Jeer.efve.meb. 2545, efJe.meb.

2076 ISSN 0973-9459

mecÙei%eeve
MONTHLY MAGAZINE

SAMYAKGYAN efnvoer ceeefmekeâ

mebmLeeefhekeâe SJeb MegYeeMeerJee&o :

YeejleieewjJe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :
Bharat Gaurav Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI
meceeÙeespeve :
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer
Co-ordination :
Pragya Shramni Aryika Ratna
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMekeâ SJeb mecheeokeâ :
keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceer peer
Director & Editor : ›eâ. efJe<eÙeeveg›eâceefCekeâe he=. ›eâ.
Karmayogi Peethadheesh Swastishri 1. mecheeokeâerÙe : <ešdKeC[eiece «ebLe keâe cebieueeÛejCe 4
Ravindrakirti Swami Ji
2. Ceceeskeâej ceneceb$e 5
ØeyebOe mecheeokeâ :
3. Deveeefoefmeæ Ceceeskeâej ceb$e 11
[e@ . peer J eve ØekeâeMe pew v e
4. Ceceeskeâej ceb$e keâe ceenelcÙe 14
Managing Editor :
Dr. Jeevan Prakash Jain 5. Ô keâe OÙeeve 17
Je<e& -45 YEAR -45 6. Ceceeskeâej ceneceb$e hetpee 27
ceF& -2019 MAY -2019 7. Ceceeskeâej Ûeeueermee 29
Debkeâ -11 ISSUE -11
8. Dee. Meebeflemeeiej peer cenejepe keâe peerJeve heefjÛeÙe 30
mecÙei%eeve efnvoer ceeefmekeâ keâe meomÙelee Megukeâ 9. ßeglehebÛeceer heJe& keâe mebef#ehle keâLeevekeâ 36
Jeeef<e&keâ meomÙelee Megukeâ 200/-®. 10. hetpÙe ceeleepeer kesâ oefjÙeeyeeo (G.Øe.) Deeieceve hej 37
hebÛeJe<eeaÙe meomÙelee Megukeâ 1500/-®.
mebj#ekeâ Megukeâ-12 Je<e& kesâ efueS 2500/-®. Gvekeâes Øeoòe ØeMeefmleÙeeB
hejce mebj#ekeâ Megukeâ-25 Je<e& kesâ efueS 11000/-®. 11. kegâC[uehegj ceneslmeJe-2019 meceeÛeej 41
efMejesceefCe mebj#ekeâ DeepeerJeve 21000/-®.
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (3)
 mecheeokeâerÙe....
<ešdKeC[eiece «ebLe keâe cebieueeÛejCe ; Ceceeskeâej ceneceb$e
-[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve
Fme yeej mecÙei%eeve keâe Ùen Debkeâ Ceceeskeâej ceneceb$e keâer efJeMes<elee keâes ueskeâj meceefhe&le efkeâÙee ieÙee nw~
JeemleJe ceW Ceceeskeâej ceb$e Flevee ceneve Deewj Goej ceb$e nw efkeâ Fme ceb$e kesâ peehÙe mes mebmeej kesâ meYeer ueewefkeâkeâ
megKeeW keâer Øeeefhle nesleer nw, og:KeeW keâe Meceve neslee nw Deewj meYeer efJeIve-yeeOeeSb meceehle nesleer nQ~ Ùen ceb$e
DeveeefoefveOeve ceb$e nw, efpemekeâer DeejeOevee DebleleesielJee cees#eheo Yeer Øeoeve keâjves ceW meceLe& nw, Ssmee pewveOece& keâe
Ùen Ceceeskeâej ceb$e ceevee ieÙee nw~
Fme ceb$e keâer meyemes yeÌ[er ceefncee Ùen nw efkeâ Fmes ceele=keâe ceb$e keâne ieÙee nw~ ceele=keâe ceb$e keâe DeLe& pees
ceb$e Skeâ ceeB kesâ meceeve Deheves efMeMeg kesâ efueS meJe&Lee ner cebieuekeâejer Deewj efnlekeâejer neslee nw~ efpeme Øekeâej ceeB
Deheveer mebleeve keâe efkeâmeer Yeer ™he ceW ceve-JeÛeve-keâeÙe mes Deefnle veneR keâjleer nw, Gmeer Øekeâej Ceceeskeâej ceb$e Yeer efkeâmeer Yeer ™he ceW
GÛÛeeefjle efkeâÙee peeÙes, Ùen ceb$e meowJe ner Jejoeve yevekeâj peheves JeeueeW kesâ efueS efnlekeâejer neslee nw~
Fme ceb$e kesâ ßeJeCe mes Skeâ kegâòes keâe peerJe Yeer Ùe#esvõ keâe heo Øeehle keâj ueslee nw, peye peerJebOej kegâceej Éeje cejles ngS Gme kegâòes
keâes Ceceeskeâej ceneceb$e megveeÙee peelee nw~ Gmeer Øekeâej Debpeve Ûeesj keâer keâLee meJe&Lee efJeefole ner nw efkeâ Gmeves Ceceeskeâej ceb$e kesâ mener
GÛÛeejCe veneR Deeves hej Yeer kesâJeue DeemLee cee$e mes Ûeesj mes efvejbpeve heo heeÙee~ Ssmes ner Fme Ceceesskeâej ceneceb$e kesâ DeveskeâeW GoenjCe
MeeŒeeW ceW efceueles nQ, efpemeceW efleÙeËÛe ieefle kesâ peerJe Yeer Gæej keâes Øeehle ngS nQ Deewj Gvekeâe keâuÙeeCe ngDee nw~
Ceceeskeâej ceb$e hej pewveOece& kesâ ØelÙeskeâ ßeæeuegDeeW keâes Deštš DeemLee nesveer ÛeeefnS, keäÙeeWefkeâ Ùen ceb$e Ûeewjemeer ueeKe ceb$eeW keâe
pevekeâ keâne ieÙee nw~ Dele: Fme ceb$e keâer Meefòeâ keâes nce meeceevÙe ™he mes mecePe veneR mekeâles nQ~ DeveeefoefveOeve nesves kesâ meeLe Deveble
MeefòeâJeOe&keâ Ùen ceb$e nceW cees#eceeie& keâes yeleelee nw, efpemekeâes pehekeâj meJe&ØeLece nceW mecÙeioMe&ve keâer Øeeefhle nesleer nw Deewj ›eâceMe:
mecÙei%eeve Deewj mecÙekeâdÛeeefj$e keâes heekeâj YeieJeevemJe™he Deelcee lekeâ yeveves ceW meeceLÙe& Øeehle nesleer nw~
pewveOece& kesâ Devegmeej nce meYeer peeveles nQ efkeâ Fme mebmeej ceW kesâJeue 5 ner Gòece heo nQ, efpevnW pewveOece& ceW vecemkeâej efkeâÙee ieÙee
nw~ Ssmes 4 IeeefleÙee keâceeX keâe veeMe keâjves Jeeues Deefjnble YeieJeeve 46 iegCeeW mes mecheVe nesles nQ, Dee"eW keâceeX keâe veeMe keâjves Jeeues efmeæ
YeieJeeve, pees 8 meJe&ßes‰ iegCeeW mes meceefvJele nesles nQ Deewj Fmeer Øekeâej pees Fme Oejleer hej oer#ee ueskeâj 5 Øekeâej kesâ DeeÛeejeW keâe heeueve
keâjles ngS 36 cetueiegCeeW keâes OeejCe keâjles nQ, Ssmes DeeÛeeÙe& Deewj pees 25 cetueiegCeeW keâes OeejCe keâjles nQ, Ssmes GheeOÙeeÙe Deewj pees 28
cetueiegCeeW keâes OeejCe keâjles nQ, Ssmes meJe&meeOeg, Fve heeBÛe heoeW keâes pewveOece& ceW leerveeW ueeskeâ ceW meJe&ßes‰ Deewj Gòece heo yeleeÙee ieÙee nw~
FvnW hebÛehejces‰er keâer meb%ee oer ieÙeer nw~ Dele: Ssmes hebÛehejces‰er kesâ iegCeevegJeeo Deewj ßeæeve mes meceefvJele Ùen Ceceeskeâej ceb$e Yeer leerveeW
ueeskeâ keâe meJe&ßes‰ ceb$e ceevee ieÙee nw~
Fme ceb$e keâer ceefncee keâes nce Ssmes Yeer peeve mekeâles nQ efkeâ heg<heoble DeeÛeeÙe& ves Fme keâeue kesâ ØeLece «ebLe <ešdKeC[eiece ceW Yeer
cebieueeÛejCe keâjles ngS Ceceeskeâej ceneceb$e keâes ner «ebLe keâe ØeLece met$e yeveeÙee nw~ GvneWves Fmes Deefveyeæ cebieue keânles ngS DeveeefoefveOeve
ceb$e yeleekeâj Fmekeâer ceefncee yeleeF& nw~ hegve: Fmeer <ešdKeC[eiece hej JeerjmesveeÛeeÙe& Éeje efueefKele šerkeâe ceW Ceceeskeâej ceneceb$e keâe
efJemleej mes DeLe& efceuelee nw Deewj Jele&ceeve ceW ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje efueefKele <ešdKeC[eiece keâer efmeæevleefÛebleeceefCe
mebmke=âle šerkeâe (Yeeie-1) SJeb Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer Éeje efueefKele efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ efnvoer DevegJeeo
ceW Yeer Ceceeskeâej ceneceb$e keâe JeCe&ve nce efJemle=le™he mes osKe mekeâles nQ~ Dele: Ssmes Ceceeskeâej ceneceb$e kesâ yeejs ceW DeeFÙes nce Fme
mecÙei%eeve heef$ekeâe ceW efJeMes<e peevekeâejer Øeehle keâj Deheves ßeæeve keâes Deeies Yeer ÂÌ{mebkeâefuhele keâjles ngS Deheves cees#eceeie& keâes ØeMemle keâjW,
Ùener cebieue YeeJevee nw~
(4) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11
 Ceceeskeâej ceneceb$e
-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
DeefjnbleeW keâes vecemkeâej nes, efmeæeW keâes vecemkeâej nes, DeeÛeeÙeeX keâes vecemkeâej nes, GheeOÙeeÙeeW keâes vecemkeâej nes Deewj ueeskeâ ceW meJe&
meeOegDeeW keâes vecemkeâej nes~
(1) ‘Cecees DeefjnbleeCeb’
‘Deefjnveveeoefjnblee!’ ‘Deefj’ DeLee&led Me$egDeeW kesâ ‘nveveeled’ DeLee&led veeMe keâjves Jeeues nesves mes ‘Deefjnble’ keânueeles nQ~
vejkeâ, efleÙeËÛe, kegâceeveg<e Deewj Øesle Fve heÙee&ÙeeW ceW efveJeeme keâjves mes nesves Jeeues pees DeMes<e og:Ke nQ, Gve og:KeeW keâes Øeehle keâjeves
ceW efveefceòe keâejCe nesves mes ceesn keâes ‘Deefj’ DeLee&led Me$eg keâne nw~
Mebkeâe-kesâJeue ceesn keâes ner Deefj ceeve uesves hej Mes<e keâceeX keâe JÙeeheej efve<heâue nes peeJesiee ?
meceeOeeve-Ssmeer yeele veneR nw, keäÙeeWefkeâ yeekeâer kesâ meYeer keâce& ceesn kesâ ner DeeOeerve nQ~ ceesn kesâ efyevee Mes<e keâce& Deheves-Deheves keâeÙe&
keâer Glheefòe ceW JÙeeheej keâjles ngS veneR heeÙes peeles nQ~ efpememes efkeâ Jes Deheves keâeÙe& cesW mJeleb$e mecePes peeJeW~ FmeefueS meÛÛee Deefj ceesn ner
nw Deewj Mes<e keâce& Gmeer kesâ DeeOeerve nQ~
Mebkeâe-ceesn keâce& kesâ ve° nes peeves hej efkeâleves ner keâeue lekeâ Mes<e keâceeX keâer meòee jnleer nw, FmeefueS Gvekeâe ceesn kesâ DeeOeerve
nesvee veneR yevelee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR mecePevee ÛeeefnS, keäÙeeWefkeâ ceesn™he Deefj kesâ ve° nes peeves hej pevce-cejCe keâer hejcheje™he mebmeej kesâ
Glheeove keâer meeceLÙe& Mes<e keâceeX ceW veneR jnleer nw~ FmeefueS Gvekeâe meòJe DemeòJe kesâ meceeve nes peelee nw leLee kesâJeue%eeveeefo mechetCe&
Deelce iegCeeW kesâ DeeefJeYee&Je kesâ jeskeâves ceW meceLe& keâejCe nesves mes Yeer ceesn ØeOeeve Me$eg nw Deewj Gme Me$eg kesâ veeMe keâjves mes ‘Deefjnble’ Ùen
meb%ee Øeehle nesleer nw~
‘jpeesnveveeÉe Deefjnblee’~ DeLeJee jpe DeLee&led DeeJejCe keâceeX kesâ veeMe keâjves mes ‘Deefjnble’ nesles nQ~ %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe
keâce& Oetefue keâer lejn yee¢e Deewj Deblejbie mJe™he mecemle ef$ekeâeueieesÛej Deveble DeLe&heÙee&Ùe Deewj JÙebpeveheÙee&Ùe mJe™he JemlegDeeW keâes efJe<eÙe
keâjves Jeeues yeesOe Deewj DevegYeJe kesâ ØeefleyebOekeâ nesves mes jpe keânueeles nQ~ ceesn keâes Yeer jpe keânles nQ, keäÙeeWefkeâ efpeme Øekeâej efpevekeâe cegKe
Yemce mes JÙeehle neslee nw, GveceW efpeÿeYeeJe-keâeÙe& keâer ceoblee osKeer peeleer nw, Gmeer Øekeâej ceesn mes efpevekeâer Deelcee JÙeehle nes jner nw,
Gvekesâ Yeer efpeÿeYeeJe osKee peelee nw DeLee&led Gvekeâer mJeevegYetefle ceW keâeueg<Ùe, cebolee Ùee kegâefšuelee heeF& peeleer nw~ Mes<e keâceeX keâe efJeveeMe
Fve leerve keâceeX kesâ efJeveeMe keâe DeefJeveeYeeJeer nw~
‘jnmÙeeYeeJeeÉe Deefjnblee’~ DeLeJee ‘jnmÙe’ kesâ DeYeeJe mes Yeer Deefjnble nesles nQ~ jnmÙe DeblejeÙe keâce& keâes keânles nQ~ Fme DeblejeÙe
keâce& keâe veeMe Mes<e leerve IeeefleÙee keâceeX kesâ veeMe keâe DeefJeveeYeeJeer nw Deewj DeblejeÙe keâce& kesâ veeMe nesves hej DeIeeefleÙee keâce& Yeü° yeerpe kesâ
meceeve efve:Meòeâ nes peeles nQ~
‘DeefleMeÙehetpeen&lJeeÉen&vle:~’ DeLeJee meeefleMeÙe hetpee kesâ ÙeesiÙe nesves mes DenËle nesles nQ, keäÙeeWefkeâ ieYe&, pevce, oer#ee, kesâJeue%eeve
Deewj efveJee&Ce Fve heeBÛeeW keâuÙeeCekeâeW ceW osJeeW Éeje keâer ieF& hetpeeSB osJe, Demegj Deewj ceveg<ÙeeW keâes Øeehle hetpeeDeeW mes DeefOekeâ DeLee&led ceneved
nw, FmeefueS Fve DeefleMeÙeeW kesâ ÙeesiÙe nesves mes Den&vle nesles nQ~
Deveble%eeve, DevebleoMe&ve, DeveblemegKe, DevebleJeerÙe&, #eeefÙekeâ-mecÙekeälJe, #eeefÙekeâoeve, #eeefÙekeâueeYe, #eeefÙekeâYeesie Deewj #eeefÙekeâGheYeesie
Deeefo Øeieš ngS Deveble iegCe mJe™he nesves mes efpevneWves ÙeneR hej efmeæmJe™he Øeehle keâj efueÙee nw, mheâefškeâ ceefCe kesâ heJe&le kesâ ceOÙe mes
efvekeâueles ngS metÙe& efyecye kesâ meceeve pees osoerhÙeceeve nes jns nQ, Deheves Mejerj ØeceeCe nesves hej Yeer efpevneWves Deheves %eeve kesâ Éeje mechetCe&
efJeÕe keâes JÙeehle keâj efueÙee nw, Deheves %eeve ceW ner mechetCe& ØecesÙe kesâ ØeefleYeeefmele nesves mes pees efJeÕe™helee keâes Øeehle nes ieÙes nQ, mechetCe&
jesieeW kesâ otj nes peeves kesâ keâejCe pees efvejeceÙe nQ, mechetCe& heehe™heer Debpeve kesâ ve° nes peeves mes pees efvejbpeve nw Deewj oes<eeW keâer keâueeSB-
mechetCe& oes<eeW mes jefnle nesves kesâ keâejCe pees efve<keâuebkeâ nQ, Ssmes Gve DeefjnbleeW keâes vecemkeâej nes~

Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (5)

 (2) ‘Cecees efmeæeCeb’
pees efveef‰le DeLee&led hetCe&le: Deheves mJe™he ceW efmLele nQ, ke=âleke=âlÙe nQ, efpevneWves Deheves meeOÙe keâes efmeæ keâj efueÙee nw Deewj efpevekesâ
%eeveeJejCeeefo Dee" keâce& ve° nes Ûegkesâ nQ GvnW efmeæ keânles nQ~
Mebkeâe-efmeæ Deewj DeefjnbleeW ceW keäÙee Yeso nw ?
meceeOeeve-Dee" keâceeX keâes ve° keâjves Jeeues efmeæ nesles nQ Deewj Ûeej IeeefleÙee keâceeX keâes ve° keâjves Jeeues Deefjnble nesles nQ~ Ùener
Gve oesveeW ceW Yeso nw~
Mebkeâe-Ûeej IeeefleÙee keâceeX kesâ ve° nes peeves hej DeefjnbleeW keâer Deelcee kesâ mecemle iegCe Øeieš nes peeles nQ FmeefueS efmeæ Deewj
Deefjnble ceW iegCeke=âle Yeso veneR nes mekeâlee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keäÙeeWefkeâ DeefjnbleeW kesâ DeIeeefleÙee keâceeX keâe GoÙe Deewj meòJe oesveeW efJeÅeceeve nQ~ FmeefueS Fve oesveeW ceW
Yeso nw~
Mebkeâe-Ùes DeIeeefleÙee keâce& MegkeäueOÙeeve™he Deefive kesâ Éeje DeOepeues nes peeves kesâ keâejCe GoÙe Deewj meòJe kesâ efJeÅeceeve jnles ngS
Yeer Dehevee keâeÙe& keâjves ceW meceLe& veneR nQ ?
meceeOeeve-Ssmee Yeer veneR nw, keäÙeeWefkeâ Ùeefo DeeÙeg Deeefo keâce& Deheves keâeÙe& ceW DemeceLe& ceeves peeÙeW, lees Mejerj keâe heleve nes peevee
ÛeeefnS, hejvleg Mejerj Deeefo keâe heleve lees neslee veneR nw Dele: DeeÙeg Deeefo Mes<e keâceeX keâe keâeÙe& keâjvee efmeæ nw~
Mebkeâe-Gve keâceeX keâe keâeÙe& lees Ûeewjemeer ueeKe Ùeesefve™he pevce, peje Deewj cejCe mes Ùegòeâ mebmeej nw~ Jen DeIeeefleÙee keâceeX kesâ
jnves hej Yeer Deefjnble hejces‰er kesâ veneR heeÙee peelee nw leLee DeIeeefleÙee keâce& Deelcee kesâ iegCeeW kesâ Ieele keâjves ceW DemeceLe& Yeer nQ~ FmeefueS
Deefjnble Deewj efmeæ ceW iegCeeW keâer Dehes#ee keâesF& Yeso veneR nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keäÙeeWefkeâ peerJe kesâ TOJe&ieceve mJeYeeJe keâe ØeefleyebOekeâ DeeÙeg keâce& keâe GoÙe Gvekesâ efJeÅeceeve nw leLee
meueshelJe Deewj efveuexhelJe keâer Dehes#ee lees Fve oesveeW ceW Yeso mhe° ner nw~
Dee"eW keâceeX mes jefnle, Dee" iegCeeW mes Ùegòeâ Deewj leerve ueeskeâ kesâ cemlekeâ hej efJejepeceeve Ssmes efmeæhejcesef‰ÙeeW keâes ÙeneB vecemkeâej
efkeâÙee ieÙee nw~
(3) ‘Cecees DeeFefjÙeeCeb’
pees oMe&ve, %eeve, Ûeeefj$e, lehe Deewj JeerÙe& Fve heeBÛe Øekeâej kesâ DeeÛeejeW keâe mJeÙeb DeeÛejCe keâjles nQ Deewj otmejs meeOegDeeW mes
DeeÛejCe keâjeles nQ, GvnW DeeÛeeÙe& keânles nQ~ pees Ûeewon efJeÅeemLeeveeW kesâ heejbiele nQ, iÙeejn Debie kesâ Oeejer nQ DeLeJee DeeÛeejebie cee$e kesâ
Oeejer nQ DeLeJee lelkeâeueerve mJemeceÙe Deewj hejmeceÙe ceW heejbiele nQ, ces® kesâ meceeve efve§eue nQ, he=LJeer kesâ meceeve menveMeerue nQ, efpevneWves
mecegõ kesâ meceeve ceue-oes<eeW keâes yeenj heWâkeâ efoÙee nw Deewj pees meele Øekeâej kesâ YeÙe mes jefnle nQ GvnW DeeÛeeÙe& keânles nQ~
ØeJeÛeve™heer mecegõ ceW DeJeieenve keâjves mes efpevekeâer yegefæ efvece&ue nes ieF& nw, pees efveoex<ejerefle mes Ún DeeJeMÙekeâeW keâe heeueve keâjles
nQ, ces® kesâ meceeve efve<keâche nQ, MetjJeerj nQ, efmebn kesâ meceeve efveYeeakeâ nQ, efveoex<e nQ, osMe, kegâue Deewj peeefle mes Megæ nQ, pees mebIe kesâ meb«en
Deewj Deveg«en ceW kegâMeue nQ, keâerefle&ceeve nQ, pees meejCe-DeeÛejCe, JeejCe-efve<esOe Deewj MeesOeve-›eleeW keâer Megefæ keâjves Jeeueer ef›eâÙeeDeeW ceW
efvelÙe ner GÅegòeâ nQ, GvnW DeeÛeeÙe& hejces‰er keânles nQ, Ssmes DeeÛeeÙeeX keâes ÙeneB vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~
(4) ‘Cecees GJepPeeÙeeCeb’
Ûeewon efJeÅeemLeeve-Ûeewon hetJeeX keâe JÙeeKÙeeve keâjves Jeeues GheeOÙeeÙe hejces‰er nesles nQ~ DeLeJee lelkeâeueerve hejceeiece kesâ
JÙeeKÙeeve keâjves Jeeues GheeOÙeeÙe nesles nQ~ Jes meb«en-efMe<ÙeeW keâes oer#ee osvee Deewj Deveg«en-Gvekeâe mebj#eCe keâjvee, Deeefo iegCeeW keâes
ÚesÌ[keâj henues keâns ieÙes DeeÛeeÙe& kesâ mecemle iegCeeW mes Ùegòeâ nesles nQ~
pees meeOeg Ûeewon hetJe&™heer mecegõ ceW ØeJesMe keâjkesâ cees#eceeie& ceW efmLele nQ leLee cees#e kesâ FÛÚgkeâ MeeruebOejeW DeLee&led cegefveÙeeW keâes
GheosMe osles nQ, Gve cegveerÕejeW keâes GheeOÙeeÙe hejces‰er keânles nQ~ Ssmes GheeOÙeeÙeeW keâes ÙeneB vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~

(6) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11

 (5) ‘Cecees ueesS meJJemeentCeb’
ueeskeâ ceW DeLee&led {eF& ÉerheJeleea meJe& meeOegDeeW keâes vecemkeâej nes~ pees Deveble%eeveeefo ™he Megæ Deelcee kesâ mJe™he keâer meeOevee keâjles
nQ GvnW meeOeg keânles nQ~ pees heeBÛe cene›eleeW keâes OeejCe keâjles nQ, leerve iegefhleÙeeW mes megjef#ele nQ, De"ejn npeej Meerue kesâ YesoeW keâes OeejCe
keâjles nQ Deewj Ûeewjemeer ueeKe Gòej iegCeeW keâe heeueve keâjles nQ, Jes meeOeg hejces‰er nesles nQ~
efmebn kesâ meceeve heje›eâceer, iepe kesâ meceeve mJeeefYeceeveer, yewue kesâ meceeve Yeõ Øeke=âefle, ce=ie kesâ meceeve mejue, heMeg kesâ meceeve efvejern
ieesÛejer Je=efòe keâjves Jeeues, heJeve kesâ meceeve efve:mebie, metÙe& kesâ meceeve lespemJeer, meeiej kesâ meceeve iebYeerj, megces® kesâ meceeve hejer<en Deewj
GhemeieeX kesâ Deeves hej Dekeâche, Ûevõcee kesâ meceeve MeebefleoeÙekeâ, ceefCe kesâ meceeve ØeYeehegbpeÙegòeâ, he=LJeer kesâ meceeve meJe&yeeOeeDeeW keâes menves
Jeeues, mehe& kesâ meceeve DeefveÙele Jemeeflekeâe Deeefo ceW efveJeeme keâjves Jeeues, DeekeâeMe kesâ meceeve efvejeuebyeer Deewj meoe keâeue cees#e keâe DevJes<eCe
keâjves Jeeues meeOeg nesles nQ~ Ssmes mechetCe& keâce&YetefceÙeeW ceW GlheVe nesves Jeeues ef$ekeâeueJeleea meeOegDeeW keâes vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~
heeBÛe hejcesef‰ÙeeW keâes vecemkeâej keâjves ceW Fme vecemkeâej ceb$e ceW ‘meJe&’ Deewj ‘ueeskeâ’ heo nQ Jes Deble oerhekeâ nQ, Dele: mechetCe& #es$e
ceW jnves Jeeues ef$ekeâeueJeleea Deefjnble Deeefo osJeleeDeeW keâes vecemkeâej keâjves kesâ efueS GvnW ØelÙeskeâ vecemkeâejelcekeâ heo kesâ DeLe& kesâ meeLe peesÌ[
uesvee ÛeeefnS~
Mebkeâe-efpevneWves DeelcemJe™he keâes Øeehle keâj efueÙee nw, Ssmes Deefjnble Deewj efmeæhejces‰er keâes vecemkeâej keâjvee ÙeesiÙe nw, efkeâvleg
DeeÛeeÙee&eof keâ leerve hejcese‰
f ÙeeW ves DeelcemJe™he keâes Øeehle veneR efkeâÙee nw, Dele: GveceW osJehevee veneR Dee mekeâlee nw, FmeefueS GvnW vecemkeâej
keâjvee ÙeesiÙe veneR nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keäÙeeWekf eâ Deheves-Deheves YesoeW mes Deveble Yeso™he jlve$eÙe ner osJe nw, DeleSJe jlve$eÙe mes Ùegòeâ peerJe Yeer osJe
nQ, DevÙeLee (Ùeefo jlve$eÙe keâer Dehes#ee osJehevee ve ceevee peeÙes lees) mechetCe& peerJeeW keâes osJe ceeveves keâer Deeheefòe Dee peeÙesieer~ FmeefueS Ùen
efmeæ ngDee efkeâ DeeÛeeÙee&efokeâ Yeer jlve$eÙe kesâ ÙeLeeÙeesiÙe Oeejkeâ nesves mes osJe nQ~ keäÙeeWefkeâ Deefjnbleeefo mes DeeÛeeÙee&efo ceW jlve$eÙe kesâ
meodYeeJe keâer Dehes#ee keâesF& Devlej veneR nw~ DeLee&led efpeme lejn Deefjnble, efmeæ ceW jlve$eÙe keâe meodYeeJe nw, Gmeer lejn DeeÛeeÙee&efo ceW Yeer
jlve$eÙe keâe meodYeeJe nw Dele: DeebefMekeâ jlve$eÙe keâer Dehes#ee mes FveceW osJehevee yeve peelee nw~
DeeÛeeÙee&efo ceW efmLele leerve jlveeW keâe efmeæhejces‰er ceW efmLele jlveeW mes Yeer Yeso veneR nw~ Ùeefo oesveeW kesâ jlve$eÙe ceW meJe&Lee Yeso
ceeve efueÙee peeJes, lees DeeÛeeÙee&efo ceW efmLele jlveeW kesâ DeYeeJe keâe Øemebie Dee peeJesiee~
Mebkeâe-mechetCe& jlve DeLee&led hetCe&lee keâes Øeehle jlve$eÙe ner osJe nw, jlveeW keâe SkeâosMe osJe veneR nes mekeâlee nw ?
meceeOeeve-Ssmee keânvee Yeer GefÛele veneR nw, keäÙeeWefkeâ jlveeW kesâ SkeâosMe ceW osJehevee ve ceeveves hej jlveeW keâer mece«elee ceW Yeer osJehevee
veneR yeve mekeâlee nw~ DeLee&led pees keâeÙe& efpemekesâ SkeâosMe ceW veneR osKee peelee nw, Jen Gmekeâer mece«elee ceW keâneB mes Dee mekeâlee nw ?
Mbekeâe-DeeÛeeÙee&efo ceW efmLele jlve$eÙe mecemle keâceeX kesâ #eÙe keâjves ceW meceLe& veneR nes mekeâles nQ, keäÙeeWefkeâ Gvekesâ jlve SkeâosMe nQ?
meceeOeeve-Ùen keânvee Yeer "erkeâ veneR nw, keäÙeeWefkeâ ‘‘efpeme Øekeâej heueeue jeefMe keâes peueeves™he keâeÙe& keâjves ceW Deefivemecetn meceLe&
nw, Gmeer Øekeâej mes Deefive keâe Skeâ keâCe Yeer Gmekeâes peueeves ceW meceLe& nw~ Ssmes ner ÙeneB hej Yeer mecePevee ÛeeefnS~ FmeefueS DeeÛeeÙee&efo
Yeer osJe nQ, Ùen yeele efveef§ele nes peeleer nw~1’’
DeefjnbleeW keâes henues vecemkeâej keäÙeeW efkeâÙee ?
Mebkeâe-meJe&Øekeâej kesâ keâce&ueshe mes jefnle efmeæhejces‰er kesâ efJeÅeceeve jnles ngS DeIeeefleÙee keâceeX kesâ ueshe mes Ùegòeâ DeefjnbleeW keâes
Deeefo ceW vecemkeâej keäÙeeW efkeâÙee peelee nw ?
meceeOeeve-Ùen keâesF& oes<e veneR nw, keäÙeeWefkeâ meyemes DeefOekeâ iegCe Jeeues efmeæeW ceW ßeæe keâer DeefOekeâlee kesâ keâejCe Deefjnble hejces‰er
ner nQ, DeLee&led Deefjnble hejces‰er kesâ efveefceòe (GheosMe) mes ner DeefOekeâ iegCe Jeeues efmeæeW ceW meyemes DeefOekeâ ßeæe GlheVe nesleer nw~ DeLeJee
Ùeefo Deefjnble hejces‰er ve nesles lees nce ueesieeW keâes Deehle, Deeiece Deewj heoeLe& keâe heefj%eeve veneR nes mekeâlee Lee efkeâvleg Deefjnble hejces‰er
kesâ Øemeeo mes nceW Fme yeesOe keâer Øeeefhle ngF& nw~ FmeefueS Ghekeâej keâer Dehes#ee Yeer Deeefo ceW DeefjnbleeW keâes vecemkeâej efkeâÙee peelee nw~
Mebkeâe-Fme Øekeâej Deeefo ceW DeefjnbleeW keâes vecemkeâej keâjvee lees he#eheele nw ?

1. ‘‘DeefivemecetnkeâeÙe&mÙe heueeuejeefMeoenmÙe lelkeâCeeohÙegheuecYeeled~ lemceeoeÛeeÙee&-oÙeesÓefhe osJee Fefle efmLeleced~’’

Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (7)
 meceeOeeve-Ssmee veneR keânvee, keäÙeeWefkeâ ‘ve he#eheelees oes<eeÙe, MegYehe#eJe=òes: ßesÙeesnsleglJeeled’~ Ùen he#eheele oes<eeslheeokeâ veneR nw~
efkeâvleg MegYe he#e ceW jnves mes Jen keâuÙeeCe keâe ner keâejCe nw leLee Éwle keâes ieewCe keâjkesâ DeÉwle keâer ØeOeevelee mes efkeâÙes ieÙes vecemkeâej ceW
Éwlecetuekeâ he#eheele yeve Yeer lees veneR mekeâlee nw~ DeLee&led he#eheele JeneR mebYeJe nw peneB oes JemlegDeeW ceW mes efkeâmeer Skeâ keâer Deesj DeefOekeâ
Deekeâ<e&Ce neslee nw~ hejvleg ÙeneB hejcesef‰ÙeeW keâes vecemkeâej keâjves ceW Âef° ØeOeeveleÙee iegCeeW keâer Deesj jnleer nw, DeJemLeeYeso keâer ØeOeevelee
veneR nw~ FmeefueS ÙeneB he#eheele efkeâmeer Yeer Øekeâej mebYeJe veneR nw~
DeLeJee Deehle keâer ßeæe mes ner Deehle, Deeiece Deewj heoeLeeX kesâ efJe<eÙe ceW ÂÌ{ ßeæe GlheVe nesleer nw, Fme yeele keâes Øeefmeæ keâjves
kesâ efueS Yeer Deeefo ceW DeefjnbleeW keâes vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~ ßeer ieewlecemJeeceer Yeer keânles nQ-
pemmebefleÙeb Oeccehenb efCeieÛÚs, lemmebefleÙeb JesCeefÙeÙeb heGbpes~
mekeäkeâejS leb efmejhebÛeSCe, keâeSCe JeeÙee ceCemee Ùe efCeÛÛeb~~
efpevekesâ meceerhe ceQves Oece&ceeie& keâes Øeehle efkeâÙee nw Gvekesâ meceerhe efJeveÙe Ùegòeâ neskeâj ØeJe=efòe keâjlee ntB leLee Gvekeâe ceQ efMejhebÛekeâ
DeLee&led oesveeW Iegšves šskeâkeâj, oesveeW neLe peesÌ[keâj Deewj cemlekeâ keâes he=LJeer hej Pegkeâekeâj hebÛeebie vecemkeâejhetJe&keâ ceve-JeÛeve-keâeÙe mes
efvejvlej melkeâej keâjlee ntB~
Fme ceneceb$e kesâ DeLe& keâes mecePekeâj Ùen efveef§ele nes peelee nw efkeâ ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ Deewj ‘Cecees DejnbleeCeb’ oesveeW hee" Megæ nQ
leLee Deefjnble Deewj efmeæeW ceW jlve$eÙe hetCe& Øekeâš nes Ûegkesâ nQ efkeâvleg DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg ceW Ùes jlve$eÙe SkeâosMe ner Øekeâš ngS
nQ, efheâj Yeer Ùes leerveeW hejces‰er Yeer hetpÙe nQ, JebÅe nQ~ efmeæeW kesâ ÙeÅeefhe mechetCe& keâce& meceehle nes Ûegkesâ nQ efheâj Yeer Deefjnble hejces‰er
GheosMekeâ nesves mes meJeexhekeâejer nQ FmeefueS GvnW henues vecemkeâej keâjves ceW oes<e veneR nw ØelÙegle iegCe ner nw, keäÙeeWefkeâ MegYehe#e ceW efkeâÙee ieÙee
he#eheele, he#eheele veneR keânueelee nw Jen efnle kesâ efueS ner neslee nw~ Fme ceneceb$e keâes heÌ{les meceÙe ØelÙeskeâ heoeW kesâ DeLe& keâe efÛebleJeve
keâjvee ÛeeefnS~
ceneceb$e keâer ceefncee
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
DeLe&-DenËleeW keâes vecemkeâej nes, efmeæeW keâes vecemkeâej nes, DeeÛeeÙeeX keâes vecemkeâej nes, GheeOÙeeÙeeW keâes vecemkeâej nes Deewj meJe&
meeOegDeeW keâes vecemkeâej nes~ hebÛehejces‰er JeeÛekeâ Fme ceneceb$e ceW mechetCe& ÉeoMeebie efveefnle nw~ ÙeLee-
‘‘DeeÛeeÙeeX ves ÉeoMeebie efpeveJeeCeer keâe JeCe&ve keâjles ngS ØelÙeskeâ keâer heomebKÙee leLee mecemle ßegle%eeve De#ejeW keâer mebKÙee keâe JeCe&ve
efkeâÙee nw~ Fme ceneceb$e ceW mecemle ßegle%eeve efJeÅeceeve nw keäÙeeWefkeâ hebÛehejces‰er kesâ Deefleefjòeâ DevÙe ßegle%eeve kegâÚ veneR nw~ Dele: Ùen
ceneceb$e mecemle ÉeoMeebie efpeveJeeCeer™he nw~ Fme ceneceb$e keâe efJeMues<eCe keâjves hej efvecve efve<keâ<e& meeceves Deeles nQ-
Fme ceb$e ceW 5 heo Deewj 35 De#ej nQ~ Cecees DeefjnbleeCeb·7 De#ej, Cecees efmeæeCeb·5, Cecees DeeFefjÙeeCeb·7, Cecees
GJepPeeÙeeCeb·7, Cecees ueesS meJJemeentCeb· 9 De#ej, Fme Øekeâej Fme ceb$e ceW kegâue 35 De#ej nQ~ mJej Deewj JÙebpeveeW keâe efJeMues<eCe
keâjves hej Ssmee Øeleerle neslee nw-
ÙeLee-
Ced±De±ced±Dees±De±jd±F±nd±Deb±led±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±med±F±od±Oed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±Dee±F±jd±F±Ùed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±G±Jed±De±ped±Ped±Dee±Ùed±Dee±Ced±Deb~
Ced±De±ced±Dees±ued±Dees±S±med±De±Jed±Jed±De±med±Dee±nd±Gâ±Ced±Deb~
Fme lejn ØeLece heo ceW 6 JÙebpeve, 6 mJej, efÉleerÙe heo ceW 6 JÙebpeve, 5 mJej, le=leerÙe heo ceW 5 JÙebpeve, 7 mJej, ÛelegLe& heo ceW
6 JÙebpeve, 7 mJej, hebÛece heo ceW 8 JÙebpeve, 9 mJej nQ~ Fme ceb$e ceW meYeer JeCe& Depeble nQ, ÙeneB nuevle Skeâ Yeer JeCe& veneR nw~ Dele: 35
De#ejeW ceW 35 mJej Deewj 30 JÙebpeve nesvee ÛeeefnS Lee efkeâvleg ÙeneB mJej 34 nQ~ Fmekeâe ØeOeeve keâejCe Ùen nw efkeâ ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ Fme
heo ceW 6 ner mJej ceeves peeles nQ~ ceb$eMeeŒe kesâ JÙeekeâjCe kesâ Devegmeej ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ heo kesâ ‘De’ keâe ueeshe nes peelee nw~ ÙeÅeefhe
(8) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11
Øeeke=âle ceW ‘S*:’1-veslÙevegJele&les~ Sef* lÙesoesleew~ Soeslees: mebmke=âleesòeâ: mebeOf e: Øeeke=âles leg ve YeJeefle~ ÙeLee osJees DeefnCeboCees, Denes DeÛÛeefjDeb,
FlÙeeefo~ met$e kesâ Devegmeej mebefOe ve nesves mes ‘De’ keâe DeefmlelJe pÙeeW keâe lÙeeW jnlee nw~ ‘De’ keâe ueeshe Ùee Keb[ekeâej veneR neslee nw, efkeâvleg
ceb$eMeeŒe ceW ‘yengueced’ met$e keâer ØeJe=eòf e ceevekeâj ‘mJejÙeesjJÙeJeOeeves Øeke=âefleYeeJees ueeshees JewkeâmÙe~’2 Fme met$e kesâ Devegmeej ‘DeefjnbleeCeb’ Jeeues
heo kesâ ‘De’ keâe ueeshe efJekeâuhe mes nes peelee nw Dele: Fme heo ceW 6 ner mJej ceeves peeles nQ~ Dele: ceb$e ceW kegâue 35 De#ej nesves hej Yeer 34
ner mJej ceeves peeles nQ~ FveceW pees æe, pPee, JJe mes mebÙegòeâe#ej nQ, GveceW mes Skeâ-Skeâ JÙebpeve uesves mes 30 JÙebpeve nesles nQ~ Fme Øekeâej
mes kegâue mJej Deewj JÙebpeveeW keâer mebKÙee 34±30·64 nw~ cetue JeCeeX keâer mebKÙee Yeer 64 ner nw~ Øeeke=âle Yee<ee kesâ efveÙeceevegmeej De, F,
G Deewj S cetue mJej leLee pe Pe Ce le o Oe Ùe j ue Je me Deewj n Ùes cetue JÙebpeve Fme ceb$e ceW efveefnle nQ~ DeleSJe 64 Deveeefo cetueJeCeeX
keâes ueskeâj mecemle ßegle-%eeve kesâ De#ejeW keâe ØeceeCe efvecve Øekeâej efvekeâeuee pee mekeâlee nw~ ieeLee met$e efvecve Øekeâej nw-
ÛeGmeefªheob efJejefueÙe ogieb Ûe oeTCe mebiegCeb efkeâÛÛee~
™TCeb Ûe keâS heg C e meg o CeeCemmekeäKeje neW e f l e~~
DeLe&-Gòeâ ÛeeQme" De#ejeW keâe efJejueve keâjkesâ ØelÙeskeâ kesâ Thej oes keâe Debkeâ oskeâj hejmhej mechetCe& oes kesâ DebkeâeW keâe iegCee keâjves
mes ueyOe jeefMe ceW Skeâ Ieše osves mes pees ØeceeCe jnlee nw, Gleves ner ßegle%eeve kesâ De#ej nesles nQ~
Fme efveÙece mes iegCeekeâej keâjves hej-
Ske⪠Ûe Ûe Ùe ÚmmeòeÙeb Ûe Ûe Ùe megCCemeòeefleÙemeòee~
megCCeb CeJe heCe hebÛe Ùe Skeäkebâ Úkeäkesâkeäkeâiees Ùe heCeÙeb Ûe~~
DeLee&led Skeâ Dee" Ûeej-Ûeej-Ún-meele-Ûeej-Ûeej-MetvÙe-meele-leerve-meele-MetvÙe-veew-heeBÛe-heeBÛe-Skeâ-Ún-Skeâ-heeBÛe, Ùen mebKÙee
Deeleer nw~ Fme ieeLee met$e kesâ Devegmeej 18446744073709551615 Ùes mecemle ßegle%eeve kesâ De#ej nesles nQ~
Fme Øekeâej Ceceeskeâej ceb$e ceW mecemle ßegle%eeve kesâ De#ej efveefnle nQ, keäÙeeWefkeâ DeveeefoefveOeve cetuee#ejeW hej mes ner Gòeâ ØeceeCe
efvekeâeuee ieÙee nw Dele: meb#eshe ceW mecemle efpeveJeeCeer™he Ùen ceb$e nw~ Fmekeâe hee" Ùee mcejCe keâjves mes efkeâlevee ceneved hegCÙe keâe yebOe
neslee nw leLee kesâJeue%eeve ue#ceer keâer Øeeefhle Yeer Fme ceb$e keâer DeejeOevee mes nesleer nw~ %eeveeCe&Je ceW ßeer MegYeÛevõeÛeeÙe& ves Fme ceb$e keâer
DeejeOevee keâes yeleeles ngS efueKee nw-
‘‘Fme ueeskeâ ceW efpeleves Yeer ÙeesefieÙeeW ves cees#eue#ceer keâes Øeehle efkeâÙee nw, Gve meyeves ßegle%eeveYetle Fme ceneceb$e keâer DeejeOevee keâjkesâ
ner Øeehle efkeâÙee nw~ Fme ceneceb$e keâe ØeYeeJe Ùeeseif eÙeeW kesâ DeieesÛej nw~ efheâj Yeer pees Fmekesâ cenlJe mes DeveefYe%e neskeâj JeCe&ve keâjvee Ûeenlee
nw, ceQ mecePelee ntB efkeâ Jen JeeÙegjesie mes JÙeehle neskeâj ner yekeâ jne nw~ heehe™heer hebkeâ mes mebÙegle Yeer peerJe Ùeefo Megæ ngS nQ, lees Fme ceb$e
kesâ ØeYeeJe mes ner Megæ ngS nQ~ ceveer<eerpeve Yeer ceb$e kesâ ØeYeeJe mes ner mebmeej kesâ keäuesMe mes Útšles nQ~’’2
FmeefueS Fme ceneceb$e keâer ceefncee keâes DeefÛevlÙe ner mecePevee ÛeeefnS~
DeÙeb ceneceb$e: cebieueeÛejCe™hesCee$e meb«enerleesÓefhe DeveeefoefveOeve:, ve leg kesâveeefhe jefÛelees «eefLelees Jee~
Gòebâ Ûe Ceceeskeâejceb$ekeâuhes ßeermekeâuekeâerelf e&Yeóejkewâ:-
cenehebÛeiegjesvee&ce, vecemkeâejmegmecYeJeced~
ceneceb$eb peieppes‰-ceveeefoefmeæceeefooced3~~63~~
cenehebÛeieg™Ceeb, hebÛeef$ebMeo#ejØececed~
GÛÚdJeemeweŒf eefYejskeâe«e-Ûeslemee YeJeneveÙes4~~68~~
ßeerceogceemJeeefceveeefhe Øeesòeâced-
Ùes kesâÛeveeefhe meg<eceeÅejkeâe Devevlee, Glmee|heCeer-ØeYe=leÙe: ØeÙeÙegeJf e&Jelee&:~
les<JehÙeÙeb hejlej: ØeefLeleØeYeeJees, ueyOJeecegcesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskeâe:5~~3~~
DeLeJee õJÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙeeveeefoØeJeen™hesCeeieleesÓÙeb ceneceb$eesÓveeefo:, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee ng[b eJemeefhe&Ceerkeâeueoes<eehes#eÙee
le=leerÙekeâeuemÙeevles leerLeËkeâjefoJÙeOJeefvemecegoid ele: meeefo§eeefhe mebYeJeefle~
1. ef$eefJe›eâce JÙeekeâjCe he=. 4, met$e 21/2~ 2. pewve efmeæeble keâewcegoer, he=. 4, met$e 1/2/2~ 2. efßeÙeceelÙeefvlekeâeR Øeehlee Ùeesefievees ÙesÓ$e
kesâÛeve~ DecegcesJe ceneceb$eb, meg meceejeOÙe kesâJeueced~~ (%eeveeCe&Je) cebieueceb$e Ceceeskeâej : Skeâ DevegefÛebleve hegmlekeâ kesâ DeeOeej mes~
3. Deeefoob-ØeLeceefcelÙeLe&:~ 4-5. Ceceeskeâejceb$ekeâuhes~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (9)
 Ùen ceb$e efkeâmeer kesâ Éeje jefÛele Ùee ietBLee ngDee veneR nw~ Øeeke=âeflekeâ ™he mes Deveeefokeâeue mes Ûeuee Dee jne nw~
‘‘Ceceeskeâej ceb$ekeâuhe’’ ceW ßeer mekeâuekeâerefle& Yeóejkeâ ves keâne Yeer nw-
MueeskeâeLe&-vecemkeâej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ veece mes efve<heVe Ùen ceneceb$e peieled ceW pÙes‰-meyemes yeÌ[e Deewj
ceneve nw, Deveeefoefmeæ nw Deewj Deeefo DeLee&led ØeLece nw~~63~~
heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ heQleerme De#ej ØeceeCe ceb$e keâes leerve ÕeemeesÛÚdJeemeeW ceW mebmeej YeüceCe kesâ veeMe nsleg Skeâe«eefÛeòe neskeâj meYeer
YeJÙepeveeW keâes pehevee ÛeeefnS DeLeJee OÙeeve keâjvee ÛeeefnS~~68~~
ßeerceled GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves Yeer keâne nw-
MueeskeâeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kesâ pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevle Ùegie henues JÙeleerle nes Ûegkesâ nQ GveceW Yeer Ùen
Ceceeskeâej ceb$e meyemes DeefOekeâ cenòJeMeeueer Øeefmeæ ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e Øeehle keâjves kesâ efueS Gme Ceceeskeâej ceb$e
keâes vecemkeâej keâjlee ntB~~3~~
DeLeJee õJÙeeefLe&keâ veÙe keâer Dehes#ee mes Deveeefo ØeJeen™he mes Ûeuee Dee jne Ùen ceneceb$e Deveeefo nw Deewj heÙee&ÙeeefLe&keâ veÙe keâer
Dehes#ee ngb[eJemeefhe&Ceer keâeueoes<e kesâ keâejCe le=leerÙe keâeue kesâ Deble ceW leerLeËkeâj keâer efoJÙeOJeefve mes GlheVe nesves kesâ keâejCe Ùen meeefo Yeer nw~

Ceceeskeâej ceb$emÙe ceefncee

jÛeefÙe$eer-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceefle:
lepe&-Pet" yeesues keâewDee keâešs............ ceb$eb ßeglJee me: efleÙe&Ãe:, cenled MeevleYeeJesve ce=le:~ cenled MeebleYeeJesve....
ÛÙeglJee lele§e heecejØeeCeer, osJees YetlJee mce=efleb ke=âle:~~ osJees YetlJee...
heMÙeleg YeJÙe! mebmeejsÓefmceved, Ceceeskeâej ceb$e ceefncee~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~šskeâ.~~ hegvejeieceled me osJe: De$e, ceb$eb mebbmcejCeeLe&ced~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~5~~
Skeâe melÙee keâLee Øeefmeæe, efpeveMeeŒes<eg DeÅeeefhe~efpeveMeeŒes<eg DeÅeeefhe...
meJex YeJÙee: leeb ëe=CJevleg, ceve: efmLejerke=âlJee Ûeeefhe~ceve:efmLejerke=âlJee Ûeeefhe...... jepekegâceej: Õeeveb veerlJee, le$ewJeeefle‰led leeJeled~ le$ewJeeefle‰led ........
veece megoMe&veÙe#esvõ: me:, osJe: leb meefJeveÙeceveceled~~osJe: leb....
DeÙeb DeveeefoefveOeve: ceb$e:, Ceceeskeâej ceneceb$e:~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~1~~ DeevevoeßegefYe: men DeJeoled, ns jepeved! Ghekeâejer~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~6~~
Skeâefmceved meceÙes Skebâ, Õeeveb keâef§eled leg nefvle mce~ Õeeveb keâef§eled leg.....
DeOe&ce=lees YetlJee me: Õeeve:, «eecemÙe ceeiex vÙeheleled~~ «eecemÙe.. YeJele: Ghekeâejb Yees osJe! keâoeefhe efJemceefj<Ùeeefce ve~ keâoeefhe.....
Ùeoe ceeb mceefj<Ùeefme lJeb, leoe Deeieefce<Ùeeefce Denb~~ leoe.....
leefmceved meceÙes keâesÓefhe ve lemÙe, ceb$esCe efJevee efce$e:~~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJeleg!~~2~~ yeejbyeejb ØeCecÙe efMejmee, me: ieleJeeved mJemLeeves~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~7~~
keâesÓefhe vej: heeosve keâesÓefhe, hee<eeCesve nlJee ieleJeeved~ hee<eeCesve....
ve efn oÙeeb kegâJe&evf lemce Ûe, keâesÓefhe vej: °dJee ieleJeeved~~ keâesÓefhe vej:... Fob De$e leelheÙeË Ùeled, ceb$emÙe cenòJeceefÛevlÙeb mÙeeled~ ceb$emÙe....
meJe&heeheveeMekeâ: DeÙeb, meJe&mJehegCÙeoeÙekeâ: mJeÙeb~~ meJe&mJehegCÙeoeÙekeâ:......
efkebâleg lemÙe hegCÙemÙe yeuesve, ceneceb$e: leb Øeehveesled~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~3~~ meJe&cebieues<eg Ûe ØeLece:, DeÙecesJe ceb$ejepe:~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~8~~
leefmceved efoJemes SJe le$e, je%e: heg$e: Deefhe DeeieÛÚle~ je%e:......
me: peerJevOej jepekegâceej:, keâ®CeeYeeJesve Yeefjle:~~keâ®CeeYeeJesve..... meJex YeJÙee: Decegced he"vleg, pehevleg $ewkeâeuÙesÓefhe Ûe~ pehevleg......
keâLeÙeefle Fob %eeveceefleceelee, kegâJe&vleg efpeveJejYeefòebâ~~kegâJe&vleg....
le$ewJeeefle‰led megkegâceej:, heMegceefhe ceb$eb Deooled~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~4~~ efMe<ÙesÙeb Ûevoveeceefle: Deefhe, ceb$eesÓÙeb peheefle~
ve efn keâle&JÙeb DeefJeveÙeb DemÙe, ceb$emÙe keâoeefhe kesâveeefhe~~ heMÙeleg YeJÙe!~~9~~

(10) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11

 Deveeefoefmeæ Ceceeskeâej ceb$e
-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
mebmeej ceW pevce uesves Jeeuee ØelÙeskeâ ceeveJe efkeâmeer ve efkeâmeer ™he ceW Deheves F°osJe keâe mcejCe keâjlee nw~ Ûeens Jen pewve nes Ùee
yeewæ, efmekeäKe nes Ùee F&meeF&, efnvot nes Ùee cegmeueceeve, DeejeOÙeosJe meYeer ves ceevee nw~ ueieYeie meYeer Oece& Je peeefle kesâ ueesie Deheves mes
Thej keâesF& ceneMeefòeâceeved F&Õej kesâ DeefmlelJe keâes mJeerkeâej keâjles nQ~ GvneR ceW mes pewveOece& keâe cetue ceb$e Ceceeskeâej ceb$e nw~ Deehe meYeer
ueesieeW keâes Ùeeo nesiee Ùen ceb$e-
Cecees DejnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
Fme ceb$e keâe DeLe& Ùen nw-DejnbleeW keâes vecemkeâej nes, efmeæeW keâes vecemkeâej nes, DeeÛeeÙeeX keâes vecemkeâej nes, GheeOÙeeÙeeW keâes
vecemkeâej nes Deewj ueeskeâ ceW meJe&meeOegDeeW keâes vecemkeâej nes~ heeBÛe heoeW ceW Fve hebÛehejcesef‰ÙeeW keâes vecemkeâej efkeâÙee ieÙee nw~ FmeceW keâesF&
JÙeefòeâ efJeMes<e keâe veece ve ueskeâj iegCeeW keâes ner veceve efkeâÙee nw~
pees Ûeej IeeefleÙee keâceeX keâe veeMe keâj Ûegkesâ nQ GvnW DenËle hejces‰er keânles nQ Deewj efpevneWves mebhetCe& Dee"eW keâceeX keâe veeMe keâj cees#e
DeJemLee Øeehle keâj efueÙee nw Jes efmeæ keânueeles nQ~ Dejnble, efmeæ heo keâes Øeehle keâjves kesâ FÛÚgkeâ 36 iegCeeW keâe heeueve keâjves Jeeues
ÛelegefJe&Oe mebIe kesâ veeÙekeâ DeeÛeeÙe& hejces‰er nesles nQ~ mebIe ceW efMe<ÙeeW keâes he"ve-hee"ve keâjeves Jeeues 25 iegCeeW keâes OeejCe keâjves Jeeues
GheeOÙeeÙe hejces‰er keâns peeles nQ leLee jlve$eÙe keâer meeOevee ceW ueerve 28 cetueiegCeeW keâes heeueves Jeeues meeOeg hejces‰er nesles nQw~
Jele&ceeve ceW Fve heeBÛeeW hejcesef‰ÙeeW ceW mes leerve hejces‰er kesâ oMe&ve ØelÙe#e ™he ceW nes jns nQ~ hebÛecekeâeue ceW Fme keâce&Yetefce ceW
Dejnble nesles veneR Deewj peye Dejnble ner veneR nQ lees efmeæ heo keâer Øeeefhle kewâmes nesieer~ Dele: Dejnble, efmeæ keâer mLeehevee Oeeleg Ùee hee<eeCe
keâer ØeefleceeDeeW ceW keâjkesâ Gvekeâer hetpee keâer peeleer nw~ Fme ceneceb$e keâes G"les-yew"les Ûeueles-efheâjles Øeefle#eCe pehevee ÛeeefnS efpememes efkeâ keâesF&
Yeer Decebieue cebieue ceW heefjJeefle&le nes peelee nw~
Deehe Øeefleefove cebefoj ceW heÌ{les Yeer nQ-
DeheefJe$e: heefJe$ees Jee megefmLelees og:efmLeleesÓefhe Jee~
OÙeeÙeslhebÛevecemkeâejb meJe&heehew: ØecegÛÙeles~~
DeLee&led DeheefJe$e DeJemLee ceW Yeer Ceceeskeâej ceb$e keâes ceeveefmekeâ ™he ceW ncesMee peheves mes heeheeW keâe #eeueve neslee nw~ heeBÛe heo Jeeuee
Ùen cetue ceb$e 35 De#ejer ceb$e keânueelee nw~ Fmekeâes mebef#ehle ™he ceW peeveves kesâ efueS ØelÙeskeâ heo keâe ØeLece De#ej ueskeâj ‘‘DeefmeDeeGmee’’
Ùen ceb$e yeveeÙee ieÙee nw~ Fme DeefmeDeeGmee ceb$e keâes peehe keâjves mes heeBÛeeW hejcesef‰ÙeeW keâes vecemkeâej nes peelee nw~ Deehe meye Fme ceb$e
keâer ceefncee peeveles nQ efkeâ Skeâ cejles ngS kegâòes keâes peerJebOej kegâceej ves Ceceeskeâej ceb$e megveeÙee Lee efpemekesâ ØeYeeJe mes kegâòee cejkeâj Ùe#esvõ
(osJe) nes ieÙee Lee Deewj Gme ceneceb$e kesâ Deheceeve keâe heâue Yeer ceeuetce ner nw~
megYeewce veecekeâ Skeâ <ešdKeb[eefOehe Ûe›eâJeleea Lee~ Jen Skeâ efove Deheves jmeesF&Iej ceW Yeespeve keâjves ieÙee, Gmekesâ jmeesFS ves iejce-
iejce Keerj hejesme oer~ Gme iejce Keerj kesâ Keeves mes Ûe›eâJeleea keâe cegbn peue ieÙee Deewj Fme iegmmes kesâ keâejCe Gmeves Keerj keâe yele&ve G"e
keâj jmeesFS kesâ efmej hej heškeâ efoÙee efpememes jmeesFÙee legjble cej ieÙee Deewj cejkeâj JÙeblejosJe nes ieÙee~ ceQ Deehekeâes Ùen yelee Ûegkeâer ntB
efkeâ Jewj Deewj mvesn kesâ mebmkeâej pevce-pevceevlej lekeâ Ûeueles nQ~ JÙeblej osJe keâes kegâDeJeefOe%eeve mes hetJe& YeJe keâe meeje Je=leevle %eele nes ieÙee
leye Gmekesâ ùoÙe ceW jepee mes yeouee uesves keâer YeeJevee peeie=le nes G"er~ osJe lees Jen Lee ner, efJeef›eâÙee mes DeveskeâeW ™he yeveeves keâer #ecelee
Leer Dele: Skeâ efove Jen ceveg<Ùe kesâ Jes<e ceW megvoj megmJeeog heâue ueskeâj jepeojyeej ceW Dee ieÙee Deewj efJeveÙehetJe&keâ jepee keâes YeWš efkeâÙee~
jepee megYeewce ves Ssmes ceOegj heâue peerJeve ceW keâYeer veneR KeeÙes Les Dele: GvnW ueeueÛe Dee ieÙee~ GvneWves Gme JÙeefòeâ mes hetÚe efkeâ Ùes
heâue keâneB efceueles nQ? yeme efheâj keäÙee Lee Gme JÙeblej keâes lees Deheveer meheâuelee vepej Deeves ueieer, Gmeves keâne-jepeved! Deehe cesjs meeLe
ÛeefueS, mecegõ kesâ Gme heej yengle yeÌ[e yeieerÛee nw JeneB Ssmes yengle meejs heâue efceueWies~ Gmekesâ keâLeve hej cebef$eÙeeW keâes kegâÚ DeeMebkeâe ngF&,
Gve ueesieeW ves jepee keâes ieghle ceb$eCeeSB oer efkeâ jepeved! Fmekesâ keâLeve ceW kegâÚ ceeÙeepeeue Øeleerle neslee nw Deehe meeLe ceW ve peeJeW efkeâvleg
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (11)
efpe£eueesuegheer jepee ves efkeâmeer keâer Skeâ ve megveer Deewj Ûeue efoÙee Jes<eOeejer JÙeblej kesâ meeLe heâueeW keâes Øeehle keâjves~ ‘‘yegefæ keâcee&vegmeeefjCeer’’
DeLee&led keâce& kesâ Devegmeej Gmekeâer yegefæ nes ieF& Leer~
jepee Deewj JÙeblej oesveeW mecegõ kesâ yeerÛe ceW hengBÛe ieÙes~ Deye lees JÙeblej keâes Dehevee ceveessjLe efmeæ keâjves keâe mJeCe& DeJemej efceue
ieÙee~ Gmeves Dehevee Demeueer ™he Øeieš keâj jepee mes Deheves hetJe& YeJe keâe meceeÛeej yeleeÙee Deewj yeesuee-jepeved! pewmes legceves cegPes ceeje
Lee Jewmes ner Deye ceQ legcnW peerefJele veneR Úes[tbiee~ Fme DeLeen mecegõ ceW Deye legce yeÛe veneR mekeâles~ jepee megYeewce mecePeoej Lee~ Dele:
efJeheefòe kesâ meceÙe Jen ceneceb$e Ceceeskeâej keâes ceve ceW heÌ{ves ueiee~ osefKeS! Gme hejceyeÇÿe ™he ceb$e keâe ØeYeeJe, JÙeblej osJe keâer ceejkeâ
Meefòeâ Yeer kegbâef"le nes ieF&~ Jen megYeewce keâes ceej venber mekeâe~ JÙeblejosJe ves mecePe efueÙee efkeâ Ùen Deheves F°osJe keâe mcejCe keâj jne
nw FmeerefueS cesjer Meefòeâ kegâefC"le nes ieF& nw~ Dele: Gmeves kegâÚ ketâšveereflehetJe&keâ jepee mes keâne-
Dejs cetKe& jepeved! Ùeefo legPes Deheves ØeeCe efØeÙe nQ lees ceve ceW efÛebeflele ceb$e keâes heeveer ceW efueKekeâj hewj jKe os leye ceQ legPes ÚesÌ[
mekeâlee nBt DevÙeLee let Jeeheme jepecenue veneR hengBÛe mekeâlee~ ÙeÅeefhe jepee efveÙece ceW ÂÌ{ Lee efkeâvleg JÙeblej keâer ceeÙeeJeer yeeleeW ceW Deekeâj
peerJeve keâe ueesYe Dee ieÙee Gmeves meesÛee efkeâ peerJeve jnsiee lees hegve: Oece&meeOevee keâj uetiB ee~ ceve ceW Fme Øekeâej meesÛekeâj jepee ves JeneR peue ceW
Ceceeskeâej ceb$e efueKekeâj hewj jKe efoÙee, yeme JÙeblej keâer ceejkeâ Meefòeâ peeie=le nes ieF& Deewj Gmeves megYeewce Ûe›eâJeleea keâes mecegõ ceW [gyees efoÙee~
ceneceb$e kesâ Deheceeve keâer YeeJevee mes megYeewce Ûe›eâJeleea cejkeâj meeleJeW vejkeâ Ûeuee ieÙee~
mejmJeleer keâe Deheceeve keâjves Jeeuee JÙeefòeâ Yeuee DeÛÚer ieefle keâes kewâmes Øeehle keâj mekeâlee nw? keâce&efmeæevle keâYeer jepee Ùee jbkeâ
keâes veneR osKelee Jen lees Dehevee keâeÙe& keâjlee nw~ Deepe Yeer nce osKeles nQ efkeâ ueesie Oeeefce&keâ kewâuesC[jeW keâe DeefJeveÙe keâjles ngS [jles veneR
nQ efkeâvleg OÙeeve jKees efkeâ efpeme efkeâmeer hegmlekeâ, kewâuesC[j, Ûeeyeer kesâ iegÛÚs Deeefo ceW YeieJeeve kesâ heâesšes neW Ùee Ceceeskeâej Deeefo ceb$e efueKeW
neW lees GvnW keâYeer FOej-GOej veerÛes mLeeveeW ceW veneR jKevee ÛeeefnS meowJe Gvekeâer efJeveÙe keâjveer ÛeeefnS~
Ceceeskeâej ceb$e keâes ceQves Deehekeâes ‘‘DeefmeDeeGmee’’ kesâ heeBÛe De#ejer ceb$e ™he Yeer yeleeÙee~ ‘‘De’’ mes Dejnble hejces‰er, ‘‘efme’’ mes
efmeæ, ‘‘Dee’’ mes DeeÛeeÙe&, ‘‘G’’ Meyo mes GheeOÙeeÙe Deewj ‘‘mee’’ mes meeOeg Fme Øekeâej heeBÛeeW hejces‰er keâe ùoÙe ceW efÛebleve keâjles ngS
DeefmeDeeGmee keâe peehÙe keâjvee ÛeeefnS~
Fmeer Øekeâej mes ceneceb$e keâe JeeÛekeâ ‘‘Ô’’ Meyo Yeer nw~ pees hejbyeÇÿe hejceelcee keâe metÛekeâ nesves mes meJe&mecØeoeÙe ceevÙe nw~
ØelÙeskeâ ceb$e kesâ ØeejbYe ceWs Ô pegÌ[e neslee nw~ Ùen Skeâe#ejer ceb$e nw, Fmekeâe OÙeeve keâjves mes ceefmle<keâ kesâ mecemle leveeJe otj nes peeles nQ~
YeieJeeved leerLeËkeâj keâer efoJÙeOJeefve Yeer Ôkeâej ™he ceeveer ieF& nw~ Ùen ‘‘Ô’’ Meyo kewâmes yevee nw Fmekeâer Øeef›eâÙee osefKeS-
Cecees DejnbleeCeb keâe Dekeâej ues ueW, Cecees efmeæeCeb heo ceW efmeæ peerJe DeMejerjer-efyevee Mejerj kesâ nesles nQ Dele: DeMejerjer keâe De
ues efueÙee lees De±De·Dee yevee~ Deeies Cecees DeeFefjÙeeCeb keâe Dee±Dee·oerIe& Dee ner jne, Cecees GJepPeeÙeeCeb keâe G, Dee±G·Dees yevee,
Cecees ueesS meJJemeentCeb ceW meeOeg mes cegefve Meyo keâes «enCe efkeâÙee nw Dele: cegefve keâe cekeâej ueskeâj ‘‘Deesced’’ yeve ieÙee~ Fmes Deesced Deewj Ô
oesveeW Øekeâej mes efueKee peelee nw~ heeBÛeeW heoeW keâe meej Fme ‘‘Ô’’ ceb$e keâer ner ceeuee hesâj uesves mes ceneve hegCÙeyebOe neslee nw~ Deheveer Deewj
otmejeW keâer Meebefle kesâ efueS Øeefle#eCe Fmekeâe GÛÛeejCe keâjvee ÛeeefnS~
Deehe ueesie jeceeÙeCe osKeles nQ GmeceW meg«eerJe Deewj jeceÛevõ keâer kewâmeer efce$elee efoKeeF& ieF& nw~ keâYeer Deeheves pewve jeceeÙeCe keâe
mJeeOÙeeÙe efkeâÙee nes lees %eele nesiee efkeâ Fme Skeâ Ceceeskeâej ceb$e kesâ efveefceòe mes oesveeW keâe mebyebOe pevce-pevceevlej lekeâ jne nw~
cenehegj veiej ceW Skeâ ßeeJekeâ he©e®efÛe mes" efkeâmeer meceÙe IeesÌ[s hej ÛeÌ{keâj Deheves ieeskegâue keâer lejheâ pee jns Les~ GvneWves Gme
meceÙe he=LJeer hej heÌ[s ngS Skeâ cejCeemeVe yewue keâes osKee~ he©e®efÛe IeesÌ[s mes Glejkeâj oÙeeyegefæ mes Gmekesâ heeme yew"keâj keâeve ceW Ceceeskeâej
ceb$e megveeves ueies~ Gme ceb$e keâes megveles ngS yewue keâer Deelcee Mejerj mes efvekeâue ieF& Deewj ceb$e kesâ ØeYeeJe mes Gmeer veiej kesâ jepee Ú$eÛÚeÙe
keâer jeveer kesâ ieYe& ceW Dee ieÙee Deewj veJe ceeme kesâ yeeo heg$e GlheVe nes ieÙee~ Gmekeâe veece Je=<eYeOJepe jKee ieÙee~
Deveblej hetJe& mebmkeâejJeMe Gmes hetJe& pevce keâe mcejCe nes ieÙee~ yewue heÙee&Ùe kesâ yeesPee {esvee Deeefo og:KeeW leLee cejles meceÙe ceneceb$e
ßeJeCe keâe ÂMÙe Gmekesâ mce=efle hešue hej Petueves ueiee~ Jen yeÛeheve mes ner Ceceeskeâej ceb$e keâes meoe heÌ{e keâjlee Lee~ efkeâmeer Skeâ efove Jen
Ietcelee ngDee Gmeer mLeeve hej hengBÛee peneB Gme yewue keâe cejCe ngDee Lee~ peeeflemcejCe kesâ keâejCe Jen JeneB kesâ meYeer mLeeveeW keâes henÛeeve
keâj Deheves Ghekeâejer keâes {tBÌ{ves keâe GheeÙe meesÛeves ueiee~ kegâÚ meesÛekeâj Gmeves Gmeer mLeeve hej yengle yeÌ[e efpevecebefoj yeveJeeÙee~ GmeceW

(12) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11

oerJeeueeW hej DeveskeâeW efÛe$e Yeer yeveJeeS~ Gmeer cebefoj kesâ Éej hej Deheves ÉejheeueeW keâes efveÙegòeâ keâj efoÙee efkeâ pees JÙeefòeâ Fme efÛe$e keâes yeÌ[s
OÙeeve mes osKes cegPes Gmekesâ oMe&ve keâje osvee~
mebÙeesie keâer yeele Skeâ efove Jebovee keâer FÛÚe keâjles ngS he©e®efÛe ßeeJekeâ Gme cebefoj ceW Dee ieÙes Deewj Dee§eÙe&Ûeefkeâle nes Gme efÛe$e
keâes osKeves ueies Deewj ceve ceW meesÛeves ueies efkeâ Ceceeskeâej ceb$e megveeles ngS Ùen cesje ner efÛe$e efkeâmeves yeveeÙee nw~ DelÙeefOekeâ Skeâe«elee mes
Fvekeâes efÛe$eheš osKeles ngS Fvekesâ ceveesYeeJe keâes mecePekeâj ÉejheeueeW ves MeerIeÇ ner Je=<eYeOJepe jepekegâceej keâes Ùen meceeÛeej hengbÛee efoÙee~
Je=<eYeOJepe MeerIeÇ ner JeneB Deekeâj hejceeshekeâejer he©e®efÛe mes" keâes henÛeeve keâj Gvekesâ ÛejCeeW ceW efiej ieÙee Deewj Ùen yeleeÙee efkeâ
Ùen yewue keâe peerJe ceQ ner ntB~ Gmeves keâne efkeâ ns hejce oÙeeueg mes"! ce=lÙeg kesâ mebkeâš ceW Deeheves nceW ceneceb$e ™heer Deew<eefOe oskeâj Fme
Gòece YeJe keâes Øeehle keâjeÙee nw~ Fme ceb$eoeve keâe cetuÙe ÙeÅeefhe ceQ veneR Ûegkeâe mekeâlee, efheâj Yeer Dee%ee oes ceQ Deehekeâe keäÙee Ghekeâej keâ™B?
Fme Øekeâej oesveeW hejceefce$e yeve ieÙes~ kegâÚ YeJeeW kesâ he§eeled he©e®efÛe keâe peerJe ceÙee&oe heg®<eesòece jeceÛevõ ngDee, yewue keâe peerJe meg«eerJe
ngDee nw~ meg«eerJe efJeÅeeOej ves meerlee keâer Keyej cebieeves ceW Deewj jeJeCe kesâ meeLe Ùegæ ceW jeceÛevõ keâer yengle meneÙelee keâer nw~ Deveblej Ùes
jeceÛevõ, meg«eerJe, nvegceeve Deeefo ceneheg®<e owiecyejer oer#ee ueskeâj IeesjeefleIeesj lehe§ejCe keâjkesâ legbieer efieefj heJe&le mes cees#e ieÙes nQ~ nce
ueesie Øeefleefove efveJee&Cekeâeb[ ceW Fve efmeæmJe™he ceneheg®<eeW keâer Jebovee keâjles nQ-
jece nCet meg«eerJe meg[erue, ieJe ieJeeKÙe veerue ceneveerue~
keâesefš efvevÙeeveJes cegefòeâheÙeeve, legbieerefieefj JeboeW OejOÙeeve~~
osKees! nceW efkeâleves GoenjCe osKeves Deewj megveves keâes efceueles nQ efkeâ Ceceeskeâej ceb$e kesâ mcejCe mes efkeâleves ner peerJe eflej ieÙes~
DeefOekeâ veneR lees keâce mes keâce Ûeewyeerme Iebšs ceW DeeOee Iebše meceÙe efvekeâeuekeâj Deheveer Deelcee keâe efÛebleve DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS efpemeceW
9 yeej Ôkeâej keâer OJeefve keâjles ngS efmLejleehetJe&keâ hebÛehejces‰er keâe DeJeuebyeve uesvee ÛeeefnS~ ØelÙeskeâ keâeÙe& kesâ ØeejbYe ceW, meceeheve ceW,
jeef$e keâes meesles meceÙe, meeskeâj G"les ner efvelÙe Ceceeskeâej ceb$e keâe mcejCe DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~ keâYeer efkeâmeer keâes leer›e Jesovee nes jner
nes, Skeâ keâšesjer ceW Úvee ngDee Megæ peue meeceves Ûeewkeâer hej jKekeâj Ceceeskeâej ceb$e keâer Skeâ ceeuee hesâjkeâj Gme peue keâes efheuee oerefpeS
Jesovee legjble otj nes peeÙesieer~ efJe%eeve Yeer Deepe Fme yeele keâes efmeæ keâj Ûegkeâe nw efkeâ peue kesâ meeceves heÌ{s peeves Jeeues ceb$e keâes peue Gve
hegodieue Meyo Jeie&CeeDeeW keâes KeeRÛelee nw Deewj Gmemes Mejerj kesâ Deboj Yeer ØeYeeJe heÌ[lee nw FmeerefueS DeeÛeeÙeeX ves Ùeb$e-ceb$e keâe cenlJe
yeleueeÙee nw~ ÙetB lees yeejn YeeJevee ceW keâne nw-
ceefCe ceb$e leb$e yeng nesF&, cejles ve yeÛeeJes keâesF&~
ÙeÅeefhe Ùen melÙe nw efkeâ cejles ngS peerJe keâes keâesF& ceb$e-Ùeb$e peerefJele veneR keâj mekeâles efheâj Yeer osJeieefle Deeefo Gòece ieefle keâes Øeehle
keâje osles nQ Deewj keâYeer Dekeâeuece=lÙeg keâes Yeer šeue osles nQ~ OevebpeÙe keâefJe pewmes Yeòeâ ves ceb$eew<eefOe mes ner yeeuekeâ kesâ Thej ÛeÌ{s mehe& efJe<e
keâes otj keâj Gmes peerJeveoeve efoÙee Lee~ Ceceeskeâej ceb$e kesâ ceenelcÙe ceW ner yeleueeÙee nw efkeâ Fme ceb$e kesâ efJeefJeOe ØeÙeesieeW mes efyeÛÚt Deeefo
kesâ efJe<e Yeer Glej peeles nQ~
FmeerefueS Fme ceb$e kesâ efJe<eÙe ceW keân efoÙee nw-
Smees hebÛeCeceesÙeejes, meJJeheeJehheCeemeCees~
cebieueeCeb Ûe meJJesefmeb, he{ceb nJeF cebieueb~~
DeLee&led Ùen hebÛevecemkeâej ceb$e mecemle heeheeW keâe veeMe keâjves Jeeuee nw Deewj meYeer cebieueeW ceW henuee cebieue nw~ Dele: Deheves peerJeve
ceW cebieue keâer keâecevee keâjves Jeeues ØelÙeskeâ ceeveJe keâes Fme ceneceb$e keâe mcejCe DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~

Ûeòeeefj cebieue hee"

Ûeòeeefj cebieueb-Deefjnble cebieue, efmeæ cebieueb, meent cebieueb, kesâJeefue heCCeòees Oeccees cebieueb~ Ûeòeeefj ueesiegòecee,
Deefjnble ueesiegòecee, efmeæ ueesiegòecee, meent ueesiegòecee, kesâJeefue heCCeòees Oeccees ueesiegòecee~ Ûeòeeefj mejCeb
heJJeppeeefce, Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efmeæ mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce, kesâJeefue heCCeòees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (13)
 Ceceeskeâej ceb$e keâe ceenelcÙe
(ßeer GceemJeeefce DeeÛeeÙe&eJf ejefÛele)
efnvoer heÅeevegJeeo-DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
efJeef<ue<Ùeved Ievekeâce&jeefMeceMeefve: mebmeejYetceerYe=le:~
mJeefve&Jee&CehegjØeJesMeieceves, efve:ØelÙeJeeÙe: meleeb~~
ceesnebOeeJešmebkeâšs efveheleleeb, nmleeJeuecyeesn&leeb~
heeÙeeVe: me ÛejeÛejmÙe peiele: mebpeerJeveb cev$eješd~~1~~
(1)
Ceceeskeâej Ùen ceb$ejepe, Ievekeâce& mecetn nšelee nw~
Ùen mebmeej ceneheJe&le, Yesove ceW Je»e keânelee nw~~
melheg®<eeW keâes mJeie& cees#e os, mebkeâš otj Yeieelee nw~
ceesn cenevOeketâhe ceW [tyes, keâes DeJeuecyeve oelee nw~~
-oesne-
peerJeveoelee ceb$e Ùen, keâjs peiele Gæej~
cesjer Yeer j#ee keâjes, Ceceeskeâej megKekeâej~~
DeLe&-Den&vle Deeefo hebÛehejcese‰ f ÙeeW keâe JeeÛekeâ Ceceeskeâej
ceb$ejepe %eeveeJejCe Deeefo keâce& mecetn keâes Deelcee mes nševes Jeeuee
nw, DeleSJe mebmeej™heer heJe&le keâes leesÌ[ves kesâ efueS Je»e kesâ meceeve
nw~ melheg®<eeWW keâes mJeie&-cees#e peeves ceW meneÙekeâ nw, ceesn™heer
DebOeketâhe ceW efiejs ngS ØeeefCeÙeeW keâes Gmemes yeenj efvekeâeueves kesâ efueS
nmleeJeuecyeve (neLe kesâ menejs) kesâ meceeve nw, Ûej ($eme) Deewj
DeÛej (he=LJeer, Jevemheefle Deeefo mLeeJej) peiele keâes peerJeve oelee
nw, Ssmee Ùen Ceceeskeâej ceneceb$e nceejer j#ee keâjs~
Skeâ$e hebÛeieg®ceb$eheoe#ejeefCe, efJeÕe$eÙeb-hegvejvevleiegCeb hej$e~
Ùees OeejÙeself keâue legueevegieleb leLeeefhe, Jebos ceneieg®lejb hejcese‰
f cev$eb~~2~~
(2)
Skeâ lejepet kesâ heueÌ[s hej, Ceceeskeâejheo ceb$e jKees~
ueeskeâ$eÙe kesâ iegCe Devevle, hegbpeeW keâes Yeer Fkeâ Deesj jKees~~
hejces‰er kesâ ceb$eeW keâe, efheâj Yeer heueÌ[e Yeejer nesiee~
ieewjJeMeeueer ceneceb$e keâes, veceve keâ™B efMeJemegKe osiee~~
-oesne-
Ceceeskeâej Ùen ceb$e nw, peie ceW ieg®lej ceb$e~
vecetB Fmes meJe&$e ceQ, heeGBâ meewKÙe mJeleb$e~~
DeLe&-Ùeefo keâesF& JÙeefòeâ lejepet ceW Skeâ Deesj hebÛehejces‰er
kesâ Ceceeskeâej ceb$e kesâ heo-De#ejeW keâes Deewj otmejer Deesj Deveble
iegCeelcekeâ leerve ueeskeâeW keâes jKekeâj leguevee keâjs, lees Yeer Jen
(14) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
Ceceeskeâej ceb$e keâes DeefOekeâ Jepeveoeve (Yeejer) DevegYeJe keâjsiee, Gme
ceneve ieewjJeMeeueer Ceceeskeâej ceb$e keâes ceQ vecemkeâej keâjlee ntB~
Ùes kesâÛeveeefhe meg<eceeÅejkeâe Deveblee, Glmeefhe&CeerØeYe=leÙe: ØeÙeÙegeJf e&Jeòee&:~
les<JehÙeÙeb hejlejb ØeefLeleb hegjeefhe, ueyOJewvecesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskeâe:~~3~~
(3)
Glmeefhe&efCe DeJemeefhe&Ceer kesâ, meg<eceeefokeâ keâeue Devevle jns~
Ceceeskeâej Ùen ceneceb$e ner, ngDee Øeefmeæ meoe GveceW~~
keâeue Deveeoer mes Devevle lekeâ, ceb$ejepe Ùen MeeÕele nw~
YeJe mes heej cegefòeâ nslet, Jebove keâj uetB YeJe meeLe&keâ nw~~
-oesne-
Dehejeefpele Ùen ceb$e nw, hebÛeheoeW mes Ùegòeâ~
Debpeve lemkeâj nes ieÙee, Fmekesâ yeue hej cegòeâ~~
DeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo keâeue kesâ pees meg<ecee,
og:<ecee Deeefo Devevle Ùegie henues JÙeleerle nes Ûegkesâ nQ, GveceW Yeer
Ùen Ceceeskeâej ceb$e meyemes DeefOekeâ cenòJeMeeueer Øeefmeæ ngDee nw~
ceQ mebmeej mes yeefnYet&le (yeenj) cees#e Øeehle keâjves kesâ efueS Gme
Ceceeskeâej ceb$e keâes vecemkeâej keâjlee ntB~
Gefòe‰efVeheleÃeueVeefhe Oeje-heer"s ueg"ved Jee mcejsled-
pee«eÉe Øenmeved mJeheVeefhe Jeves efJeYÙeefVe<eeroVeefhe~
ieÛÚved Jelce&efve JesMceefve Øeefleheob, keâce& ØekegâJe&Veefhe
Ùe: hebÛeØeYegceb$eceskeâceefveMeb eEkeâ lemÙe vees JeebefÚleced~~4~~
(4)
pees vej Fme Ceceeskeâej ceb$e keâes, meoe-meoe mcejCe keâjs~
G"les-efiejles-Ûeueles-he=LJeer, hej Yeer uegÌ{keâles ceve ceW Oejs~~
peieles-meesles-nbmeles DeLeJee, Jeve ceW Yeer peye [j ueielee~
ceb$ejepe keâes peheves mes nj, ceve JeebefÚle heâue nw efceuelee~~
-oesne-
cetueceb$e efpeveOece& keâe, heÌ{es keâjes efvele peehe~
osKees iJeeuee Yeer ngDee, mes" megoMe&vejepe~~
DeLe&-pees JÙeefòeâ G"les ngS, efiejles ngS, Ûeueles ngS,
he=LJeer leue hej ueesšles-uegÌ{keâles ngS, peeieles ngS, meesles ngS,
nbmeles ngS, Jeve ceW [jles ngS, yew"les, ceeie& ceW Ûeueles, Iej ceWs jnles
Je keâesF& keâeÙe& keâjles ngS heie-heie hej meoe Ceceeskeâej ceb$e keâe
Debkeâ-11
mcejCe keâjlee nw, Gmekeâer meYeer FÛÚe hetCe& nesleer nQ~
meb«eecemeeiejkeâjervõYegpebieefmebn-ogJÙee&eOf eJeefvnefjhegyebOevemebYeJeeefve~
Ûeewj«enYeüceefveMeeÛejMeeefkeâveerveeb, veMÙeefvle hebÛehejcese‰ f heowYe&Ùeeefve~~5~~
(5)
Ùegæ#es$e ceW Ùee mecegõ ceW, ce=lÙeg meeceves efoKeleer nes~
neLeer-mehe&-efmebn-ogJÙee&efOe, leve ceW Ùee Deiveer Yeer nes~~
Me$eg leLee yebOeve SJeb, Ûeewjeefo og° «en ogKe osles~
Meeefkeâefve [eefkeâefve DeeefokeâYeÙe, hejcese‰ f heeBÛe meye nj uesles~~
-oesne-
Fmeer ceb$e kesâ ßeJeCe mes, Õeeve ngDee Ùe#esvõ~
he"ve ßeJeCe Deewj veceve mes, efvepe ceve keâjes heefJe$e~~
DeLe&-Ceceeskeâej ceb$e peheves mes Ùegæ, mecegõ, iepejepe
(neLeer) mehe&, efmebn, YeÙeevekeâ jesie, Deefive, Me$eg, yebOeve (pesue
Deeefo) kesâ leLee Ûeesj, og°«en, je#eme ÛegÌ[wue Deeefo keâe YeÙe otj
nes peelee nw~
Ùees ue#eb efpeveue#eyeæùoÙe:, megJÙeòeâJeCe&›eâceced~
ßeæeJeeefvJeefpelesefvõÙees YeJenjb, cev$eb pehesÛÚ^eJekeâ:~~
heg<hew: ÕeslemegieefvOeefYe: megefJeefOevee, ue#eØeceeCewjcegced~
Ùe: mebhetpeÙeles me efJeÕeceefnlemleerLee&efOeveeLees YeJesled~~6~~
(6)
pees ßeæeueg efpelesevf õÙe ßeeJekeâ ceve ceW ØeYeg megecf ejve keâjkesâ~
Megæ Meyo GÛÛeejCehetJe&keâ Ceceeskeâej keâe pehe keâjles~~
Skeâ ue#e ceb$eeW keâes pehekeâj heg<he mehesâo ÛeÌ{eles nQ~
Ceceeskeâej hetpeve mes Jes leerLee&efOeveeLe yeve peeles nQ~~
-oesne-
Õesle megiebefOele heg<he ues, hetpetB ceb$e ceneve~
peielhetpÙe heo Øeehle keâj, yeve peeTB YeieJeeve~~
DeLe&-pees efpelesefvõÙe ßeæeueg ßeeJekeâ ùoÙe ceW efpevesvõ
YeieJeeve keâe ue#Ùe jKekeâj mhe° Megæ GÛÛeejCe meefnle Ceceeskeâej
ceb$e keâes Skeâ ueeKe yeej pehelee nw leLee efJeefOehetJe&keâ Skeâ ueeKe
megiebefOele mehesâo hetâueeW mes Ceceeskeâej ceb$e keâes hetpelee nw~ DeLee&led
Ceceeskeâej ceb$e Megæ mhe° heÌ{keâj megiebefOele mehesâo hetâue ÛeÌ{elee
peelee nw, Jen peielhetpÙe leerLeËkeâj heo Øeehle keâjlee nw~
Fvogeof J& eekeâjleÙee jefJeefjob ™ g he:, heeleeuecebyejefceuee megjueeskeâ SJe~
efkebâ peefuhelesve yengvee YegJeve$eÙesehf e, ÙeVeece leVe efJe<eceb Ûe meceb Ûe lemceeled~~7~~
(7)
Ceceeskeâej kesâ ceb$e veece mes, Ûevõ metÙe& mece yeve mekeâlee~
MeefMe mece metjpe yeves leLee, heeleeue Yeer veYe mece yeve mekeâlee~~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
Oejleer mJeie& meceeve megKeo yeve, FefÛÚle heâue os mekeâleer nw~
Deewj keânW keäÙee ? leerve ueeskeâ keâer, nj Jemlet efceue mekeâleer nw~~
-oesne-
megKeoeÙekeâ Fme ceb$e mes, efceueles meYeer heoeLe&~
ogKe Yeer megKe ceW yeoueles, ØeeCeer neWÙe ke=âleeLe&~~
DeLe&-Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes Ûevõcee metÙe& kesâ meceeve,
metÙe& Ûevõcee keâer lejn, heeleeue DeekeâeMe kesâ meceeve Deewj he=LJeer
mJeie& kesâ meceeve nes peeleer nw~ yengle keäÙee keânW ? leerve ueeskeâ ceW
Ssmeer keâesF& Yeer efJe<ece (ogKeoeÙekeâ-Deefve°) Jemleg veneR nw pees
Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes mece (megKeoeÙekeâ-F°) ve nes
mekesâ~ DeLee&led meYeer Deefve° JemlegSB Ceceeskeâej ceb$e kesâ ØeYeeJe mes
F°™he heefjJeefle&le nes mekeâleer nQ~
peicegepf e&veemleoheJeie&heob leowJe, efJeÕeb Jejekeâefceoce$e keâLeb efJeveemceeved~
lelmeJe&ueeskeâYegJeveesæjCeeÙe Oeerj-w ceË$eelcekebâ efvepeJehegevf e&enf leb leo$e~~8~~
(8)
Oeerj Jeerj efpeveJej ves leye ner, MeerIeÇ cegefòeâ heo Øeehle efkeâÙee~
peye efvepe leve keâes ceb$e™he keâj, Deelce leòJe ceW jcee efueÙee~~
ef$eYegJeve kesâ Gæej nsleg pees, hejces‰er keâe OÙeeve keâjW~
Jes ner peie ceW ›eâce-›eâce mes, hejces‰er yeve efJeßeece keâjW~~
-oesne-
hejces‰er heo Øeeefhle keâe, Ùener cetue DeeOeej~
Ceceeskeâej keâe OÙeeve ner, keâjlee YeJe mes heej~~
DeLe&-keâ<eeÙe efJepeslee Ùeesieer leye ner cegeòf eâ heo Øeehle keâj mekesâ,
peyeefkeâ Gve Oeerj JeerjeW ves mecemle peiele keâe Gæej keâjves kesâ efueS Dehevee
Mejerj ceb$e™he keâj efueÙee~ Fmekesâ efyevee yesÛeeje mebmeej (mebmeejer peerJe
mecetn) efkeâme lejn keâuÙeeCe Øeehle keâjlee~ Ùeeveer meeOeg Deeefo hejces‰er
Ceceeskeâej ceb$e kesâ OÙeeve mes cegòeâ nesles nQ leLee Gvekeâe heeBÛe hejces‰er™he
nesvee Fme Ceceeskeâej ceb$e keâe cetue DeeOeej nw~
efnmb eeJeeveve=leefØeÙe: hejOeveb nòee& hejŒeerjle:~
efkebâÛeevÙes<Jeefhe ueeskeâieefnl& eceefle: heehes<eg iee{esÅele:~~
cev$esMeb meheefo mcejsÛÛe meleleb, ØeeCeelÙeÙes meJe&oe~
og:keâcee&efnleogie&efle#eleÛeÙe: mJeieea YeJesvceeveJe:~~9~~
(9)
pees vej eEnmee Pet" Je Ûeesjer, leLee hejŒeer ceW jle nw~
ueeskeâ efvebÅe neskeâj ceneve, heeheeW ceW jnlee lelhej nw~~
Jen Yeer GvnW lepe Ùeoer keâoeefÛeled, ceb$ejepe megecf ejve keâj ues~
lees kegâkeâce& mes Deefpe&le ogie&elf e, yebOe yeoue efoJeieefle Jej ues~~
(15)
 -oesne-
Ceceeskeâej ceb$esMe Ùen, kegâieefle efveJeejkeâ peeve~
megieefle Øeoelee nw Fmes, Mele Mele keâjes ØeCeece~~
DeLe&-pees ceveg<Ùe efnbmee, DemelÙe Yee<eCe, Ûeesjer, hejŒeer
mesJeve keâjves Jeeuee nes leLee ueeskeâefveefvole neskeâj DevÙe ceneve heehe
keâceeX ceW lelhej jnlee nes, Jen Yeer Ùeefo (heeheeW keâes ÚesÌ[keâj)
efvejvlej-meoe Ceceeskeâej ceb$e keâe mcejCe keâjlee jns, lees kegâkeâceeX
mes Gheeefpe&le Deheveer vejkeâ Deeefo ogie&efle keâes yeoue keâj cejves hej
osJeieefle Øeehle keâjlee nw~
DeÙeb Oece&: ßesÙeeVeÙeceefhe Ûe osJees efpeveheefle-
›e&leb Ûew<e ßeerceeVeÙeceefhe lehe: meJe&heâueob~
efkeâcevÙewJee&ipeeuewye&neg Yf ejefhe mebmeejpeueOeew,
vecemkeâejeòeeElkeâ Ùeefon MegYe™hees ve YeJeefle~~10~~
(10)
vecemkeâej Ùen ceb$e peiele ceW, meJe& efnlew<eer Oece& keâne~
Ùener ceb$e efpeve™he Je ›eleceÙe heâueoeÙekeâ efMeJeMece& keâne~~
DeefOekeâ keâLeve mes keäÙee celeueye nw, kesâJeue meej mecePe ueerpes~
Fmeer ceb$e keâer ceefncee mes nj DeMegYe keâeÙe& Yeer MegYe keâerpes~~
-oesne-
nw DeefÛevlÙe ceefnceeceÙeer, Ceceeskeâej Ùen ceb$e~
Fmekeâes peheles ner efceueW, Yeewelf ekeâ meewKÙe DemebKÙe~~
DeLe&-Ùen hebÛevecemkeâej ceb$e ner keâuÙeeCekeâejer Oece& nw,
Ùen ceb$e ner efpevesvõ YeieJeeve™he nw, Ùen ceb$e ner mecemle MegYe
heâueoeÙekeâ ›ele™he nw~ otmejer yengle meer yeeleW keâjves mes keäÙee ueeYe
nw~ meb#eshe ceW ÙeeW mecePe ueerefpeS efkeâ mebmeej ceW Ùen Ceceeskeâej
ceb$e Ssmee cenlJeMeeueer nw, efpemekesâ ØeYeeJe mes Ssmeer keâesF& Ûeerpe
veneR, pees MegYe™he ve nes mekesâ~
mJeheved pee«eefòe‰VeLe heefLe Ûeueved JesMceefve mKeueved~
Yeüceved efkeäueMÙeved ceeÅeved Jeveefieefj-mecegõs<JeJelejved~~
vecemkeâejeved hebÛe mce=efleKeefveefveKeeleeefveJe meoe~
ØeMemleew efJevÙemleeefVeJe Jenefle Ùe: mees$e megke=âefle:~~11~~
(11)
pees ceveg<Ùe meesles peieles, heLe ceW Ûeueles Ùen ceb$e heÌ{W~
Iej ceW Yeer mKeueve meceÙe, Fme ceb$ejepe keâes meoe heÌ{W~~
YeüceCe-efKeVe-Gvceòe DeJemLee, Jeve heJe&le Ùee meeiej nes~
ùoÙe hešue ceW Ceceeskeâej Ùen, ceb$e ner meoe Gpeeiej nes~~
-oesne-
helLej hej GlkeâerCe& mece, Oejes ùoÙe ceW ceb$e~
hegCÙeJeeve ceeveJe pevece, heekeâj yevees mJeleb$e~~
DeLe&-pees ceveg<Ùe meesles, peeieles, ceeie& ceW Ûeueles, Iej ceW
ueÌ[KeÌ[eles, Ietceles, KesoefKeVe nesles, Gvceòe nesles, Jeve heJe&le ceW
Ûeueles, mecegõ ceW lewjles ngS, Ùeeveer ØelÙeskeâ oMee ceW hebÛe vecemkeâej
ceb$e keâes Deheves ùoÙe hešue hej (mce=efle ceW) hee<eeCe ØeMeefmle ceW
GlkeâerCe& (Kegos ngS) De#ejeW kesâ meceeve OeejCe efkeâS jnlee nw, Jen
hegCÙeJeeve nw~
og:Kes megKes YeÙemLeeves, heefLe ogiex jCesefhe Jee~
ßeerhebÛeieg®cev$emÙe, hee": keâeÙe&: heos heos~~12~~
DeLe&-ceveg<Ùe keâes ogKe ceW, megKe ceW, YeÙeYeerle mLeeve ceW,
ceeie& ceW, Jeve ceW Ùegæ ceW heie-heie hej hebÛevecemkeâej ceb$e keâe hee"
keâjvee ÛeeefnS~
(12)
-oesne-
ogKe-megKe YeÙeØeo ceeie& Ùee, Jeve nes ÙegæmLeeve~
hebÛevecemke=âefle ceb$e keâes, heÌ{es uenes megKeKeeve~~
Ceceeskeâej ceenelcÙe Ùen, GceemJeeefceke=âle mlees$e~
Gmekeâe ner DevegJeeo Ùen, heÌ{es uenes megKeœeesle~~1~~
%eeveceleer ieefCeveerØecegKe, ceele peieleefJeKÙeele~
Gvekeâer efMe<Ùee Ûevovee-celeer DeeefÙe&keâe ceele~~2~~
efkeâÙee heÅe DevegJeeo Ùen, ieg® Dee%ee efmej Oeej~
Yeewelf ekeâ Deeeflcekeâ megKe efceues, heÌ{es ceb$e efnlekeâej~~3~~

ØeLeceeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer Debleje&°^erÙe cegefve oer#ee Meleeyoer Je<e& (2019-2020) kesâ Devleie&le
pÙes‰ Megkeäuee $eÙeesoMeer, 15 petve 2019, MeefveJeej keâes DeeÛeeÙe&ßeer keâe #eguuekeâ oer#ee efoJeme
SJeb
Dee<eeÌ{ ke=â<Cee <e‰er, 23 petve 2019, jefJeJeej keâes DeeÛeeÙe&ßeer keâer pevcepeÙebleer
YeefòeâYeeJehetJe&keâ efJeefJeOe meceejesneW kesâ meeLe DeeÙeesefpele keâjW~
ØesjCee-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer

(16) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11

 Ô keâe OÙeeve
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
heomLe OÙeeve kewâmes ØeejbYe keâjW?-meJe&ØeLece Deehe Megæceve mes MegæJeŒe OeejCe keâj efkeâmeer Skeâeble mLeeve DeLeJee heeke&â pewmes
Kegues mLeeve hej he©eemeve, DeOe&he©eemeve DeLeJee megKeemeve mes yew" peeSB~ Mejerj hej henves ngS JeŒeeW kesâ Deefleefjòeâ mecemle heefj«en keâes
lÙeeiekeâj mJeeOeervelee keâe DevegYeJe keâjles ngS leve-ceve ceW efMeefLeuelee keâe megPeeJe oW Deewj neLe peesÌ[keâj ØeeLe&vee keâjW-
lepe&-ceQ Ûebove yevekeâj lesjs......
‘ns ØeYeg! ceQ Deheves Deelece, ceW Ssmee jce peeTB~
mebmeej kesâ yebOeve mes, ceQ cegòeâ nes peeTB~~ ns ØeYeg.~~
mebkeâuhe efJekeâuheeW keâe Ùen, meeiej mebmeej nw~
meeiej keâer lejbieeW mes Deye, ceQ Thej G" peeTB~~ ns ØeYeg.~~1~~
og:KeeW keâer heJe&leceeuee, keâye štš heÌ[sieer cegPe hej~
Gme heJe&le hej ns YeieJeved! ceQ kewâmes ÛeÌ{ heeTB~~ ns ØeYeg.~~2~~
Deelece megKe kesâ Dece=le cesW, ceQ [tye ieÙee Deye mJeeceer~
Gmekeâe DeemJeeove ueskeâj, ‘‘Ûevoveeceleer’’ menpe megKe heeTB~~ ns ØeYeg.~~3~~
Fmekesâ he§eeled yeeSB neLe keâer nLesueer hej oeefnves neLe keâer nLesueer jKekeâj, DeeBKeW keâesceuelee mes yebo keâjkesâ YeieJeeve kesâ meceeve
Meevlecegõe ceW yew" peeSb Deewj Ôkeâej keâe veeo keâjles ngS efvecve ceb$eeW keâe GÛÛeejCe keâjles ngS DeelceMeebefle keâe DevegYeJe keâjW-
1. Ô Den&lmJe™heesÓnb 2. Ô leerLe&mJe™heesÓnb 3. Ô efpevemJe™heesÓnb 4. Ô
efmeæmJe™heesÓnb 5. Ô DeelcemJe™heesÓnb~
hegve: Deheveer DevleÙee&$ee ØeejbYe keâj oW, Fme Ùee$ee keâe ue#Ùe efyevog nw-Ô yeerpee#ej~ keâuhevee keâerepf eS
efkeâ cesjs "erkeâ meeceves kesâMeefjÙee JeCe& keâe Skeâ ‘‘Ô’’ ceb$e efJejepeceeve nw~ Fmeer Ô hej ceve keâes kesâefvõle keâjW,
Ô kesâ ØelÙeskeâ DeJeÙeJe ceW kesâMeefjÙee jbie Yeje ngDee osKeW~ DevegYeJe keâjW.....ceve keâes yeenj ve peeves
oW.....efMeefLeuelee keâe megPeeJe osles ngS OÙeeve keâer Deieueer ëe=KB euee ceW ØeJesMe keâjW Deewj efÛevleve keâjW efkeâ-
‘‘Ô’’ Ùen ØeCeJeceb$e nw, Ùen hebÛehejces‰erJeeÛekeâ ceb$e mecemle ÉeoMeebie keâe JeeÛekeâ nw~ FmeceW
ÙeLeemLeeve heeBÛeeW hejcese‰ f ÙeeW keâes efJejepeceeve keâjles ngS Gvekesâ oMe&ve keâjW-Ô kesâ Deboj ØeLece efmejs hej
‘‘Deefjnble’’ YeieJeeve keâes osKeW Deewj ‘‘Cecees DeefjnbleeCeb’’ heo keâe mcejCe keâjles ngS YeeJeeW mes ner Deefjnble
hejces‰er keâes veceve keâjW Deewj Deeies ÛeueW DeOe&Ûevõekeâej efmeæefMeuee hej, peneB efmeæ YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ Dee"eW keâceeX mes jefnle,
efvejekeâej-DeMejerjer efmeæ YeieJeeve keâer Øeeflecee hej ceve keâes Skeâe«e keâjles ngS Deehe ‘‘Cecees efmeæeCeb’’ heo keâe mcejCe keâjW Deewj GvnW veceve
keâjles ngS Deheves ceveJeebefÚle keâeÙe& keâer efmeefæ keâjW~
hegve§e leermejs hejces‰er DeeÛeeÙe& osJe nQ, Gvekesâ oMe&ve keâjves kesâ efueS Ô kesâ ceOÙeYeeie hej ceve keâes ueeSb Deewj efÛevleve keâjW efkeâ
efheÛÚer-keâceC[ueg mes meefnle Skeâ efoiecyej cegefvejepe ÙeneB efJejepeceeve nQ, Ùes ner ÛelegefJe&Oe mebIe kesâ veeÙekeâ DeeÛeeÙe&hejces‰er keânueeles nQ~
Fvekesâ ÛejCeeW ceW ßeæehetJe&keâ veceve (YeeJeeW mes ner) keâjW Deewj ‘‘Cecees DeeFefjÙeeCeb’’ heo keâe ceeveefmekeâ GÛÛeejCe keâjles ngS ‘‘Ô’’ keâer cee$ee
ÛelegLe& GheeOÙeeÙe hejces‰er keâes efoiecyej cegefve cegõe ceWs DeOÙeÙeve-DeOÙeeheve keâjles ngS osKeW~ Fvekesâ oMe&ve mes De%eeve keâe veeMe SJeb %eeve
keâe efJekeâeme nesiee, ‘‘Cecees GJepPeeÙeeCeb’’ kesâ GÛÛeejCehetJe&keâ Gvekesâ ÛejCeeW ceW YeeJe vecemkeâej keâjW Deewj Debeflece hejces‰er meJe&meeOegDeeW kesâ
oMe&ve keâjves nsleg ‘‘Ô’’ kesâ efveÛeues Yeeie ceW Deheveer Ùee$ee keâe heÌ[eJe [eueW~ hegve: efÛevleve keâjW efkeâ ÙeneB meeceeefÙekeâ DeJemLee ceW ueerve ceneve
mevle-meeOeg efJejepeceeve nQ, pees mebmeej-Mejerj-YeesieeW mes hetCe& efJejòeâ nQ~ Gvekesâ oMe&ve keâjles ngS ceve keâes kesâefvõle keâj oW Gvekeâer Jeerlejeieer
cegõe hej Deewj efvecve hebefòeâÙeeB heÌ{les ngS leuueerve nes peeÙeW leeefkeâ ceve keâneR yeenj ve peeves heeJes-
ns ieg®Jej! lesjer Øeeflecee ner, lesje Devlej oMee&leer nw~
Ùen veive efoiecyej cegõe ner, Øeeke=âeflekeâ ™he oMee&leer nw~~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (17)
 DeLee&led efpevekeâer keâeÙee mes ner efyevee kegâÚ yeesues Yeer cees#eceeie& keâe efoioMe&ve nes jne nw Ssmes meeOeghejces‰er kesâ ÛejCeeW ceW velecemlekeâ
neskeâj ‘‘Cecees ueesS meJJemeentCeb’’ keâe GÛÛeejCe keâjW Deewj Deheveer Deelcee ceW efJeue#eCe DeeOÙeeeflcekeâ Tpee& keâer Øeeefhle keâe DevegYeJe keâjW~ oes
efceveš kesâ efueS ceve keâes ÙeneR efmLej keâj oW, Mejerj ceW efMeefLeuelee SJeb Meebefle keâe megPeeJe oW, hegve§e-
hejcesef‰ÙeeW keâer Meefòeâ mes meceefvJele DevevleMeefòeâceeved Ô ceb$e kesâ ÛeejeW Deesj Skeâ ieesueekeâej mes efvekeâueleer ngF& metÙe& keâer efkeâjCeeW
keâe oMe&ve keâjW DeLee&led Skeâ metÙe& efyecye ceW efJejepeceeve Ô yeerpee#ej hej efÛeòe keâes kesâefvõle keâjW, leye metÙe& pewmee ØekeâeMe ceve-ceefmle<keâ ceW
Yejlee cenmetme nesiee SJeb Gme meceÙe DevegYeJe keâjW-
‘‘ceQ hetCe& mJemLe ntB, cegPes keâesF& jesie veneR nw’’ (leerve yeej Fme JeekeäÙe keâes yeesueW) hegve: ceneceb$e kesâ mcejCehetJe&keâ leerve yeej oerIe&
ÕeemeesÛÚdJeeme ueW Deewj DeeBKeeW keâes DeYeer yebo jKeles ngS efvecve Mueeskeâ keâe GÛÛeejCe keâjsW-
Den&vlees cebieueb kegâÙeg&:, efmeæe: kegâÙe&g&§e cebieueced~
DeeÛeeÙee&: hee"keâe§eeefhe, meeOeJees cece cebieueced~~
Fme cebieuehee" kesâ Devevlej neLe pees[Ì keâj hebÛehejcese‰ f ÙeeW keâes vecemkeâej keâjles ngS DeeBKeW KeesueW~ Fme Øekeâej heomLe OÙeeve ceW Ô
yeerpee#ej keâer Ùen mebef#ehle OÙeeve Øeef›eâÙee yeleueeF& ieF& nw~ Deeies Fmeer lejn mes ÜeR, keäueeR, DenË, DeefmeDeeGmee Deeefo yeerpee#ejeW keâes Yeer
Deheves GòeceebieeW ceW mLeeefhele keâjkesâ Fvekeâe OÙeeve Yeer efkeâÙee pee mekeâlee nw~

Ceceeskeâej ceneceb$e : keâeJÙe ™hekeâ

lepe&-Dejs peie pee js Ûesleve.......
Dejs osKees js! ceefncee ceb$e keâer,
Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~Dejs....~~šskeâ.~~
Skeâ keâneveer megve uees YeeF&, pewve jeceeÙeCe ceW nw DeeF&~
Dejs heMeg Yeer yeve ieÙee osJe js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~1~~
veiej cenehegj ceW Fkeâ ßes‰er, Oece& ceW Gvekeâer yengle ®Ûeer Leer~
Jes he©e®efÛe Ûeues Ietceves, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~2~~
yetÌ{e yewue efoKee Fkeâ Gvekeâes, cejCeemeVe osKekeâj Gmekeâes~
Dejs ceb$e megveeÙee keâeve ceW, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~3~~
yewue ves ceb$e megvee Meevleer mes, efvekeâues ØeeCe leYeer Gme leve mes~
Gmeer veiejer ceW yevee ÙegJejepe Jen, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~4~~
jepee Ú$eÛÚeÙe keâer jeveer, Gvekesâ heg$e keâer megvees keâneveer~
ngS Je=<eYeOJepe ÙegJejepe Jes, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~5~~
Skeâ yeej ÙegJejepe veiej ceW, Ietce jns Les Gmeer peien hes~
ngDee hetJe&pevece keâe %eeve js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~6~~
peeve efueÙee ceQ yewue Lee henues, JeneB yengle og:Ke heeÙes ceQves~
ceneceb$e megvee Lee Deble ceW, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~7~~
meesÛee Gmeves kewâmes KeespetB, yeouee Ghekeâejer keâe Ûegkeâe otB~
efceuee efpememes vejYeJe Deepe js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~8~~
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
Gmeves JeneR cebefoj yeveJeeÙee, meesÛe kesâ GmeceW efÛe$e yeveeÙee~
Gme efÛe$e ceW yewue Je mes" Les, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~9~~
keâesleJeeue Fkeâ JeneB efye"eÙee, Gmekeâes efÛe$e keâe meej yeleeÙee~
keâesF& OÙeeve mes osKes lees yegueJeevee, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~10~~
Fkeâ efove he©e®Ûeer JeneB DeeÙes, efÛe$e osKe ceve ceW nj<eeÙes~
Fmes efkeâmeves yeveeÙee yeesue heÌ[,s Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~11~~
yewue keâes ceb$e megveeÙee Lee ceQves, efkeâvleg nceW osKee ve efkeâmeer ves~
efheâj kewâmes yevee Ùen efÛe$e nw, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~12~~
keâesleJeeue meye osKe jne nw, mes" kesâ YeeJe keâes mecePe jne nw~
ieÙee yeleueeves efheâj cenue ceW, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~13~~
jepekegâceej legjle ner DeeÙes, Ghekeâejer mes efceue nj<eeÙes~
Gvekesâ heo efkeâÙee ØeCeece js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~14~~
yewue keâe peerJe ner ceQ ntB YeeF&, Deeheves ner vejieefle efoueJeeF&~
Ghekeâej keâ™B keäÙee Deehekeâe, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~15~~
oesveeW efce$e yeves Deeheme ceW, ßeeJekeâ ›ele OeejCe efkeâÙee ceve ceW~
leye yewue yevee meg«eerJe js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~16~~
he©e®Ûeer efheâj jece yeve ieÙes, efce$e mes Gvekesâ veece yeve ieÙes~
efheâj cegòeâ ngS mebmeej mes, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~17~~
keâns ‘Ûevoveeceefle’ legce meyemes, keâLee heÌ{es Ùen jeceeÙeCe mes~
YeJe ogKe mes nes Gæej js, Ceceeskeâej keâer ceefncee efvejeueer nw~~18~~

(18) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11

 Ceceeskeâej ceneceb$e hetpee
-mLeehevee (ieerlee Úbo)-
Deveghece Deveeefo Deveble nw, Ùen ceb$ejepe ceneve nw~
meye cebieueeW ceW ØeLece cebieue, keâjle DeIe keâer neve nw~~
DenËle efmeæeÛeeÙe& hee"keâ, meeOegDeeW keâer Jebovee~
Fve MeyoceÙe hejyeÇÿe keâes, LeehetB keâ™B efvele DeÛe&vee~~1~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$e! De$e DeJelej DeJelej
mebJeew<ešd Dee£eveveb~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$e! De$e efle‰ efle‰
": ": mLeeheveb~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$e! De$e cece meefVeefnlees
YeJe YeJe Je<ešd meefVeOeerkeâjCeb~
-DeLee°keâ (YegpebieØeÙeele Úbo)-
ceneleerLe& iebieeveoer veerj ueeTB~
ceneceb$e keâer efvelÙe hetpee jÛeeTB~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~1~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe pevcepejece=lÙeg-
efJeveeMeveeÙe peueb efveJe&heeceerefle mJeene~
keâhetjeefoÛebove ceneiebOe ueekesâ~
hejb Meyo yeÇÿee keâer hetpee jÛeekesâ~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~2~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe mebmeejleehe-
efJeveeMeveeÙe Ûeboveb efveJe&heeceerelf e mJeene~
heÙeesemf ebOeg kesâ hesâve mece De#eleeW keâes~
efueÙee Leeue ceW hegpB e mes hetpeves keâes~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~3~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe De#eÙeheoØeehleÙes
De#eleb efveJe&heeceerelf e mJeene~
pegner kegbâo DejefJebo ceboej ceeuee~
ÛeÌ{eTB legcnW keâece keâes ceej [euee~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~4~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe keâeceyeeCe-
efJeOJebmeveeÙe heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
jÛeefÙe$eer-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
keâueekebâo ueñÒ Fcejleer yeveeTB~
legcnW hetpeles YetKe JÙeeOeer veMeeTB~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~5~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe #egOeejesieefJeveeMeveeÙe
vewJesÅeb efveJe&heeceerefle mJeene~
efMeKee oerhe keâer pÙeeself e efJemleejleer nw~
ceneceesn DebOesj mebnejleer nw~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~6~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe ceesnevOekeâej-
efJeveeMeveeÙe oerheb efveJe&heeceerelf e mJeene~
megiebOeer yeÌ{s Oethe Kesles Deieefve ceW~
meYeer keâce& keâer Yemce nes Skeâ #eCe ceW~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~7~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe De°keâce&onveeÙe
Oetheb efveJe&heeceerelf e mJeene~
Devebveeme Debietj Dece™o ueeÙee~
cenecees#emebheefòe nslet ÛeÌ{eÙee~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~8~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe cees#eheâueØeehleÙes
heâueb efveJe&heeceerefle mJeene~
Gokeâ iebOe Deeefo efceuee DeIÙe& ueeÙee~
ceneceb$e veJekeâej keâes ceQ ÛeÌ{eÙee~~
Ceceeskeâej ceb$ee#ejeW keâes pepetB ceQ~
ceneIeesj mebmeej og:Ke mes yeÛetB ceQ~~9~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe DeveIÙe&heoØeehleÙes
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
-oesne-
MeebleerOeeje ceQ keâ™B, eflengB peie Meebleer nsle~
YeJe-YeJe Deelehe Meeble nes, hetpetB Yeefòeâ mecesle~~10~~
MeebleÙes Meebelf eOeeje~
(27)
 Jekegâue ceefuuekeâe heg<he ues, hetpeBt ceb$e ceneve~
heg<heebpeefue mes hetpeles, mekeâuemeewKÙe Jejoeve~~11~~
efoJÙe heg<heebpeefue:~
peehÙe-Ô Üeb Cecees DeefjnbleeCeb~ Ô ÜeR Cecees efmeæeCeb~
Ô ÜÒB Cecees DeeFefjÙeeCeb~ Ô ÜeQ Cecees GJepPeeÙeeCeb~ Ô Ü:
Cecees ueesS meJJemeentCeb~
(108 megiebefOele Õesle heg<heeW mes Ùee ueJebie DeLeJee heerues
lebogueeW mes peehÙe keâjvee)
peÙeceeuee
-meesj"e-
hebÛehejceieg®osJe, vecetB vecetB vele MeerMe ceQ~
keâjes Decebieue ÚsJe, ieeTB legce iegCeceeefuekeâe~~1~~
Ûeeue-ns oerveyebOeg.....
pewJeble ceneceb$e cetefle&ceble Oeje ceW~
pewJeble hejceyeÇÿe MeyoyeÇÿe Oeje ceW~~
pewJeble meJe&cebieueeW ceW cebieueerkeâ nes~
pewJeble meJe&ueeskeâ ceW legce meJe&ßes‰ nes~~1~~
$ewueeskeäÙe ceW nes Skeâ legcneR MejCe nceejs~
ceeB Meejoe Yeer efvelÙe ner legce keâerefle& GÛeejs~~
efJeIveeW keâe veeMe neslee nw legce veece peehe mes~
mechetCe& GheõJe veMes nQ legce Øeleehe mes~~2~~
ÚŸeeueerme megiegCe keâes OejW Deefjnble efpevesMee~
meye oes<e Deªejn mes jefnle ef$epeie censMee~~
Ùes IeeefleÙee keâes Ieele kesâ hejceelcee ngS~
meJe&%e Jeerlejeie Deew efveoex<e ieg® ngS~~3~~
pees De° keâce& veeMe kesâ ner efmeæ ngS nQ~
Jes De° iegCeeW mes meoe efJeefMe° ngS nQ~~
ueeskeâe«e ceW nQ jepeles Jes efmeæ Devevlee~
meJee&Le&efmeefæ osles nQ Jes efmeæ cenvlee~~4~~
Úòeerme iegCe keâes Oeejles DeeÛeeÙe& nceejs~
ÛeGmebIe kesâ veeÙekeâ nceW YeJeefmebOeg mes leejW~~
heÛÛeerme iegCeeW Ùegòeâ GheeOÙeeÙe keâneles~
YeJÙeeW keâes cees#eceeie& keâe GheosMe heÌ{eles~~5~~
pees meeOeg DeªeF&me cetueiegCe keâes Oeejles~
Jes Deelce meeOevee mes meeOeg veece Oeejles~~
N: M
(28) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
Ùes hebÛehejceosJe Yetlekeâeue ceW ngS~
nesles nQ Jele&ceeve ceW Yeer hebÛeieg® Ùes~~6~~
neWies YeefJe<Ùe keâeue ceW Yeer megieg® Devevles~
Ùes leerve ueeskeâ leerve keâeue kesâ nQ Devevles~~
Fve meye Devevleevevle keâer ceQ Jebovee keâ™B~
efMeJeheLe kesâ efJeIve heJe&leeW keâer KeC[vee keâ™B~~7~~
Fkeâ Deesj lejepet hes DeefKeue iegCe keâes ÛeÌ{eTB~
Fkeâ Deesj ceneceb$e De#ejeW keâes OejeTB~~
Fme ceb$e kesâ heueÌ[s keâes G"e vee mekesâ keâesF&~
ceefncee Devevle Ùen Oejs vee Fme meÂMe keâesF&~~8~~
Fme ceb$e kesâ ØeYeeJe Õeeve osJe nes ieÙee~
Fme ceb$e mes Devevle keâe Gæej nes ieÙee~~
Fme ceb$e keâer ceefncee keâes keâesF& iee veneR mekesâ~
FmeceW Devevle Meefòeâ heej hee veneR mekesâ~~9~~
heeBÛeeW heoeW mes Ùegòeâ ceb$e meejYetle nw~
heQleerme De#ejeW mes ceb$e hejcehetle nw~~
heQleerme De#ejeW kesâ pees heQleerme ›ele keâjW~
GheJeeme Ùee SkeâeMevee mes meewKÙe keâes YejW~~10~~
efleefLe mehleceer kesâ meele hebÛeceer kesâ heeBÛe nQ~
ÛeewoMe kesâ Ûeewon veJeceer kesâ Yeer veJe efJeKÙeele nQ~~
Fme efJeOe mes ceneceb$e keâer DeejeOevee keâjW~
Jes cegefòeâ JeuueYeeheleer efvepe keâecevee JejW~~11~~
-oesne-
Ùen efJe<e keâes Dece=le keâjs, YeJe-YeJe heehe efJeotj~
hetCe& ‘‘%eeveceefle’’ nsleg ceQ, pepetB Yejes megKe hetj~~12~~
Ô ÜeR DeveeefoefveOeve-hebÛevecemkeâejceb$eeÙe peÙeceeuee DeIÙeË
efveJe&heeceerelf e mJeene~
MeebleÙes MeebefleOeeje~ efoJÙe heg<heebpeefue:~
-meesj"e-
ceb$ejepe megKekeâej, Deelece DevegYeJe osle nw~
pees hetpeW ®efÛeOeej, mJeie& cees#e kesâ megKe uenW~~13~~
~~FlÙeeMeerJee&o:~~
Debkeâ-11
 Ceceeskeâej Ûeeueermee
-oesne-
JebotB ßeer Deefjnble heo, efmeæ veece megKekeâej~
metjer hee"keâ meeOegieCe, nQ peie kesâ DeeOeej~~1~~
Fve heeBÛeeW hejcesef‰ mes, meefnle cetue Ùen ceb$e~
Dehejeefpele Je Deveeefo nw, Ceceeskeâej MegYe ceb$e~~2~~
Ceceeskeâej ceneceb$e keâes, veceve keâ™B Meleyeej~
Ûeeueermee heÌ{keâj uentB, mJeelceOeece meekeâej~~3~~
-ÛeewheeF&-
nes pewJevle Deveeefoceb$eced, Ceceeskeâej Dehejeefpele ceb$eced ~~1~~
hebÛe heoeW mes Ùegòeâ megÙeb$eced, meJe&ceveesjLe efmeefæ megleb$eced~~2~~
heQefleme De#ej ceeves FmeceW, DeªeJeve cee$eeSB Yeer nQ~~3~~
DeefleMeÙekeâejer ceb$e peiele ceW, meye cebieue ceW keâne ØeLece nw~~4~~
efpemeves Fmekeâe OÙeeve ueieeÙee, ceveceefvoj ceW Fmes efye"eÙee~~5~~
Gmekeâe yesÌ[e heej nes ieÙee, YeJeoefOe mes Gæej nes ieÙee~~6~~
Debpeve yevee efvejvpeve #eCe ceW, Metueer yeoueer efmebnemeve ceW~~7~~
veeie yevee hetâueeW keâer ceeuee, nes ieF& Meerleue Deiveer pJeeuee~~8~~
peerJevOej mes Fmeer ceb$e keâes, megvee Õeeve ves cejCeemeVe nes~~9~~
MeebleYeeJe mes keâeÙee lepekeâj, heeÙee heo Ùe#esvõ ngDee leye~~10~~
Skeâ yewue ves ceb$e megvee Lee, jepeIejeves ceW pevcee Lee~11~~
peeeflemcejCe ngDee peye Gmekeâes, Gmeves Keespee Ghekeâejer keâes~~12~~
heodce®Ûeer keâes ieues ueieeÙee, Deeies cew$eer YeeJe efveYeeÙee~~13~~
keâeueevlej ceW Jener heodce®efÛe, jece yeves leye yengle Oece&®efÛe~~14~~
yewue yevee meg«eerJe yevOegJej! oesveeW kesâ mecyevOe efce$eJej~~15~~
jeceeÙeCe keâer melÙe keâLee nw, Ceceeskeâej mes efcešer JÙeLee nw~~16~~
Ssmeer ner efkeâleveer IešveeSB, veS hegjeves «evLe yeleeSB~~17~~
Fmeereuf eS Fme ceb$e keâer ceefncee, keâner meYeer ves Fmekeâer ieefjcee~~18~~
nes DeheefJe$e heefJe$e oMee ceW, meoe keâjW mebmcejCe ùoÙe ceW~~19~~
peheW Megæleve mes pees ceeuee, Jes heeles nQ meewKÙe efvejeuee~~20~~
Devlece&ve heeJeve neslee nw, yeenj keâe DeIeceue Oeeslee nw~~21~~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
jÛeefÙe$eer-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
Ceceeskeâej kesâ heQefleme ›ele nQ, ßeeJekeâ keâjles ßeæeÙegle nQ~~22~~
nj Iej kesâ ojJeepes hej legce, ceneceb$e keâes efueKees pewveieCe~~23~~
pewveer mebmke=âefle oMee&Siee, megKe mece=efæ Yeer efoueJeeSiee~~24~~
Skeâ lejepet kesâ heueÌ[s hej, meejs iegCe Yeer jKe osves hej~~25~~
otpee heueÌ[e ceb$e meefnle pees, G"e ve heeS keâesF& Gmekeâes~~26~~
G"les Ûeueles meYeer #eCeeW ceW, pebieue heJe&le Ùee cenueeW ceW~~27~~
ceneceb$e keâes keâYeer ve ÚesÌ[es, meoe Fmeer mes veelee peesÌ[es~~28~~
osKees! Fkeâ megYeewce Ûe›eâer Lee, Gmeves ceve ceW Fmes pehee Lee~~29~~
osJe ceej veefnb heeÙee Gmekeâes, leye Úue Ùegeòf eâ yeleeF& ve=he keâes~~30~~
Gmekesâ Ûebiegue ceW hebâme keâjkesâ, efueKee ceb$e jepee ves peue ceW~~31~~
pÙeeW ner Gme hej keâoce jKe efoÙee, osJe keâer Meòeâer Øeieš keâj efoÙee~~32~~
osJe ves Gmekeâes ceej efiejeÙee, vejkeâ Oeje keâes ve=he ves heeÙee~~33~~
ceb$e keâe Ùen Deheceeve keâLeevekeâ, meÛecegÛe ner nw ùoÙe efJeoejkeâ~~34~~
YeeJeeW mes Yeer ve DeefJeveÙe keâjvee, meoe ceb$e hej ßeæe keâjvee~~35~~
Fmekesâ uesKeve ceW Yeer heâue nw, neLe ves$e nes peeSb meheâue nw~~36~~
Ceceeskeâej keâer yeQkeâ Kegueer nw, %eeveceleer ØesjCee efceueer nw~~37~~
pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW, ceb$eeW keâe JÙeehekeâ meb«en nw~~38~~
Fmekeâer efkeâjCe ØeYee mes peie ceW, hewâues megKe Meebleer peve-peve ceW~~39~~
ceve-JeÛe-leve mes Fmes veceve nw, ceneceb$e keâe keâ™b mcejCe ceQ~~40~~
-MebYeg Úbo-
Ùen ceneceb$e keâe Ûeeueermee, pees Ûeeefueme efove lekeâ heÌ{les nQ~
Ô DeLeJee DeefmeDeeGmee ceb$e, Ùee hetCe& ceb$e pees peheles nQ~~
ÔkeâejceÙeer efoJÙeOJeefve kesâ, Jes Fkeâ efove mJeeceer yeveles nQ~
hejces‰er heo keâes heekeâj Jes, Kego CeceeskeâejceÙe yeveles nQ~~1~~
heefÛÛeme meew yeeFme Jeerj Deyo, DeeefÕeve Megkeäuee Skeâce efleefLe ceW~
jÛe efoÙee %eeveceefle ieefCeveer keâer, efMe<Ùee ‘‘Ûevoveeceleer’’ ceQves~~
ceQ Yeer hejces‰er heo heeTB, ØeYeg keâye Ssmee efove DeeSiee~
peye cesje ceve Devlece&ve ceW, jcekeâj heeJeve yeve peeSiee~~2~~
(29)
 Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâe
peerJeve heefjÛeÙe
øemlegefle-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
pevcekeâeue Deewj yeeuÙeeJemLee- DeeoieeQ[e keâe efJeJeen mecheVe nes jne Lee~ meeleieeQ[e keâe Yeer efJeJeen
ieewjJeMeeueer ØekeâeMehegpb e DeeÛeeÙe& kegâb okegâb o,mJeeceer mecebleYeõ, peyejomleer keâj efoÙee ieÙee~ ‘‘mebmeej efJe<eÙes meÅe: mJelees efn cevemees
efJeÅeeveboer, efpevemesve FlÙeeefo DeeÛeeÙeeX keâer pevceYetecf e leLee GheosMe ieefle:’’~ mebmeej kesâ efJe<eÙeeW ceW mebmeejer peerJeeW keâer efvemeie& mes ØeJe=eòf e nesleer
mes heefJe$e keâvee&škeâ ØeosMe ceW DeeÛeeÙe&ßeer 108 Meebelf emeeiej cenejepe ner nw~ yeÛÛeeW kesâ Kesue pewmeer Øeef›eâÙee nes ieF&~ owJe keâes Jen Yeer mJeerkeâej
keâe pevce ngDee~ veneR Lee~ efJeJeen kesâ he§eeled Ú: ceen kesâ Yeerlej ner efJeJeeefnlee keâer
yesueieeBJe efpeues ceW Yeespe «eece kesâ YeerceieeQ[e heešerue keâer Fnueeskeâ Ùee$ee meceehle nes ieF&~& meeleieeQ[e yeeuÙeeJemLee ceW efJeJeenyeæ
Oece&helveer melÙeJeleer LeeR~ meved 1872 ceW Dee<eeÌ{ ke=â<Cee <e‰er kesâ neskeâj Yeer efvemeie& mes yeeueyeÇÿeÛeejer jns~ ‘‘ueeYeeled DeueeYeb yengcevÙeceeve:~’’
efove ceelee melÙeJeleer ves Deheves heernj ÙesUiegU ceW heg$e keâes pevce ueeYe mes DeueeYe keâes ueeYeØeo ceeveves keâer yeeuekeâ meeleieeQ[b e keâer efvemeie&
efoÙee~ Fme heg$e keâe veece ‘meeleieeQ[e’ jKee ieÙee~ Ùes ner Deeies ØeJe=eòf e jner nw~ Deveblej efkeâÙes ieÙes Dee«en keâes GvneWves mJeerkeâej veneR
ØeLeceeÛeeÙe& Meebeflemeeiej peer ngS nQ~ efkeâÙee DeLee&led hegve: efJeJeen veneR efkeâÙee~
‘DeeÛeeÙe& Meebelf emeeiej peer kesâ ceelee-efhelee Yeespe«eece efveJeemeer Les, DeOÙeelce peerJeve keâe vewmeefie&keâ Deekeâ<e&Ce-
uesekf eâve DeeÛeeÙe& Meebelf emeeiej peer keâe pevce ÙesUiegU «eece ceW veevee kesâ Iej DeelceevegMeemeve, meceÙemeej Fve oes «ebLeeW keâe JeeÛeve meeleieeQ[e
ngDee~ FmeefueS oef#eCe ceW kegâÚ ueesie ÙesUiegU ØeejbYe mes ner keâjles Les~ efJeMes<e ™he mes leòJeefÛebleve
keâes pevcemLeeve ceeve uesles nQ leLee kegâÚ ueesie ceveve ceW keâeue JÙeleerle neslee Lee~ DeeÙeg kesâ
Yeespe«eece keâes pevcemLeeve ceeve uesles nQ~ efkeâvleg ØeLeceeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer 17JeW, 18JeW Je<e& ceW Yejer ÙegJeeJemLee ceW ner ceve
Deepe Yeer osKee peelee nw efkeâ Ùeefo efkeâmeer yeeuekeâ Debleje&°^erÙe cegefve oer#ee ceW efoiecyejer oer#ee uesves kesâ menpe YeeJe nesves
keâe pevce veefveneue, DevÙe Menj Ùee nemheeršue Meleeyoer Je<e& (2019-2020) ueies hejvleg ceelee-efhelee kesâ oyeeJeJeMe Gme meceÙe
ceW ngDee nesJes, lees Yeer pevceYetecf e hewle=keâ mLeeve keâes kesâ DeJemej hej ØekeâeefMele Jes Deheves efJeÛeejeW keâes Deceue ceW ve uee mekesâ,
ner ceevee peelee nw~ Fme Âef° mes Yeespe«eece keâes JÙeòeâ Yeer ve keâj mekesâ~ kegâÚ keâeue lekeâ GvnW
ner DeeÛeeÙe& ßeer keâe pevcemLeeve ceevevee "erkeâ nw~’ Iej ceWs ner jnvee heÌ[e hejvleg ØeJe=eòf e peue mes efYeVe keâceue keâer lejn
yeeuÙeeJemLee ceW YeieJeeve keâer Yeefòeâhetpee keâjvee, lÙeeieerieCeeW keâes yeveer jner~
Deenejoeve osvee, Gvekeâer JewÙeeJe=lÙe keâjvee, oerve-ogeKf eÙeeW keâes meneÙelee MeeŒe-mJeeOÙeeÙe keâer lejn leerLe&#es$eeW keâer Yeefòeâ keâe Yeer
hengÛB eevee Deeefo keâeÙeeX ceW Gvekeâer efJeMes<e ®efÛe Leer~ Úesš-s yeÌ[s JÙemeveeW mes DeeÛeeÙe&ßeer kesâ peerJeve ceW efJeMes<e mLeeve jne~ cees#eceeie& kesâ heefLekeâ
otj efheleepeer ves meesuen Je<e& lekeâ efove ceW Skeâ ner yeej Yeespeve keâjves keâe meeOekeâ kesâ peerJeve ceW leerLe&Ùee$ee-oMe&ve keâe yeÌ[e cenòJehetCe& mLeeve
›ele efueÙee Lee~ DeeÛeeÙe&ßeer keâe yeeue-peerJeve Fme Øekeâej mes meoeÛeej neslee ner nw~ DemebieYeeJe Ùee Jeerlejeie YeeJeeW keâer Oeeje ØeJeeefnle
mecheVe ceelee-efhelee keâer Ú$e-ÚeÙee ceW JÙeleerle ngDee~ Skeâ Øekeâej mes keâjves kesâ efueS Âef<šmecheVe meeOeg Ùee$ee keâes DeÛÚe efveefceòe yevee
efvemeie& Ùeespevee ceW Ùen ceefCekeâebÛeve mebÙeesie ner Lee~ mekeâlee nw~ meeleieeQ[e Ùen keâj heeÙes Fmeer ceW heefjceeefpe&le leòJeÂef°
meeleieeQ[e keâer ueewekf eâkeâ efMe#ee yengle keâce ngF~& Jes hee"Meeuee mhe° nesleer nw~ efJenej keâe Gvekeâe ØelÙeskeâ keâoce Jeerlejeielee kesâ
ceW leermejer keâ#ee lekeâ heÌ{ heeÙes~ efMe#ee kesâ Deeoeve-Øeoeve keâer efueS Lee DeLee&led Jeerlejeielee keâer Deesj Lee~
JÙeJemLee Yeer Deepe keâer Dehes#ee osneleeW ceW Dehes#eeke=âle keâce Leer~ menpe mebJesieYeeJe Deewj JewjeiÙe-
mebmkeâejMeerue ceelee-efhelee kesâ Éeje Iej ceW pees kegâÚ Oeeefce&keâ mebmkeâej Fmeer DeJemLee ceW heeBÛe-Ú: meeue Deewj yeerle ieÙes~ meeleieeQ[e kesâ
ngS, kesâJeue Jes ner peerJeveeOeej yeve ieÙes~ hee"Meeuee ceW Yeer meeleieeQ[e ceve ceW efveieËLÇ e oer#ee uesves kesâ efJeÛeej leer›elee mes Deeves ueies~ Fme yeej
ves Skeâ yegeæ f ceeve efJeÅeeLeea kesâ ™he ceW ner Øeefmeefæ heeF& Leer~ meenme kesâ meeLe ceelee-efhelee kesâ mece#e GvneWves Deheveer YeeJevee JÙeòeâ Yeer
peye meeleieeQ[e peer 9 meeue kesâ ngS, pÙes‰ YeeF& osJeieeQ[e Deewj keâer hejvleg efhelee peer ves keâne, ‘‘nceejs Ùes Debelf ece efove nQ, oer#ee ueskeâj
(30) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11
nceejer ceeveefmekeâ ÙeeleveeSB yeÌ{iW eer mees "erkeâ veneR nesiee, DeÛÚe veneR
nesiee~’’ efhelee keâer Dee%ee leLee heg$e-keâle&JÙe keâe efJekeâuhe nesves mes meeleieeQ[e
keâe oer#ee uesves keâe efJeÛeej kegâÚ meceÙe kesâ efueS mLeefiele ngDee~
F&meJeer meved 1912 ceW meeleieeQ[e keâer ceeleepeer keâer Fnueeskeâ
Ùee$ee meceehle ngF&~ Gmekesâ kegâÚ meeue henues ner efheleepeer keâe Yeer
mJeie&Jeeme ngDee Lee~ Deye Øeke=âefleefmeæ lÙeeieceÙe peerJeve Deewj
mebÙeceMeerue yeve ieÙee~ keâesF& ueieeJe Yeer ve jne~ Fmeer keâeue ceW
ßeJeCeyesueieesuee-ieescešsÕej FlÙeeefo hegCÙe#es$eeW keâer oef#eCe Ùee$ee
Yeer meceehle keâj meeleieeQ[e Yeespe«eece ceW DeeÙes~
#eguuekeâ oer#ee-
meeleieeQ[e ves peerJeve kesâ Fkeâleeueerme meeue hetCe& nesves kesâ
Ghejeble oer#ee uesves keâe ÂÌ{ efve§eÙe efkeâÙee~ Gme meceÙe keâvee&škeâ
ceW efoiecyej mJeeceer ßeer osJeWõkeâerelf e& efJenej keâj jns Les~ ‘‘keâeheMeer’’
«eece kesâ efvekeâš ‘‘Gòetj’’ veecekeâ osnele nw~ JeneB Gvekeâe Deeieceve nesves
hej meeleieeQ[e cegevf eßeer kesâ meceerhe hengÛB es Deewj efoiecyej oer#ee osves keâer
ØeeLe&vee keâer hejvleg ßeer osJesvõkeâerelf e& mJeeceer ves ØeejbYe ceW #eguuekeâ heo
keâer ner oer#ee uesves keâes keâne~ "erkeâ ner nw ‘‘›eâceejcYees efn efmeefæke=âled’’
ieg® Dee%ee keâes ØeceeCe ceevee~ F&. meved 1914 ceW pÙes‰ Megkeäue
$eÙeesoMeer efleefLe keâes ‘‘meeleieeQ[e’’ ves #eguuekeâ oer#ee OeejCe keâer~ Fme
Øekeâej mJeleb$e mebÙeceer peerJeve keâe MegYeejbYe nes ieÙee~
Ssuekeâ heo-oer#ee Deewj heo-efJenej keâjves keâer Øeefle%ee-
ßeer efiejveej #es$e keâe oMe&ve keâjles meceÙe cenejepepeer keâe ùoÙe
G"er ngF& JewjeiÙe YeeJeveeDeeW mes ieodieo nes G"e~ YeieJeeve vesecf eveeLe kesâ
ÛejCeeW kesâ hegve:-hegve: oMe&ve keâj #eguuekeâpeer kesâ Jeerlejeie YeeJeeW ceW menpe
Je=eæ f ngF~& meeJeOeeveer lees hetjer Leer ner~ Gmeer meceÙe ßeer vesecf eveeLe
YeieJeeve kesâ ÛejCe mee#eer ceW mJeÙeb Ssuekeâ heo keâes mJeerkeâej efkeâÙee~ Skeâ
keâewheerve cee$e heefj«en kesâ efyevee meye JeŒeeefo heefj«eneW keâes lÙeeie efoÙee~
vetleve Øeeflecee keâer Øeefle‰e hetJe&Øeefleef‰le Øeeflecee keâer mee#eer ceW nesleer nw
Deewj veÙee ›ele efJeOeeve hetJe& ceW ›eleer kesâ mee#eer mes ner nesvee ÛeeefnS, Ssmeer
Skeâ DeÛÚer ØeeÛeerve hejcheje nw~ cenejepepeer Fme hejcheje keâes lees[Ì vee
veneR Ûeenles Les pewmee efkeâ efve«e&vLe oer#ee kesâ meceÙe osKee ieÙee~ Fme
meceÙe Gvemes jne veneR ieÙee~ JewjeiÙe YeeJeeW keâer JesieJeeve ieefle keâes Jes jeskeâ
veneR mekesâ~ hetpÙe mJeieeaÙe DevegYeJemece=æ Jeerjmeeiej peer cenejepe "erkeâ
keânles Les~ ‘‘ieg® keâns mees keâjvee ieg® keâjs mees veneR keâjvee~’’ Demleg!
Fme meceÙe Jeerlejeielee keâe JewjeiÙeYeeJe mes DehetJe& efceueve nesvee Lee, nes
ieÙee~ ßeer efiejveejpeer mes ueewšles meceÙe Ssuekeâpeer ves ßeer oef#eCe
kegâb [ue#es$e keâer Jebovee keâer~ ßeer heeÕe&ØeYeg YeieJeeve keâer cetelf e& keâer mee#eer ceW
Ssuekeâpeer cenejepe ves meye JeenveeW keâe DeepeerJeve kesâ efueS heefjlÙeeie keâj
efoÙee~ Deeies kesâ efueS efJenej keâe ™he ‘‘heo-efJenej’’ ner efveef§ele ngDee~
‘‘Ùeepeb ÙeepecešVeJes leerLe&-mLeeveevÙehetpeÙeled~’’ Megæ efvepeËlegkeâ jemles mes
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
Ûeej neLe Deeies keâer peceerve keâes osKekeâj efJenej keâjles ngS metÙe&ØekeâeMe ceW
Ûeueves keâer cegevf e keâer ØeJe=eòf e keâes F&Ùee&meefceefle keânles nQ~ ieeÌ[er, ceesšj Ùee
jsue meJeejer keâe lÙeeie lÙeeieer keâes Fmeereuf eS neslee nw~ ßeer #es$e kegâC[ue
mes efJenej keâjles-keâjles cenejepe efpevecebeof j keâe oMe&ve keâjles -keâjles
vemeueehegj, Ssveehegj, DeLeCeer Fme ceeie& mes yeerpeehegj kesâ heeme DeefleMeÙe
#es$e ‘‘yeeyeeveiej’’ keâes DeeÙes~ hegCÙe#es$e kesâ menœeheâCeer ßeer heeÕe&veeLe
YeieJeeve keâe oMe&ve keâjles ngS ueewškeâj hegve: Ssveehegj DeeÙes~ JeneB Jes 15
efove lekeâ "njs~ ÙeneB ÙeesieeÙeesie mes efve«eËLe cegevf ejepe ßeer Deeefomeeiej
peer cenejepe keâe melmeceeiece efceuee~
YeieJeleer efveJee&Ce™hee efpeveoer#ee-
efveheeCeer mebkesâÕej kesâ meceerhe ‘‘ÙejveeU’’ «eece ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ
ceneslmeJe kesâ efueS cegefvejepe ßeer osJesvõkeâerefle&peer heOeejs Les~ Ssuekeâ
meeleieeQ[e cenejepe Yeer JeneB hengBÛes~ GvneWves ieg® ßeerosJesvõkeâerefle&
mJeeceer keâes efoiecyej oer#ee osves kesâ efueS hegve: ØeeLe&vee keâer~ Skeâef$ele
pewve meceepe keâes cenejepepeer keâer ÙeesiÙelee keâe hetje heefjÛeÙe Lee~
Jes cenejepepeer mes ØeYeeefJele Yeer Les~ cegefve oer#ee kesâ efueS meceepe
Yej ves Skeâ mJej mes Devegceesovee keâer~
efve«eËLe oer#ee uesves keâe efJeÛeej efveef§ele ngDee~ oer#ee keâuÙeeCekeâ
kesâ efove leerLeËkeâj YeieJeeved keâe Jeve efJenej keâe peguetme oer#ee Jeve ceW
DeeÙee~ Fmeer heefJe$e meceÙe ceW Ssuekeâpeer ves Yeer oer#eeieg® ßeer osJesvõkeâerelf e&
cenejepe kesâ heeme efoiecyejer efpeveoer#ee OeejCe keâer~ ‘vew«eËLÙe efn
leheesÓvÙelleg mebmeejmLewJe meeOeveced~’ Ùen ÂÌ{OeejCee Leer~ YeieJeeved
keâer oer#ee efJeefOe kesâ meeLe Ssuekeâ cenejepepeer keâer Yeer efveieËLÇ e oer#ee
efJeefOe mecheVe ngF,& kesâMeueeWÛe meceejcYe Yeer ngDee~ Ssuekeâ meeleieeQ[e
cegevf e nes ieÙes, ÙeLeepeele™heOeejer ngS~ cegevf e heo keâe veece ßeer
‘‘Meebelf emeeiej’’ jKee ieÙee~ F&meJeer meved 1920 ceW heâeuiegve Megkeäuee
14 Gvekeâer oer#eeefleefLe nw~ Fme heefJe$e efove mes cenejepe ßeer keâe
peerJevejLe Deye mebÙece kesâ jepeceeie& Éeje cees#ecenue keâer Deesj Deheveer
efJeefMe° ieefle mes meoe ieefleMeerue ner jne~ Deblejbie ceW heefj«eneW mes
Deefuehlelee keâe YeeJe meoe kesâ efueS yevee jnvee Deewj yee¢e ceW heefj«en
cee$e mes mJeÙeb keâes otj jKevee Ùen cegevf e keâer Deueewekf eâkeâ ÛeÙee& nw~
Megæ DeelcemJe™he ceivelee Ùen Gmekeâe DevleŠmJe™he neslee nw~ osn
kesâ Øeefle Yeer cecelJe keâe uesMe veneR neslee, Jes efJeosner YeeJeeW kesâ jepee
nesles nQ Fmeereuf eS ueesie GvnW cenejepe keânles nQ~
heeBÛe cene›ele, heeBÛe meefceefle, heeBÛe FefvõÙeeW kesâ efJe<eÙeeW hej
efJepeÙe, Ún DeeJeMÙekeâ leLee meele Mes<e iegCe FlÙeeefo 28 cetueiegCeeW
kesâ Ùes Oeejkeâ nesles nQ~
Yeejle-efJenej-
ÙejveeU ceW oer#ee meceejbYe meceehle nesves kesâ Deveblej cenejepe
>es Deveskeâ veiejeW ceW efJenej keâjkesâ Oece&ØeYeeJevee keâer~ cenejepe peer
(31)
kesâ efJenej keâeue ceW keâesCCetj keâe Ûeelegcee&me yeÌ[e cenlJehetCe& jne~
ÙeneB cenejepe keâer peerJeveer ceW DeefleMeÙe cenlJehetCe& IešveeSb IešeR~
keâesCCetj «eece ceW ØeeÛeerve iegheâeSb yengmebKÙee ceW nQ~ efvelÙe keâer lejn
iegheâe ceW DeeÛeeÙe& ßeer OÙeevemLe yew" ieÙes~ Gmeer meceÙe Skeâ veeiejepe-
yeÌ[e mehe& JeneB Deekeâj cenejepe peer kesâ Mejerj hej ÛeÌ{keâj Ietceves ueiee~
cenejepe peer Deheves DeelceOÙeeve ceW efveceive Les~ ‘veeiejepe DeeÙee nw Deewj
Jen Deheves Mejerj hej Ietce jne nw’ Fmekeâe leefvekeâ efJekeâuhe Yeer cenejepe
peer keâes veneR Lee~ ceveesiegehf le, JeÛeveiegehf le Deewj keâeÙeiegehf le keâer heeuevee
efkeâme Øekeâej nes mekeâleer nw, Fmekeâe Ùen cetelf e&ceeve ™he Âef°ieesÛej
ngDee~ cenejepe peer kesâ oMe&veeLe& pees ueesie JeneB hengÛB es Les, GvneWves Ùen
Iešvee ØelÙe#e Deheveer DeeBKeeW mes osKeer~ Jes mee§eÙe& efo*dcet{Ì nes yew"s
jns~ Jes meebhe mes [jles Les~ meebhe Yeer pevelee mes IeyeÌ[elee Lee~ cenejepe
keâe DeeßeÙe Fmeereuf eS Gmeves efueÙee Lee~ cenejepe peer keâe efoJÙe
Deelceyeue osKekeâj JeneB DeeÙes ngS Ùeeef$eÙeeW ceW mes ØecegKe ßes‰er ßeerceeve
mes" KegMeeueÛebo peer heneÌ[s Deewj yeÇ. nerjeueeue peer yeÌ[s ØeYeeefJele ngS~
oesveeW meppeve efJeÛe#eCe Les~ oef#eCe Ùee$ee kesâ efueS efvekeâues ngS Ùee$eer Les~
efcejpe hengÛB eves kesâ yeeo helee Ûeuee efkeâ efvekeâš ner efoiecyej meeOeg nQ~
FmeefueS hejer#ee kesâ nsleg Jes JeneB hej hengÛB es Les~ Gvekeâer Deheveer OeejCee Leer
efkeâ Fme keâeue ceW meeOekeâ keâe nesvee DemebYeJe nw~ Yejer meYee ceW ‘keäÙee
Deehekeâes DeJeefOe%eeve nw? Ùee Deehekeâes $e+efæ-efmeefæ Øeehle nw?’’ Deeefo
JewÙeefòeâkeâ DeeÛeej efJe<eÙekeâ ØeMve Yeer hetÚves ueies~ kegâÚ Gueenvee keâe
DebMe Yeer pe™j Lee~ meefcceefuele YeòeâieCeeW ceW kegâÚ Ssmes pe™j Les, pees
Fve meJeeueeW keâe peJeeye cegeªf ÙeeW mes osves kesâ efueS lewÙeej nes ieÙes~ cegevf e
cenejepe ves YeòeâeW keâes jeskeâe~ Skeâ-Skeâ meJeeue keâe peJeeye ÙeLeeveece
‘‘Meebelf emeeiej peer’’ ves Meebelf e mes ner efoÙee~ meceeiele oesveeW hejer#ekeâ
DelÙeefOekeâ ØeYeeefJele ngS, Gmeer meceÙe oer#ee kesâ efueS lewÙeej Yeer nes ieÙes~
cenejepe peer ves ner GvnW jeskeâkeâj Ùee$ee hetjer keâjves keâe Deewj kegâšgcye
heefjJeej keâer mecceefle uesves keâes keâne~ peye cenejepe yeengyeueer (kegâcYeespe)
DeeÙes, leye JeneB Deekeâj Gòeâ oesveeW meppeveeW ves cenejepe peer kesâ heeme
#eguuekeâ heo keâer oer#ee OeejCe keâer~ oer#ee kesâ yeeo ßeer mes" KegMeeueÛebo
peer #eguuekeâ ‘Ûevõmeeiej’ leLee ßeer yeÇ. nerjeueeue peer keâe #eguuekeâ
‘‘Jeerjmeeiej’’ veeceebkeâve ngDee~ mece[esueer kesâ Ûeelegcee&me ceW DeeÛeeÙe&ßeer kesâ
heeme #eguuekeâ Jeerjmeeiej peer ves efveie&vÇ Le oer#ee OeejCe keâer~ Ùener
cenejepe kesâ ØeLece efve«eËLe efMe<Ùe Les~ DeeÛeeÙe&ßeer ves Deeies Ûeuekeâj Deheves
meceeefOekeâeue ceW ßeer Jeerjmeeiej cenejepe keâes ner Gvcegòeâ YeeJeeW mes
DeeÛeeÙe&heo Øeoeve efkeâÙee~ ßeer Jeerjmeeiej peer keâer oer#ee efJeefOe ngF~& kegâÚ
ner meceÙe yeeo Ssuekeâ vesceCCee ves Yeer cegevf eoer#ee OeejCe keâer~ veece ßeer
‘vesecf emeeiej’ jKee ieÙee~
DeeÛeeÙe&heo keâer Øeeefhle Je cenlJehetCe& leerLe&j#ee keâeÙe&-
mece[esueer «eece ceW ner meJe&ØeLece DeeÛeeÙe&ßeer keâe ÛelegŠmebIe
(32) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
mLeeheve ngDee~ Deye lekeâ kesâJeue Dekesâues cenejepe ner efve«eËLe meeOeg
mJe™he ceW efJenej keâjles Les~ Deye mebIe meefnle efJenej nesves ueiee~
mebIe ves Gvekeâes ‘DeeÛeeÙe&’ Ieese<f ele efkeâÙee~ DeeÛeeÙe& cenejepe keâe mebIe
hej Jeerlejeie Meemeve yejeyej Ûeuelee Lee~ mebIe meefnle efJenej keâjles-
keâjles cenejepe kegâcYeespe mes ßeer efmeæ#es$e kegâb Leueefiejer DeeÙes~ #es$e
hej ßeer osMeYet<eCe Deewj kegâueYet<eCe cegevf eÉÙe keâer ÛejCe heeogkeâeDeeW keâe
heeJeve oMe&ve efkeâÙee~ efJenejkeâeue keâe GheÙeesie cenejepe ßeer peehÙe
leLee ceb$e mcejCe kesâ efueS efJeMes<e ™he mes keâj uesles Les~
ßeer meccesoefMeKej peer keâer Ssefleneefmekeâ heeJeve Ùee$ee-
(Ûeuelee efheâjlee Jeerlejeielee Deewj efJe%eevelee keâe efJeÕeefJeÅeeueÙe)
F&. meved 1927 kesâ ceeie&Meer<e& Jeoer Øeefleheoe kesâ efove ßeer
meccesoefMeKej peer #es$e keâer Jebovee Deewj Oece&ØeYeeJevee kesâ GösMÙe
mes DeeÛeeÙe&ßeer 108 Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer efJenej Ùee$ee
mebIe meefnle yeengyeueer (kegâcYeespe) #es$e mes Meg™ ngF&~
yecyeF& efveJeemeer heg®<eesòece ßeerceeve mes" hetveceÛebo peer
Ieemeerueeue peer Deewj Gvekesâ megheg$eieCe DeeÛeeÙe&ßeer kesâ heeme hengBÛes~
GvneWves DeeÛeeÙe&ßeer keâes memebIe ßeer meccesoeÛeue Ùee$ee keâes ues
Ûeueves keâe mebkeâuhe Øekeâš efkeâÙee~
veeiehegj ceW mebIe keâe DehetJe& mJeeiele ngDee~ peguetme leerve
ceerue uecyee efvekeâuee Lee~ Menj kesâ yeenj FleJeejer ceW mJeleb$e
‘Meebefleveiej’ keâer jÛevee keâer ieÙeer Leer~ keâeb«esme kesâ heb[eue mes
Meebefleveiej keâe heb[eue kegâÚ Úesše veneR Lee~ pevelee Deepe Yeer Gme
meceÙe keâer DehetJe& IešveeDeeW keâer mce=efle mes Deevebo keâe DevegYeJe
keâjleer nw Deewj mJeÙeb keâes OevÙe ceeveleer nw~
mebIe keâer efJeoeF& ùoÙeõeJekeâ Leer~ meeßegveÙeveeW mes ßeeJekeâ-
ßeeefJekeâeDeeW keâes DeefveJeeÙe&™he mes efJeoeF& osveer heÌ[er~ efoveeBkeâ
9 peveJejer 1928 keâes mebIe keâe veeiehegj Úes[Ì keâj Yeb[eje ceeie& mes efJenej
Meg™ ngDee~ ÚòeermeieÌ{ kesâ YeÙebkeâj pebieueceÙe efJekeâš ceeie& mes efveyee&Oe
nesles ngS mebIe npeejeryeeie DeeÙee~ yeeo ceW heâeuiegve Megkeäuee le=leerÙee kesâ
efove leerLe&jepe ßeer meccesoefMeKej peer efmeæ#es$e keâes hengÛB ee~
ÙeneB hej ßeer mebIeheefle peer kesâ Éeje JÙeehekeâ™he ceW
hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe Éeje cenleer Oece&ØeYeeJevee ngF&~
Yeer[Ì keâer meercee ve Leer~ Yeejle kesâ keâesves-keâesves mes ßeeJekeâ-ßeeefJekeâeSB
DelÙeefOekeâ ØeceeCe ceW hengBÛes~ Fmeer meceÙe npeej mes pÙeeoe keâheÌ[eW
keâer Peesheef[Ì ÙeeB yeveJeeÙeer ieF& LeeR~ Oece&MeeueeSB KeÛeeKeÛe Yej ieFË~
leerLe&#es$e keâcesšer leLee cenemeYee Deeefo keâF& meYeeDeeW kesâ
DeefOeJesMeve Yeer ngS~ leerLe&jepe peÙeOJeefve mes ietBpe G"e Lee~
Oece&MeeueeDeeW kesâ yeenj Yeer Ùe$e-le$e ueesie Dehevee mJeleb$e mLeeve
peceeS ngS vepej Deeles Les~ veerÛes Oejleer Thej Deemeceeve, hetCe&
efveefJe&keâuhe neskeâj pevelee Øeefle‰e Ùee$ee kesâ Gvcegòeâ Deevevo jme
Debkeâ-11
keâe heeve keâjleer Leer~ ueesie keânles nQ Ùee$eer keâneR leerve ueeKe mes
Thej neWies~ Demleg! hebe[f le DeeMeeOejpeer kesâ MeyoeW ceW keânvee nesiee,
‘oefuele keâefueueeruee-efJeueefmeleced’ Ùener heJe&lejepe keâe mepeerJe ceveesnejer
ÂMÙe Lee~ Deveskeâ Yee<ee, Deveskeâ JesMeYet<ee ceW JÙeehekeâ leòJe keâer
Skeâlee keâe nesves Jeeuee ØelÙe#e oMe&ve Deueewekf eâkeâ ner Lee~ efveefJe&keâuhe
Jemleg kesâ DevegYeJe kesâ meceÙe efJeMes<e keâe eflejesYeeJe Deewj meeceevÙe
keâe DeeefJeYee&Je neslee ner nw "erkeâ Fmeer lejn meebmke=âeflekeâ Skeâlee
keâe Ùen mepeerJe mJe™he ØeYeeJeMeeueer yeve ieÙee~
ßeer meccesoefMeKej keâer Jebovee keâjkesâ Jeneb mes ceboejefiejer,
Ûecheehegjer, heeJeehegjer, kegâC[uehegj, jepeie=ner, iegCeeJeeb Deeefo Deveskeâ
heefJe$e leerLe& #es$eeW keâer mebIe ves Ùee$ee keâer~
mJeieeaÙe 108 heeÙemeeiej peer cenejepe DeeÛeeÙe& ßeer keâes heejmeceefCe
keâer Ghecee osles Les~ Deheveer peerJeveer kesâ DeeOeej mes ner meceeoj keâer
YeeJeveeDeeW mes Jes Deheves ØeJeÛeveeW ceW DeeÛeeÙe&ßeer kesâ efJe<eÙe ceW ieewjJeieeLee
ieeles Les~ mJe. DeeÛeeÙe&ßeer kegâb Legmeeiej cenejepe peer DeeÛeeÙe&ßeer kesâ efMe<ÙeeW
ceW mes GodYeš mebmke=âle%e ØeJeòeâe jns, efpevekesâ Éeje iegpejele ceW efJeMes<e
ØeYeeJevee ngF~& DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej peer keâer efMe<Ùe hejcheje mes pees
peeiejCe keâe keâeÙe& ngDee, Jen DeefJemcejCeerÙe SJeb meeefleMeÙe ner nw~
Dee›eâceCe mes mebIe Ssmes yeÛe heeÙee-
efoveeBkeâ 6 peveJejer 1930 ceW mebIe Oeewuehegj mšsš kesâ jepeeKes[Ì e
Menj ceW hengÛB ee~ leerve-Ûeej efove lekeâ cenleer Oece&ØeYeeJevee ngF~& Ùen
Oece&ØeYeeJevee Yeer Skeâ Depewve YeeF& keâes menve veneR ngF~& Skeâ mebie"ve
yeve ieÙee~ uee"er, keâe"er, leueJeej Deeefo MeŒeeŒeeW kesâ meeLe keâjerye
500 ueesieeW kesâ Dee›eâceCe keâer ieghle Ùeespevee Yeer yeve ieF&~
ce=ieceervemeppeveeveeb, le=Cepeue-meblees<e-efJeefnleJe=òeerveeced ~
uegyOekeâ-OeerJej-efheMegve:, efve<keâejCe Jewejf Cees peieefle~~
Ieemeheòeer hej Dehevee iegpeeje keâjves Jeeues efnjve, peue ceW Dehevee
efveJee&n keâjves Jeeueer ceÚefueÙeeB Deewj mevlees<eece=le keâe heeve keâjves Jeeues
meeOeg heg®<eeW mes Yeer efMekeâejer, ceÚueerceej Deewj ogpe&ve JÙeLe& ner Me$eglee
keâjles nQ~ Ùen meveeleve og°lee keâer hejbheje mebmeej ceW Ûeueer ner Dee jner
nw~ Fmekeâe ØelÙegòej jepeeKes[Ì e ceW DeeÙee~ efÚöerueeue yeÇeÿeCe kesâ vesle=lJe
ceW Dee›eâceCe keâer lewÙeejer nes ieF& Leer~ mebIe keâe nlÙeekeâeC[ nesves keâes ner
Lee efkeâ cenejepe keâer Deblejbie mJeÛÚlee mes Deble%ee&ve Éeje pees kegâÚ Yeer
mebkesâle efceuee nes, GvneWves mebIemLe lÙeeefieÙeeW mes Øeefleefove keâer Dehes#ee MeerIeÇ
Deenej keâjkesâ ueewšves keâes keâne~ leovegmeej mecemle lÙeeieer ÛeÙee& keâjkesâ
9 yepes kesâ Yeerlej ner cebeof j peer ceW Jeeefheme ueewš DeeÙes~ Dee›eâecekeâ ueesie
veejs ueieeles ngS cebeof j peer keâer Deesj yeÌ{~s pewevf eÙeeW ves Fme ØeeCeebelf ekeâ
Dee›eâceCe keâe Øeeflekeâej Yeer efkeâÙee~ mšsš keâer Deesj mes hegeuf eme meneÙelee
Yeer oew[Ì er ngF& DeeÙeer~ hegeuf eme oue ves Dee›eâecekeâeW keâes efiejheäleej keâj
efueÙee uesekf eâve cenejepe peer ves keâ®CeeYeeJe ØeoefMe&le keâj Gvekeâes Úes[Ì
osves kesâ efueS hegeuf eme DeefOekeâejer ceb[ue keâes yeeOÙe efkeâÙee~
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
meecebpemÙehetCe& otjÂef°lee-
peeefleefuebieefJekeâuhesve, Ùes<eeb Ûe meceÙee«en:~
lesÓefhe ve ØeehvegJebefle, hejceb heoceelceve:~~
DeLee&led peeefle Deewj Jes<e-heefjJes<e keâe efJekeâuhe meeOevee ceW
hetje yeeOekeâ SJeb nsÙe neslee nw~ Fmeer Øekeâej lesjnhebLe Ùee yeermehebLe
kesâ efJekeâuheeW mes Deelce meeOevee DeLee&led hejceeLe&-Yetle Oece&meeOevee
DelÙevle otj nesleer nw~ Oece&Âef° kesâ DeYeeJe keâe ner heefjCeece nw~
šbkeâeslkeâerCe& Oece& meeOeve ueghle ØeeÙe: nesleer pee jner nw Deewj lesjn-
yeerme hebLe kesâ PeieÌ[s ÂÌ{cetue yeveeS pee jns nQ Deewj GvnW Oecee&Ûeej
keâe ™he efoÙee pee jne nw~ meceepe ceW Deepe Yeer pees YeeF& lesjn
Deewj yeerme hebLe kesâ veece mes meceÙe-meceÙe hej efJeleb[e GheefmLele
keâjles nQ Deewj meceepe kesâ mJeemLÙe keâes "sme hengBÛeeles nQ, Gvekeâer
Gme ØeJe=efòe keâes pees meceepe kesâ efueS cenejesie kesâ meceeve nw, nce
mecePeles nQ DeeÛeeÙe&ßeer keâe meecebpemÙehetCe& otjÂef°lee keâe JÙeJenej
Skeâ DeodYegle keâuÙeeCekeâejer Dece=leeshece jmeeÙeve nes mekeâlee nw~
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer-
mebIe efJenej keâjlee ngDee iepehebLee efmeæ#es$e hej DeeÙee~
ÙeneB hej meefcceefuele meye pewve meceepe ves DeeÛeeÙe&ßeer keâes ‘‘Ûeeefj$e-
Ûe›eâJeleea’’ heo mes efJeYete<f ele efkeâÙee~ cenejepeßeer keâer Deelcee efvejblej
efve™heeefOekeâ DeelcemJe™he kesâ Dece=leeshece cenemJeeo keâes menpe
ØeJe=efòe mes yejeyej uesves ceW hejceevebo keâe DevegYeJeve keâjleer Leer~
GvnW Fme GheeefOe mes keäÙee? Jes hetJe&Jeled GheeefOe-MetvÙe mJeYeeJeceive
ner Les~ meeOeg hejces‰er Ùee DeeÛeeÙe& hejces‰er kesâ Deebleefjkeâ peerJeve
keâe ÙeLeeLe& oMe&ve Ùen Ûe#eg keâe efJe<eÙe veneR neslee~ Jen Deheveer
Meeve keâe Deueewekf eâkeâ ner neslee nw~ peneB peerJeveeOeej ÕeemeesÛÚdJeeme
keâer lejn Fve hejcesef‰ÙeeW keâe Õeebme Deelcee keâes mJeelcee ceW efmLej
yeveeÙes jKeves kesâ efueS neslee nw, JeneB GÛÚdJeeme efJeÕe ceW Deheveer
DeeoMe& ØeJe=efòe kesâ Éeje Meebefle mLeehevee ceW Deewj Oece&ØeYeeJevee ceW
Glke=â° efveefceòe kesâ ™he ceW GheefmLele nesves kesâ efueS neslee nw~
DeeÛeeÙe&ßeer keâer ueeskeâesòece, ueeskeâesòej Deueewekf eâkeâlee Deewj JewYeJeMeeueer
efJeYetelf eceòee Fmeer ceW Leer~ ‘‘Ûeeefj$e-Ûe›eâJeleea’’ GheeefOe keâe cenejepe
keâes lees keâesF& n<e&-efJe<eeo ner veneR Lee~ ‘‘Ûeeefj$e kesâ Ûe›eâJeleea lees
YeieJeeved ner nes mekeâles nQ~ nce lees ueemš vecyej kesâ cegefve nQ~ nceW
GheeefOe mes keäÙee? mJeYeeJe mes efve™heeefOekeâ Deelcee ner nceejer
MejCe nw~’’ meceepe ves Gvekeâer iegCe«eenkeâlee Deewj lÙeeie-mebÙece kesâ
Øeefle efve‰e keâe pees DeeweÛf elÙehetCe& oMe&ve efkeâÙee, Jen ÙeesiÙe ner ngDee~
kegâb Leueefiejer #es$e hej ye=nefppeveefyecye keâe efJekeâuhe-
kegâb Leueefiejer oef#eCe keâe meerceeJeleea megvoj efmeæ#es$e nw~ ‘‘ÙeneB
hej Skeâ efJeMeeuekeâeÙe yeengyeueer YeieJeeve keâer cetelf e& nes lees DeÛÚe nesiee~’’
Ùen YeJÙe DeeMeÙe keâcesšer kesâ meYeer meomÙeeW keâes Skeâoce hemebo DeeÙee~
hetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer kesâ mece#e keâeÙe& hetje nesvee DemebYeJe Lee~ cenejepe peer
(33)
ves Ùece meuuesKevee keâe efveÙece keâj ner efueÙee Lee~ Fmeer DeJemej hej
Skeâ meceeÛeej efJeefole ngDee efkeâ oef#eCe ceW cnwmetj mšsš kesâ Debleie&le
‘‘yemleer nuueer’’ osnele ceW Skeâ 15 hegâš TBÛeer cevees%e cetelf e& nw Deewj Jen
Skeâ Depewve YeeF& kesâ Kesle ceW keâjerye De%eele DeJemLee ceW heÌ[er ngF& nw, Gmeer
keâes ueekeâj KeÌ[er keâjves keâe efJeÛeej efkeâÙee ieÙee~ mJe. ßeerceeved mes" jeJe
peer osJeÛebo Mene Deeefo meppeve mJeÙeb JeneB hengÛB es~ keâeheâer ØeÙeeme efkeâÙee
ieÙee hejvleg meheâuelee veneR efceue heeÙeer~ kesâJeue heâesšes cee$e efceue heeÙee~ Gmes
ner efmej hej jKekeâj DeeÛeeÙe&ßeer ves OevÙelee kesâ YeeJe Øeieš efkeâÙes~ Jeerlejeielee
keâer meeOevee ceW hejce Jeerlejeie cetelf e& kesâ oMe&ve mes DeodYegle Deevevo keâer Deewj
Oeceexuueeme keâer uenj nesvee menpe Lee~ DeeÛeeÙe&ßeer keâer ÛeÙee& hej Jen
Âef°ieesÛej ngF~& DeeÛeeÙe& cenejepe kesâ YeJÙe YeeJeeW keâer hetelf e& nesveer ner
ÛeeefnS, Fme Øekeâej keâe YeJÙe YeeJe meceerheJeleea mesJeeYeeJeer mejue Øeke=âefle
ßes‰erJeÙe& ßeerceeved vesceÛevo peer efceÙeeÛebo peer ieebOeer, veeleshegles kesâ efÛeòe ceW
DeeÙee~ ‘‘Ùeefo cenejepe peer keâer Dee%ee nes, lees Fmeer #es$e kesâ Thej 18-20
hegâš TBÛeer yeengyeueer YeieJeeved keâer cetelf e& efJejepeceeve keâjves keâe cesje YeeJe nw’’
Fmekesâ he§eeled meved 1970 ceW 18 heâerš TBÛeer yeengyeueer YeieJeeved keâer cetelf e&
heneÌ[er kesâ Thej hetJee&eYf ecegKe efJejepeceeve neskeâj Øeefle‰e Yeer mecheVe nes
ieF&~ Fme Øekeâej Skeâ lejn mes cenejepe kesâ mechetCe& keâece efmeæ ngS~
nerjkeâ peÙebleer ceneslmeJe-
pewevf eÙeeW keâer oef#eCekeâeMeer heâuešCe veiejer Oece&keâeÙeeX keâes Glmeen
leLee Guueeme kesâ meeLe keâjleer ner Dee jner nw~ meved 1952 keâer Iešvee
nw~ hetpÙe ßeer keâer peerJeveer kesâ 80 Je<e& hetjs ngS~ Fme Øemebie mes nerjkeâ
peÙebleer ceneslmeJe mecheVe keâjves keâe efveCe&Ùe Skeâ mJej mes efkeâÙee
ieÙee~ DeeÛeeÙe&ßeer keâes GlmeJeeW mes keâesF& n<e&-efJe<eeo veneR Lee~ Skeâ
lejn mes lÙeeie lehemÙee keâe ner Ùen ieewjJe Lee~ petve keâer efoveeBkeâ 12,
13, 14 Ùes leerve efove efJeMes<e DeevevoeslmeJe kesâ jns~ meJe&$e Ûenue-
henue jner~ Yeejle kesâ keâesves-keâesves mes npeejeW YeeF& heâuešCe hengÛB es~
Fboewj mes mej mes" jepekegâceej efmebn peer, mejmes" nerjeueeue peer
hengÛB es~ yecyeF& mes mes" jleveÛebo peer, mes" ueeueÛebo peer, Depecesj mes
mes" YeeieÛebo peer, keâuekeâòee, osnueer, keâesunehegj, veeboieebJe, veeiehegj,
efmeJeveer, peyeuehegj, yesueieebJe, yeengyeueer, meebieueer, Mes[Jeeue, Yeespe
Deeefo MenjeW mes meppeve GlmeJe ceW meefcceefuele ngS, meYee meccesueve
ngS~ Ùeespeveeyeæ ™he mes efJeveÙeebpeefuf eÙeeW keâe mecehe&Ce ngDee, hetpee
ØeYeeJevee ngF~& leeceühe$eeW kesâ Thej GlkeâerCe& OeJeueeefo «ebLeeW keâe neefLeÙeeW
kesâ Thej peguetme efvekeâeuekeâj Jes «ebLe Yeefòeâ-YeeJehetJe&keâ hetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer
keâes meceejesn kesâ meeLe mecehe&Ce efkeâÙes ieÙes~ Úesš-s ceesšs meYeer keâeÙeeX ceW
efJeMes<e meeefleMeÙe mepeerJelee efoKeueeÙeer osleer Leer~ mJeÙeb heâuešCe
mšsš kesâ DeefOeheefle ßeerceeved ceeueespeerJejeJe efvebyeeuekeâj heâuešCe veiejer
keâe Ùen DenesYeeiÙe mecePeles jns~ nerjkeâ peÙebleer ceneslmeJe kesâ
efveefceòe mes Skeâ meefÛe$e mcejefCekeâe ØekeâeefMele ngF,& efpememes GlmeJe keâe
meÛesleve mJe™he megmhe° neslee nw~ Fme meceÙe cenejepeßeer kesâ
(34) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
DevegYeJe jmehetCe& ngS~ ‘jlve$eÙeOece& keâer meeOevee peerJeve keâe Skeâcee$e
ue#Ùe nesvee ÛeeefnS~ Oece& mes ner Mes<e heg®<eeLeeX keâer Øeeefhle SJeb meheâuelee
nesleer nw’ Ssmes ner YeeJehetCe& JeòeâJÙe ngS~ DeeÛeeÙe&ßeer peerJeve kesâ #eCeeW keâe
cetuÙe yejeyej peeveles Les~ GheÛeej Deewj hejceeLe& oesveeW keâe heefj%eeve GvnW
yejeyej Lee~ meoe keâer Yeebelf e Jes Deheveer Deelce meeOevee ceW efJeMes<e levceÙe
ngS~ jlve$eÙeeW kesâ ßes‰ DeejeOekeâ jlve$eÙeeW kesâ Dekeâche ØekeâeMe ceW
DeefJeÛeue™he mes megemf Lele Les~ efve«e&vLe meeOeg keâer efJeMes<elee kesâ hegCÙeoMe&ve
yejeyej nesles Les~ DeeÛeeÙe& cenejepe Ketye peeveles Les~
efleefLeheJeexlmeJee meJex, JÙeòeâe Ùesve cenelcevee~
DeefleefLe lesÓJepeeveerÙeeled Mes<eceYÙeeieleb efJeog:~~
meye ner efleefLeÙeeB, heJe& Deewj GlmeJe mebyebOeer efJekeâuheeW mes Ùes cenef<e&
meoe ner otj nesles nQb Fmeereuf eS Fvekeâe ÙeLeeLe& veece ‘DeefleefLe’ neslee nw~
met#ce mes met#ce efJeÛeej keâjves hej Deelcee lees Ùener keânleer
nw efkeâ, cenejepe Jele&ceeve Ùegie kesâ ceneved melhee$e lees jns ner nQ
hejvleg Gvekesâ Éeje pees %eeveoeve Deewj Âef°oeve ngDee nw, Gmemes
efJeÕeeme kesâ meeLe keâne pee mekeâlee nw efkeâ cenejepe ßes‰ mes ßes‰
oeveer Yeer jns~ hee$e mecePekeâj pees ÛeÌ{eÙee ieÙee, Jen LeesÌ[e Lee
Deewj oelee mecePekeâj pees kegâÚ meceepe kesâ Éeje efueÙee ieÙee Jen
Yeer LeesÌ[e Lee, Fme melÙe keâes mJeerkeâej keâjvee nesiee~
DeeoMe& meuuesKevee-
efJeÛeej Deewj YeeJeveeDeeW keâe meceeve mebÙeesie DeeÛeeÙe&ßeer kesâ
peerJeve keâer Skeâ efJeMse<elee Leer~ YeeJeveeDeeW ceW Deekeâj Meefòeâ keâes
JÙeLe& Keesvee Ùee JÙeLe& Keesves keâe efJekeâuhe keâjvee Ùen DemebYeJe Lee~
YeefJe<Ùe keâer DeeMee ceW Jele&ceeve keâes iebJeevee Jes ØekeâeMe kesâ yeoues ceW
DebOekeâej keâes Kejerovee pewmee ceeveles Les~ Je<eeX mes DeKeC[ ™he mes
keâer ieÙeer npeejeW ceerueeW keâer heoÙee$ee, ÙeLeemebYeJe Devegketâue-Øeefleketâue
Deenej keâe mebÙeesie, GheJeemeeW keâer OeejeØeJeeefnlee, Je=æeJemLee,
Deuheefveõe Deeefo keâejCeeW mes Âef° ceW hetJe& keâer Dehes#ee DeefOekeâeefOekeâ
cebolee keâe DevegYeJe nesves ueiee~ JewÅe Deewj [ekeäšjeW mes meceÙe-
meceÙe hej yejeyej hejeceMe& neslee Lee~ Megæ GheÛeejeW keâe efJeMegæ
YeeJeveeDeeW mes Deceue Yeer neslee Lee~ Âef° efJeveeMe nesves kesâ yeeo
meefceefleÙeeW keâe heeueve Deewj ØeeCemJe™he cegefveÛeÙee& DemebYeJe nw,
FmeefueS meeOeveeW keâer megj#ee meeJeOeeveerhetJe&keâ DeØeceeo YeeJe mes
DeeÛeeÙe&ßeer ØeejbYe mes ner keâjles jns~ efoveeBkeâ 14-8-1955 keâes
cenejepe peer Éeje meuuesKevee keâe pÙeeW ner efveCe&Ùe Øeieš ngDee,
meceepe Yej keâes, osMeYej keâes YetÛeeue pewmee Oekeäkeâe ueiee, pees
mJeeYeeefJekeâ ner Lee~ DebleleesielJee DeeÛeeÙe& cenejepe keâer 36 efoJemeerÙe
meuuesKevee kesâ meeLe 18 efmelecyej 1955, Yeeõ Megkeäuee otpe,
jefJeJeej keâes Øeele:keâeue 6.50 hej ‘‘Ô efmeæeÙe vece:’’ kesâ meeLe
meceeefOe hetCe& ngF&~
Debkeâ-11
DeeÛeeÙe&ßeer Éeje meved 1914 mes 1955 lekeâ efkeâÙes 34. meesueehegj Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1947
35. heâuešve Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1948
ieÙes 42 Ûeelegcee&meeW keâer metÛeer
36. keâJeueevee Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1949
mLeeve keâe veece DeJemLee meved 37. iepehebLee Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1950
1. keâeieue «eece #eguuekeâ DeJemLee ceW 1914 38. yeejeceleer Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1951
2. keâesieveesus eer #eguuekeâ DeJemLee ceW 1915 39. ueesCebo Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1952
3. kegâcYeespe #eguuekeâ DeJemLee ceW 1916 40. kegâb Leueefieefj Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1953
4. yesueieeBJe #eguuekeâ DeJemLee ceW 1917 41. heâuešve Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1954
5. mece[esueer Ssuekeâ DeJemLee ceW 1918 42. kegâb Leueefieefj Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1955
6. vemeueehegj Ssuekeâ DeJemLee ceW 1919 (1955, YeeoeW megoer 2 keâes mJeie&Jeemeer ngS)
7. keâeieveesueer cegefve DeJemLee ceW 1920
8. vemeueehegj cegefve DeJemLee ceW 1921
(hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
9. Ssveehegj cegefve DeJemLee ceW 1922
memebIe kesâ oefjÙeeyeeo-G.Øe. Deeieceve hej
10. keâesVetj cegefve DeJemLee ceW 1923
Øemlegle-23 DeØewue 2019)
11. mece[esueer DeeÛeeÙe& heo Øeehle 1924
12. kegâcYeespe DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1925 Yepeve
13. veebo[er DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1926 Deepe nceejer veiejer ceW, ceeB %eeveceleer peer DeeFË~
14. yeengyeueer #es$e DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1927 Fvekesâ Deeves mes nce meyekesâ, ceve ceW KegefMeÙeeB ÚeFË~~
15. keâšveer DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1928 yeesuees peÙe peÙe peÙe..........
16. ueefuelehegj DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1929
17. ceLegje DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1930 ns ceelee! nceves keâF& pevceeW ceW Kegye hegCÙe efkeâÙee nw~
18. efouueer DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1931 yenve legcnejer yeveves keâe, leye ner meewYeeiÙe efceuee nw~~
19. peÙehegj DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1932 uesefkeâve ceelee nceves legce mece...........
20. yÙeeJej DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1933 uesefkeâve ceelee nceves legce mece, %eeveefveOeer veefnb heeF&~
21. GoÙehegj DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1934 Fvekesâ Deeves mes nce meyekesâ, ceve ceW KegefMeÙeeB ÚeFË~~1~~
22. ieesjue DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1935 hetpÙe Ûevoveeceefle ceeleepeer Yeer cesjer yenvee nQ~
23. ØeleeheieÌ{ DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1936 Fvekesâ %eeve Deewj JeelmeuÙe keâe, osKees keäÙee keânvee nw~~
24. iepehebLee Ûeeefj$eÛe›eâJeleea heo Øeehle 1937 cegPes Yeer Fve pewmee yeveves keâer.........
25. yeejeceleer Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1938 cegPes Yeer Fve pewmee yeveves keâer, yegæer keäÙeeW veefnb DeeF&~~
26. heeJeeieÌ{ Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1939 Fvekesâ Deeves mes nce meyekesâ, ceve ceW KegefMeÙeeB ÚeFË~~2~~
27. ieesjue Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1940
Fme YeJe ceW pees ceele-efhelee De® YeeF&-yenve efceues nQ~
28. Dekeâuetpe Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1941
Ùes ner nj YeJe ceW heeTB, peye lekeâ veefnb cegefòeâ efceues nw~~
29. keâesjesÛeer Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1942
nceves ÛevõØeYet mes ‘‘keâeefceveer’’...........
30. ef[iiepe Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1943
nceves ÛevõØeYet mes ‘‘keâeefceveer’’, Depeea Ùener ueieeF&~
31. kegâb Leueefieefj Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1944
32. heâuešve Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1945 Fvekesâ Deeves mes nce meyekesâ, ceve ceW KegefMeÙeeB ÚeFË~~3~~
33. keâJeueevee Ûee.Ûe. DeeÛeeÙe& DeJemLee ceW 1946 -ßeerceleer keâeefceveer pewve (oefjÙeeyeeo)

Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (35)

 ßeglehebÛeceer heJe& keâe mebef#ehle keâLeevekeâ
(pÙes… Megkeäuee hebÛeceer, efoveeBkeâ-7 petve 2019 kesâ DeJemej hej Øemlegle)
pewveOece& kesâ 24JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj kesâ ØeLece ieCeOej
ieewlece mJeeceer ves Dehevee mechetCe& %eeve ueesneÛeeÙe& keâes efoÙee~ ueesneÛeeÙe&
ves pecyet mJeeceer keâes efoÙee~ heefjheešer ›eâce mes Ùes leerveeW ner mekeâue ßegle
kesâ Oeejkeâ ßeglekesâJeueer keânueeS Deewj Ùeefo heefjheešer ›eâce keâer Dehes#ee
ve keâer peeÙes lees Gme meceÙe mebKÙeele npeej mekeâueßegle kesâ Oeejer ngS
nQ~ ieewlece ieCeOej, ueesneÛeeÙe& Deewj pecyetmJeeceer Ùes leerveeW ner mehleefæ&
mecheVe mekeâue ßegleOej neskeâj Deble ceW kesâJeue%eeveer neskeâj efveJee&Ce keâes
Øeehle ngS nQ Fmekesâ yeeo efJe<Ceg, vebeof efce$e, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj
Yeõyeeng Ùes heeBÛeeW ner DeeÛeeÙe& heefjheešer ›eâce mes Ûeewon hetJe& kesâ Oeejer ngS~
Deveblej efJeMeeKeeÛeeÙe&, Øeese…f ue, #eef$eÙe, peÙeeÛeeÙe&, veeieeÛeeÙe&,
efmeæeLe& mLeefJej, Oe=eflemesve, efJepeÙeeÛeeÙe&, yegefæuue, iebieosJe Deewj
Oece&mesve Ùes 11 cenecegefve 11 Debie Deewj 10 hetJeeX kesâ %eelee ngS leLee
Mes<e 4 hetJeeX kesâ Skeâ osMe %eelee ngS~
Fmekesâ yeeo ve#e$eeÛeeÙe&, peÙeheeue, heeb[mg Jeeceer, OeÇJg emesve Deewj
kebâmeeÛeeÙe& mes heeBÛeeW DeeÛeeÙe& iÙeejn DebieeW kesâ %eelee ngS Deewj Ûeewon
hetJeeX kesâ SkeâosMe %eelee ngS~
leovevlej megYeõ, ÙeMeesYeõ, ÙeMeesyeeng Deewj ueesneÛeeÙe& Ùes
ÛeejeW ner DeeÛeeÙe& mechetCe& DeeÛeejebie kesâ Oeejkeâ Deewj Mes<e Debie hetJeeX kesâ
Skeâ osMe Oeejkeâ ngS~
Fmekesâ yeeo meYeer Debie Deewj hetJeeX keâe Skeâ osMe%eeve
DeeÛeeÙe&hejbheje mes Deelee ngDee Oejmesve DeeÛeeÙe& keâes Øeehle ngDee~
meewje„^ osMe kesâ efieefjveiej keâer Ûevõiegheâe ceW jnves Jeeues,
De„ebie efveefceòe%eeveer ßeer OejmesveeÛeeÙe& ves Deheveer DeeÙeg keâes Deuhe
peevekeâj DebiehetJe&ßegle%eeve keâe efJeÛÚso ve nes peeÙes FmeefueS hebÛeJe<eeaÙe
meeOeg meccesueve ceW DeeÙes ngS oef#eCeeheLe kesâ DeeÛeeÙeeX kesâ heeme Skeâ he$e
Yespee~ he$e keâes heÌ{keâj Gve DeeÛeeÙeeX ves MeeŒe kesâ DeLe& keâes «enCe Deewj
OeejCe keâjves ceW meceLe&, veeveeiegCeÙegòeâ, osMekegâuepeeefle mes Megæ Ssmes oes
meeOegDeeW keâes DeebOeÇØeosMe keâer JesCeeveoer kesâ leš mes efieefjveiej Yespee~
FOej OejmesveeÛeeÙe& ves mJehve ceW osKee efkeâ DelÙevle MegYe Deewj
GVele oes yewue nceejer leerve Øeoef#eCee oskeâj ÛejCeeW ceW heÌ[ ieÙes nQ~
mJehve mes mebleg„ ngS ßeer Oejmesve DeeÛeeÙe& ves ‘‘peÙeleg ßegleosJelee’’
Ssmee JeekeäÙe GÛÛeejCe efkeâÙee Deewj G" yew"s~ Gmeer efove Øeele: Jes oesveeW
cegefve ßeerieg™ kesâ heeme henBgÛes Deewj efJeveÙehetJe&keâ ke=âeflekeâce& efJeefOe mes
Gvekeâer heeoJebovee keâer~ Deveblej 2 efove efyeleekeâj leermejs efove Gve oesveeW
ves efveJesove efkeâÙee efkeâ nce ßegle DeOÙeÙeve nsleg Deehe kesâ heeocetue ceW
DeeÙes ngS nQ~ Gvekesâ JeÛeveeW keâes megvekeâj ieg™ ves ‘DeÛÚe nw keâuÙeeCe
nes’ Ssmee keânkeâj GvnW DeeÕeemeve efoÙee~
(36) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ
-ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
Fmekesâ yeeo DeeÛeeÙe& ßeer Oejmesve mJeeceer ves Gve oesveeW cegefveÙeeW
kesâ %eeve, efJeveÙe SJeb Ûeeefj$e Deeefo keâer hejer#ee uesves kesâ DeefYeØeeÙe mes
oesveeW keâes oes ceb$e efmeæ keâjves kesâ efueÙes efoÙes~ peye oesveeW cegevf ejepeeW keâes
efJeÅeeSb efmeæ nes ieFË lees GvneWves efJeÅee keâer DeefOe…e$eer osJeleeDeeW keâes
osKee efkeâ Skeâ osJeer kesâ oeBle yeenj efvekeâues ngS nQ Deewj otmejer keâeveer
nw~ efJekeâueebie nesvee osJeleeDeeW keâe mJeYeeJe veneR neslee nw Ssmee
efJeÛeejkeâj oesveeW cegefvejepeeW ves ceb$e mebyebOeer JÙeekeâjCe MeeŒe mes
ceb$e ceW mebMeesOeve keâjkesâ hegve: efJeÅee efmeæ keâjvee ØeejcYe efkeâÙee
efpememes Jes oesveeW efJeÅeeosJeleeSb Deheves mJeYeeJe Deewj Dehe>es megvoj™he
ceW efmLele efoKeueeF& heÌ[eR~
Fmekesâ yeeo oesveeW cegefvejepeeW ves Deekeâj ieg™ mes efJeveÙehetJe&keâ
meeje Je=òeeble efveJesefole efkeâÙee~ oesveeW efMe<ÙeeW keâes ÙeesiÙe mecePekeâj
DeeÛeeÙe& ßeerOejmesve ves MegYeefleefLe, MegYeve#e$e Deewj MegYeJeej ceW oesveeW
keâes «ebLe heÌ{evee ØeejcYe efkeâÙee~ Fme Øekeâej ›eâce mes DeOÙeÙeve keâjles
ngS DeeÛeeÙe& ßeerOejmesve ves Dee<eeÌ{ Megkeäuee 11 kesâ hetJee&Cnkeâeue ceW «ebLe
meceehle efkeâÙee~ Fmekesâ yeeo oesveeW cegefvejepeeW kesâ veece heg<heoble Deewj
Yetleyeefue jKes ieÙes~
Fme Øekeâej hejbheje mes ceneve DeeÛeeÙe& ßeerOejmesve mes efJeÅee
Øeehle keâj DeeÛeeÙe& ßeer heg<heoble Deewj Yetleyeefue ves peerJemLeeve,KegöeyebOe,
yebOemJeeefcelJe, JesoveeKeb[, JeCe&CeeKeb[ Deewj ceneyebOe veecekeâ
<ešdKeC[eiece keâer jÛevee keâer~ efpeme efove Ùen <ešdKeC[eiece «ebLe
hegmlekeâyeæ efkeâÙee Jen efove pÙes… Megkeäuee hebÛeceer keâe Lee~ yeÌ[s ner
Guueeme kesâ meeLe Gme efove ÛelegefJe&Oe mebIe Éeje ßegle keâer hetpee keâer
ieF&~ leYeer mes Ùen efove ßeglehebÛeceer kesâ veece mes Øeefmeæ nes ieÙee nw~
Deepe Yeer DeeÛeeÙe& mebIeeW ceW Ùen efove heJe& kesâ ™he ceW ceveeÙee peelee nw
leLee Fme efove ßegle keâer hetpee keâer peeleer nw~ keâF& mLeeveeW hej Fme efove
MeeŒeeW keâes Deueceejer mes efvekeâeuekeâj Gvekeâer osKeYeeue keâjles nQ, veÙes
Jesmšve yeveekeâj GmeceW yeebOeles nQ leLee DevÙe veÙes «ebLeeW keâes MeeŒe
YeC[ej ceW jKeles nQ~ Fme Øekeâej Fme MegYeefleefLe kesâ efove efmeæevle
«ebLe keâer Glheefòe ngF& nw FmeerefueS Fmes hetpÙe ceeveles nQ~
Fme ßeglehebÛeceer kesâ efove ßeeJekeâeW keâe keâle&JÙe nw efkeâ ßegle keâer
meceejesn hetJe&keâ hetpeve keâjW Ùee ßegle mkebâOe efJeOeeve keâjW leLee ØeeÛeerve
«ebLeeW keâes megjef#ele keâjkesâ GvnW vetleve Jes„ve ceW yeebOeW Deewj Jele&ceeve ceW
cegefõle «ebLeeW keâes nefmleveehegj mes cebieekeâj cebefoj ceW efJejepeceeve keâjW
Deewj efmeæ, ßegle Yeefòeâ keâjkesâ kesâJeue%eeve keâes Øeehle keâjves ceW meneÙekeâ
Ssmee hegCÙe mebefÛele keâj uesJeW~
Debkeâ-11
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (37)
(38) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (39)
(40) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11
 egkohj t;arh ds volj ij dq.Myiqj ¼ukyank½ fcgkj esa
dq.Myiqj egksRlo g"kksYZ ykliwod
Z izHkkouk ds lkFk lEiUu
Hkxoku egkohj tUeHkwfe dq.Myiqj ua|korZ egy rhFkZ ij izfr o"kZ dh Hkkafr Hkxoku egkohj t;arh ds
'kqHk volj ij jktdh; Lrj ij nks fnolh; vk;ksftr dq.Myiqj egksRlo&2019 izHkkoukiwod Z lEiUu fd;k
x;kA Hkxoku egkohj dh 2018oha tUet;arh ds 'kqHk volj ij ua|korZ egy rhFkZ ij >.Mkjksg.k iwod Z lekjksg
dk 'kqHkkjaHk fd;k x;kA lekjksg dk >.Mkjksg.k Jh vt; dqekj ,oa muds lqi= q Jh ijkx tSu&vkjk&iVuk
okyksa us fd;kA blh dze esa jFk;k=k ua|korZ egy rhFkZ ls izkjaHk gksdj izkphu eafnj gksrs gq, cM+xkao ,oa
fo'oizfl) ukyank E;wft;e rd xbZ] ftlesa J)kyqvkssa us HkfDrHkkoiwod Z Hkxoku egkohj ds vfgalke;h ukjss
yxk, ,oa efgykvksa us [kwc HkfDr u`R; fd;kA cM+xkao esa xzkeokfl;ksa us Hkxoku egkohj ds jFk dk [kwc Lokxr
fd;k ,oa tSu J)kyqvksa dks tyiku vkfn djk;kA blh J`[a kyk esa bafty ;ksxk&ukyank okyksa us tqyl w esa is;
ty dh O;oLFkk dhA jFk ij Hkxoku dks ysdj cSBus dk lkSHkkX; Jh iadt&dfork tSu] v'kksd fudsru] fnYyh
us izkIr fd;kA jFk ds lkjFkh cuus dk lkSHkkX; Jh lat; th NkcM+k&gtkjhckx okyksa us] /kudqcjs cuus dk
lkSHkkX; Jh lat; dqekj tSu&tEcw}hi okyksa us izkIr fd;kA jFk ij Hkxoku dks paoj <ksjus dk lkSHkkX; es?kkyh
tSu ,oa :ikyh tSu&fot;uxj] vklke okyksa us izkIr fd;kA
ua|korZ egy rhFkZ&dq.Myiqj ds ea=h Jh fot; dqekj tSu th us crk;k fd HkkjrxkSjo pkfj=pfUnzdk
xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth dh ikou izjs .kk ls rhFkZ dk th.kksZ)kj&fodkl fd;k x;k] ftlesa eq[;
eafnj esa Hkxoku egkohj dh 'osro.khZ voxkguk izek.k vfr'k;dkjh izfrek fojkteku dh xbZ] ftldk
lIrjaxh iapke`r egkeLrdkfHk"ksd fd;k x;k] ftlesa ns'k ds fofHkUu vapyksa ls vk;s gq, J)kyqvksa ds }kjk
vfHk"ksd fd;k x;kA ftlesa izFke dy'k djus dk lkSHkkX; Jh eqUuk mRrepan vktkn dqekj tSu&'kgiqjk]
ukfj;y jl ls Jh rkjkpan NkcM+k jktho tSu&nso?kj] ekSleh jl Jh vfuy vk'kh"k tSu] dq.Myiqj] vukj
jl MkW- luh tSu vafdr tSu&fot;uxj] b{kqjl Jh t;dqekj Jherh iq"ik tSu&f'kdksgkckn] ?kh Jh jks'ku
tSu&vkjk] nw/k dk vfHk"ksd Jh fpjathyky lqefrckbZ dklyhoky ,oa Jh lrh'k tSu&Jherh dYiuk
tSu&dq.Myiqj] ngh ls Jh jkts'k tSu&tEcw}hi] gfjnzk ls Jh fot; dqekj tSu&tEcw}hi] loksZ"kf/k ls Jh
liu tSu] cYyw tSu&bykgkckn] 'osrpanu ls Jh laHko tSu&tEcw}hi] dslj ls Jh feys'k tSu&tEcw}hi]
prq"dks.k dy'k ls Jh jktdqekj tSu&tEcw}hi] iq"io`f"V Jh nhid tSu&vgenkckn] MkW- thou izdk'k
tSu&tEcw}hi us izkIr fd;kA var esa iw.kZ dy'k ,oa 'kkafr/kkjk djus dk lkSHkkX; Jh izrhd izHkkr
tSu&jktukanxkao us izkIr fd;kA bl volj ij uyokM+h&vklke ls vk, gq, HkDrksa us izHkkoukiwoZd HkfDr
dh ,oa Hkxoku dh vkjrh djus dk lkSHkkX; izkIr fd;kA blh dze esa Hkxoku dk ikyuk >qykus dk volj
Jh dSyk'kpan tSu vknh'k dqekj tSu ljkZQ&y[kuÅ us izkIr fd;kA bl volj ij LFkkuh; Ldwyksa ds cPpksa
ds }kjk jaxksyh] esga nh ,oa vkVZ izfr;ksfxrk vk;ksftr dh xbZ] ftlesa yxHkx 1000 cPpksa us Hkkx fy;k ,oa
mu cPpksa dks dq.Myiqj lfefr }kjk izek.ki= ,oa izrhdfpUg nsdj lEekfur fd;k x;k] ftlesa ftyk f'k{kk
vf/kdkjh Jh iwue dqekjh dk lg;ksx izkIr gqvk ,oa ftyk iz'kklu ukyank dh iwjh Vhe ds }kjk egksRlo
dks cgqr vPNs ls lEiUu djk;k x;kA blh Jà[kyk esa Hkxoku _"kHknso dh izfrek dk vfHk"ksd fd;k x;k
,oa uoxzg ftuky; esa uoxzg'kakfr gsrq HkxoUrksa dk vfHk"ksd Hkh fd;k x;kA tcyiqj] bykgkckn] vkjk]
iVuk] uoknk] bLykeiqj] vkSjx a kckn ¼fcgkj½] okjk.klh] egkjk"Vª] dukZVd] fnYyh vkfn LFkkuksa ls J)kyqvksa
us dk;Zdze esa mifLFkr gksdj Hkkx fy;kA
Debkeâ-11 μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ (41)
 fcgkj ljdkj ds i;ZVu foHkkx ,oa ftyk iz'kklu }kjk vk;ksftr dq.Myiqj egksRlo dk mn~?kkVu
iVuk izeM a y ds vk;qDr Jh jkWcVZ ,-,y- pksxa Fkq ds }kjk nhi izTToyu djds fd;k x;kA bl volj ij
ukyank ds ftykf/kdkjh Jh ;ksxUs nz flag] Mh-Mh-lh- Jh jkds'k dqekj] ,l-Mh-vks-jktxhj Jh lat; dqekj] Mh-
,l-ih-] ch-Mh-vks- MkW- vatuh dqekj ,oa lfefr ds ea=h Jh fot; dqekj tSu] Jh fpjathyky dklyhoky]
MkW- thou izdk'k tSu] Jh vknh'k tSu&y[kuÅ] Jh dey dqekj tSu&vkjk] Jh ohj dqekj tSu lkM+h
okys&y[kuÅ] Jh lat; tSu&tEcw}hi eq[;:i ls eap ij mifLFkr FksA bl volj ij vk;qDr egksn; us
tUedY;k.kd ds ikou volj ij Hkxoku egkohj dk ikyuk >qyk;kA lkFk&lkFk vk;s gq, lHkh vfrfFk;ksa
us dze&dze ls Hkxoku egkohj dk ikyuk >qykus dk lkSHkkX; izkIr fd;kA vk, gq, lHkh vfrfFk;ksa dk lfefr
ds lnL;ksa ds }kjk izrhdfpUg] vax oL=] iq"i xqPN nsdj Lokxr fd;k x;kA
Hkxoku egkohj ds tUedY;k.kd ds ikou volj ij ekuuh; dfe'uj lkgc us vius Hkk"k.k esa dgk
fd egkohj us fo'o dks lR; vkSj vfgalk dk lan's k fn;k] ftlls ge vkt Hkh vius thou esa 'kkafr dh
LFkkiuk dj ldrs gSAa Hkxoku egkohj dk eq[; mins'k ftvks vkSj thus nks vkt Hkh izklafxd gSA bl J`[a kyk
esa lfefr ds ea=h Jh fot; dqekj tSu us rhFkZ dk ifjp; crkrs gq, dgk fd iwT; ekrkth dh izjs .kk ls
ge yksx foxr 18 o"kksZa ls ;gka ij yxkrkj Hkxoku egkohj dh t;arh blh izdkj ls vk;ksftr djrs gSAa
lu~ 2003 esa izFke ckj fcgkj ljdkj ds i;ZVu foHkkx }kjk Hkxoku egkohj t;arh dk ;g dk;Zdze euk;k
x;kA mlh Jà[kyk esa vkt rd ;g egksRlo euk;k tk jgk gS vkSj vkxs Hkh euk;k tkrk jgsxkA Mh-,e-
ukyank ;ksxUs nz flag th us Hkxoku egkohj dh bl /kjrh ij lHkh J)kyqvksa dk gkfnZd vfHkuanu ,oa Lokxr
fd;k ,oa mUgksua s dgk fd vkt Hkh Hkxoku egkohj ds fl)kUrksa ij pydj lkjs fo'o dks ,d ubZ jkg fn[kk
ldrs gSAa var esa Mh-Mh-lh- ukyank Jh jkds'k dqekj th us lHkh yksxksa dk vkHkkj fd;k ,oa lfefr dks /kU;okn
fn;k] ftUgksua s la;qDr rRroko/kku esa dk;Zdze dks lqna j vk;ksftr fd;kA blh ds lkFk lkaLd`frd la/;k esa
laxhrk nsoh] jhrk flUgk] lfjrk dqekjh us Hkxoku egkohj ds oSHkoiw.kZ thou dks R;kxdj riksou lk/kuk
dk ekfeZd n`'; u`R; ukfVdk ds ek/;e ls n'kkZ;k x;kA iVuk dyk laxgz ds dykdkjksa }kjk lqna j lkaLd`frd
izLrqfr nh xbZA dqekjh ik:y tSu&bykgkckn ,oa Jh lrsUnz dqekj ds }kjk Hkxoku egkohj ds thoun'kZu
ij Hktu izLrqr fd;s x;sA bl volj ij jsr ls Hkxoku egkohj dh lqna j dykd`fr cukbZ xbZ] tks lekjksg
dk eq[; vkd"kZ.k dk dsUnz Fkk] ftldks lsM a vkfVZLV e/kqjUs nz dqekj ¼jkT; ldkj }kjk lEekfur½ us cuk;kA
egksRlo ds f}rh; fnol fo'o'kkafr egkohj fo/kku ls egksRlo ds f}rh; fnol dk 'kqHkkjaHk gqvk]
ftlesa Hkxoku egkohj ds 108 v?;Z nsdj iwtk&vpZuk dh xbZ ,oa f=dky pkSchlh ds 72 HkxoUrksa dk
vfHk"ksd ,oa iwtu HkfDrHkkoiwoZd laxhr ds lkFk lEiUu fd;k x;k ,oa ua|korZ egy esa fojkteku Hkxoku
'kkafrukFk dk izfrek dk Hkh vfHk"ksd fd;k x;kA e/;kUg esa LFkkuh; cPpksa ds }kjk izfr;ksfxrk,a vk;ksftr
dh xbZ]a ftUgsa lfefr ds }kjk lEekfur fd;k x;k ,oa lkaLd`frd la/;k esa ftyk iz'kklu ukyank ds eq[;
vf/kdkjh Jh ;ksxUs nz flag th ds }kjk nhi izTToyu djds lekjksg dk 'kqHkkjaHk fd;k x;k] ftlesa fcgkj
dh lqizfl) xkf;dk nsoh ds }kjk e/kqj yksdxhr xk;s x;s] ftlesa vklikl xzke ds yxHkx 25000 ls T;knk
yksxksa us mifLFkr gksdj vkuan fy;kA blh ds lkFk lfefr ds ea=h Jh fot; dqekj th us 'kklu&iz'kklu]
ehfM;k ,oa LFkkuh; lHkh ca/kqvksa dk vkHkkj fd;k ,oa dk;Zdze lekiu dh ?kks"k.kk dhA
&fot; dqekj tSu ¼ea=h&dq.Myiqj lfefr½

(42) μ mecÙei%eeve (ceF&-2019) μ Debkeâ-11