Roma, Romae, Romae...

•
Roma, Romae, Romae...
•

Materiały z III Międzyuczelnianej Konferencji

Studenckich Kół Naukowych
skupionych wokół starożytnego Rzymu
Warszawa, 18 maja 2012 roku
oraz
IV Międzyuczelnianej Konferencji
Studenckich Kół Naukowych
skupionych wokół starożytnego Rzymu
Warszawa, 22–23 marca 2013 roku

Redaktor naczelny
Tomasz Dziurdzik

Warszawa 2014
ROMA, ROMAE, ROMAE...
Studenckie Koło Naukowe Numizmatyków UW

Redaktor naczelny:
Tomasz Dziurdzik

Publikacja recenzowana
Opieka naukowa nad publikacją:
dr hab. Renata Ciołek, Opiekun SKNN UW
prof. Iwona Modrzewska-Pianetti

Komitet redakcyjny:
Krzysztof Belicki
Paulina Szulist
Anna Mech
Paweł Warczyński

Projekt okładki:
Maciej Krawczyk
Skład:
Aleksandra Winiarska

Finansowanie publikacji i konferencji:

Rada Konsultacyjna ds. Studenckiego
Ruchu Naukowego UW

Finansowanie publikacji:
Fundacja Uniwersytetu Warszawskiego

Patronat:
Polskie Towarzystwo Numizmatyczne

Nakład: 120 egzemplarzy

© Copyright by Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2013

© Copyright by AT Wydawnictwo & Authors

ISBN: 978-83-63910-17-4

AT Wydawnictwo
ul. Gabrieli Zapolskiej 38/405
30-126 Kraków
www.atwydawnictwo.pl
 Spis treści

9 Od redakcji

RENATA CIOŁEK
11 Słowo wstępne

Wojskowość rzymska:
MICHAŁ NORBERT FASZCZA
17 Wpływ wojskowości germańskiej na rzymską sztukę
wojenną w I w. przed Chr.
MAŁGORZATA SOŁEK
27 Związki żołnierzy rzymskich z kobietami
w świetle inskrypcji z terenu Dacji (II–III w. n.e.)
EMIL JĘCZMIENOWSKI
37 Wewnętrzna granica cesarstwa.
Limes górnomezyjski w II i III w. n.e.
TOMASZ DZIURDZIK
49 Archeologia i numizmatyka o złupieniu prowincji przez
barbarzyńców. Casus skarbów z obszaru Agri Decumates
MACIEJ MARCINIAK
61 „Caesar (…) quo agnito per purpureum signum draconis…”
„Rozpoznał Cezara po purpurowym draco…”

Numizmatyka, ceramologia, historia sztuki.

Badania nad specyficznymi kategoriami źródeł:
DOMINIKA KOSSOWSKA
81 Monety dynastii Frataraka
PAULINA KOMAR
95 Wina greckie w ekonomii rzymskiej w okresie
wczesnego cesarstwa
MARTA BAJTLER
113 Korek korkowi nierówny, czyli o korkowaniu amfor
w starożytnym Rzymie
 JULIA MIKOCKA
125 Statua loricata z Ptolemais

Wierzenia i religia:

ILONA SZEWCZYK
137 Tabliczki, figurki i szpile. O sposobie rzucania uroków
w starożytnym Rzymie
ANNA MAGDALENA WOŁEK
147 The Cult of the Dead in Ancient Rome
PAWEŁ CHMIELEWSKI
157 Idea prymatu Rzymu w Kościele
w dwóch pierwszych wiekach po Chrystusie
ADAM MARCISZ
167 Nie było żadnego edyktu, czyli chrześcijaństwo w czasach
Konstantyna Wielkiego. Rewolucja, czy ewolucja?

Bogactwo znaczeniowe rzymskiej

architektury:

ANNA MECH
181 Co biblijny król zawdzięcza Rzymowi?
Herod Wielki i Oktawian August
WIESŁAW SIEDLARZ
191 Świątynie kultu cesarzy dynastii julijsko-klaudyjskiej
KATARZYNA SIELICKA
205 Romanizacja północnej Galii na przykładzie
normandzkiego portu Juliobona
PIOTR MAKOWSKI
217 Proces adaptacji pogańskich miejsc kultu. Przemiany
w topografii kultowej późnoantycznej Gerazy

Dziedzictwo Rzymu:

PAWEŁ LECH
231 Ostia. Od portu Rzymu do Parku Archeologicznego
 KAMILA OLEŚ
239 In palatio monte. Palatium, castrum, villa, curtis,
basilica, aula regia. Znaczeniowe spolia, czyli co Rzym
zostawił średniowiecznym władcom
KAMIL SOBCZAK
255 Problematyka rekonstrukcji zabytków architektonicznych
na przykładzie Forum Romanum
ANNA HNATÓW
267 Znaczenie prawa rzymskiego dla współczesnych spółek

277 Autorzy
278 Opieka naukowa nad publikacją
279 Recenzenci artykułów
 Małgorzata sołek

Związki żołnierzy rzymskich z kobietami w świetle

inskrypcji z terenu Dacji (II–III w. n.e.)1
•

Celem artykułu jest prezentacja wyników analizy inskrypcji z terenu rzym-

skiej Dacji, poświadczających istnienie relacji rodzinnych czynnych żołnierzy
z kobietami. Zakres chronologiczny obejmuje okres od podboju Dacji w 106 r.
n.e. przez Trajana do przypuszczalnej daty ewakuacji wojsk rzymskich przez
Aureliana około 271 r. n.e. Uwzględniony został obszar prowincji Dacia supe-
rior, Porolissensis i inferior. Pod uwagę wzięto napisy nagrobne oraz wotywne
wystawione przez lub dla żołnierzy pozostających w czynnej służbie. Pomi-
nięto inskrypcje dotyczące weteranów i oficerów rangi wyższej niż centurion.
Materiał epigraficzny z Dacji zawarty głównie w CIL III2 oraz IDR3 został zwe-
ryfikowany pod kątem występowania formuł lub słów sugerujących istnienie
bliskich relacji pomiędzy żołnierzami i wymienionymi w treści napisów ko-
bietami. Ważnych informacji dostarczyły także dane dotyczące pochodzenia
inskrypcji, które powiązano z miejscami stacjonowania wojsk rzymskich na
obszarze Dacji.
W świetle źródeł pisanych oraz współczesnych badań prawdopodobne wy-
daje się, że od 13 r. p.n.e. do 197 r. n.e. żołnierze armii rzymskiej pozostający
w czynnej służbie nie posiadali conubium, czyli zdolności prawnej do zawie-
rania formalnych związków małżeńskich z kobietami. Pomimo przeszkód

1  Niniejszy artykuł oparty jest na pracy licencjackiej autorki pod tym samym tytu-
łem, napisanej pod kierunkiem dr Agnieszki Tomas i obronionej w Instytucie Arche-
ologii Uniwersytetu Warszawskiego w czerwcu 2012 r.
2  Corpus Inscriptionum Latinarum. Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae
Graecarum, Illyrici Latinae, vol. III, Th. Mommsen et al. (eds.), Berlin 1873.
3  Inscriptiones Daciae Romanae, I. I. Russu et al. (eds.), vol. I–III/6, 1975–1999.

27
28 Małgorzata Sołek

prawnych utrzymywali oni jednak długotrwałe związki, z których rodziły się

również dzieci4. Brak przywileju pozwalającego na tworzenie przez żołnierzy
rodzin uznawanych przez prawo nie obowiązywał weteranów oraz najprawdo-
podobniej oficerów rangi powyżej centuriona.
Część badaczy przypuszcza, że mógł istnieć zapis prawny w postaci pi-
semnej instrukcji skierowanej do namiestników prowincji i obowiązującej
także jej mieszkańców (mandata) zakazujący zarówno legionistom, jak i żoł-
nierzom oddziałów pomocniczych zawierania iustum matrimonium5. Nie-
stety, taki dokument nie zachował się, a dowodów na to, że wojskowi niż-
szej rangi nie posiadali conubium dostarczają nam jedynie źródła literackie,
papirusy, tzw. dyplomy wojskowe (diplomata militaria), źródła prawne oraz
inskrypcje.
Nieformalne związki żołnierzy zostały poświadczone w dziełach Kasjusza
Diona, Herodiana i Libaniosa. Kasjusz Dion stwierdza, że cesarz Klaudiusz
zagwarantował żołnierzom w 44 r. n.e. prawa przysługujące żonatym obywa-
telom, choć według prawa nie mogli oni posiadać żon6. Herodian pisze na-
tomiast, że Septymiusz Sewer pozwolił żołnierzom „mieszkać z żonami”7, co
interpretuje się jako pozwolenie na zawieranie pełnoprawnych związków mał-
żeńskich8. Późnoantyczny autor, Libanios, wspomina „stare, dobre czasy”, gdy
żołnierze nie posiadali żon, przez co byli prawdziwymi fachowcami sztuki wo-
jennej9. Zatem można sądzić, że w czasach współczesnych autorowi żołnierze
posiadali pozwolenie na zawieranie legalnych związków, w przeciwieństwie do
sytuacji w zamierzchłej przeszłości10.
Najbardziej wiarygodnych dowodów dostarczają nam jednak źródła papi-
rusowe, przede wszystkim papirusy Cattaoui oraz BGU 140. Pierwszy z nich
zawiera akta procesów sądowych rozstrzyganych w latach 114–142 n.e. przez
prefektów Egiptu11. Większość spraw dotyczy rejestracji dzieci żołnierzy, które
nie mogły zostać uznane przez prawo, a zatem stać się automatycznymi dzie-

4  S.E. PHANG, The Marriage of Roman Soldiers (13 B.C.–A.D. 235): Law and Family in
the Imperial Army, Leiden–Boston–Köln 2001, pp. 2–4.
5  Ibidem, pp. 122–124; 132–133.
6  DIO CASS., Hist., 60, 24, 3.
7  HERODIAN., Hist. ab Marc., 3, 8, 4–5.
8  P. GARNSEY, Septimius Severus and the Marriage of Soldiers, California Studies
in Classical Antiquity 3, 1970, p. 47; B. CAMPBELL, The Marriage of Soldiers under the
Empire, The Journal of Roman Studies 68, 1978, p. 160; R. FRIEDL, Der Konkubinat
im kaiserzeitlichen Rom. Von Augustus bis Septimius Severus, Stuttgart 1996, p. 231;
S.E. PHANG, op. cit., pp. 17–18.
 9  LIB., Or., 2, 39–40.
10  S.E. PHANG, op. cit., pp. 19–20.
11  Ibidem, pp. 23–24.
 Związki żołnierzy rzymskich z kobietami... 29
dzicami swoich ojców12 oraz skutków ekonomicznych dotyczących partnerek
żołnierzy, które po śmierci żołnierza lub „rozwodzie” nie mogły odzyskać swo-
ich posagów lub zachować darowizn od „męża”13. Zarówno dzieci, jak i „żony”
czynnych żołnierzy nie mogły dziedziczyć po zmarłym, jeśli ten nie uwzględnił
ich w zapisie testamentowym. Drugi papirus, BGU 140, to list cesarza Hadria-
na, który ustanawia, że dziecko, które urodzi się żołnierzowi w czasie trwania
jego służby nie jest jego naturalnym spadkobiercą, ale może ubiegać się o ma-
jątek po zmarłym na tych samych prawach co krewni kognacyjni14.
Kolejna kategoria źródeł to tzw. dyplomy wojskowe, które stanowiły od-
pisy dekretów cesarskich zwalniających ze służby i nadających obywatelstwo
rzymskie żołnierzom floty i oddziałów pomocniczych (zbliżone świadectwa
otrzymywali czasem także pretorianie)15. Według tych dokumentów żołnierz
po zakończeniu służby otrzymywał obywatelstwo rzymskie dla siebie, rzadziej
dla swoich dzieci oraz ius conubii zezwalające na zawarcie legalnego związku
małżeńskiego z dotychczasową partnerką16. Dyplomy stanowią główne źródło
informacji na temat związków żołnierzy oddziałów pomocniczych z kobieta-
mi pochodzenia peregryńskiego17.
Wzmianek na temat związków żołnierzy z kobietami dostarczają także
źródła prawne, Corpus Iuris Civilis (zawierający Digesta)18 oraz Kodeks Justy-
niana. Wiarygodność tych źródeł jest jednak podawana w wątpliwość, dlatego
nie mają one większej wagi w świetle dowodów jakich dostarczają nam papi-
rusy, dyplomy wojskowe i źródła literackie.19
Bezpośrednim świadectwem istnienia związków żołnierzy są inskrypcje.
Jak widać na mapie (Mapa 1) materiał epigraficzny z Dacji, poświadczający
istnienie relacji rodzinnych pomiędzy żołnierzami i wymienionymi w treści
napisów kobietami, koncentruje się w północnej części prowincji Dacia su-
perior oraz w Dacia Porolissensis. Chociaż na tych obszarach stacjonowały

12  B. CAMPBELL, op. cit, p. 155; S.E. PHANG, op. cit., pp. 26–34; W. SCHEIDEL, Marriage,
Families, and Survival in the Roman Imperial Army: Demographic Aspects, [in:] A Com-
panion to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.), Oxford–Malden 2007, p. 418.
13  S.E. PHANG, op. cit., p. 35.
14  B. CAMPBELL, op. cit., pp. 154, 158–159; S.E. PHANG, op. cit., pp. 39–40; W. SCHEIDEL,
op. cit., p. 418.
15  K. KRÓLCZYK, J. TRYNKOWSKI, Inskrypcje łacińskie, [in:] Vademecum historyka sta-
rożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, vol. 1/2, E. Wipszy-
cka (ed.), Warszawa 2001, pp. 222–223; S.E. PHANG, op. cit., pp. 53–54.
16  K. KRÓLCZYK, J. TRYNKOWSKI, op. cit., pp. 222–223; J. KOLENDO, J. ŻELAZOWSKI, Teksty
i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, Warszawa 2003, p. 166.
17  S.E. PHANG, op. cit., pp. 59–60.
18  Dig., 24, 1, 60–61; 29, 1, 8; 29, 1, 28; 49, 17, 13; 49, 17, 16.
19  S.E. PHANG, op. cit., pp. 112–113.
30 Małgorzata Sołek

legiony XIII Gemina (w Apulum) i V Macedonica (w Potaissa), jedynie pięć20

z osiemnastu inskrypcji z Dacji odnosi się do żołnierzy tych jednostek. Zdecy-
dowana większość poddanych analizie napisów poświadcza prawdopodobne
relacje rodzinne żołnierzy oddziałów pomocniczych stacjonujących w fortach
rozlokowanych w niedalekiej odległości od obozów legionowych. Jedynym
punktem na południu Dacji, wyróżniającym się większą liczbą inskrypcji (3)
jest Drobeta.

Mapa 1. Rozmieszczenie inskrypcji poświadczających istnienie związków żołnierzy

z kobietami na obszarze Dacji (M. Sołek, praca własna)

Najwięcej interesujących nas inskrypcji (4)21 pochodzi z Alba Iulia (Apu-

lum), gdzie stacjonował legion XIII Gemina. Trzy pochodzą z Drobeta-Turnu
Severin (Drobeta)22, stanowiącej strategiczny punkt wojskowy i administracyj-
ny ze względu na obecność mostu na Dunaju. Po dwie znaleziono w Turda
(Potaissa)23, gdzie stacjonował legion V Macedonica i w Zlatna (Ampelum)24,
położonym w pobliżu złóż złota i srebra, gdzie znajdowała się administracja

20  CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; AE 2004=ILD 460; CIL III 1202=IDR III/5,
fasc. 2, nr 605; CIL III 881; CIL III 909.
21  CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; AE 2004, nr 1203=ILD 460; CIL III 1202=IDR
III/5, fasc. 2, nr 605; AE 1910, nr 152=IDR III/5, fasc. 2, nr 615.
22  CIL III 14484=IDR II, nr 34; AE 1980, nr 774=IDR II, nr 36; CIL III 14216(10)=IDR
II, nr 44.
23  CIL III 881; CIL III 909.
24  CIL III 1319=IDR III/3, nr 360 oraz CIL III 1316=IDR III/3, nr 339.
 Związki żołnierzy rzymskich z kobietami... 31
kopalni25. Dwie inskrypcje pochodzą także z Ilişua26, po jednej zaś z Mehadii27,
Cristeşti28, Sebes-Várallya29 i Vršac30. Jedna z inskrypcji została zrekonstruowa-
na na podstawie dwóch fragmentów znalezionych w Herepei i Mintii31.
Jak już wspomniano, materiał epigraficzny z Dacji został zweryfikowany
pod kątem występowania zwrotów lub słów sugerujących istnienie relacji ro-
dzinnych żołnierzy i wymienionych w inskrypcjach kobiet. Wzięto pod uwa-
gę terminy łacińskie oznaczające małżonkę, małżonka, partnerkę, kochankę
lub przyjaciółkę. Okazało się, że najczęściej w inskrypcjach z Dacji pojawia się
słowo coniunx, którym określano małżonków obu płci, ale także partnerkę lub
kochankę32. Wspomniane słowo jest najczęściej występującym określeniem wy-
stępującym w tego typu inskrypcjach nie tylko w Dacji, ale także w innych pro-
wincjach33. Nie wszystkie jednak napisy dostarczają nam jednoznacznych prze-
słanek dotyczących statusu potencjalnego związku łączącego wymienione osoby.
Można jedynie przypuszczać, że pomimo braku wspomnianego określenia lub
jego odpowiednika, o bliskich relacjach świadczyć może obecność w inskrypcji
dziecka żołnierza i jego partnerki34. Są też takie inskrypcje, które jednoznacznie
sugerują, że wymienione osoby łączył jedynie rodzaj partnerstwa, a sami zain-
teresowani nie uznawali swojego związku za małżeństwo w sensie społecznym35.
Widoczna jest znaczna przewaga inskrypcji dotyczących żołnierzy oddzia-
łów pomocniczych nad inskrypcjami odnoszącymi się do legionistów. Jak
wiadomo, oddziały pomocnicze charakteryzowały się znacznie większą mo-
bilnością niż legiony stacjonujące w obozach przez dłuższy czas. Dziwi fakt,
że w świetle materiału epigraficznego z Dacji służący w niej żołnierze częś-
ciej zawierali długotrwałe związki z kobietami. Nie jest natomiast zauważalna
znaczna dysproporcja w liczbie napisów dotyczących żołnierzy wyższej rangi
i odnoszących się do zwykłych żołnierzy.

25  I.A. OLTEAN, Dacia: Landscape, Colonisation and Romanisation, London 2007,
p. 39; I. GRUMEZA, Dacia: Land of Transylvania, Cornerstone of Ancient Eastern Europe,
Lanham–Plymouth 2009, p. 199.
26  CIL III 804 oraz CIL III 809.
27  AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.
28  IL III 12550=IDR III/4, nr 141.
29  CIL III 843.
30  CIL III 6274=IDR III/1, nr 107.
31  CIL III 7873 i 13773=IDR III/3, nr 177.
32  Hasło Coniunx, -iugis, [in:] Słownik łacińsko-polski, M. PLEZIA (ed.), Warszawa
1959, pp. 690–691.
33  M. ROXAN, Women on the Frontiers, [in:] Roman Frontier Studies 1989, V.A. Max-
field, M.J. Dobson (eds.), Exeter 1991, p. 462.
34  CIL III 14484=IDR II, nr 34.
35  CIL III 881.
32 Małgorzata Sołek

Analizowany materiał epigraficzny może posłużyć także do próby wyciąg-

nięcia wniosków na temat kwestii dziedziczenia po zmarłym żołnierzu. Jed-
na z inskrypcji36 jednoznacznie potwierdza, że pomimo istnienia partnerki
żołnierza, a także zrodzonych z ich związku dzieci, prawnym spadkobiercą
jest kolega z oddziału, pomimo tego, że datowana jest ona po roku 212, a za-
tem w okresie, gdy żołnierze prawdopodobnie posiadali już ius conubii. W in-
nym napisie37 mamy do czynienia z sytuacją, gdzie wystawiającymi nagrobek
żołnierzowi są „teść”, spadkobiercy i „żona”. Można przypuszczać, że owymi
spadkobiercami były dzieci zrodzone ze związku zmarłego z wymienioną ko-
bietą. Sama obecność ojca kobiety w inskrypcji sugeruje, że pomimo braku
przywileju pozwalającego żołnierzom na zakładanie rodzin, funkcjonowały
one w sensie społecznym, co potwierdzają także inne rodzaje źródeł pisanych.
Ze względu na to, że we wspomnianej wyżej inskrypcji nie mamy jednoznacz-
nych przesłanek na temat tego, kim byli rzeczeni spadkobiercy, bezpieczniej
jest sądzić, że dzieci ze związków paramałżeńskich żołnierzy nie mogły ze
względu na nieformalny charakter relacji pomiędzy rodzicami dziedziczyć po
swoich biologicznych ojcach, tak jak sugerują nam również dokumenty papi-
rusowe.
Szczególnie interesującym zagadnieniem jest kwestia pochodzenia żołnie-
rzy występujących w analizowanym materiale oraz ich potencjalnych „małżo-
nek”. Danych dostarczają nam w tym przypadku imiona wymienionych osób.
Zauważyć można, że spośród imion męskich najczęściej występują imiona
rzymskie, dwuczłonowe, tj. składające się z nomen gentile i cognomen. Naj-
częściej występującym imieniem rodowym jest cognomen Aurelius38. Może-
my być zatem niemal pewni, że mężczyźni ci uzyskali obywatelstwo rzymskie
po wejściu w życie w 212 r. tzw. Constitutio Antoniniana, edyktu cesarskiego
nadającego obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium39. Na-
pisy te są więc datowane po 212 r., czyli po prawdopodobnym nadaniu przez
cesarza Septymiusza Sewera przywileju zawierania legalnych związków mał-
żeńskich.
Bardzo popularne w inskrypcjach z Dacji jest także nomen gentile Aelius
występujące zarówno w imionach męskich jak i żeńskich40. Najprawdopodob-
niej wiąże się to z faktem, iż cesarz Hadrian, wspierając tworzenie się osadni-

36  AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.

37  CIL III 843.
38  CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; CIL III 12550=IDR III/4, nr 141; CIL III 804;
CIL III 909; AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.
39  M. JACZYNOWSKA, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1978, p. 313.
40  CIL III 1316=IDR III/3, nr 339; CIL III 14484=IDR II, nr 34; CIL III 14216(10)=IDR
II, nr 44; CIL III 804; CIL III 843.
 Związki żołnierzy rzymskich z kobietami... 33
ctwa przy obozach i fortach, nadawał nowo przybyłym osadnikom obywatel-
stwo rzymskie, doprowadzając tym samym do wzrostu liczby mieszkańców
poszczególnych vici41.
Jedynie jedna z inskrypcji42 pochodzących terenu Dacji wymienia żołnie-
rza pochodzenia peregryńskiego, którego imię, Zenon Tarasi, sugeruje naj-
prawdopodobniej pochodzenie małoazjatyckie. Ze względu na peregryńskie
imię inskrypcja ta może z całą pewnością być datowana przed rokiem 212.
Wśród imion żeńskich także przeważającą liczbę stanowią imiona rzym-
skie. Imiona peregryńskie w interesującym nas materiale epigraficznym wystę-
pują jedynie dwukrotnie. W jednym wypadku43 jest to imię partnerki żołnie-
rza, Mucapuis, sugerujące pochodzenie trackie. W drugim44 mamy natomiast
do czynienia z córką wojskowego, Aureliusza Surusa, Surą. Cognomen Surus
stanowiło przed nadaniem żołnierzowi obywatelstwa jego imię i jest najpraw-
dopodobniej pochodzenia syryjskiego45 lub celtyckiego46.
Z badań przeprowadzonych przez S.E. Phang odnośnie Egiptu wynika, że
imiona peregryńskie stanowią niewielki procent pośród imion potencjalnych
„żon” żołnierzy47. Co więcej, odnosi się to także do partnerek żołnierzy oddzia-
łów pomocniczych. Tą samą tendencję możemy zauważyć w Dacji, gdzie in-
skrypcje poświadczają w większości kobiety posiadające obywatelstwo rzymskie.
Kwestią dyskusyjną w świetle współczesnych badań jest wiek żołnierzy,
w jakim zawierali oni nieformalne związki z kobietami. Istnieje hipoteza, że
zakładali oni swoje nieoficjalne rodziny dopiero po trzydziestym roku życia48,
co zresztą znajduje odzwierciedlenie w danych pozyskanych przez autorkę ni-
niejszego artykułu z obszaru Dacji. Jedna z badaczek przypuszcza, że należy
wiązać to z przyczynami natury ekonomicznej49. Prawdopodobnie dopiero po
upływie określonego czasu służby, awansowany na centuriona lub żołnierza
specjalnej rangi (principalis) wojskowy mógł finansowo podołać utrzymaniu
partnerki i spłodzonych z nią dzieci. Jednakże tę samą tendencję jeśli chodzi
o wiek, w którym wiązali się z kobietami zauważyć można w przypadku zwy-

41  I.A. OLTEAN, op. cit., p. 222.

42  AE 1910, nr 152=IDR III/5, fasc. 2, nr 615.
43  CIL III 809.
44  AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.
45  IDR III/1, nr 87.
46  R. VARGA, The Peregrine Names from Dacia, Acta Musei Napocensis 43–44/I,
2006–2007 (2008), p. 243.
47  S.E. PHANG, op. cit., pp. 190–191.
48  Idem, The Timing of Marriage in the Roman Army, [in:] Limes XVIII: 18th
International Conference of Roman Frontier Studies held in Amman, Jordan (September
2000), vol. II, P. Freeman et al. (eds.), p. 874.
49  Ibidem, p. 875.
34 Małgorzata Sołek

kłych legionistów i żołnierzy oddziałów pomocniczych. Wydaje się, że dopie-

ro po uzbieraniu odpowiedniego majątku, mogli pozwolić sobie na założenie
rodziny. Z drugiej strony brak inskrypcji młodszych żołnierzy poświadczają-
cych bliskie relacje z kobietami, mógł być spowodowany brakiem możliwości
finansowych do wystawienia nagrobka i niekoniecznie musi świadczyć o tym,
że w ogóle nie utrzymywali oni tego typu relacji.
Na podstawie samego materiału epigraficznego nie da się odpowiedzieć
jednoznacznie na pytanie, czy związki żołnierzy z kobietami, choć nielegal-
ne, mogły funkcjonować w sensie społecznym. Określenia sugerujące istnie-
nie bliższych relacji między wojskowymi a kobietami nie mówią wprost, czy
mamy do czynienia z małżonkami, czy partnerami. Obecność dzieci także
może świadczyć o statusie związku rodziców. Prawdopodobne jest, że osoby
posiadające wspólne potomstwo łączyło coś więcej niż partnerstwo, zwłaszcza
jeśli dzieci posiadają nomen gentile po ojcu, co może świadczyć o tym, że zo-
stały uznane przez rodziciela. Znaczącym jest obecność w jednej z inskrypcji
ojca partnerki żołnierza (socer), co czyni nieformalny związek małżeński po-
między wymienioną parą zdecydowanie bardziej prawdopodobny.
Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja małżeństw żołnierzy w świetle
wszystkich znanym nam źródeł pisanych, które dają w połączeniu z materia-
łem epigraficznym pewien obraz związków żołnierzy z kobietami, z którego
wyłania się teza, że miały one w życiu społecznym taką samą wartość dla zain-
teresowanych co formalne małżeństwa.

Zastosowane skróty:
 AE –  L’Année épigraphique
CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum
IDR – Inscriptiones Daciei Romanae
ILD – Inscriptiones Latinae Daciae
 Związki żołnierzy rzymskich z kobietami... 35

Bibliografia:

Źródła:
Dig. Digesta Iustiniani Augusti, vol. II, Th. Mommsen,
P.  Krueger (ed.), Berlin 1870.
HERODIAN., HERODIAN, Historia Cesarstwa Rzymskiego,
Hist. ab Marc. L. Piotrowicz (trad.), Wrocław–Warszawa–Kraków
1963.
DIO CASS., Hist. DIO CASSIUS, Roman History: In Nine Volumes,
vol. VII, E. Cary (trad.), Loeb Classical Library,
Cambridge (Mass.) 1914–1927.
LIB., Or. LIBANIOS, Opera, vol. I, fasc. I, Orationes I–V,
R. Foerster (ed.), Lipsiae 1903;
LIBANIOS, Selected Works II: Selected Orations,
A.F. Norman (trad.), Cambridge (Mass.) 1977.

Opracowania:
CAMPBELL B.
1978
The Marriage of Soldiers under the Empire,
The Journal of Roman Studies 68, pp. 153–166.
FRIEDL R.
1996
Der Konkubinat im kaiserzeitlichen Rom.
Von Augustus bis Septimius Severus, Stuttgart.
GARNSEY P.
1970
Septimius Severus and the Marriage of Soldiers,
California Studies in Classical Antiquity 3, pp. 45–53.
GRUMEZA I.
2009 Dacia: Land of Transylvania, Cornerstone of Ancient
Eastern Europe, Lanham–Plymouth.
JACZYNOWSKA M.
1978
Historia starożytnego Rzymu, Warszawa.
KOLENDO J., ŻELAZOWSKI J.
2003
Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu
Cesarstwa Rzymskiego, Warszawa.
36 Małgorzata Sołek

KRÓLCZYK K., TRYNKOWSKI J.

2001 Inskrypcje łacińskie, [in:] Vademecum historyka staro-
żytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności
klasycznej, vol. 1/2, E. Wipszycka (ed.), Warszawa,
pp. 186–252.
MOMMSEN TH. et al.
1873
Corpus Inscriptionum Latinarum. Inscriptiones Asiae,
provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae,
vol. III, Berlin.
OLTEAN I.A.
2007
Dacia: Landscape, Colonisation and Romanisation,
London.
PHANG S.E.
2000 The Timing of Marriage in the Roman Army, [in:]
Limes XVIII: 18th International Conference of Roman
Frontier Studies held in Amman, Jordan (September
2000), vol. II, P. Freeman et al. (eds.), pp. 873–878.
2001
The Marriage of Roman Soldiers (13 B.C.–A.D. 235): Law
and Family in the Imperial Army, Leiden–Boston–Köln.
PLEZIA M. (ed.)
1959
Słownik łacińsko-polski, Warszawa, pp. 690–691.
ROXAN M.
1991
Women on the Frontiers, [in:] Roman Frontier Studies
1989, V.A. Maxfield, M.J. Dobson (eds.), Exeter,
pp. 462–467.
RUSSU I. et al.
1975–1999 Inscriptiones Daciae Romanae, vol. I–III/6.
SCHEIDEL W.
2007 Marriage, Families, and Survival in the Roman Impe-
rial Army: Demographic Aspects, [in:] A Companion
to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.),
Oxford–Malden, pp. 417–434.
VARGA R.
2008
The Peregrine Names from Dacia, Acta Musei
Napocensis 43–44/I (2006–2007), pp. 233–246.