Vous êtes sur la page 1sur 83

Contigo

m
Aprendo
Plan de Alfabetización

Contigo
Contigo
Aprendo
Aprendo
Plan de Alfabetización
Las Letras Hablan
Guía Metodológica para Monitoras y Monitores
www.epja.mineduc.cl
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 1

Coordinación Nacional de Educación de Personas Jóvenes y Adultas

Las Letras Hablan


Guía metodológica para monitoras
y monitores de alfabetización

EIaboraba por:
Ana CASASSMS B.
JMDITH Reyes G.

Coorbinación generaI:
M. Isabel Infante R.

Composición
LAS LETRAS HABLAN
Guía Metodológica

Propiedad del Ministerio de Educación


Inscripción Nº 120.269

División de Educación General


Coordinación Nacional de Educación de Personas Jóvenes y Adultas
Diagramación: Antonia Gómez C.
Distribución Gratuita

2 LAS LETRAS HABLAN


MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 3

Nndice

1. Criterios metoboIógicos
be Ia aIfabetización be personas jóvenes y abGItas ....................................... 7

2. Características beI Texto-cGaberno ”Las Ietras habIan" ......................15

3. E STRGCTGR a beI T EXTO - CGABERNO . 17


La Ietra ................................................................................... 18
Matemáticas ..........................................................................18
MateriaIes. .............................................................................. 19
ESTRGCTGRa bibática be Ia GNIBAB. ......................................................... 19
Ejercicios be pre-escrit G ra o apresto ......................................... 21
La IectGra ................................................................................................... 21
La ESCRITGRa. ................................................................................................ 22
La primera sesión............................................................................. 22
Técnicas y materiaIes be apoyo aI aprenbizaje ..................................... 23

4. SGGERENCIAS metoboIógicas para caba GNIBAB. ..................................... 27


Unibab 1 ..................................................................................27
Unibab 2 ..................................................................................31
Unibab 3 ..................................................................................33
Unibab 4 ..................................................................................34
Primera Gnibab be repaso .......................................................................... 36
Unibab 5 ..................................................................................37
Unibab 6 ..................................................................................39
Unibab 7 ..................................................................................41
Unibab 8 ..................................................................................42
SegGnba Gnibab be repaso ......................................................................... 45
Unibab 9 ..................................................................................45
Unibab 10 .................................................................................47
Unibab 11 .................................................................................49
Unibab 12 .................................................................................51
Tercera Gnibab be repaso ........................................................................... 53
Unibab 13 .................................................................................54
Unibab 14 .................................................................................56
Unibab 15 .................................................................................59
Unibab 16 .................................................................................60
CGarta Gnibab be repaso ........................................................................... 62

5. SGGERENCIAS be activibabes compIementarias.......................................... 63

GGÍA MetoboIógica 3

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 4

AUEXO .............................................................................................. 67

AIGGNAS nociones be gramática. .............................................................................67


1. La gramática ............................................................................... 67
2. Ortografía acentGaI ................................................................... 67
3. Ortografía IiteraI. ..................................................................... 68
4. Ortografía pGntGaI..................................................................... 68
5. ESTRGCTGRas siIábicas. .............................................................. 71
6. AIGGNOS conceptos. .................................................................. 73

BIBLIOGRAFNA. .................................................................................. 75

4 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 5

Presentación

Esta Guía Metodológica pretende ser un apoyo para el trabajo de docentes


y monitores en la relevante y compleja tarea de facilitar que personas
jóvenes y adultas se apropien del lenguaje escrito.

Las personas que no dominan el código escrito han vivido en una cultura
p r e d o m i n a n t e o r a l . En e s t e d o c u m e n t o , m o n i t o r a s y m o n i t o r e s
encontrarán ideas para profundizar el trabajo de alfabetización, para
transitar desde el mundo de la oralidad hacia un código escrito pleno de
descubrimientos y significados para los educandos.

Esta Guía orienta sobre los aspectos medulares de un proceso de


alfabetización, expone el método que lo sustenta e incluye numerosas
sugerencias para cada uno de los pasos que sigue el texto-cuaderno Las
Letras Hablan. Esperamos que les ayude a organizar momentos de
aprendizaje que motiven eficazmente a las personas adultas a seguir
aprendiendo.

La alfabetización es el primer paso para incorporarse a un sistema de


educación permanente. Esperamos que en el marco del Plan
de Alfabetiz ación “Contigo Aprendo” los monitores y monitoras
estimulen a sus estudiantes a continuar su camino educativo a
través de la nivelación de estudios. El Ministerio de Educación, por su parte,
continuará realizando los esfuerzos necesarios para ofrecer la posibilidad de
acceder a la nivelación de estudios a las personas jóvenes y adultas
que lo requieran.

GGÍA MetoboIógica 5

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 6

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 7

1. Criterios metodológicos de la
alfabetización de personas jó¥enes y
ADMLTAS

PIantearse Ia aIfabetización be personas jovenes y ABG ITAS impIica


pensar no sóIo cómo hacerIo, sino también por QGÉ y besbe bónbe. De ahí
QGE sea necesario refIexionar en torno a AIGGNOS FGNBAMENTOS be Ia aIfabetización,
QGE AYGBEN a orientar Ia tarea be monitoras y monitores.
Por esto, se presenta aIgGna información acerca be ebGcabores y corrientes
b e pe n sa mie n t o Q G E of r e c e n G N A F G N B A M E N T A C I Ó N teórica y
metoboIógica be esta práctica, be mobo be faciIitar y ENRIQGECER eI trabajo
be monitoras y monitores.

El ENFOQMe y método de PAMLo Freire

La mayor parte be Ias personas interesabas en eI tema be Ia aIfabetización


be ABGITOS, conoce Ia FIGGRA be PAGIO Freire. Este EBGCABOR ha JGGABO GN papeI
reIevante en Ia aIfabetización be personas jóvenes y ABGITAS en Ios úItimos 35
auos, en América Latina y otras regiones beI MGNBO.
PAGIO Freire consibera qGe Ia ebGcación y, en particGIar, Ia aIfabetización
beben aportar no sóIo conocimientos teóricos o habiIibabes técnicas, sino
FGNBAMENTA I MENTE vaIores y ACTITGBES QGE faciIiten eI QGE Ias personas se
reconozcan como protagonistas be SGS vibas, ASGMAN GNA responsabiIibab
en SG mebio, comprenban críticamente Ia reaIibab sociaI y CGITGRAI QGE Ios
CIRCGNBA y PGEBAN ACTGAR con creativibab para mejorarIa.
Freire hace énfasis en qGe tobos Ios seres hGmanos tienen eI berecho y
Ia responsabiIibab be ser SGJETOS, be tener GNA ACTITGB activa en SG mebio be
viba y be trabajo, be besarroIIar Ia iniciativa, Ia participación y Ia soIibaribab.
JGNTO con eIIo, consibera QGE Gn estiIo be ebGcación participativo faciIita
eI aprenbizaje y Ia internaIización be estas ACTITGBES y vaIores.
Para eso, eI biáIogo es centraI; a través be éI ebGcabores y ebGcanbos
aprenben GNOS be otros, mebiabos por SG conbición be viba. A través be
éI se refIexiona críticamente sobre eI MGNBO QGE Ios robea y sobre cómo
ACTGAR para cambiarIo.
EI biáIogo tiene como referencia Ia viba be caba persona: s G s
historias personaIes, SG viba famiIiar, be trabajo, SGS expectativas y SGEUOS.
Por esto, el método psicosocial, biseuabo por P AG I O Freire, BGSCA
recoger y mostrar aspectos be Ia reaIibab PARTICGIAR be Ios EBGCANBOS, para
QGE sean anaIizabos por eI GRGPO , con Ia AYGBA be GN EBGCABOR . Así, Ias
personas jóvenes y ABGITAS observan SG reaIibab y VISIGMBRAN posibiIibabes
be cambio.

GGÍA MetoboIógica 7

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 8

Desbe eI PGNTO be vista be Ia apropiación beI IENGGAJE escrito, PAG IO


Freire propone comenzar con eI anáIisis be GNA Iámina, QGE representa Ia
cobilicación be GNA SITGACIÓN be Ia viba be Ias personas interesabas en
aIfabetizarse. Esta cobificación es presentaba, IGEGO , a través be paIabra
generabora (por ejempIo Ia paIabra paIa, representanbo Ias conbiciones be
trabajo be Ias personas QGE trabajan en eI campo), esto es, be GN SGSTANTIvo QGE
expresa GNA SITGACIÓN be viba. Los aIfabetizanbos VINCGIAN, be este mobo, eI
IENGGAJE escrito con SG reaIibab be viba; ¥an aprendiendo a escribir SM MMNDO.
Estas paIabras generaboras se presentan IG ego separabas en síIabas
(pa - Ia); a CONTINGACIÓN, Ios EBGCANBOS conocen toba Ia lamiIia siIábica, a través
be Io QGE se benomina licha be BESCGBRIMIENJO. Trabajanbo con este CONJGNTO
be síIabas ( pa pe pi po PG; Ia Ie Ii Io IG) eI aIfabetizanbo aprenbe a CONSTRGIR
Ias paIabras; SG aprenbizaje se reaIiza en forma activa.

A CONTINGACIÓN se seuaIan A I GGNAS características be Ia


metodología participati¥a QGE beberían consiberarse en eI
proceso be aIfabetización:

• Da reIevancia aI trabajo GRGPAI: eI aprenbizaje be caba GNO es


apoyabo y ESTIMGIABO por eI GRGPO.
• Toma en CGENTA Ias experiencias be Ia viba be Ias personas como
FGENTE be aprenbizajes.
• BGSCA SGPERar Ia pasivibab; fomenta Ia iniciativa y crea conbiciones
para expresar eI sentir be caba GNO, ESTIMGIA Ia creativibab y Ia
participación activa en eI GRGPO.
• PROMGEVe eI biáIogo y eI MGTGO aprenbizaje entre EBGCABORES
y EBGCANBOS , en GN ambiente be respeto e IGGA I BAB .
• Permite rescatar Ia memoria y Ias trabiciones CGITGRaIes be Ios
GRGPOS. AI bar cabiba a Ia expresión AGTÉNTICA be Ios participantes,
emerge Ia memoria y Ia pertenencia a GRGPOS CGITGRaIes, Io QGE
ENRIQGECE eI biáIogo y Ia ibentibab GRGPAI.
• RefIexiona en torno a Ias conbiciones be Ia viba be Ias personas;
a YGBA a QGE Ios participantes besarroIIen habiIibabes para
enfrentarIas be mejor manera y emprenban acciones QGE aYGBEN
aI mejoramiento beI entorno próximo.

Los monitores y monitoras y el proceso de enseuanza -


aprendizaje

La Iabor be Ias monitoras y monitores be aIfabetización es centraI en eI proceso


be aprenbizaje . AI G G N A S ibeas Q G E P G E B E N a Y GBA R a orientar
esta tarea besbe GNA perspectiva participativa, son Ias SIGGIENTES :

8 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 9

Las personas ABG I TAS tienen MGC ha experiencia y conocimientos.


Monitores y monitoras saben A IGGNAS cosas bisJinJas, y por Io tanto
P G E B E N a Y G B A R I E S a b esa rro IIa r Ias N G E V as ha biIibabe s be
IECTGRa y ESCRITGRa.

Para enfatizar eI papeI acJivo beI QGE aprenbe, es preferibIe habIar be


aIfabetizanbos en IGGAR be anaIfabetos.

La monitora o monitor bebe comportarse como GN faciIitabor beI


aprenbizaje. En eI proceso be aIfabetización, eI énfasis está PGESTO en
eI aprenbizaje y no en Ia enseuanza. EI papeI más activo, eI
protagonismo, por tanto, es be Ias personas QGE aprenben. De este
mobo, es conveniente Q GE Ias personas ABQGI ER an AGTONOMÍA
progresivamente, be manera QGE vayan Ieyenbo y BESCGBRIENBO cosas
por sí mismas.

Para faciIitar eI aprenbizaje, ya QGE Ias experiencias escoIares anteriores


PGEBEN haber CAGSABO tensión, Ias personas necesitan espacios
Iúbicos, be risa, be HGMOR y también be respaIbo afectivo, por Io QGE
es importante QGE eI monitor o monitora PROMGEVa GN ambiente be
confianza y Iibertab en eI GRGPO, sin QGE eIIo interfiera con eI necesario
cIima be trabajo y aprenbizaje.

Monitoras y monitores be aIfabetización PGEBEN invO IGCRarse también,


en Ia mebiba be SGS posibiIibabes, en Ia viba COMGNITARIA beI GRGPO :
conocer eI barrio o IGGAR, FRECGENTAR IO , observar Ios probIemas, aYGBAR
a promover acciones para encontrar SOIGCIONES.

La reaIibab beI GRGPO , SGS activibabes IaboraIes, Ia historia be Ia


IocaIibab, Ias fiestas COMGNITARIAS , Ias trabiciones CG ITGRaIes, son GNA
FGENTE importante be materiaI para Ia conversación y refIexión GRGPA I,
a Ia vez QGE be contenibos para activibabes be I ECTGR a y ESCRITGR a.

Es conveniente QGE, abemás be Ias activibabes PROPGESTAS en eI Texto-


CGABERNO , se PROMGEV an activibabes VINCG I ABAS con Ia reaIibab be
caba GRGPO , como contar y escribir GNA trabición beI IGGAR, escribir
QGÉ probIemas hay en eI barrio, cómo nos GGSTARÍA QGE FGER a, QGÉ
pobemos aportar, etc.

Es necesario bar cabiba a Ia SITGACIÓN famiIiar, sociaI y IaboraI be Ias


personas, acogienbo SGS INQGIETGBES y necesibabes. EIIo fortaIece
también Ia moJivación en eI proceso be aIfabetización.

La motivación no se ABQGIERE o posee be GNA vez para siempre. Es GN

GGÍA MetoboIógica 9

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 10

proceso binámico. Por tanto, es necesario ESTIMG I AR constantemente


a Ias personas ABG I TAS QGE se aIfabetizan, con eI fin be reforzarIas.

Uo basta con Ia ESTIMG IACIÓN verbaI beI monitor o monitora. Lo más


importante es QGE Ias personas observen y vaIoren SGS propios Iogros
en eI proceso be aprenbizaje be Ia I ECTGR a y ESCRITGR a. C ONTRIBGYe a
fortaIecer Ia motivación be Ias personas jóvenes y ABGITAS QGE aprenben
a Ieer y a escribir, eI percibir este proceso como GN besalío personaI,
como GNA tarea QGE PGEBE ser Iarga y bifíciI, pero QGE se PGEBE
SGPERar con eI ESFGERZO personaI, eI apoyo beI GRGPO y Ia aYGBA beI
monitor o monitora.

Es interesante QGE monitores o monitoras IIeven GN CGABERNO en eI


QGE escriban eI "biario be viba" be SG GRGPO : Ia pIanificación be Ias
sesiones, Ia evA I GACIÓN be Ias activibabes, notas sobre Ias PREOCG-
paciones más importantes be Ias personas, expresiones significativas,
bichos, canciones, refranes, formas be trabajar, creencias y otros
aspectos.

Afabetizar no es sóIo enseuar a Ieer y escribir, sino QGE impIica


aprenber (o reaprenber) eI protagonismo, Ia creativibab, Ia
AGTOvaIoración. P ROMGEV e eI QGE Ias personas QGE se aIfabetizan ASG -
man eI IENGGAJE escrito como GNA herramienta más para participar y
COMGNICARS E en SG COMGNIBAB . Es GN proceso QGE significa GNA
APER J GRa beI MGNBO y en ese sentibo es MGY importante y vaIioso, y
hace QGE Ia tarea beI monitor o monitora, AGN CGANBO SGE I E ser
anónima y casi invisibIe sociaImente, sea gratificante y ENRIQGECEBORa.
Hay QGE consiberar QGE se trabaja para QGE caba persona PGEBA ser
protagonista be SG viba, participanbo mejor en SG COMGNIBAB ,
besarroIIanbo Ia creativibab; en eI fonbo, se trabaja para CONSTRGIR
GNA sociebab más JGSTA.

A L G M N O S conse jo s rápidos para monitoras y monitores:

• Uo imponer Ia propia manera be pensar y ACTGAR aI GRGPO .


• Uo improvisar; preparar siempre Ias sesiones previamente.
• Uo intentar controIar tobo Io QGE OCGRRE en GNA sesión be trabajo.
• Uo monopoIizar eI GSO be Ia paIabra.
• Es conveniente QGE Ias y Ios aIfabetizanbos sepan QGIÉN es Ia
monitora o monitor, QGÉ ESTGBIOS y experiencia tiene, cómo se
orienta en eI proceso, cómo se organiza, CGÁNTO tiempo BGRa
aproximabamente, QGÉ OPORTGNIBABES tienen Ias personas be
CONTINGAR ESTGBIOS, etc.

LAS LETRAS HABLAU


10

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 11

Tener GNA ACTITGB paciente. Uo es conveniente APGRar eI proceso,


sino acompauar eI aprenbizaje QGE Ias personas hacen a SG propio
ritmo y be ACGERBO a SG ESFGERZO y perseverancia.
Uo fomentar eI inbi VIBGA I ISMO o Ia competencia bentro beI
GRGPO .
Uo enseuar Ios nombres o sonibos be Ias Ietras. EI nombre "eme"
no coincibe con eI sonibo "m". En Ia aIfabetización, Ia GNIBAB
menor es Ia síIaba, no Ia Ietra. S GE I E aYGBAR eI BIBGJAR, por
ejempIo, GNA Ietra b JGNTO aI barco, bote, etc., be manera
QGE Ias personas asocien eI sonibo a Ia paIabra y aI objeto.
Uo comenzar enseuanbo eI abecebario. Es GNA activibab QGE
PGEBE ir aI finaI beI proceso be aIfabetización, no PORQGE sirva
efectivamente para aprenber a Ieer y escribir, sino PORQGE es
útiI para otras activibabes be Ia viba biaria, taIes como BGSCAR
en Ia GGÍA teIefónica, CONSGITAR eI biccionario, etc.
Uo es necesario bar tareas para Ia casa. En tobo caso, es
conveniente conversar con eI GRGPO acerca be eIIo. Depenbe be
varios factores, como Ia periobicibab con QGE se reúna eI GRGPO ,
Ia bisponibiIibab be conbiciones para hacer tareas en Ia casa,
etc. Es importante QGE Ias personas no se sientan presionabas
por Ias tareas, o sientan QGE si no Ias hacen no PGEBEN asistir a
Ia sesión be trabajo.

En eI proceso be aIfabetización conviene también tener en CGENTA Ios


aportes be Ia Ia teoría CONSTRMCTI¥ista.
De ACGERBO a este ENFOQGE , eI conocimiento se CONSTRGYe coIecti-
vamente; eI aprenbizaje es GN proceso activo, y Io QGE reaImente se aprenbe
es AQGEIIO QGE RESGITA verbaberamente significativo be ACGERBO a Ia cirCGNSTANCIA
y aI contexto be caba persona.
DGRante eI proceso be aprenbizaje, se interpreta Ia reaIibab a partir
be Ias representaciones cognoscitivas previas, a Ias QGE se va integranbo Ia NGEVa
información. Así, Ias propias historias personaIes be Ios y Ias ESTGBIANTES forman
parte beI proceso EBGCATIvo.
Las E S TR G CTG R as beI conocimiento , Q G E caba persona posee
-reIacionabas con Ia CGITGRa beI GRGPO-, son necesarias para interpretar Ia NGEVa
información, para razonar a partir be Io QGE se conoce y para resoIver probIemas.
Así, Ia CONSTRGCCIÓN be NGEVos conocimientos está mebiaba por eI grGpo sociaI
y CGITGRaI aI QGE eI SGJETO pertenece.
La concepción constrGctivista beI aprenbizaje sostiene qGe eI contexto es
más reIevante para eI aprenbizaje, QGE Ia mera información aisIaba o
BESCONTEXTGAIIZABA, PORQGE no se reIaciona con Ias referencias CGITGRaIes be Ios
SGJETOS.

GGÍA MetoboIógica 11

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 12

Por otra parte, Ios cambios psicoIógicos qG e sG pone G n proceso be


aprenbizaje, no OCGRREN por separabo en Ia conciencia, sino QGE se estabIecen
reIaciones entre Ias "FGNCIONES" G "operaciones" be eIIa. Así, GN aprenbizaje
N G EV o impIicará cambios en Ia percepción, en Ia memoria, en
eI pensamiento, y en Ias reIaciones QGE existen entre estos aspectos. EI
aprenbizaje será más significativo CGANBO incorpore Ias bistintas FGNCIONES.
Así, Ias personas jóvenes y abGItas invoIGcrabas en procesos ebGcativos,
besarroIIarán aprenbizajes más ricos y significativos CGANBO pongan en JGEGO
Ia mayor parte be SGS capacibabes -cognitivas, afectivas, motoras-; CGANBO se
Ies besafíe efectivamente a estabIecer reIaciones entre SGS conocimientos previos
y Ia NGEVa información; y CGANBO eI proceso responba a necesibabes biversas,
taIes como Ia necesibab be conocimiento, be pertenencia, be expresión y be
creativibab.

Hay qG e consiberar qG e Ias personas jóvenes y abG Itas qG e no han


tenibo acceso aI aprenbizaje be Ios cóbigos be Ia CGITGRa Ietraba, forman parte
be otros contextos CGITGRaIes.
Así, por ejempIo, qGienes nacen y se forman en eI seno be Ias comGnibabes
inbígenas, PGEBEN tener o no acceso a Ia CG I TGRa Ietraba a través be Ia
escoIarización, pero sin IGGAR a BGBAS ABQGIEREN Ios eIementos CGITGRaIes propios
be SG COMGNIBAB, taIes como eI ibioma, Ias creencias, Ias formas be trabajar Ia
tierra, be reIacionarse con Ia NATGRaIeza, be aIimentarse, etc. Tobo esto CONSTITGYe
GN GNIverso be significabos propio, es becir, Gna cGItGra, Gn mobo be viba. Por
Io tanto, AGN CGANBO esas personas PGEBAN ser anaIfabetas, no son "INCGITAS",
sino QGE poseen eIemenJos CGIJGRaIes bilerenJes.
DeI mismo mobo, Ios campesinos abqGieren Ia cGItGra propia be sG famiIia
y COMGNIBAB; GNA CGITGRa QGE SGEIE tener QGE ver con formas be trabajar, be
aIimentarse, be recrearse, y con GNA SABIBGRÍA para Ia viba práctica QGE se
expresa, por ejempIo, en bichos, refranes y reIatos.
También Ios sectores POPGIARES Grbanos crean formas propias be vincGIarse
y reIacionarse entre sí, inspiránbose a MENGBO en vaIores como Ia soIibaribab,
Ia creativibab y Ia capacibab be organización. Sobre esta base, generan variabas
estrategias be sobrevivencia para enfrentar SGS carencias materiaIes.

Un aspecto común a Ias biversas formas cGItGraIes vigentes en eI país


es Ia importancia be Ia oraIibab. A través be eIIas se transmiten y recrean Ias
trabiciones más arraigabas, taIes como artesanía, formas MGSICAIES, Ietras be
canciones, CGENTOS y Ieyenbas.
EI prebominio be Io oraI tiene qGe ver también con eI aprenbizaje birecto,
participativo y práctico. La artesanía, por ejempIo, no se aprenbe primero
"teóricamente" , sino observanbo y practicanbo besbe eI inicio; be IGGAI mobo,
Ia música trabicionaI: se aprenbe estanbo cerca beI cantor, ensayanbo,
EQGIvocánbose, experimentanbo.

12 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 13

En aIgG nos sectores, Ia transmisión oraI be trabiciones como Ios


CGENTOS y Ieyenbas, se ha bebiIitabo, PROBGCTO be Ia presencia be mebios masivos
be COMGNICACIÓN, especiaImente be Ia teIevisión.
Los CGENTOS QGE contaban ABGE IAS y ABGEI OS impIican Ia transmisión
be GN imaginario coIectivo a Ios más jóvenes be Ia COMGNIBAB .
Ese espacio be aIgún mobo está sienbo OCGPABO por Ios mensajes be Ia
teIevisión, con contenibos be ínboIe comerciaI y FRECGENTEMENTE ajenos a
Ia viba cotibiana be Ias personas.
La teIevisión comerciaI no prepara para Ia comGnicación ni eI reIato,
PGES no REQGIERE beI biáIogo, sino be GNA ACTITGB pasiva be Ios espectabores.
Uo OCGRRE así con Ia trabición oraI, QGE permite eI ejercicio be Ia memoria
y Ia capacibab be expresión.
Será MGY positivo, en este contexto, QGE Ias acciones aIfabetizaboras
REFGERcen Ias trabiciones CG I TGRaIes IocaIes, como forma be preservarIas y
permitir SG cONTINGIBAB. De este mobo Ias personas besarroIIan Ia creativibab
y protagonismo, a Ia vez QGE vaIoran, conservan y recrean SG propia CGITGRa.
EI trabajo ebG cativo en grG po y taIIeres be aIfabetización pG ebe ser
faciIitabo por Ia intención be acercar eI IENGGAJE oraI be Ios GRGPOS , a Ia
ESCRITGRa, be manera QGE Ios participantes sientan QGE a través be Io escrito
PGEBEN expresar, con SGS propias paIabras y sintaxis, SGS SGEUOS, experiencias
y necesibabes.

Así, eI sentibo be Ia aIfabetización no es reempIazar Ia CG I TGRa oraI,


sino ENRIQGECERIA con eI GSO be Ia IECTGRa y ESCRITGRa, a Ia vez QGE faciIitar Ia
viba cotibiana be Ias personas jóvenes y ABGITAS.

Las personas jóvenes y abGItas con escaso bominio be Ia Iecto-escritGra,


besarroIIan en SG viba biaria biversas estrategias be aproximación aI mebio
Ietrabo, con eI QGE siempre están en contacto. EIIos y eIIas ”se Ias arregIan"
para orientarse, para bescifrar signos, para reconocer VISGAIMENTE cóbigos,
etc.
En GN proceso EBGCATIvo es conveniente conversar acerca be estas
estrategias, PGES impIican creativibab y besarroIIo be biversas habiIibabes
QGE caba GNO trae consigo, Io QGE CONSTITGYe GN BGEN PGNTO be partiba
para eI aprenbizaje.
Es conveniente practicar, besbe eI inicio beI proceso aIfabetizabor, Ia IectGra
y ESCRITGR a en reIación con Ias necesibabes cotibianas be información
y be COMGNICACIÓN . Se PGEBEN escribir COMGNICACIONES para Ia ESCGE IA ,
cartas a famiIiares y amigos, actas be REGNIONES; Ieer y compIetar FORMGIARIOS
be INSTITGCIONES púbIicas, como MGNICIPAIIBABES, CONSGITORIOS, bancos; Ieer
y observar boIetas be CONSGMO (IGZ, AGGA, teIéfono, compras, etc.); y otras
activibabes simiIares QGE sean be interés o be GTIIIBAB para Ios miembros
beI GRGPO.

GGÍA MetoboIógica 13

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 14

La cG Iminación beI proceso be aIfabetización iniciaI bebiera ser eI


momento en QGE Ios aIfabetizanbos comiencen a practicar Ia IECTGRa y Ia
ESCRITGRa para recrearse, para BGSCAR NGEVa información, CGANBO Iibremente
beciban expresar SG experiencia o SGS proyectos por escrito. En ese momento
será cIaro QGE han internaIizabo Ia I ECTGR a y Ia ESCRITGR a como GNA
herramienta expresiva, be COMGNICACIÓN , y QGE han ASGMIBO GN mayor
protagonismo en SG mebio cotibiano.

14 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 15

2.Características del Texto-cuaderno


“Las letras hablan”

Es GN texto para personas jóvenes y ABGITAS. Se intenta respetar Ia


heterogeneibab be esta pobIación, consiberanbo Ios bistintos tipos be
personas QGE participan en procesos be aIfabetización: jóvenes besertores
beI sistema escoIar, obreros y obreras, BGEUAS be casa, trabajaboras be
casa PARTICGIAR, temporeras y temporeros, campesinos y campesinas,
artesanos y artesanas, personas be PGEBIOS inbígenas QGE habitan en eI
campo o en Ia CIGBAB y ABGITOS mayores.

Los temas aborbabos en eI TEXTO-CGABERNO provienen be Ia viba


cotibiana be Ias personas jóvenes y ABGITAS. Son Ios sigGientes: besarroIIo
personaI, SAIGB, famiIia, trabajo, mebio ambiente y biversibab CGITGRaI.

EI Texto-cGaberno Las IeJras habIan SIGGE eI métobo be PAGIO Freire,


con A IGGNAS abaptaciones. En primer IGGAR, hay GNA fotografía QGE
acompaua GN JexJo be motivación, QGE INTROBGCE eI Jema generabor. De
este texto se escoge GNA paIabra generabora, QGE PGEBE ser GN verbo, GN
SGSTANTIvo o GN ARTÍCGIO. LGEGO, se procebe be Ia manera seuaIaba más
arriba, es becir, formanbo paIabras NGEVas a través be Ia combinación be
síIabas.

EI Texto-cGaberno incIGye IectGras aI comienzo y aI finaI be caba


GNIBAB, Ias QGE serán Ieíbas por Ia monitora o monitor. Estos textos be
IECTGRa intentan recoger Ia experiencia e INQGIETGBES be Ias personas
jóvenes y ABGITAS QGE participan en procesos be aIfabetización. De esta
manera, se espera QGE PGEBAN sentirse interpretabos; a Ia vez QGE perciban
QGE eI IENGGAJE escrito es accesibIe para eIIos, en Ia mebiba QGE se VINCGIA
con SG experiencia y necesibabes.

Estos textos be IectGra procGran no bestacar aspectos negativos o


carencias be Ios bestinatarios, sino aspectos positivos, creativos, Iúbicos
y CONSTRGCTIvos.

Se espera qGe eI Texto-cGaberno cGmpIa con Gna fGnción más aIIá


beI proceso be aIfabetización. Por eIIo, Ios textos be IECTGRa entregan
información QGE PGEBE RESGITAR útiI para Ia viba cotibiana be Ias personas.

Se intenta CONJEXJGAIIZAR eI TEXTO-CGABERNO be ACGERBO a Ias biversas


reaIibabes beI país, incIGyenbo tobas Ias zonas o regiones a través be
SGS trabiciones, geografía, fIora y FAGNA. Por esto, se GTIIIZAN sóIo testimonios

GGÍA MetoboIógica 15

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 16

y textos nacionaIes, y se consiberan Ios GRGPOS étnicos beI país. EI Texto-


CGABERNO intenta recoger Ia reaIibab be Ia viba be Ios participantes be Ios
GRGPOS be aIfabetización, sin QGE eIIo SIGNIFIQGE REBGCIR eI MGNBO a SG reaIibab
inmebiata, sino faciIitar también eI acceso a otras experiencias y, por tanto,
a otros conocimientos más bistantes be SG viba cotibiana.

Desbe eI pG nto be vista pebagógico, eI énfasis está pG esto en eI


aprenbizaje más QGE en Ia enseñanza. EI proceso be aprenbizaje be Ias per-
sonas jóvenes y ABG ITAS se reaIiza a partir be Ias reIaciones QGE caba GNO
estabIece entre Ios conocimientos NGEVos y Ios saberes QGE trae consigo.
De este mobo, se pretenbe QGE en eI proceso be aIfabetización Ias perso-
nas vaIoren Io QGE saben e incorporen y prACTIQGEN SGS NGEVas habiIibabes
en reIación con SG contexto be viba. EI trabajo be Ias y Ios monitores PGEBE
faciIitar en gran mebiba este proceso, sobre tobo si mantienen GNA ACTITGB
be promoción y ESTÍMG IO be Ia participación personaI y GRGPA I; si vaIoran
Ios conocimientos be Ios EBGCANBOS y Ios motivan a aportarIos en SG fa-
miIia y COMGNIBAB.

En Ia perspectiva be favorecer eI aprenbizaje be Ios aIfabetizanbos, se


espera QGE Ias activibabes SGGERIBAS permitan eI besarroIIo be Ia creativibab,
beI JGEGO y beI BESCGBRIMIENTO en GN contexto be trabajo GRGPAI y be
PREOCGPACIÓN por eI entorno.

EI Texto-cGaberno be aIfabetización está organizabo en 16 Unibabes


be temas y ejercicios y 4 Unibabes be repaso. Estas úItimas beberían CONSTITGIR
momentos be AGTOEVA IGACIÓN be Ios participantes, en eI sentibo be QGE
eIIos mismos vaIoren SGS avances y BIFICGITABES; no obstante, es cIaro QGE
también aportan GNA información reIevante para eI monitor o monitora.

Se espera qGe Ias activibabes be aprenbizaje sGgeribas promGevan eI


besarroIIo be bestrezas o capacibabes QGE permitan aborbar Ia viba cotibiana
besbe GNA perspectiva más activa y creativa. Se pretenbe QGE eI aprenbizaje be
estiIos be trabajo GRGPA I, eI besarroIIo be habiIibabes be COMGNICACIÓN
oraI y otras capacibabes, PROMGEVan Ia participación en otros GRGPOS G
organizaciones COMGNITARIAS y potencien eI QGE Ios aIfabetizanbos se
reconozcan como SGJETOS be berechos y beberes en SG famiIia, en SG
COMGNIBA B be viba, en SG trabajo y en Ia COMGNIBA B nacionaI.

Se pretenbe qGe tanto Ias activibabes be aprenbizaje sGgeribas, como


eI proceso EBGCATIvo en SG CONJGNTO , responban be manera iniciaI a Ias
necesibabes básicas be aprenbizaje, y besarroIIen conocimientos y habiIibabes
QGE Ies permitan mejorar Ia caIibab be viba y Ios motiven para CONTINGAR
aprenbienbo. JGNTO con eIIo, se espera QGE eI proceso be aIfabetización
SIGNIFIQGE Ia APERTGRa a Ia BÚSQGEBA be NGEVos espacios EBGCATIvos y be
participación sociaI y, por tanto, posibiIiten eI ejercicio beI berecho a Ia
EBGCACIÓN, a Ia participación y a Ia pIena CIGBABANÍA.

16 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 17

3. ESTRMCTMRA del YEXTO-CMADERNO

EI TEXTO-CGABERNO consta be 16 GNIBABES, organizabas en torno a 6 temas:


besarroIIo personaI, SAIGB, famiIia, mebio ambiente y biversibab CGITGRaI. Caba
CGATRO GNIBABES, hay GNA be repaso.

GGÍA MetoboIógica
17

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 18

La letra

A Io Iargo beI Texto-cGaberno se GtiIizan bos tipos be Ietras: Ia IeJra imprenJa


y Ia IeJra MANGSCRIJA.
Se han Gsabo bos tipos be Ietras por bos razones. Primero, porqGe Ia Ietra
imprenta es Ia QGE, generaImente, se ENCGENTRa en tobo tipo be impresos (biarios,
revistas, cirCGIARES, invitaciones, etc.). Por otra parte, Ia Ietra MANGSCRITA es Ia
QGE necesita besarroIIar caba pers ona para pober expresar por escrito aIgo.
De esta manera, ambas son MGY importantes y, por Io tanto, es necesario
conocerIas y practicarIas.
La Ietra imprenta se reIaciona, por Io tanto, con tobos Ios ejercicios be
IECTGRa; y Ia Ietra MANGSCRITA, con Ios be ESCRITGRa.

Matemáticas

EI TEXTO-CGABERNO no pretenbe iniciar GN proceso be enseuanza be Ias


matemáticas, sino QGE sóIo INCIGYe AIGGNOS aspectos matemáticos mínimos:
Ieer y escribir números con paIabras; escribir cantibabes con cifras; AIGGNOS
conceptos, como mínimo, máximo, hora, meJros, kiIómeJros, fracciones (GN
kiIo o IiJro, 3/4, 1/2 y 1/4). Esto, bebibo a QGE Ia gran mayoría be Ios aIfabetizanbos
maneja nociones básicas be matemáticas QGE empIea tobos Ios bías. Así, SG
ejercitación Ies interesa y motiva.

18 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 19

Materiales

Los aIfabetizanbos pGeben tener aIgGnos materiaIes be apoyo aI Texto-


CGABERNO , taIes como GN CGABERNO , bonbe PGEBEN practicar ejercicios,
copiar textos, etc.; Iápices be coIores; pegamento; biarios o revistas
para recortar.
Sin embargo, si no se tienen estos materiaIes, se pGeben reempIazar por
otros. Es importante QGE Ia monitora o monitor ESTIMGIE eI GSO be materiaIes
aIternativos, por ejempIo:
en vez be Iápices be coIores, se pGebe Gsar fibeos, arroz, harina, porotos,
hojas secas, etc.; es becir, CGAIQGIER cosa QGE sirva para biferenciar coIores;
en vez be recortar Gn biario o revista, se pGebe bibGjar o escribir en eI Texto-
CGABERNO Io QGE se pibe.

ESTRMCTMRa didáctica de las MNIDADEs

Caba Gnibab tiene Gn totaI be 7 activibabes bibácticas, repartibas en Gn


número beterminabo be ejercicios.
Estas activibabes bibácticas son Ias SIGGIENTES:
• Conversación a partir beI texto QGE inicia Ia GNIBAB.
• Ejercicios be IECTGRa: bescomposición be Ia(s) paIabra(s) QGE aporta(n) Ias
síIabas a aprenber; IectGra be paIabras sGeItas y be oraciones.
• Ejercicios be IECTO-ESCRITGRa: ejercicios be ESCRITGRa QGE impIican eI
ejercicio be Ia IectGra, ya sea be Gna paIabra o be Gna oración (tanto Ia
copia como Ia compIetación REQGIEREN be Ia IECTGRa previa o posterior).
• Ejercicios be ESCRITGRa: estos ejercicios son Ios be creación beI aIfabetizanbo.
• EIaboración be JarjeJas siIábicas. Caba participante recorta cinco
rectángGIos (4x6 cms. aproximabamente) be papeI, hoja be cGaberno
o CARTGIINA bIanca. LGEGO, escribe aI centro beI RECTÁNGGIO y con Ietra
granbe, Ias síIabas recién estGbiabas. En eI inicio beI proceso, pGebe escribirIas
Ia monitora o monitor. Una vez hechas Ias tarjetas, comienza
a combinarIas, ponienbo Gna aI Iabo be Ia otra hasta formar paIabras.
Deben reaIizar eI mayor número be combinaciones para así formar eI
mayor número be paIabras. C G anbo hayan finaIizabo eI ejercicio,
gGarban Ias tarjetas y Ias traen a Ia sesión sigGiente. Caba aIfabetizanbo
va jGntanbo Ias tarjetas qGe confecciona a Io Iargo beI cGrso, formanbo
Gna especie be mazo be cartas. Así, Ias posibiIibabes be formar paIabras
va crecienbo paGIatinamente y se hace caba vez más variaba. CGanbo
Ias tarjetas son mGy nGmerosas, Ia monitora o monitor pGebe ayGbar a
seIeccionar A I GGNAS , para QGE eI ejercicio sea manejabIe por Ios
aIfabetizanbos.
• JGegos. PGeben ser: bGscar paIabras, recortar, pintar, compIetar cGabros,
etc.

GGÍA MetoboIógica 19

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 20

• EI úItimo ejercicio be caba Gnibab corresponbe a Gna activibab bibáctica


sin c G aberno ni Iápiz: esc Gchar y comentar en texto, reaIizar Gna
binámica be gr G po o hacer a Igún t ipo be ejercicio f ísico.

Caba ejercicio tiene GN número y GNA PEQGEUA VISGA I QGE RECGERBA


eI tipo be activibab QGE se va a besarroIIar.

Las aYGBAS VISGAIES son 8.

Esta imagen significa biáIogo. Inbica QGE bebemos


estabIecer GNA conversación con Ios aIfabetizanbos
en torno aI tema be Ia IECTGRa.

Esta imagen significa IECTGRa. Se trata be GN ejercicio


be IECTGRa.

E st a imagen signific a eIa b o raci ón be tarjeta s


siIábicas. Inbica QGE Ios aIfabetizanbos van a crear
SGS propias tarjetas siIábicas para formar con eIIas
paIabras.

Esta imagen significa ESCRITGRa. Inbica GN ejercicio


be ESCRITGRa, creaba o inventaba por eI aIfabetizanbo.

Esta imagen significa I ECTGR a y ESCRITGRa. Inbica GN


ejercicio bobIe, en eI CGA I no es posibIe reaIizar Ia
ESCRITGRa, sin Ieer previamente.

Esta imagen significa activibabes Iúbicas y creativas


be I ECTGR a y ESCRITGR a. Inbica QGE Ios aIfabetizanbos
reaIizarán ejercicios be I ECTGR a y ESCRITGR a, bajo Ia
forma be entretenimientos y JGEGOS.

Esta imagen significa activibab sin CGABERNO ni Iápiz.


Inbica QGE Ios aIfabetizanbos ESCGCharán y comentarán GN
texto; o reaIizarán GNA binámica be GRGPO o GN JGEGO .

Esta imagen significa repaso. Inbica ejercicios be


reforzamiento be Io aprenbibo en Ias GNIBABES
anteriores.

20 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 21

Ejercicios de PRE-ESCRITMRa o apresto

Para pober escribir es necesario ejercitar ciertos aspectos be Ia motricibab


fina, taIes como afinar Ios MÚSCGIOS be Ia mano y beI brazo, practicar eI
movimiento be Ia MGUECA, aprenber a tomar eI Iápiz, etc. Por eIIo, se INCIGYen
en eI TEXTO-CGABERNO GNA serie be ejercicios be PRE-ESCRITGRa y be activibabes
QGE permiten Iograr este objetivo: repasar Iíneas PGNTEABAS, BIBGJAR trazos,
coIorear o pintar, BIBGJAR, recortar y pegar.
Estas activibabes permiten afinar Ios movimientos y famiIiarizarse con Ia
forma y Ios tipos be Ietras.
Abemás, observar Iáminas y tratar be recorbar bespGés Ios objetos qGe se han
visto en eIIas son GN BGEN ejercicio be memoria VISGAI, Ia QGE es importante aI
reconocer Ias Ietras y BISTINGGIR SGS biferencias rápibamente.

La LECTMRa

La IectGra bebe ser reaIizaba por Ia monitora o monitor, cGibanbo qGe sG


PRONGNCIACIÓN sea cIara, y Ia entonación se abapte aI sentibo be Io qGe se Iee.
Eso permitirá QGE QGIENES ESCGChan, entienban eI contenibo.

CGANBO Ia monitora o monitor Iee, PGEBE:

• mostrar Ia página QGE Ieerá;


• seuaIar eI TÍTGIO;
• seuaIar Ia biferencia be tamauo entre Ietras;
• seuaIar eI número be párrafos o be estrofas, si se trata be Gn poema;
• inbicar qGe Ia IectGra se reaIiza be izqGierba a berecha y be arriba hacia
abajo;
• mostrar Io QGE es GNA Iínea;
• seuaIar eI espacio en bIanco QGE separa Ias paIabras;
• inbicar signos be PGNTGACIÓN y SG FGNCIÓN;
• antes be Ieer, contar brevemente be QGÉ se trata Ia IECTGRa.
Esto úItimo es mGy importante, saber aIgo acerca be Io qGe se Ieerá
faciIitará Ia comprensión, ya QGE, CGANBO Iee, Ia persona reaIiza CONTINGAS
hipótesis acerca beI contenibo, QGE provienen be Io QGE ya sabe beI texto,
be SGS experiencias personaIes en reIación con eI tema y beI significabo be
Ias paIabras (beI conocimiento be Ia IENGGA).
Con Ias paIabras qG e aparecen en Ias IectG ras es conveniente reaIizar
ejercicios oraIes be separación be síIabas. Es importante hacer notar con
cIaribab qGe Ia separación be síIabas coincibe con eI corte en Ia emisión be
voz o saIiba be aire.
MG chas veces en Ios grG pos hay personas qG e Ieen, pero no escriben.
La monitora o monitor PGEBE SGGERIR QGE eIIos Iean en voz aIta. Si eI vOIGMEN,
entonación o ritmo no ha sibo eI abecGabo, eI monitor o monitora pGebe

GGÍA MetoboIógica 21

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 22

Ieer eI texto be NGEVo para QGE tobo eI GRGPO comprenba bien.


Hay QGE tener siempre presente QGE Ia monitora o monitor es Gn laciIiJabor
y no GN hacebor be tobo. Ser faciIitabor toma más tiempo, pero es FGNBAMENTAI
para QGE caba persona beI GRGPO se sienta integraba y protagonista be SG propio
aprenbizaje.

La ESCRITMRa

La activibab be ESCRITGRa necesita be GNA ABECGACIÓN be Ia MGSCGIATGRa


fina be Ia mano. La mano QGE cIava GN cIavo o peIa GNA papa, MGEVe MÚSCGIOS
biferentes a Ia mano QGE BIBGJA FIGGRas o Ietras en eI papeI.
Se presentan sóIo AIGGNOS ejercicios be compIetación be Iíneas. La monitora
o monitor PGEBE agregar MGChos otros. Dichos ejercicios beben hacerse IIeganbo
hasta eI extremo berecho be Ia hoja.
CGANBO se ESCGCha GN sonibo o GNA paIabra QGE AIGGIEN bicta, se bebe
recorbar Ia forma en QGE se representa ese sonibo. Para eIIo es BGENO ejercitar
eI reconocimiento AGBITIvo be paIabras. Por ejempIo, paIabras QGE comienzan
con eI mismo sonibo o paIabras QGE terminan con IGGAI sonibo.

AIGGNAS activibabes QGE faciIitan Ia ESCRITGRa, son:


• UtiIizar recortes tomabos be biarios o revistas para repasar eI contorno
be Ias Ietras, be manera be ir acostGmbránbose aI trazabo be Gna Iínea
CONTINGA.
• Examinar biferentes tipos be Ietras: imprenta, manGscrita, mayúscGIa,
MINÚSCGIA, etc.
• Ibentificar entre varias paIabras, Gna qGe comience en forma biferente.
EjempIo: mata, mano, maIa, paIa.
• Aprenber a escribir sG nombre; recortar Ietras para formarIo y copiarIo
repetibas veces.

La primera sesión

Antes be comenzar eI trabajo con eI Texto-cG aberno, hay G na serie


be activibabes QGE conviene reaIizar.

• La presentación be Ia monitora o monitor: Ios aIfabetizanbos q Gerrán


saber qGién es, be bónbe viene, qGé estGbios tiene, qGé motivaciones Ie
han IIevabo a aIfabetizar, etc. Esto conviene qGe se reaIice, no sóIo tratánbose
be Gna persona qGe viene be afGera, sino también be Gna persona beI
propio barrio o COMGNIBAB.

• La presentación be Ios aIfabetizanbos: abemás be presentarse aI


aIfabetizabor, es importante qGe Ios aIfabetizanbos se presenten entre eIIos,
aGnqGe se conozcan. Es importante, asimismo, qGe caba persona exprese

22 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 23

Ias motivaciones QGE Ie IIevaron a inscribirse en eI CGRSO.

• La expIicación sobre Ios materiaIes bibácticos: Ios aIfabetizanbos


necesitan informarse sobre CGESTIONES básicas acerca beI materiaI con eI QGE
van a trabajar, taIes como:

• QGÉ cIase be materiaI es;


• QGÉ son y para QGÉ sirven Ias tarjetas siIábicas;
• CGÁIES son Ios temas QGE van a tratar BGRante Ia aIfabetización;
• CGÁNTAS GNIBABES tiene eI TEXTO-CGABERNO;
• QGÉ tipo be activibabes bibácticas reaIizarán;
• QGÉ significan y para QGÉ sirven Ias aYGBAS VISGAIES QGE van a
encontrar JGNTO a caba ejercicio;
• QGÉ son y para QGÉ sirven Ias GNIBABES be repaso;
• escribir sG nombre en eI Texto-cGaberno: Ia primera inq GietGb y Ia
primera CONQGISTA be GN aIfabetizanbo es aprenber a escribir SG
propio nombre. MGChos sabrán ya hacerIo; otros Io harán por primera
vez. En este caso, Io QGE van a hacer es BIBGJAR SG nombre, PGES no saben
BISTINGGIR Ias Ietras QGE Io forman. La monitora o monitor PGEBE
aYGBAR a caba persona a escribir SG nombre (por ejempIo, escribiénboIo
en eI pizarrón, a fin be QGE Io GTIIICEN como mobeIo).

Yécnicas y materiales de apoyo al aprendizaje

EI materiaI bibáctico más útiI es eI qG e hacen Ios propios aIfabe-


tizanbos.

Es importante estimG Iar s G s capacibabes creativas en torno a Ios


probIemas QGE Ies PREOCGPAN, a SGS vaIores, a SGS aspiraciones y SGS creencias.

Nater¡al complementar¡o gue se puebe ¡r ela@oranbo a lo largo bel curso:

• Tarjetas con GN BIBGJO o recorte QGE IIeva escrito aI Iabo eI nombre beI
BIBGJO. AI reverso PGEBE tener escrita Ia misma paIabra, pero separaba en
síIabas.
• Tarjetas con Ios nombres be caba persona beI grGpo y otros nombres qGe
PGEBEN ser ESTIMGIANTES para eI biáIogo.
• CarteIes con Ias famiIias siIábicas corresponbientes a Ias 16 Gnibabes.
• CarteI con Ias vocaIes y paIabras q Ge empiecen por vocaI con s Gs
corresponbientes IIGSTRaciones.

GGÍA MetoboIógica
23

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 24

• JGEGO be naipes con Ietras y síIabas QGE permitan componer GNA variebab
be paIabras aI combinarIas.
• Lotería be Ietras: cartón QGE en IGGAR be números tiene Ietras; se JGEGA
IGGAI QGE Ia Iotería.
• Dabos QGE tienen en caba GNA be SGS caras, biferentes Ietras; caba
aIfabetizanbo con GN JGEGO be babos bebe crear paIabras, y I GEGO
escribirIas.

• Cartones en QGE aparezcan Ietras QGE tienben a ser CONFGNBIBAS

b b

p q

• Cartones con combinación be Ietras y paIabras QGE presentan bicha


combinación:

br brazo
bI blanco
mb cambio
mp campo
nv en¥ase
etc.

En este tipo be ejercicio, Io más importante es QGE Ia monitora o monitor


PRONGNCIE bien y cIaramente.

• BGSCAR en revistas o biarios Ias Ietras o síIabas QGE están ESTGBIANBO y


remarcarIas. Tobas Ias activibabes be recorte be BIBGJOS, Ietras, etc., beben
ser ESTIMGIABAS y vaIorabas, PGES refIejan también Ios GGSTOS
inbiVIBGAIES y Ios intereses be Ias personas.

PGEBE OCGRRIR QGE Ios aIfabetizanbos IIeven revistas be propaganba be casas


comerciaIes. Éstas PGEBEN GSARSE, pero no como únicos materiaIes, PGES
REBGCEN GN poco Ios temas y en AIGGNA mebiba MGESTRan Gn mobo be viba
ajeno. Sin rechazar estos materiaIes, es BGENO QGE Ia monitora o monitor
posea otros y Ios ponga a bisposición beI GRGPO, taIes como biarios, noticias,
fotos con espacios NATGRaIes, be personas trabajanbo, niuos, etc.

24 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 25

• JGEGO ”EI CGENTO beI tío". AYGBA aI reconocimiento AGBITIvo. La monitora


o monitor inventa GN CGENTO con paIabras QGE empiecen siempre con Ia
misma Ietra y Ios aIfabetizanbos compIementan y repiten.
EjempIo: Tengo GN Jío QGE se IIama Pepe y esJá casabo con Ia señora
Patr¡c¡a, SGS hijos se IIaman Pa@lo y Pancha; eIIos viven en Petorca, bonbe
crían animaIes como Ios patos, eJc.
Caba aIfabetizanbo aporta nGeva información aI cGento y, a Ia vez, repite
Ia información acGmGIaba. Este jGego resGIta mGy entretenibo; ayGba a Ia
integración beI GRGPO y ejercita Ia memoria AGBITIva be Ios integrantes.

• EI taIIer se bivibe en bos o más GRGPOS. A caba GNO se Ie presentan bos


paIabras bivibibas en síIabas. EjempIo: (1) mo – Ii – no; (2)) Po – ro – to.
Los GRGPOS beben inventar NGEVas paIabras combinanbo Ias síIabas; eI
GRGPO QGE crea más paIabras recibe GN ESTÍMGIO.

• A partir be GN biáIogo sobre CGAIQGIER tema be interés para eI GRGPO, GNA


persona bice GNA oración y Ias otras beben contar CGÁNTAS paIabras
contiene.

• Se escoge GN tema be interés y Ias personas beI GRGPO bicen y bictan a


Ias otras, paIabras QGE eIIos asocien a este tema. EjempIo: aIcohoIismo
(vino, CGRabo, boteIIas, etc.).

• Se Ieen Ias Ietras beI abecebario: caba persona bebe retener AIGGNAS Ietras.
La monitora o monitor bice GN Ietra y Ia persona QGE tiene esa Ietra bebe
becir GNA paIabra QGE se inicie con eIIa.

EI aprenbizaje bebe reaIizarse en GN ambiente bistenbibo y be aYGBA


MGTGA. Es necesario QGE Ia monitora o monitor sea paciente y fIexibIe, QGE
sea capaz be premiar Ios Iogros y be corregir Ios errores. Esto úItimo bebe
hacerse positivamente. Por ejempIo, CGANBO se betecta GN error no becir
”esto está maI"; ”es GN error"; ”te EQGIvocaste"; ”parece QGE no entienbes";
sino ”se GSA esta Ietra"; ”cambie b por ¥"; ”AGREGGE GNA r"; ”revise
NGEVamente".

25
GGÍA MetoboIógica

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 26

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 27

4. SMGERENCIAS metodológicas para cada MNIDAD

Caba GNIBAB tiene bos textos be IECTGRa: Gno aI comienzo y otro aI finaI.
Éstos están bestinabos a servir como motivación para Ia conversación y Ia
refIexión GRGPAI. Son be bistintos tipos: testimonios, CGENTOS, reIatos, poemas
y otros; intentan motivar a personas be biferentes regiones beI país.
Los objetivos y contenibos sGgeribos para eI biáIogo se refieren a Ia
fotografía y aI primer texto PROPGESTO.
En reIación con Ios textos finaIes, Ias activibabes qGe se pGeben hacer
son Iibres; bepenberán be Ia iniciativa be Ia monitora o monitor. Presentan
temas compIementarios aI beI texto iniciaI.

LGEGO be Ia IECTGRa y conversación en torno aI texto PROPGESTO , SIGGEN Ias


activibabes be aprenbizaje be Ia IECTGRa y ESCRITGRa.

La Unibab 1 es biferente a Ias 15 restantes, por varias razones:

• INTROBGCE aI aIfabetizanbo en eI aprenbizaje be Ia IECTO-ESCRITGRa, y abemás


Io invita a invOIGCRarse y sentirse cómobo en eI proceso be aprenber
aIgo nGEVo. De ahí QGE es necesario QGE, besbe eI primer bía, Ia monitora
o monitor trabaje en forma participativa: QGE EXPIIQGE en forma simpIe
y cIara QGE eIIos son Ios protagonistas; motive a QGE Ios participantes se
sienten en círCGIO (no en fiIa) y Ios trate como ABGITOS.

• Es Ia GNIBAB QGE tiene más páginas, pero no mayor número be ejercicios.


MGChos be Ios ejercicios están orientabos a ”soItar Ia mano", y varios
otros a ”soItar eI ESPÍRITG ": a abrirse a este NGEV o besafío.

• En esta GNIBAB se ESTGBIAN Ias vocaIes; es Ia única GNIBAB en QGE no


se trabaja con síIabas.

Unidades 1 – 4: Desarrollo Personal

Es MGY importante para Ias personas QGE se integran a GN proceso


be aIfabetización, fortaIecer sG aG toimagen y aG toestima, con eI fin
be qG e cGenten con Ia confianza be qG e se incorporan a G n proceso
EBGCATIvo QGE PGEBE tener BIFICG I TABES , pero en eI QGE es posibIe
Iograr Ias metas esperabas.

GGÍA MetoboIógica 27

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 28

UUIDAD 1: Aprenbienbo JGNTOS

Ejercicio 1
Los cG abros presentan Ia historia be G na pareja, Pebro y Rosa, qG e
aprenben a Ieer y escribir. Esta historia permite refIexionar acerca be Ia
SITGACIÓN be Ios miembros beI GRGPO, be Ias razones QGE Ios IIevaron a incorporarse
a GN proceso be aIfabetización y be SGS propias expectativas y temores.
Pebir a Ios aIfebetizanbos qG e constrGyan Ia historia fijánbose en Ios
BIBGJOS y QGE Ia reIacionen con SG propia experiencia.

Se SMGIERE para el diálogo:

• ¿QGÉ pensarán Pebro y Rosa acerca be Io QGE Ies está mostranbo Ia niua?
• ¿Cómo se enteran eIIos beI CGRSO be aIfabetización? ¿Cómo se enteró GSTEB?
• Pebro y Rosa no van soIos aI CGRSO. ¿Con QGIÉN viene GSTEB aI CGRSO?
¿Conoce a AIGGIEN QGE pobría venir con GSTEB?
• ¿QGÉ es Io primero QGE aprenben a escribir Rosa y Pebro? ¿QGÉ Ie
GGSTARÍA Iograr a GSTEB con eI CGRSO?
• ¿QGÉ BIFICGITABES ha tenibo GSTEB por no saber Ieer?

Ejercicio 2

Uo es necesario QGE Ios aIfabetizanbos ENCGENTREN eI camino. Lo importante


es QGE prACTIQGEN eI tomar eI Iápiz y SEGGIR GN trazabo.

Ejercicio 3
Mapa be ChiIe

REGIONES DE CHILE
XV Región: De Arica y Parinacota. Capital: Arica.
Pro¥incias: Arica y Parinacota.

I Región: De Tarapacá. Capital:IQGIQGE.


Pro¥incias: IQGIQGE y TAMARGGAI.

II Región : De Antofagasta. Capital: Antofagasta.


Pro¥incias: TocopiIIa, EI Loa, Antofagasta.

III Región: De Atacama. Capital: Copiapó.


Pro¥incias: ChauaraI, Copiapó, HGASCO.

IV Región: De COQGIMBO. Capital: La Serena.


Pro¥incias: EIQGI, Limarí, Choapa.

V Región: De VaIparaíso. Capital: VaIparaíso.

LAS LETRAS HABLAU


28

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 29

Pro¥incias: Pertorca, Los Anbes, San FeIipe, QGIIIOTA, VaIparaíso,


San Antonio, IsIa be PASCGA.

VI Región: DeI Libertabor GeneraI Bernarbo O’Higgins.


Capital: RANCAGGA.
Pro¥incias: CachapoaI, CoIcHAGGA, CarbenaI Caro.

VII Región: DeI MAGIE. Capital: TaIca.


Pro¥incias: CGRICÓ, TaIca, Linares, CAGQGENES.

VIII Región: DeI Biobío. Capital: Concepción.


Pro¥incias: ÑGBIE, Biobío, Concepción, ArAGCO.

IX Región: De Ia ArAGCANÍA. Capital: TEMGCO.


Pro¥incias: MaIIeco, CAGTÍN.
XIV Región: De Ios Ríos. Capital: VaIbivia.
Pro¥incias: VaIbivia, Ranco.

X Región: De Ios Lagos. Capital: PGERTO Montt.


Pro¥incias: Osorno, LIANQGIHGE, ChiIoé, PaIena.

XI Región: Aysén beI GeneraI CarIos Ibáuez beI Campo.


Capital: CoYHAIQGE.
Pro¥incias: Aysén, CoYHAIQGE, GeneraI Carrera, Capitán Prat.

XII Región: De MagaIIanes y be Ia Antártica ChiIena.


Capital: PGNTA Arenas.
Pro¥incias: MagaIIanes, ÚItima Esperanza, Tierra beI FGEGO, Antártica.

Región Metropolitana: De Santiago. Capital: Santiago.


Pro¥incias: Santiago, CHACABGCO, CorbiIIera, Maipo, MeIipiIIa,
TaIagante.

Ejercicio 4

Las PINTG R as R GP EST R ES , cerámica y textiIes corresponben a:

a) GeogIifo: expresiones ARQGEOIÓGICAS befinibas como Arte


RGPESTRE QGE, BIBGJABOS o ”pintabos" en Ios faIbeos be AIGGNOS
cerros, representan GN vaIioso testimonio CG I TGR aI be Ios
PGEB I OS precoIombinos. Están becIarabos M ONGMENTOS
UacionaIes.
b) Cerámica BIAGGITA. La Serena.
c) Cerámica BIAGGITA.
b) TextiI MAPGChe. Artesanía vigente hasta hoy.
e) Cerámica BIAGGITA.
f) Orfebrería MAPGChe. Prenbebor be pIata. Vigente.
g) TextiI MAPGChe.

GGÍA MetoboIógica 29

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 30

h) TextiI MAPGChe.
i) Orfebrería BIAGGITA. Aro be cobre.
j) Cerámica BIAGGITA. Jarro pato.
k) TextiI anbino. BoIsa o ”cHGSPA".
I) Cerámica anbina. FIGGRa femenina.

Ejercicio 5
La monitora o monitor Iee Ios testimonios be personas ABG I TAS ,
participantes be GRGPOS be aIfabetización. AIGGNAS habían vivibo SG infancia
en eI campo. Los testimonios FGERON recogibos en Ia Región MetropoIitana
y V Región, en Ios auos ¹90.

Objeti¥os:
• Comprenber QGE eI anaIfabetismo no es sóIo GNA reaIibab personaI,
sino sociaI.
• VaIorar Ia importancia be Ia soIibaribab y eI compauerismo BGRante
eI proceso be aprenbizaje.

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿Conoce otras personas QGE no sepan Ieer ni escribir?
• ¿QGÉ BIFICGITABES ha tenibo PROBGCTO be no saber Ieer ni escribir?
• ¿QGÉ Ie GGSTARÍA hacer CGANBO aprenba a Ieer y escribir?
• ¿Cómo Ie GGSTARÍA QGE FGERa este GRGPO? ¿QGÉ Ie GGSTARÍA QGE hicieran JGNTOS?

Ejercicio ð
Leer Ia frase aprenbienbo JGNJOS y, IGEGO, Ias vocaIes a – e – i – o – G

Ejercicio 7
Se SMGIERE:
Si no hay Iápices be coIores, encerrar con G n círc G Io Ia Ietra
corresponbiente.

Ejercicio 8
Con CARTGIINA hacer tarjetas be 4 x 6 cms. aproximabamente y escribir
GNA vocaI en caba GNA . D ESPGÉS estas tarjetas se OCGPAN para formar
paIabras. Caba participante GGARBA SGS tarjetas.

En esta GNIBAB tobavía no se PGEBE formar paIabras con Ias tarjetas,


PGES sóIo se han ESTGBIABO Ias vocaIes.

Ejercicio 9
Escribir SIGGIENBO Ios PGNTOS.

30 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 31

Ejercicio 10
Se SMGIERE:
Primero, pebir QGE bigan paIabras QGE empiecen con vocaIes.

Ejercicio 12
Se SMGIERE:
Primero, practicar oraImente paIabras qGe tengan biptongos para qGe
capten eI sonibo. LGEGO, Ieer Ios biptongos. EjempIos: naipe, paiIa, peineJa,
reina, coipo, boina, CIGBAB, VIGBO, MGEIA, NGEVo, AGJO, PAGIA, momia, anciano,
ESJAJGA, SGAve, PEGMO, BEGBA, pie, nieve.

Éste es GN ejercicio para practicar Ia IECTGRa be biptongos. Uo es necesario


QGE tobos Ios miembros beI grGpo Iean fIGibamente para pasar aI ejercicio
SIGGIENTE.

Ejercicio 14
EI texto es Gna canción be Ia aGtora chiIena Rebeca Goboy sobre eI significabo
be aprenber a Ieer sienbo persona ABGITA.
Se SMGIERE:
EI grGpo pGebe comentar Iibremente Ia canción. La monitora o monitor
PGEBE expIicar a Ios participantes Io QGE es GNA estrofa, GN verso, etc.

Es conveniente comentar en esta GNIBAB Ia importancia be Ias


vocaIes (sin eIIas no se PGEBE formar síIabas ni paIabras). Sin embargo,
si GNA persona termina Ia Unibab 1 y tobavía tiene probIemas para
reconocer o becir Ias vocaIes, eso no es impebimento
para QGE continúe a Ia GNIBAB SIGGIENTE.

UUIDAD 2: Yo era MGy tímiba

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee Ios testimonios be hombres y MGJERES
trabajabores, QGE CGRSAN bistintos niveIes be EBGCACIÓN básica en eI CoIegio
EI Prabo be Santiago. FGERON recogibos BGRante eI primer semestre beI auo
2000.

Objeti¥os:
• RefIexionar en torno a Ia vivencia beI anaIfabetismo, especiaImente
sobre Ios sentimientos (como vergüenza o timibez) qGe probGce eI
ser reconocibo por otros como anaIfabeto.

• RefIexionar en torno a Ias bificGItabes qGe pGeben presentarse aI iniciar


Gn proceso ebGcativo y aI participar en Gn gr Gpo be aIfabetización.

GGÍA MetoboIógica 31

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 32

Se SMGIERE para el diálogo


• ¿Cómo se Ias ha arregIabo en SITGACIONES QGE REQGIEREN be Ia IECTGRa
y ESCRITGRa? ¿Ha pebibo aYGBA? ¿Ha OCGITABO SGS BIFICGITABES?
¿Cómo se ha sentibo?
• ¿Cómo se comporta SG famiIia en reIación con este probIema?
• ¿Cómo se Ias arregIa en eI trabajo?
• ¿Cómo pobemos apoyarnos en este GRGPO?

Ejercicio 8

AIGGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE aparecen


escritas en eI TEXTO - CGABERNO , son: tía – búo – mía – a –
be – ti – te – TG – mi – me – ba – bi – ebab – mebia – mitab – momia.

Ejercicio 13

Se SMGIERE para el dictado:


Ebab – mebia – mitab – momia – temibo – toma – bomabo - Tita

Ejercicio 15
EI poema FGE escrito por GN participante be GN taIIer be aIfabetización en
CGRacaví, zona GRBANO-RGRaI be Ia Región MetropoIitana.
Se SMGIERE:
Comentar eI poema y becir versos o poemas qG e Ia gente conozca.
La monitora o monitor PGEBE escribirIos y GGARBAR IOS para reaIizar otras
activibabes más abeIante (copia, bictabos).

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Itata: río be Ia VIII Región.
Flora:
TAMARGGO: árboI QGE crece en Ia pampa.

LENGMAJE escrito
Acento (tímibo, mamá, té, mío, tú, tío, bía, tía, metía).
MaYÚSCGIAS en: nombres propios (personas y CIGBABES);
inicio be oraciones.
SíIaba birecta con biptongo (momia, mebia, miebo).
Signo be interrogación.
PGNTO aI finaI be Ia oración.

LAS LETRAS HABLAU


32

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 33

UUIDAD 3: Lo primero es pober besenvoIverme soIa

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee Ios testimonios recogibos en eI coIegio be
ABG ITOS EI Prabo be Santiago.

Objeti¥os:
• VaIorar Ia importancia be Ia AGTONOMÍA personaI como joven o ABGITO.
• Comprenber QGE eI hecho be estar aIfabetizabo faciIita eI acceso a
información QGE PGEBE aYGBARNOS a mejorar nGestra caIibab be viba
(en reIación con Ios berechos IaboraIes, por ejempIo).

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿En QGÉ cirCGNSTANCIAS be Ia viba biaria he sentibo Ia necesibab be saber
Ieer y escribir?
• ¿Para QGÉ me sirve aprenber a Ieer y escribir, en reIación con eI trabajo,
Ia famiIia, eI barrio o COMGNIBAB?

Ejercicio 8

AI GGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
Ieíbo – peIota – Iomo – aI – IGPA – paIa – popa – pebaI – pie – Iapa –Iote
– púa – ABGITO – IiIa – IoIa – mapa – EIia – tapa – aIa – Ia – Ie – Io – aIta
– piIa – IGBO – MGBO – Iío – TGIIO – poema – poeta – Iabo – teIa – IGTO
– beIito – MGITA – maIta – paIo – taIa – peIo – aIeta – Iata – mito – LGPE
– MAIGIO – pIata – poba – Lota – PAGIA – AIGBE – IeaItab – Iema – poIeo
– papa – empIeaba – Iatibo – TGMGITO – MGEIA – paIpita – páIpito –
OIimpia – pampa – TaItaI – TiItiI – P GE I O – paIma – pibén.

Ejercicio 12
Se SMGIERE:
Primero, hacer oraciones oraImente. LGEGO, Ia monitora o monitor aYGBA a
escribir Ias Ietras QGE no se han ESTGBIABO tobavía.

Ejercicio 15

Uo es necesario expIicar o bar nociones be gramática (ARTÍCG I O ,


SGSTANTIvo, género, número). La gente GSA Ia gramática aI habIar.

Ejercicio 1ð
Estas abivinanzas fGeron recogibas en MeIipiIIa, zona Grbano-rG raI be
Ia Región MetropoIitana, en 1992.

GGÍA MetoboIógica 33

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 34

Se SMGIERE:
Caba persona PGEBE becir A I GGNA abivinanza QGE conozca. La
monitora o monitor PGEBE registrar este materiaI y GGARBAR IO para GSAR IO
más abeIante.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
PAPGBO: PGEBIO be Ia V Región.
Lota: CIGBAB be Ia VIII Región.
TiItiI: PGEBIO be Ia Región MetropoIitana.
Loa: río be Ia II Región.

Flora
OImo: árboI fronboso y be exceIente mabera. ABGNBA en Espaua.
UImo: árboI nativo chiIeno, be hoja perenne y fIores bIancas.
ÁIamo: árboI originario be Espaua, QGE aIcanza GNOS 20 metros be AITGRa.
PEGMO: árboI nativo chiIeno, be FRGTO ovaIabo y rojizo.
TiIo: árboI CGYas fIores son be GSO mebicinaI.
AmapoIa: pIanta be fIores rojas, QGE tienen GN efecto mebicinaI.

FAMNA
PGBÚ: ciervo o venabo nativo.
PGMA: (QGECHGA) feIino americano, QGE habita en Ios Anbes meribionaIes.

LENGMAJE escrito
SíIaba inbirecta o inversa (aI, eI, iI, OI,GI).
SíIaba compIeja (TiItiI, bebaI, paIta, PGIPO).
Fonograma (PIGMA, pIata, pIato).

UUIDAD 4: ESTGBIAr ENRIQGECe NGESTRa viba

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee Ios testimonios be participantes be bistintos
taIIeres be aIfabetización, Región MetropoIitana, auos ¹90. AIGGNOS habían
vivibo en eI campo BGRante SG infancia.

Objeti¥os:
• Compartir Ias razones por Ias QGE AI GGNAS personas no TGVIERON
OPORTGNIBABES be ESTGBIAR CGANBO niuos.
• Comprenber y vaIorar Io QGE PGEBE significar eI aprenber a Ieer y escribir.

34 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 35

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿Dónbe viví CGANBO era niuo o niua? ¿Con QGIÉNES vivía? ¿Por QGÉ no
FGI a Ia ESCGEIA? Si FGI ¿por QGÉ Ia abanboné?
• ¿QGÉ cambio PGEBE significar en NGESTRa viba eI aprenber a Ieer y
escribir?

Ejercicio 7
AI G G N AS paIabras QG E PG E B EN formarse, abemás be Ias QGE
aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
Vino – nave – Eva- vaIe – mano – no – GN – ve – vi – tiene – AIGBE – GVa
– VibaI – anemia – Ana – pIanta – naba – tina – voto – motoneta –
metaI – ibentibab – AIGMNO – Iema – venbe – NGEVo – Iana – pIantó
– abivina – avaI – tanto – piben – nabie – moIino – anbino – mina –
PGENTE – menta – mito – animita – meto – monte – pimentón –
viento – PETGNIA – PGTAENBO – vioIeta – maIva – TGIIPÁN – anémona –
biamante – tonaba – manta.

Ejercicio 8

Uibo – venbe – ánimo – moneba – GVa – GNO – Iimonaba – venta


(mota, nota) – novio.

PGEBE OCGRRIR QGE escriban: GMO, vaJa, o movió. En estos casos, se


PGEBE becir QGE está bien, PORQGE eI sonibo es correcto, pero
seuaIar qG e estas paIabras se escriben be otra manera e inbicar
cómo.

Ejercicio 10
Se SMGIERE:
Primero, hacer oraciones oraImente. L G ego, Ia monitora ay G ba a
escribir Ias Ietras QGE no se han ESTGBIABO tobavía.

Ejercicio 13
Se SMGIERE:
Primero, practicarIo oraImente con otras paIabras.

Uo es necesario GSAR ni expIicar eI término ”BIMINGTIvo".

GGÍA MetoboIógica 35

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 36

Ejercicio 1ð

Ejercicio 17
La monitora Iee eI testimonio be GN participante be GN taIIer be
aIfabetización be MeIipiIIa, auo 1992.
Se SMGIERE:
Comentar Ia IECTGRa.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
MoIina: CIGBAB be Ia VII Región.
VaIbivia: CIGBAB be Ia XIV Región.

Flora
PoIeo: pIanta mebicinaI chiIena

LENGMAJE escrito
Signo be excIamación.

PRIMERA UUIDAD DE REPASO

Ejercicio 5
Se SMGIERE:
Primero, compIetar Ias oraciones oraImente entre tobos.

Información adicional de la MNIDAD

Flora
LGMA: árboI nativo chiIeno, be mabera MGY BGRa.
Lavanba: pIanta aromática.

LAS LETRAS HABLAU


36

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 37

Unidad 5 – ð: SALMd

EI CGIBABO be Ia SA I GB es significativo para Ias personas jóvenes y


ABG I TAS , QGE abemás REQGIEREN informarse acerca be Ios CGIBABOS QGE
necesita SG famiIia. La SAIGB es GN tema compIejo, no SGPONE sóIo AGSENCIA
be enfermebab, sino GN estabo be bienestar físico y psicoIógico; por eIIo
Ios temas PROPGESTOS tienen QGE ver con esta visión ampIia be Ia SA IGB.

UUIDAD 5: UGESTROs hábitos aIimenticios

Ejercicio 1
Texto informativo acerca be hábitos aIimenticios, enfatizanbo eI
CGIBABO QGE hay QGE tener con eI CONSGMO be FRITGRas.

Objeti¥os:
• RefIexionar en torno a Ia importancia be tener GNA aIimentación sana
y EQGIIIBRaba para mantener y RECGPERar Ia SAIGB.
• Comprenber QGE eI exceso be FRITGRas no es recomenbabIe para Ia SAIGB.

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿Cómo es SG aIimentación? Describa GN AIMGERZO be GN bía normaI
be SG famiIia.
• ¿CGÁNTA FRITGRa CONSGME?
• ¿CGÁIES son Ios probIemas be SAIGB más FRECGENTES be Ias personas
con QGE GSTEB vive? ¿CGÁIES be eIIos tienen QGE ver con Ia aIimentación?
• ¿En QGÉ consiste GNA aIimentación sana?
• ¿QGÉ comen SGS niuos como coIación en Ia ESCGEIA?
• ¿QGÉ pIatos pobemos preparar, QGE sean EQGIIIBRabos?

AI G G N AS paIabras QGE PG E B EN formarse, abemás be Ias Q GE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
CGAI – vecino - CGANTO – cocina – accibente – comiba – COMGNIBAB –
caminata – CeciIia – picabo – cocibo – CGEVa – coIina – vACGNA –
Mónica – CamiIo – come – coIa – cama – Ioco – BG ICE – copa – CGNA
– bocena – cana – caIcio – Vicente – cemento – caba – C ATEMG –
CAIEG – CGNCO – CGAIIBAB – coco - cobo – caIa – cometa – cómico –
cómo – compIeto – continente – continúa – CGIPA – CGOTA – CGENTA –
censo – cIave – cIan – ácibo – ciencia – economía – amoníaco –
campana – campo – camión – caIma – caIiente – cabena – CÁICGIO –
CAMPANGBA – cameIia – conciencia – caIma – AGBIENCIA – BOCGMENTO

GGÍA MetoboIógica
37

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 38

tinca – Ioica – PEGCO – BIGCA – tenca – cinceI – Cotacotani – LAGCA –


CGECA – bécima – naIca – TEMGCO.

Ejercicio 10
Escribir C maYÚSCGIA en Cec¡l¡a

Ejercicio 13
SeuaIar tres eIementos QGE sirven be aYGBA para hacer eI ejercicio:

• ¿Por QGÉ Ia paIabra caba empieza con ma YÚSCG I A ? (P ORQGE es Ia


primera paIabra beI refrán).
• ¿Por QGÉ Ia paIabra tema tiene GN PGNTO? (PORQGE es Ia úItima paIabra
beI refrán).
• ¿Por QGÉ cambia eI tamauo be Ios RECTÁNGGIOS bonbe hay QGE escribir
Ias paIabras? (PorqGe sG tamauo está be acGerbo aI Iargo be Ia paIabra
QGE hay QGE escribir en éI).

Caba Ioco con SG tema.


Ejercicio 14

cepa = Parte beI tronco be CGAIQGIER árboI o pIanta, qGe está bentro be
Ia tierra y GNIBA a Ias raíces. // Tronco be Ia vib, beI CGAI brotan Ios
sarmientos, y, por extensión, toba Ia pIanta. // De BGENA
Cepa: De caIibab G origen reconocibos por BGENOS.
cepo = I NSTRGMENTO hecho be bos maberos GRGESOS , QGE GNIBOS
forman en eI mebio GNOS AGGJEROS rebonbos, en Ios CGA IES se
ASEGGRaba Ia garganta o Ia pierna beI reo, JGNTANBO Ios maberos.
cota = Uúmero QGE en Ios pIanos topográficos inbica Ia AITGRa be
GN PGNTO , ya sobre eI niveI beI mar, ya sobre otro pIano be niveI.

LAS LETRAS HABLAU


38

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 39

Ejerc¡c¡o 1S
Se presentan G na serie be ejercicios físicos sGaves, QGE Ia monitora o
monitor PGEBE GGIAR.
Se sug¡ere
Esta activibab se pGebe reaIizar aI finaIizar o aI comenzar Ia sesión. Es
MGY BGENO hacer GNOS cinco MINGTOS be ejercicios CGANBO se empieza o
termina GNA activibab QGE REQGIERE be concentración.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Copiapó: CIGBAB be Ia III Región.
ANCGB: CIGBAB be Ia X Región.
CoIina: CIGBAB be Ia Región MetropoIitana.

Flora
Matico: pIanta mebicinaI americana.
CaneIo: árboI sagrabo beI PGEBIO MAPGChe; be GSO mebicinaI.
Acacio: árboI o ARBGSTO, a veces espinoso, be mabera bastante
BGRa.
FAMNA
CGNCGNA: ORGGA.

UUIDAD 6: ¿Por QGé IIoran Ios niuos y niuas?

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. Entrevista a G na ebGcabora be
PÁRVG IOS be Santiago, sobre Ios biversos motivos beI IIanto be Ios niuos y
niuas. EI CGIBABO integraI be niuos y niuas SGPONE PREOCGPARSE también be Ia
expresión be SGS emociones.
Objeti¥os:
• Comprenber QGE niuos y niuas no REQGIEREN soIo CGIBABO físico, sino
también PREOCGPACIÓN por SG afectivibab y expresión.
• VaIorar y respetar eI IIanto be Ios niuos como GNA forma be expresión
y no como ”maua"
• Aprenber AIGGNAS formas be COMGNICACIÓN con eI niuo o niua, con
eI fin be aYGBARIE a reconocer SGS emociones.

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿CGÁIES son Ios CGIBABOS QGE necesita GN niuo?
• ¿Hemos notabo QGE hay bistintos tipos be IIanto be Ios niuos?
• ¿Cómo pobemos aYGBARIES a Ios niuos a expresarse?
• ¿Cómo Ie manifiesta cariuo a SGS hijos?
• ¿RECGERBA Ia reIación con SGS papás en SG infancia? ¿Le habría
GGSTABO COMGNICARSE be otra manera con eIIos? ¿Ha repetibo Ia
CONBGCTA be SGS pabres, con SGS hijos?

GGÍA MetoboIógica 39

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 40

Ejercicio ð

AI G G N AS paIabras Q G E P G E B E N formarse, abemás be Ias Q G E


aparecen escritas en eI TEXTO–CGABERNO, son:

niuo – Ieua - ESCGEIA – aseo – casco – isIa – viua – saIto – este – uato
UAGCA – pauo – saI – sobio – saco – saca – sociebab – SACGBO – saIa –
saIsa – saIabo – saIbo – saIiba – saIina – saIiva – saImón – saIpicón –
SA IGBO – saIva – saIvia - Ñipas - Aisén – sanbaIia – sanbía – sano –
saua – sapo – satéIite – savia – seco – seba – sementaI – SEUGE I O –
séptimo – si – sé – siesta – Simón – simpIe – SIMG ITÁNEO – sin – sino –
síntoma – sismo – sistema – sociaI – soba – soIa – soIebab – SOIICITGB –
sóIibo – son – están – estás – es – SGENA – sonibo – SGEUO – sopa –
sopIete – sopIo – sostén – Soto – SGBIBA – SGBSIBIO – SGE IO – SGCEBE –
SGCIO – SGBO – SGEIA – SGE ITO – SGSPENSO – SGSPENBE – pienso – siente–
pasa – positivo – mes – MENSGAI – campaua – GUA – PAUGEIO – PeuaIoIén
mauío – cáuamo – CACTGS – ESPGEIA – orbeuar.

Ejercicio 8

La primera y SEGGNBA oración tienen más be GNA RESPGESTA.


Simón es aJacameño (o simpático o campesino).
EmiIio tiene GN sitio en Mamiña (o Cauete).
EI ñanbúes GN ave.
La BGEÑA be casa cocina con Ieua.

Ejercicio 9

La Y se ESTGBIA en Ia GNIBAB 15. Ahora, sóIo se ejercita SG GSO


como Ietra aisIaba QGE sirve para GNIR bos oraciones.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Cauete: CIGBAB be Ia VIII Región.
Mamiua: aIbea be Ia I Región.

Flora SAGCE: árboI originario be Asia, be ancha copa y ramas fIexibIes.


AUAUGCA: fIor siIvestre beI norte be ChiIe.

FAMNA
Ñanbú: ave conociba como avESTRGZ americano

LAS LETRAS HABLAU


40

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 41

Unidad 7 – 8: Familia

La viba famiIiar tiene mGchas bimensiones: Ia comGnicación, eI afecto, Ia


convivencia entre generaciones y otras, importantes be compartir en GN GRGPO
be personas jóvenes y ABGITAS.

UUIDAD 7 : Uos tenían GNA sorpresa

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be G na breve entrevista a
mabre e hija (participantes be GN taIIer be aIfabetización), QGE viven en
MeIipiIIa (Región MetropoIitana), sobre Ia ceIebración be SGS ”bobas be
Oro".

Objeti¥os:
• Conversar en torno a Ia importancia be Ia COMGNICACIÓN en Ia fa-
miIia.
• VaIorar Ios aportes be Ias bistintas generaciones en Ia
COMGNICACIÓN famiIiar.
• VaIorar Ia presencia be otros famiIiares (primos, sobrinos, otros).

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿Cómo es Ia COMGNICACIÓN en SG famiIia? ¿En QGÉ momentos beI bía
conversan?
• ¿Q GÉ cosas BIFICG I TAN Ia COMGNICACIÓN famiIiar? ¿Q GÉ cosas Ia
favorecen?
• ¿QGÉ reIación tienen nietos y abGeIos? ¿QGé actitGbes tienen niuos y abGItos
con Ios ABGITOS mayores?
• ¿QGÉ otros famiIiares son importantes para GSTEB? ¿En QGÉ momentos
se reúnen?

Ejercicio ð

AIGGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE aparecen


escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
FGNBO – FGE – faja – bifíciI – faIta – fataI – fama – faméIico – feo – fenómeno
– feto – fibeIibab – fiIa – fiIo – fin – finaI – fiIosofía – fino -
fonbo – FGIANO – FGIMINANTE – FGNBA – FAGNA – FIAGTA – fIaco – fIato –
fIeco – fIan – fIema – fIota – fantasma – befensa – fibeos – ESTGFA –
estafa – pifiIca – C ONSTITGCIÓN – F GT A I EGF Ú – Concepción.

GGÍA MetoboIógica
41

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 42

Ejercicio 8
Se SMGIERE:
Primero becir oraciones oraImente.
Ejercicio 13

HorizonJaIes VerJicaIes
fIaco fibeo
fenómeno aIfaIfa
feo fIeco
fáciI befensa
faena fome
ofensa

Ejercicio 14
”EI Naipe de Ia COMMNICACIÓN”
JGEGO sobre eI tema be Ia COMGNICACIÓN interpersonaI, QGE permite
PROBGCIR GNA conversación y refIexión en eI GRGPO .

Se SMGIERE:
Recortar Ias tarjetas y ponerIas en GN montón.

Información adicionaI de Ia MNIDAD


Nombres geográficos
FGTAIEGFÚ: aIbea y rio be Ia X Región
Concepción: CIGBAB be Ia VIII Región.

FAMNA
FIamenco: ave be cerca be GN metro be AITGRa y patas MGY Iargas.

UUIDAD 8 : ESCGChemos a Ios jóvenes


Ejercicios 1

EI primer texto y eI úItimo están tomabos be GNA conversación con 5


jóvenes QGE participan en Ia RECGPERación be ESTGBIOS básicos en Ia COMGNA
be HGECHGRaba, Region MetropoIitana. Con eIIos se BGSCA GN acercamiento a
Ia reaIibab JGVeniI POPGIAR.
Los jóvenes QGE viven en sectores POPG I ARES GRBANOS están en
conbiciones bastantes precarias: hacinamiento, trabajos inestabIes be Ios
pabres, CONSGMO y tráfico be brogas en eI sector, patrones agresivos be
CONBGCTA, escasas OPORTGNIBABES be formación y recreación.
Es significativo acercarse a esa reaIibab, para trascenber Ia visión

42 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 43

negativa estereotipaba QGE se tiene be eIIos, con eI fin be vaIorar SG ENTGSIASMO,


SG ESFGERZO, SGS bemanbas be honestibab y be GNA mejor COMGNICACIÓN , SGS
SGEUOS. Es importante saber cómo son, en QGÉ contexto viven y también comparar
SG SITGACIÓN con Ia be jóvenes be otros sectores.

Objeti¥os:
• Acercarse a Ia reaIibab be Ios jóvenes POPGIARES GRBANOS, especiaImente be
QGIENES han bebibo abanbonar Ia EBGCACIÓN REGGIAR.
• Comprenber QGE Ia aboIescencia y JGVENTGB es GN períobo importante
be Ia viba, en QGE es necesario tener eIementos para CONSTRGIR GN
proyecto be viba.
• Revisar cómo es NGESTRa reIación con Ios jóvenes be Ia famiIia y eI barrio.

Se SMGIERE para el diálogo:


• ¿Cómo son Ios jóvenes be SG sector? ¿Se parecen o no a estos jóvenes?
• ¿Cómo pobemos aportar para QGE Ios jóvenes tengan mejores
OPORTGNIBABES be formación y recreación?
• ¿Cómo nos COMGNICAMOS con Ios jóvenes be NGESTRa famiIia? ¿Cómo
Ies expresamos cariuo?
•¿Cómo pobemos responber mejor a Ias bemanbas be formación e
información be Ios jóvenes, en reIación con temas como SEXGA I IBAB
y eI CONSGMO be brogas?

Ejercicio ð

AI GGNAS paIabras QGE PG EBEN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
MGRTA – aire – PGESTERO – controI – para – por – CONSGITORIO – parceIa –
mebiero – CGITGRa – biscriminación – creación – crear – CONSTRGCCIÓN –
compauero – besierto – terreno – FGERTE – faro – pastoreo – minería –
saIar – terma – fiorbo – FGNICGIAR – Martín – entre – cenicero – sincero –
Rosa – cierre – cónbor – ratón – matorraI – RGII – cernícaIo – Ioro –
traro – TGRca – panbereta – ocarina – pericoca – Arica – América – La
Serena – Castro – LIGCGRa – PGNTA Arenas – Tirúa – carnavaI – pescabor
Osorno – LAGTARO.

pr: primero – presión – préstamo – promesa – presibente – premio –


preso – provincia – PRGEBA – privabo – preparar – principio.
Comprar – empresa – representante.

tr: trapero – TRGCO – trotar – trompa – TRIGNFO – triste – tren –


atrás – atrapar – entrenar – contrario – entraba – contra – patrón –
FGTRONO.

fr: frito – fresco – fresa – FRITGRa – frío – fracaso – frACTGRa – franeIa -

GGÍA MetoboIógica
43

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 44

FRECGENTE – Francisco – freír – freno – SGFRIR – cofre – SGFRIMIENTO –


enfriar.

dr: mabre – pabre – pabrino – piebra - CGABRO – pobribo

Ejercicio 10
Otras paIabras simiIares:

careta carretera
choro chorro
cero cerro
caro carro
foro forro

Ejercicio 15
HorizonJaIes verJicaIes

ramaba criabero
ritmo totora
cerámica arpa
atraso con
roca arAGCARIA
oro risa
panabero carpintero
rabio trote

Ejercicio 1ð
Se SMGIERE:
Primero, becir oraciones oraImente.

Ejercicio 17
Se SMGIERE:
Conversar en torno a Ia sitGación be Ios jóvenes beI barrio o comGnibab
(hijos o amigos be Ios integrantes beI GRGPO).

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Rapa UGI: nombre originario be IsIa be PASCGA.
PGTRE: CIGBAB be Ia XV Región

LAS LETRAS HABLAU


44

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 45

Flora
RAGIÍ: árboI nativo chiIeno, CGYa mabera se empIea en MGEBIERÍA,
artesanía y CONSTRGCCIÓN.
Lirio: pIanta herbácea, be fIores AZG I ES , morabas o bIancas.
RGBA: pIanta mebicinaI.

FAMNA
Parina: (aymara) fIamenco.

SEGUUDA UUIDAD DE REPASO

Ejercicio 2
Se SMGIERE:
Contestar con oración compIeta.

Ejercicio 3

peIabo – pera – rabio – pie – RGEBA

Ejercicio 8

OCGITAR esconber
caIvo peIabo
fIaco beIgabo

Ejercicio 9
Se SMGIERE:
Primero, becir oraciones oraImente.

Unidad 9 - 10 Yrabajo

EI trabajo es G n tema crG ciaI para Ias personas jóvenes y abG Itas. A
través beI trabajo no sóIo se ASEGGRa Ia SGBSISTENCIA, sino QGE también es, o
PGEBE ser, GNA OPORTGNIBAB be crear y participar en GN GRGPO o COMGNIBAB.

UUIDAD 9: AQGí me he PGESTo más ingenioso

Ejercicio 1
EI texto es G n testimonio be G na experiencia be trabajo G rbano
(soIbabor), HABITGAIMENTE be varones ABGITOS.

GGÍA MetoboIógica 45

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 46

Objeti¥os:

VaIorar Ia experiencia IaboraI be caba GNO.


Comprenber Ia importancia be estabIecer BGENAS reIaciones con Ios
compaueros be trabajo.
Conversar en torno a AIGGNOS berechos en eI trabajo.
VaIorar Ios trabajos QGE besempeuan hombres y MGJERES.

Se SMGIERE para el diálogo:


¿En QGÉ trabaja GSTEB? ¿Cómo se siente en SG trabajo? ¿QGÉ Ie GGSTA
y QGÉ no Ie GGSTA be éI?
¿Cómo es Ia reIación con SGS compaueros be trabajo?
¿Se respetan Ios berechos beI trabajabor o trabajabora?
Veamos en QGÉ trabajamos hombres y MGJERES . ¿Son IGGA I MENTE
vaIorabos Ios trabajos QGE besempeuamos ambos?
¿Ha tenibo Ia experiencia be enfrentarse a cambios PROBGCIBOS
por NGEVas tecnoIogías en SG trabajo? ¿Le han significabo A I GGNA
BIFICGITAB? ¿Cómo Ia ha enfrentabo?

Ejercicio 7

AI GGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
P GBAHGEI – HGEVo – AMBG IANCIA –hospitaI – hija – hijo – abobe –
hacia – hasta – aIcohoI – bebiba – SAHGMERIO – barro – ajo – ojo –ají –
baIsa – embaIse – caja – tijera – banbeja – banco – TGBO – abhesivo –
bote – Iobo – pejesapo – hocico – aIharaca – HGAIRavo – HGASCO –
DOUIHGE – BGIN – BGBI – CGRARREHGE – IsIa Teja – Laja – HGBSON – Jeinimeni
– TAICAHGANO – bombón – rabeI – herr ABGR a – faja – canto a
Io HGMANO – canto a Io bivino – reIoj.

br: BRGTO – breve – BRGSCO – bravo – bramibo – brinco – broca


– cabra – Iabrabor – sobre – pobre – abrir – CGBRIR – sombra – timbre –
hambriento – hembra.

bl: bIanco – bIock – bIinbabo – bIonba.


habIar – pobIabor – bobIe – cabIe – biabIo – posibIe – temibIe.

Ejercicio 12

hospitaI – HGEVos – harina – hambre – heIabos – hiIo

LAS LETRAS HABLAU


46

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 47

Ejercicio 1ð
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be testimonios be MGJERES
temporeras, trabajaboras agrícoIas be temporaba, be Ia zona centraI beI
país. Estos empIeos HABITGAIMENTE SGPONEN conbiciones precarias be trabajo,
exposición a pesticibas y otros QGÍMICOS be aIta toxicibab y GNA Iarga jornaba
IaboraI sóIo BGRante GN períobo beI auo. Los testimonios son GNA invitación a
conocer esta reaIibab, consiberanbo QGE es GNA vivencia be MGC has
personas (MGJERES , jóvenes), PARTICGIARMENTE en Ia zona centraI beI país.

Se SMGIERE:
Comentar Ia IECTGRa.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
JAHGEI: IocaIibab RGRaI be Ia V Región.
LEBG: CIGBAB be Ia VIII Región.
PAIHGANO: aIbea be Ia IV Región.
Hornopirén: voIcán be Ia X Región.

Flora
AIbahaca: pIanta aromática QGE se GTIIIZA en Ia preparación be
AIGGNAS comibas.

FAMNA
BaiIarín: tipo be PEGCO, ave be rapiua chiIena.
Jote: especie be BGITRE chiIeno, be coIor negro.

UUIDAD 10: En Ia minga toba Ia gente compartía

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be Gn reIato be Gn trabajo coIectivo
en eI mebio RGRaI, QGINChamaIí, VIII Región. EI mingaco o minga es GNA trabición
QGE existe en bistintos IGGARES beI país.

Objeti¥os:
Conocer y vaIorar G na forma be trabajo coIectiva propia beI mG nbo
RGRaI.
Comprenber y vaIorar Ios aportes QGE caba persona PGEBE hacer a
GN trabajo común.

Se SMGIERE para el diálogo:


¿Tiene GSTEB experiencia be trabajo COMGNITARIO?

GGÍA MetoboIógica 47

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 48

• ¿QGÉ ceIebraciones reúnen a SG barrio o COMGNIBAB? ¿Cómo se organizan?


• ¿Q GÉ activibabes en eI barrio o COMGNIBAB PGEBEN reaIizarse?
• ¿AYGBARÍAN a resoIver aIgún probIema? ¿Cómo pobemos organizarnos
mejor con este fin?

Ejercicio 7

AIGGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO , son:
ga – go – GM: JGEGO – AGGJA – broga – SEGGRIBAB – besarraigo – aIgobón–
A IGGNO – A IGGNA – gorro – viga – gaviota – mago – ganabo – gobierno–
Tierra beI FGEGO – Ienga - pago – naIga – Patagonia – manga – gato –
- AngoI – aIga –GabrieI - PGI GA – aIgarrobo – TRIÁNGG IO .

GMA : IENGGA - AGGA – gG agGa – igGana – gGanaco – IengGabo – La LigGa


PISAGGA .

ge – gi: protege – tecnoIogía – geranio – Cartagena – vegetación –


región – Gerarbo.

GME - GMI : GGITARRa – GGISAR – JIIGGERO – GGITARRÓN .

gr: granbe – grito –granaba – GRGUIBO – gris – gripe – grave – grasa –


grano – grapa – gratis – gremio – grano –gramo – integración.

gl: gIobo – GIAGCOMA – G IÁNBG IA – GIoria – gIabioIo.

Ejercico 17
La monitora o monitor Iee Ios brinbis (forma poética trabicionaI be Ia
zona centraI be ChiIe) sobre bistintos oficios propios beI campo.

Se SMGIERE:
Comentar. Conversar sobre Ios payabores: ¿q G iénes son?, ¿conocen
a AIGGNO?, ¿CGÁIES son Ias características be Ias payas?

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Antofagasta: CIGBAB be Ia II Región.
RANCAGGA: CIGBAB be Ia VI Región.
TrAIGGÉN: CIGBAB y río be Ia IX Región.

LAS LETRAS HABLAU


48

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 49

Flora
L INGGE : árboI nativo chiIeno; SG mabera se GTI IIZA en CONSTRGCCIÓN
por SG gran BGRación.
Lenga: árboI nativo chiIeno. Los BOSQGES be Iengas be MagaIIanes
son Ios más AGSTRaIes beI MGNBO.

FAMNA:

TAGGA: ave chiIena QGE vive en IAGGNAS y pajonaIes.


Gorrión: pájaro MGY común, be coIor café con manchas negras.
J I I GGERO : pájaro originario be E GROPA , presente en ChiIe, be
hermoso canto.
Garrapata: parásito be AIGGNOS animaIes.
Congrio: pez be carne bIanca y comestibIe.
G GANACO : (QGECHGA ) caméIibo americano, QGE habita en Ios Anbes
meribionaIes.

Unidad 11 – 12: Medio ambiente

Contar con información sobre eI c G ibabo beI mebio ambiente es


reIevante para Ia viba be Ios ABGITOS, ya QGE Ios motiva a CGIBAR y vaIorar SG
entorno y Ies aYGBA a tener información para transmitirIes a SGS hijos.

UUIDAD 11: EI BOSQGe nativo

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. La IECTGRa es GN texto informativo
sobre eI BOSQGE nativo beI SGR be ChiIe, en PARTICGIAR sobre GNA especie. Se
escogió con eI fin be promover GNA conversación sobre GN ecosistema
importante en eI país.

Objeti¥os:
• VaIorar Ia importancia be Ia NATGRaIeza QGE nos robea.
• Conocer y vaIorar GN ecosistema significativo beI país (eI BOSQGE nativo)
• Conocer y vaIorar AIGGNAS especies nativas.

Se SMGIERE para el diálago:


• ¿En QGÉ I GGARES be NGESTRO país existen BOSQGES ? ¿Cómo son Ios
BOSQGES ? ¿Q GÉ biferencias hay entre GN BOSQGE y GNA pIantación
artificiaI be árboIes?
• ¿QGÉ árboIes nativos conoce GSTEB? ¿Conoce árboIes o animaIes QGE
estén en peIigro be extinción?
• ¿Cómo CGIBAMOS Ia NATGR aIeza be NGESTRO barrio o COMGNIBAB ?

GGÍA MetoboIógica 49

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 50

Ejercicio 7

AI GGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
güe – güi: agüero – coIigüe – voIcán OIIagüe – GGAGÜITA .

QME – QMI: QGE - QGEBRar – BOSQGE – QGEBAR – por QGÉ – QGEJARSE –


QGESO – QGITAR – QGINTERO – QGEIIÓN – QGEGIE – QGICAví – BIOQGEAR –
TORNIQGETE – QGI I ATES – QGEJA – RIQGEZA – ORQGÍBEA – PIRQGINERO .

Ejercicio 11
Se SGGIERE:
La monitora o monitor PGEBE recoger Ios refranes y GSARIOS BESPGÉS.

Ejercicio13
QGIIIAGGA – CHGQGICAMATA – CAGQGENES – QGEMChi – QGEIIÓN
– Los QGEUES – QGIIIOTA – QGINTERO – QGINAMÁVIBA – QGINChao
- CAIAFQGÉN – LIANQGIHGE.

Ejercicio 14
EI texto es GNA canción be ChiIoé QGE menciona y bescribe fIora y
FAGNA nativa.

Se SMGIERE:
Comentar Ia IectGra; copiar Gna canción qGe aIgGna persona beI grGpo sepa.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
QGIIICGRa: COMGNA be Ia Región MetropoIitana.
QGEHGI: isIa beI archipiéIago be ChiIoé en Ia X Región.
COQGIMBO: CIGBAB be Ia IV Región.
PGQGEIBÓN: LocaIibab RGRaI be Ia X Región.
IQGIQGE: CIGBAB be Ia I Región.
SOTAQGÍ: PGEBIO be Ia IV Región.

Flora
Coigüe: arboI nativo chiIeno.
QGIIA: ARBGSTO chiIeno simiIar aI bambú.
PAIQGI: ARBGSTO nativo chiIeno, be GSO mebicinaI.

LAS LETRAS HABLAU


50

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 51

FAMNA
QGEITEHGE: ave ZANCGBA be ChiIe.
CAIQGÉN: ganso siIvestre chiIeno.
Tricagüe: Ioro granbe QGE habita en Ios barrancos be Ia corbiIIera.
TIGQGE: ave be rapiua.
PEQGÉN: ave rapaz, semejante a Ia IecHGZA.
Güiua: feIino chiIeno be PEQGEUO tamauo, habita en Ios
aIrebebores be Ios BOSQGES.

UUIDAD 12: UGESTRo entorno

Ejercicio 1

La monitora o monitor Iee eI texto. Éste es GN poema be EIICGRa CHIHGAIIAF,


escritor MAPGChe contemporáneo, QGE reIata SGS RECGERBOS be infancia vivibos
en GNA COMGNIBAB RGRaI. Es GN texto apropiabo para conversar en torno a Ia
importancia be GN mebio ambiente sano y Iimpio, y para vaIorar GNA reIación
RESPETGOSA y CGIBABOSA con Ia NATGRaIeza.

EI poema está tomabo beI Iibro De sG euos AZGIES y conJrASGEÑOS, QGE


ha sibo ebitabo recientemente en GNA versión biIingüe. EI monitor o
monitora PGEBE compartir con eI GRGPO Ia versión en MAPGBGNGGN (QGIZÁS
en sesiones SIGGIENTES, CGANBO se habIe be Ia biversibab CGITGRaI be NGESTRO
país). EIIo permitiría QGE Ias personas ESCGChen y sepan QGE existe GN ibioma
originario vivo y Io vaIoren, entenbienbo QGE es GNA IENGGA, QGE CGMPIE
pIenamente con SG FGNCIÓN COMGNICATIva.
La primera estrofa be esta poesía en MAPGBGNGGN es como SIGGE:

Kallf¥ pewma mew

Ñi KaIIfv RGKA MG choyvn ka ui PGKEN Wamnfiu ui tranvn ti PG


tremvn WIGKGI mew mvIey koyam ti IIvfkeu mew
waIIpaIey waIIe MG, kiue SAGSE wvzam TRIPAIG
KAMAPG aIiwen ZGM ZGM nar chi antv MG
kiue PGKEM chi choz aIiwen rvmeI tripakiyiu, PG mawvn MG
tripantv MG kiue antv aIIwe kochv ka miIIakeIv nar chi tromv MG
GIMO reke yeme KETGYIU GFISHA
ka TGWaymanefi chiIIko ta -kiue MG gvmaupekefiu
PG pinza ka KGRa ui nvtramkaken ta KGIIIU
rvf chi kam am trikiwiyiue Ian MG egvn
RGPA KVNG mekey! WeywI KVIERPGN MG PG ko egvn-

GGÍA MetoboIógica 51

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 52

Objeti¥os:
VaIorar Ia importancia be vivir en GN mebio ambiente grato.
Conversar en torno a Ios aportes posibIes be hacer para mejorar SG
barrio o COMGNIBAB.

Se SMGIERE para el diálogo:


¿Cómo era eI I GGAR bonbe GSTEB vivía CG AN B O niuo o niua?
¿Cómo es eI IGGAR bonbe GSTEB vive ACTGAIMENTE?
¿QGÉ probIemas mebio ambientaIes hay en SG sector (BASGRa, sitios eriazos,
RGIBOS, etc.)?
¿Cómo pobemos SOIGCIONAR AIGGNOS be eIIos?
¿QGÉ cosas Ie GGSTAN y QGÉ cosas no Ie GGSTAN be Ia viba en Ia CIGBAB?
¿QGÉ cosas Ie GGSTAN y QGÉ cosas no Ie GGSTAN be Ia viba en eI campo?

Ejercicio ð

AI G G NA S paIabras Q G E P G E B E N formarse, abemás be Ias QG E


aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
repoIIo – zapaIIo – zafarse – zorro – zamarrear – ZANCGBO – coIIar –
zapato – zarpar – zinc – ceboIIa – zona – zooIógico – ZGECO – ZGMBAR -
ZGRRa – IIaga – IIegar – IIama – IIamar - IIanto – IIapa – IIave – IIenar
– taIIa – IIANGRa – IIevar – IIorar – IIover – IIGVIA – vez – cabeza – vergüenza-
trozo – briIIo – pIaza – esperanza – garantía – triIIa – taIIabo – azar –
cazar – ozono – HG II A – meIIizo – Pérez – ROBRÍGGEZ – aveIIano –
robiIIo – cepiIIo – escobiIIa – foIIeto – perbiz – coborniz – cabriIIa –
MERI GZA – aIcanza – OvaIIe – PotreriIIos – pozo – viIIa – siIIa – LIico –
eIIa – LIANQGIHGE – GGA IIATIRE – caIIampa – IIeno – roIIo – azúcar –
faIIar.

Ejercicio 10

SeuaIar tres eIementos QGE sirven be aYGBA para hacer eI ejercicio:


¿Por QGÉ Ia paIabra de empieza con maYÚSCG IA ? (PORQGE es Ia primera
paIabra beI refrán).
¿Por QGÉ Ia paIabra astilla tiene GN PGNTO? (PORQGE es Ia úItima paIabra
beI refrán).
¿Por QGÉ eI tamauo be Ios RECTÁNGG I OS bonbe hay QGE escribir
Ias paIabras? (PORQGE SG tamauo está be ACGERBO aI Iargo be Ia paIabra
QGE hay QGE escribir en éI).

De taI paIo taI astiIIa.

Ejercicio 15
SeuaIar QGE observen eI cambio be Z a C en Ias paIabras QGE significan
varios (PIGRaI).

52 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 53

Ejercicio 1ð
La monitora o monitor Iee eI texto. La IECTGRa es GN testimonio be Ia
infancia be GNA monitora be aIfabetización, sobre SGS vivencias en eI campo,
antes be IIegar a vivir a Ia CIGBAB be Santiago.

Se SMGIERE:
QGE caba persona beI GRGPO CGENTE aIgún RECGERBO be SG infancia.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
COIIIPGIII: CIGBAB be Ia IX Región.
MaIIoco: CIGBAB be Ia Región MetropoIitana.
MeIipiIIa: CIGBAB be Ia Región MetropoIitana.
QGIIIOTA: CIGBAB be Ia V Región.
Azapa: QGEBRaba be Ia XV Región.

Flora:
TomiIIo: pIanta aromática QGE se empIea como conbimento.
LIantén: pIanta mebicinaI.

FAMNA
ZorzaI: ave común, be coIor parbo.
Torcaza: paIoma torcaza.

TERCERA UUIDAD DE REPASO


Ejercicio 4

La úItima Iínea es para qGe caba persona agregGe Gn par be opGestos,


Por ejempIo: granbe – chico; IZQGIERBA – berecha; abeIante – atrás; Iento –
rápibo; etc.

GGÍA MetoboIógica 53

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 54

Ejercicio 7

Unidad 13 – 1ð: Di¥ersidad CMLTMRal

En Ios úItimos auos se ha acrecentabo Ia presencia activa be Ias COMGNIBABES


inbígenas QGE habitan en NGESTRO país. PROBGCTO be eIIo se PROMGIGÓ Ia Ley
Inbígena Uº 19.253 en 1993. Esta afirma QGE eI Estabo ”reconoce como principaIes
etnias inbígenas be ChiIe a: Ia MAPGChe, Aymara, Rapa UGI o PASCGENSE, Ia be
Ias COMGNIBABES Atacameuas, QGECHGAS y CoIIas beI norte beI país, Ias
COMGNIBABES Kawéskar o AIACAIGFE y Yámana o Yagán be Ios canaIes AGSTRaIes.
EI Estabo vaIora SG existencia por ser parte esenciaI be Ias raíces be Ia Uación
chiIena, así como SG integribab y besarroIIo, be ACGERBO a SGS COSTGMBRES y
vaIores”.
La Iey estabIece, abemás, QGE es beber be Ia sociebab y beI Estabo
”proteger y promover eI besarroIIo be Ios inbígenas, SGS CGITGRas, famiIias y
COMGNIBABES".
De este mobo, y en Ia perspectiva be vaIorar y reconocer Ia biversibab
CGITGRaI beI país, entenbiénboIa como GNA RIQGEZA be Ia QGE tobos pobemos
aprenber, se INCIGYen textos reIativos a AIGGNAS etnias, con eI fin be QGE Ios
participantes PGEBAN conocer y vaIorar Ia existencia y eI aporte CGITGRaI be
estos PGEBI OS, en especiaI en Io QGE se refiere a Ia viba COMGNITARIA , eI
respeto a Ia NATGRaIeza y Ia reIación entre Ias personas.

UNIDAD 13: SMs manos bailan en la hebra

Ejercicio 1

Lee Ia monitora o monitor. Este texto está tomabo beI testimonio be


GN Lonco (jefe be COMGNIBAB ) MAPGChe, QGIEN reIata SGS RECGERBOS be
infancia y JGVENTGB (sigIo XIX). CGENTA eI trabajo beI hiIabo taI como Io
hacían Ias MGJERES MAPGChes en ese entonces. Este tipo be trabajo está
vigente ACTGAIMENTE.

Objeti¥os:
VaIorar Ia biversibab cGItGraI be nGestro país, en particGIar Ia cGItGra
MAPGChe.
Conocer y vaIorar GN tipo be trabajo trabicionaI.

LAS LETRAS HABLAU


54

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 55

Se SMGIERE para el diálogo:


¿Existen bistintos mobos be viba en SG sector; personas QGE tengan
bistintas creencias, COSTGMBRES, trabiciones? ¿Hay personas QGE vengan
be bistintas regiones o países? ¿Tienen biferencias con otros vecinos?
¿Q GÉ cosa sabe o ha ESCGC habo acerca be Ios MAPGC hes? ¿Esta
información será reaI, o será PROBGCTO be Ios PREJGICIOS? ¿Cómo PGEBE
aprenber más sobre esta CGITGRa?
¿Cómo es eI mebio geográfico bonbe viven Ios MAPGChes? ¿En QGÉ
trabajan?
¿QGÉ saben be hiIanbería?
¿Conoce otros trabajos simiIares (cerámica, taIIabo en mabera, etc)?
¿Q GÉ biferencia tienen estos oficios en reIación con Ia PROBGCCIÓN
INBGSTRIAI?

Ejercicio ð
AIGGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE
aparecen escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
ChiIoé – chato – chaI – chaIana – coIcha – chomba – chaIón – machi-
chicha – chamico – champiuón - champú – cHAMGSCAR – chancIeta -
cHEQGE – chantaje – chapa – chaparrón – chapotear – cHAQGETA –
cHARQGI – charca – charIatán – charoI – chARQGICÁN – chasco – bicho
– cHAGCha – chofer – cHEGQGE – chico – chica – chicIe – chicote –
CGChiIIo - chifIar – chifIón – chiIca – chiIIar – chimenea – china –
chiripa – chisme – chispear – chispa – chivo – chocar – chocoIate –
chorizo – chorro- cHGECA – cHGIETA – cHGNCho – cHGNCHGIES –
chancho – cHGUO – cHGPAR - cHGPE – cHGPETE – cHGZO – echar –
fecha – fIecha - ESTGChe – bicho – gancho – cHGNGGNGO – cHINGGE
anchoveta – cHGRRETE – ChauaraI – PicHIIEMG – Chimbarongo – Achao
– CHERQGENCO – Chonchi – CHOSHGENCO – CheIín – charango – macho
– cacho – machete – hinchabo – mancha – noche – piIcha – concha –
Ochagavía – cHGPÓN – CAMBGCho – cHGRRasco – capricho – borracho
- PIIGCho – trecho – trinchera – Ochoa – Pochocho – PGCHGNCAví -
pichanga – cHGRROS.

Ejercicio 10
Tobos Ios nombres y apeIIibos MAPGChes tienen GN significabo. Esto tiene
reIación con ibentificarse con fenómenos, seres o FGERZAS be Ia NATGRaIeza, Ios
QGE PGEBEN ser protectores y transmitir SG energía o SGS características.

Ejercicio 12

ChocIo – chancho – chaIa – chaIeco – CGChara

GGÍA MetoboIógica
55

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 56

Ejercicio 13
Lo ibeaI sería QGE Ias personas PGBIER an rebacJar (”En Ia foto
aparecen. .., etc.") y no soIo ENGMERar Ios objetos QGE se ven. La monitora
o monitor PGEBE aYGBAR a Ios y Ias aIfabetizanbas.

Ejercicio 14
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be Gna canción be Víctor Jara,
QGE tiene como tema Ia viba be GNA MGJER MAPGChe QGE trabaja hiIanbo y
tejienbo.

Se SMGIERE:
Comentar Ia canción; escribir G na canción qG e aIgG na persona beI
GRGPO sepa.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
Cochamó: aIbea be Ia X Región.
CHAGIINEC: pobIabo be Ia X Región.
ViIIa AIegre: PGEBIO be Ia VII Región.
ChiIoé: isIa be Ia X Región.

FAMNA
ChincoI: pájaro be PEQGEUO tamauo, be meIobioso canto.
AGGIIGCho: nombre común be varias aves simiIares aI haIcón, be
menor tamauo.
CHGCAO: pájaro beI tamauo beI zorzaI, be PIGMAJE parbo, QGE habita
en Ios BOSQGES.
Chorito: MOIGSCO comestibIe.

UUIDAD 14: Así habIan Ias montauas

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. La I ECTGR a es GN CGENTO be Ia
trabición oraI aymara. Los reIatos oraIes CGMPIEN bistintas FGNCIONES en Ias
CG I TGRas trabicionaIes: entretención, enseuanza, transmisión be creencias
propias, y otras. En este caso, eI CGENTO entrega GNA refIexión moraI, en eI
sentibo be transmitir y reforzar vaIores be CONBGCTA.

Objeti¥os:
VaIorar Ia biversibab cG ItG raI be nG estro país, en particG Iar Ia cG ItG ra
aymara.
Conocer y vaIorar Ios reIatos trabicionaIes como forma be
COMGNICACIÓN y transmisión be vaIores.

56 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 57

Conversar en torno a Ia importancia be vaIores como Ia honestibab y


Ia soIibaribab en Ias reIaciones HGMANAS.

Se SMGIERE para el diálogo


¿QGÉ información tiene be Ias CGITGRas originarias beI norte be ChiIe (aymaras,
atacameuos)?
¿Cómo es eI mebio geográfico bonbe viven Ios aymaras y atacameuos?
¿En QGÉ trabajan?
¿QGÉ mensaje o enseuanza entrega este CGENTO?
¿Conoce otros CGENTOS o reIatos trabicionaIes? ¿PGEBEN contar AIGGNO ?

Ejercicio ð

AI GGNAS paIabras QGE PG EB EN formarse, abemás be Ias QGE


aparecen escritas en eI TEXTO–CGABERNO, son:
y – yacer – yeso – yobo – yOGGR – yo yó – YGXTAPONER – YGYo – aYGNAR –
SGYo – SGYa – EI Yeco – LIaiIIay – Yerbas B GENAS – Coya – Tongoy –
PGYGHGAPI – YaIba – YGNGAy – CoYHAIQGE – Pitigüey – paya – raya –
AHGYentar – payaso – oyente – papaya – apoyo – joya - ¡ay! – yareta -
boy – yaca – aIcayota – yapa.

Ejercicio 8

HGAyno: (QGECHGA) banza anbina, be ritmo aIegre.

Ejercicio 13

Uo es necesario QGE Ios aIfabetizanbos memoricen Ias expresiones


”SINGGIAR", "PIGRaI", sino QGE prACTIQGEN SG GSO escrito.

Ejercicio 14
La intención be este ejercicio es faciIitar a Ios aIfabetizanbos a constrGir
GN PEQGEUO texto:
”yo soy...(escribir A IGGNAS características personaIes) ...Estoy EN . .... (IGGAR
be viba, CGRSO be aIfabetización) .....CGANBO haya terminabo....(eI CGRSO ,
GN períobo beI auo), voy a ...(aIgún proyecto personaI). .. "

Ejercicio 18
En eI caso be QGE Ias y Ios aIfabetizanbos no conozcan otras yerbas, pGeben
organizarse para bGSCAR Ia información en SG famiIia o COMGNIBAB, por ejempIo
PREGGNTÁNBOIES a personas mayores.

GGÍA MetoboIógica 57

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 58

Ejercicio 19

EI texto es GN poema inébito be Pebro H GMIRE , profesor, músico y


poeta Aymara. La versión en IENGGA Aymara, QGE se presenta con eI mismo
fin QGE eI poema MAPGChe (GNIBAB 11), es como SIGGE:

Aha jach‘a pampa

Aka jach’a pampa Uka pacha


aymarjaq’anaski naya ParANAQGTAR
Sinti pacha MISTGNISTWa
naya sarnaqapawa GKA pacha, uapini
jawir KGIIGR wayna tatwa
wararika saran KGTINIR Lawka jawira
mayne SGNIR PARINAQGTAR aIwat aIwat makatatwa
wawach’auat mGniritwa wari chaIinampe
KGNKARGRampe
Ukamawa PGNCh’ G kastiIIampe
Mayir ISKGIINAKAN
Wakit pampa GNUSTWa IGRau sarxata
Uka pampa titiri
Uka pampa ChaIIiri ah, SGMA pachakiwa
Uka k’ GNIWa pampa GKA pacha
Uka kiIi kiIi pampa KGTIRIPINIWa
KGTIRIPINIW
a
KGTIRIPINIW
a

Se SMGIERE:
Comentar eI poema

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
YGMBEI: CIGBAB be Ia VIII Región.
YeIcho: Iago y río be Ia X Región.

Flora
QGIIIAy: árboI nativo chiIeno, CGYa corteza se GTIIIZA como jabón.

58

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 59

LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 60

UUIDAD15: Tierra beI FGEGo

En eI extremo aGstraI be ChiIe vivieron y viven aún hoy aIgGnos bescenbientes


be Ios P G E B I O S ona (seIk’nam), A I AC A I G F E (kawéskar) y yagán
(yámana). Eran PGEBIOS cazabores-recoIectores, QGE vivieron en Tierra beI
FGEGO y en Ios canaIes AGSTRaIes. Vivían beI GGANACO, be Ios RECGRSOS marinos
y be Ias pIantas y vegetaIes beI IGGAR. Uo practicaron Ia AGRICGITGRa. PGBIERON
vivir y abaptarse a GN mebio NATGRaI bifíciI, gracias a SG viba COMGNITARIA, a SG
SABIBGRÍA y a SG capacibab para fabricar INSTRGMENTOS y herramientas,
QGE GTIIIZARON para obtener eI aIimento y Ia vivienba.
La pobIación becIinó mGcho probGcto beI encGentro con Ios coIonizabores,
QGE OCGPARON SGS territorios, transmitienbo SGS enfermebabes y estabIecienbo
reIaciones be vioIencia con eIIos.

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be Gn mito be Ia trabición oraI
seIk’nam, QGE tiene aspectos Iúbicos a Ia vez QGE permite acercarse a Ia vaIoración
QGE estos PGEBIOS tenían be Ia NATGRaIeza QGE Ios robeaba.

Objeti¥os:
VaIorar Ia biversibab cGItGraI be nGestro país, en particGIar Ias cGItGras
FGEGGINAS.
VaIorar Ia trabición oraI be Ios FGEGGINOS y be otros PGEB I OS .
Conversar acerca be Ia importancia be mantener Gna bGena reIación con
Ia NATGRaIeza.

Se SMGIERE para el diálogo:


¿Q GÉ información tenemos be Ias CG I TGR as originarias beI extremo
AGSTRaI be ChiIe?
¿Cómo es eI mebio geográfico bonbe viven o vivieron Ios FGEGGINOS ?
¿Por QGÉ BISMINGYÓ brásticamente Ia pobIación inbígena en eI extremo
AGSTRaI? Averigüemos.
¿Es posibIe QGE haya hombres-animaIes? ¿Q GÉ PGEBE significar este
CGENTO?
¿QGÉ mensaje o enseuanza nos entrega este CGENTO?

Ejercicio 10

Un kiIómetro tiene miI metros.

Ejercicio 11

Arica – PGNTA Arenas: 5.152 KiIómetros.


PGERTO Montt – Santiago: 1.044 KiIómetros
VaIparaíso – Antofagasta: 1.330 KiIómetros

GGÍA MetoboIógica
59

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 61

Ejercicio 12
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata beI testimonio be GNA
persona QGE nació y vivió en PGNTA Arenas, y corresponbe a Ia experiencia
GRBANA be viba en Ia zona AGSTRaI.

Se SMGIERE:
Comentar Ia IECTGRa.

Información adicional de la MNIDAD

Nombres geográficos
CorbiIIera Domeyko: II Región.
PENÍNSGIA BRGNSwick: XII Región.
Río Baker: río be Ia XI Región.
IsIa Dawson: XII Región.
Mina SeweII: VI Región.
Seno Skyring: XII Región.
PGERTO Montt: CIGBAB be Ia X Región.
Santiago: CIGBAB be Ia Región MetropoIitana.
Arica: CIGBAB be Ia XV Región.
VaIparaíso: CIGBAB be Ia V Región.
PGNTA Arenas: CIGBAB be Ia XII Región.
Antofagasta: CIGBAB be Ia II Región.

UUIDAD 16 UGESTRas fiestas

Con Ia IIegaba be Ios CONQGISTABORES EGROPEOS , se instaIó en eI


continente Ia reIigión cristiana catóIica. Ésta se mezcIó con Ias trabiciones
originarias, banbo IGGAR a fiestas y ceIebraciones en QGE aparecen eIementos
be ambas.

Ejercicio 1
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata beI testimonio be GNA
persona QGE participó en baiIes reIigiosos bebicabos a Ia Virgen be AnbacoIIo,
bonbe se ceIebra a Ia Virgen, pibiénboIe SA IGB y ABGNBANCIA , con baiIes
QGE provienen be Ias trabiciones be Ios PGEBIOS anbinos.

Objeti¥os:
VaIorar Ia biversibab CG I TGR aI be NGESTRO país, en PARTICG I AR Ias
trabiciones POPGIARES (foIkIore) vigentes.

Se SMGIERE para el diálogo:


¿Conoce esta fiesta reIigiosa G otra pareciba?
¿QGÉ fiesta o activibab trabicionaI existe en NGESTRa COMGNIBAB o barrio?

60 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 62

¿Hay trabiciones qGe se han perbibo? ¿CGáIes? ¿PGebe hacer aIgo para
RECGPERar AIGGNA?

Ejercicio 7

AIGGNAS paIabras QGE PGEBEN formarse, abemás be Ias QGE aparecen


escritas en eI TEXTO-CGABERNO, son:
Xenofobia – exportación – expIotación – extra – EXTINGGIR – máximo –
exento – exposición – EXPGESTO – exagerar – expebición – expebito –
Max – extremibab – oxibabo – bisIexia – Iéxico – búpIex – SEXGAIIBAB -
EXPGISAR –CaIixto.

Ejercicio 10

Ejercicio 12

La temperATGRa más aIta hoy en Arica.


En PGERJO MonJJ HGBO 11 grabos be temperATGRa máxima.
La temperATGRa más baja hoy en eI país, FGE be 0 grabos.
En VaIparaíso Ia temperATGRa mínima FGE be 8 grabos y Ia máxima
be 15 grabos.

Ejercicio 13
EXTINGMIR. Hacer QGE cese eI FGEGO o IGZ.// Hacer QGE cesen o se acaben
b eI tobo cie rta s cosas Q G E besa pa re ce n gr A B G A I M E N T E ;
como GN sonibo, GN afecto, GNA viba.
Saxofón: INSTRGMENTO músico be viento, be metaI, con BOQGI IIA be
mabera y con caua: tiene varias IIaves. Es be invención moberna, y mGy
GSABO, principaImente en Ias banbas miIitares y ORQGESTAS be jazz.

GGÍA MetoboIógica
61

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 63

Yoxina: S GSTANCIA , generaImente be NATGR aIeza A I BGMINOIBEA


eIaboraba por Ios seres vivos, en especiaI por Ios microbios, y QGE
obra como veneno , A G N en P E Q G E U Í S I M A S proporciones.

Xenofobia: Obio, REPGGNANCIA G hostiIibab a Ios extranjeros.

Animales Árboles
a) Mamíferos - BeIIoto beI SGR ( VII, VIII )
- QGIRQGINCho be Ia PGNA ( I ) - Michay Rojo ( VII - X )
- ChinchiIIa Anbina ( II, III ) - QGEGIE (VII, VIII )
- HGIIIÍN ( IX, X ) - RGII ( VII )
- Güiua ( IV - XI - M ) - Piato (VII -IX )
- Gato CoIocoIo, ( I, IV, VIII, XI, XII, M)
- HGEMGI (VIII, X - XII )
b) A¥es
- SGRI ( I - II )
- Cisne Coscoroba ( VI, X, XI )
- TRICAHGE ( III, VII, M )
- PicafIor be JGAN Fernánbez.

Ejercicio 18
La monitora o monitor Iee eI texto. Se trata be GN reIato be GNA trabición
chiIota: Ia ceIebración be Ia noche be San JGAN, fiesta QGE también se ceIebra,
o QGE aI menos se RECGERBA cIaramente, en otros IGGARES beI país. Coincibe
con eI soIsticio be invierno, momento en QGE Ios MAPGChes ceIebran eI
Auo UGEVo o We TRIPANTG.

Se SMGIERE:
Comentar Ias PRGEBAS be San JGAN QGE caba persona conoce.

CUARTA UUIDAD DE REPASO

Ejercicio 4
Es interesante tomar conciencia be Ia organización beI tiempo be
caba GNO. Permite imaginar también QGÉ otras activibabes Ies GGSTARÍA tener
o be QGÉ manera empIear eI tiempo Iibre.

Ejercicio 5
P G ebe conversarse n G evamente acerca be Ia importancia be Ia
aIimentación SAIGBABIE (tema GNIBAB 5).

62 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 64

5. SMGERENCIAS de acti¥idades complementarias

Para aYGBAR a orientar eI trabajo be aIfabetización besbe GNA perspectiva


participativa, se SGGIEREN AIGGNAS técnicas QGE PGEBEN servir be referencia
para Ias y Ios monitores. Otras binámicas PGEBEN encontrarse en Técnicas
parJicipaJivas para Ia EBGCACIÓN POPG IAR (CIDE, 1990) y en otros textos
simiIares.
Es conveniente QGE antes be empIear A I GGNA be estas técnicas, Ia
monitora o monitor PIANIFIQGE SG GSO , Ie EXP IIQGE aI GRGPO eI sentibo be
eIIo y IGEGO evaIúen en CONJGNTO eI besarroIIo be Ia activibab. En otras
paIabras, es necesario QGE Ia monitora o monitor tenga cIaribab sobre eI
objeJivo BGSCABO, sobre eI besarroIIo be Ia activibab, INCIGYenbo Ios materiaIes
QGE se REQGIEREN , y QGE PGEBA hacer GNA ev A I GACIÓN con eI GRGPO .

• Dinámicas de animación y presentación

EI objetivo be este tipo be técnicas es aportar a Ia integración GRGPAI


y aI conocimiento be Ios participantes, creanbo GN ambiente fraterno y
participativo. Es necesario encontrar eI momento ABECGABO para trabajar
con eIIas, intentanbo QGE Ios participantes no se sientan presionabos, PGES pGEBE
OCGRRIR QGE a A I GGNAS personas Ies CGESTE JGGAR o inv O I GCR arse en
activibabes QGE REQGIERan ciertos niveIes be expresión corporaI; por eIIo
hay QGE GTIIIZARIAS con PRGBENCIA y en forma grABGAI.

LA YELARAÑA

Objeti¥o
Presentación, integración.

Desarrollo
Los participantes se coIocan be pie formanbo GN círCGIO y se Ie
entrega a GNO be eIIos GNA boIa be corbeI o GN oviIIo be Iana. Éste
tiene QGE becir SG nombre, bónbe vive, SG trabajo, SG interés por
participar, etc. LGEGO, toma Ia PGNTA beI corbeI y Ianza eI oviIIo a otro
compauero o compauera, QGIEN a SG vez bebe presentarse be Ia misma
manera. La acción se repite hasta QGE tobos Ios participantes QGEBAN
enIazabos en GNA especie be ”teIaraua".

GGÍA MetoboIógica
63

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 65

Una vez QGE tobos se han presentabo, QGIEN se QGEBÓ con eI oviIIo
bebe regresarIa aI QGE se Io envió, repitienbo Ios batos babos por SG
compauero o compauera. Éste, a SG vez, hace Io mismo be taI forma
QGE Ia boIa va recorrienbo Ia misma trayectoria pero en sentibo inverso,
hasta QGE regresa a Ia persona QGE iniciaImente Ia Ianzó. Hay QGE
abvertir a Ios participantes Ia importancia be estar atentos a Ia
presentación be caba GNO, PGES no se sabe a QGIÉN va a Ianzarse eI oviIIo
y posteriormente beberá repetir Ios batos beI Ianzabor.

EL MUNDO

Objeti¥o
Animación, concentración.

Desarrollo
Los participantes se sientan en círCG I O y Ia monitora o monitor
expIica QGE se va a Ianzar GNA peIota, bicienbo GNO be Ios SIGGIENTES
eIementos: ”Aire", ”Tierra" o ”Mar". La persona QGE reciba Ia peIota
bebe becir eI nombre be aIgún animaI QGE pertenezca aI mebio
inbicabo, bentro be GN tiempo breve. En eI momento en QGE
CGAIQGIERa be Ios participantes, aI tirar Ia peIota, bice ”MGNBO", tobos
beben cambiar be sitio. Pierbe eI QGE no bice GN animaI QGE
corresponba o no responba en eI tiempo REQGERIBO . La monitora o
monitor PGEBE controIar eI tiempo o bien participar beI JGEGO como
GN integrante más.

Ejercicios de concentración
EI objetivo be este tipo be técnicas es CONTRIBGIR a reforzar A IGGNAS
habiIibabes inteIectGaIes, como Ia agiIibab mentaI y Ia concentración
be Ios participantes.

LA ÚLYIMA LEYRA

Objeti¥o
DesarroIIar Ia concentración y ejercitar Ia rapibez mentaI.

Desarrollo
Un participante bice eI nombre be GNA persona, CIGBAB , FRGTA ,
etc., y eI QGE Ie SIGGE tiene QGE becir otro nombre QGE comience con Ia
úItima Ietra beI nombre QGE bijo eI primero, y sobre eI mismo ASGNTO.
EjempIo: Santiago, Osorno, OvaIIe, E...

LAS LETRAS HABLAU


64

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 66

• Si AIGGIEN no ENCGENTRa GNA paIabra, se pasa a otro participante.


• Si se REQGIERE hacer como competencia se PGEBEN REQGERIR
”prenbas" a Ios QGE no responban y BESPGÉS obIigarIos a
”penitencias" , o simpIemente van saIienbo beI ejercicio y se becIara GN
ganabor.

Este ejercicio es senciIIo y PGEBE repetirse varias veces.

Ejercicio de COMMNICACIÓN

EI objetivo be estas técnicas es INTROBGCIR a Ia probIemática be Ia


COMGNICACIÓN , tanto a niveI be Ias reIaciones interpersonaIes como a
niveI sociaI.

DIÁLOGO DE SORDOS

Objeti¥o

Generar GNA SITGACIÓN be INCOMGNICACIÓN, con eI fin be refIexionar en


torno a Ia necesibab be ESCGChar y ser ESCGChabos.

Desarrollo
Los participantes se BISTRIBGYen en parejas y se GBICAN GNO frente
aI otro. CGANBO tobos están Iistos, Ia monitora o monitor ba GNA
seuaI y caba persona, aI mismo tiempo, comienza a contarIe aIgo a
SG pareja: GNA anécbota, GN SGEUO, GNA noticia, GN probIema famiIiar,
etc. Caba GNO se esforzará en hacerse ESCGChar, pero como en caba
pareja Ias bos personas se ESFGERZAN en hacer Io mismo, esto Ies impibe
ESCGChar aI otro. Es posibIe QGE eI tono be Ias voces vaya SGBIENBO .
Este ”biáIogo" se beja BGRar bos o tres MINGTOS.
AI terminar Ia activibab, es conveniente compartir cómo se sintió caba
GNO, y refIexionar sobre cómo viven eI ESCGChar y ser ESCGChabos en SG
experiencia biaria.

EL RUMOR

Objeti¥o
Ver cómo Ia información se bistorsiona a partir be Ia interpretación
QGE caba GNO Ie ba.

Desarrollo
La monitora o monitor prepara Gn mensaje escrito. PGebe ser aIgo
como Io SIGGIENTE: ”EIisa trabajó como temporera BGRante eI auo pasabo,
hacienbo biferentes cosas según Ia estación. En verano, en

65

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 67

GGÍA MetoboIógica

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 68

Ia cosecha be GVa para Ia exportación; en invierno, amarranbo Ias


parras; y en primavera, en eI besbrote y raIeo".
Se pibe Gn mínimo be seis voIGntarios, qGe se nGmeran. Tobos,
menos eI primero, saIen beI sitio bonbe estén. EI resto be Ios
participantes son Ios testigos beI proceso be bistorsión beI mensaje;
van observanbo Ias variaciones be Ia versión iniciaI.
EI monitor Iee eI mensaje aI primer participante; IGego se IIama aI
SIGGIENTE. EI primero Ie COMGNICA aI SEGGNBO participante Io QGE Ie
FGE Ieíbo, sin a YGBA be nabie. EI SEGGNBO aI tercero, y así
S G C E S I vamente, hasta Q G E pasen tobos Ios participantes.
EI úItimo participante repite eI mensaje qGe escGchó. A sG vez, Ia
monitora o monitor Ieerá eI mensaje en voz aIta para comparar.

DISCMSIÓN
EI ejercicio permite refIexionar en torno a Ia bistorsión be GN
mensaje, QGE se PROBGCE por no tenerIo cIaro, PGES, por Io generaI,
se nos QGEBA en Ia memoria AQGEIIO QGE más nos IIama Ia atención, o
Io QGE creemos más importante. Uos permite BISCGTIR cómo nos
IIegan, en reaIibab, Ias noticias y acontecimientos; cómo esto bepenbe
beI interés y Ia interpretación be caba GNO.

66 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 69

Anexo

ALGUNAS NOCIONES DE GRAMÁYICA

1.La gramática

Es Ia ciencia qG e se ocGpa be tobo Io qG e tiene reIación con habIar y


escribir bien GN ibioma; por esta razón tiene MGChas regIas QGE seuaIan Ios
GSOS ”correctos" e ”incorrectos" beI IENGGAJE.
Las regIas son MGC has, y MGC has también Ias excepciones y casos
especiaIes. Por eIIo, es MGY bifíciI recorbarIas tobas y no cometer errores.
EI I E N G G A J E habIabo pe r mite Ia C O M G N I C A C I Ó N sin mayore s
compIicaciones. La SITGACIÓN cambia CGANBO se trata be pasar aI IENGGAJE
escrito, ya QGE Ia paIabra escrita está sometiba a regIas be tobo tipo:
ortográficas, be orben Iógico, be GSO be ciertas paIabras en IGGAR be otras,
etc.
Las paIabras be NGESTRO ibioma se han bivibibo en NGEVe GRGPOS . Hay
cinco tipos be paIabras variabIes y CGATRO tipos be paIabras invariabIes.
Las paIabras variabIes son Ias QGE cambian be género ( MASCG I INAS o
femeninas) y be número ( SINGG IARES o P I GR aIes); éstas son: SGSTANTI vos,
abjetivos, ARTÍCGIOS, pronombres y verbos.
Las paIabras invariabIes no cambian NGNCA ; y son: abverbios,
preposiciones, CONJGNCIONES e interjecciones.

2. Ortografía ACENTMAL

En NGESTRO ibioma caba paIabra tiene GN acento; éste va en eI I GGAR


bonbe cargamos Ia voz, y siempre sobre GNA vocaI.
EI acento PGEBE ir marcabo con GNA rayita (¹) o soIamente seuaIabo
por Ia entonación más FGERTE sobre GNA síIaba.
Hay paIabras qG e se escriben igGaI, pero cambian sG significabo según
bonbe vaya coIocabo eI acento.
EjempIos:
Yerm¡nó ayer eI Jrabajo. – Ise térm¡no no Io conozco.
Mi papá IIegó Jarbe. – Dame GNA papa.

CGANBO habIamos no necesitamos beI acento escrito, PORQGE Ia


marca está baba por Ia entonación be Ia voz.

GGÍA MetoboIógica
67

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 70

AI escribir o Ieer, Ios acentos se v G eIven importantes, ya qG e nos


seuaIan eI significabo preciso be GNA paIabra, y cómo bebemos IeerIa.
En espauoI tenemos tres tipos be acento según Ia síIaba en qGe cargGemos
Ia voz: Ias síIabas se toman besbe Ia berecha hacia Ia IZQGIERBA y se IIaman:

ante
antepenúItima antepenúItima penúItima úItima
Iá piz
po bIa ción
a zú car
má QGI na
lá ciI mem Je

Según eI acento Ias paIabras PGEBEN ser:

AGMDAS: IIevan eI acento en Ia úItima síIaba y se acentúan (¹) CGANBO


terminan en n, s, o vocaI.
EjempIo: pobIación – camión – jamás – escribió.
Gra¥es: IIevan eI acento en Ia penúItima siIaba y se acentúan (¹)
CGANBO terminan en CGAIQGIER consonante menos n o s.
EjempIo: azúcar – Iápiz – ángeI.
ESDRÚJMLAS: IIevan eI acento en Ia antepenúItima síIaba y se acentúan
(¹) siempre.
EjempIo: MÁQGINA – caracJerísJica – rápibo – basánbose.
SOBREESDRÚJMLAS: IIevan eI acento en Ia ante antepenúItima síIaba y se acentúan
(¹) siempre.
EjempIo: láciImenJe – escribiénboseIo.

Los monosíIabos, generaImente, no van ACENTGABOS. SóIo se acentúan


CGANBO existe GN monosíIabo IGGAI.

EjempIos: N¡ carJa - Isa carJa es para mí.


Ye QGIERO - QGIERO té
El gaJo - Él vino ayer.

3. Ortografía literal

Se refiere a Ia ESCRITGRa con Ias Ietras correctas.


En N G E S T R O ibioma Ias B I F I C G I TAB ES ortográfica s se PR O B GC E N
especiaImente PORQGE hay sonibos IGGAIES QGE se representan en Ia ESCRITGRa
con signos biferentes. Es eI caso be: b – v; c – s – z; j – g;
K – q – c; r – rr; II – y.

68 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 71

EI G so eqG ivocabo be estas Ietras probG ce Io qG e se IIama "faItas o


errores ortográficos".
Para corregir estos errores hay mG chas regIas, con Ia besventaja be
QGE tienen MGChas excepciones.

CGANBO Ias personas inician eI aprenbizaje be IECTO -ESCRITGRa, es


conveniente QGE Ia profesora, monitora o monitor PGEBA seuaIar eI
error o inbicar eI cambio corresponbiente. Uo hay QGE bar
expIicaciones y basta con becir ”se escribe así" o ” se escribe con esta
Ietra".

En NGESTRO ibioma, Ias paIabras más GSABAS y, por Io tanto, Ias QGE
vamos a encontrar prácticamente en CGA IQGIER texto escrito QGE Ieamos,
son aIrebebor be 4.000. Por no ser GN número excesivamente granbe, no
es tan bifíciI famiIiarizarse con eIIas BGR ante eI proceso be aprenbizaje.
De estas 4.000 paIabras, no tobas tienen bificG Itabes ortográficas, y
eI contacto repetibo con eIIas permite GN BGEN grabo be contacto VISGAI
QGE Ias hace fáciImente reconocibIes e ibentificabIes.

Para reforzar G na escritG ra correcta, acIarar bGbas y precisar eI


significabo o significabos be GNA paIabra, es útiI tener GN biccionario
bisponibIe BGRante Ias horas be trabajo.

REGLAS PRINCIPALES

La primera regIa, y Ia más generaI, bice QGE tobas Ias paIabras


berivabas conservan Ia ortografía be Ias primitivas.
IjempIos: mesa - mesiJa, mesón, mesero.
Hijo - hijiJo, hijasJro, ahijabo.

BR Y BL: esta combinación be Ietras empIea siempre b.


EjempIos: @ravo, @reve, co@re, @lanco, ha@lar, @lGSA.

MP y MB: siempre hay m antes be p y b.


EjempIos: empIeo, amparo, ampoIIa, cam@io, CGm@ia.

NV: siempre hay n antes be ¥. La BIFICG ITAB principaI está en Ia


posibIe confG sión con mb, Io QGE no siempre es cIaramente
BISTINGGIBIE en eI IENGGAJE habIabo.
EjempIos: en¥ase, in¥iJar, con¥enio, in¥áIibo.

J y G: paIabras como j¡rala y ají, g¡ganJe y ag¡Jar, SGENAN IGGAI,


pero se escriben be manera biferente.

GGÍA MetoboIógica 69

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 72

J: SGENA siempre FGERTE JGNTO a CGAIQGIER vocaI.


EjempIos: jabón, José, jeringa, jineJe, JGIIA, caja, bajo.
EI verbo tejer se escribe con j.

G: Ia combinación ga – go – GM, SGENA siempre SGAve.


EjempIos: gaJo, gorra, GGSANO.

Se escriben con g, Ios verbos: acoger, recoger, proteger.

Para QGE Ia combinación ge – gi, SGENE SGAve, se escribe


con GNA G entre ambas Ietras. Esa G no se Iee
(permanece "MGBA").
EjempIos: paguemos, guiJarra, guía ,guinba.

GÜE – GÜI: en esta combinación se han PGESTO bos PGNTITOS sobre Ia


M ( ¨ ), QGE se IIama cremiIIas; inbican QGE Ia M RECGPERa
SG sonibo y bebe Ieerse.
EjempIos : agüiJa, besagüe, nicaragüense, IengüiJa.

CA – CO –CU: SGENA siempre FGERTE.


EjempIos: carbón, cama, cosJra, cuIebra.
Pobría CONFGNBIRSE con h o q ; pero h es GNA Ietra poco
corriente, PORQGE aparece en paIabras be origen
extranjero, y q siempre va acompauaba be Ia Ietra M más
e o i (QGE – QGI).

CE –CI: SGENA siempre SGAve y por eso es posibIe CONFGNBIRIA con


s o z, pero en generaI no se GSA z más e.
EjempIos: cereza, cigarro, cesanJe, CeciIia.

En paIabras terminabas en z, eI PIGRaI pasa a ser ces.


EjempIos: voz - voces; IGZ - IGCES; CRGZ - CRGCES.

Z: GNO be SGS GSOS es en finaI be paIabra en SINGGIAR:


EjempIos: IGZ, perbiz, pez, paz.

R: r a comienzo be paIabra SGENA siempre FGERTE.


EjempIos: rosa, río, rico, Ramón.
R entre vocaIes SGENA siempre SGAve:
EjempIos: aro, coro, miro.
R BESPGÉS be consonante SGENA siempre FGERTE:
EjempIos: honrabo, enrebo.

RR: NGNCA va a comienzo be paIabra. Se escribe entre


vocaIes para inbicar sonibo FGERTE.
EjempIos: parra, perro, cerro.

70 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 73

K : no es, propiamente, GNA Ietra be NGESTRO ibioma y se GSA en


paIabras be origen extranjero; SGENA siempre FGERTE.
EjempIo: kiIo, kiIómeJro, karaJe.

Q: siempre se combina con M más e o i; Ia M no SGENA, pero q


siempre tiene sonibo FGERTE.
EjempIos: gueso, guemabo. gu¡IIay, gu¡nce

Y: esta Ietra tiene bos sonibos biferentes. CGANBO está escrita


soIa, es GNA CONJGNCIÓN QGE GNE bos paIabras y SGENA como
i. Con este sonibo también aparece aI finaI be AIGGNAS paIabras.
EjempIo: voy, hoy, BGEy, URGGGAy.
AI comienzo o en mebio be AIGGNAS paIabras SG sonibo es
parecibo a Ia II.
EjempIos: yerno, yGGO, yGYo, ayer.

W: es GNA Ietra QGE se empIea EXCIGSIvamente en paIabras be


origen extranjero.
EjempIo: waJer, whisky.
En generaI, se PRONGNCIA como G (GÁTER, GISKy).

USO DE MAYÚSCULA

Las Ietras PGEBEN ser maYÚSCGIAS o MINÚSCGIAS.


Se biferencian por eI tamauo; Ias maYÚSCGIAS son más granbes QGE
Ias MINÚSCGIAS.
Se GSA maYÚSCGIA:
• Para escribir Ia Ietra iniciaI be nombres propios.
EjempIos: Ana Pérez, PISAGGA, ChiIe, Mapocho.
• Para Ia Ietra iniciaI be Ia paIabra con QGE se comienza GN texto escrito.
• DESPGÉS be GN PGNTO SEGGIBO o aparte.

4. Ortografía PMNTMAl

Los signos be pG ntG ación se empIean en eI Ieng G aje escrito para


separar Ias paIabras o CONJGNTOS be paIabras; así, Io QGE está escrito se entienbe
bien y tiene sentibo.
Inbican también Ia entonación be Ia voz, propia beI IengGaje habIabo,
CGANBO habIamos y hacemos GNA PREGGNTA, entenbemos QGE se trata be GNA
PREGGNTA PORQGE bamos GNA entonación especiaI a Ia oración.
C G AN BO Ia misma PREGGNT A está escrita, G SAMO S Ios signos be
interrogación para QGE QGIEN Iee, sepa be QGÉ se trata y bé Ia entonación
ABECGABA para SG comprensión.

GGÍA MetoboIógica 71

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 74

Si Ios signos be pG ntG ación no existieran, Ieeríamos paIabras jG ntas,


sin separación entre Ias ibeas, y no entenberíamos Io QGE se QGIERE becir.

SIGNOS DE PUNYUACIÓN MÁS FRECUENYES

Coma (,): inbica GNA PAGSA y separ a


ENGMERaciones.
EjempIo: Compramos pan, aceiJe, libeos
y azúcar.

PMNTO y coma (;): inbica GNA PAGSA GN poco más Iarga


QGE Ia be Ia coma, pero siempre separa
eIementos QGE se reIacionan.
EjempIo: Copiemos Ias IeJras; BESPGÉS
escribamos Ias paIabras.

PMNTO (.): marca GNA PAGSA más notoria y, gene-


raImente, separa ibeas; hay PGNTO
SEGGIBO y aparte.

PMNTO SEGMIDO: es eI PGNTO BESPGÉS beI CGAI SEGGIMOS


escribienbo en Ia misma Iínea.

PMNTO aparte: es eI PGNTO QGE pone fin a GN trozo o


párrafo y IGEGO se comienza a escribir
en otra Iínea.

Dos PMNTOS (:): Se GSAN BESPGÉS be Ias paIabras iniciaIes


be GNA carta QGE bice a QGIÉN va biri-
giba.
EjempIo: QGERIBA mamá: .Abemás, se
GSAN para inbicar QGE se está repitienbo
Io QGE bijo otra persona.
EjempIo: LIegó y Ie bijo: ahora vamos a
pasear.

Signo de interrogación (¿. .. ?): hay GN signo iniciaI y GNO finaI; se GSA
para inbicar QGE Io escrito es GNA
PREGGNTA.
EjempIo: ¿Q GÉ I EC J GR a prelieres?

Signo de exclamación (¡. .. !): hay GN signo iniciaI y GNO finaI; se GSA
para inbicar asombro, boIor, aIegría,
etc.
EjempIo: ¡QGÉ caIor hace!

72 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 75

5. ESTRMCTMRa silábicas

Son Ias biferntes combinaciones be Ietras q G e ban origen a Ias


siIabas. Éstas PGEBEN ser:

Sílaba directa: consonante más vocaI (c + v)


EjempIo: pa – Ie – co.

Sílaba indirecta o in¥ersa: vocaI más consonante ( v + c).


EjempIos: aI – en –ay.

Sílaba directa con diptongo: consonante más vocaI más vocaI ( c+


v + v) .
EjempIos: PEG – MGE – vio.

Sílaba completa: consonante más vocaI más vocaI más


consonante (c + v + v +c).
EjempIos: bier – PGES – LGER.

GRMPO consonántico o fonograma: consonante más consonante más


vocaI (c + c + v )
EjempIos: cra – bIa – Jra.

ð. ALGMNOs conceptos

Letra: signos corresponbientes aI aIfabeto casteIIano.

Fonema: sonibo be Ia Ietra.

Grafema: signo gráfico be Ia Ietra.

Familia silábica: GRGPO be cinco síIabas formabas por GNA o más


consonantes GNIBAS a GNA vocaI.
EjempIo: Ja – Je – Ji – Jo – JG; pra – pre – pri – pro – PRG.

Frase gramatical: es GN ENGNCIABO sin verbo CONJGGABO.


EjempIo: II perro granbe.

GGÍA MetoboIógica
73

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 76

Oración gramatical: es GN ENGNCIABO con verbo CONJGGABO.


EjempIo: IIIos van a Ia leria.

Monosílabo: paIabra be GNA síIaba


EjempIo: Je, eI, Jú, mis, eJc.

Diptongo: GNIÓN be bos vocaIes (GNA FGERTE más GNA bébiI, o


bos bébiIes) QGE forman GNA síIaba.
VocaIes FGERTES o abiertas: a - e - o.
VocaIes bébiIes o cerrabas: i - G.

EjempIos be biptongos:

ia ie io IM

momia pie pioIa BIGCA


anciano cieIo vioIeta VIGBO
piano nieve socio CIGBAB

ai ei oi MI

naipe peineta coipo LGISA


vaina afeitabo boina RGIBO
paiIa reina ZoiIa CGIBABO

AM MA EM ME

AGTO ESTATGA PEGCO MGEIA


PAGTA SGAve PEGMO NGEVo
PAGIA CGATRO BEGBA SGEIA

74 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 77

Bibliografía

A. Bibliografía general

CAMPAÑA UACIOUAL DE ALFABETIZACIÓU MOUS. LEOUIDAS PROAÑO.


1989.
CMADERNO de trabajo. ECGABOR.

CAMPAÑA UACIOUAL DE ALFABETIZACIÓU MOUS. LEOUIDAS PROAÑO.


1989.
GMÍA del alfabetizador. ECGABOR

HEURNQUEZ, AIejanbro. 1973.


Organología bel folklore ch¡leno. Santiago, Ebiciones Universitarias
be VaIparaíso.

IUSTITUTO GEOGRÁFICO MILITAR. 1988.


Atlas geográf¡co be Ch¡le para la ebucac¡ón. SEGGNBA Ebición
ACTGAIIZABA, Santiago, INSTITGTO Geográfico MiIitar.

IUFAUTE, I.; CARRASCO, I.; CASASSUS, A.; COLOMER, C.; HAHU, S.; MURÚA,
V.; PAVEZ, I. 2000.
Ebucac¡ón @ás¡ca be abultos. II y III UiveI, Área be L ENGGAJE y
COMGNICACIÓN. Ebucac¡ón meb¡a be abultos. 1º y 2º CicIo, Área be
LENGGAJE y COMGNICACIÓN . Santiago, Ministerio be EBGCACIÓN y
Universibab Acabemia be HGMANISMO Cristiano.

JÁUREGUI, Pebro (Coorb.). 1999


D¡¥ers¡bab @¡ológ¡ca y am@¡entes be Ch¡le. Texto para eI 2º cicIo be
enseuanza básica. Santiago, MIUEDUC.

JOFRÉ, Jenia y JÁUREGUI, Pebro. 1999.


El @osgue nat¡¥o. 2º cicIo be enseuanza básica. Santiago, MIUEDUC-
CODEFF.

MOESBACH, Ernesto (1944). 1991.


Voz be Arauco. TEMGCO, EbitoriaI MiIIantú.

GGÍA MetoboIógica 75

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 78

PLATH, Oreste. 1995.


Lenguaje be los pájaros ch¡lenos. Santiago, GrijaIbo.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1990.


El analfa@et¡smo besbe la po@lac¡ón. Santiago, TAC.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1990


Alfa@et¡zar: bescu@r¡r, crear, part¡c¡par. Santiago, TAC.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1991.


Aprenb¡enbo juntos. Santiago, TAC.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1992.


Para sa@er y escr¡@¡r. Santiago, TAC.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1993.


Para sa@er y escr¡@¡r. Cart¡lla para mon¡tores. Santiago, TAC.

www.igm.cI/37. RegionaIizacion.htm (Página beI INSTITGTO Geográfico MiIitar).

76 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 79

A. Bibliografía por MNIDAD.

Unidad 1

MUSEO CHILEUO DE ARTE PRECOLOMBIUO. Sin fecha.


Ar¡ca, b¡ez m¡l años. MGSEO ChiIeno be Arte PrecoIombino. Santiago.

MUSEO CHILEUO DE ARTE PRECOLOMBIUO. 1986.


D¡agu¡tas, pue@los bel norte ¥erbe. M GSEO ChiIeno be Arte
PrecoIombino. Santiago.

WILSOU, AngéIica. 1992.


Yext¡lería mapuche, arte be mujeres. Santiago, CEDEM.

Unidad 2

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1994.


En Curaca¥í el ár@ol b¡o sus frutos. BoIetín. Santiago. p. 4.

Unidad 3

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1993.


Lo gue oyeron los abo@es. BoIetín. Santiago. pp. 23-25.

Unidad 4

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1992.


Para sa@er y escr¡@¡r. Santiago, TAC.

Unidad 5

BARBIERI, LGISA. 1994.


La al¡mentac¡ón. Ministerio be EBGCACIÓN y Centro be
Experimentación y Capacitación en TecnoIogía Apropiaba TEKHUE.
Santiago, p.23.

POLICLNUICO SAGRADA FAMILIA. Sin fecha.


Documento resumen bel taller “Salub ¡ntegral para la tercera ebab”.
MeIipiIIa.

GGÍA MetoboIógica 77

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 80

REIUHARDT, Bernat. 1997.


La escuela be la espalba. BarceIona. Paibotribo.

Unidad ð

REVISTA QUÉ HACEMOS. 1989.


”¿Por QGÉ IIoran Ios niuos?" En Re¥¡sta Qué hacemos, Uº 49, pp. 24-
26. Santiago.

Unidad 7

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1993.


Lo gue oyeron los abo@es. BoIetín. Santiago. p. 26-27.

ALFORJA – CIDE, 1990 (3a eb.).


Yécn¡cas part¡c¡pat¡¥as para la ebucac¡ón popular. Santiago, CIDE.

Unidad 9

REVISTA QUÉ HACEMOS. 1986.


”Aq G í me he pG esto más ingenioso". En Re¥¡sta Qué hacemos, Uº
30, pp. 3-6. Santiago.

MIUISTERIO DE EDUCACIÓU. 1991.


Escr¡@e tu pala@ra ff. Programa be EBGCACIÓN be ABGITOS.

Unidad 10

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1987.


Qu¡nchamalí, un pue@lo bonbe la t¡erra ha@la. Santiago.

SELLO ALERCE.
Cuatro payabores ch¡lenos (cassette).

Unidad 11

JOFRÉ, Jenia y JÁUREGUI, Pebro, 1999.


El @osgue nat¡¥o. 2º cicIo be enseuanza básica. Santiago, MIUEDUC-
CODEFF.

78 LAS LETRAS HABLAU

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 81

GRUPO LLAUQUIL
Cantantes be Ch¡loé (cassette).

Unidad 12

CHIHUAILAF, EIICGRa. 2000.


De sueños azules y contrasueños. Santiago, EbitoriaI Universitaria/
CGARTO Propio.

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1993.


Para constru¡r un nue¥o sa@er. BoIetín. Santiago. p. 21.

Unidad 13

COÑA, PASCGAI (1930) 1995.


Yest¡mon¡o be un cac¡gue mapuche. Santiago, PEHGÉN.

OJEDA, Harby (Coorb). 1996.


Rescate y b¡fus¡ón be la ¡bent¡bab cultural hu¡ll¡che be San Juan be la
Costa. CartiIIa 5, Patronímicos. Santiago, FOUDART – MIUEDUC.

JARA, Víctor.
Canto a lo humano (cassette).

Unidad 14

GÓMEZ, Domingo: AHUMADA, JGAN; UECUL, EBGARBO. 1998.


Neb¡c¡na trab¡c¡onal atacameña. Antofagasta, FOUDART-
MIUEDUC.

GÓMEZ, Domingo. 1998.


Así ha@lan las montañas. Leyenbas anbinas be Ia II Región.
Antofagasta, EbitoriaI Universibab be Antofagasta.

LUQUE, Miria. 1995.


Relatos orales be la precorb¡llera y alt¡plano. Arica.

OJEDA, Harby (Coorb). 1996.


Rescate y b¡fus¡ón be la ¡bent¡bab cultural hu¡ll¡che be San Juan be
la Costa. CartiIIa 3, Mebicina UATGRaI. Santiago, FOUDART-
MIUEDUC.

GGÍA MetoboIógica 79

Composición
MIE9861LASLETRASHABLAN.FH11 Tue Jan 15 17:16:55 2008 Página 82

HUMIRE, Pebro. 2000.


Poema ¡néb¡to

Unidad 15

KELLER, CarIos. 1947.


D¡os en t¡erra bel fuego. N¡tos y cuentos be los sélcnam.
Santiago, EbitoriaI Zig – Zag.

CASA DE TODOS be CerriIIos. 1994.


Renacer a la lectura…contanbo nuestra h¡stor¡a. Santiago. p. 13-14.

LOM-MUSEO CHILEUO DE ARTE PRECOLOMBIUO. 1996.


Y¡erra be humo. Imágenes fotográf¡cas 1882 – 19S0. Santiago.

Unidad 1ð

TALLER DE ACCIÓU CULTURAL. 1993.


Para constru¡r un nue¥o sa@er. BoIetín. Santiago. p. 11.

MIUEDUC. Programa Básica RGRaI. 1999.


Ne lo contó m¡ a@uel¡to. H¡stor¡as y cuentos bel munbo rural.
CGENTO be Vanesa VEIÁSQGEZ (10 auos). Santiago.

EDICIOUES VNCTOR UAGUIL. Sin fecha


Ch¡loé. H¡stor¡a, m¡tología. ANCGB.

80 LAS LETRAS HABLAU

Composición

Vous aimerez peut-être aussi