού επιστήμονα προέρχεται από την εξειδικευμένη γνώση που

αυτός κατέχει και του επιτρέπει να διευθετεί σύμφωνα με το φυσικό

δίκαιο το επιστημονικό αντικείμενό του, ώστε να το καταστήσει κατά

φύσει βέλτιστο, ο ιατρός τους ασθενείς, ο σοφός την ίδια του τη φύση, ο

πολιτικός επιστήμων την πολιτική κοινωνία. Το ότι ο άνθρωπος εκ

φυσικής ανάγκης αποτελεί μέρος της πολιτικής κοινωνίας συνεπάγεται

ότι εντός της κοινωνίας αυτής δεν πρέπει να είναι ιδιοτελής επιδιώκοντας

της πραγμάτωση του ατομιστικού ευδαιμονισμού πλεονεκτώντας εις

βάρος των συμπολιτών του, αλλά αρμόζει να πραγματώνει τον πολιτικό-

λειτουργικό σκοπό που είναι σύμφωνος με τη φυσική του ιδιοσυστασία491.

Η φυσική θέση του υπέρτατα έλλογου και κατά φύση υπέρτερου των

άλλων ανθρώπων είναι η τοποθέτησή του στη διακυβέρνηση της

πολιτικής κοινότητας διαδραματίζοντας έργο ανάλογο με το λογιστικό

μέρος της ανθρώπινης ψυχής. Ο φύσει άρχων νους μεριμνά και ενεργεί

προς τη βέλτιστη κατάσταση του ανθρώπινου ψυχοσωματικού

οργανισμού και ο έλλογος πολιτικός κυβερνήτης (αφού εγκαθιδρύσει

εντός του το ανθρώπινο φυσικό δίκαιο) στοχάζεται και πράττει πολιτικά

με σκοπό την κατά φύση βελτίωση του υλικού του, δηλαδή του συνόλου

των ανθρώπων που απαρτίζουν την πολιτική κοινωνία. Η εύνοια

491 Πρβλ. Πλάτ. Πολιτ. 505b: τοῖς μὲν πολλοῖς ἡδονὴ δοκεῖ εἶναι τὸ ἀγαθόν͵ τοῖς δὲ
κομψοτέροις φρόνησις.

309 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ταυτίζεται με την εκούσια ανάληψη του φυσικού σκοπού και αντιτίθεται

στην ατομιστική, ηδονιστική, άμετρη πλεονεξία.

Η παρρησία αποτελεί την έκφραση της αποφασιστικής

πραγμάτωσης του φυσικού σκοπού, την αποφασιστική πραγμάτωση της

έλλογης αλήθειας-επιστήμης. Από παρρησία διακατέχονται οι φύσεις

εκείνες που διαθέτουν οξυδέρκεια στις πολιτικές διεργασίες, δηλαδή με

ποιο τρόπο μπορεί να διοικηθεί ορθά η πολιτεία και όχι μόνο η σύνεση

τους χαρακτηρίζει αλλά και η αποφασιστικότητα, άνθρωποι ικανοί να

επιτελούν όσα νοητικά επεξεργάζονται και να μην αποκάμνουν εξαιτίας

ψυχικής μαλθακότητας μπροστά στις δυσχέρειες των περιστάσεων492. Μια

δειλή και ανελεύθερη φύση δεν θα μπορούσε να σχετίζεται με τη

φιλοσοφία, δηλαδή με τη γνώση και την πραγμάτωση του ορθού φυσικού

σκοπού (Πλάτ. Πολιτ. 486b). Η βέλτιστη ανθρώπινη φύση είναι η απόλυτη

προϋπόθεση για την ανάδειξη του ανώτατου πολιτικού ανδρός ως

επιστήμονος της φύσης και του σκοπού των ανθρώπινων όντων. Μια

ατελής φύση, μία φύση περιορισμένων δυνατοτήτων δεν μπορεί να

πραγματώσει το ανθρώπινο φυσικό τέλος, λόγω φυσικής αδυναμίας

περιορίζεται σε διαρκή κακία (= μη δυνατότητα τελείωσης) και

στασιμότητα493.

492 Πλάτ. Γοργ. 491a-b: ἀλλ΄ οἳ ἂν εἰς τὰ τῆς πόλεως πράγματα φρόνιμοι ὦσιν͵ ὅντινα ἂν
τρόπον εὖ οἰκοῖτο͵ καὶ μὴ μόνον φρόνιμοι͵ ἀλλὰ καὶ ἀνδρεῖοι͵ ἱκανοὶ ὄντες ἃ ἂν νοήσωσιν
ἐπιτελεῖν͵ καὶ μὴ ἀποκάμνωσι διὰ μαλακίαν τῆς ψυχῆς. Πρβλ. Robinson R. “Plato's
separation of reason and desire.” Phronesis 16 (1971), 38-48.
493 Πλάτ. Πολιτ. 495a: Οὗτος δή, εἶπον, ὦ θαυμάσιε, ὄλεθρός τε καὶ διαφθορὰ [b.] τοσαύτη τε
καὶ τοιαύτη τῆς βελτίστης φύσεως εἰς τὸ ἄριστον ἐπιτήδευμα, ὀλίγης καὶ ἄλλως
γιγνομένης, ὡς ἡμεῖς φαμεν. καὶ ἐκ τούτων δὴ τῶν ἀνδρῶν καὶ οἱ τὰ μέγιστα κακὰ
ἐργαζόμενοι τὰς πόλεις γίγνονται καὶ τοὺς ἰδιώτας, καὶ οἱ τἀγαθά, οἳ ἂν ταύτῃ τύχωσι
ῥυέντες· σμικρὰ δὲ φύσις οὐδὲν μέγα οὐδέποτε οὐδένα οὔτε ἰδιώτην οὔτε πόλιν δρᾷ.
«Τέτοια, είπα, εξαίρετε φίλε μου, είναι η συντριπτική καταστροφή και τέτοιου είδους και
τόσο μεγάλη η διαφθορά της πιο εκλεκτής φυσικής ιδιοσυστασίας στο πεδίο της πιο
σημαντικής ενασχόλησης (της πολιτικής), η οποία φυσική ιδιοσυστασία συμβαίνει
επιπλέον να είναι και σπάνια, όπως εμείς ισχυριστήκαμε. Συγκεκριμένα από τέτοιους

310 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Συνεπώς κανένας υπαρκτός πολιτειακός σχηματισμός, καμία τῶν

νῦν πολιτειῶν δεν ανταποκρίνεται στην ανώτατη φιλοσοφική φύση,

μηδεμίαν ἀξίαν εἶναι τῶν νῦν κατάστασιν πόλεως φιλοσόφου φύσεως

(Πλάτ. Πολιτ. 497a-b). Η κατά φύση ανώτερη ανθρώπινη φύση δεν μπορεί

να αυτό-πραγματωθεί, να ολοκληρωθεί και να αναλάβει την πολιτική

λειτουργία που της αρμόζει σύμφωνα με την υπέρτατη γεωμετρική

ισότητα, αν δεν νοεί και ενεργεί εντός μιας έμμετρης, δίκαιης πολιτείας

δομημένης με τους κανόνες του ανθρώπινου φυσικού δικαίου. Ο

φιλόσοφος δεν μπορεί να αποτελέσει πολίτη οποιασδήποτε πολιτείας που

κυβερνάται από το συμβατικό νόμο των πολλών, η ενότητα494 του

φιλοσοφικού λόγου δεν είναι δυνατό να έχει πολιτική υπόσταση, όταν

άρχεται από την πολλαπλότητα. Το εγχείρημα ενεργής πολιτικής

συμμετοχής μιας ανώτερης φιλοσοφικής φύσης σε μια συμβατική (νόμω)

ανθρώπινη πολιτεία είναι καταδικασμένο εξ αρχής σε αποτυχία: α)

αφενός διότι αυτή η εξαιρετικών ικανοτήτων φύση θα εξομοιωθεί βίαια με

τους παρά φύση νόμους της ατελούς πολιτείας και θα διαμορφωθεί-

εκπαιδευτεί αρνητικά, αφού θα αλλοιωθεί και θα διαστραφεί η φυσική

ροπή της προς τον αγαθό ανθρώπινο φυσικό σκοπό (διὸ καὶ στρέφεσθαί τε

καὶ ἀλλοιοῦσθαι αὐτήν … οὐκ ἴσχειν τὴν αὑτοῦ δύναμιν͵ ἀλλ΄ εἰς ἀλλότριον

ἦθος ἐκπίπτειν, Πλάτ. Πολιτ. 497b), β) αφετέρου διότι, αν ο φιλόσοφος

αντιδράσει και επιχειρήσει να ενσταλάξει εντός των συμπολιτών του την

πολιτική ορθότητα της ανθρώπινης φύσης θα θεωρηθεί ύποπτος

αμφισβητίας του πολιτεύματος και μετά βίας θα αποφύγει τον βιολογικό

ανθρώπους προέρχονται όσοι επιφέρουν τα μεγαλύτερα δεινά στις πόλεις και στα
μεμονωμένα άτομα, αλλά και όσοι παρέχουν τις μεγαλύτερες ευεργεσίες, αν συμβεί να
τους οδηγήσει η ροή των πραγμάτων σ’ αυτή την κατεύθυνση· αντίθετα μία φύση
περιορισμένων δυνατοτήτων δεν πραγματώνει ποτέ τίποτε υψηλό, ούτε για κάποιον
μεμονωμένο ιδιώτη ούτε για μία οργανωμένη πολιτεία».
494
Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων,
Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010,σελ. 185-192.

311 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

του αφανισμό (Πλάτ. Πολιτ. 474a) ή αλλιώς γ) η φιλοσοφική φύση

αποκλεισμένη από κάθε πολιτική διεργασία, που συνάδει με τη φυσική

ορθότητα, θα σβήσει πολύ περισσότερο από τον έλλογο ηρακλείτειο ήλιο,

χωρίς να ξανανάψει ποτέ, αφού θα βρίσκεται ανενεργή-ζωντανή νεκρή

φιλοσοφώντας στις νήσους των μακάρων, αν και ακόμη είναι εν ζωή

(δηλαδή ο φιλόσοφος κατακτώντας την ατομική ανθρώπινη ευδαιμονία

φοβούμενος την επικείμενη καταστροφή του δεν θα αναλάβει καμία

εκούσια πολιτική ανάμιξη, όντας έτσι ανενεργό μέλος του πολιτικού

όλου: Πλάτ. Πολιτ. 498b: ἐκτὸς δή τινων ὀλίγων ἀποσβέννυνται πολὺ

μᾶλλον τοῦ Ἡρακλειτείου ἡλίου͵ ὅσον αὖθις οὐκ ἐξάπτονται, και 519c: τοὺς

δὲ ὅτι ἑκόντες εἶναι οὐ πράξουσιν͵ ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες

ἔτι ἀπῳκίσθαι).

Αντιτιθέμενος στο σωκρατικό θεωρητικό και εμπράγματο

πρόταγμα του φιλοσόφου ως ενεργού πολίτη οποιουδήποτε πολιτικού

κράτους, στο οποίο αναγκαστικά ανήκει κάθε πολίτης, εφόσον αποτελεί

εκπαιδευτικό και πολιτικό προϊόν-δημιούργημα αυτού του κράτους και

της συμβατικής νομοθεσίας που το διέπει, ο Πλάτων κηρύσσει την

αμετάκλητη διάσταση συμβατικού πολιτικού κράτους και πολιτικής

φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος ως ανώτατη έκφραση του ειδοποιού

ανθρώπινου χαρακτηριστικού, του λόγου, δεν έχει καμία πολιτική θέση

σε μια πολιτική συνθήκη που μαστίζεται από φυσική αδικία, αταξία και

αμάθεια. Η συγκατάθεση του φιλοσόφου σε μια πολιτεία ασύμβατη με

τους κανόνες του ανθρώπινου φυσικού δικαίου αποτελεί συγκατάθεση

στην αδικία, στην παράβαση του ορθού φυσικού μέτρου και στην ακρασία,

εφόσον ο φιλόσοφος-πολίτης γνωρίζει και εν τούτοις πράττει το πολιτικά

εσφαλμένο495. Ο Πλάτων καταδικάζει στο όνομα της αλήθειας των όντων

κάθε ημαρτημένο πολίτευμα που διαμορφώνει ημαρτημένους πολιτικούς

495 Gabriela Roxana Carone, "Akrasia in the Republic: Does Plato Change his Mind?" Oxford
Studies in Ancient Philosophy 20 (2001): 107-148.

312 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άνδρες και ορίζει τον ανώτερο πολιτικό άνδρα ως ἄνδρα δὲ ἀρετῇ

παρισωμένον καὶ ὡμοιωμένον μέχρι τοῦ δυνατοῦ τελέως ἔργῳ τε καὶ

λόγῳ͵ δυναστεύοντα ἐν πόλει ἑτέρᾳ τοιαύτῃ (Πλάτ. Πολιτ. 498e-499a). Ο

πλατωνικός πολιτικός άνδρας έχει εγκαθιδρύσει εντός του την τέλεια

φυσική δικαιοσύνη και έχει κάνει κτήμα του την επιστημονική γνώση της

φυσικής ευταξίας που αρμόζει να επιβληθεί στην συνολική πόλη. Η

συμπόρευση της έλλογης φιλοσοφικής σύλληψης με την πραγματικότητα

των ανθρωπίνων πραγμάτων γίνεται μόνο, ὅταν αὕτη ἡ Μοῦσα της

φιλοσοφίας πόλεως ἐγκρατὴς γένηται (Πλάτ. Πολιτ. 499d). Επομένως

εφόσον δεν υπάρχει συμβιβασμός φιλοσοφίας και συμβατικής πολιτείας

δεν υπάρχει αληθινός πολιτικός άνδρας που δύναται να διοικήσει την

συμβατική ανθρώπινη πολιτική κοινότητα υπό τους όρους της πολιτικής

επιστήμης. Προκειμένου να ισχύσει η πολιτική επιστήμη, προτείνεται μια

πολιτική αναδιάταξη-μεταρρύθμιση εν είδει επανάστασης-στάσεως του

εἶναι εναντίον του φαίνεσθαι. Αν η ανθρώπινη ευδαιμονία δεν βρίσκεται

μόνο στο έλλογο πεδίο αλλά επικυρώνεται μέσω της εμπράγματης

διενέργειας, η πολιτική επιστήμη αποτελεί το πρακτικό σκέλος της

ευδαιμονίας και έτσι καθίσταται απαραίτητη η πολιτική αλλαγή

προκειμένου να υπάρξει ατομική ή συλλογική ανθρώπινη ολοκλήρωση, η

επίτευξη του αγαθού ανθρώπινου σκοπού. Ο Πλάτων ενστερνίζεται την

επαναστατική διακήρυξη (ἐπαναστάς) του Καλλικλή, που επιδιώκει την

αποκατάσταση του φυσικού δικαίου στις ανθρώπινες συμβατικές

κοινωνίες, και ζητά (ο Πλάτων) επιτακτικά την με κάθε τρόπο κατάλυση

του συμβατικού παρά φύση νομικού κώδικα με ταυτόχρονη εγκαθίδρυση

της φυσικής γεωμετρικής ισότητας-δικαιοσύνης, η οποία παραδίδει στον

φιλόσοφο την πολιτική αρχή ως διεκπεραιωτή της πολιτικής ενότητας και

της φυσικής αλήθειας-δικαιοσύνης. Τῆς δὲ ζημίας μεγίστη τὸ ὑπὸ

πονηροτέρου ἄρχεσθαι (Πλάτ. Πολιτ. 347c), η μεγαλύτερη επιβλαβής

συνθήκη για μία ανώτερη φύση είναι να υπακούει δουλοπρεπώς σε μία

313 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κατώτερη επικυρώνοντας την μέγιστη φύσει αδικία, όπως ακριβώς η

χειρότερη πολιτική προοπτική είναι το ἐπιθυμητικόν και άλογο μέρος της

πολιτείας να υποδουλώνει και να καταδυναστεύει το έλλογο πολιτικό

μέρος. Ο Πλάτων απορρίπτει στο όνομα της φιλοσοφικής αλήθειας το

πρότυπο του φιλοσόφου-πολίτη του διδασκάλου του Σωκράτη και

προτείνει την ολική ανατροπή του πολιτικού νόμου σε μια κατεύθυνση

πλήρους συμμόρφωσης με το φυσικό δίκαιο και το ορθό μέτρο της

ανθρώπινης φύσης. Το πλατωνικό δίκαιο του ισχυροτέρου είναι η απόλυτη

έλλογη και εμπράγματη έκφραση της φυσικής ανθρώπινης δικαιοσύνης

και της φιλοσοφικής επιστήμης που διαγιγνώσκει ορθολογικά την ουσία,

τη λειτουργία και το σκοπό της ανθρώπινης φύσης, που εκ φυσικής

ανάγκης είναι πολιτικός.

2) Ο ορισμός του αληθινού πολιτικού ανδρός: η απολυταρχία

δικαιολογείται υπό την ισχύ της πολιτικής επιστήμης

Α
ν λοιπόν καταλυθεί ο νόμος, τι θα κρατά σε τάξη και συνοχή

τις ανθρώπινες κοινωνίες; Μήπως ο φιλόσοφος καταλύοντας

κάθε νομική ισχύ θα εγκαταστήσει με τυραννική μεθοδολογία έναν νέο

συμβατικό νόμο (κατ’ επίφαση φυσικό) που θα υπηρετεί το συμφέρον της

κατεστημένης αρχής, δηλαδή την ατομική ιδιοτέλειά του; Όλα αυτά τα

επιφαινόμενα απορήματα αποτελούν γνώμες ή δόξες επικαθήμενες στην

πολλαπλότητα και τις πολλαπλές γνώμες και διαλύονται από το της

αλήθειας κριτήριο, που επιστημονικά θεμελιώνει διά του ορθού λόγου η

αναζήτηση του ενός εἶναι των ανθρωπίνων πραγμάτων (Πλάτ. Πολιτ.

506c). Τὸ γὰρ ἄτοπον ἐξ ἀγνοίας πᾶσι συμβαίνει (Πλάτ. Πολιτικ. 291b), για

να διαλυθούν οι αμφισβητήσεις της πλατωνικής πολιτικής θεώρησης

314 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πρέπει να οριστούν επιστημονικά η φύση του αληθινού πολιτικού και της

πολιτικής επιστήμης που αυτός εφαρμόζει (Πλάτ. Πολιτικ. 258b)496.

Οι επιστήμες που αναπτύσσονται στο ανθρώπινο επιστητό

χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις πρακτικές και στις θεωρητικές497. Οι

θεωρητικές επιστήμες με τη σειρά τους, οι οποίες τὸ δὲ γνῶναι παρέσχοντο

μόνον, διαιρούνται σε δύο μέρη, στο καθαρά κριτικό, το οποίο κρίνει και

υπολογίζει θεωρητικά τα γνωστικά δεδομένα και στο επιτακτικό, το οποίο

όχι μόνο διατρέχει έλλογα και κριτικά την επεξεργαζόμενη γνώση αλλά

ταυτόχρονα επιτάσσει κατηγορηματικά προς εκτέλεση των ερευνητικών

διαπιστώσεών της. Η πολιτική ανήκει στις θεωρητικές επιτακτικές

επιστήμες που προστάζουν με γνωσιολογική βεβαιότητα την εφαρμογή

των ορθολογικών διαπιστώσεων τους. Επιπρόσθετα η πολιτική, εφόσον

αποτελεί ορθολογικά αποδείξιμη επιστήμη και εφόσον δεν διαφέρει σε

τίποτε άλλο από την διαχείριση ενός οίκου παρά μόνο στο μέγεθος του

διοικούμενου υλικού, δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ιδιότητα των

επιφαινόμενων πολιτικών ανδρών μιας πόλης αλλά κάθε ανθρώπου που

φύσει δύναται να την κάνει κτήμα του (π. χ. Σωκράτης). Η πολιτική

επιστήμη δεν πρέπει να συγχέεται με τις επιστήμες που λαμβάνουν

εντολές και με τα σειρά τους τις διαβιβάζουν σε άλλους, όπως η τέχνη των

κηρύκων ή των μάντεων. Η πολιτική ανήκει στις αυτεπιτακτικές

επιστήμες, δεν δέχεται εντολές αλλά μόνο επιτάσσει προστακτικά την

496Για μια αναλυτική παρουσίαση και ερμηνεία της πλατωνικής σκέψης και του
πολιτικού ανδρός στον Πολιτικό βλ. Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Πολιτικός (Εισαγωγή,
φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές της Πλατωνικής Πολιτικής Επιστήμης «Μια φιλοσοφική
ερμηνεία του Πολιτικού», ερμηνευτικά σχόλια), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2010.
497 Πλάτ. Πολιτικ. 259d: ΞΕ. Ταύτῃ τοίνυν συμπάσας ἐπιστήμας διαίρει͵ τὴν μὲν πρακτικὴν
προσειπών͵ τὴν δὲ μόνον γνωστικήν. Πρβλ. Ackrill J. L., 1955, “ΣΥΜΠΛΟΚΗ ΕΙΔΩΝ”,
Bulletin of the Institute of Classical Studies 2: 31–35. Repr. in Studies in Plato's Metaphysics, R. E.
Allen (ed.), and in Essays on Plato and Aristotle, J. L. Ackrill, Oxford: Oxford University Press,
1997. 72–79. Πρβλ. Rowe C. J., 1996. “The Politicus: Form and Structure”, in Form and
Argument in Late Plato, C. Gill and M. M. McCabe (eds.), Oxford: Clarendon Press. 153–78.

315 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκτέλεση των δικών της εντολών498. Η διαπίστωση αυτή άγει την πολιτική

στις ανώτατες επιστήμες που επιτάσσουν κυριαρχικά ή αρχιτεκτονικά την

εφαρμογή των εντολών τους (Πλάτ. Πολιτικ. 258e-260e). Η πολιτική είναι

η μέγιστη αρχιτεκτονική επιστήμη που διευθύνει αυτεπιτακτικά το

σύνολο των υπολοίπων βοηθητικών επιστημών, όπως η δικαστική, η

ρητορική ή στρατηγική, προς επίτευξη του βέλτιστου επιδιωκόμενου

πολιτικού σκοπού για την ανθρώπινη έμβια φύσει και όχι νόμω

συγκροτούμενη πολιτική αγέλη. Συνεπώς ο πολιτικός είναι τις των

επιστημόνων και ασκεί μια διευθυντική λειτουργία που ομοιάζει με την

εκτροφή και τη διατήρηση στην ύπαρξη έμβιων όντων από κάποιον

ποιμένα. Στην διαπίστωση αυτή πρέπει να διατυπωθούν κάποιες

διευκρινιστικές παρατηρήσεις ή λογικές κρίσεις (Πλάτ. Πολιτικ. 275a).

Καταρχήν ο ποιμένας όντας άνθρωπος ανήκει σε ανώτερη οντολογική

βαθμίδα από το κοπάδι του, ενώ ο πολιτικός ανήκει στην ίδια ανθρώπινη

οντολογική βαθμίδα με τους υπηκόους του. Επιπρόσθετα ο ποιμένας έχει

υπό την άμεση αρμοδιότητά του όλες τις έμβιες διαδικασίες των ζώων του

(ζευγάρωμα, εκτροφή κτλ. έως και την πράυνση τους με το παίξιμο του

αυλού), ενώ ο πολιτικός διοικεί μια ανθρώπινη πολιτική κοινότητα, η

οποία δεν βρίσκεται υπό τον πλήρη και ίσως σωτήριο έλεγχό του, αλλά

αγωνίζεται μόνη της να επιβιώσει. Κατά συνέπεια η πολιτική επιστήμη

πρέπει να προσδιοριστεί σαφέστερα ως επιστήμη της εκούσιας επιμέλειας

της ανθρώπινης αγέλης και ο αληθινός, ο όντως ον πολιτικός είναι αυτός

498 Πλάτ. Πολιτικ. 305d: τὴν γὰρ ὄντως οὖσαν βασιλικὴν οὐκ αὐτὴν δεῖ πράττειν ἀλλ΄ ἄρχειν
τῶν δυναμένων πράττειν͵ γιγνώσκουσαν τὴν ἀρχήν τε καὶ ὁρμὴν τῶν μεγίστων ἐν ταῖς
πόλεσιν ἐγκαιρίας τε πέρι καὶ ἀκαιρίας͵ τὰς δ΄ ἄλλας τὰ προσταχθέντα δρᾶν. «Διότι η
πραγματική βασιλική επιστήμη δεν πρέπει να ενεργεί η ίδια, αλλά να ελέγχει εκείνες
που μπορούν να ενεργήσουν, επειδή ξέρει πότε είναι κατάλληλος καιρός και πότε όχι για
την ανάληψη των σημαντικότερων επιχειρήσεων μέσα στις πόλεις, ενώ οι άλλες
εκτελούν τις εντολές της». Πρβλ. De Ciara-Quenzer D., 1998, “The Purpose of the
Philosophical Method in Plato's Statesman”, Apeiron 31: 91–126.

316 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

που ασκεί την συγκεκριμένη επιμέλεια με την εκούσια συναίνεση των

υπηκόων του (Πλάτ. Πολιτικ. 276e). Η πολιτική επιστήμη ορίζεται ως

προστάττουσα και επιστατούσσα αρχή-διακυβένηση των ανθρώπινων

όντων.

Ποιο είναι όμως το αντικείμενο και η λειτουργία της πολιτικής

επιστήμης που θα καταδείξει την ουσιώδη φύση του πραγματικού

πολιτικού ανδρός; Στην πλατωνική Πολιτεία αναπτύσσεται η διαλεκτική

ανοδική πορεία του ανθρώπινου νου προς τη φιλοσοφική σύλληψη του

υπέρτατου Αγαθού, που αποτελεί την αιτία ύπαρξης και διατήρησης της

ύπαρξης του εἶναι, την ενότητα, την τάξη και την κοσμιότητα που συνέχει

την πολλαπλότητα, και ως εκ τούτου είναι η ύψιστη γνωστική προσέγγιση

της αλήθειας-γνώσης των όντων. Η ανοδική διαλεκτική πορεία των

φιλοσοφικών διανοιών προς τη σύλληψη των άυλων Ιδεών-Χωριστών

Ειδών και του επικεφαλής όλων των όντως όντων, Αγαθού, ο πρώτος

πλους είναι η ιδεατή συμμετοχή της ανώτερης έλλογης ανθρώπινης

φύσης στην αιώνια αλήθεια. Η Πολιτεία είναι μια εκπαιδευτική-

διαμορφωτική πραγματεία περί της ιδανικής δημιουργίας ανθρώπινων

φύσεων, που δύνανται να ηγηθούν μιας επίσης ιδανικής ανθρώπινης

πολιτείας, ένεκα της φιλοσοφικής αλήθειας που έχουν εξαίφνης ατενίσει.

Οι φιλόσοφοι ως άριστο ανθρώπινο τέλος δύνανται να σχηματίσουν

ελλόγως ένα πολιτικό σχεδίασμα προς εφαρμογή στις ανθρώπινες

πολιτικές κοινωνίες. Ο φιλόσοφος ενεργώντας κατά το πρότυπο ενός

δημιουργού, που δύναται να αιτιολογήσει ορθολογικά τις αρχές της

επιστήμης-τέχνης του, στρέφει το βλέμμα του από τον ιδεατό αέναο

κόσμο στον κόσμο του φαίνεσθαι και της φθοράς και επιχειρεί να

317 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

διαμορφώσει το ανθρώπινο ατομικό ή πολιτικό ομοίωμα-ανδρείκελο

σύμφωνα με τους κανόνες της φυσικής ορθότητας499.

Στον Πολιτικό η κατάκτηση της γνώσης, της ουσίας και του σκοπού

των όντων έχει παύσει τον ούριο άνεμο της επιστημονικής επέλασης, το

ὀρέγεσθαι του εἰδέναι, και απαιτείται πλέον η δυσχερής εμπράγματη

εφαρμογή των επιστημονικών συλλήψεων, που δηλώνεται με την

έκφραση δεύτερος πλους. Την ανοδική διαλεκτική της Πολιτείας

διαδέχεται η καθοδική διαλεκτική του Πολιτικού. Ο φιλόσοφος τώρα δεν

συνάγει τις πολλαπλές εκφάνσεις των φυσικών όντων στην ενότητα του

Αγαθού αλλά αντίθετα εισέρχεται διαιρετικά (Λογική Διαίρεση) εντός

της φύσης του εκάστοτε όντος και ακολουθώντας τα σημεία των φυσικών

συνδέσεων φτάνει στο άτμητον είδος, δηλαδή στην ειδοποιό διαφορά του

όντος, που αποτελεί τον αέναο φυσικό χαρακτήρα του όντος στην αιώνια

πορεία από τη γένεση στη φθορά (Πλάτ. Πολιτικ. 262a-264b). Στο

ανθρώπινο πολιτικό πεδίο η εφαρμογή της επιστήμης των όντων μέσω

της λογικής διαίρεσης λαμβάνει τη μορφή της μετρητικής τέχνης ή

επιστήμης (Πλάτ. Πολιτικ. 283b-287b). Ο πολιτικός επιστήμων, αφού

διατρέξει ενδελεχώς την ανθρώπινη φύση και διαγνώσει ορθολογικά τα

ουσιώδη γνωρίσματά της, αφού κατακτήσει γνωστικά το ορθό ανθρώπινο

φυσικό μέτρο κατὰ τὴν τῆς γενέσεως ἀναγκαίαν οὐσίαν (Πλάτ. Πολιτικ.

283d) ανάμεσα στα επιβλαβή άκρα της υπερβολής και της έλλειψης,

εφαρμόζει με επιτακτικό τρόπο την φυσική ορθότητα στα πολιτικά

πράγματα. Ο πολιτικός άνδρας κατέχει την ἐπιστήμην περὶ ἀνθρώπων

ἀρχῆς͵ σχεδὸν τῆς χαλεπωτάτης καὶ μεγίστης κτήσασθαι. Ο φρόνιμος-

499 Πλάτ. Πολιτ. 501b: Ἔπειτα οἶμαι ἀπεργαζόμενοι πυκνὰ ἂν ἑκατέρωσ΄ ἀπο βλέποιεν͵ πρός
τε τὸ φύσει δίκαιον καὶ καλὸν καὶ σῶφρον καὶ πάντα τὰ τοιαῦτα͵ καὶ πρὸς ἐκεῖν΄ αὖ τὸ ἐν
τοῖς ἀνθρώποις ἐμποιοῖεν͵ συμμειγνύντες τε καὶ κεραννύντες ἐκ τῶν ἐπιτηδευμάτων τὸ
ἀνδρείκελον͵ ἀπ΄ ἐκείνου τεκμαιρόμενοι͵ ὃ δὴ καὶ Ὅμηρος ἐκάλεσεν ἐν τοῖς ἀνθρώποις
ἐγγιγνόμενον θεοειδές τε καὶ θεοείκελον. Πρβλ. Allen R[eginald] E., 1971, “Plato's Earlier
Theory of Forms,” in Vlastos 1971, 319-34.

318 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

έλλογος πολιτικός άνδρας εμφορείται δικαιωματικά, κατ’ ουσία και όχι

κατ’ επίφαση, από τον τίτλο του πολιτικού κυβερνήτη ακριβώς επειδή

δύναται να αποδείξει ορθολογικά τις αρχές της πολιτικής επιστήμης του

και να εφαρμόσει τη φυσική ορθότητα στις ανθρώπινες πολιτικές

κοινωνίες500. Το ειδοποιό χαρακτηριστικό του πολιτικού ανδρός είναι η

επιστήμη της πολιτικής διακυβέρνησης και αυτή ακριβώς η ουσιώδης

γνώση τον διαχωρίζει από το σύνολο των Κενταύρων και των Σατύρων

του φαίνεσθαι και της πολλαπλότητας, οι οποίοι ως μέγιστοι σοφιστές των

σοφιστών, ως απατεώνες ή ως πρωτεϊκά θηρία που προσαρμόζονται

εμπειρικά στις περιστάσεις, κινούνται ανάμεσα στο ον και στο μη ον και

προσποιοῦνται μὲν εἶναι πολιτικοὶ καὶ πείθουσι πολλούς͵ εἰσὶ δὲ οὐδαμῶς

(Πλάτ. Πολιτικ. 292d). Η πολιτική επιστήμη (όπως ακριβώς και η

πεττευτική) συνιστά απόλυτα εξειδικευμένη γνώση, που δεν μπορεί να

γίνει κτήμα του συνόλου των πολιτών. Είναι μια άκρως δυσχερής ως προς

την κατανόηση και ανώτατη ως προς το περιεχόμενο, το σκοπό και τη

λειτουργίας της επιστήμη, η οποία απαντάται σε ελάχιστο αριθμό

ανθρώπων που συνδυάζουν την φυσική προδιάθεση με την εξειδικευμένη

επιστημονική διδασκαλία, επομένως τὴν μὲν ὀρθὴν ἀρχὴν περὶ ἕνα τινὰ

καὶ δύο καὶ παντάπασιν ὀλίγους δεῖ ζητεῖν͵ ὅταν ὀρθὴ γίγνηται (Πλάτ.

Πολιτικ. 293a).

Εισάγεται εκ νέου ως επικουρική συνιστώσα του φιλοσοφικού

λόγου το παράδειγμα του ιατρού ή του κυβερνήτη του πλοίου. Ο ιατρός

που είναι ουσιωδώς ιατρός, διότι μπορεί ν’ αποδείξει ορθολογικά τις αρχές

της ιατρικής επιστήμης έχει την απόλυτη ευχέρεια χρήσης της ιατρικής

στους νοσούντες προκειμένου να τους απαλλάξει από τη νόσο του

σώματος που προέκυψε από κάποια ροπή του οργανισμού προς την

500 Schofield M., 2000, 'Plato and Practical Politics', in The Cambridge History of Greek and Roman
Political Thought, Christopher Rowe and Malcolm Schofield (eds.), Cambridge: Cambridge
University Press, 293-302.

319 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επιβλαβή υπερβολή ή έλλειψη και να επαναφέρει το ορθό φυσικό μέτρο.

Ο ιατρός έχει απόλυτη δικαιοδοσία εφαρμογής οδυνηρών ιατρικών

μεθόδων (καυτηριασμούς, τομές, φάρμακα, δίαιτες κτλ.) με σκοπό τη

θεραπεία του ασθενούς με ή χωρίς τη συναίνεσή του και της επικύρωσης

της ιατρικής επιστήμης. Η γνώση της ιατρικής επιστήμης του επιτρέπει να

εφαρμόζει τις ορθές μεθόδους του απολυταρχικά και επιτακτικά χωρίς να

υπακούει σε θετούς νόμους ή στις γνώμες των πολλών. Αντίθετα θα

προκαλούσε μειδιάματα η θέσπιση νόμων από των ιατρό τους οποίους θα

αναγκαζόταν εκ των πραγμάτων να αναιρέσει, όταν μεταβαλλόταν η

φυσιολογία της νόσου ή οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Η τέχνη της

διακυβέρνησης του πλοίου υπακούει στα ίδια λογικά πορίσματα. Ο

κυβερνήτης ένεκα της επιστήμης του έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να

εφαρμόσει απολυταρχικά, χωρίς να υπακούει σε θετούς νόμους ή σε

ανόητες γνώμες, κάθε μέθοδο πλοήγησης που θα οδηγήσει με ασφάλεια

τους επιβάτες και το πλήρωμα στον προορισμό τους. Συνεπώς, εφόσον η

πολιτική είναι ορθολογικά αποδείξιμη επιστήμη, συνάδει με τον τρόπο

εφαρμογής των άλλων επιστημών και ο πολιτικός επιστήμων είναι ο

απόλυτος ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων σύμφωνα με τους

κανόνες της φυσικής ορθότητας που ενδελεχώς γιγνώσκει. Έτσι λοιπόν

κάθε πολιτική μέθοδος, που υπακούει στις θεωρητικές αρχές της

πολιτικής επιστήμης, όσο αποκρουστική ή βίαιη κι αν κρίνεται, είναι

δόκιμη στην εκδοχή που αποβλέπει στην εφαρμογή των κανόνων του

φυσικού δικαίου και στο βελτίους τούς ἀνθρώπους γενέσθαι. Ο πολιτικός

άνδρας ως πολιτικός επιστήμων, είτε είναι φτωχός είτε είναι πλούσιος,

έχει το δικαίωμα να κυβερνά απολυταρχικά τους υπηκόους του είτε με

νόμους είτε χωρίς νόμους, είτε με τη συναίνεσή τους είτε χωρίς αυτή και

να εφαρμόζει αποφασιστικά-ανδρείως κάθε επίπονη πολιτική μέθοδο

(εκτελέσεις πολιτών, εξορίες, εισαγωγή εποίκων με σκοπό τη διατήρηση

του ορθού πολιτικού μέτρου κτλ.), επιδιώκοντας την πραγμάτωση της

320 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

φυσικής ορθότητας. Αυτή είναι η μόνη ορθή πολιτική συνθήκη κατά την

οποία οι πολιτικοί άρχοντες είναι αληθινοί επιστήμονες, ταύτην ὀρθὴν

διαφερόντως εἶναι καὶ μόνην πολιτείαν͵ ἐν ᾗ τις ἂν εὑρίσκοι τοὺς

ἄρχοντας ἀληθῶς ἐπιστήμονας καὶ οὐ δοκοῦντας μόνον͵ ἐάντε κατὰ

νόμους ἐάντε ἄνευ νόμων ἄρχωσι͵ καὶ ἑκόντων ἢ ἀκόντων … ἕωσπερ ἂν

ἐπιστήμῃ καὶ τῷ δικαίῳ προσχρώμενοι σῴζοντες ἐκ χείρονος βελτίω

ποιῶσι κατὰ δύναμιν (Πλάτ. Πολιτικ. 293d).

Η πολιτική απολυταρχία δικαιολογείται υπό την ισχύ της πολιτικής

επιστήμης που συνεπάγεται εφαρμογή της φυσικής ορθότητας μέσω της

μετρητικής τέχνης. Η διακυβέρνηση του αληθινού επιστήμονος πολιτικού

ανδρός ομοιάζει με την προστάττουσα και επιστατούσα αρχή ενός θεϊκού

όντος ανάμεσα στους ανθρώπους που δεν επιδέχεται ουδεμία

αμφισβήτηση και αποτελεί την μόνη ορθή πολιτική συνθήκη ως

αντανάκλαση του αέναου φυσικού δικαίου. Τὸ δ΄ ἄριστον οὐ τοὺς νόμους

ἐστὶν ἰσχύειν ἀλλ΄ ἄνδρα τὸν μετὰ φρονήσεως βασιλικόν, το άριστο

πολίτευμα είναι αυτό στο οποία δεν ισχύουν οι συμβατικοί νόμοι αλλά η

έλλογη ζώσα αρχή του πολιτικού επιστήμονος που εκπορεύεται από την

ορθότητα που διαβιβάζει η επιστήμη της φύσης των ανθρώπινων όντων

(Πλάτ. Πολιτικ. 294a). Ο νόμος με την ακαμψία που τον διακρίνει ένεκα

της καθολικότητάς του δεν δύναται να ανταπεξέλθει στις ανομοιότητες

που χαρακτηρίζουν της ανθρώπινες κοινωνίες και να εφαρμόσει το δίκαιο

και το ορθό σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και σε κάθε μεταβολή των

χρονικών περιόδων. Ο νόμος λειτουργεί σαν έναν αμαθή και αυθάδη

άνθρωπο που εφαρμόζει «τυφλά» τις εγχαραγμένες στο νου του εντολές

χωρίς να διανοείται αν υπάρχει κάποια καλύτερη προτεινόμενη λύση για

κάθε συγκεκριμένο πρόβλημα που ανακύπτει. Συνεπώς όλες οι υπόλοιπες

πολιτικές εκφάνσεις, όλα τα πολιτεύματα που στηρίζονται ή μη στην

νομική ισχύ των συνταγμάτων τους είναι μιμήσεις της αλήθειας σε τρίτο

βαθμό και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν το άριστο πολιτικό

321 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ανθρώπινο τέλος, αλλά ατελείς απομιμήσεις του απόλυτου, αληθινού

επιστημονικού πολιτεύματος. Οι κοινωνοί αυτών των συμβατικών και όχι

φυσικών πολιτευμάτων οὐκ ὄντας πολιτικοὺς ἀλλὰ στασιαστικούς͵ καὶ

εἰδώλων μεγίστων προστάτας ὄντας καὶ αὐτοὺς εἶναι τοιούτους͵ μεγίστους

δὲ ὄντας μιμητὰς καὶ γόητας μεγίστους γίγνεσθαι τῶν σοφιστῶν σοφιστάς

(Πλάτ. Πολιτικ. 303c).

Σε αντίθεση με τους κίβδηλους πολιτικούς της εμπειρίας501 και τα

συμβατικά ημαρτημένα άνομα (τυραννία, ολιγαρχία, άνομη δημοκρατία)

ή έννομα (βασιλεία, αριστοκρατία, έννομη δημοκρατία) πολιτεύματα502

στα οποία αυτοί αναπτύσσουν τη μιμητική δράση τους, βαίνει η

διακυβέρνηση του αληθινού πολιτικού επιστήμονος, ο οποίος ως

βασιλικός υφαντής «συνυφαίνει» (απολυταρχικά στα όρια της ελεύθερης

καλλιτεχνικής δημιουργίας σύμφωνα με τους κανόνες της ορθολογικά

αποδείξιμης επιστήμης του) με έλλογη οξυδέρκεια και επιστήμη το άριστο

κατά φύση «πολιτικό υφαντό» δημιουργώντας μια εξαίρετη πολιτική

αρμονία συμπλέκοντας τα υπερβάλοντα ή ελλείποντα αντίθετα στοιχεία

των ανθρώπινων φύσεων που έχει υπό τη διακυβέρνησή του προς την

κατεύθυνση του ορθού ανθρώπινου φυσικού μέτρου. Ο πολιτικός

επιστήμων είναι ο υπέρτατος γνώστης της ουσίας και του σκοπού της

ανθρώπινης φύσης, ο μόνος αυθεντικός πολίτικος δημιουργός -

αντανάκλαση του θεϊκού δημιουργού - που συνυφαίνει αριστοτεχνικά το

501 Bostock D., 1984, “Plato on ‘is not’”, Oxford Studies in Ancient Philosophy 2: 89–119.
502 Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός
Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, μτφρ., Κολιόπουλος Κ.,
Ποιότητα, Αθήνα 2007. σελ. 604-612. Πρβλ. Kahn C. H., 1995, “The Place of the Statesman in
Plato's Later Work”, in Reading the Statesman. Proceedings of the Third Symposium
Platonicum, C. J. Rowe (ed.), Sankt Augustin: Academia Verlag. 49–60.

322 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικό υλικό του υπακούοντας στις αρχέτυπες επιταγές του

ανθρώπινου και κοσμικού φυσικού δικαίου503.

3) Ο πολιτικός άνδρας ως «δημιούργημα» της πλατωνικής

Ακαδημίας: ο συμβιβασμός αληθινής πολιτικής επιστήμης και θετού νόμου

Ο
αληθινός πολιτικός άνδρας-επιστήμων ως υπέρτατο

ανθρώπινο τέλος, ως υπέρτατη ολοκλήρωση του ανθρώπινου

σκοπού, που εφαρμόζει έλλογα και καίρια την επιστήμη του ορθού μέτρου

της ανθρώπινης φύσης στις ανθρώπινες φύσει πολιτικές κοινότητες

αποτελεί την ιδανική πραγμάτωση του φυσικού δικαίου, της ζωντανής

ισχύος της φυσικής ορθότητας. Ωστόσο η εμφάνιση ενός τέτοιου

βέλτιστου πολιτικού ανδρός εντός της ανθρώπινης πολιτικής αγέλης δεν

καθορίζεται εξ ανάγκης από τη φύσει, όπως συμβαίνει με τη φυσική

εμφάνιση και ανωτερότητα της βασίλισσας στα σμήνη των μελισσών

(Πλάτ. Πολιτικ. 301e: Νῦν δέ γε ὁπότε οὐκ ἔστι γιγνόμενος͵ ἐν ταῖς πόλεσι

βασιλεὺς οἷος ἐν σμήνεσιν ἐμφύεται), εκτός βέβαια αν ο πολιτικός άνδρας,

υπερέχοντας όσον αφορά τα φυσικά προσόντα και στην επίκτητη

εκπαιδευτική-επιστημονική εξειδικευμένη κατάρτιση πέσει τυχαία θείᾳ

μοίρᾳ ἄνευ νοῦ από τον ουρανό (Πλάτ. Μέν. 99e-100a). Επιπρόσθετα η

πολιτική απολυταρχία που εκπορεύεται από την ορθή γνώση της

πολιτικής επιστήμης προσιδιάζει μόνο στην αποδεδειγμένη ελλόγως και

εμπράκτως ανωτερότητα του πολιτικού ανδρός-επιστήμονος. Αν κάποιος

503 Weiss R., 1995, “Statesman as epistêmôn: Caretaker, Physician, and Weaver”, in Reading the
Statesman, Proceedings of the Third Symposium Platonicum, C. J. Rowe (ed.), Sankt Augustin:
Academia Verlag. 213–22.

323 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

όντας αν-επιστήμων επιχειρούσε να μιμηθεί την πολιτική επιστημονική

απολυταρχία της ιδανικής πολιτικής συνθήκης, το πιθανότερο θα ήταν η

λανθασμένη μίμηση αυτού του ιδανικού προτύπου και η ιδιοτελής

κατάχρηση της απολυταρχικής διακυβέρνησης προς ικανοποίηση

ατομικού τύπου συμφερόντων και όχι προς την κατεύθυνση του βελτίους

τούς ἀνθρώπους γενέσθαι (Πλάτ. Πολιτικ. 300d: Ἆρ΄ οὖν εἰ μὲν

ἀνεπιστήμονες ὄντες τὸ τοιοῦτον δρῷεν͵ μιμεῖσθαι μὲν ἂν ἐπιχειροῖεν τὸ

ἀληθές͵ μιμοῖντ΄ ἂν μέντοι παγκάκως, πρβλ. 300a). Συνεπώς επιβάλλεται η

έκπτωση, η παρέκκλιση από την τελειότητα της επιστημονικής

διακυβέρνησης να είναι όσο το δυνατό μικρότερη, επιβάλλεται εν σχέσει

με τον πρώτο πλου της αληθείας ένας δεύτερος πλους που ισοδυναμεί με

την σύσταση γραπτής νομοθεσίας από ανθρώπους που ένεκα της γνώσης

τους καθίστανται ιδανικοί πολιτικοί σύμβουλοι-νομοθέτες και μιμητές της

ιδανικής πολιτικής αλήθειας της εφαρμογής της πολιτικής επιστήμης

(Πλατ. Πολιτικ. 300b: Παρὰ γὰρ οἶμαι τοὺς νόμους τοὺς ἐκ πείρας πολλῆς

κειμένους καί τινων συμβούλων ἕκαστα χαριέντως συμβουλευσάντων καὶ

πεισάντων θέσθαι τὸ πλῆθος … 300c: περὶ ὁτουοῦν νόμους καὶ

συγγράμματα τιθεμένοις δεύτερος πλοῦς … 300c: μιμήματα μὲν ἂν

ἑκάστων ταῦτα εἴη τῆς ἀληθείας͵ τὰ παρὰ τῶν εἰδότων εἰς δύναμιν εἶναι

γεγραμ μένα … 300e: εἰ δ΄ ἔντεχνοι͵ τοῦτο οὐκ ἔστιν ἔτι μίμημα ἀλλ΄ αὐτὸ τὸ

ἀληθέστατον ἐκεῖνο). Αν οι νόμοι μιας πολιτείας θεσπιστούν από

γνωσιολογικά καταρτισμένους νομοθέτες-ειδήμονες της πολιτικής

επιστήμης, τότε η παρέκκλιση από την άριστη πολιτική συνθήκη θα είναι

ελάχιστη και η εκ της επιστημονικής κατάρτισης νομοθεσία θα βρίσκεται

εγγύτατα του αληθινού φυσικού δικαίου. Πώς όμως θα προκύψουν αυτοί

οι καταρτισμένοι στην πολιτική επιστήμη πολιτικοί σύμβουλοι-νομοθέτες

που είναι ικανοί να θεσπίσουν ένα σύστημα νόμων και κανόνων που

ελάχιστα θα αποκλίνει από την ιδανική πολιτική συνθήκη της απόλυτης

εφαρμογής της πολιτικής επιστήμης, που εδράζεται στη γνώση της φύσης

324 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

και του σκοπού των ανθρώπινων όντων; Η πλατωνική Ακαδημία504 δεν

αποτελούσε μόνο το πρώτο εκπαιδευτικό ίδρυμα της αρχαιότητας, που

παρήγαγε θεωρητικού τύπου γνώση· η Ακαδημία φιλοδοξούσε να γίνει

ένα επιστημονικό κέντρο εξειδικευμένης εκπαίδευσης και ανάδειξης

νομοθετών και πολιτικών ηγετών, οι οποίοι θα αναλάμβαναν τα πολιτικά

«ηνία» των κρατών της εποχής. Γνωρίζουμε505 ότι ένας από τους διαδόχους

του Πλάτωνα στη διεύθυνση της Ακαδημίας, ο Ξενοκράτης, κλήθηκε από

τον Μ. Αλέξανδρο να συγγράψει υποθήκες (συμβουλές) για το βασιλικό

πολίτευμα και ότι ο ίδιος ο Πλάτων απέστειλε τους σπουδαστές της

Ακαδημίας Αριστώνυμο και Φορμίωνα, για να «διακοσμήσουν», να

επιμεληθούν νομοθετικά με επιστημονικές παραμέτρους, ο πρώτος το

πολίτευμα των Αρκάδων και ο δεύτερος το πολίτευμα των Ηλείων,

γεγονός που καταδεικνύει το κύρος των ακαδημαϊκών πολιτικών

προγραμμάτων. Ακόμη υφίσταται μια παράδοση506 σύμφωνα με την οποία

ο ίδιος ο Πλάτων προσκλήθηκε από τον στρατηγό Επαμεινώνδα να

θεσπίσει νόμους στην υπό ίδρυση πόλη του, Μεγαλόπολη, αλλά η

συνεργασία τελικά δεν επικυρώθηκε λόγω αντιρρήσεων του φιλοσόφου.

Επικαθήμενοι σε αυτά τα δεδομένα και αν αξιοποιήσουμε και τις

πληροφορίες της πλατωνικής Έβδομης Επιστολής (332e-333a), οι οποίες

αποκαλύπτουν τη βούληση του Πλάτωνα να πείσει το τυραννικό

καθεστώς των Συρακουσών να επανιδρύσει τις ερημωμένες (από

καταστροφικές ενέργειες είτε του Διονυσίου Α΄ είτε των Καρχηδονίων)

πόλεις της Σικελίας, μπορούμε να εξαγάγουμε το συμπέρασμα ότι ο

504 Ιδρύθηκε από τον Πλάτωνα περί το 387-386 π.Χ. στην Αθήνα στο διάστημα ανάμεσα
στο πρώτο και το δεύτερο ταξίδι του φιλοσόφου στη Σικελία, με τα χρήματα που
πλήρωσαν οι φίλοι του Πλάτωνα για την εξαγορά της ελευθερίας του, καθώς ο τύραννος
των Συρακουσών, Διονύσιος Α΄, τον πούλησε ως δούλο στην Αίγινα με τη συνδρομή του
Σπαρτιάτη Πόλλι.
505 Πλούταρχ. Πρὸς Κωλώτην, 1126.c-d.
506 Διογ. Λαέρτ. 3, 23.

325 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Πλάτων, αν και έθετε ως κύριο στόχο του την πολιτειακή μεταρρύθμιση

των Συρακουσών, απέβλεπε δευτερευόντως και στην εκ βάθρων

εγκαθίδρυση πολιτειακών συστημάτων με ομοιογενή προσανατολισμό

υπό την άμεση επίβλεψή του στις νεοσύστατες ελληνικές πόλεις. Ο

Διονύσιος Β΄ θα αποδεικνυόταν λογικός και συνετός ηγεμόνας και όχι

μόνο θα διπλασίαζε, αλλά θα πολλαπλασίαζε την εξουσία που παρέλαβε

από τον πατέρα του, οδηγώντας ταυτόχρονα τους «βάρβαρους»

Καρχηδονίους στη μεγαλύτερη σκλαβιά που γνώρισαν ποτέ, αν

εγκαθιστούσε στις ερημωμένες πόλεις της Σικελίας Έλληνες εποίκους και

αν δημιουργούσε σ’ αυτές σταθερούς δεσμούς με κοινές νομοθετικές και

πολιτειακές ρυθμίσεις. Επίσης, με τη θέσπιση των νέων πολιτευμάτων

υπό τον έλεγχο της φιλοσοφικής διάνοιας, οι πολιτικοί οραματισμοί του

Πλάτωνα θα αποδείκνυαν τη δυναμική τους σε «πειραματικό» στάδιο507.

Η πλατωνική θεώρηση της πολιτικής δεν διακατεχόταν από

φρούδες ελπίδες περί αποδοχής από το ακατάρτιστο γνωσιολογικά

πλήθος του πολιτικού μεταρρυθμιστικού προγράμματός της, που ήταν

βασισμένο στις αιώνιες αρχές της ανθρώπινης φύσης και σηματοδοτούσε

τη μετάβαση της πολιτικής από το ρευστό φαίνεσθαι της εμπειρίας στο

σταθερό εἶναι της επιστήμης. Η πραγματική πολιτική επιστήμη μπορούσε

να εξαχθεί από το στενό θεωρητικό κύκλο της Ακαδημίας (που στην

ουσία αποδεικνύεται πως το πρόγραμμα των φιλοσοφικών μαθημάτων

της είχε πολιτικό στόχο-απόληξη και το μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω μου

την στέγην συμβόλιζε περισσότερο μια ηθικοπολιτική προσαρμογή του

ανθρώπινου βίου στο ορθό φυσικό μέτρο-δίκαιο που επέτασσε η

γεωμετρική ισότητα, παρά την κατάρτιση στο γνωστικό πεδίο της

507 Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Πολιτικός (Εισαγωγή, φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές της
Πλατωνικής Πολιτικής Επιστήμης «Μια φιλοσοφική ερμηνεία του Πολιτικού»,
ερμηνευτικά σχόλια), σελ. 61-62, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2010. Πρβλ. Powell A., (1994),
“Plato and Sparta: Modes of Rules and of Non-Rational Persuasion in the Laws” in Powell A. and
Hodkinson S., (Eds.) The Shadow of Sparta, London 273-321.

326 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

γεωμετρίας) και να αποκτήσει εμπράγματη υπόσταση μόνο στην εκδοχή

που α) μία οργανωμένη πολιτεία θα ιδρυόταν εξ αρχής υπό τις αυστηρές

επιταγές της φιλοσοφικής πολιτικής επιστήμης και εφοδιαζόταν με έναν

σταθερό νόμο σε αναλογία με τη φυσική ανθρώπινη υπόσταση β) ένας

πεπαιδευμένος με τις αρχές της πολιτικής επιστήμης τύραννος

αναλάμβανε με την ευχέρεια απολυταρχικής δράσης που του παρείχε η

άνομη τυραννική αρχή να πραγματώσει βίαια και σύντομα ένα

μεταρρυθμιστικό πολιτικό πρόγραμμα που θα εναρμονιζόταν με τις

αρχές του φυσικού δικαίου:

Πλάτ. Νόμ. 709e-710a: Ἀθηναῖος: Τοῦ νομοθέτου φράζομεν τοῦτο, ἦ

γάρ;

Κλεινίας: Ναί.

Ἀθηναῖος: Τόδε· «τυραννουμένην μοι δότε τὴν πόλιν,» φήσει·

«τύραννος δ' ἔστω νέος καὶ μνήμων καὶ εὐμαθὴς καὶ ἀνδρεῖος καὶ

μεγαλοπρεπὴς φύσει·»

«Ἀθηναῖος: Να αποφανθούμε εμείς στη θέση του νομοθέτη ή όχι;

Κλεινίας: Ναι.

Ἀθηναῖος: Ο νομοθέτης θα αποφαινόταν ως εξής: “ Παραχωρήστε

μου την πόλη με τυραννική διακυβέρνηση και ο επικεφαλής τύραννος να

είναι νέος, να διαθέτει καλή μνήμη, να είναι επιδεκτικός σε νέες

διδασκαλίες, και να είναι αποφασιστικός σε όσα πραγματοποιεί και από

τη φύση του μεγαλοπρεπής” ».

(Πλάτ. Νόμ. 710d): Κλεινίας: ἐκ τυραννίδος ἀρίστην φῂς γενέσθαι

πόλιν ἄν, ὡς φαίνῃ, μετὰ νομοθέτου γε ἄκρου καὶ τυράννου κοσμίου, καὶ

ῥᾷστά τε καὶ τάχιστ' ἂν μεταβαλεῖν εἰς τοῦτο ἐκ τοῦ τοιούτου.

«Όπως γίνεται αντιληπτό, υποστηρίζεις ότι από την τυραννική

διακυβέρνηση προέρχεται η άριστα δομημένη πολιτεία, με τη σύμπραξη

ασφαλώς κορυφαίου νομοθέτη και ευπρεπούς τυράννου, και ότι από την

327 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνεργασία αυτή θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτή η πολιτική μεταβολή

με τον πιο εύκολο και τον πιο γρήγορο τρόπο».

Η σύμπραξη φιλοσόφου-νομοθέτη με έναν επιδεκτικό της

φιλοσοφικής διδασκαλίας τύραννο θα σήμαινε αυτόματα την σύμπραξη

φιλοσοφικής επιστήμης και απολυταρχικής πολιτικής δράσης και θα

αποτελούσε την πιο σύντομη οδό εμπράγματης αλλαγής από το ρευστό

φαίνεσθαι στο σταθερό εἶναι της πολιτικής. Στο βάθος της φιλοσοφικής-

τυραννικής σύμπραξης θα εγκαθιδρυόταν ένα σταθερό νομικό πλαίσιο

όχι συμβατικό, αυθαίρετο αυτή τη φορά αλλά φύσει, ανταποκρινόμενο

στις αιώνιες αρχές του κοσμικού και ανθρώπινου φυσικού δικαίου που

μόνο διά της φιλοσοφίας δύναται να διαγνωσθεί ελλόγως και να

πραγματωθεί με ορθολογικούς-επιστημονικούς όρους. Η θέσπιση ενός

ισχυρού νόμου υπό της επιταγές της πολιτικής επιστήμης θα διασφάλιζε

την ομαλή μετάβαση από την απολυταρχική, πλην όμως ορθή με την

επικουρική επέμβαση του φιλοσόφου-νομοθέτη-πολιτικού επιστήμονος,

τυραννική διακυβέρνηση σε ένα πολιτικό καθεστώς αυτοδιοίκησης της

«νέας» φιλοσοφικής πολιτείας από τους ίδιους της πολίτες της με την

ελεγκτική επενέργεια του νόμου, που θα είναι η εγγύτερη στην ανώτατη

φιλοσοφική αρχή υπάρχουσα λύση. Βρισκόμαστε στην πολιτική πρόταση

των πλατωνικών Νόμων, η οποία απαντά στο ἄνευ νόμων δεῖν ἄρχειν

χαλεπώτερον ἀκούειν (Πλάτ. Πολιτικ. 293e), δηλαδή στην ισχυρή ένσταση

του ελεύθερου ελληνικού κόσμου στην αποδοχή ενός απολυταρχικού

πολιτικού συστήματος, που ασχέτως αν είναι κατεξοχήν ορθό, δεν

λαμβάνει υπόψη του την εκούσια ενεργή συναίνεση των πολιτών στην

πραγμάτωση της ορθής πολιτικής διακυβέρνησης.

Ο εμφιλόσοφος νόμος, είτε βιαίως εγκαθιδρυμένος εκ της

συμπράξεως ευμαθούς τυράννου και πολιτικού νομοθέτη επιστήμονος

είτε εξ αρχής εγκατεστημένος σε μια νεοϊδρυθείσα πόλη, καθίσταται ο

328 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

μέγιστος διδάσκαλος των πολιτών και τους μεταδίδει την ορθή παιδεία, η

οποία δομείται υπό τον όρους αρχής-υπερίσχυσης του νου έναντι των

επιθυμιών. Οι πολίτες είναι υπηρέτες του αληθινού νόμου, εφόσον

εναρκτικά κυριαρχήσουν έλλογα-ορθολογικά στην εσωτερική ψυχική

μάχη έναντι των ηδονών, της αδικίας και της αμάθειας (αυτοέλεγχος). Οι

παλαιοί και σοφοί νομοθέτες τὴν τοῦ νοῦ διανομὴν ἐπονομάζοντας νόμον

(Πλάτ. Νόμ. 714a), ο νόμος είναι μια πολιτική διανομή ορθού λόγου όσον

αφορά την ανθρώπινη φύση και συνεπώς η ἀνοία, η έλλειψη κυριαρχίας

του έλλογου στοιχείου και ταυτόχρονης υπερίσχυσης της ηδονής συνιστά

την μέγιστη αδικία, δηλαδή την κατάργηση κάθε φυσικής δικαιοσύνης, η

οποία στην πολιτική συνθήκη μεταφράζεται σε ανομία, σε πολιτική

κυριαρχία του αμαθούς και φιλήδονου πλήθους έναντι βέλτιστων

φιλοσοφικών φύσεων, κατόχων της πολιτικής επιστήμης. Τα αξιώματα

(Πλάτ. Νόμ. 690a) σύμφωνα με τα οποία πρέπει να δομείται ο κατά της

αρχές του φυσικού δικαίου πολιτικός νόμος, τα ἀξιώματα τοῦ τε ἄρχειν

καὶ ἄρχεσθαι είναι τα εξής:

α) Ἄρχοντας δὲ δὴ καὶ ἀρχομένους ἀναγκαῖον ἐν ταῖς πόλεσιν εἶναί

που,

β) γενναίους ἀγεννῶν ἄρχειν,

γ) γονέας ἐκγόνων ἄρχειν ἀξίωμα ὀρθὸν πανταχοῦ ἂν εἴη,

πρεσβυτέρους μὲν ἄρχειν δεῖν͵ νεωτέρους δὲ ἄρχεσθαι,

δ) δούλους μὲν ἄρχεσθαι͵ δεσπότας δὲ ἄρχειν508,

ε) κρείττονα μὲν ἄρχειν͵ τὸν ἥττω δὲ ἄρχεσθαι,

στ) τὸ δὲ μέγιστον͵ ὡς ἔοικεν͵ ἀξίωμα ἕκτον ἂν γίγνοιτο͵ ἕπεσθαι μὲν

τὸν ἀνεπιστήμονα κελεῦον͵ τὸν δὲ φρονοῦντα ἡγεῖσθαί τε καὶ ἄρχειν.

ζ) εἰς κλῆρόν τινα προάγομεν͵ καὶ λαχόντα μὲν ἄρχειν͵

508 Vlastos G., "Does Slavery Exist in the Republic" Classical Philology 63 (1968): 291-295;
reprinted in his Platonic Studies, 2nd ed. (Princeton: Princeton University Press, 1981), 140-146.

329 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Η εγκαθίδρυση του ορθού φυσικού πολιτικού νόμου συνεπάγεται

την σύσταση ενός μεικτού πολιτεύματος (μετρία σύγκρασις) που θα

συνδυάζει μοναρχικά, αριστοκρατικά και δημοκρατικά στοιχεία

προκειμένου να επικυρωθούν όλα τα νομικά αξιώματα σε πλήρη

συμπόρευση με το ορθό φυσικό δίκαιο. Ο νόμος πρέπει να εκπαιδεύει το

σύνολο των πολιτών στις αρχές της πραγματικής δικαιοσύνης-

αξιοκρατίας, ώστε να εκπληρωθεί η ιδέα του εκπαιδευτικού κράτους και

να λειτουργήσει η βασική προϋπόθεση πραγμάτωσης της ορθής κρατικής

διακυβέρνησης, που είναι η αξιοκρατική επιλογή των κατάλληλων

πολιτών για της κατάλληλες θέσεις αρχής. Η κοινωνική αρμονία

εξαρτάται και πάλι, όπως ακριβώς και στην Πολιτεία509, από την

πραγμάτωση της κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλαδή από την εξειδικευμένη

ανάληψη της κατάλληλης πολιτικής θέσης ανάλογα με τις φυσικές και

επίκτητες (μέσω μιας στοχευμένης παιδείας) ικανότητες του κάθε πολίτη.

Όμως ενώ στην Πολιτεία η αξιοκρατική επίτευξη του τὰ αὑτοῦ πράττειν

καὶ μὴ πολυπραγμονεῖν δικαιοσύνη ἐστί (Πλάτ. Πολιτ. 433a) ήταν

αποκλειστικά έργο της ανώτατης τάξης των φιλοσόφων-βασιλέων, στους

Νόμους η επιλογή των αρχόντων γίνεται με τη δημοκρατική συμμετοχή

όλου του πολιτικού σώματος με τους επιβλέποντες νόμους να

διασφαλίζουν την επίτευξη της αξιοκρατίας και τη μη έκπτωση στη

συνθήκη της άμετρης δημοκρατικής φαυλότητας. Όλοι οι κάτοικοι του

κράτους των Νόμων είναι όχι πολιτικά αχρείοι (όπως για παράδειγμα η

τάξη των δημιουργών στην Πολιτεία), αλλά πολίτες με την ενεργή

σημασία του όρου, καθώς συμμετέχουν ενεργά στη λειτουργία του

μεικτού πολιτεύματος εκπαιδευόμενοι διαρκώς στην ορθότητα του

νομικού συστήματος, το οποίο στην ουσία είναι ένα πανίσχυρο

509 Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός
Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, μτφρ., Κολιόπουλος Κ.,
Ποιότητα, Αθήνα 2007, κεφ. 15.

330 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκπαιδευτικό εκμαγείο, όχι με την εμπειρική υφή της νομικής εκμάθησης

που εισηγείται ο πρωταγόρειος στοχασμός περί ιδιοτελούς εὐβουλίας

εντός του πολιτειακού πλαισίου, αλλά με τον συνεχή εθισμό του

πολιτικού όλου στην ορθολογική κατανόηση της επιστήμης της

ανθρώπινης φύσης, όπως αυτή αντανακλάται στους νόμους. Η

κατανόηση του νομικού επιστημονικού ορθολογισμού συνεπάγεται

επίτευξη της ανθρώπινης ελευθερίας ως πραγμάτωσης της συνθήκης

απόλυτου αυτοελέγχου εντός του ατομικά υφιστάμενου ανθρώπου και

της συνολικής πολιτείας. Η ορθολογική βούληση ως αληθής ελευθερία

απορρέει από την κυριαρχία του ορθού λόγου στα άλογα πάθη, από τον

έλλογο αυτοέλεγχο τόσο σε ατομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο (Πλάτ.

Νόμ. 626e-628a)510. Αυτό το σκοπό εξυπηρετεί και η πρωτότυπη θέσπιση

νομικών προοιμίων, τα οποία διαδραματίζουν εκπαιδευτικό ρόλο στην

νομική επιβολή. Ο νόμος, όπως ακριβώς και η επιστήμη, πρέπει να μπορεί

να αποδείξει ορθολογικά τις αρχές του, διαφορετικά εκπίπτει σε σοφιστεία

απατηλό τέχνασμα επιβολής του δικαίου του ισχυροτέρου διά της πειθούς

της πιστευτικής άνευ γνώσεως. Ο νόμος μέσω των προοιμίων του παρέχει

διά της αληθούς ρητορικής πίστη διδασκαλική μετά γνώσεως (Πλάτ. Γοργ.

455a, 517a), δηλαδή δύναται να αιτιολογήσει ορθολογικά την ουσία και το

σκοπό των νομικών εντολών και να προκαλέσει γνώση εντός της ψυχής

των πολιτών.

Ωστόσο ο Πλάτων δεν θα μπορούσε να αφήσει εκτός της πολιτικής

διακυβέρνησης τον καθαρό φιλοσοφικό λόγο που αποτελεί την απόλυτη

τελείωση της ανθρώπινης φύσης, στην έκταση που ο λόγος είναι το

ειδοποιό ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Ο Νυκτερινός Σύλλογος (Πλάτ. Νόμ.

960b-969d) αποτελεί την ανώτατη έκφραση του επιστημονικού πολιτικού

510 Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός
Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, μτφρ., Κολιόπουλος Κ.,
Ποιότητα, Αθήνα 2007, κεφ. 13.

331 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

λόγου και την καίρια τελείωση της πολιτικής δημιουργίας. Η

επιστημονική σύσταση της νομοθεσίας έχει σχεδόν εκπληρώσει το σκοπό

της πολιτικής, ὥστε σχεδὸν ἡ νομοθεσία τέλος ἂν ἡμῖν ἔχοι . Υπάρχει όμως

σε εκκρεμότητα μία ενέργεια, που, αν δεν τεθεί σε εφαρμογή, δεν θα

ολοκληρωθεί τελέως ἀεί η βέλτιστη πολιτική θέσμιση, διαφορετικά

γελοῖον γὰρ τό γε μάτην πονήσαντα ὁτιοῦν εἰς μηδὲν βέβαιον καταβαλεῖν.

Και σαφώς τὸ ὅλον ἀτελὲς εἶναι, το όλο πολιτικό δημιούργημα θα

παραμείνει ατελές, χωρίς να βρει τη φυσική του τελείωση-ολοκλήρωση,

αν δεν γίνει η καίρια, φύσει πολιτική παρέμβαση, που θα δώσει στην

επιστημονική πολιτική σύσταση εντελή οντότητα και αρμονία. Ἐλλεῖπον

τοῖς νόμοις εἶναι͵ πῶς χρὴ τὴν ἀμετάστροφον αὐτοῖς ἐγγίγνεσθαι κατὰ

φύσιν δύναμιν, οι πολιτικοί νόμοι χωρίς την κυβερνητική-διευθυντική

επενέργεια του Νυκτερινού Συλλόγου τελούν υπό συνθήκη έλλειψης,

βρίσκονται κατά τους υπολογισμούς της επιστημονικής μετρητικής

τέχνης στο επιβλαβές άκρο της έλλειψης και αλλοιώνουν το ορθό φυσικό

μέτρο. Οι νόμοι αρμόζει να διέπονται από το ορθό φυσικό μέτρο αλλά και

από το ἀμετάστροφον, τη μη δυνατότητα επιβλαβούς μεταστροφής τους

προς τη φθορά κατὰ φύσιν δύναμιν, σύμφωνα με την εγγενή φυσική ισχύ

των πραγμάτων, σύμφωνα με το αληθινό φυσικό δίκαιο. Το αληθινό

φυσικό δίκαιο επιτάσσει την κυριαρχία του ελεύθερου λόγου στην

σωματική ύλη. Ο νόμος συνιστά μια έλλογη κανονικότητα-αναγκαιότητα

στις πολιτικές διεργασίες, ωστόσο στερείται έλλογης πρωτοτυπίας και

καίριας σχεδιαστικής επενέργειας ανάλογα με τις πολιτικές συνθήκες. Το

πολιτικό σώμα με την ύπαρξη ενός επιστημονικά διαρρυθμισμένου νόμου

διέπεται από φυσική ορθότητα που τείνει όμως να εκφυλιστεί από τη

ροπή προς τη σωματικότητα και την πολλαπλότητα, από τη ροπή προς τὸ

τῆς παλαιᾶς ἀναρμοστίας πάθος και να βυθιστεί στην ατέλειωτη θάλασσα

της ανομοιότητας (Πλάτ. Πολιτικ. 273d). Χρειάζεται η διευθυντική αρχή

ενός ζωντανού κυβερνόντος νου που θα κρατά το πηδάλιο ( δηλ. τους

332 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικούς νόμους) της πολιτείας και θα την οδηγεί σταθερά χωρίς

επαχθείς μεταπτώσεις στον κατά φύση ορθό προορισμό. Αυτός ο

συλλήβδην δὲ νοῦς μετὰ τῶν καλλίστων αἰσθήσεων κραθείς͵ ο Νυχτερινός

Σύλλογος αριστοτεχνικά συνδεδεμένος με την λεπτή, εξαναγκαστική

νομική αίσθηση θα σηματοδοτήσει τη μετάβαση από το ατελές και

παροδικό στο πολιτικά τέλειο συγγενές του αιωνίως αληθινού και κατά

φύση δικαίου.

Ο Νυχτερινός Σύλλογος ως μετουσίωση του απόλυτου πολιτικού

ανδρός-επιστήμονος που παρουσιάσθηκε στον Πολιτικό κατέχει την

αληθινή πολιτική επιστήμη, η οποία διά της μετρικής τέχνης συνιστά μια

εμπράγματη αποτύπωση της φιλοσοφίας, της γνώσης δηλαδή της ουσίας

και του σκοπού-τέλους των όντων και τὸ γιγνῶσκον ἐν αὐτῷ πρῶτον μὲν

τοῦτο ὃ λέγομεν͵ τὸν σκοπόν͵ ὅστις ποτὲ ὁ πολιτικὸς ὢν ἡμῖν τυγχάνει͵

ἔπειτα ὅντινα τρόπον δεῖ μετασχεῖν τούτου. Η προστάττουσα και

επιστατούσα γνώση του τελικού σκοπού όλων των ανθρώπινων ενεργειών

ισοδυναμεί με την ενότητα της αρετής511 και την ἀκριβεστέραν παιδείαν512

του ενοποιητικού, συνοπτικού πολιτικού νου, ο οποίος μὴ μόνον δεῖν πρὸς

τὰ πολλὰ βλέπειν δυνατὸν εἶναι͵ πρὸς δὲ τὸ ἓν ἐπείγεσθαι γνῶναί τε͵ καὶ

γνόντα πρὸς ἐκεῖνο συντάξασθαι πάντα συνορῶντα.

Ο Νυχτερινός Σύλλογος δύναται καταρχήν κινούμενος ανοδικά στο

επίπεδο της νόησης να διαγιγνώσκει διαλεκτικά την ενότητα του

υπέρτατου Αγαθού χάρη στο οποίο όλα γίνονται και είναι και εν συνεχεία

μέσω της καθοδικής διαλεκτικής (λογική διαίρεση) να κατέλθει στην

ουσιώδη φύση των όντων και να τα διαχωρίσει σε είδη ανάλογα με τα

στοιχεία αθανασίας που ενυπάρχουν εντός τους. Η διαλεκτική

511 Πλάτ. Νόμ. 965d: τί ποτε διὰ πάντων τῶν τεττάρων ταὐτὸν τυγχάνει͵ ὃ δή φαμεν ἔν τε
ἀνδρείᾳ καὶ σωφροσύνῃ καὶ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν φρονήσει ἓν ὄν͵ ἀρετὴν ἑνὶ δικαίως ἂν
ὀνόματι προσαγορεύεσθαι.
512 Πλάτ. Νόμ. 965c: ΑΘ. Ἆρ΄ οὖν ἀκριβεστέρα σκέψις θέα τε ἂν περὶ ὁτουοῦν ὁτῳοῦν
γίγνοιτο ἢ τὸ πρὸς μίαν ἰδέαν ἐκ τῶν πολλῶν καὶ ἀνομοίων δυνατὸν εἶναι βλέπειν;

333 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

συνοπτικότητα του ανώτατου ορθολογικού κυβερνητικού οργάνου, που

διά της ενατένησης των πολλών συλλαμβάνει την ενότητα του κόσμου και

αντιστρόφως έχοντας ατενίσει το ένα το συλλαμβάνει την ενότητα εντός

της φύσης των πολλών, και η εμπράγματη εφαρμογή στην πολιτική

συνθήκη του ορθού μέτρου των πραγμάτων μέσω της μετρητικής

επιστήμης συνιστούν τα ουσιώδη κυβερνητικά γνωρίσματα μιας απόλυτα

έλλογης αρχής, που εκπροσωπεί την ελεύθερη-απολυταρχική διευθυντική

επενέργεια επί των νόμων και πάνω από τους νόμους. Ενώ στο κράτος

των Νόμων όλοι οι πολίτες έχουν πολιτικό ρόλο και μετέχουν ενεργά στη

διακυβέρνηση της πολιτείας ακολουθώντας τη βέβαιη οδό που χαράσσουν

οι ορθοί νόμοι, πίσω από το πολιτικό φαίνεσθαι, που λαμβάνει χώρα την

ημέρα, βρίσκεται το ουσιώδες κυβερνητικό εἶναι, νύκτωρ, όπως ακριβώς

και η γλαυξ, το σύμβολο της σοφίας ενεργεί μόνο τη νύχτα (επίσης η

παρακολούθηση των ουράνιων φαινομένων αποτελεί κύριο λόγο της

νυχτερινής συνεδρίασης του συλλόγου). Ο τῶν νύκτωρ συλλεγομένων

σύλλογος αποτελείται από ολοκληρωμένους πολίτες-ανθρώπους, οι

οποίοι συνδυάζουν τη φυσική τους ανωτερότητα με την φιλοσοφική-

επιστημονική εκπαίδευσή τους513 και δύνανται να κρατούν σταθερή την

πολιτική ορθότητα στην χρονική οδό βασιζόμενοι στην αιώνια φύση των

όντων, αίροντας έτσι τη νομική δυσκαμψία ή την φθοροποιό ροπή προς τὸ

τῆς παλαιᾶς ἀναρμοστίας πάθος. Πάνω από τους κοινούς (θέσει)

νομοφύλακες, πάνω από τους κοινούς πολίτες, βρίσκονται οι (φύσει) όντως

φύλακες των νόμων, οι οποίοι τῶν νόμων ὄντως εἰδέναι τὰ περὶ τὴν

ἀλήθειαν αὐτῶν͵ καὶ λόγῳ τε ἱκανοὺς ἑρμηνεύειν εἶναι καὶ τοῖς ἔργοις

συνακολουθεῖν͵ κρίνοντας τά τε καλῶς γιγνόμενα καὶ τὰ μὴ κατὰ φύσιν.

Με το Νυχτερινό Σύλλογο αίρεται η αντίφαση φύσης και νόμου, η αντίθεση

Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός
513

Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, μτφρ., Κολιόπουλος Κ.,
Ποιότητα, Αθήνα 2007, σελ. 769-797.

334 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολυειδείας και ενότητας της αρετής, καθώς η πολιτική επιστήμη

λαμβάνει αρχιτεκτονικό χαρακτήρα. Η πολιτική επιστήμη-αρετή

γνωρίζοντας τον τελικό σκοπό όλων των άλλων επιστημών-αρετών

προστάττει και επιστατεί το σύνολο των πολιτικών διεργασιών ως άρχων

δημιουργικός νους και ευθυγραμμίζει το θετό ανθρώπινο νόμο (ο οποίος

λαμβάνει ρόλο ανάλογο με αυτόν της άλογης συμπαντικής-κοσμικής

Ανάγκης, η οποία πείθεται να επικουρήσει στο σχέδιο του έλλογου

δημιουργού πρβλ. Πλάτ. Τίμ. 48a) με το αιώνιο φυσικό δίκαιο

επιβάλλοντας την ορθότητα. Η πολιτική επιστήμη καθίσταται έτσι ο

άριστος πολιτικός υφαντής, ο οποίος συνυφαίνει απρόσκοπτα σύμφωνα

με το ορθό φυσικό μέτρο σε μία αρμονική ενότητα τις αντίθετες τάσεις της

ανθρώπινης φύσης (που αντανακλώνται σε ζημιογόνες πολιτικές-

κοινωνικές πολλαπλές αντιθέσεις) οδηγώντας τελεολογικά την πολιτική

συνθήκη στον κατά φύση άριστο σκοπό.

Μετά την έλλογη αυτή αναζήτηση για τις φιλοσοφικές καταβολές

της πολιτικής πράξης, ἡ περὶ τοῦ πολιτικοῦ ζήτησις (Πλάτ. Πολιτικ. 285d)

σχεδόν απετελέσθη, κάλλιστα αὖ τὸν βασιλικὸν ἀπετέλεσας ἄνδρα ἡμῖν͵ ὦ

ξένε͵ καὶ τὸν πολιτικόν (Πλάτ. Πολιτικ. 311c), στον οποίο ανεπιφύλακτα

παραδοτέον τὴν πόλιν (Πλάτ. Νόμ. 969b).

335 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Επίμετρο
Η ανάπτυξη του αριστοτελικού Πολιτικού Ἀνδρός

υπό μια θεμελιώδη αντίφαση

Ο
λόγος ως ειδοποιό ανθρώπινο χαρακτηριστικό συνεχίζει να

αποτελεί στον Αριστοτέλη την δομική παράμετρο για την

ολοκλήρωση ή επικύρωση της πολιτικής φιλοσοφίας, ὅπως εἰς δύναμιν ἡ

περὶ τὰ ἀνθρώπεια φιλοσοφία τελειωθῇ (Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1181b.15)514. Ο

άνθρωπος διακρίνεται από τα υπόλοιπα έμβια όντα ένεκα της λογικής

του ικανότητας515. Αν άριστη συνθήκη, αν φυσική ολοκλήρωση για ένα

άλογο είναι η ταχύτητα και η ισχύς, για τον άνθρωπο άριστο τέλος,

άριστη φυσική ολοκλήρωση είναι ὁ κατὰ τὸν νοῦν βίος (Ἀριστ. Ἠθ. Νικ.

1178a.7). Ο θεωρητικός βίος, ο βίος της καθαρής νόησης ή φιλοσοφικής

ενατένισης είναι το άριστο ανθρώπινο φύσει τέλος στην αέναη φυσική μη

αναστρέψιμη τελεολογική πορεία από τη γένεση στη φθορά των όντων

(γένεσις-αὔξησις-τέλος-φθίσις-φθορά). Συνεπώς όσο πιο έλλογος είναι

κανείς, όσο περισσότερο μετέχει κανείς στον ορθό λόγο τόσο περισσότερο

ενάρετος άνθρωπος είναι, εφόσον αναπτύσσει σε μέγιστο βαθμό αυτό

που ποιεί το ανθρώπινο είδος, δηλαδή το λόγο516.

Ὁ ἄνθρωπος όμως είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον και συνακόλουθα ἡ

πόλις φύσει ἐστί͵ (Ἀριστ. Πολ. 1253a), ο άνθρωπος από τη φύση του είναι

514 Windelband W. – Heimsoeth H. Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Tübingen 1976,
Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ. Σκουτερόπουλος Ν.Μ., Τόμος Α´, Μ.Ι.Ε.Τ.
Αθήνα 1991, σελ. 173.
515 Ἀριστ. Πολ. 1253a: τοῦτο γὰρ πρὸς τὰ ἄλλα ζῷα τοῖς ἀνθρώποις ἴδιον͵ τὸ μόνον
ἀγαθοῦ καὶ κακοῦ καὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καὶ τῶν ἄλλων αἴσθησιν ἔχειν· ἡ δὲ τούτων
κοινωνία ποιεῖ οἰκίαν καὶ πόλιν.
516 DePew David J., “Humans and Other Political Animals in Aristotle's Historia Animalium.”
Phronesis 40 (1995), 156–76. Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική
Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων, Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 239.

336 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

αγελαίο πολιτικό ον και οι συνιστάμενες κοινωνίες δεν προέρχονται

κατόπιν έλλογης συμφωνίας αλλά υπακούοντας στην φυσική ανθρώπινη

πολιτική ορμή517. Η πόλη μάλιστα είναι η ανώτατη φυσική ύπαρξη, καθώς

αφενός περικλείει την οικογένεια και την κώμη, που δίδουν το ζην (τέλος

γὰρ αὕτη ἐκείνων͵ ἡ δὲ φύσις τέλος ἐστίν) και αφετέρου ως πλήρης-

εντελής οργανισμός εμπεριέχει τις ανθρώπινες μονάδες, που υπηρετούν

την ύπαρξη του όλου συνεισφέροντας στο ευ ζην, στην κατάκτηση της

ανθρώπινης φυσικής ευδαιμονίας, που μόνο εντός της πόλης δύναται να

επιτευχθεί518. Η φύση ενός όντος δηλώνει την τέλεια μορφή του και κατ’

αναλογία, αν ο άνθρωπος μόνο εντός της πόλης δύναται να κατακτήσει

το ευ ζην, τότε η πόλη εκλαμβάνεται ως τέλος της ανθρώπινης φύσης και

ως αναγκαία προϋπόθεση ανάπτυξης του έλλογου ειδοποιού ανθρώπινου

στοιχείου.

Ακολούθως σε πλήρη συμφωνία με τους φυσικούς νόμους η πόλη

είναι μια κοινωνία αρχόντων και αρχομένων: ἄρχον δὲ φύσει καὶ

ἀρχόμενον διὰ τὴν σωτηρίαν. τὸ μὲν γὰρ δυνάμενον τῇ διανοίᾳ προορᾶν

ἄρχον φύσει καὶ δεσπόζον φύσει͵ τὸ δὲ δυνάμενον [ταῦτα] τῷ σώματι

πονεῖν ἀρχόμενον καὶ φύσει δοῦλον (Ἀριστ. Πολ. 1253a). Η σχέση αρχής

μεταξύ δύο φυσικών έμψυχων μερών καθορίζεται από την έλλογη

ενεργητική δυνατότητα σχεδιασμού και όσον αφορά τον άνθρωπο, στον

οποίο η νόηση είναι το κυρίαρχο ειδοποιό στοιχείο, η σχέση αρχής μεταξύ

περισσότερο έλλογου και λιγότερο έλλογου στοιχείου είναι απόλυτα

517 Kullmann Wolfgang, “Man as a Political Animal in Aristotle.” In David Keyt and Fred D.
Miller, Jr. (eds.) A Companion to Aristotle's Politics. Oxford: Blackwell, 1991, pp. 94–111.
518 Reeve C. D. C., “The Naturalness of the Polis in Aristotle.” In Georgios Anagnostopoulos
(ed.) A Companion to Aristotle. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009, pp. 512-25. Πρβλ. Τζιώκα Π.,
Αριστοτέλης - Πολιτικά VII, VIII, (Πρλγ., Γ. Πλάγγεσης: Η έννοια του ‘πολιτικού’ και η
διαλεκτική της εξουσίας στην πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη) Ζήτρος, Θεσσαλονίκη
2009, σελ. 20-23.

337 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εμφανής519. Εφόσον η ψυχή σχετίζεται με την έλλογη σχεδιαστική

δυνατότητα και το σώμα με την παθητικότητα και την εκτέλεση των

νοητικών εντολών, η πρώτη είναι από τη φύση της προορισμένη να

εξουσιάζει ενώ το δεύτερο να εξουσιάζεται. Αποτέλεσμα αυτής της

εποικοδομητικής σχέσης άρχειν και άρχεσθαι είναι μία αρμονική

συνύπαρξη των μερών που έχει ως σκοπό την οργανική ενότητα προς

επίτευξη της ιδανικής φυσικής κατάστασης (Ἀριστ. Πολ. 1254a: ὅσα γὰρ ἐκ

πλειόνων συνέστηκε καὶ γίνεται ἕν τι κοινόν͵ εἴτε ἐκ συνεχῶν εἴτε ἐκ

διῃρημένων͵ ἐν ἅπασιν ἐμφαίνεται τὸ ἄρχον καὶ τὸ ἀρχόμενον͵ καὶ τοῦτο

ἐκ τῆς ἁπάσης φύσεως ἐνυπάρχει τοῖς ἐμψύχοις· καὶ γὰρ ἐν τοῖς μὴ

μετέχουσι ζωῆς ἔστι τις ἀρχή͵ οἷον ἁρμονίας). Ένας άνθρωπος είναι

φαύλος, μη ολοκληρωμένος-εντελής, όταν το σώμα και οι σωματικές

ηδονές εξουσιάζουν την ψυχή και το νου λόγω ακριβώς της διεφθαρμένης

φυσικής κατάστασής του. Αντίθετα ένας άνθρωπος ως έμψυχο ον

βρίσκεται σε ιδανική φυσική κατάσταση, όταν η ψυχή εξουσιάζει το σώμα

κατά τρόπο δεσποτικό, ενώ ο νους εξουσιάζει τις άλογες-ορεκτικές

επιθυμίες, όπως ο πολιτικός ή ο βασιλιάς (Ἀριστ. Πολ. 1254b). Η ισότιμη ή

αντίστροφη αναλογία εξουσίας είναι επιζήμια για όλα τα φυσικά μέρη

και σαφώς για το όλον οργανικό σύνολο. Εφόσον η πόλη είναι μία φυσική

οντότητα, η ορθή αναλογία εξουσίας είναι το έλλογο οργανικό της μέρος

να εξουσιάζει το άλογο ή αυτό που δεν διαθέτει επαρκώς την έλλογη

δυνατότητα520.

Άρα μεταξύ των ανθρώπινων όντων υπάρχουν αξιολογικές

διαβαθμίσεις εκπορευόμενες από την έλλογη δυνατότητα, υπάρχουν

519 Cooper John M., “Political Animals and Civic Friendship.” In Günther Patzig (ed.)
Aristoteles' ‘Politik’. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1990, pp. 220–41. Repr. in Richard
Kraut and Steven Skultety (eds.) Aristotle's Politics: Critical Essays. Lanham MD: Rowman and
Littlefield, 2005, pp. 65–89.
520 Stalley R.F., "Aristotle's Criticism of Plato's Republic," in A Companion to Aristotle's Politics,"
ed. David Keyt and Fred D. Miller, Jr. (Oxford: Blackwell, 1991), 182-199.

338 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

άρχοντες και αρχόμενοι, ελεύθεροι και δούλοι. Εφόσον μάλιστα η

πολιτική ανθρώπινη συμβίωση επιβάλλεται από τη φυσική ορμή των

ανθρωπίνων όντων προς το συζήν, οι σχέσεις αρχής και εξουσιαστικής

υπεροχής εντός της πολιτικής κοινωνίας είναι φύσει αναπόφευκτες: τὸ

γὰρ μὴ παιδὶ μάχαιραν τοῦτ΄ ἐστι τὸ μὴ τοῖς φαύλοις τὴν ἐξουσίαν

ἐγχειρίζειν (Ἀριστ. Προτρ. 14.1). Οι άνθρωποι που από τη φύση τους είναι

κακοί-φαύλοι, που δεν δύνανται εκ φύσεως να φτάσουν στο ανθρώπινο

έλλογο τέλος, δεν έχουν σύμφωνα με το φυσικό δίκαιο κανένα δικαίωμα

στην πολιτική αρχή. Η πολιτική αρχή, δηλαδή η άσκηση κυριαρχικού

ελέγχου σε ομοειδή ανθρώπινα όντα ισοδυναμεί ή πρέπει να ισοδυναμεί

κατά το φυσικό δίκαιο521 με την αρετή και ταυτόχρονα ενεργητική

ικανότητα της φρόνησης. Φρόνηση είναι η γνώση των αναγκαίων μέσων

για την επίτευξη ενάρετων σκοπών, η ικανότητα αναγνώρισης του

εύστοχου και μη εύστοχου (η ικανότητα του ἐπιδιώκειν το αγαθό), ενώ

δεινότητα είναι η γνώση των αναγκαίων μέσων για την επίτευξη

οποιουδήποτε σκοπού συμβαίνει να θέτει το υποκείμενο. (Ἀριστ. Ἠθ. Νικ.

1144a. 25: Ἔστι δὴ δύναμις ἣν καλοῦσι δεινότητα· αὕτη δ' ἐστὶ τοιαύτη, ὥστε

τὰ πρὸς τὸν ὑποτεθέντα σκοπὸν συντείνοντα δύνασθαι ταῦτα πράττειν καὶ

τυγχάνειν αὐτοῦ. Ἂν μὲν οὖν ὁ σκοπὸς ᾖ καλός, ἐπαινετή ἐστιν, ἐὰν δὲ

φαῦλος, πανουργία· διὸ καὶ τοὺς φρονίμους δεινοὺς καὶ πανούργους φαμὲν

εἶναι. «Υπάρχει κάποια δύναμη την οποία αποκαλούν δεινότητα· αυτή

λοιπόν είναι τέτοιου είδους, ώστε να δύναται κανείς να πράττει όσα

οδηγούν στο σκοπό που έχει τεθεί και να τον επιτυγχάνει. Αν ο σκοπός

είναι ενάρετος, η δεινότητα επισείει τον έπαινο, αν ο σκοπός είναι

φαύλος, εκπίπτει σε πανουργία. Για το λόγο αυτό ισχυριζόμαστε ότι και οι

συνετοί και οι πανούργοι είναι δεινοί». Η αρετή και ενεργητική ικανότητα

της φρόνησης ορίζεται ως γνώση των αναγκαίων μέσων για την επίτευξη

521 Miller Fred D., Jr. “Aristotle and the Origins of Natural Rights.” The Review of Metaphysics
49 (1996), 873–907.

339 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ενάρετων σκοπών, ως η διανοητική και ταυτόχρονα εμπράκτως

αποφασιστική ενέργεια που βρίσκεται στην κορυφή της ανθρώπινης

διανόησης, στοχοθεσίας και δράσης522. Τὴν δὲ φρόνησιν ἅπαντες ἂν

ὁμολογήσειαν ἐκ τοῦ μανθάνειν γίγνεσθαι καὶ ζητεῖν ὧν τὰς δυνάμεις

φιλοσοφία περιείληφεν (Ἀριστ. Προτρ. 14.3), η φρόνηση είναι μια

κατευθυντήρια δύναμη που σχετίζεται άμεσα τη φιλοσοφική διενέργεια

ως ενάρετη ικανότητα κατεύθυνσης κάθε ανθρώπινης σκέψης ή δράσης

προς το Αγαθό. Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης (δηλ. την φρόνηση)

κτᾶσθαί τ΄ αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως͵ δι΄ ἧς πάντα ταῦτα εὖ

θησόμεθα. φιλοσοφητέον ἄρ΄ ἡμῖν͵ εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύεσθαι καὶ

τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.] (Ἀριστ. Προτρ. 16.4). Η φρόνηση ως

γνώση του σκοπού των ανθρώπινων ενεργειών ταυτίζεται με τη

φιλοσοφική αναζήτηση της αλήθειας, δηλαδή την επιστημονική έρευνα για

τον καθορισμό της φύσης και του σκοπού των όντων, και ταυτόχρονα η

φιλοσοφία ταυτίζεται με την ορθή άσκηση της πολιτικής πράξης αλλά και

του ορθού σχεδιασμού της ιδιωτικής ζωής523.

Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ

πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι͵ ἄλλαι δ΄ αἱ χρώμεναι ταύταις͵ καὶ ἄλλαι μὲν αἱ

ὑπηρετοῦσαι͵ ἕτεραι δ΄ αἱ ἐπιτάττουσαι͵ ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν

ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν. εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ

κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον

ἀγαθὸν θεωροῦσα͵ ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία͵ χρῆσθαι πᾶσιν καὶ ἐπιτάττειν

522 Πρβλ. Annas Julia, “Aristotle on Human Nature and Political Virtue.” The Review of
Metaphysics 49 (1996), 731–54.
523 Πρβλ. Πλάτ. Πρωτ. 318e-319a: η εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων͵ ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ
οἰκίαν διοικοῖ͵ καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως͵ ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ
πράττειν καὶ λέγειν. Πρβλ. Düring Ing., Aristotles. Darstellung und Interpretation seines
Denkens, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1966, μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2, Μ.Ι.Ε.Τ,
Αθήνα 1991, σελ. 163, 179, 214, 228, 231. Πρβλ. Ross W.D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μητσού,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2001, σελ. 266, 270.

340 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

κατὰ φύσιν δύναται͵ [φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου͵] ὡς μόνης

φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν

ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης (Ἀριστ. Προτρ. 16.5-17.8). Ακολουθώντας τη διαίρεση

του πλατωνικού Πολιτικού ο Αριστοτέλης κατατάσσει την επιστήμη της

γνώσης του αγαθού σκοπού όλων των ανθρώπινων ενεργειών σε

ηγεμονική θέση εν σχέσει με τις άλλες επιστήμες, την χαρακτηρίζει

επιστήμη αυτεπιτακτική, που δίνει εντολές χωρίς να δέχεται η ίδια

εντολές. Επιπλέον η επιστήμη της γνώσης του σκοπού όλων των

ανθρωπίνων ενεργειών είναι προστάττουσα και επιστατούσα επιστήμη

σύμφωνα με το φυσικό μέτρο εμπερικλείοντας την ορθή λογική κρίση και

την ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν, που κάνει πράξη με

αποφασιστικότητα τις ορθές νοητικές συλλήψεις. Η φιλοσοφία και η

φρόνηση συναποτελούν εν τη ενώσει τους την υπέρτατη επιστήμη που

ρυθμίζει εν είδει αλάνθαστης επιστημονικής ευβουλίας σύμφωνα με το

ορθό φυσικό μέτρο τον ιδιωτικό και τον πολιτικό ανθρώπινο βίο524. Ποια

είναι όμως αυτή η επιστήμη που συνδυάζει τη φιλοσοφική γνώση και την

ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν;

Δόξειε δ᾽ ἂν τῆς κυριωτάτης καὶ μάλιστα ἀρχιτεκτονικῆς. τοιαύτη δ᾽

ἡ πολιτικὴ φαίνεται· τίνας γὰρ εἶναι χρεὼν τῶν ἐπιστημῶν ἐν ταῖς πόλεσι,

[1094b] (1) καὶ ποίας ἑκάστους μανθάνειν καὶ μέχρι τίνος, αὕτη διατάσσει·

ὁρῶμεν δὲ καὶ τὰς ἐντιμοτάτας τῶν δυνάμεων ὑπὸ ταύτην οὔσας, οἷον

στρατηγικὴν οἰκονομικὴν ῥητορικήν· χρωμένης δὲ ταύτης ταῖς λοιπαῖς

[πρακτικαῖς] τῶν ἐπιστημῶν, (5) ἔτι δὲ νομοθετούσης τί δεῖ πράττειν καὶ

τίνων ἀπέχεσθαι, τὸ ταύτης τέλος περιέχοι ἂν τὰ τῶν ἄλλων, ὥστε τοῦτ᾽

ἂν εἴη τἀνθρώπινον ἀγαθόν (Ἀριστ., Ἠθ. Νικ., 1094a27-b).

«Φαίνεται λοιπόν ότι η γνώση αυτή (του αγαθού) είναι μέρος της

πιο σημαντικής επιστήμης και υπέρτατης αρχιτεκτονικής. Είναι κατάδηλο

524 Ambler Wayne, “Aristotle's Understanding of the Naturalness of the City.” Review of
Politics 47 (1985), 163–85.

341 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

ότι η επιστήμη αυτή είναι η πολιτική. Γιατί αυτή καθορίζει ποιες

επιστήμες είναι απαραίτητες για τις πολιτείες και ποιές είναι αναγκαίο

να μαθαίνει ο καθένας και μέχρι ποιό βαθμό. Διαβλέπουμε ακόμη ότι οι

πιο έγκυρες επιστημονικές δυνατότητες, όπως η στρατηγική, η οικονομική

ή η ρητορική βρίσκονται υπό τον έλεγχό της· Αν αναλογιστούμε ότι η

πολιτική μεταχειρίζεται και τις υπόλοιπες πρακτικές επιστήμες και

επιπρόσθετα καθορίζει με νομοθετικές ρυθμίσεις τί πρέπει να πράττει

κανείς και από ποιά να απέχει, ο τελικός σκοπός της επιστήμης αυτής

πιθανόν να εμπεριέχει και τους τελικούς σκοπούς των άλλων επιστημών,

ώστε κατά μεγάλη πιθανότητα η πολιτική επιστήμη αποτελεί τον τελικό

σκοπό του ανθρώπου.»

Η πολιτική επιστήμη τοποθετείται επικεφαλής όλων των

ανθρώπινων ενεργειών, ακριβώς επειδή δύναται να προσδιορίσει με

επιστημονικό τρόπο τον σκοπό όλων των υπόλοιπων ανθρώπινων

ενεργειών και να τις κατευθύνει αρχιτεκτονικά-διευθυντικά σ’ αυτόν, μια

γνώση που ταυτίζεται με τη φιλοσοφική θέαση του ίδιου του ανθρώπινου

αγαθού, με την ίδια τη φιλοσοφία. Υπάρχει επιπλέον ο περίφημος

ορισμός της αρετής, ο οποίος μπορεί να παρέχει δομικά στοιχεία για τον

προσδιορισμό του αριστοτελικού πολιτικού ανδρός: ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις

προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ

φρόνιμος ὁρίσειεν. μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ᾽ ὑπερβολὴν τῆς δὲ

κατ᾽ ἔλλειψιν· «Η αρετή είναι (έξη) μόνιμη ιδιότητα της ψυχής που το

άτομο επιλέγει με τη δική του θέληση, βρίσκεται στο ‘σε σχέση με εμάς’

μέσο, το οποίο μέσο καθορίζεται από τον ορθό λόγο, και μάλιστα, για να

το θέσω ακριβέστερα, από τον ορθό λόγο φορέας του οποίου είναι ο

φρόνιμος άνθρωπος. Είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακών ακροτήτων, από

τις οποίες η μία είναι υπερβολή και η άλλη έλλειψη» (Ἀρίστ. Ἠθ. Νικ. Β6,

14-16, 1107a).

342 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ο φρόνιμος άνθρωπος του περίφημου αριστοτελικού ορισμού είναι

αυτός που δύναται να εφαρμόσει εντός του την ορθολογική

αυτεπιτακτική κρίση της φιλοσοφίας και την ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν

φρόνησιν, που πραγματοποιεί σύμφωνα με το φυσικό μέτρο τις έλλογες

συλλήψεις. Ναι η αρετή μπορεί να γίνει κτήμα οποιουδήποτε ανθρώπου,

που η φύση του επιδέχεται ηθικές παρεμβάσεις, όμως ο ορισμός των

αρεταϊκών κανόνων είναι έργο μόνο του φρονίμου ανθρώπου, του

πολιτικού-φιλοσόφου κατά τις προηγούμενες αριστοτελικές διακριβώσεις.

Δεν είναι δυνατό για τον κάθε χαμηλής νοητικής ποιότητας άνθρωπο να

φτάσει στη γνώση του τελικού σκοπού όλων των ανθρωπίνων ενεργειών,

να συλλαμβάνει τη γενική-ενιαία μορφή, την ιδέα εντός της φύσης των

πολλαπλών εκφράσεων των όντων, να συλλαμβάνει την ενότητα εντός

της πολλαπλότητας των διαφορετικών ανθρώπινων περιπτώσεων.

Χρειάζεται η συνδρομή ειδικού σε κάθε περίπτωση, εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν͵

οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος͵ ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί

(Ἀρίστ. Ἠθ. Νικ. 1103b.13). Επιπρόσθετα η διατύπωση καθολικών ορισμών

για τα όντα, τὸ ὁρίζεσθαι καθόλου (Ἀριστ. Μ.τ.Φ. 1078b.28), θεωρείται από

τον Αριστοτέλη ως η μεγαλύτερη συνεισφορά του Σωκράτη (μαζί με τους

ἐπακτικούς λόγους) στην ιστορία της φιλοσοφίας. Αν ο φρόνιμος

άνθρωπος δύναται να καθορίσει ορθολογικά τους κανόνες της αρετής

σύμφωνα με το ορθό φυσικό μέτρο και να τους θέσει εν ισχύ σε κάθε

ατομική ανθρώπινη περίπτωση, τότε η σχέση αυτού του ανθρώπου με τη

φιλοσοφία είναι άρρηκτη, αφενός διότι δύναται να διατυπώνει

καθολικούς ορισμούς για τα πράγματα, αφετέρου διότι δύναται να

κινείται ελλόγως από την ενότητα του ανθρώπινου αγαθού στα ἀτμητα

ανθρώπινα είδη και αντιστρόφως να εφαρμόζει την ενότητα στην

πολλαπλότητα των περιστάσεων. Η ορθολογική αυτεπιτακτική κρίση της

φιλοσοφίας και η ἀναμάρτητος ἐπιτακτικὴ φρόνησις καθίστανται, όπως

ακριβώς και στον πλατωνικό Πολιτικό, τα δομικά συστατικά της πολιτικής

343 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

επιστήμης525, που ως υπέρτατη αρχιτεκτονική καθορίζει αλάνθαστα κατά

το φυσικό δίκαιο και κατά τον τελικό σκοπό του ανθρώπου την ορθή

ανθρώπινη πολιτική ανάπτυξη.

Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν· οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς

πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου

τοῦτ᾽ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ

πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. (Ἀρίστ. Ἠθ. Νικ. Β1, 1103b, 1-5) «Τις

διαπιστώσεις μας (για την διαδικασία απόκτησης της ηθικής αρετής)

επικυρώνει και αυτό που συμβαίνει στις πόλεις· πραγματικά, οι νομοθέτες

κάνουν τους πολίτες ενάρετους με τη διαδικασία του εθισμού σε

συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, και σε αυτό το σημείο έγκειται η

βούληση κάθε νομοθέτη, και όσοι δεν το κατορθώνουν αυτό με συνέπεια,

αποτυγχάνουν σε αυτό που επιδιώκουν, και σε αυτή την παράμετρο

διαφέρει το ορθά δομημένο πολιτικό σύστημα από το μη ορθό». Η διά του

έθους αρετή καθίσταται ο βασικός συντελεστής της πολιτικής

διαμόρφωσης των πολιτών ενός κράτους μέσω της νομοθεσίας, που δεν

είναι τίποτε άλλο παρά ένας πολιτικός εθισμός σε ομοιότροπες πολιτικές

ενέργειες526. Οι ορθές πολιτικές νομοθετικές ρυθμίσεις καθιστούν ένα

πολιτικό σώμα ενάρετο, ενώ αντίθετα οι ημαρτημένες νομικές θεσπίσεις

το μεταβάλλουν σε φαύλο. Οι πολίτες δεν μπορούν από μόνοι τους να

δημιουργήσουν μια ενάρετη πολιτική συνθήκη, χρειάζεται η συνδρομή

ειδικού πολιτικού νομοθέτη σε κάθε περίπτωση, που θα χορηγήσει στο

πολιτικό σώμα τις ενάρετες ή μη νομοθετικές ρυθμίσεις του. Η ευστοχία

του φρόνιμου νομοθέτη στην ενάρετη διαμόρφωση ενός κράτους

εξαρτάται από τη συμπόρευση της βούλησης του νομοθέτη να

525 Gerson Lloyd, “Platonism in Aristotle's Ethics.” Oxford Studies in Ancient Philosophy 27
(Winter 2004), pp. 217-48
526 Salkever Stephen G., “Aristotle's Social Science.” Political Theory 9 (1981), pp. 479–508.
Repr. in Richard Kraut and Steven Skultety (eds.) Aristotle's Politics: Critical Essays. Lanham
MD: Rowman and Littlefield, 2005, pp. 27–64.

344 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δημιουργήσει μια ενάρετη πολιτική συνθήκη με τη γνώση της πολιτικής

επιστήμης, που διαμορφώνει τους κανόνες της πολιτικής αρετής και

στρέφει διά του ορθού φυσικού μέτρου την πολιτική σκέψη και δράση

προς τον ενάρετο ανθρώπινο τελικό σκοπό.

Ἀδικήσονται γὰρ ἀξιούμενοι τῶν ἴσων͵ ἄνισοι τοσοῦτον κατ΄ ἀρετὴν

ὄντες καὶ τὴν πολιτικὴν δύναμιν· ὥσπερ γὰρ θεὸν ἐν ἀνθρώποις εἰκὸς εἶναι

τὸν τοιοῦτον. Ὅθεν δῆλον ὅτι καὶ τὴν νομοθεσίαν ἀναγκαῖον εἶναι περὶ τοὺς

ἴσους καὶ τῷ γένει καὶ τῇ δυνάμει͵ κατὰ δὲ τῶν τοιούτων οὐκ ἔστι νόμος·

αὐτοὶ γάρ εἰσι νόμος. Καὶ γὰρ γελοῖος ἂν εἴη νομοθετεῖν τις πειρώμενος κατ΄

αὐτῶν (Ἀριστ. Πολ. 1284a. 9-15). «Θα υποστούν δηλαδή αδικία (οι

υπερέχοντες άνθρωποι), εφόσον κρίνονται ίσοι με τους άλλους, ενώ είναι

τόσο πολύ ανώτεροι στην ατομική αξιοσύνη και στην πολιτική ικανότητα.

Ένας τέτοιος εξαιρετικός άνδρας μπορεί να παραλληλιστεί με θεό

ανάμεσα σε ανθρώπους. Επομένως είναι κατάδηλο ότι και η νομοθεσία

αναγκαστικά πρέπει να επικεντρώνεται στους ίσους ως προς την ατομική

ποιότητα και την πολιτική ικανότητα. Αντίθετα ο νόμος δεν ισχύει για

τέτοιους ανώτερους ανθρώπους, διότι νόμος είναι αυτοί οι ίδιοι. Και

πραγματικά θα απέβαινε γελοίος όποιος επιχειρούσε να νομοθετήσει για

αυτούς».

Η αξιολογική διαβάθμιση κάποιων ανθρώπων με βάση την έλλογη

ικανότητα527 που απολήγει σε κατά φύση ηθική αρετή και επιτυχημένη

πραγμάτωση των αρχών της πολιτικής επιστήμης τους διαχωρίζει όσον

αφορά την ανάληψη της αρχής. Η γνώση των αρχών και του σκοπού των

όντων (φιλοσοφία) και κατ’ επέκταση η γνώση των αρχών και του σκοπού

του ανθρώπου (φρόνηση) είναι το μέγιστο ανθρώπινο αγαθό και ίδιον του

κατά φύση υπέρτερου ανθρώπου, στον οποίο σύμφωνα με το φυσικό

527 Vander Waert, Paul A. “Kingship and Philosophy in Aristotle's Best Regime.” Phronesis 30
(1985), 249–73. Πρβλ. Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την
πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999, σελ. 98-99.

345 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δίκαιο πρέπει δικαιωματικά ανήκει ή πρέπει να ανήκει η πολιτική αρχή528.

Η φρόνηση του κατά φύση ανώτερου ανθρώπου τον καθιστά ενάρετο

γνώστη των κανόνων της ανθρώπινης αρετής και κατά φύση ισχυρότερο.

Το δίκαιο του κατά φρόνηση ισχυροτέρου ταυτίζεται με το φυσικό δίκαιο

και συνεπώς, εφόσον ένας άνθρωπος ενσαρκώνει και εκφράζει τόσο

θεωρητικά όσο και έμπρακτα το ορθό φυσικό μέτρο-δίκαιο αποτελεί

ζωντανό νόμο529 για τις ανθρώπινες πολιτικές κοινότητες και επιβάλλεται

να του αποδοθεί η κυβερνητική αρχή, αφού υπερέχει κατά φύση των

άλλων πολιτών σαν θεός ανάμεσα σε ανθρώπους (Ἀριστ. Προτρ. 38). Ο

νόμος αποτελεί αντανάκλαση-μίμηση της φρόνησης των υπέρτερων

ανθρώπων, η οποία καθίσταται το ακριβέστερο μέτρο και γνώμονας του

ανθρώπινου αγαθού. Ο νόμος αποτελεί, όπως ακριβώς και στην

πλατωνική πρόταση, ένα δεύτερο πλου εν σχέσει με τον υπέρτατο πρώτο

πλου της ζωντανής έλλογης πολιτικής διακυβέρνησης υπό τις αρχές της

πολιτικής επιστήμης. Αυτή είναι η άριστη πολιτική συνθήκη η εμφάνιση

ενός σε μέγιστο βαθμό φρόνιμου πολιτικού ανδρός, ο οποίος υπερέχει

σαφώς σε ηθική αρετή και ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν των άλλων

πολιτών ένεκα της φυσικής ανωτερότητάς του. Ένας τέτοιος κατά

φρόνηση ανώτερος άνθρωπος δεν πρέπει να δέχεται κυβερνητικές

εντολές από κατώτερους ανθρώπους, όπως ακριβώς η καθαρή

αυτεπιτακτική νόηση, που αποτελεί αυτοσκοπό, δεν πρέπει να

κυριαρχείται από εκείνα που αποτελούν μέσα για την πραγμάτωση του

αγαθού σκοπού. Η απαίτηση να εξουσιάσει κανείς αυτούς του κατά φύση

υπέρτερους πολιτικούς άνδρες ισοδυναμεί με την αξίωση του να

εξουσιάσει κανείς τον απόλυτο άρχοντα των αθανάτων και των θνητών

528 Πρβλ. Rowe Christopher J., “Aims and Methods in Aristotle's Politics.” In David Keyt and
Fred D. Miller, Jr. (eds.) A Companion to Aristotle's Politics. Oxford: Blackwell, 1991, pp. 57–74.
529 Smith Nicholas D. and Robert Mayhew, “Aristotle on What the Political Scientist Needs to
Know.” In K. I. Boudouris (ed.) Aristotelian Political Philosophy, vol. 1. Athens: International
Center for Greek Philosophy and Culture, 1995, pp. 189–98.

346 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Δία. Λογική επομένως κατάληξη είναι, συμφωνεί μάλιστα και με το

φυσικό δίκαιο, να συνομολογούν όλοι εκουσίως στις κατά φύση ορθές

πολιτικές επιταγές αυτού του υπέρτερου πολιτικού άνδρα, που αρμόζει,

εάν ποτέ εμφανιστεί, να είναι ισόβιος κυβερνήτης στις ανθρώπινες

πολιτικές κοινωνίες (Ἀριστ. Πολ. 1284a.30).

Ἡ δὲ φρόνησις ἄρχοντος ἴδιος ἀρετὴ μόνη. τὰς γὰρ ἄλλας ἔοικεν

ἀναγκαῖον εἶναι κοινὰς καὶ τῶν ἀρχομένων καὶ τῶν ἀρχόντων͵ ἀρχομένου

δέ γε οὐκ ἔστιν ἀρετὴ φρόνησις͵ ἀλλὰ δόξα ἀληθής (Ἀριστ. Πολ. 1277b.25-

29). Η διανοητική αρετή της φρόνησης ως δομικός καταλύτης της γνώσης

και της άσκησης της πολιτικής επιστήμης είναι κτήμα μόνο του ανώτερου

πολιτικού ανδρός, που είναι πολιτικός κυβερνήτης κατά τις αρχές του

φυσικού δικαίου. Οι αρχόμενοι δεν είναι κτήτορες της φρόνησης αλλά

συμμετέχουν σ’ αυτήν μέσω της συναινετικής ή εξαναγκαστικής

συνομολογίας τους στις νομικές διατάξεις, που δεν είναι ενεργητικοί

φορείς της φρόνησης αλλά αντανάκλαση της ανώτατης κυβερνητικής

φρόνησης ως δόξα ἀληθής. Η δόξα ἀληθής δεν αποτελεί πολιτική επιστήμη

που δύναται να αποδείξει ορθολογικά τις αρχές της και να κατευθύνει

απαρέγκλιτα τη βούληση της πολιτείας προς τον αγαθό ανθρώπινο σκοπό

της ευδαιμονίας530, αλλά δήλωση πίστης άνευ λόγου στο προς ευδαιμονία

πολιτικό εγχείρημα της κυβερνώσας φρονήσεως. Αυτή είναι η ουσιώδης

διαφορά της έννοιας πολίτης από την έννοια πολιτικός ἀνήρ. Πολίτης δ΄

ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς

(Ἀριστ. Πολ. 1275a.23) ενώ ἡ δὲ φρόνησις ἄρχοντος ἴδιος ἀρετὴ μόνη, ο

αληθινός πολιτικός άνδρας διαφέρει από τον κοινό πολίτη όσον αφορά

την αρετή της φρόνησης, που έτσι καθίσταται το ειδοποιό γνώρισμα του

530 Kahn Charles H., “The Normative Structure of Aristotle's Politics.” In Günther Patzig (ed.)
Aristoteles' ‘Politik’. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1990, pp. 369–84.

347 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

πολιτικού ανδρός. Ο φρόνιμος αληθινός πολιτικός άνδρας531 ορίζει

επιστημονικά-ορθολογικά τους κανόνες της πολιτικής αρετής, στους

οποίους οι κοινοί πολίτες εθίζονται προαιρετικά μέσω της υπακοής τους

στις νομικές διατάξεις, μέσω του ομοιότροπου εθισμού τους στην αληθή

πολιτική δόξα, που δεν αποτελεί έλλογη φρόνηση, αλλά μιμητική

αντανάκλασή της532.

Η καθαρή διανόηση ως έκφραση της φιλοσοφίας και η

αυτεπιτακτική φρόνηση ως επικύρωση της πολιτικής επιστήμης

ομοιάζουν με την θεϊκή ένσοφη διακυβέρνηση και ευταξία του κόσμου,

είναι δηλαδή κινούντα ακίνητα του ανθρώπινου κόσμου, όπως ο θεός είναι

το πρώτο κινούν ακίνητο του παντός533. Φρόνησις ἄρα τις κατὰ φύσιν ἡμῖν

ἐστι τὸ τέλος͵ καὶ τὸ φρονεῖν ἔσχατον οὗ χάριν γεγόναμεν. οὐκοῦν εἰ

γεγόναμεν͵ δῆλον ὅτι καὶ ἐσμὲν ἕνεκα τοῦ φρονῆσαί τι καὶ μαθεῖν (Ἀριστ.

Προτρ. 29-30) και τό γε τελέως ζῆν τότε καὶ τούτοις ἀποδοτέον͵ τοῖς

φρονοῦσι καὶ τοῖς φρονίμοις (Ἀριστ. Προτρ. 85). Η φρόνηση ως ανθρώπινο

τέλος και φυσικός σκοπός είναι το υπέρτατο ανθρώπινο αγαθό τόσο σε

συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο και ταυτίζεται με την ίδια την

ανθρώπινη ευδαιμονία. Αν η ευδαιμονία ταυτίζεται με την υπέρτατη

531 Irwin Terence H. “Moral Science and Political Theory in Aristotle.” History of Political
Thought 6 (1985), pp. 150–68.
532 Pellegrin Pierre, “On the ‘Platonic’ Part of Aristotle's Politics.” In Willaim Wians (ed.)
Aristotle's Philosophical Development. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 1996, pp. 347–59.
533 Πλάτ. Προτρ. 27-28: Ὥστε τῶν διανοήσεων αἱ δι΄ αὐτὸ ψιλὸν τὸ θεωρεῖν αἱρεταὶ
τιμιώτεραι καὶ κρείττους τῶν πρὸς ἄλλα χρησίμων· δι΄ αὑτὰς δὲ τίμιοι αἱ θεωρίαι καὶ
αἱρετὴ ἐν ταύταις τοῦ νοῦ ἡ σοφία͵ διὰ δὲ πράξεις αἱ κατὰ φρόνησιν· ὥστε τὸ ἀγαθὸν καὶ
τίμιον ἐν ταῖς κατὰ σοφίαν θεωρίαις͵ θεωρίαις δ΄ οὐ δήπου πάλιν ταῖς τυχούσαις· [οὐ γὰρ
πᾶσα ἁπλῶς κατά ληψις τίμιον͵ ἀλλ΄ ἡ τοῦ ἄρχοντος σοφοῦ ὄντος καὶ τῆς ἐν τῷ παντὶ
ἀρχῆς͵ αὕτη καὶ σοφίᾳ σύνοικος καὶ οἰκείως ἂν ὑποκέοιτο.] 28 Αἰσθήσεως μὲν οὖν καὶ νοῦ
ἀφαιρεθεὶς ἄνθρωπος φυτῷ γίγνεται παραπλήσιος͵ νοῦ δὲ μόνου ἀφῃρημένος ἐκθηριοῦται͵
ἀλογίας δ΄ ἀφαιρεθεὶς μένων δ΄ ἐν τῷ νῷ ὁμοιοῦται θεῷ. Πρβλ. Ross W.D., Αριστοτέλης,
μτφρ. Μ. Μητσού, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2001, σελ. 270, 311-313. Πρβλ. Düring Ing., Aristotles.
Darstellung und Interpretation seines Denkens, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1966,
μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1991, σελ. 16.

348 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

δύναμη του πνεύματος, είναι έκδηλο ότι πραγματική ανθρώπινη

ευδαιμονία ως τέλεια ολοκλήρωση του ειδοποιού ανθρώπινου

χαρακτηριστικού αρμόζει μόνο στους φιλοσόφους. Εἰ μὲν οὖν ἁπλοῦν τι

ζῷόν ἐστιν ὁ ἄνθρωπος καὶ κατὰ λόγον καὶ νοῦν τέτακται αὐτοῦ ἡ οὐσία͵

οὐκ ἄλλο ἐστὶν αὐτοῦ ἔργον ἢ μόνη ἡ ἀκριβεστάτη ἀλήθεια καὶ τὸ περὶ τῶν

ὄντων ἀληθεύειν (Ἀριστ. Προτρ. 65). Ο άριστος άνθρωπος ως φύσει

εντελές έμβιο ον είναι αυτός, που φτάνει ελλόγως στην αλήθεια των

όντων και του ανθρώπου μέσω της φιλοσοφικής ἀκριβεστάτης ἀλήθειας

και επιπλέον δύναται να εφαρμόσει έμπρακτα στην πολιτική συνθήκη τις

αρχές της πολιτικής επιστήμης, όταν δηλαδή η βούλησή του κατευθύνεται

απαρέγκλιτα από την επιστήμη της φύσης και του σκοπού των όντων534. Η

ευδαιμονία είναι κατ’ ἀρετὴν ἐνέργεια ανώτερη όλων των ανθρωπίνων

ενεργειών και ταυτίζεται με το άριστο ανθρώπινο χαρακτηριστικό, την

νόηση535. Ὁ κατὰ τὸν νοῦν βίος (Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1178a.7) είναι ο θεωρητικός

βίος του φιλοσόφου, που αναπτύσσεται στις παρυφές της πολιτικής

κοινωνίας. Ο καθαρά θεωρητικός βίος του φιλοσόφου υπερέχει από τον

κατά την ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν βίο του πολιτικού ανδρός,

ακριβώς επειδή η φιλοσοφία αποτελεί καθαρή έλλογη διενέργεια, ενώ η

φρόνηση ως έμπρακτη έκφραση των αρχών της πολιτικής επιστήμης

σχετίζεται με την πολιτική πράξη. Ενώ ο φιλόσοφος έχει την ευχέρεια και

το χρόνο να θεωρεί διαρκώς την αιώνια αλήθεια των όντων

χρησιμοποιώντας την πολιτική κοινωνία ως αναγκαίο φυσικό μέσο

534 Barker Ernest, “The Life of Aristotle and the Composition and Structure of the Politics.”
Classical Review 45 (1931), 162–72. Πρβλ. Depew David J., “The Ethics of Aristotle's Politics.”
In Ryan K. Balot (ed.) A Companion to Greek and Roman Political Thought. Oxford: Wiley-
Blackwell, 2009, pp. 399-418.
535 Ἀριστ. Ἠθ. Νικ. 1177a-1180b. Πρβλ. Düring Ing., Aristotles. Darstellung und Interpretation
seines Denkens, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1966, μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2,
Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1991, σελ. 258. Πρβλ. Ross W.D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μητσού, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 2001, σελ. 329-332.

349 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

εκπλήρωσης του ζην (καλύπτοντας τις βασικές βιολογικές ανάγκες

αυτοσυντήρησης και αυτάρκειας), ο πολιτικός άνδρας επιφορτισμένος με

το διηνεκές πολιτικό απόρημα επιχειρεί συνεχώς να υπερβεί το πολιτικό

αδιέξοδο της φθοράς και γι’ αυτό ομοιάζει με το μυθικό Σίσυφο, του

οποίου το μαρτύριο είναι δίχως τέλος. Ο πολιτικός άνδρας επιφορτισμένος

με το συνεχές του πολιτικού προβλήματος δεν δύναται να φτάσει στην

απόλυτη θεωρητική ευδαιμονία του καθαρού λόγου. Αντίθετα ο

φιλόσοφος είναι ο μόνος απόλυτα ευδαίμων άνθρωπος, αν βέβαια το

ανθρώπινο φυσικό τέλος ταυτίζεται με την απόλυτη κυριαρχία του νου. Ο

πολιτικός άνδρας νοεί και δρα, για να πραγματώσει την συνολική

πολιτική ευδαιμονία στερώντας έτσι από τον εαυτό του την επίτευξη της

απόλυτα έλλογης ευδαιμονικής ανθρώπινης συνθήκης, δηλαδή της

καθαρής φιλοσοφικής-θεωρητικής ενατένισης. Ο πολιτικός άνδρας και ο

φιλόσοφος στον Αριστοτέλη εκκινούν από την ίδια αφετηρία της γνώσης

της ουσίας και του σκοπού των όντων και της εφαρμογής της επιστήμης-

αλήθειας αυτής στην ανθρώπινη ζωή, ωστόσο μόνο ο φιλόσοφος κατακτά

την αὐταρκεστάτην ευδαιμονία, καθώς πραγματώνει το βέλτιστο τέλος

του ανθρώπου, που είναι καθαρή έλλογη θεώρηση. Αυτή είναι η

θεμελιώδης αριστοτελική αντίφαση μεταξύ φιλοσόφου και πολιτικού

ανδρός.

350 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Βιβλιογραφία

Ι. Αρχαίες Πηγές

 Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, the Loeb Classical Library, vols. I-VII, London 1961-
1969.
 Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία, ed. N. G. Wilson, the Loeb Classical Library, vols. I-VII,
London 1997.
 Αισχύλος (Eschyle), Agamemnon, Les Choerhores, Les Eumenides, Les Suppliantes, Les
Perses, Les Sept contre Thebes, Promethee enchaine, τόμ. 2 Les Belles Lettres, Paris 1968.
 Αισχύνης (Εschine), Discours, τόμ. 2 Les Belles Lettres, Paris 1962.
 Αντιφών (Antiphon), Discours, επιμ. P. Gernet Les Belles Lettres, Paris 1965.
 Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, The Loeb Classical Library, London 1921.
 Απολλόδωρος, Επιτομή, The Loeb Classical Library, London 1921.
 Αριστοτέλης, (Aristoteles), τα κείμενα που μνημονεύονται από τις εκδόσεις της
Οξφόρδης, (Clarendon Press, Oxford).
 Αριστοτέλης, Aristotle, The Complete Works of Aristotle, vol. 1 and 2, Jonathan Barnes,
ed. Princeton: Princeton University Press, 1984.
 Αριστοτέλης, Έλληνες Υπομνηματιστές του Αριστοτέλη, Commentaria in Aristotelem
Graeca, 1882-1909, Berlin: G. Reimeri.
 Αριστοτέλης, Φυσικά Α-Β (2010), Γ-Δ (2008), Μπετσάκος Β. (εισ-μτφρ-σχ.), Ζήτρος,
Θεσσαλονίκη.
 Αριστοφάνης (Aristophanis) Comoediae (Κωμωδίες), επιμ. F.W. Hall-W.M. Geldart,
τόμ. 2 Clarendon Press, Oxford 1964.
 Γαληνός, Περί κράσεων, μτφρ. Κ.Γ. Λαμεράς Πάπυρος, Αθήναι 1938.
 Δημοσθένης (Demosthenes) Orationes (Λόγοι), επιμ. S.H. Butcher, τόμ. Α' (2)
Clarendon Press, Oxford 1966
 Δημοσθένης (Demosthenes), Orationes (Λόγοι), επιμ.S.H. Butcher, τόμ. B1 Clarendon
Press, Oxford 1966.
 Διογένης Λαέρτιος (Diogenes Laertius) Vitae Philosophorum (Βίοι φιλοσόφων), επιμ.
H.S. Long, τόμ. 2 Clarendon Press, Oxford 1964.
 Διόδωρος ο Σικελιώτης, Diodorus Siculus, 1933-1967, Library of History, C. H.
Oldfather et al. (trs.), 12 Vols., Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
 Ερμογένης, Hermogenis opera, ed. H. Rabe, Leipzig 1913.
 Ευριπίδης (Euripides), Fabulae (Έργα), επιμ. G. Murray, τόμ. Β' Clarendon Press,
Oxford 1974.
 Ευριπίδης, Scolia in Euripides. ed. E. Schwartz, vol. I, Reimer/Berlin 1887.
 Ηράκλειτος, Άπαντα, μτφρ. Τάσος Φάλκος-Αρβανιτάκης, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη
1999.
 Ηρόδοτος (Herodotus) Historiae (Ιστορίαι), μτφρ. C. Hude, τόμ. 2, Clarendon Press,
Oxford 1967.
 Ηρόδοτος (Herodotus) Historiae (Ιστορίαι), μτφρ. C. Hude, τόμ. 2, Clarendon Press,
Oxford 1967.
 Ησίοδος (Hesiode), Theogonie. Les travaux et les jours. Le bouclier (Θεογονία. Έργα και
Ημέραι. Ασπίς), μτφρ. P. Mazon, Les Belles Lettres, Paris 1967.
 Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς, Λεξικόν, επιμ. M. Schmidt, τόμ. 4 Γεωργιάδης, Αθήνα
1975.
 Θεόφραστος (Theophraste), Caracteres (Χαρακτήρες), μτφρ. O. Navarre Les Belles
Letttres, Paris 1964.

351 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

 Θουκυδίδης (Thucydide), La guerre du peloponnese (Πελοποννησιακός Πόλεμος),


μτφρ. L. Bodin-J. De Romilly, Les Belles Lettres, Paris 1963.
 Θουκυδίδης (Thucydides), Historiae (Ιστορίαι), επιμ. H. Stuart Jones, τόμ. 2,
Clarendon Press, Oxford 1966-70.
 Θουκυδίδης, Πελοποννησιακός Πόλεμος, μτφρ. Παππάς. Φ. τόμ. 2 Πάπυρος,
Αθήναι 1975.
 Ιάμβλιχος, Iamblichus, 1888, Protrepticus, H. Pistelli (ed.), Stuttgart and Leipzig:
Teubner.
 Ιπποκράτης, Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938-39.
 Ισοκράτης (Isocrate), Discours (Λόγοι), μτφρ. G. Mathieu, Les Belles Lettres, Paris
1962-67.
 Κικέρων, Cicero, De Finibus Bonorum et Malorum [‘On Ends’], H. Rackham, trans.
Loeb Classical Library (Cambridge: Harvard University Press, 1914). Latin text with
old-fashioned and not always philosophically precise English translation.
 Κικέρων, Cicero, On Moral Ends, tr. by R. Woolf, Cambridge: Cambridge University
Press, 2001.
 Κικέρων, Τέσσερις λόγοι Κατά Κατιλίνα. Οι λόγοι για τον Μάρκελλο και τον
Λιγάριο, μτφρ. Κ. Τσάτσος Εστία, Αθήνα, χ.χ.
 Λυσίας (Lysias), Orationes (Λόγοι), επιμ. C. Hude (2) Clarendon Press, Oxford 1966,
1968.
 Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, μτφρ. Σ.Μαντά Ελλ. Εκδοτικός Οργανισμός,
Αθήνα, χ.χ.
 Ξενοφών (Xenophon), Opera Omnia (Άπαντα), επιμ. E.C. Marchant, τόμ. Γ'
Clarendon Press, Oxford 1969.
 Ολυμπιόδωρος, Olymbiodori in Platonis Gorgiam Commentaria, Edidit Westerink L. G.,
Teubner, Leipzig 1970.
 Όμηρος (Homer), Iliad (Ιλιάδα), επιμ. D.B. Morno-T.W. Allen, τόμ. 2 Clarendon
Press, Oxford 1966-69
 Όμηρος (Homer), Odyssey (Οδύσσεια), επιμ. T.W. Allen, τόμ. 2 Clarendon Press,
Oxford 1966-67.
 Όμηρος, Οδύσσεια, μτφρ. Α. Εφταλιώτης (2) Εστία, Αθήνα, χ.χ.
 Όμηρος, Ιλιάδα, μτφρ. Ι. Πολυλάς, Βασιλείου, Αθήνα 1970.
 Πίνδαρος (Pindare), Olymbiques. Pythiques. Nemeennes. Isthmiques (Ωδαί), μτφρ. A.
Puech, Les Belles Lettres, Paris 1931-61.
 Πλάτων (Platon), Opera (Έργα), επιμ. J. Barnet, 5 τόμοι, Clarendon Press, Oxford
1962-1967.
 Πλάτων, Γοργίας, (Εισαγωγή, Φιλοσοφική Ανάλυση, Μετάφραση, Σχόλια,
Υπομνήματα), Βαβούρας Ηλ., Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008.
 Πλάτων, Νόμοι, Νικολούδης Η. Π. (εισ., μτφρ., σχλ.), Δαίδαλος-Ζαχαρόπουλος,
Αθήνα 2008.
 Πλάτων, Πολιτικός, Βαβούρας Ηλ., (Εισαγωγή, φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές
της Πλατωνικής Πολιτικής Επιστήμης «Μια φιλοσοφική ερμηνεία του Πολιτικού»,
ερμηνευτικά σχόλια), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2010.
 Πλάτων, Πολιτικός, Τσαφάρα Β., Πάπυρος, Αθήνα 1957.
 Πλάτων, Πολιτικός, Λάγιος Ηλ., Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ.
 Πλάτων, Σοφιστής, Γληνός Δ., Δαίδαλος-Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ.
 Πλάτων, Τίμαιος, Κάλφας Β., Πόλις, Αθήνα 1995.
 Πλούταρχος, (Ηθικά) Plutarchi moralia, τ. Ι-V, The Loeb Classical Library, London
1927-1936.
 Πλούταρχος, Plutarch, 1914-1926, Lives (Βίοι), 11 Vols., Bernadotte Perrin (tr.),
Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

352 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

 Πυθαγόρας, Χρυσά Έπη, μτφρ. Ε.Γ. Παντελάκης, Πάπυρος, Αθήναι 1938.


 Σέξτος Εμπειρικός, Sextus Empiricus, Sextus Empiricus: Outlines of Scepticism J.
Annas, and J. Barnes, eds. and trans. Cambridge: Cambridge University Press: 1994.
 Σοφοκλής (Sophocles), Fabulae (Έργα), επιμ. A.C. Pearson (2) Cladendon Press,
Oxford 1967.
 Σοφοκλής (Sophocles), Fabulae (Έργα), επιμ. A.C. Pearson (2) Cladendon Press,
Oxford 1967.
 Στράβων (Strabo), Geographie (Γεωγραφία), επιμ. J. Aujac, τόμ. Α', Les Belles Lettres,
Paris 1969.
 Stoicorum Veterum Fragmenta, vol I-IV, J. von Arnim ed., Leipzig: B.G. Teubner, 1903-
24.
 Υπερείδης (Hyperide), Discours (Λόγοι), επιμ. G. Colin Les Belles Lettres, Paris 1946.
 Φιλόστρατος, Βίοι Σοφιστών, The Loeb Classical Library, London 1921.

ΙΙ. Μονογραφίες, Μελέτες και Άρθρα.

 Abbott G. F., Thucydides: A Study in Historical Reality, London: George Routledge &
Sons 1925.
 Ackrill J. L., 1955, “ΣΥΜΠΛΟΚΗ ΕΙΔΩΝ”, Bulletin of the Institute of Classical Studies 2:
31–35. Repr. in Studies in Plato's Metaphysics, R. E. Allen (ed.), and in Essays on Plato
and Aristotle, J. L. Ackrill, Oxford: Oxford University Press, 1997. 72–79.
 Adam J. (1963), The Republic of Plato, Cambridge vols II.
 Adcock Frank E., Thucydides and His History, Archon Books 1973.
o Adkins A.W.H., 1960, Merit and Responsibility: A Study in Greek Values, Oxford:
Clarendon Press.
o Adkins A.W.H., Moral Values and Political Behavior in Ancient Gr. Chatto-Windus,
1972.
o Allen R., Plato's Euthyphro and the Earlier Theory of Forms. London: Routledge & Kegan
Paul, 1970.
o Allen R[eginald] E., 1971, “Plato's Earlier Theory of Forms,” in Vlastos 1971, 319-34.
o Ambler Wayne, “Aristotle's Understanding of the Naturalness of the City.” Review of
Politics 47 (1985), 163–85.
o Andrewes, H Τυραννία στην Αρχαία Ελλάδα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982.
o Annas J. (198I), An Introduction to Plato’s Republic, Oxford.
o Annas J., Platonic Ethics Old and New. Ithaca: Cornell University Press, 1999.
o Annas Julia, “Aristotle on Human Nature and Political Virtue.” The Review of
Metaphysics 49 (1996), 731–54.
o Annas Julia, 2002, ‘Democritus and Eudaimonism,’ in V. Caston and D. Graham
(eds.), Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, London:
Ashgate, pp. 169–82.
o Anton J., (ed.). Science and the Sciences in Plato. Delmas, NY: Caravan Books, 1990
o Baldes Richard W., 1975, ‘Democritus on Visual Perception: Two Theories or One?,’
Phronesis, 20: 93–105.
o Balme David, 1941, ‘Greek Science and Mechanism II. The Atomists,’ Classical
Quarterly, 35: 23–8.
o Baradat L. P. (1994), Political Ideologies, their Origins and Impacts, New Jersey.
o Barker E., Greek Political Theory: Plato and his Predecessors, Cambridge 1925, Ο
Πολιτικός Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι Καταβολές του, μτφρ.,
Κολιόπουλος Κ., Ποιότητα, Αθήνα 2007.
o Barker E., Political Thought of Plato and Aristotle, New York, 1959.

353 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Barker Ernest, “The Life of Aristotle and the Composition and Structure of the
Politics.” Classical Review 45 (1931), 162–72.
o Barker, E., Social Contract: Essays by Locks, Hume and Rousseau, London (World's Classics)
1947.
o Barnes Jonathan, 1982, The Presocratic Philosophers, London: Routledge.
o Benakis Linos G. (ed.)., 1984, Proceedings of the Ist International Congress on Democritus,
Xanthi.
o Benardete, S., 1984, The Being of the Beautiful: Plato's Theaetetus, Sophist, and Statesman,
Chicago: University of Chicago Press.
o Berryman Sylvia, 2002, ‘Democritus and the explanatory power of the void,’ in V.
Caston and D. Graham (eds.), Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander
Mourelatos, London: Ashgate.
o Betegh, G., 2007, “On the Physical Aspect of Heraclitus' Psychology,” Phronesis, 52: 3–
32.
o Blondell R., 2005, “From Fleece to Fabric: Weaving Culture in Plato's Statesman”, Oxford
Studies in Ancient Philosophy 38: 23–75.
o Blondell Ruby, 2002, The Play of Character in Plato's Dialogues, Cambridge: Cambridge
University Press.
o Bobonich C., Plato's Utopia recast: his later ethics and politics. Oxford: Oxford University
Press, 2002
o Bok S. (1978), Lying: Moral Choice in Public and Private Life, New York.
o Bostock D., 1984, “Plato on ‘is not’”, Oxford Studies in Ancient Philosophy 2: 89–119.
o Boudouris K. J., 1991, The Philosophy of Socrates, Athens: International Center for Greek
Philosophy and Culture.
o Brandwood L., The Chronology of Plato's Dialogues. Cambridge: Cambridge University
Press, 1990.
o Brickhouse Thomas C., and Nicholas D. Smith, 1994, Plato's Socrates, New York: Oxford
University Press.
o Burkert W., 1960, ‘Platon oder Pythagoras? Zum Ursprung des Wortes “Philosophia”’,
Hermes 88: 159-77.
o Burnet J., Greek Philosophy, I. Thales to Plato, London 1914.
o Burnet J., Η αυγή της ελληνικής φιλοσοφίας, Αναγνωστίδης, χ.χ.
o Calame C., (1999), “The Rhetoric of Muthos and Logos: Forms of Figurative Discourse”, in
Buxton R. (ed.) From Myth to Reason, Oxford 119-144.
o Campbell L., The Sophistes and Politicus of Plato, a rivised text and english notes, Oxford
1867.
o Cawkwell George, Thucydides and the Peloponnesian War, Routledge 1997.
o Chappell T.D.J., 1993, “The Virtues of Thrasymachus”, Phronesis 38: 1-17.
o Chappell Timothy, “‘Naturalism’ in Aristotle's Political Philosophy.” In Ryan K. Balot
(ed.) A Companion to Greek and Roman Political Thought. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009,
pp. 382–98.
o Cherniss Harold, 1935, Aristotle's Criticism of Presocratic Philosophy, Baltimore: Johns
Hopkins Press.
o Cogan Marc, The Human Thing: The Speeches and Principles of Thucydides' History.
University of Chicago Press 1981.
o Cole Thomas, 1967, Democritus and the Sources of Greek Anthropology, Cleveland: Western
Reserve University Press.
o Connor W. Robert, Thucydides. Princeton University Press 1987.
o Cooper J. M., “Plato's Theory of Human Motivation.” Reason and Emotion. Essays on
Ancient Moral Psychology and Ethical Theory. Princeton: Princeton University Press, 1999,
ch. 5.

354 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Cooper J.M., 1999, ‘Socrates and Plato in Plato's Gorgias’, in his Reason and Emotion,
Princeton: Princeton University Press, 29-75.
o Cooper John M., “Political Animals and Civic Friendship.” In Günther Patzig (ed.)
Aristoteles' ‘Politik’. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1990, pp. 220–41. Repr. in
Richard Kraut and Steven Skultety (eds.) Aristotle's Politics: Critical Essays. Lanham MD:
Rowman and Littlefield, 2005, pp. 65–89.
o Cornford F. M. (1942), The Republic of Plato, London.
o Cornford F. M., 1922–1923, ‘Mysticism and Science in the Pythagorean Tradition’, CQ
16: 137–150; 17: 1–12.
o Cornford F. M., Plato's Cosmology. London: Routledge & Kegan Paul, 1937.
o Cornford F. M., Plato's Theory of Knowledge. London: Routledge & Kegan Paul, 1935.
o Crane Gregory, Thucydides and the Ancient Simplicity: The Limits of Political Realism,
University of California Press 1997.
o Croiset Alfred and Maurice, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Α.Ι.
Πουρνάρας, τόμ. Α', Β' (2), Ε', ΣΤ' Πάπυρος, Αθήναι 1938.
o Cross R. C. & Woozley A. D. Plato's Republic: A Philosophical Commentary. London:
Macmillan, 1964.
o Davidson J., Αρχαίοι Αθηναίοι. Ηδονές, καταχρήσεις και πάθη, μτφρ. Χ.
Παπαδημητρίου, Περίπλους, Αθήνα 2003.
o De Ciara-Quenzer D., 1998, “The Purpose of the Philosophical Method in Plato's
Statesman”, Apeiron 31: 91–126.
o De Lacy Phillip, 1958, ‘Ou mallon and the Antecedents of Ancient Scepticism,’ Phronesis,
3: 59–71.
o De Romilly Jacqueline, Thucydides and Athenian imperialism, Blackwell 1963.
o Debnar Paula, Speaking the Same Language: Speech and Audience in Thucydides'
Spartan Debates, University of Michigan Press 2001.
o DePew David J., “Humans and Other Political Animals in Aristotle's Historia
Animalium.” Phronesis 40 (1995), 156–76.
o Depew David J., “The Ethics of Aristotle's Politics.” In Ryan K. Balot (ed.) A Companion
to Greek and Roman Political Thought. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009, pp. 399-418.
o Dewald Carolyn, Thucydides' War Narrative: A Structural Study, University of California
Press 2005.
o Diels H. and W. Kranz = DK, 1952, Die Fragmente der Vorsokratiker, (αποσπάσματα και
δοξογραφικές μαρτυρίες) 6th edition, 3 Vols., Dublin and Zürich: Weidmann, (Original
work published by Diels in 1903).
o Diels H., 1958, Doxographi Graeci, Berlin: De Gruyter.
o Dodds E. R., Οι Έλληνες και το παράλογο, μτφρ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1978 .
o Dorter K.,1994, Form and Good in Plato's Eleatic Dialogues: the Parmenides, Theaetetus,
Sophist, and Statesman, Berkeley: University of California Press.
o Dover K.J., Greek Popular Morality in the Time of Plato and Aristotle. Oxford: Blackwell,
1974.
o Düring Ing., Aristotles. Darstellung und Interpretation seines Denkens, Carl Winter
Universitätsverlag, Heidelberg 1966, μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1991.
o Edmunds Lowell, 1972, ‘Necessity, Chance, and Freedom in the Early Atomists,’
Phoenix, 26: 342–57
o Edmunds Lowell, Chance and Intelligence in Thucydides, Harvard University Press 1975.
o Field G.C. Ο Πλάτων και η εποχή του, μτφρ. Α.Η. Σακελλαρίου, Γρηγόρης, Αθήνα
1972.
o Fine G., On Ideas: Aristotle's Criticism of Plato's Theory of Forms. Oxford: Oxford
University Press, 1993.

355 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Finley J. H., “Thucydides the President and Fellows of Harvard College”, Θουκυδίδης, μτφρ,
Τ. Κουκουλιός, Παπαδήμας, Αθήνα, 2001.
 Finley John H. Jr., Thucydides, Harvard University Press 1942.
o Furley D.J., 1981, “Antiphon's Case Against Justice”, in Kerferd 1981b.
o Furley David J., 1967, Two Studies in the Greek Atomists, Princeton: Princeton University
Press.
o Furley David J., 1989, Cosmic Problems: Essays on Greek and Roman Philosophy of Nature,
Cambridge: Cambridge University Press.
o Furley David J., 1993, ‘Democritus and Epicurus on Sensible Qualities,’ in J.
Brunschwig and M.C. Nussbaum (eds.), Passions and Perceptions, Cambridge:
Cambridge University Press, pp. 72–94.
o Gabriela Roxana Carone, "Akrasia in the Republic: Does Plato Change his Mind?" Oxford
Studies in Ancient Philosophy 20 (2001): 107-148.
o Gadamer Hans-Georg, 1980, Dialogue and Dialectic: Eight Hermeneutical Studies on Plato,
tr. from the German by P. Christopher Smith, New Haven: Yale University Press.
o Gagarin M. and P. Woodruff (ed. and trans.), 1995, Early Greek Political Thought from
Homer to the Sophists, Cambridge: Cambridge University Press.
o Ganson Todd, 1999, ‘Democritus against Reducing Sensible Qualities,’ Ancient
Philosophy, 19: 201–15.
o Gerson Lloyd, “Platonism in Aristotle's Ethics.” Oxford Studies in Ancient Philosophy 27
(Winter 2004), pp. 217-48.
o Gigon Ο., Σωκράτης. Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, σελ. 121, μτφρ.
Γεωργίου Α., Γνώση, Αθήνα 1995.
o Gill M. L., 2006. “Models in Plato's Sophist and Statesman”, Journal of the International
Plato Society 6.
o Gill M. L., 2009 , “Division and Definition in Plato's Sophist and Statesman”, in Definition
in Greek Philosophy, D. Charles (ed.), Oxford: Clarendon Press.
o Glotz G. Η Ελληνική «Πόλις», μτφρ. Σακελλαρίου Α. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1994.
o Gomez-Lobo, Alfonso, 1994, The Foundations of Socratic Ethics, Indianapolis: Hackett
Publishing Co.
o Gosling J.C.B., and C.C.W. Taylor, 1982, The Greeks on Pleasure, Clarendon Press:
Oxford.
o Graham, D. W., 2002, “Heraclitus and Parmenides.” In Presocratic Philosophy: Essays in
Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W. Graham (eds.), 27–44, Aldershot:
Ashgate.
o Guthrie W. K. C., 1962, A History of Greek Philosophy, Vol. 1, Cambridge: Cambridge
University Press.
o Guthrie W.K.C., The Sophists, Cambridge University Press, 1971 Οι Σοφιστές, μτφρ.
Δαμ. Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991.
o Hankinson R.J., 1998, Cause and Explanation in Ancient Greek Thought, Oxford: Oxford
University Press.
o Havelock E. A., The Liberal Temper in Greek Politics, London 1957.
o Hegel Werke in zwanzing Bänden, 12: 134/177, επιμ. E. Moldenhauer/K. M. Michel.
Frankfurt: Suhrkamp 1969-71.
o Hesk J. (2000), Deception and Democracy in Ancient Athens, Cambridge.
o Hirsch Ulrike, 1990, ‘War Demokrits Weltbild mechanistisch und antiteleologisch?’
Phronesis, 35: 225–44.
o Hobbes T., Λεβιάθαν, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος, Γνώση, Αθήνα 1989.
o Hornblower Simon, Thucydides, Johns Hopkins University Press 1987.
o Howland Jacob, 1991, “Re-Reading Plato: The Problem of Platonic Chronology,” Phoenix
45:3, 189-214.

356 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Huffman C. A., 1993, Philolaus of Croton: Pythagorean and Presocratic, Cambridge:


Cambridge University Press.
o Hunter Virginia J., Past and Process in Herodotus and Thucydides, Princeton University
Press 1982.
o Hunter Virginia J., Thucydides: The Artful Reporter, Hakkert 1973.
o Irwin T., Plato's Moral Theory: The Early and Middle Dialogues. Oxford: Clarendon Press,
1977 .
o Irwin T.H., "Republic 2: Questions about Justice," in Plato 2: Ethics, Politics, Religion, and the
Soul, ed. Gail Fine (Oxford: Oxford University Press, 1999), 164-185.
o Irwin T.H., Plato's Ethics. Oxford: Oxford University Press, 1995. (This revises and
supersedes Plato's Moral Theory [Oxford: Oxford University Press, 1977].)
o Irwin Terence H. “Moral Science and Political Theory in Aristotle.” History of Political
Thought 6 (1985), pp. 150–68.
o Jacoby F., 1923-1958, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin: Weidmann,
Leiden: Brill.
o Jaeger W., Δημοσθένης, διαμόρφωση και εξέλιξη της πολιτικής του, μτφρ. Δ.
Καρπουζά-Καρασάββα, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 1984.
o Jaeger W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι
1971-1974.
o Johnson Laurie M., Thucydides, Hobbes, and the Interpretation of Realism, Northern Illinois
University Press 1993.
o June Allison W., Power and Preparedness in Thucydides, Johns Hopkins University Press
1989.
o Kahn C. H., 1995, “The Place of the Statesman in Plato's Later Work”, in Reading the
Statesman. Proceedings of the Third Symposium Platonicum, C. J. Rowe (ed.), Sankt
Augustin: Academia Verlag. 49–60.
o Kahn C. H., 2007, “Why is the Sophist the Sequel of the Theaetetus?”, Phronesis 52: 33–57.
o Kahn C., 1981, “The Origins of Social Contract Theory in the Fifth Century B.C.”, in Kerferd
1981b, 92-108.
o Kahn C., 1983, “Drama and Dialectic in Plato's Gorgias”, Oxford Studies in Ancient
Philosophy 1: 75-121.
o Kahn C., Plato and the Socratic Dialogue. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
o Kahn Charles H., “The Normative Structure of Aristotle's Politics.” In Günther Patzig
(ed.) Aristoteles' ‘Politik’. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1990, pp. 369–84.
o Kallet Lisa, Money and the Corrosion of Power in Thucydides, The Sicilian Expedition and Its
Aftermath, University of California Press 2001.
o Kato S., 1995, “The Role of Paradeigma in the Statesman”, in Reading the Statesman.
Proceedings of the Third Symposium Platonicum, C. J. Rowe (ed.), Sankt Augustin:
Academia Verlag. 162–72.
o Kennedy G., Ιστορία της Κλασικής Ρητορικής, μτφρ. Ν. Νικολούδης, Παπαδήμας,
Αθήνα 2003.
o Kenny A.J.P., "Mental Health in Plato's Republic," Proceedings of the British Academy 55
(1969): 229-253; reprinted in his The Anatomy of Soul (Oxford: Blackwell, 1973): 1-27.
o Kerferd G.B., 1981, The Sophistic Movement, Cambridge: Cambridge University Press.
o Kirk G.S., –J.E. Raven – M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988.
o Klein J., 1977, Plato's Trilogy: Theaetetus, the Sophist, and the Statesman, Chicago:
University of Chicago Press.
o Klosko G., The Development of Plato's Political Theory. New York: Methuen, 1986.
o Kraut R., (1992) “The Defense of Justice in Plato’s Republic”, in Kraut, R. (ed) The
Cambridge Companion to Plato, Cambridge 311-337.

357 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Kraut R., Socrates and the State. Princeton: Princeton University Press, 1984.
o Kuczewski M. G. – Polansky R., Bioethics, Βιοηθική: Αρχαίες Θεματικές σε Σύγχρονα
Προβλήματα, Καλοκαιρινού Ελ. (επιμέλεια-επίμετρο), μτφρ. Κατσιμίτσης Μ.,
Τραυλός, Αθήνα 2007.
o Kullmann W., Η Πολιτική Σκέψη του Αριστοτέλη, μτφρ. Α.Ρεγγάκος, Μ. Ι. Ε. Τ.,
Αθήνα 1996.
o Kullmann Wolfgang, “Man as a Political Animal in Aristotle.” In David Keyt and Fred
D. Miller, Jr. (eds.) A Companion to Aristotle's Politics. Oxford: Blackwell, 1991, pp. 94–11.
o Lane M., Method and Politics in Plato's Statesman. Cambridge: Cambridge University
Press, 1998.
 Lee Mi-Kyoung, 2005, Epistemology After Protagoras: Responses to Relativism in Plato,
Aristotle. and Democritus, Oxford: Oxford University Press.
o Lesky A. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Τσοπανάκης,
Ε.Ι.Ε.Π., Θεσσαλονίκη 1972.
o Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Ν. Χουρμουζιάδης, τόμ.2,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1989.
o Lisi F., (ed.) Plato's Laws and its Historical Significance. Sankt Augustin: Academia
Verlag, 2001
o Livingstone R. W., Ελληνικά ιδανικά και σύγχρονη ζωή, μτφρ. Δ. Χόνδρος (2) Α.Δ.Ε.Ε.,
Αθήνα 1950.
o Lloyd G., E. R., 1979, Magic, Reason, and Experience, Cambridge: Cambridge University
Press.
o Long A.A., and D.N. Sedley, The Hellenistic Philosophers, vol 1 and 2 (Cambridge:
Cambridge University Press, 1987),
o Long A.A., Η Ελληνιστική Φιλοσοφία, μτφρ. Δημόπουλος Σ.-Μ. Δραγώνα-Μονάχου,
Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1997.
o Luginbill Robert D., Thucydides on War and National Character, Perseus Books 1999.
o Machiavelli Νiccolo, Ο Ηγεμόνας, μτφρ. Ζ. Ζωγραφίδου-Καραχάλιου, Βάνιας 1999.
o MacPherson C. B., Ατομικισμός και Ιδιοκτησία: Η πολιτική θεωρία του πρώιμου
φιλελευθερισμού από τον Hobbes στον Locke , Γνώση, Αθήνα 1986.
o Martin G., Πλάτων, μτφρ. Κ. Τσελεμέγκος Οργ. Κλασ. Εκδ., Αθήναι, χ.χ.
o Mary Margaret MacKenzie. Plato on Punishment. Berkeley: University of California
Press, 1986.
o Mathieu Bernard, 1987, ‘Archytas de Tarente pythagoricien et ami de Platon’, Bulletin de
l'Association G. Budé, 239-255.
 Maurer Karl, Interpolation in Thucydides, E. J. Brill. 1995.
o McCabe M.M., Plato's Individuals. Princeton: Princeton University Press, 1994.
o McCabe Mary Margaret, 2000, Plato and His Predecessors: The Dramatisation of Reason,
Cambridge: Cambridge University Press.
o McDiarmid J.B., 1958, ‘Phantoms in Democritean Terminology: ΠΕΡΙΠΑΛΑΞΙΣ and
ΠΕΡΙΠΑΛΑΣΣΕΣΘΑΙ,’ Hermes, 86 (3): 291–8.
o Menn S., Plato on God as Nous. Carbondale: Southern Illinois University Press.
o Miller Fred D., Jr. “Aristotle and the Origins of Natural Rights.” The Review of
Metaphysics 49 (1996), 873–907.
o Miller M., 2004, The Philosopher in Plato's Statesman, Repr. with supplementary material,
Las Vegas: Parmenides Publishing. [Originally published 1980].
o Minar Edwin L., 1942, Early Pythagorean Politics in Practice and Theory, Baltimore:
Waverly Press.
o Monk- Hampsher Iain, A History of Modern Political Thought, Blackwell, 1992.
o Monoson Sara, Plato's Democratic Entanglements. Princeton: Princeton University Press,
2000.

358 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Morpeth Neil, Thucydides' War: Accounting for the Faces of Conflict, Georg Olms Verlag.
2006.
o Morrison D., “The Happiness of the City and the Happiness of the Individual in Plato's
Republic.” Ancient Philosophy 21 (2001), 1-24.
o Morrison Donald (ed.), 2006, The Cambridge Companion to Socrates, Cambridge:
Cambridge University Press.
o Morrison J.S., 1963, “The Truth of Antiphon”, Phronesis 8, 35-49.
o Morrow G. R., Plato's Cretan City. Princeton: Princeton University Press, 1993.
o Mourelatos Alexander P.D., 2004, ‘Intrinsic and Relational Properties of Atoms in the
Democritean Ontology,’ in Ricardo Salles (ed.), Metaphysics, Soul, and Ethics: Themes
from the work of Richard Sorabji, Oxford: Clarendon Press, pp. 39–63.
o Mueller I., 1997, ‘Greek arithmetic, geometry and harmonics: Thales to Plato’, in
Routledge History of Philosophy Vol. I: From the Beginning to Plato, C. C. W. Taylor (ed.),
London: Routledge, 271–322.
o Murphy N.R., The Interpretation of Plato's Republic. Oxford: Clarendon, 1951.
o Murray P., (1996), Plato on Poetry, Cambridge.
o Murray P., (1999), “What is a Muthos for Plato?” in Buxton R. (ed.) Form myth to Reason,
Oxford 251-262.
o Nails Debra, 1995, Agora, Academy, and the Conduct of Philosophy, Dordrecht: Kluwer
Academic Publishing.
o Nails Debra, 2002, The People of Plato: A Prosopography of Plato and Other Socratics,
Indianapolis: Hackett Publishing.
o Nehamas A., “Episteme and Logos in Plato's Later Thought". Repr. Nehamas, A. (1999), ch.
11
o Nehamas A., “Socratic Intellectualism.” Repr. Nehamas, A. (1999), ch. 2.
o Nehamas A., 2002, “Parmenidean Being/ Heraclitean Fire,” in Presocratic Philosophy:
Essays in Honour of Alexander Mourelatos, V. Caston and D. W. Graham (eds.), 45–64,
Aldershot: Ashgate.
o Nehamas A., Virtues of Authenticity. Essays on Plato and Socrates. Princeton: Princeton
University Press, 1999.
o Nietzsche F., 1968, The Will to Power, trans. W. Kaufman, New York: Random House
(original work published 1901).
o Nietzsche F., Die Geburt der Tragödie, 1872, The Birth of Tragedy, tr. from the German by
Walter Kaufmann, New York: Penguin (1967), «Η Γέννηση της Τραγωδίας», μτφρ. Ζ.
Σαρίκας, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005.
o Nietzsche F., Ο Αντίχριστος, μετάφραση Ζ. Σαρίκας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, χ.χ.
o Nightingale A., (1995) Genres in Dialogue: Plato on the Construct of Philosophy, Cambridge
University Press.
o Notomi N., 1999, The Unity of Plato's ‘Sophist’: Between the Sophist and the Philosopher,
Cambridge: Cambridge University Press.
o Nussbaum M. C., 1972, “Psyche in Heraclitus,” Phronesis, 17: 1–16; 153–70.
o Nussbaum Martha C., 1994, The Therapy of Desire, Princeton: Princeton University Press.
o Ober J., (1989), Mass and Elite in democratic Athens: Rhetoric, Ideology and Power of People,
Princeton University Press, μτφρ. Β. Σερέτη, Πολύτροπον, Αθήνα 2003.
o Ober J., Political Dissent in Democratic Athens. Princeton: Princeton University Press,
1998.
o O'Brien Denis, 1981, Democritus, weight and size: an exercise in the reconstruction of early
Greek philosophy, Theories of Weight in the Ancient World (Volume 1), Leiden: Brill.
o O'Keefe Timothy, 1996, ‘Does Epicurus Need the Swerve as an archê of Collisions?,’
Phronesis, 41: 305–17.

359 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o O'Keefe Timothy, 1997, ‘The Ontological Status of Sensible Qualities for Democritus
and Epicurus,’ Ancient Philosophy, 17: 119–34.
o O'Neill B., 1988, “The Struggle for the Soul of Thrasymachus”, Ancient Philosophy 8: 167-
85.
o Orwin Clifford, The Humanity of Thucydides, Princeton University Press 1994.
o Osborne Catherine, 2004, Presocratic Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford:
Oxford University Press.
o Page D. H Ιλιάς και η Ιστορία, μτφρ. Χρ. Πανηγύρης, Παπαδήμας, Αθήνα 1988.
o Palmer Michael, Love of Glory and the Common Good: Aspects of the Political
Thought of Thucydides, Rowman & Littlefield. 1992.
o Pasnau Robert, 2007, ‘Democritus and Secondary Qualities,’ Archiv für Geschichte der
Philosophie, 89: 99–121.
o Pellegrin Pierre, “On the ‘Platonic’ Part of Aristotle's Politics.” In Willaim Wians (ed.)
Aristotle's Philosophical Development. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 1996, pp. 347–
59.
o Pendrick G., (ed. and trans.), 2002, Antiphon the Sophist: The Fragments, Cambridge,
Cambridge University Press.
o Penner T., “The Unity of Virtue.” Philosophical Review 82 (1973), 35-68.
o Penner Terry, 1992, “Socrates and the Early Dialogues,” in Richard Kraut (ed.), The
Cambridge Companion to Plato, Cambridge: Cambridge University Press.
o Popper K., (1966), The Open Society and its Enemies, vol. I, The Spell of Plato, 5th edition,
London.
o Pouncey Peter R., The Necessities of War: A Study of Thucydides' Pessimism, Columbia
University Press. 1980.
o Powell A., (1994), “Plato and Sparta: Modes of Rules and of Non-Rational Persuasion in the
Laws” in Powell A. and Hodkinson S., (Eds.) The Shadow of Sparta, London 273-321.
o Powell J. G. F., 1995, Cicero the Philosopher, Oxford: Clarendon Press.
o Press Gerald A[lan] 1996, “The State of the Question in the Study of Plato,” Southern
Journal of Philosophy 34, 507-32.
o Price A., Love and Friendship in Plato and Aristotle. Oxford: Clarendon Press, 1989.
o Price Jonathan J., Thucydides and Internal War, Cambridge University Press 2001.
o Proctor Dennis, Experience of Thucydides, Aris & Phillips 1980.
o Rawlings Hunter R., The Structure of Thucydides' History, Princeton University Press.
1981.
o Reeve C. D. C., “The Naturalness of the Polis in Aristotle.” In Georgios
Anagnostopoulos (ed.) A Companion to Aristotle. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009, pp. 512-
25.
o Reeve C.D.C. Philosopher Kings: The Argument of Plato's Republic. Princeton: Princeton
University Press, 1988.
o Ritter C. Untersuchungen über Platon: Die Echtheit und Chronologie der Platonischen
Schriften. Stuttgart: Kohlhammer, 1888.
o Roberts Jean, “Excellences of the Citizen and of the Individual.” In Georgios
Anagnostopoulos (ed.) A Companion to Aristotle. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009, pp. 555-
65.
o Robinson R. (1953), Plato’s Earlier Dialogues, Oxford.
o Robinson R. “Plato's separation of reason and desire.” Phronesis 16 (1971), 38-48.
o Robinson R., Plato's Earlier Dialectic. Oxford: Clarendon Press, 1953.
o Romilly de J., Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, μτφρ. Λ. Στεφάνου
Παπαδήμας, Αθήνα 2000.
o Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη,
μτφρ. Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ, Αθήνα 1995.

360 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Rood Tim, Thucydides: Narrative and Explanation, Oxford University Press 1998.
o Rosen S., 1995, Plato's Statesman: The Web of Politics, New Haven, Conn.: Yale University
Press.
o Ross W. D., 1933, “The Socratic Problem,” Proceedings of the Classical Association 30, 7-24.
o Ross W. D., Plato's Theory of Ideas. Oxford: Clarendon Press, 1905.
o Ross W.D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μητσού, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2001.
o Rousseau J.J., “Du Contract Social”, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μτφρ. Κουχτσόγλου Δ.
και Ν., Δαρεμά, Αθήνα 1957.
o Rowe C. J., (ed.) 1995. Reading the Statesman, Sankt Augustin: Academia Verlag.
o Rowe C. J., 1995, Plato: Statesman, Warminster: Aris & Phillips.
o Rowe C. J., 1996. “The Politicus: Form and Structure”, in Form and Argument in Late
Plato, C. Gill and M. M. McCabe (eds.), Oxford: Clarendon Press. 153–78.
o Rowe Christopher J., “Aims and Methods in Aristotle's Politics.” In David Keyt and
Fred D. Miller, Jr. (eds.) A Companion to Aristotle's Politics. Oxford: Blackwell, 1991, pp.
57–74.
o Rudebusch George, 1999, Socrates, Pleasure, and Value, New York: Oxford University
Press.
o Runciman, W. G. 1962, Plato's Later Epistemology, Cambridge: Cambridge University
Press.
o Russell B., "Α Ηistory of the Western Philosophy", Simon and Schuster,1945. μτφρ.
Χουρμουζίου Αιμ., Αρσενίδη, Αθήνα. χ.χ.
o Russell B., Power-A New Social Analysis, London 1938, Ισχύς-Μια Νέα Κοινωνική
Ανάλυση, μτφρ. Κυριακόπουλος Γ., Ευρασία, Αθήνα 2001.
o Ryan K. Balot., Greed and Injustice in Classical Athens. Princeton: Princeton University
Press, 2001.
o Ryle G., Plato's Progress. Cambridge: Cambridge University Press, 1966.
o Salkever Stephen G., “Aristotle's Social Science.” Political Theory 9 (1981), pp. 479–508.
Repr. in Richard Kraut and Steven Skultety (eds.) Aristotle's Politics: Critical Essays.
Lanham MD: Rowman and Littlefield, 2005, pp. 27–64.
o Samaras Thanassis, Plato on Democracy. New York: Peter Lang, 2002.
o Santas G. (1997), Σωκράτης: Φιλοσοφία στους Πρώιμους Διάλογους του Πλάτωνα,
μτφρ. Δ. Βούβαλη, Αθήνα.
o Santas G. Socrates: Philosophy in Plato's Early Dialogues. London: Routledge & Kegan
Paul, 1979 .
o Santas G., “Two theories of the good in Plato's Republic.” Archiv für Geschichte der
Philosophie 57 (1985), 223-45.
o Santas Gerasimos, Goodness and Justice: Plato, Aristotle, and the Moderns. Oxford:
Blackwell Publishers, 2001. Chapters 6-7.
o Sayre K. M., 2006, Method and Metaphysics in Plato's Statesman, Cambridge: Cambridge
University Press.
o Sayre K., Plato's Analytic Method. Chicago: Chicago University Press, 1969.
o Schofield M., "Plato on the Economy," in The Ancient Greek City-State, ed. M.H. Hansen
(Copenhagen, 1993), 183-196; rerpinted in his Saving the City: Philosopher-Kings and
Other Classical Paradigms (London: Routledge, 1999), 69-81.
o Schofield M., 2000, 'Plato and Practical Politics', in The Cambridge History of Greek and
Roman Political Thought, Christopher Rowe and Malcolm Schofield (eds.), Cambridge:
Cambridge University Press, 293-302.
o Schofield M., Saving the City: Philosopher-Kings and other Clasical Paradigms. London:
Routledge & Kegan Paul, 1999.
o Schofield Malcolm, 2002, ‘Leucippus, Democritus and the ou mallon Principle: An
Examination of Theophrastus Phys. Op. Fr. 8,’ Phronesis, 47(3): 253–63.

361 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Scodel H. R. 1987, Diairesis and Myth in Plato's Statesman, Göttingen: Vandenhoeck &
Ruprecht.
o Scott D., Recollection and experience, Plato's theory of learning and its successors.
Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
o Scott Gary Alan (ed.), 2002, Does Socrates Have a Method? Rethinking the Elenchus in
Plato's Dialogues and Beyond, University Park: Pennsylvania State University Press.
 Sedley David, 1982, ‘Two Conceptions of Vacuum,’ Phronesis, 27: 175–93.
 Sedley David, 2008, ‘Atomism's Eleatic Roots,’ in Patricia Curd and Daniel W. Graham
(eds.), The Oxford Handbook of Presocratic Philosophy, Oxford: Oxford University Press,
305–332.
o Segal C. (1962), “Gorgias and the Psychology of the Logos”, H.S.C.P. 66, 99-155.
o Shanske Darien, Thucydides and the Philosophical Origins of History, Cambridge
University Press. 2007.
o Shorey Paul, 1903, The Unity of Plato's Thought, Chicago: University of Chicago Press.
o Sinclair T. A., Ιστορία της Ελληνικής Πολιτικής Σκέψεως, Παπαζήσης, Αθήνα 1969.
o Skemb J. B., Plato’ s Statesman, Routledge & Kegan, London 1952.
o Smith Nicholas D. and Robert Mayhew, “Aristotle on What the Political Scientist Needs
to Know.” In K. I. Boudouris (ed.) Aristotelian Political Philosophy, vol. 1. Athens:
International Center for Greek Philosophy and Culture, 1995, pp. 189–98.
o Snell B. Η ανακάλυψη του πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981.
o Sorabji Richard, 1983, Time, Creation and the Continuum, London: Duckworth.
o Stahl Hans-Peter (Translated by David Seward), Thucydides: Man's Place in History,
Gerald Duckworth & Co. 2003.
o Stalley R.F., "Aristotle's Criticism of Plato's Republic," in A Companion to Aristotle's
Politics," ed. David Keyt and Fred D. Miller, Jr. (Oxford: Blackwell, 1991), 182-199.
o Stokes M. Plato's Socratic Conversations: Drama and Dialectic in Three Dialogues.
Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986.
o Strauss L, Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, μτφρ. Ροζάνης Σ., Λυκιαρδόπουλός Γ., Γνώση,
Αθήνα 1988.
o Strauss L., 1964, The City and Man, Charlottesville: University Press of Virginia.
o Strauss L., Περί Τυραννίδος, μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση, Αθήνα 1995.
o Tarán L., 1999, “Heraclitus: The River Fragments and Their Implications,” Elenchos, 20:
9–52.
o Taylor A. E., Plato. The Man and his Work, Methuen & Co Ltd, London 1978, Ο
άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2000.
o Taylor C. C. W. Plato's Protagoras. Trsl & notes. Oxford: Clarendon Press, 1976.
o Taylor C.C.W., 2007, ‘Nomos and Phusis in Democritus and Plato,’ Social Philosophy and
Policy, 24 (2): 1–20.
o Taylor, A. E., 1961, Plato: The Sophist and the Statesman, R. Klibansky and E. Anscombe
(eds.), London: Thomas Nelson and Sons.
o Teloh Henry, 1986, Socratic Education in Plato's Early Dialogues, Notre Dame: University
of Notre Dame Press.
o Terry Penner, "Thought and Desire in Plato" in Plato: A Collection of Critical Essays, II:
Ethics, Politics, and Philosophy of Art and Religion, ed. Gregory Vlastos (New York:
Doubleday and Company, 1971), 96-118.
o Thessleff H. Studies in Platonic Chronology. Helsinki; Societas Scientiarum Fennica, 1982.
o Vander Waerdt (ed.), 1994, The Socratic Movement, Ithaca: Cornell University Press.
o Vander Waert, Paul A. “Kingship and Philosophy in Aristotle's Best Regime.” Phronesis
30 (1985), 249–73.
o Verdenius W. J. (1981), “Gorgias Doctrine of Decetion’’, in Kerferd G. B. (ed) The Sophistic
Movement, Cambridge, 116-27.

362 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Vernant J. P. Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Στ. Γεωργούδη, τόμ. Α', Β'
Δαίδαλος, Αθήνα 1989.
o Vlastos G. (1993), Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος, μτφρ. Π. Καλλιγάς,
Εστία, Αθήνα.
o Vlastos G. (1995), Πλατωνικές Μελέτες, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., Vlastos, G. Platonic Studies.
Princeton: Princeton University Press, 1988.
o Vlastos G., "Does Slavery Exist in the Republic" Classical Philology 63 (1968): 291-295;
reprinted in his Platonic Studies, 2nd ed. (Princeton: Princeton University Press, 1981),
140-146.
o Vlastos G., “Elenchus and Mathematics: A Turning-Point in Plato's Philosophical
Development.” American Journal of Philology 109 (1988), 362-396.
o Vlastos G., 1955. “On Heraclitus,” American Journal of Philology, 76: 337–378.
o Vlastos G., 1975, ‘Ethics and physics in Democritus,’ in D.J. Furley and R.E. Allen (eds.),
Studies in Presocratic Philosophy (Volume 2: Eleatics and Pluralists), London: Routledge
and Kegan Paul, pp. 381–408.
o Vlastos G., Plato's Universe. Seattle: University of Washington Press, 1975.
o Vlastos Gregory, 1954, “The Third Man Argument in Plato's Parmenides,” Philosophical
Review 63, 319-49.
o Wagner E. (ed.), Essays on Plato's Psychology. Lanham, MD.: Lexington Books, 2001.
o Wardy Robert, 1988, ‘Eleatic Pluralism,’ Archiv für Geschichte der Philosophie, 70: 125–46.
o Warren James, 2002, Epicurus and Democritean Ethics: An Archaeology of Ataraxia,
Cambridge: Cambridge University Press.
o Wedin M. V., 1987, “Collection and Division in the Phaedrus and Statesman”, Revue de
Philosophie Ancienne 5: 207–33.
o Webster T.B.L., Εισαγωγή στον Σοφοκλή, Μτφρ., Ιωαν. Μπάρμπας, Θεσσαλονίκη
1994.
o Weiss R., 1995, “Statesman as epistêmôn: Caretaker, Physician, and Weaver”, in Reading
the Statesman, Proceedings of the Third Symposium Platonicum, C. J. Rowe (ed.), Sankt
Augustin: Academia Verlag. 213–22.
o Werkmeister W. H. (ed.), Facets of Plato's Philosophy. Assen: Van Gorcum, 1976.
o West M. L., 1983, The Orphic Poems, Oxford: Clarendon Press.
 Westlake H. D., Studies in Thucydides and Greek History, Bristol Classical Press 1989.
 Westlake Henry Dickinson, Individuals in Thucydides, Cambridge University Press 1968.
o White D. A., Rhetoric and Reality in Plato's ‘Phaedrus’. Albany: State University of New
York Press, 1993.
o White N. P., A Companion to Plato's Republic. Indianapolis: Hackett, 1979.
 White N., Individual and Conflict in Greek Ethics. Oxford: Oxford University Press, 2002.
o White S. A., 1995, “Thrasymachus the Diplomat”, Classical Philology 90: 307-27.
o Wilamowitz-Moellendorff Ulrich von, 1962, Platon, 2 Vols., Berlin: Weidmann, Πλάτων
η Ζωή και το Έργο του, μτφρ. Αρμυρός Ξ., Κάκτος, Αθήνα 2005.
o Williams B. A. O. “The Analogy of city and soul in Plato's Republic.” Lee,
E.N/Mourelatos, A. D. P./ Rorty, R. M. (eds.) (1973), ch. 10.
o Windelband W. – Heimsoeth H. Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Tübingen 1976,
Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ. Σκουτερόπουλος Ν.Μ., Τόμος Α´, Μ.Ι.Ε.Τ.
Αθήνα 1991.
o Woodhead Arthur Geoffrey, Thucydides on the Nature of Power, Harvard University
Press 1970.
o Woolf R., 2000, “Callicles and Socrates: Psychic (Dis)harmony in the Gorgias”, Oxford
Studies in Ancient Philosophy 18: 1-40.
o Zagorin Perez, Thucydides: An Introduction for the Common Reader, Princeton University
Press 2005, μτφρ., Κ. Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2006.

363 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

o Zeller Eduard - Nestle Wilhelm, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, μτφρ. Θεοδωρίδη
Χ., Εστία, Αθήνα 1980.Zingano Marco, “Akrasia and the Method of Ethics,”. In
Christopher Bobonich and Pierre Destree (eds.), Akrasia in Greek Philosophy. Leiden: Brill
2007, pp. 167 – 192.
o Ziolkowski John E., Thucydides and the Tradition of Funeral Speeches at Athens, Arno Press
1981.
o Νέστλε Β., Από τον Μύθο στον Λόγο, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010.

ΙΙΙ. Ελληνική Βιβλιογραφία.

 Αρβανιτάκης Τ., Πλάτων περὶ τῆς κινήσεως, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1999.


 Αρβανιτάκης Τ. (εισαγ.) - Μαυρόπουλος Θ. (μτφρ., σχ.), Πλάτων Φαίδων, Ζήτρος,
Θεσσαλονίκη 2007.
 Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας, (Εισαγωγή, Φιλοσοφική Ανάλυση: Το Δίκαιο του
Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική σκέψη, Μετάφραση, Σχόλια, Υπομνήματα),
Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008.
 Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Πολιτικός (Εισαγωγή, φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές της
Πλατωνικής Πολιτικής Επιστήμης «Μια φιλοσοφική ερμηνεία του Πολιτικού»,
ερμηνευτικά σχόλια), μτφρ. Θ. Μαυρόπουλος, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2010.
(Βιβλίο-μονογραφία).
 Βαλαλά-Πεντζοπούλου Τ., Ο πολιτικός άνδρας στον Αριστοτέλη, (2 ανάτυπα)
Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1991.
 Βαλαλά-Πεντζοπούλου Τερέζα (επιμ., μτφρ., σχ.), Γοργίας, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη
1999.
 Βέϊκος Θ., Η Αρχαία Σοφιστική, Θεσσαλονίκη 1971.
 Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη. Αθήνα 1991.
 Βλάχος Γ., Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, μτφρ. Μ. Παϊζη-Αποστολοπούλου-
Δ.Γ. Αποστολόπουλος, Μορφ. Ίδρ. Εθν. Τράπ., Αθήνα 1981.
 Βουδούρης Κ., Προσωκρατική Πολιτική Φιλοσοφία, Αθήνα 1988.
 Βουρβέρης Κ.Ι. Η εθνική συνείδησις του Πλάτωνος, Αθήναι 1939.
 Βουρβέρης Κ.Ι. Ο Πλάτων και η εποχή μας, Αθήναι 1963.
 Βουρβέρης Κ.Ι., Το νόημα του πολιτικού φαινομένου της ζωής (Αισχύλος-Πλάτων),
Αθήναι 1961.
 Δεληβογιατζής Σ., Ζητήματα διαλεκτικής, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000.
 Δεληβογιατζής Σ., Το Φυσικό και το Ανθρώπινο, Ερωδιός, 2002.
 Δεληγιώργη Αλ., Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία - Η αναζήτηση της
χαμένης ενότητας, Αλεξάνδρεια, Αθηνα 2007.
 Δεσποτόπουλος Κ. Ι. Περί πολιτικής. Επίλεκτα κείμενα της αρχαίας ελληνικής
γραμματείας, επιλ.-μτφρ.σχ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2004.
 Δεσποτόπουλος Κ., Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, Αθήνα 1957.
 Δεσποτόπουλος Κων/νος, Φιλοσοφία και Διαλεκτική, Βάνιας, 1990.
 Δόικος Π., Πλάτων Φαίδρος, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2001.
 Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, Η Αρχαία Σοφιστική, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1984.
 Θεοδωρακόπουλος Ι., Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήνα 1970.
 Θεοδωρίδης Χ. Επίκουρος, Η Αληθινή Όψη του Αρχαίου Κόσμου, Εστία, Αθήνα
1981.
 Θεοδωρίδης Χ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Κολλάρος-ΕΣΤΙΑ, 1955.
 Καλλιφατίδης Κ., Ερμηνευτικές παρατηρήσεις στον διάλογο των Μηλίων, ΙΙ, ΙΙΙ-V,
VI (2), VII (2), VIII-IX, X-XI (2), XII (2), Θεσσαλονίκη 1955.
 Καστοριάδης Κορ., Ο Πολιτικός του Πλάτωνα, επτά σεμινάρια στην Ehess, μτφρ.
Ζωή Καστοριάδη, Πόλις, Αθήνα 2001.

364 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

 Καραφύλλης Γρ., Αξιολογία και Παιδεία, Τυπωθήτω, Αθήνα 2005.


 Καραφύλλης Γρ., Κοινωνική Φιλοσοφία, Δάρδανος, 2005.
 Κορίζης Χ., Αι Πολιτικαί Θεωρίαι των Σοφιστών, Νέα Εστία, 1972.
 Κύρκος Β., Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός και Σοφιστική, Ιωάννινα 1986.
 Λαμπρέλλης Δ., Φιλοσοφία και κοινωνικά συγκεκριμένο στον «Πολιτικό» του
Πλάτωνα - Η περίπτωση της ανομοιότητος ή διαφοράς, Δωδώνη, Αθήνα 2007.
 Λυπουρλής Δ.Α., Το κάλλιστον κλέος, υπέρ πάτρας έθνησκον, (3 ανάτυπα) Α.Π.Θ.,
Θεσσαλονίκη 1988.
 Μαραγκάκης Ε.Ν., Η πεμπτουσία του αριστοτελικού έργου "Περί ποιητικής"
Γρηγόρης, Αθήνα 1993.
 Μαραγκάκης Ε.Ν., Η ρητορική τέχνη στην ακμή της, Βασδέκης, Αθήνα 1991.
 Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007.
 Μαυρόπουλος Θ., Πλάτων Πολιτεία (Τόμοι 2), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006.
 Μιχαηλίδης Ν., Πλάτων Σοφιστής, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008.
 Μπαγιόνας Α.Μ., Η Αρχαία Σοφιστική και ο Θεσμός της Δουλείας, Αθήνα 1968.
 Μπαγιόνας Α.Μ., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής, Θεσσαλονίκη 1974.
 Ξηροτύρης Ι.Ν., Η κοινωνιολογική σκέψη και ο Πλάτων, Θεσσαλονίκη 1969.
 Παπαδόπουλος Θ., Δημόκριτος: Ο φιλόσοφος και ο φυσιοδίφης, ο θεωρητικός της
δημοκρατίας, Κάκτος, Αθήνα 1995.
 Πετροδασκαλάκης Δ., Οίνος και λόγος. Η σχέση δύο πολιτικών στοιχείων της
αρχαίας κοινωνίας, ανάτυπο από "Παλίμψηστον", Ηράκλειον 1995.
 Πλάγγεσης Γ., Πολιτική & Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, University
Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998.
 Πλάγγεσης Γ., Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές,
Πλάτων, Αριστοτέλης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010.
 Πλατιάς Αθ., Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στον Θουκυδίδη, Εστία, Αθήνα
2000.
 Ραφαηλίδης Α. Ρ., Το ανθρώπινο αγαθό στο διάλογο Γοργία και στα πρώτα βιβλία
Α-Δ της Πολιτείας του Πλάτωνα, Παρασκήνιο, Αθήνα 1994.
 Σαμαράς. Θ., Πλάτων Απολογία Σωκράτους-Κρίτων, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003.
 Σκουτερόπουλος Ν.Μ., επιμ. κειμένων, μτφρ., σχολιασμός, Η Αρχαία Σοφιστική,
τα σωζόμενα αποσπάσματα, 2η έκδοση, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1991.
 Σουμελίδης Γ., Η πολύκροτος δίκη των επαναστατών της Μυτιλήνης και αι
δημηγορίαι Κλέωνος και Διοδότου κατά Θουκυδίδην, Ζηκάκης, Αθήναι 1935.
 Σπυρόπουλος Ηλ., Πλάτων Συμπόσιον, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2004.
- Πλάτων Μύθοι, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003.
- Πλάτων Πρωταγόρας, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009.
 Σταμάτης Ε. Σ. Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Αθήναι 1966.
 Τατάκης Β.Ν., Ο Σωκράτης. Η ζωή του, η διδασκαλία του (2) Αστήρ, Αθήναι 1970.
 Τζιώκα Π., Αριστοτέλης - Πολιτικά VII, VIII, (Πρλγ., Γ. Πλάγγεσης: Η έννοια του
‘πολιτικού’ και η διαλεκτική της εξουσίας στην πολιτική φιλοσοφία του
Αριστοτέλη) Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009.
 Τζωρτζόπουλος Δ., Πλάτων Λάχης - Λύσις, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008.
 Τσάτσος Κ., Η Κοινωνική Φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1970.
 Τσεκουράκης, Δ., ‘Η στάση των Σοφιστών απέναντι στο λεγόμενο «δίκαιο του
ισχυροτέρου»’, ΕΕΦΑΠΘ, ΚΒ (1984), σελ. 637-685.
 Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-Για την πολιτική σκέψη
του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα 1999.

365 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Ειδική Βιβλιογραφία βάσει των πηγών που χρησιμοποιήθηκαν


για τη συγγραφή των επιμέρους ενοτήτων:

* Οι προ-φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Adkins A.W.H., 1960, Merit and Responsibility: A Study in Greek Values, Oxford: Clarendon
Press - Adkins A.W.H., Moral Values and Political Behavior in Ancient Gr. Chatto-Windus, 1972
- Allen R., Plato's Euthyphro and the Earlier Theory of Forms. London: Routledge & Kegan Paul,
1970 - Bok S. (1978), Lying: Moral Choice in Public and Private Life, New York - Calame C.,
(1999), “The Rhetoric of Muthos and Logos: Forms of Figurative Discourse”, in Buxton R. (ed.) From
Myth to Reason, Oxford 119-144 - Dodds E. R., Οι Έλληνες και το παράλογο, μτφρ. Γ.
Γιατρομανωλάκης, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1978 - Glotz G. Η Ελληνική «Πόλις», μτφρ.
Σακελλαρίου Α. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1994 - Livingstone R. W., Ελληνικά ιδανικά και σύγχρονη
ζωή, μτφρ. Δ. Χόνδρος (2) Α.Δ.Ε.Ε., Αθήνα 1950 - Lloyd G., E. R., 1979, Magic, Reason, and
Experience, Cambridge: Cambridge University Press - Murray P., (1999), “What is a Muthos for
Plato?” in Buxton R. (ed.) Form myth to Reason, Oxford 251-262 - Νέστλε Β., Από τον Μύθο
στον Λόγο, μτφρ. Γεωργίου Αν., Γνώση, Αθήνα 2010- Nietzsche F., Die Geburt der Tragödie,
1872, The Birth of Tragedy, tr. from the German by Walter Kaufmann, New York: Penguin
(1967), «Η Γέννηση της Τραγωδίας», μτφρ. Ζ. Σαρίκας, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005 - Page
D. H Ιλιάς και η Ιστορία, μτφρ. Χρ. Πανηγύρης, Παπαδήμας, Αθήνα 1988 - Penner T.,
“The Unity of Virtue.” Philosophical Review 82 (1973), 35-68 - Snell B. Η ανακάλυψη του
πνεύματος, μτφρ. Δ.Ι. Ιακώβ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1981 - Vernant J. P., Μύθος και σκέψη στην
αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Στ. Γεωργούδη, τόμ. Α', Β' Δαίδαλος, Αθήνα 1989 - West M. L., 1983,
The Orphic Poems, Oxford: Clarendon Press - Βλάχος Γ., Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο,
μτφρ. Μ. Παϊζη-Αποστολοπούλου-Δ.Γ. Αποστολόπουλος, Μορφ. Ίδρ. Εθν. Τράπ., Αθήνα
1981 - Βουρβέρης Κ.Ι., Το νόημα του πολιτικού φαινομένου της ζωής (Αισχύλος-Πλάτων),
Αθήναι 1961. Μαρωνίτης Δ., Πόλκας Λ., Αρχαϊκή Επική Ποίηση, Ι.Ν.Σ., 2007.

* Η μεταβατική περίοδος του φιλοσοφικού πολιτικού στοχασμού: οι


αρχέτυπες φιλοσοφικές συλλήψεις του πολιτικού ανδρός
Α) Οι Επτά Σοφοί: γνῶθι σαυτόν, μηδὲν ἄγαν, καιρὸν γνῶθι

Baradat L. P. (1994), Political Ideologies, their Origins and Impacts, New Jersey - Burnet J., Greek
Philosophy, I. Thales to Plato, London 1914 - Burnet J., Η αυγή της ελληνικής φιλοσοφίας,
Αναγνωστίδης, χ.χ. - Gagarin M. and P. Woodruff (ed. and trans.), 1995, Early Greek Political
Thought from Homer to the Sophists, Cambridge: Cambridge University Press - Gomez-Lobo,
Alfonso, 1994, The Foundations of Socratic Ethics, Indianapolis: Hackett Publishing Co - Jaeger
W., Παιδεία. Η μόρφωσις του έλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Π. Βέρροιος, Αθήναι 1971-1974 -
Machiavelli Νiccolo, Ο Ηγεμόνας, μτφρ. Ζ. Ζωγραφίδου-Καραχάλιου, Βάνιας 1999.

Β) Ηράκλειτος: Ο Πολιτικός Ἀνὴρ διεκπεραιωτής της λογικής ενότητας

Barnes Jonathan, 1982, The Presocratic Philosophers, London: Routledge - Diels H. and W.
Kranz = DK, 1952, Die Fragmente der Vorsokratiker, (αποσπάσματα και δοξογραφικές
μαρτυρίες) 6th edition, 3 Vols., Dublin and Zürich: Weidmann, (Original work published by
Diels in 1903) - Diels H., 1958, Doxographi Graeci, Berlin: De Gruyter - Kirk G.S., –J.E. Raven –
M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge 1969, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι,
μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1988 - McCabe Mary Margaret, 2000, Plato and His
Predecessors: The Dramatisation of Reason, Cambridge: Cambridge University Press - Osborne

366 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Catherine, 2004, Presocratic Philosophy: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford University
Press - Βέϊκος Θ., Φύση και Κοινωνία από το Θαλή ως το Σωκράτη, Σμίλη. Αθήνα 1991 -
Βουδούρης Κ., Προσωκρατική Πολιτική Φιλοσοφία, Αθήνα 1988 - Δεληβογιατζής Σ.,
Ζητήματα διαλεκτικής, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000 - Ziegler K., Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος,
ένας επαναστάτης του πνεύματος, ΕΕΦΣΠ Θεσ/νίκης, τ. 9, Θεσ/νίκη 1965, σσ. 127-144 -
Κελεσίδου Αν., Η κάθαρση της θεότητας στη φιλοσοφία του Ξενοφάνη, Ακαδημία
Αθηνών, Αθήναι 1969 και Μελετήματα Προσωκρατικής Ηθικής, Πρόλογος Γ. Βλάχου,
Ακαδημία Αθηνών, Αθήναι 1994 - Πόππερ Κ., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της τ. Ι,
μτφρ. Ειρήνη Παπαδάκη. «Δωδώνη» Αθήνα 1980, σ. 50 - Heidegger M., Heraklit GA 55.
Klostermann Frankfurt a. M. 1979, σ. 214-215.
Γ) Δημόκριτος: Ο Πολιτικός Ἀνήρ στις αυτοθεσμιζόμενες πολιτικές
κοινωνίες

Annas Julia, 2002, ‘Democritus and Eudaimonism,’ in V. Caston and D. Graham (eds.),
Presocratic Philosophy: Essays in Honour of Alexander Mourelatos, London: Ashgate, pp. 169–82 -
Baldes Richard W., 1975, ‘Democritus on Visual Perception: Two Theories or One?,’
Phronesis, 20: 93–105 - Balme David, 1941, ‘Greek Science and Mechanism II. The Atomists,’
Classical Quarterly, 35: 23–8 - Benakis Linos G. (ed.)., 1984, Proceedings of the Ist International
Congress on Democritus, Xanthi - Berryman Sylvia, 2002, ‘Democritus and the explanatory
power of the void,’ in V. Caston and D. Graham (eds.), Presocratic Philosophy: Essays in Honour
of Alexander Mourelatos, London: Ashgate - Cole Thomas, 1967, Democritus and the Sources of
Greek Anthropology, Cleveland: Western Reserve University Press - Edmunds Lowell, 1972,
‘Necessity, Chance, and Freedom in the Early Atomists,’ Phoenix, 26: 342–57 - Furley David J.,
1967, Two Studies in the Greek Atomists, Princeton: Princeton University Press - Furley David
J., 1993, ‘Democritus and Epicurus on Sensible Qualities,’ in J. Brunschwig and M.C.
Nussbaum (eds.), Passions and Perceptions, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 72–94
- Hirsch Ulrike, 1990, ‘War Demokrits Weltbild mechanistisch und antiteleologisch?’
Phronesis, 35: 225–44 - Lee Mi-Kyoung, 2005, Epistemology After Protagoras: Responses to
Relativism in Plato, Aristotle. and Democritus, Oxford: Oxford University Press - Mourelatos
Alexander P.D., 2004, ‘Intrinsic and Relational Properties of Atoms in the Democritean
Ontology,’ in Ricardo Salles (ed.), Metaphysics, Soul, and Ethics: Themes from the work of Richard
Sorabji, Oxford: Clarendon Press, pp. 39–63 - Sedley David, 2008, ‘Atomism's Eleatic Roots,’
in Patricia Curd and Daniel W. Graham (eds.), The Oxford Handbook of Presocratic Philosophy,
Oxford: Oxford University Press, 305–332 - Taylor C.C.W., 2007, ‘Nomos and Phusis in
Democritus and Plato,’ Social Philosophy and Policy, 24 (2): 1–20 - Vlastos G., 1975, ‘Ethics and
physics in Democritus,’ in D.J. Furley and R.E. Allen (eds.), Studies in Presocratic Philosophy
(Volume 2: Eleatics and Pluralists), London: Routledge and Kegan Paul, pp. 381–408 - Warren
James, 2002, Epicurus and Democritean Ethics: An Archaeology of Ataraxia, Cambridge:
Cambridge University Press.

* Ο Πολιτικός Ἀνὴρ εντός της νομικής συνθήκης (νόμῳ)

α) Θεωρητική οριοθέτηση

Annas J. (198I), An Introduction to Plato’s Republic, Oxford - Barker, E., Social Contract: Essays by
Locks, Hume and Rousseau, London (World's Classics) 1947 - Chappell T.D.J., 1993, “The Virtues
of Thrasymachus”, Phronesis 38: 1-17 - Davidson J., Αρχαίοι Αθηναίοι. Ηδονές, καταχρήσεις
και πάθη, μτφρ. Χ. Παπαδημητρίου, Περίπλους, Αθήνα 2003 - Gosling J.C.B., and C.C.W.
Taylor, 1982, The Greeks on Pleasure, Clarendon Press: Oxford - Guthrie W.K.C., The Sophists,
Cambridge University Press, 1971 Οι Σοφιστές, μτφρ. Δαμ. Τσεκουράκης, Β΄ έκδοση, ΜΙΕΤ,

367 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Αθήνα 1991 - Havelock E. A., The Liberal Temper in Greek Politics, London 1957 - MacPherson
C. B., Ατομικισμός και Ιδιοκτησία: Η πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από
τον Hobbes στον Locke , Γνώση, Αθήνα 1986 - Monk- Hampsher Iain, A History of Modern
Political Thought, Blackwell, 1992 - Ober J., (1989), Mass and Elite in democratic Athens: Rhetoric,
Ideology and Power of People, Princeton University Press - Rousseau J.J., “Du Contract Social”,
Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μτφρ. Κουχτσόγλου Δ. και Ν., Δαρεμά, Αθήνα 1957 - Santas G.,
“Two theories of the good in Plato's Republic.” Archiv für Geschichte der Philosophie 57 (1985),
223-45 - Sinclair T. A., Ιστορία της Ελληνικής Πολιτικής Σκέψεως, Παπαζήσης, Αθήνα
1969 - Strauss L, Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία, μτφρ. Ροζάνης Σ., Λυκιαρδόπουλός Γ., Γνώση,
Αθήνα 1988 - White N. P., A Companion to Plato's Republic. Indianapolis: Hackett, 1979 -
Βέϊκος Θ., Η Αρχαία Σοφιστική, Θεσσαλονίκη 1971 - Μπαγιόνας Α.Μ., Ιστορία της
Αρχαίας Ελληνικής Ηθικής, Θεσσαλονίκη 1974 - Πλάγγεσης Γ., Πολιτική & Θρησκεία στη
Φιλοσοφία του John Locke, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998 - Πλάγγεσης Γ.,
Αρχαία Ελληνική Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, Σοφιστές, Πλάτων, Αριστοτέλης,
Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010 - Καστοριάδης Κορ. Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα 1: Από τον
Όμηρο στον Ηράκλειτο, σελ. 446, μτφρ. Καστοριάδη Ζ., Κριτική, Αθήνα 2007 και
Καστοριάδης Κορ, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Κέδρος, Αθήνα 1999 -
Καστοριάδης Κορ, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Κέδρος, Αθήνα 1999 - Hobbes,
T., Λεβιάθαν, Κεφάλαιο 14 σελ. 199, μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος, Γνώση,
Αθήνα 1989 - Rousseau J.J., Το κοινωνικό συμβόλαιο, σελ. 61, μτφρ. Βασ. Γρηγοροπούλου –
Αλ. Στάινχαουερ, Πόλις, Αθήνα 2004.

β) Ο «έννομος» πολιτικός ἀνήρ

Kahn C., 1981, “The Origins of Social Contract Theory in the Fifth Century B.C.”, in Kerferd
1981b, 92-108 - Kerferd G.B., 1981, The Sophistic Movement, Cambridge: Cambridge University
Press - Kraut R., (1992) “The Defense of Justice in Plato’s Republic”, in Kraut, R. (ed) The
Cambridge Companion to Plato, Cambridge 311-337 - Ober J., Political Dissent in Democratic
Athens. Princeton: Princeton University Press, 1998 - Romilly de J., Ο Νόμος στην ελληνική
Σκέψη, από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ. Μ. Αθανασίου-Μηλιαρέση Κ., Το Άστυ,
Αθήνα 1995 - Samaras Thanassis, Plato on Democracy. New York: Peter Lang, 2002 - Strauss
L., 1964, The City and Man, Charlottesville: University Press of Virginia - White S. A., 1995,
“Thrasymachus the Diplomat”, Classical Philology 90: 307-27 - Δεληβογιατζής Σ., Το Φυσικό
και το Ανθρώπινο, Ερωδιός, 2002 - Κύρκος Β., Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός και
Σοφιστική, Ιωάννινα 1986.

γ) Ο «άνομος» πολιτικός ἀνήρ

Hesk J. (2000), Deception and Democracy in Ancient Athens, Cambridge - Hobbes T., Λεβιάθαν,
μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος, Γνώση, Αθήνα 1989 - Irwin T., Plato's Moral
Theory: The Early and Middle Dialogues. Oxford: Clarendon Press, 1977 - McCabe M.M., Plato's
Individuals. Princeton: Princeton University Press, 1994 - Monoson S. (2000), Plato’s Democratic
Entanglements, Princeton - Morrison D., “The Happiness of the City and the Happiness of the
Individual in Plato's Republic.” Ancient Philosophy 21 (2001), 1-24 - Pendrick G., (ed. and
trans.), 2002, Antiphon the Sophist: The Fragments, Cambridge, Cambridge University Press -
Russell B., Power-A New Social Analysis, London 1938, Ισχύς-Μια Νέα Κοινωνική Ανάλυση,
μτφρ. Κυριακόπουλος Γ., Ευρασία, Αθήνα 2001 - Ryan K. Balot., Greed and Injustice in
Classical Athens. Princeton: Princeton University Press, 2001 - Strauss L., Περί Τυραννίδος,
μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Γνώση, Αθήνα 1995 - Westlake Henry Dickinson, Individuals in
Thucydides, Cambridge University Press 1968 - Ψυχοπαίδης Κ., Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός

368 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

και ο τύραννος-Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Πόλις, Αθήνα
1999.

* Ο «φύσει» Πολιτικός Ἀνήρ

Α) Η διά της επιστήμης ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης:


Ιπποκράτης
Nussbaum Martha C., 1994, The Therapy of Desire, Princeton: Princeton University Press -
Kuczewski M. G. – Polansky R., Bioethics, Βιοηθική: Αρχαίες Θεματικές σε Σύγχρονα
Προβλήματα, Καλοκαιρινού Ελ. (επιμέλεια-επίμετρο), μτφρ. Κατσιμίτσης Μ., Τραυλός,
Αθήνα 2007 - Bourgey Louis, Observation et experience chez les médecins de la collection
hippocratique. (Paris: J. Vrin, 1953) -Edelstein Ludwig Ancient Medicine. (Baltimore, MD: Johns
Hopkins University Press, 1967) - Jouanna Jacques, Hipporcrate Translated as Hippocrates by
M. B. DeBevoise (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1999) - Jouanna, Jacques.
Hippocrate: pour une archéologie d l’école de Cnide. (Paris: Belles Lettres, 1974) - Lloyd, G.E.R,
Early Greek Science: Thales to Aristotle. (New York: Norton, 1970) - Lloyd, G.E.R. Magic, Reason,
and Experience. (Cambridge: Cambridge University Press, 1979) -Smith Wesley, The
Hippocratic Tradition. (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1979) - Temkin, Owsei.
Hippocrates in a World of Pagans and Christians. (Baltimore, MD: Johns Hopkins University
Press, 1991). Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη
Φιλοσοφία του, Γκοβοστή, 2009.

Β) Η έννοια της ανθρώπινης φύσης ως βασικός συντελεστής της


πολιτικής επιστήμης: Θουκυδίδης

Abbott G. F., Thucydides: A Study in Historical Reality, London: George Routledge & Sons 1925
- Adcock Frank E., Thucydides and His History, Archon Books 1973 - Cawkwell George,
Thucydides and the Peloponnesian War, Routledge 1997 - Cogan Marc, The Human Thing: The
Speeches and Principles of Thucydides' History. University of Chicago Press 1981 - Connor W.
Robert, Thucydides. Princeton University Press 1987 - Crane Gregory, Thucydides and the
Ancient Simplicity: The Limits of Political Realism, University of California Press 1997 - De
Romilly Jacqueline, Thucydides and Athenian imperialism, Blackwell 1963 - Debnar Paula,
Speaking the Same Language: Speech and Audience in Thucydides' Spartan Debates, University of
Michigan Press 2001 - Dewald Carolyn, Thucydides' War Narrative: A Structural Study,
University of California Press 2005 - Edmunds Lowell, Chance and Intelligence in Thucydides,
Harvard University Press 1975 - Finley J. H., “Thucydides the President and Fellows of Harvard
College”, Θουκυδίδης, μτφρ, Τ. Κουκουλιός, Παπαδήμας, Αθήνα, 2001 - Johnson Laurie M.,
Thucydides, Hobbes, and the Interpretation of Realism, Northern Illinois University Press 1993 -
June Allison W., Power and Preparedness in Thucydides, Johns Hopkins University Press 1989 -
Orwin Clifford, The Humanity of Thucydides, Princeton University Press 1994 - Palmer
Michael, Love of Glory and the Common Good: Aspects of the Political Thought of Thucydides,
Rowman & Littlefield, 1992 - Pouncey Peter R., The Necessities of War: A Study of Thucydides'
Pessimism, Columbia University Press, 1980 - Shanske Darien, Thucydides and the Philosophical
Origins of History, Cambridge University Press. 2007 - Stahl Hans-Peter (Translated by David
Seward), Thucydides: Man's Place in History, Gerald Duckworth & Co. 2003 - Woodhead
Arthur Geoffrey, Thucydides on the Nature of Power, Harvard University Press 1970 - Σπινόζα
Μπ., Πολιτική πραγματεία Κεφ. 2. 4., μτφρ. Στυλιανού Α. Ι., Πατάκης, Αθήνα 2003.

369 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Γ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως επιστήμων της φύσης των όντων: Πυθαγόρειοι

Burkert W., 1960, ‘Platon oder Pythagoras? Zum Ursprung des Wortes “Philosophia”’, Hermes
88: 159-77 - Mathieu Bernard, 1987, ‘Archytas de Tarente pythagoricien et ami de Platon’,
Bulletin de l'Association G. Budé, 239-255 - Minar Edwin L., 1942, Early Pythagorean Politics in
Practice and Theory, Baltimore: Waverly Press - Vlastos G. “Elenchus and Mathematics: A
Turning-Point in Plato's Philosophical Development.” American Journal of Philology 109 (1988),
362-396 - Vlastos G., Plato's Universe. Seattle: University of Washington Press, 1975 - Wagner
E. (ed.), Essays on Plato's Psychology. Lanham, MD.: Lexington Books, 2001 – Sorabji Richard,
1993, Animal Minds and Human Morals, Ithaca: Cornell University Press - Philip J. A., 1966,
Pythagoras and Early Pythagoreanism, Toronto: University of Toronto Press.

Δ) Ο Πολιτικός Ἀνήρ ως φύσει άριστο ανθρώπινο τέλος: Σωκράτης-


Πλάτων

Adam J. (1963), The Republic of Plato, Cambridge vols II - Annas J., Platonic Ethics Old and New.
Ithaca: Cornell University Press, 1999 - Barker E., Greek Political Theory: Plato and his
Predecessors, Cambridge 1925, Ο Πολιτικός Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, ο Πλάτων και οι
Καταβολές του, μτφρ., Κολιόπουλος Κ., Ποιότητα, Αθήνα 2007 - Bobonich C., Plato's Utopia
recast: his later ethics and politics. Oxford: Oxford University Press, 2002 - Boudouris K. J., 1991,
The Philosophy of Socrates, Athens: International Center for Greek Philosophy and Culture -
Brandwood L., The Chronology of Plato's Dialogues. Cambridge: Cambridge University Press,
1990 - Brickhouse Thomas C., and Nicholas D. Smith, 1994, Plato's Socrates, New York:
Oxford University Press - Cooper J. M., “Plato's Theory of Human Motivation.” Reason and
Emotion. Essays on Ancient Moral Psychology and Ethical Theory. Princeton: Princeton University
Press, 1999, ch. 5 - Cornford F. M. (1942), The Republic of Plato, London - De Ciara-Quenzer
D., 1998, “The Purpose of the Philosophical Method in Plato's Statesman”, Apeiron 31: 91–126 -
Gigon Ο., Σωκράτης. Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, σελ. 121, μτφρ. Γεωργίου
Α., Γνώση, Αθήνα 1995 - Kraut R., Socrates and the State. Princeton: Princeton University
Press, 1984 - Morrison Donald (ed.), 2006, The Cambridge Companion to Socrates, Cambridge:
Cambridge University Press - Nehamas A., “Socratic Intellectualism.” Repr. Nehamas, A.
(1999), ch. 2 - Nehamas A., Virtues of Authenticity. Essays on Plato and Socrates. Princeton:
Princeton University Press, 1999 - Rudebusch George, 1999, Socrates, Pleasure, and Value, New
York: Oxford University Press - Scott Gary Alan (ed.), 2002, Does Socrates Have a Method?
Rethinking the Elenchus in Plato's Dialogues and Beyond, University Park: Pennsylvania State
University Press - Shorey Paul, 1903, The Unity of Plato's Thought, Chicago: University of
Chicago Press - Terry Penner, "Thought and Desire in Plato" in Plato: A Collection of Critical
Essays, II: Ethics, Politics, and Philosophy of Art and Religion, ed. Gregory Vlastos (New York:
Doubleday and Company, 1971), 96-118 - Vlastos G. (1993), Σωκράτης: Ειρωνευτής και
Ηθικός Φιλόσοφος, μτφρ. Π. Καλλιγάς, Εστία, Αθήνα - Williams B. A. O. “The Analogy of
city and soul in Plato's Republic.” Lee, E.N/Mourelatos, A. D. P./ Rorty, R. M. (eds.) (1973), ch.
10 - Woolf R., 2000, “Callicles and Socrates: Psychic (Dis)harmony in the Gorgias”, Oxford
Studies in Ancient Philosophy 18: 1-40.

Ο πλατωνικός Πολιτικός Ἀνήρ

1) Η επανάσταση (στάσις) του αξιολογικά ανώτερου ανθρώπου στο όνομα


του φυσικού δικαίου

370 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Blondell Ruby, 2002, The Play of Character in Plato's Dialogues, Cambridge: Cambridge
University Press - Cooper J.M., 1999, ‘Socrates and Plato in Plato's Gorgias’, in his Reason and
Emotion, Princeton: Princeton University Press, 29-75 - Kahn C., 1983, “Drama and Dialectic in
Plato's Gorgias”, Oxford Studies in Ancient Philosophy 1: 75-121 - Nietzsche F., 1968, The Will to
Power, trans. W. Kaufman, New York: Random House (original work published 1901) -
Nietzsche F., Ο Αντίχριστος, μετάφραση Ζ. Σαρίκας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, χ.χ -
O'Neill B., 1988, “The Struggle for the Soul of Thrasymachus”, Ancient Philosophy 8: 167-85 -
Reeve C.D.C. Philosopher Kings: The Argument of Plato's Republic. Princeton: Princeton
University Press, 1988 - Rosen S., 1995, Plato's Statesman: The Web of Politics, New Haven,
Conn.: Yale University Press - Rowe C. J., (ed.) 1995. Reading the Statesman, Sankt Augustin:
Academia Verlag - Schofield M., Saving the City: Philosopher-Kings and other Clasical Paradigms.
London: Routledge & Kegan Paul, 1999 - Segal C. (1962), “Gorgias and the Psychology of the
Logos”, H.S.C.P. 66, 99-155 - Weiss R., 1995, “Statesman as epistêmôn: Caretaker, Physician,
and Weaver”, in Reading the Statesman, Proceedings of the Third Symposium Platonicum, C. J.
Rowe (ed.), Sankt Augustin: Academia Verlag. 213–22 - Βαβούρας Ηλ., Πλάτων Γοργίας,
(Εισαγωγή, Φιλοσοφική Ανάλυση: Το Δίκαιο του Ισχυροτέρου στην Αρχαία Ελληνική
σκέψη, Μετάφραση, Σχόλια, Υπομνήματα), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2008 - Δεσποτόπουλος
Κ., Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, Αθήνα 1957 - Ραφαηλίδης Α. Ρ., Το ανθρώπινο
αγαθό στο διάλογο Γοργία και στα πρώτα βιβλία Α-Δ της Πολιτείας του Πλάτωνα,
Παρασκήνιο, Αθήνα 1994 - Τσεκουράκης, Δ., ‘Η στάση των Σοφιστών απέναντι στο
λεγόμενο «δίκαιο του ισχυροτέρου»’, ΕΕΦΑΠΘ, ΚΒ (1984), σελ. 637-685.

2) Ο ορισμός του αληθινού πολιτικού ανδρός: η απολυταρχία δικαιολογείται


υπό την ισχύ της πολιτικής επιστήμης

Ackrill J. L., 1955, “ΣΥΜΠΛΟΚΗ ΕΙΔΩΝ”, Bulletin of the Institute of Classical Studies 2: 31–35.
Repr. in Studies in Plato's Metaphysics, R. E. Allen (ed.), and in Essays on Plato and Aristotle, J. L.
Ackrill, Oxford: Oxford University Press, 1997. 72–79 - Anton J., (ed.). Science and the Sciences
in Plato. Delmas, NY: Caravan Books, 1990 - Benardete, S., 1984, The Being of the Beautiful:
Plato's Theaetetus, Sophist, and Statesman, Chicago: University of Chicago Press - Blondell R.,
2005, “From Fleece to Fabric: Weaving Culture in Plato's Statesman”, Oxford Studies in Ancient
Philosophy 38: 23–75 - Bostock D., 1984, “Plato on ‘is not’”, Oxford Studies in Ancient Philosophy
2: 89–119 - Campbell L., The Sophistes and Politicus of Plato, a rivised text and english notes,
Oxford 1867 - Cornford F. M., Plato's Theory of Knowledge. London: Routledge & Kegan Paul,
1935 - Dorter K.,1994, Form and Good in Plato's Eleatic Dialogues: the Parmenides, Theaetetus,
Sophist, and Statesman, Berkeley: University of California Press - Gadamer Hans-Georg, 1980,
Dialogue and Dialectic: Eight Hermeneutical Studies on Plato, tr. from the German by P.
Christopher Smith, New Haven: Yale University Press - Gill M. L., 2006. “Models in Plato's
Sophist and Statesman”, Journal of the International Plato Society 6 - Gill M. L., 2009, “Division
and Definition in Plato's Sophist and Statesman”, in Definition in Greek Philosophy, D. Charles
(ed.), Oxford: Clarendon Press - Miller M., 2004, The Philosopher in Plato's Statesman, Repr.
with supplementary material, Las Vegas: Parmenides Publishing - Βαβούρας Ηλ., Πλάτων
Πολιτικός (Εισαγωγή, φιλοσοφική ερμηνεία: Οι Αρχές της Πλατωνικής Πολιτικής
Επιστήμης «Μια φιλοσοφική ερμηνεία του Πολιτικού», ερμηνευτικά σχόλια), Ζήτρος,
Θεσσαλονίκη 2010.

3) Ο πολιτικός άνδρας ως «δημιούργημα» της πλατωνικής Ακαδημίας: ο


συμβιβασμός αληθινής πολιτικής επιστήμης και θετού νόμου

371 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Irwin T.H., Plato's Ethics. Oxford: Oxford University Press, 1995. (This revises and supersedes
Plato's Moral Theory [Oxford: Oxford University Press, 1977].) - Morrow G. R., Plato's Cretan
City. Princeton: Princeton University Press, 1993 - Nails Debra, 1995, Agora, Academy, and the
Conduct of Philosophy, Dordrecht: Kluwer Academic Publishing - Nehamas A., “Episteme and
Logos in Plato's Later Thought". Repr. Nehamas, A. (1999), ch. 11 - - Powell A., (1994), “Plato
and Sparta: Modes of Rules and of Non-Rational Persuasion in the Laws” in Powell A. and
Hodkinson S., (Eds.) The Shadow of Sparta, London 273-321 - Runciman, W. G. 1962, Plato's
Later Epistemology, Cambridge: Cambridge University Press - Ryle G., Plato's Progress.
Cambridge: Cambridge University Press, 1966 - Schofield M., "Plato on the Economy," in The
Ancient Greek City-State, ed. M.H. Hansen (Copenhagen, 1993), 183-196; rerpinted in his
Saving the City: Philosopher-Kings and Other Classical Paradigms (London: Routledge, 1999), 69-
81 - Schofield M., 2000, 'Plato and Practical Politics', in The Cambridge History of Greek and
Roman Political Thought, Christopher Rowe and Malcolm Schofield (eds.), Cambridge:
Cambridge University Press, 293-302 - Ξηροτύρης Ι.Ν., Η κοινωνιολογική σκέψη και ο
Πλάτων, Θεσσαλονίκη 1969 - Κελεσίδου Α., Η έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική
πολιτική φιλοσοφία, Πρόλογος Γ. Μιχαηλίδου-Νουάρου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήναι,
1982, σσ. 80-81.

* Επίμετρο: Η ανάπτυξη του αριστοτελικού Πολιτικοῦ Ἀνδρός υπό μια


θεμελιώδη αντίφαση

Barker E., Political Thought of Plato and Aristotle, New York, 1959 - Cherniss Harold, 1935,
Aristotle's Criticism of Presocratic Philosophy, Baltimore: Johns Hopkins Press - Dover K.J.,
Greek Popular Morality in the Time of Plato and Aristotle. Oxford: Blackwell, 1974 - Düring Ing.,
Aristotles. Darstellung und Interpretation seines Denkens, Carl Winter Universitätsverlag,
Heidelberg 1966, μτφρ. Κοτζιά, Π. τ. 2, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1991 - Fine G., On Ideas: Aristotle's
Criticism of Plato's Theory of Forms. Oxford: Oxford University Press, 1993 - Gabriela Roxana
Carone, "Akrasia in the Republic: Does Plato Change his Mind?" Oxford Studies in Ancient
Philosophy 20 (2001): 107-148 - Kullmann W., Η Πολιτική Σκέψη του Αριστοτέλη, μτφρ.
Α.Ρεγγάκος, Μ. Ι. Ε. Τ., Αθήνα 1996 - Price A., Love and Friendship in Plato and Aristotle.
Oxford: Clarendon Press, 1989 - Ross W.D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μητσού, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 2001 - Stalley R.F., "Aristotle's Criticism of Plato's Republic," in A Companion to
Aristotle's Politics," ed. David Keyt and Fred D. Miller, Jr. (Oxford: Blackwell, 1991), 182-199 -
White N., Individual and Conflict in Greek Ethics. Oxford: Oxford University Press, 2002 -
Βαλαλά-Πεντζοπούλου Τ., Ο πολιτικός άνδρας στον Αριστοτέλη, (2 ανάτυπα) Α.Π.Θ.,
Θεσσαλονίκη 1991 - Μαραγκάκης Ε.Ν., Η πεμπτουσία του αριστοτελικού έργου "Περί
ποιητικής" Γρηγόρης, Αθήνα 1993 - Τζιώκα Π., Αριστοτέλης - Πολιτικά VII, VIII, (Πρλγ.,
Γ. Πλάγγεσης: Η έννοια του ‘πολιτικού’ και η διαλεκτική της εξουσίας στην πολιτική
φιλοσοφία του Αριστοτέλη) Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009 - Σκαλτσάς Θ. (1993), Ο χρυσούς
αιών της αρετής. Αριστοτελική ηθική, Αθήνα: εκδόσεις Αλεξάνδρεια - Nussbaum
M.(2010), Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities, New Jersey: Princeton
University Press - Polanski R.N. (2000), «Phronesis on Tour: Cultural Adaptability of
Aristotelian Ethical Notions», Kennedy Institute of Ethics Journal, vol.10, pp. 323-336 - Irwin T.
1980), “The metaphysical and psychological basis of Aristotle’s ethics” in Rorty, R. (ed.),
Essays on Aristotle’s Ethics, Los Angeles: California University Press - Glassen P. (1957), “A
Fallacy in Aristotle’s Argument about the Good” Philosophical Quarterly, pp.319-322 -
MacIntyre A. (1981), After Virtue, London: Duckworth.

372 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011


Ο Πολιτικός Ἀνὴρ στην Αρχαία Ελλάδα: Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

Περίληψη
Διατρέχοντας στοχαστικά τη διδακτορική διατριβή του Ηλία Βαβούρα «Ο Πολιτικός
Ἀνήρ στην Αρχαία Ελλάδα: οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης»
οδηγούμαστε διά λογικών τεκμηριώσεων στο συμπέρασμα ότι έννοια του φυσικού
δικαίου εμπεριέχει και επικαθορίζει την ουσία και την έκφραση των ανθρωπίνων
πολιτικών εγχειρημάτων. Η δικαιοσύνη είναι φύσει παρούσα στην εκδίπλωση της
πολιτικής σκέψης και πράξης. Η δικαιοσύνη όμως δεν τηρεί ουδέτερη στάση ούτε στο
φυσικό ούτε στον ανθρώπινο κόσμο: ετυμηγορεί υπέρ του φορέα και εκφραστή των
εντολών της και φροντίζει επιτακτικά για την υλοποίηση τους. Ως εκ τούτου η
δικαιοσύνη εμπεριέχει την Ανάγκη και σαφώς, όταν υπάρχει καταναγκασμός, υπάρχουν
συσχετισμοί αρχής και εξουσίας, υπάρχουν άρχοντες και αρχόμενοι. Η φύση παραχωρεί
εν είδει δικαστικής ετυμηγορίας το αναπόσπαστο δικαίωμα του ἄρχειν στο μέρος της
ανθρώπινης ιδιοσυστασίας ή της πολιτικής κοινότητας που δύναται να εκπληρώσει
άριστα την προκαθορισμένη φυσική τάξη-νομοτέλεια και να προσεγγίσει τον τελικό
ανθρώπινο (άτομο) ή πολιτικό (σύνολο) σκοπό. Εν μέσω αυτών των θεωρητικών
διακριβώσεων δομείται η αρχαιοελληνική πολιτική σκέψη ως πολιτική επιστήμη ή
πολιτική φιλοσοφία από τη μια και ως παρατήρηση και εμπειρική αξιοποίηση της
πραγματικότητας από την άλλη. Η έννοια του πολιτικού ανδρός ως άρχοντα ή ως
αρχόμενου αναδύεται εν μέσω του διπόλου φύσεως και νόμου, φυσικής και συμβατικής
πολιτικής θέσπισης. Η πολιτική πράξη εκπηγάζει διαλεκτικά από θεωρητικές
προκείμενες ως αρμονία ανάμεσα στην εριστική-πολεμική αντίθεση νόμου και φύσεως ή
ως ταύτιση με επιστημονικούς όρους των δύο οπτικών. Ίσως εν τέλει, αν εισακουστούν οι
φιλοσοφικές έλλογες παραινέσεις, ο φυσικός και ανθρώπινος νόμος να πρέπει να
ευθυγραμμιστούν εποικοδομητικά με επιστημονικούς-φιλοσοφικούς χειρισμούς.

Abstract
Skimming the doctoral thesis of Ilias Vavouras «The Political man in ancient Greece: the
philosophical origins of the political act» we rationally come to the conclusion that the
concept of natural right involves and determines the essence and the expression of human
political endeavors. Justice is naturally present in the unfolding of political thought and
practice. However, justice does not hold neutral attitude either in natural or in human world.
It verdicts in favour of the holder and exponent of its commands and arrange their
implementation. Therefore, justice involves the Need and clearly, when compulsion exists,
there are correlations of authority and power and there are lords and incipient as well.
Nature gives like judicial verdict the indispensable right to rule in the part of the human
constitution or the political community which may implement the predetermined natural
order-finality and to reach the final human (individual) or political (total) aim. Through these
theoretical conclusions the ancient Greek political thought is structured on the one hand as
political science or political philosophy and on the other hand as observation and empirical
use of reality. The concept of political man as ruler or incipient emerges through the dipole
nature and law, natural and conventional political establishment. The political act dialectically
originates from theoretical cases as harmony between the fractious opposition between law
and the nature or as identity with scientific terms the two optics. Maybe eventually, if the
rational philosophical precepts are heard, the natural and human law should be
constructively aligned with scientific-philosophical treatments.

373 Copyright © Ηλίας Βαβούρας 2011

Vous aimerez peut-être aussi