Vous êtes sur la page 1sur 332

CHAWPI QICHWAPA

SHIMI QULLQAN

QICHWA
A—Y

Diccionario escolar del quechua central

PERÚ Ministerio Viceministerio


Dirección General
de Educación Básica Alternativa, Distribución gratuita
Intercultural Bilingüe
de Educación de Gestión Pedagógica y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Prohibida su venta
PROYECTO EDUCATIVO NACIONAL AL 2021
CHAWPI QICHWAPA

SHIMI QULLQAN

A—Y

Diccionario escolar del quechua central


Ministerio de Educación

Yachay Kamayuq Umalliq


Marilú Martens Cortés

Perú Suyuchaw Yachachiykuna Umalliq


Jorge Ernesto Arrunátegui Gadea

Perú Suyuchaw Yachay Wasikuna Purichiq


Juan Pablo Silva Macher

Shimikunachaw, Kawaykunachaw, Sapsikunachaw tukuy niraq Yachachiy Umalliq


Elena Antonia Burga Cabrera

Ishkay Shimichaw Kawaypura Yachachiy Umalliq


Nora Delgado Díaz

CHAWPI QICHWAPA SHIMI QULLQAN


Diccionario escolar del quechua central

Ruraq ©Ministerio de Educación


Franklin Espinoza Bustamante Comercio Nanpi 193 yupayyuq, San Borja markachaw
Lima, Perú
Yanapaqkuna Teléfono: 6155800
Humberto Avelino León Huarac www.minedu.gob.pe
Sindi Haro Acuña 2017-09934 yupawan Perú Suyupa hatun Ñawichana
Blanca Herrera Escalante Wayinchaw Churashqa

DIGEIBIRA Llapan uryaychaw yanapaq Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del
Humberto Avelino León Huarac Perú N° 2017-09934
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa,
Maytu tupachiq manam pipis mirachinmanchu
César Adolfo Yeckle Castro
Impreso en el Perú / Printed in Peru / Perú suyuchaw
Siqiq miratsishqa
DIGEIBIRA nishqapa siqinkuna

2017 watachaw qishpichishqa


31,858 mirashishqa

Impreso por:
Quad/Graphics Perú S.A.
Av. Los Frutales 344, Ate. Lima - Perú.
RUC: 20371828851
Impreso en Agosto 2017
Presentación:
Implementar la política de educación intercultural bilingüe implica contar
con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas
para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden
a niños, niñas y adolescentes que pertenecen a un pueblo originario
y hablan una lengua indígena; y que por tanto deben desarrollar una
Educación Intercultural Bilingüe (EIB).
El Ministerio de Educación, a través de la Dirección General de Educación
Básica Alternativa Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el
Ámbito Rural DIGEIBIRA – Dirección de Educación Intercultural Bilingüe –
DEIB, viene elaborando estas herramientas que ayuden a los maestros y
maestras interculturales bilingües a desarrollar un trabajo de calidad en
las IIEE de EIB y a los estudiantes a contar con materiales y recursos para el
aprendizaje en sus dos lenguas.
En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingüístico es
fundamental en una escuela EIB, se presenta en esta oportunidad el
Diccionario “Shimi qullqa” en lengua originaria quechua central –
castellano.
Este diccionario, al igual que la guía de alfabeto y el manual de escritura,
y todos los cuadernos de trabajo y textos en lenguas originarias que se
vienen elaborando para maestros/as y estudiantes, respectivamente,
permitirá desarrollar procesos de aprendizaje adecuados en las dos
lenguas, y ser un material de consulta importante para los estudiantes de
las IIEE EIB al promover aprendizajes pertinentes y en la lengua originaria y
en castellano.
Este diccionario ha sido elaborado con la participación de docentes
bilingües, especialistas de Educación Intercultural Bilingüe, lingüistas y
educadores. Igualmente, se ha recogido las diferentes variedades del
quechua central con objetivo de visibilizar y poner en las manos de los
estudiantes.
Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras de las
instituciones educativas que deben desarrollar una Educación Intercultural
Bilingüe de calidad.
Chawpi qichwapa achawayan

Qillqa Shutin Shuqan


<a> a añas
<aa> aa aayay
<ch> cha chuchwa
<h> ha hampi
<i> i pishqu
<ii> ii chiina
<k> ka kunka
<l> la lawa
<ll> lla llullu
<m> ma maki
<n> na nina
<ñ> ña ñawi
<p> pa pukutay
<q> qa qillay
<r> ra rinri
<s> sa suwa
<sh> sha shullya
<t> ta tanta
<ts> tsa tsaki
<u> u usa
<uu> uu puukay
<w> wa wamra
<y> ya yaku
Abreviaturas

adv. neg.______________ adverbio negativo

adv.__________________ adverbio

cf. ___________________ confróntese

interj. ________________ interjección

interj. imp._____________ interjección impersonal

num._________________ numeral

pron. dem._____________ pronombre demostrativo

pron. dep. _____________ pronombre dependiente

pron. interrog.__________ pronombre interrogativo

pron. person.___________ pronombre personal

s.____________________ sustantivo

s. onomat._____________ sustantivo onomatopéyico

v. ____________________ verbo

var.__________________ variante
Imanawmi kay chawpi qichwapa
shimi qullqanchaw shimikunata
qillqash kanchik
Unayqa chawpi qichwa nishqanchik shuk rimayllam karqan. Kananqa
chawpi qichwa nishqanchiktaqa imayka laayatam markan markan, suyun
suyun rimanchik. Qillqaptinchikqa llapanchik ñawinchaykashqanchikta
unanchanapaqqa kananpita shuknawllatam qillqashun, ichanqa manam
llapanchik rimashuntsu qillqashqanchiknaw, shuknawllata qillqarpis
rimayninchikkunata, markanchikchaw, suyunchikchaw rimashqanchinawllam
rimashun. Tsaymi, kay chawpi qichwapa shimi qullqanchaw, llapanchik
wiyanakunapaq, shimikunata unay llapanchik rimashqanchiktanawmi
qillqayaamurquu. Ura kinraychaw rikashun shimikunata imanaw
qillqananchikta:
Unay rimashqanchik Kanan rimashqanchik Imanaw qillqananchik
*chakay chakay, tsakay, sakay <chakay>
*llulla llulla, lula <llulla>
*ñawi ñawi, nawi <ñawi>
*runtu runtu, luntu <runtu>
*sara sala, hara, ara <sara>
*shuti shuti, suti, huti, uti <shuti>
*runa runa, nuna, luna <runa>
Shimi huntachiqkunatapis shuknawllam qillqashun. Tsaymi unay
rimashqanchiktanaw kay chawpi qichwapa qullqanchaw shimi
huntachiqkunata qillqayaamurquu.

Unay rimashqanchik Kanan rimashqanchik Imanaw qillqananchik


*-chik -nchik, -nchi, -ntsik, <-nchik>
-ntsi, -nsi
*-chi -chi, -tsi, -si <-chi>
*-cha -cha, -tsa, -sa <-cha>
Aa
aaniy. v. Pitapis mañakushqanpaq
• Cuando vemos algo en la oscuridad

decimos ¡qué miedo!

achachay1. interj. Imapitapis


manchakar nishqanchik, pipis pitapis
yanapayta munay. Aceptar, estar de
manchakaachiptin nishqan. ¡Qué
acuerdo.
miedo! cf. achachaw.
• Yanasaami aanimashqa
• Achachay, ¿imaraq waqtachaw
pukllayaanaapaq.
puriykan?
• Mi amigo aceptó jugar conmigo.
• ¡Qué miedo!, ¿qué estará andando

aayapakuy. v. Mallaqar, puñunar, afuera?

qillanar shimi kichakay. Bostezar.


achachay2. v. Intichaw uryar, qishyarpis
• Wamrakunam aayapakuyan. qaranchik humpiwan kay. Sofocarse.
• Los niños están bostezando.
• Runam achachikun qishyawan.

aayay. v. Shimi kichay. Abrir la boca. • El hombre se sofoca con la

enfermedad.
• Maa aayay qalluykita rikanaapaq.

• A ver, abre la boca para ver tu achaku. s. Mana waatana ashma,


lengua. qasqunchaw pikshayuq, sara suwakuq.
Zarigüeya. cf. qarachupa.
achachaw. interj. Imapitapis
manchakar nishqanchik, pipis pitapis • Achakum chuqlluta mikuykan taqay
manchakaachiptin nishqan. ¡Qué miedo! chakrachaw.
cf. achachay. • La zarigüeya está comiendo el

choclo en aquella chacra.


• Imatapis chakaychaw rikar,

achachaw ninchikmi.

11
achallaw. interj. Imapis shumaq achikyay1. v. Chakaychaw achkita
kaptin, mishkiptin nishqanchik. ¡Qué charichiy. Alumbrar, iluminar. cf. achkiy.
rico!, ¡qué bonito!, ¡qué lindo!, ¡qué
• Wamra, ¡washaman achikyay!
hermoso!
• Niño, ¡alumbra allá!

• Mamaa tsay runata apita


achikyay2. v. Patsa waraptin achki
qaraykuptin, achallaw nirmi
yurimuy. Amanecer, alborear.
mikushqa.

• Cuando mi madre le sirvió • Patsa achikyaykaptinmi papa allaq

mazamorra a esa persona, ¡qué rico! yarqushun.

diciendo ha comido. • Cuando esté amaneciendo iremos a

cosechar la papa.

achka. adv. Imapis mirashqa kaptin.


Bastante, mucho. var. atska, aska.

• Tikuqa atska llullu kuchiyuqmi.

• Teodosia tiene bastantes chanchitos.

achikay. s. Willakuychaw, mana


alli warmi, wamrakunata suwan
mikunanpaq. Bruja. var. achkay.

• Achikayshi wiskurta tapukun.

• Dice que la bruja le pregunta al

gallinazo.
achkayay. v. Imapis wallkalla
12
kashqanpita miray. Aumentar, multi • Shumaq achkipaamay, manam
plicarse. var. atskayay, askayay. imatapis rikaatsu.

• Alúmbrame bien, no veo nada.


• Taqay mayu tamyawanmi

achkayashqa. achkiy. v. Achkita chakaychaw


• Aquel río ha aumentado con la ratachiy. Alumbrar, iluminar. var.
lluvia. akchiy, atskiy, aktsiy, aksiy.

achki. s. Inti, chiwchi, imapis • Killam chakaypa achkimanchik.


charishqa kar, chakaychaw kar • La luna nos ilumina de noche.
rikanapaq. Luz, luminosidad, claridad.
achkukurkuy. v. Pipis shuk
var. akchi, atski, aksi.
mantsakaachiptin shukman
• ¡Achkiwanmi chakaychaw aptakurkuy. Agarrarse de alguien para
rikanchik. refugiarse.
• Con la luz vemos en la noche.
• Waaka ashtiyta munaptin

taytanman achkukurkushqa.

• Cuando la vaca quiso cornearlo, se

agarró de su padre.

achpay. v. Runa, ashmapis shukpa


waqtanman, imapis pachanman,
qirukunam charikurkur lluqay. Trepar,
subir.

• Wamrakunam achpayan
achkipay. v. Pipaqpis chakaychaw
qaqakunaman.
achkita charipay. Alumbrarle. var.
• Los niños trepan a las rocas.
atskipay, aksipay.
13
achuy. v. Llanu tulluyuq mikuyta situación.
chakrachaw ichiraykaqta rutunawan
• Papallata mikur quyay-quyay
rutuy. Segar (por ejemplo, trigo). cf.
ahayashqaanam.
itsuy.
• Comer solo papa todos los días ya

• Isha taytamamanwan triquta me aburrí.

achuykaayan.
akachallaw. interj. Imapis tukshiptin,
• Isabel y sus padres están segando el
rupaptin, achay akakaptinpis
trigo.
nishqanchik. ¡Qué dolor! (producto de,
aha. adj. Imapis ñakar runana kaq. hincazón), ¡qué calor!
Difícil. cf. sasa.
• ¡Akachallaw! kashaykita witichiy
• Aham quyay-quyay uywakuna
shuk kinrayman, allaapachaa
michikuy.
tukshiman.
• Es difícil pastar los animales día a
• ¡Qué dolor! Retira tu espina a otro
día.
lado, me hinca demasiado.

ahayachiy. v. Pitapis piñachiy. Hacer


akaka. s. Hirkakunachaw akaka,
que otro se enoje: molestar.
akaka nishpa waqaq pishqu. Pájaro
• Yachakuqkunam yachachiqninta carpintero, pito.
ahayachiyan.

• Los alumnos hacen enojar a su

maestro.

ahayay. v. Unaypita tsayllawan


kar mana munayna; pipis allaapa
piñakuyaachiptin manana munay.
Aburrirse, hastiarse, cansarse de una
14
• Akakam wasita uchkun. akray. v. Achka imakunapis kaqchaw
• El pájaro carpintero agujerea la ima laayata rikaykur, rakipa rakir,
casa. qutuy. Escoger, seleccionar. var. aklay.

akapa. adj. Imapis ichiklla, takshalla, • Warmikunam papata akrayan


uchuklla kaq. Pequeño, chico. rantikuyaananpaq.
cf. taksha, uchuk. • Las mujeres escogen papas para que

vendan.
• Warmikunam akapa papakunata

yanunapaq akrayan.

• Las mujeres escogen las papas

pequeñas para cocinar.

akllakuna. s. Intipa warminpaq


akrashqa shipashkuna. Escogidas del
sol.

• Akllakunam inkapa aksay. adj. Piñashqalla runa, mana


ratashninkunata awayan. rimapay. Hombre malo.
• Las vírgenes del sol tejen la ropa del
• Aksay runam churinta maqan.
inca.
• El hombre malo golpea a su hijo.

akllu. s. Pipis ñaka-ñaka parlaq. Gago,


aku. interj. imp. Aywashun
tartamudo.
ninanchikpaq. ¡Vamos!
• Taqay wamra akllu kaptin llapan
• ¡Aku!, papata murumushun.
asipaayan.
• ¡Vamos!, sembremos papa.
• Debido a que es tartamudo aquel

niño, todos se ríen de él.

15
akuy. v. Ima machkakunatapis alay. s. Imapis rahunaw kaptin. Frío.
makiwan mikuy. Comer harina.
• Hallqachawqa pasaypa alaywanmi

• ¡Allawchi!, awkin machkallata tanchik.

akukuykan. • En la puna vivimos con mucho frío.

• ¡Pobrecito!, el anciano solo está


allaapa. adv. Imapis pasaypa kay.
comiendo machka.
Demasiado; muy.
alalashqa. adj. Runakuna allaapa
• Allaapam mikushqaa, tsaymi
alalaychaw kayaptin alalay pasashqa.
pachaa nanaykaaman.
Resfriado.
• Comí demasiado, por eso, me está

• Kay wamra alalashqa kaykan. doliendo mi barriga.

• Este niño está resfriado.


allapakuy. v. Runa chakrakunachaw
alalaw. interj. Achka alaptin, papa allar, papa pallar puriq.
tamyaptin wayraptinpis nishqanchik. Trabajar como peón sacando
¡Qué frío! tubérculos y recibir como pago parte
de la cosecha.
• ¡Alalaw!, kay wasiykichawqa

allaapam alakun. • Wakin runakunaqa manam papata

• ¡Qué frío!, en esta tu casa hace muruyantsu, allapakurllam kawayan.

demasiado frío. • Algunas personas no siembran papa,

solo viven trabajando como peón.


alar. s. Wasipa ñawpan kaqpa qataraq,
mana punkuyuq. Alar, alero. allapay. v. Allpachaw wayuq kaqta
uqtiypa hurqapay. Cosechar por otro.
• Kay wasi shumaq alarniyuqmi.
• Esta casa tiene un bonito alar. • Kay awkin mananam aruyta

atinnatsu, papanta allapaashun.

16
• Este anciano ya no puede trabajar, • Unaykunaqa, alli runakunam

hay que cosecharle su papa. kayaq.

• Los antiguos eran buenas personas.


allawka. adj. Imapis mana ichuq kaq.
Derecho. allichay. v. Imatapis rurar shumaq
waytakunawan, imakunawanpis
• Yanasaa allawka makintam
alliyachiy alli rikakunanpaq. Adornar,
pakikushqa.
arreglar. var. allitsay, alisay.
• Mi amigo se fracturó el brazo

derecho. • Wamranchikpa aqchanta allichay.

• Adorna bien el pelo de nuestra hija.


allay. v. Puqushqa papata, uqata,
ullukutapis patsapita hurqay. Cosechar alliyay. v. Pipis qishyashqanpita
tubérculos. kachakay. Sanarse, recuperarse de una
enfermedad.
• Shanti ayllunwan papatam

allaykaayan. • Muñaawanmi pacha nanaypita

• Santiago y su familia están mamaa alliyashqa.

cosechando papa. • Mi mamá se recuperó de dolor de

estómago con muña.

allpa. s. Llapan patsachaw kaq, tsaychaw


imatapis murunchik, liqitatapis
ruranchik. Tierra.

• Runakunam allpapita tikata

rurayan.

alli. adj. Shumaq shunquyuq kaq, • Los hombres hacen adobes de la


pitapis yanapaq. Bueno. tierra.

17
allqa. adj. Ima uywapapis chawpinpa • Hatun markachaw uryaq
shuk rikuq wachkunaw paasashqan. runakunam alsakuyan uryankunata
Que tiene una banda de otro color en el chaninchachir.
centro. • Los hombres que trabajan en la gran

ciudad se levantan en protesta para


• Wawqii ishkay allqa kuchiyuqmi,
reivindicar el valor de su trabajo.
yanawan puka.

• Mi hermano tiene dos chanchos de •


color negro con una banda roja.

allqu. s. Wasi taapakuq ashma,


imatapis maakur kanikun. Perro. var.
alqu.

• Allqum runata kanin.

• El perro muerde al hombre.

ama. adv. neg. Mana munayta ninapaq.


allwi. s. Mikunapaq murukuy,
No (prohibido).
tullunpitam mikunan wayuran runkun
rurinchaw. Alverja. • Ama pukllaytsu.

• No juegues.
• Alli chakrachawqa allwi shumaqmi

wiñan. amaa. s. Unay runakunapa


• En buena chacra crece bien la pampakuyaanan. Tumba antigua.
alverja.
• Yanasaami amaata tarishqa taqay

alsakuy. v. Runakuna allquchakuptin, hirkachaw.


tsayta tikrachinapaq runakuna • Mi amigo encontró una tumba
imatapis ruray. Levantarse, rebelarse. antigua en aquel cerro.

18
amaru. s. Hupayyuq machaku. Garrapata.
Serpiente sagrada.
• Uushakunatam amuku uyuyachin.

• Unay taytanchikkunaqa amarutam • A mis ovejas les hace enflaquecer la

qunquripaayarqan. garrapata.

• Los antiguos peruanos adoraron a


amuqllu. s. Ruminaw qaranchikchaw
la serpiente sagrada.
wiñaq. Tumor.
amiy. v. Alli kaykaqta tanqaypa
• Chankaachawmishuk amuqllu
witichiy. Palanquear; desequilibrar.
yurishqa.

• Hatun rumita naanichaw kaykaqta • Me ha crecido un tumor en la

kay raku qiruwan llapanchik pierna.

amishun.
amuy. v. Imatapis shimichaw chararay.
• Todos palanqueemos la piedra
Tener en la boca.
grande que está en el camino con

este palo grueso. • Manam charkita wamrayki

mikuntsu, shimillanchawmi
ampi. s. Inti hiqaptin, mana achki
amuraykan.
kaptin, tsaymi ampi. Oscuridad. cf.
• Tu hijo no come el charqui, lo tiene
chakay, tsakay.
en su boca.

• Qanyan ampim uushaata


anaq. adj. Imapis allaapa chukru kaq.
suwapaayaamashqa.
Duro.
• La noche de ayer me robaron mis

ovejas. • Kay chakraqa allaapa anaqmi

kañaq.
amuku. s. Kuchikunapa, uushakunapa
• Esta chacra había sido muy dura.
qaranchaw kawakuq kurukuna.

19
anka1. s. Hirkakunachaw paariq hatun ankash. adj. Imakunapapis ichiklla
pishqu, ichik ashmakunata mikuq. lasaynin kaptin. Liviano.
Águila.
• Ñuqapa qipiiqa ankashllam.

• Ankam wañushqa uushata mikun. • Mi bulto es liviano.

• El águila come la oveja muerta.


ankay. v. Sarata, imatapis tsaynaw
kaqta kallanachaw chaachiy. Tostar.

• Mamaami sarata ankan kamchapaq.

• Mi madre tuesta el maíz para cancha.

anku1. s. Ima ashmapa, runapa aychan


rurinchaw waskanaw kaq. Tendón.

anka2. s. Runapa, ashmakunapapis siki • Runapa ankunmi rachirishqa.


uraynin. Cadera, rabadilla. • Los tendones de un hombre se han roto.

• Tumpum ashnuta ankanchaw anku2. adj. Imakunapis ichik uqu kaq.


kanin. Semiseco.
• El moscardón pica al burro en la
• Wamrakunapa inchananmi anku
rabadilla.
kaykan.

ankallay. v. Waqtapa pampachaw • Los pañales de los niños están


hitaray. Echarse de espaldas; estar semisecos.
echado de espaldas.
ankuy. v. Kastanchik, yanasanchik
• Wamrayki washachawmi ankallaraykan. kaqta, markanchiktapis yarpaykur
• Tu niño está echado de espaldas llakikuy. Extrañar.
allá.
• Churiitam allaapa ankuu.

20
• Extraño mucho a mi hijo. anta. s. Patsa rurinchaw kaq, tsaypita
imatapis ruranchik alli achacharichir.
anqaq. adj. Imapis allaapa kachiyuq
Cobre.
kaq. Salado. cf. puchqu.
• Runakunam miinachaw antata
• Kay mikunaqa allaapa anqaqmi kaykan.
uqtiyan.
• Esta comida está muy salada.
• Los hombres sacan cobre en la

mina.

antaara. s. Llanulla shuqushta


kinraypayan watashqa puukaypa
waqachinapaq. Zampoña.

anqash. adj. Imapis hanan patsa niraq


kaptin. Azul.

• Llushapa ruripanqa anqashmi.

• La pollera de Rosa es de color azul.


• Wamrakuna antaaratam puukayan

yanasankuna qachwayaananpaq.

• Los niños tocan la zampoña para

que bailen sus amigos.

antakasha. s. Hatun awuha


runkukunata hiranapaq. Aguja de
arriero.

21
• Warmikunam kustalta aña. s. Yana pushpunaw
antakashawan hirayan. qaranchikchaw kaq. Lunar. var. ana.
• Las mujeres cosen los costales con
• Taytaapa qaqllanchawmi ishkay aña kan.
aguja de arriero.
• Mi padre tiene dos lunares en la

antsay. v. Runa, ashmapis qishyar cara.


mana alliyakuriptin. Agravarse.
añash. s. Mana waatana ashma,
• Qishyaq wamram antsakurishqa. ishpakuynin allaapa asyan. Zorrillo.
• El niño enfermo se ha agravado. var. añas.

• Añashmi papata uqtin.

• El zorrillo escarba la papa.

anwaqshuy. s. Ichikllallan kuru, mayu


aparikarkallaamay. s.
kuchunchaw, chakra kuchunchaw
Willakuykunachaw yuripaakuq llullu.
allpata qutuykur wasin ruraq.
Ser mítico (niño que se sube a la
Hormiga.
espalda de los viajeros).
• Anwaqshuykunam wasinkunata
• Aparikarkallamayshi runapa
rurayan patsa rurinchaw.
waqtanman achpakurkushqa.
• Las hormigas hacen sus casas
• Dicen que un aparikarkallaamay se
debajo de la tierra.
subió a la espalda de un hombre.

22
apariy. v. Qipikunata waqtachaw apay. • ¡Dale un puñado de cancha al niño!
Cargar (en la espalda).
aptay2. v. Pitapisshuk aptayta quy.
• Wawqiikunam papata wasiiman Empuñar.
apariykaayan.
• Yachachikuq wamrakunata shintin
• Mis hermanos están cargando papas
aptapan.
hacia mi casa.
• El profesor da sendos puñados de

api. s. Kay mikuyqa triiqu kukupata habas sancochadas a sus alumnos.


yakuchaw awishqa, mishkin
apu. s. Markanchikkuna taapaq
wiñashqam, alli puwachishqa.
hirkakuna. Dios tutelar.
Mazamorra.
• Runakuna mañakuyan apunman
• Awilaami triqu apita arukuykan.
tamyananpaq.
• Mi abuela está preparando
• Los hombres piden a su Dios tutelar
mazamorra de trigo.
para que llueva.

apichu. s. Papanaw mikuy, itsanqa


mishki, yunka markakunachaw wiñaq.
Camote.

• Ñuqakunam apichuta yanukuyaa

mikuyaanaapaq.

• Nosotros cocinamos camote para

comer.

aptay1. s. Maki tinku imatapis


qunakuy. Puñado. aqay. v. Sarata, triquta, siwaratapis
kukupaachiy. Moler.
• ¡Huk aptay kamtsan wamrata quy!

23
• Warmikuna triquta aqayan chaaramushqa.

kukupapaq. • La libélula ha llegado a nuestra

• Las mujeres muelen el trigo para la puerta.

harina.
aqish. s. Llanu chunchullin kaq.
aqcha. s. Runapa umanchaw millwanaw Intestino delgado, tripa.
wiñaq. Cabello. var. aqtsa, aqsa.
• Uushapa aqishninta mikunapaqqa,

• Wamrapa aqchanta rutuykaayan. puntatam tikranchik, niykurmi

• Están cortando el cabello del awinchik.

muchacho. • Para comer la tripa de la oveja,

primero la volteamos, después la

lavamos.

aqishkuru. s. Allpa rurinchaw taaraq.


Lombriz.

• Allpata tikraptinchik, achka aqish

kurukunatam tarinchik.

• Cuando volteamos la tierra,


aqchasuwa. s. Ichikllallan ashma,
encontramos muchas lombrices.
shukshunawlla paarir aywan
pillpishnaw; tsaypaq niyan: aqnu. s. Ichikllallan tupu, imapapis
aqchanchiktash suwakun achikayman lasayninta musyanapaq. Grano.
apananpaq; wakinna hina niyan
• Taytaami pachak aqnu qiwa muruta
tsayqa pipis watukamaananchikpaqmi.
rantin.
Libélula. var. aqtsasuwa, aqsasuwa.
• Mi padre compra cien granos de
• Aqchasuwa punkunchikmanmi semilla de alfalfa.

24
aqra. adj. Uyu kaq, tullunkuna • Los bebés cuando ya no desean
rikakaptin. Flaco. cf. uyu. comer escupen la comida de la boca.

• Kay chakwanqa wasinchaw aqra aqtuy2. v. Shimipita qalluta hipiy. Sacar


allqullanwanmi tan. (la lengua).
• Esta anciana vive solo con su perro

flaco en su casa.

aqrayay. v. Uyuyay, tulluyay. Adelgazar,


enflaquecer. cf. uyutay.
• Kay waaka qiwa mana kaptin

pasaypa aqrayashqa.

• Esta vaca ha enflaquecido mucho • Kay yunka ashma qallunta

porque no hay pasto. aqtuykan.

• Este animal de la selva está sacando


aqshu. s. Millwapita awashqa
su lengua.
waqtanchikman churakunapaq. Manta.
cf. haku. aqu. s. Kiwichanawlla ichikllallan
• Paniimi shumaq aqshukunata rumikuna mayu kuchunchaw quturaq.
rantikuykan. Arena. cf. aqush.
• Mi hermana está vendiendo mantas
• Wamrakunam aquwan pukllayan
bonitas.
mayuchaw.

aqtuy1. v. Imatapis mana yaku kaqta • Los niños juegan con la arena en el
shimipita qalluwan tanqachiypa río.
hitariy. Escupir.
aqush. s. Kiwichanawlla ichikllallan
• Llullu wamrakuna manana munar rumikuna mayu kuchunchaw quturaq.
mikuyta shiminpita aqtuyan. Arena. cf. aqu.
25
• Usya patsachawmi mayu kuchunchaw • Arash lataraykan rumi hananchaw.

achka aqushta rikanchik. • La lagartija está recostada sobre la

• En verano en la orilla del río vemos piedra.

bastante arena.

aqush-aqush. adj. Achka taksha


rumiyuq kaq. Arenoso.
• Kay naaniqa aqush-aqushmi.

• Este camino es arenoso.

aranwa1. s. Asikunapaq willakuynaw arkuy. v. Sarata ayllupakur shumaq


qillqashqa. Comedia. tulluntawan shaarachinchik, tsaychaw
alli tsakinanpaq. Cosechar (maíz). var.
• Yachaywasichawmi wamrakuna
alkuy.
aranwata yachakuykaayan.

• Los muchachos están aprendiendo • Runakuna sarata arkuykaayan

una comedia en la escuela. markaachaw.

• Los hombres están cosechando el


aranwa2. s. Ashmakuna parlayashqan
maíz en mi pueblo.
willakuykuna. Tsayqa ushan shuk
yachachikuywan. Fábula. armakuy. v. Runakuna llapan qaranta
paqakuy. Bañarse. var. almakuy.
• Atuqpawan rachakpa

aranwaynintam ñawinchaykaa. • Wamrakuna armakuyan mayuchaw.

• Estoy leyendo la fábula del zorro y • Los niños se bañan en el rio.

el sapo.
aruy1. v. Runakuna mikunanpaq, alli
arash. s. Ashma ichikllallan kawananpaq llapan rurashqan. Trabajar.
chakinkunawan latarayllapa purin. cf. uryay.
Lagartija.
26
• Runa chakrachaw aruykan. • Ashkashmi mamanraykur

• La gente está trabajando en chacra. waqaykan.

• El cordero está llorando por su


aruy2. v. Mikunata ninawan chaachiy.
madre.
Cocinar. cf. yanuy.
ashlliy. v. Pitapis qayapay. Ofender,
• Awilaami aychata arukuykan.
insultar. var. ashliy. cf. ashay.
• Mi abuela está cocinando la carne.

• Awkin runa mananam

ashlipaayaptin wiyannatsu.

• El anciano ya no escucha cuando lo

insultan.

ashma. s. Kawayyuq, puriq kaqkuna.


Animal. cf. uywa.
arwa. s. Llantu. Sombra. cf. llantu.

• Ramrashpa arwallanchawmi

hamarishun.

• Descansaremos bajo la sombra del aliso.

ashay. v. Pitapis qayapay. Ofender,


insultar. cf. ashlliy.
• Kay ashmakuna wasichawmi taayan
• Yachaywasi wamrakunam
• Estos animales viven en la casa.
ashanakuyan.

• Los niños de la escuela se insultan. ashnu. s. Hatun ashma, wasinchikchaw


waatanchik paywan imatapis
ashkash. s. Uushapa wawan. Cría de
ashtanapaq. Burro.
oveja, cordero.

27
• Runakuna achka papata Amargo.
ashnukunawan ashtayan.
• Puchqushqa mikunam allaapam asqan.
• Los hombres acarrean bastante papa
• La comida avinagrada amarga
con los burros.
demasiado.

ashpiy. v. Makiwan, shilluwan,


aswa. s. Yakuchaw puwachishqa shura,
imawanpis patsata, imatapis uqtipay.
upunapaq rurashqa. Chicha.
Escarbar, arañar.
• Yanasaami aswata rantin
• Añashqa chakrata ashpin papata
yakunayninpaq.
ashirmi.
• Mi amigo compra chicha para
• El zorrillo escarba la chacra
calmar su sed.
buscando papa.

asyaq. adj. Imapis sinqanchikta mana


ashtay. v. Imatapis shuk patsapita shuk
alli maakuchiq. Fétido, nauseabundo,
patsaman apay. Trasladar, acarrear.
maloliente.
• Runa mikuykunata shuk wasipita
• Añashqa asyaq uywam.
shukman ashtaykan.
• El zorrillo es un animal maloliente.
• Los hombres trasladan sus

pertenencias de una casa a otra. asyay. v. Imapis sinqanchikta mana alli


maakuchiy. Heder, apestar.
asiy. v. Runa imapitapis kushishqa
kashqan. Reir. • Wañushqa allqu allaapa asyan.

• El perro muerto apesta mucho.


• warmi wamra asiykan.

• La niña se está riendo. atapuquy. s. Hatun pachka, llapan


qaranchaw achka millwayuq, wakin
asqa. adj. Imapis qallunchikman
runakuna riqiyan arampakuy
churashqa mana alli maakuchiq.
shutiwan. Tarántula.
28
• Wawqiimi atapuquyta tarishqa

wasiichaw.

• Mi hermano encontró una tarántula

en mi casa.

atipaq. adj. Imachawpis tinkuq


masinkunata llalliq. Vencedor.

• Maqanakuychawqa Aliichum

atipaq kanqa.

• Alejandro será el vencedor de la pelea.

atuq. s. Hallqa ashma, uusha, wallpa awikuy. v. Yakuwan makinchik,


suwaq. Zorro. qaqllanchik paqay. Lavarse,
enjuagar.
• Atuqqa wallpatam mikun hirkachaw.

• El zorro come a la gallina en el cerro. • Yachaywasi wamrakunam

qaqllankunata awikuyan.
atuqkuru. s. Waqrayuq, kanikuq patsa
• Los niños de la escuela se lavan la
kuru. Alacrán.
cara.

• Atuqkuru allquuta kanishqa.


awila. s. Mamanchikpa, taytanchikpa
• El alacrán mordió a mi perro.
maman. Abuela.
awaq. s. Puchkashqa millwapita,
• Awilaami puchkakuykan.
ratashkuna, hakukuna, punchukuna
• Mi abuela está hilando.
ruraq. Tejedor.
awilu. s. Taytanchikpa,
• Awaqmi wachukuuta awaykan.
mamanchikpa taytan. Abuelo.
• El tejedor está tejiendo mi faja.

29
• Awiluumi unay willakuykunata • La vesícula de la oveja ha reventado.

musyan.
ayaq2. adj. Puqushqa uchu
• Mi abuelo sabe cuentos antiguos.
mikushqa shimita llupapaq. Picante.
awkin. s. Achka watayuqna runa.
• Kay uchu allaapa ayaqmi.
Anciano.
• Este ají es muy picante.

• Awkinmi puriykan tukrunwan.


ayay. v. Imapis allaapa llupapay. Ser
• El anciano está caminando con su
picante.
bastón.

• Kay uchuqa allaapam ayaykun.


awllina. s. Awanapaq watukunata
• Este ají pica mucho.
patsachiy. Urdimbre.

• Awaqmi awlliykan watuta

awananpaq.

• El tejedor está haciendo la

urdimbre para tejer.

aya. s. Manana kawaq runa. Muerto,


cadáver.

• Shuk ayam pampachaw hitaraykan.

• Un muerto está tirado en el piso.


aycha. s. Runakunapa, ashmakunapa tullun
ayaq1. s. Runapa, ashmapapis chapaq. Carne, músculos. var. aytsa, aysa.
ñatinninchaw uchukllallan piksha,
• Warmikuna hakapa aychanta
allaapa asqaq yakuyuq. Vesícula biliar.
ruquyan arukuyaananpaq.
• Uushapa ayaqninmi pashtarishqa. • Las mujeres cortan la carne de

cuy para cocinar.


30
ayllu. s. S h u k chakrakunachaw • El pastor recoge a sus ovejas para que
patsaakushqa kastakuna. Comunidad, no las robe el zorro.
parcialidad.
ayni. s. Uryakunachaw yanapanakuy.
• Ñuqapa ayllum pincha aruychaw Ayuda mutua.
kaykan.
• Aynita rurar wawqiipa wasinta
• Mi familia (comunidad) está en el
ushariyarquu.
trabajo de limpieza de un canal
• Con el trabajo mutuo hemos
de regadío.
terminado la construcción de la

aylluy. v. Runata, ashmakunata, casa de mi hermano.


murukuykunata, ashir, hurqar
ayqiy. v. Runa, ashmapis ras, ras puriy.
Correr.

• Wamrakuna ayqir hiqariyan.

• Los niños se van corriendo.

aywakuy. s. Runa kikin munayninta


rurar, maychaw kashqanpita aywakuna.
Despedida.

• Warmiimi aywakuychaw kaykan.

• Mi mujer está en la despedida.


waatanapaq, wasichaw kaachiy. Recoger,
amparar, proteger, cobijar. ayway. v. Runa, ashmakunapis puriy. Ir.

• Michikuqmi uushankunata ayllun • Taqay warmim Tayapampaman

atuq mana suwananpaq. aywaykan.


• Aquella mujer está yendo a Tayapampa.

31
CH ch chachaq. adv. Imatapis alli llapan
kallpanchikwan watashqa, waqupashqa.
Fuertemente.

chaay1. v. Imapis mikunapaq yanushqa • Chachaqmi yantata watashun.


kay. Cocer. • Amarremos fuertemente la leña.

• Kay aychaqa chashqanam. chacharaay. v. Runa, ashmapis hitaray.


• Esta carne ya está bien cocida. Recostarse, estar echado.

chaay2. v. Maymanpis runa ashmapis • Taytanchik puñunanchaw


witiy. Llegar. chacharaykan.

• Nuestro padre está recostado en su


• Ashmakuna quchaman chaariyannam.
cama.
• Los animales ya llegaron a la laguna.

chaka. s. Mayu hananpa paasanapaq


chacha. s. Ullqu warmipis pasaypa
rurashqa kaq. var. tsaka, saka.
watayuqna kaq. Anciano o anciana.
• Qanyantin mayu chakata

apakushqa.

• Antes de ayer el río se ha llevado el

puente.

chaka-chaka. adv. Tuta tutalla patsa


waraykaptin, manaraq inti yarqamuptin.
Muy temprano. var. tsaka-tsaka, saka-
saka.
• Kay chacha wasinchaw kikillan
• Waray chacha-chakalla markata
taaran.
aywashun.
• Esta anciana vive sola en su casa.

33
• Mañana iremos muy temprano al

pueblo.

chakawlla. s. rinri chakinchaw tullu


kaykaq. Quijada. var. Chakallwa,
tsakallwa. cf. chaqallwi.

• Allqukuna wañushqa ashnupa

chakawllanta qichunakuykaayan.

• Los perros se están quitando la chakay3. v. Kayshiwan allpata tikray.


quijada del burro. Voltear la tierra.

chakay1. s. Akchi wasichaw mana • Runakunam chakrata chakayan


kaptin, mana killapis kaptin, mana muruyaananpaq.
rikakaptin purinapaq. Oscuridad, noche. • Los hombres voltean la tierra para
var. tsakay, sakay. cf. ampi. que siembren.

• Chakaychaw ashnu tuniykushqa chaki. s. Runakunapa, ashmakunapapis


uchkuman. purinanpaq kaqninkuna. Pie.
• En la oscuridad el burro se cayó al
hueco.

chakay2. v. Inti hiqaskiptin mana imapis


rikakaptin. Oscurecerse. var. tsakay,
sakay.

• Qanyan wawqii chakaykaptinna

chamushqa.
• Ayer llegó mi hermano cuando ya

estaba oscureciendo.

34
• Wamrapa chakinmi hakaykan. chakwan. s. Achka watayuq warmi.
• El pie del niño está hinchado. Anciana.

chakra. s. Murukunapaq kaq patsa. • Tsay chakwan mananam allita


Chacra, sementera. var. trakla. rikantsu.

• Esa anciana ya no mira bien.


• Runakunam aruykaayan chakrachaw.

• Los hombres están trabajando en la chakwanyay. v. Warmikuna achka


chacra. watayuqna kayaptin. Envejecer la mujer.

chakrakuy. v. Chakrayuq kay. Obtener • Kay markapa warminkuna


una chacra. chakwanyaykaayannam.

• Las mujeres de este pueblo ya están


• Chakrakuq aywaykaa.
envejeciendo.
• Estoy yendo a obtener una chacra.

chakwa. s. Purun kutulla chupayuq,


ichikllallan wallpanaw pishqu. Perdiz.
var. tsakwa, sakwa.

chala. s. Lamar kuchunchaw patsakuna.


Costa.

• Chala markakunachawmi utkuta

muruyan.
• Chakwam papata tawshin.
• El algodón se siembra en la costa.
• La perdiz picotea la papa.

35
challwa. s. Yaku rurinchaw kawaq chaninyay. v. Imapapis chanin
ashma. Pez, pescado. wichaptin. Volverse caro.

• Kachi allaapa chaninyashqa.

• La sal está muy cara.

chanka. s. Runakunapa,
ashmakunapapis tita tulluyuq aycha,
chakin hanachaw kaq. Pierna; muslo.

• Wamrakuna chariyan challwata

mayuchaw.

• Los niños pescan peces en el río.

challwakuy. v. Mayukunachaw challwa


chariy. Pescar.
• Payqa tita chankayuqmi.
• Yanasaawanmi challwakuq
• Él tiene la pierna gruesa.
aywayaashaq.

• Iremos a pescar con mi amigo. chankaka. s. Asukarpa yakunta hanalla


tsakirichir uyrulla taqllashqa; apiman,
chanin. s. Imatapis rantikur qillayta
aswaman wiñarkur mishkichinapaq.
mañakushqanchik. Precio.
Chancaca.
• Taqay chuku allaapa chaniyuqmi.
• Taqay warmish chankakata rantin.
• Aquel sombrero tiene demasiado
• Dice que aquella mujer compra
precio.
chancaca.

36
chapla1. s. Chapla ninchikqa llanqita, chaqan. s. Mama pachan hananchaw
chakinchikpaq hatikuna. Sandalia hecha kaykaq ñatin niraq. Páncreas.
de jebe. cf. llanqi.
• Uushapa chaqanninta allquta qaray

• Chaplaata makyamay. • El páncreas de la oveja dale al perro.

• Alcánzame mi sandalia.
chaqay. v. Matiwan, wishllawan yaku
chapla2. s. Lawa triqupita, siwarapita hurqay. Sacar líquidos a jarros.
aqashqa shurawan takushqa. Especie
• Kay matiwan mutipa yakunta chaqay.
de sopa de trigo o cebada que se mezcla
• Con este mate saca el agua del mote.
con la jora molida para preparar chicha.
chaqchachikuy. v. Chaqchakuqman
• Chaplata rurashun aswapaq.
imatapis tapukuq ayway. Ir a hacer
• Preparemos chapla para la chica.
chacchar.
chapruy. v. Imatapis latuy, imapis
• Mamanchikpaq chaqchachikushun.
latukay. Abollar.
• Vamos a hacer chacchar por nuestra

• Ashnu mankata harushqa madre.

chaprukaqpaq.

• El burro pisó la olla hasta que se

abolle.

chaqallwi. s. Runapa, ashmakunapa


ura kaq kirunkuna charaq. Quijada. cf.
chakawlla.
chaqchakuq. s. Kukata chaqchar ima
• Hakapa chaqallwintam mikuykaa.
tapushqanchikta musyaq. Persona que
• Estoy comiendo la quijada del cuy.
sabe adivinar con la coca.

37
• Waraymi chaqchakuqman chaqllay. v. Wasita qatanapaq
aywashun. shuqushwan awaptinchik. Atar
• Mañana iremos al chaqchakuq. largueros o palos largos y delgados.

chaqchay. v. Chaqchay ninchik kukata • Tiixawan wasiita qatanaapaq


akuptinchik. Chacchar. shuqushkunata chaqllaykaayaa.

• Estamos atando carrizos para techar


• Shanti wasinpa qipanchaw
mi casa con teja.
chaqchaykan.

• Santiago está chacchando detrás de chaqnay. v. Punta kaq chakinpita


su casa. uywakunata pankay mana allita
puriyaananpaq. Atar las extremidades,
maniatar.

• Uushakunata chaqnaykan.

• Está maniatando las ovejas.

chaqra. adj. Ima mikuypis mana


wayunan chakra. Infértil, terreno que no
produce.
chaqlla. s. Llanulla qirukuna kaq.
Largueros, carrizos o palos largos y
delgados.

• Chaqllata apaykan wasinta

qatananpaq.

• Está llevando largueros para que

teche su casa.

38
• Taqay mayupa chimpanchaw llapan chariy. s. Imatapis makiwan aptay.
chakra chaqrallam. Agarrar. var. chaliy, tsariy, sariy.
• Al frente de aquel río todas las
• Chariy uushata mana qishpinanpaq.
chacras son infértiles.
• Agarra la oveja para que no escape.

charanku. s. Llullu qitaranaw.


charki. s. Kachitarir tsakichishqa aycha.
Charango.
Carne seca.

• Wamrakunam yachaywasichaw

charankuta ashpiyan.

• Los niños tocan el charango en la • Yanasaawanmi charkita kankayaa

escuela. mikuyaanapaq.

• Estamos asando charqui con mi


charapa. s. Yunka markakunapa
amigo para comer.
mayunchaw taaraq ashma, waqtannam
waqranaw allaapa anaq. Tortuga de río. chashqa. adj. Ima mikunapis alli
arushqa kaq. Cocinado.
• Runakunam charapata

chariyan mayuchaw wasinchaw • ¡Mamay, papa chashqanam!

waatayaananpaq. • ¡Madre, ya está cocinada la papa!


• Los hombres atrapan las tortugas de

río para criarlas en su casa.

39
chaskiy. v. Shuk runapita imapis shuk chawachiy. v. Imapis runa
runaman chay. Recibir. ruraykashqanta tsuqlliy. Interrumpir
una acción.
• Wawqiimi qillayta chaskishqa

yanasanpita. • Wamra puñukuykaq awilunta

• Mi hermano recibió dinero de su chawarichishqa.

amigo. • El niño le interrumpió el sueño a su

abuelo.
chawa. adj. Mana yanushqa mikuna.
Crudo. chaway1. v. Mana tamyaptin, mana
pukutaypis kaptin, shumaq anqashlla
• Achka chawa papa pampachaw
hanapatsa rikakaptin. Escampar.
quturaykan.

• Bastante papa cruda está • Qanyan tamyashqa; kananqa

amontonada en la pampa. chawaykanmi.

• Ayer ha llovido; hoy está

escampando.

chaway2. v. Pipis shuk rikchachiptin


mana allita puñuy. Perder el sueño.

• Llulluta puñuyninta chawachish

kanki.

• Has interrumpido el sueño del bebé.

chawpi. s. Imapis ishkaq kaqkunapa


pullanninchaw kaq. Centro, medio.

• Waakam chakra chawpinchaw

kaykan.

40
• La vaca está en medio de la chacra. • Paniipa llullu wamranqa chichillatam

manakun.
chay. pron. dem. Imatapis makiwan
• El bebé de mi hermana solo pide
mana ñawpanchikchaw kaqta
teta.
shutichiptinchik. Ese, esa. var. tsay, say.
chichu. adj. Warmi, china ashmapis
• Chay ashnuta watashun.
pachanchaw wawayuq kaq. Embarazada,
• Amarremos ese burro.
preñada.
chaychaw. adv. Ima maychaw kashqanta
• Taqay warmim chichu kaykan.
ninanchikpaq, wiyaqpa kayllanchaw
• Aquella mujer está embarazada.
kaqta. Allí. var. tsaychaw, saychaw.
chiina. s. Chiina ninchik shipash kaq
• Chaychaw qanyan taytaata tarish
warmikunata.
kaa.

• Allí ayer encontré a mi padre. • Ñuqa kay shumaq chiinatam kuyaa.

• Yo quiero a esta muchacha bonita.


chaynaw. adv. Imapis imanaw
kashqanta, imatapis imanaw ruranata chikcha. s. Shuk yataypa
nishqanchik. Así. var. tsaynaw, saynaw. shiqshichir asichishqan. Cosquillas.
var. chiksha, chiksa.
• Chaynaw papata allanchik mana

chanqinapaq. • Panii allaapa chikchayuqmi.

• De esa manera se cosecha la papa • Mi hermana tiene muchas cosquillas.

para no partirla.
chikchay. v. Chikchayuq kay.
chichi. s. Warmikunapa qasqunpita Cosquillear, hacer cosquillas.
putunaw warkuraq. Teta, mama, ubre. var. chikshay, chiksay.
cf. chuchu, ñuñu.

41
• Llullu wamrata chikchar ama • Cuando el búho llora encima de la

asichiytsu. casa es para una desgracia.

• No hagas reír al bebé cosquilleándolo.


chikikuy. s. Runakuna mana alli
chikchi. s. Chakayllapa puriq, rikanakuy, imapitapis michanakuy,
uywakunapa yawarninta shuquq, ukush hamuraanakuy. Envidia, mezquindad.
niraq, itsanqa raprayuq. Murciélago.var.
• Taqay runakunam chikinakuyan.
tsiktsi, siksi.
• Aquellos hombres se tienen envidia.

chikina. s. Mana alli runa, mana alli


rurakuq. Enemigo.

• Chikina runam puriykan

hirkakunachaw.

• El enemigo está andando por los

cerros.

chikinakuy. v. Runakunapa mana alli


• Shipshi chikchi ashnupa rinrinpita kaway. Odiarse.
yawarninta shuqushqa.
• Taqay wawqikunam chikinakuyan.
• Anoche el murciélago chupó la
• Aquellos hermanos se odian.
sangre de la oreja del burro.

chikiy. v. Runapura mana kuyanakuy.


chiki. adj. Ima mana allipis
Odiar.
chaamunanpaq kashqanta musyachiq.
Malagüero. • Kay warmim nananta chikin.

• Esta mujer odia a su hermana.


• Tuku wasi hananchaw waqaptin

chikipaqmi.

42
chiklayu. s. Hatun piqanaw apichaw • Las ovejas están en su corral.
mikuna, llullu kaptin kashkichaw,
chikuy. v. Ashmakunata chikunman
uchuchaw; puqushqa kaptinna apichaw
qaykuy. Encorralar animales.
mikuna. Calabaza. cf. chila.
• Wamram ashmakunata chikuykan.
• Ñañallaami chiklayu apita
• Un niño está encorralando a los
arukuykan.
animales.
• Mi hermanita está cocinando

mazamorra de calabaza. chila. s. Hatun piqanaw apichaw


mikuna, llullu kaptin kashkichaw,
utsuchaw; puqushqa kaptinna apichaw
mikuna. Calabaza. cf. chiklayu.

chiklu. s. Shukllaylla runtuyuq


ashmakuna. Animal nacido con un solo • Ñañallaami chila apita arukuykan.
testículo. • Mi hermanita está cocinando

mazamorra de calabaza.
• Taqay turum chiklu.

• Aquel toro tiene un solo testículo. chilisara. s. Ichikllallan muruyuq sara.


Maíz pequeño.
chiku. s. Ashmakunata wichqaraachinapaq
rumipita, kinchapita rurashqa. Corral. cf. • Yanasaami chilisarata tarishqa
kancha. chakranchaw.
• Uushakunam chikunchaw • Mi amigo encontró maíz pequeño

kaykaayan. en su chacra.

43
chilliiwa. s. Qachipita llanulla rurashqa • Hoy degollaremos a la chancha.
waska. Soga de paja.

• Taytaami chilliiwata ruraykan.

• Mi padre está preparando una

chilliiwa.

chilyaq. s. Ichiklla pishqu waytakunapa


mishkinta shuquq. Picaflor. cf. hirish

• Chilyaq waytakunapa mishkinta

shuquykan. chinchis. s. Ichikllallan qallwashwan


• El picaflor está chupando el dulce de yana niraq pishqu. Jilguero.
las flores.
• Chinchiskunam ramrash rurinchaw

chimpa. s. Mayupita shuk kaq qutsuykaayan.


kuchuchaw kaq. Banda, orilla contraria. • Los jilgueros están cantando en

medio del aliso.


• Kay chimpapita wasii rikakanmi

• De esta banda se ve mi casa. chinchu. s. Uchuwan aqanapaq yura.


Huacatay silvestre.
chimpay. v. Shuk chimpapita shuk kaq
chimpaman ayway. Cruzar la banda. cf. • Paniimi uchutawan chinchuta
chimpay. aqaykan.

• Mi hermana está moliendo ají con


• Uywakunata chimpachiy.
huacatay.
• Haz cruzar a los animales.

chinkus. s. Tiñinapaq rikraman


china. adj. Wachaq kaq uywa. Hembra.
muyuchishpa tupushqa watu. Madeja.
• Kanan china kuchitam pishtashun.

44
• Puchkakuq warmim chinkusta • Chipim waqaykan mamanta ashir.

ruraykan. • El pollo está llorando al buscar a su

• La hilandera está preparando una madre.

madeja de hilo.
chipsha. s. Mallwa wallpa, manaraq
chinrash. s. Hatun chuspi mallwa wallpayaq. Pollito. cf. chipi.
kurukunata aychakunaman wachaq.
• Qanyan chipshaata anka apakushqa.
Mosca grande.
• Ayer el gavilán se llevó a mi pollito.

• Chinrashkunaqa ratayan
chipyaq. adv. Yupashqa, rikashqa llapan
qanrakunapa hananmanmi.
kaq. Completamente. var. chipya.
• Las moscas se paran encima de la

suciedad. • Chipyaq runakuna aywakuyashqa.

• Todos los hombres se han ido.


chipapay. v. Imapis inti rataptin,
achkiyuqnaw kay. Brillar. chiqlliy. v. Yurakunapa yuriynin
qallaykuy. Brotar.var. tsiqlliy.
• Intim qishpita chipapachin.

• El sol hace brillar al vidrio. • Saram chiqlliykaamun.

• El maíz está brotando.


chipi. s. Wallpapa wawan. Pollito. cf.
chipsha.

chiqta. s. Kullu qiruta shillishqan kaq.


Leña rajada. var. tsiqta, siqta.
45
• Kay chiqtata wasiman apay.

• Lleva esta leña a la casa.

chiqtay. v. Raku kullukunata llanu-


llanullata shilliy. Rajar madera, partir
tronco. var. tsiqtay, siqtay. cf. shilliy.

chiri. adj. Ima ratash kaq qaranchikman


laqakashqa, kichki kaq. Apretado, muy
estrecho (ropa). var. churu.

• Taqay wamrapa waran allaapa

chirim.

• El pantalón de aquel joven es muy

• Wawqii yantata chiqtaykan. ajustado.

• Mi hermano está rajando leña.


chisha. Interj. Chisha ninchik
chiqya. adj. Imapis yurakunapa rapran wallpakunata qarquptinchik mana
niraq kaptin. Verde cf. quyu. imamanpis yaykunanpaq. Exclamación
para espantar gallinas.
• Tamyaptinqa hirkakuna chiqyam

rikakaayan.

• Cuando llueve los cerros se ven

verdes.

chirapa. s. Tamya ichiklla shutur


qallaykumunan. Garúa. var. trilapa.

• Chirapam shikwaykaamun.

• Está garuando.

46
• Wallpakuna chisha niptinchik

wiyayanmi.

• Las gallinas obedecen cuando les

decimos ¡chisha!

chita. s. Chiwa ura kaq shimi


wirpanchaw ata shapra kaykaq. Barba
• Chiwchiyki mituwanmi pukllaykan.
del chivo.
• Tu niño está jugando con barro.

• Tsay chiwa chitan shumaq rikakan.


chiwchiw. s. onomat. Pishqukunapa
• La barba de esa cabra se ve bien.
waqaynin. El piar de los pájaros.
chiwa. s. Uushanaw ashma, itsanqa
• Pishqukuna waqayan chiwchiw
waqrayuq, kuchkayuq. Cabra.
nishpa.

• Chiwam qiwata mikuykan. • Los pájaros lloran diciendo

• La cabra está comiendo yerba. «chiwchiw».

chiwchi1. s. Lataman kirusini wiñashqa,


watun chariptin achkikun. Lamparín.

• Wasiichawqa chiwchiwanmi

achkikuyaa ampichaw.

• En mi casa nos alumbramos con un

lamparín en la noche.

chiwchi2. s. Chiwchi ninchik ichik ullqu


wamrakunata. Niño.

47
chiwi. s. Papata, uqata, mashwatapis mana tamya chaq chakra. Lugar seco no
murunapaq chakitakllawan cultivado.
uchkukunata rurashqanchik, tsayman
• Taqay chakraqa chuchinmi.
shuk shuklla papata murunapaq. Surco
• Aquella chacra es muy seca.
hecho con chakitaklla para sembrar
tubérculos. chuchu. s. Chuchu ninchikqa
wawayuq warmipa kaqninta, llullu
• Chiwiman shuk shuklla papata
wamra ñuqñunta tsaypita ñuqñunta
wiñanchik.
shuqunanpaq. Teta, mama, ubre.
• En el surco se echa solo uno en uno
cf. chichi, ñuñu.
la papa.

• Llulluyki chuchupaq waqaykan.


chiwillu. s. Hatunlla yana, qarwash
• Tu bebé está llorando por teta.
tupshuyuq pishqu. Tordo.
chuchuchiy. v. Chuchuchiy ninchik
• Chiwillu chuqlluta mikuykan.
wawayuq warmi llullunta chuchunta
• El tordo está comiendo el choclo.
shuquchiptin. Amamantar. cf. chichichiy.
chiwiy. v. Papata, uqata, mashwatapis
• Llullunta puñunanpaq
murunapaq chakitakllawan haytaypa
chuchuchiykan.
uchkuntinchik. Hacer surcos o huecos
• Está amamantando a su bebé para
con chakitaklla para sembrar tubérculos.
que duerma.

• Wawqiipa chakran chiwishqanam

kaykan.

• La chacra de mi hermano ya tiene

surcos.

chuchin. s. Paqway tsakishqana, imaypis

48
chuchuqa. s. Chawa chawalla yanushqa • Kay chukra uushaqa wañunaykan.
sara, niykur aqarishqa. Chochoca. • Esta oveja flaca está moribunda.

• Yachaywasiikunachawmi chuchuqa chukru. adj. Imapis ruminaw anaq kaq.


kashkita upuyarquu. Duro.
• En mi escuela tomamos sopa de
• Kay chukru tantata allqu
chochoca.
mikukunanpaq hitay.

chuchwa. s. Mana lasaq qiru, qaarapa • Bota este pan duro para que se coma
chawpinpita wiñaq tullun. Maguey. el perro.

• Yanasaami chuchwata mutuykan chukruyay. v. Imapis ruminaw anaq


wasinman churananpaq. kay. Ponerse duro, volverse duro.
• Mi amigo está cortando maguey
• Tanta qanyan rantishqaa
para colocarla en su casa.
chukruyaykannam.

chukaru. adj. Mana wasichaw watashqa • El pan que compré ayer ya se está
ashmakuna. Chúcaro (animal). endureciendo.

• Chukaru ashnu ayqin hirkapa. chuku. s. Umaman hatikunapaq kaq.


• El burro chúcaro corre por el cerro. Sombrero. var. tsuku, suku.

chukllush. s. Ichikllallan kuru pintirpa


pintir puriq. Grillo.

• Chakrakunachaw imayka chukllush kan.

• En las chacras hay toda clase de grillo.

chukra. adj. warmi, china uywapis • Chukuykita hatikuy, achaykanmi.


pasaypa uyu kaq. Muy flaca. • Ponte tu sombrero, está hacienda
calor.
49
• Si dormimos varios en una sola cama
chukukuy. v. Umaman chukuta hatikuy.
tenemos que estirar bien nuestras
Ponerse el sombrero. piernas.

• Chukukuy kay chukuta. chullu. s. Millwapita awashqa piqaman


• Ponte este sombrero. churakuna. Gorro.

• Mallim chullu awaykan llullunpaq.

• María está tejiendo un gorro para su

bebé.

chulluk. adj. Imapis mana wiyakaq.


Silencioso; callado.
chukupay. v. Pitapis chukuta hatipay.
• Chulluklla kaykaptin illaqpita atuq
Ponerle el sombrero.
yuririmurqan.

• Wamrata chukunta chukupay. • Cuando estaba muy silencioso de


repente apareció el zorro.
• Ponle el sombrero al niño.

chunka. num. Imatapis isqun kaqman


chulla. adj. Imapis shukllaylla kaq.
shukta churarkushqa. Diez.
Impar, único. var. tsulla, sulla, sula.
• Yachachikuqmi chunka tantata
• Chulla rinriyuq ashnuta apamuy.
rantishqa.
• Trae el burro de una sola oreja.
• El profesor ha comprado diez panes.

chullqay. v. Chakita mashtaptinchik


chunkay. v. Chulukikunata
puñur hamararpis. Estirar las piernas.
takanachikur, pilutawan pukllay. Jugar a
• Achka puñur shuk kaamallachaw las bolas o pelota.
shumaqmi chakinchikta
• Wamrakunam pilutawan
chullqakunanchik.
chunkaykaayan pampachaw.

50
• Los niños están jugando con la chuqa. s. Puywanman mana alli wayra
pelota en la planicie. yaykuptin qishya. Tos.
• Awiluukunam chuqawan
chuñu. s. Mana shiprayuq papa,
qishyaykan.
qahachaw tsakichishqa, niykur aqashqa.
• Nuestro abuelo está enfermo con la
Chuño.
tos.

chuqay. v. Pitapis chuqa chariy. Toser.


• Warmi wamram allaapa chuqaykan.

• La niña está tosiendo demasiado.

chuqchiy. v. Shiminchik mana qanra


kananpaq yakuwan mayllakuy.
• Markaakunachawmi chuñuta
Enjuaguarse la boca. cf. muqchikuy.
rurayan apipaq.
• Kay yakuwan shimiykita
• En nuestro pueblo preparan chuño
para mazamorra. chuqchikuskiy.

• Enjuágate la boca con esta agua.


chupa. s. Ashmakunapa qipanchaw
waskanaw kaqninkuna. Cola, rabo. chuqllu. s. Llullu sara manaraq
tsakiptin. Choclo. var. tsuqllu, suqllu.
• Kawalluupa chupanmi yana.
• Chuqlluta kisutawan mikunapaq
• La cola de mi caballo es negra.
yanushun.

• Cocinemos choclo para comer con

queso.

51
chuqpay. v. Yantata, imatapis ishkay, • Chuqyaqmi wasii waqtanchaw
kimsamanpis rurarkur churapakuy. chuqyaykan.
Juntar, doblar en forma ordenada, • El sapo viejo está croando a la vuelta
superponer objetos. de mi casa.

• Taytaawanmi chuqpayaa yantata

wasiman apayaanaapaq.

• Ordenamos la leña con mi padre

para llevarla a la casa.

chuqu. s. Achka rumikuna, imakunapis


hananman hananman churashqa.
Montón, pila.
churakuy. v. Mikunata ayakunapa
• Wamrakunam shuk chuquta
hunaqninchaw churay. Ofrecer
ruraykaayan yana rumikunawan.
alimentos en el Día de Todos los Santos
• Los niños están haciendo un montón
para los difuntos.
con piedras.

chuquy. v. Imatapis shukpa hananman


churay. Amontonar.
• Runakunam rumita chuquykaayan

chakrachaw.

• Los niños están haciendo un montón

con piedras.

chuqyaq. s. Puqushqa rachak. Sapo


maduro.

52
• Paqas ayaakunapaq apitam chutay. v. Imatapis llapan
churashaq. kallpanchikwan riwiptinchik, imatapis
• En la noche pondré mazamorra para qarachaypa apaptinchik. Jalar, estirar.
mis muertos. var. sutay.

chushchu. s. Chuschu ninchik • Runakuna qiruta waskawan


takshallaraq kaykaq allquta. Perro chutaykaayan tuninanpaq.
tierno. • Las personas están jalando la madera

con soga para que caiga.


• Chuschuupa shutinqa Rintinmi.

• El nombre de mi perrito es Rintin. chuuchu-chuuchu. s. Wallpata


qayashqa mikuyninta qaranapaq.
chuspi. s. Tumpunaw ichiklla ashma.
Expresión con que se llama las gallinas.
Mosca. var. tushpi.
• Wallpata qayaykan mamaa

“chuuchu-chuuchu” nir.

• Mi mamá están llamando a las

gallinas diciendo “chuuchu chuuchu”.

• Chuspim kanimashqa makiichaw.


• La mosca me ha picado en la mano.

53
Hh
haacha. s. Mutunapaq, wallunapaq
haakay. v. Puywanninchikpita
wayrawan pitapis waqtanchaw,
pachanchaw puukay, quñuchinanpaq.
Soplar para calentar algo, dar aliento.
rurashqa. Hacha. • Shuk warmim wawanta haakan

pachanchaw.

• Una mujer le sopla a su hijo en la

barriga para calentarle.

haaku. adj. Imapis mana tinkuptin,


kuyuykaqlla. Flojo.
• Ramrashta walluykaayan
• Kay haakum kaykan.
haachawanmi.
• Esto está flojo.
• Están cortando el aliso con el hacha.

haakuchiy. v. Shukchaw churaraykaqta


haachin-haachin. s. onamat. Ashnupa
shukman imatapis ushaypaq wiñay.
waqaynin. Onomatopeya del rebuzno.
Vaciar el contenido.
• Ashnu mallaqaypita ¡haachin
• Kay mankata haakuchiy papata
haachin! Niykan.
yanunapaq.
• El burro está rebuznando de hambre.
• Desocupa esta olla para cocinar

haachinyay. v. Ashnu waqaptin. papa.


Rebuznar.
haakuq. adj. Maychaw mana imapis
• Ashnunchik tsay ashunuta rikaskir kaq. Deshabitado, desocupado.
haachinyaykan.
• Llulla llullakurkur haakuq wasiman
• Nuestro burro está rebuznando al
apaykurqan.
ver a ese burro.

55
• Mintiéndole lo llevo a la casa hacha2. adj. Pi runapis qallwash,
deshabitada. pukallishu aqchayuq. Rubio.

haakuy. v. Imapis mana kay. Estar vacío. • Yanasaapa churinmi hacha.

• El hijo de mi amigo es rubio.


• Kay wasiqa qanyan watapitanam

haakuykan. hacha-hacha. s. Achka hacha kaptin.


• Esta casa ya está vacía desde el año Bosque.
pasado.
• Atuqmi yachan qinwa hacha-hacha

haapa. adj. Mana riqishqa runa. rurinchaw.


Forastero, extraño. • El zorro vive en el bosque de

quinuales.
• Qanyan chamuyashqa ishkay haapa

runakuna. haka. s. Ichikllallan ashma wasichaw


• Ayer llegaron dos personas extrañas. waatana, mikuna. Cuy.

hacha1. s. Hatun kulluyuq yura. Árbol.


cf. qiru, sacha.

• Qanyan wasiichaw hakata

• Runam hachata wallun yantapaq. mikuyarquu.


• El hombre corta árboles para leña. • Ayer comimos cuy en mi casa.

56
hakapakuy. v. Achka mikushqa kaykan rumita takaykushqa kaptin.
pachanchik hakay. Hincharse. • La pierna del niño está hinchada por

haberse golpeado con una piedra.


• Qanyan Shatu kikillan llapan

numyata mikur hakapakushqa. hakay2. v. Mikuna puwar wiñay.


• Saturnino, debido a que comió Aumentar de volumen.
solo toda la numya, ha sufrido
• Sara mutim allaapa hakan
indigestión.
puwachishqa.

hakapikanti. s. Haka aychapita mikuyta • El mote de maíz aumenta demasiado


rurashqanchik. Picante de cuy. cuando se hace hervir.

hakllu. adj. Parlaptin qallun watapakuq.


Tartamudo. cf. talulu.

• Kay wamraqa hakllu.

• Este niño es tartamudo.

haku. s. Millwapita awashqa, imatapis


qipinapaq. Manta para cargar. cf. aqshu.
• Hunaqniichaw mamaa haka

pikantitam yanupaamanqa.

• En mi día mi madre me preparará

picante cuy.

hakay1. v. Imapis qaranchikchaw


takaykumashqa. Aychanchik • Warmiqa llullunta aparin
wiñakurkuy. Hincharse. hakunwanmi.
• La mujer carga a su hijo con su
• Wamrapa chankanmi hakashqa
manta.

57
hakukuy. v. Hakuta churakuy. Ponerse hamachiy. s. Imatapis aktaman qillqachiy.
la manta. Asentar por escrito en un acta.

• Kay hakuta hakukuy uusha shuntaq • Kay shuntanakuychaw

aywanaykipaq. parlashqanchikta mana qunqanapaq

• Ponte esta manta para que vayas a aktaman hamachishun.

juntar la oveja. • Para no olvidar lo que hemos

conversado en esta reunión hay que


hallqa. s. Hirkakuna kunkan patsakuna.
asentar en un acta.
Cordillera, puna.
hamakuna. s. Siki tiyananpaq kaq.
Asiento.

• ¿Maychawtaq hamakuna kaykan?

• ¿Dónde está el asiento?

hamana. s. Imapis tunkuraanapaq.


Asiento; lugar u objeto que sirve para
• Llamakunam qachita mikuyan
sentarse.
hallqachaw.

• Las llamas comen paja brava en las

punas.

hallqaruna. s. Hirkachaw taaraq runa.


Persona de la puna.

• Hallqa runakuna alaychaw

yachakashqam kayan. • Hamanaykichaw shuk mishim


• Las personas de la puna están hamaraykan.
acostumbradas al frío. • Un gato está sentado en tu asiento.

58
hamaq. adj. Mana aruna chakra, purun • El niño se asfixió al colocarse un
chakra. Terreno no cultivable. plástico en la cabeza.

• Hamaq chakrachaw kanchata hampi1. s. Ima qishyatapis, ima


rurashun. nanaytapis alliyachiq. Remedio,
• Hagamos un corral en la chacra no medicina. var. ampi.
cultivable. • Ayway uma nanaypaq hampita

rantimuy.
hamay1. v. Puywanninchikman
• Vaya a comprar medicina para el
wayrata yaykuchiy, hitaypis. Respirar.
dolor de cabeza.
cf. shuutay, qushyay.
• Llullu hamaykaqta wiyaaramushaq. hampi2. s. Ima kurutapis
• Voy a escuchar si está respirando el wañuchinanpaq kaq. Veneno,
bebé. insecticida. var. ampi.

hamay2. v. Imatapis ruraykashqa • Ranchapaq hampita rantikamay.


taakuriy. Descansar. • Véndame insecticida para la rancha.

• Taqay warmikunam hamaykaayan.

• Aquellas mujeres están descansando.

hamaychay. v. Imawanpis umata


chapaptintinchik wayrata kachayta
mana atiy. Sofocarse, asfixiarse, respirar
con dificultad.

• Wamra umanman lastikuta churakur

hamaychakaakushqa.

59
hampikuq. s. Hampiyta yachaq. • Wamrakunam
Curandero. var. ampikuq. hamuchinakuykaayan.

• Los niños se están haciendo


• Hampikuqtam ashiykaa.
adivinanzas.
• Estoy buscando al curandero.

hamun. s. kuchi chankanta kachitarkur


hampiy. v. Qishyaq runata hampin
warkuraachishqa kusinachaw. Jamón.
churay, upuchiy. Curar. var. ampiy.
• Warkuraykaq hamunta hipimuy

papa pikantiman wiñanapaq.

• Saca el jamón que está colgado para

echar en el picante de papa.

hamuray. v. Pitapis rimapay, mana


kaqman churay. Criticar.

• Mamaatam hampikaayan. • Tsay runam hamuraamashqa.

• Están curando a mi madre. • Esa persona me ha criticado.

hamuchinakuy. v. Imakunapapis hana. adv. Imapapis hanan


kaqninta wiyarir, shutinta musyay. patsapamanpa kaqninchaw. Arriba,
Hacerse adivinanzas. encima. var. hanaq, hanan. cf. hunish.

• Wasipa hananpam pishqu paariykan.

• El pájaro está volando por encima de

la casa.

hanan-hanallan. adv. Imatapis yanqa-


yanqalla rurashqa. Superficialmente.

60
• Kay runaqa sarata hanan hanallanmi hanaqpatsa. s. Patsapa hananchaw
uryaykushqa. kaqnin, wayra, pukutay purinan. Cielo.
• Esta persona superficialmente ha
• Wawqiimi hanaqpatsata rikaran.
cultivado el maíz.
• Mi hermano observa el cielo.

hanapay. v. Imatapis hananman


hananman churay. Encimar, poner
encima.

• Maytukunata ama allaapa

hanapaynatsu.

• No encimes los libros demasiado.

hanchay. v. Pitapis makipita apay;


imatapis rinriyuq kaqta makiwan apay.
Llevar de la mano; Llevar colgado del asa.

hanaqan. adv. Imapapis kashqanpita • Ichik wamrata hanchay mana


ashwan hananchaw kaptin. Más arriba tuninanpaq.
de. • Lleva de la mano al niño pequeño

para que no se caiga.


• Waaka mikuykan wasipa

hanaqanchawmi. hanka. s. Achka rashta puntachaw


• La vaca está comiendo más arriba de yuraqlla quturaq. Hielo, nevado.
la casa. cf. rahu.

61
• Hapallanshaakuq pachachaw kaq

kurukunata wañuchinapaq allim.

• El hapallanshaakuq es bueno para

eliminar los gusanos del estómago.

hapay. v. Runa shuk kashqanpita shuk


kaqman chankanwan ayway. Dar pasos,
• Ancash markaqa achka hankayuqmi.
caminar.
• El pueblo de Ancash tiene muchas

cordilleras. • Awkinmi hapaykan wasin

ñawpanchaw.
hankay. v. Achkata rashtamuy shumaq
• El viejito está dando pasos delante
yuraqlla quturaayaqpaq. Caer nieve,
de su casa.
cubrirse de nieve.
hapshi. adj. Imapis haaku kaq. Flojo.
• Hallqakunachaw achkatam hankan.

• En las punas nieva bastante. • Qipiyki hapshim kaykan.

• Tu carga está floja.


hapallan. adj. Pipis, imapis mana
yanasan kaptin, mana ayllun kaptin. hapshiyay. v. Imapis
Solo, único. wataraykashqanpita paskakay. Soltarse,
aflojarse.
• Hapallaykim shamunki.

• Vendrás tú solo. • Qipiyki ashnupa hananpita

hapshiyaykan.
hapallanshaakuq. s. Shuk hacha
• Tu carca se está soltando de encima
qarwash waytayuq, puntakunachaw
del burro.
wiñaq. Especie de planta de la puna
cuyas flores son amarillas y semejantes a
una corona.
62
haqa. s. Imata qushqanpitapis mana • Wamram allaapam haqchiwsan
paaqaptin. Deuda. wishqawan kar.
El niño estornuda

demasiado porque está con resfrío.


• Haqaata waraymi makyashayki.

• Mi deuda te alcanzaré mañana. haqchiy. v. Imatapis kiruwan waqruy.


Comer carne deshilachándola con los
haqatukuy. v. Imata qushqapitapis
dientes.
haqana rikakuy. Endeudarse.
• Wawqii waaka aychatam haqchiykan.

• Wanuta rantinaapaqmi haqatukush • Mi hermano está comiendo

kaa. (deshilachándola) carne de vaca.

• Me he endeudado para comprar huano.


haqchu. s. Siwarapa qaran kaq apipaq
haqay. v. Shuk hunaq paaqanapaq machkapaqpis aqaskir shuyshushqa.
imatapis quy. Dar fiado. Residuo después de ser cernida la
cebada molida; mal molido. cf. saqchu.
• Warantinyaqlla kukata wiratawan

haqarkamay. • Haqchuta wiñay kay mankata

• Esa persona ya me está debiendo allqupa apinpaq.

tres años. • Echa el residuo de la cebada en esta

olla para la mazamorra del perro.


haqchiwsay. v. Wishqawan kar,
shiminchikpa chirapatanaw hitay. haqiy. v. Pitapis kachay, ñawpata ayway.
Estornudar. Dejar, abandonar.

• Puñuykaqta haqiykur shakamush

kaa.

• He venido dejándolo cuando estaba

durmiendo.

63
haqrash. adj. Imapis makwa kaq. haqwa. s. Yurakunata , mallkikunata
Inservible, viejo (objetos). allpa rurinchaw chariraq. Raíz. cf. sapi,
sipi, watsu.

• Qirukuna raku haqwayuqmi kayan.

• Los árboles tiene raíces gruesas.

• Waqtachawmi haqrash manka

hitaraykan.

• La olla vieja está tirada afuera.

haqru. adj. Allqupa shimin rurinchaw harawi. s. Qillqashqa shumaq


muru kaq. Manchas del paladar (de los yarpachakuy. Poesía.
perros).
• Yachaywasichawmi wamrakuna

• Allqupa shimi rurinqa haqru. qillqaykaayan harawita.

• Hay manchas en el paladar del perro. • Los niños están escribiendo poesía

en la escuela.
haqsuy. v. Imatapis kachuparkur
shimipita aqtuy. Botar algo de la boca
después de masticarlo.

• Runa uqa qarashqaata haqsurkur

haqsurkullar kachaykushqa.

• La persona que le di oca la ha dejado

masticada.

64
haruchiy. v. Siwarata, triquta • He pisado el rabo del gato en la
patsachaw kawalluwan haruchiy. noche.
Trillar. var. haluchiy.
hatikay. v. Imapis uchkuman yaykukay.
Atracarse; meterse adentro.

• Mishi runkuman hatikashqa.

• El gato se ha metido dentro del

costal.

hatikuy. v. Imatapis aychaman


churakuy. Vestirse, ponerse.
• Llapan aylluumi siwarankunata

haruchiykaayan. • Wamra papaaninpa punchunta

• Toda mi familia está haciendo trillar hatikuykan.

su cebada. • El chico se está poniendo el poncho

de su padre.
haruy. v. Chakiwan pampaman
lluchkay. hatipay. v. Shukta llachapanta churapay.
Pisar, pisotear. var. haluy. Vestir.

• Taksha paniykita ruripanta hatipay.

• Vístele su pollera a tu hermana

menor.

hatiy. v. Imatapis ruriman yaykuchiy.


Meter.

• Achka yantata hatiy tullpaman.


• Chakaychaw mishipa chupanta
• Mete bastante leña en la fogata
haruykush kaa.

65
hatun. adj. Imapis mana ichik kaq,
mana taksha kaq. Grande, alto.

• Mashim llapan wawqinkunapita

hatun kaq.

• Marcelino es el más alto de sus

hermanos.
hawa1. adv. Imapis mana rurichaw
hatunkaray. adj. Allaapa hatun kaq. kaq, waqtachaw kaq. Afuera, la parte
Muy grande; inmenso. exterior. cf. waqta, washa.

• Ichik allqu hawachawmi kaykan.

• El perro pequeño está afuera.

hawa2. adv. Imapis uraychaw kaq, mana


hanachaw kaq. Debajo.

• Chakrapa hawanchawmi taytaa

hamaraykan.
• Hatunkaray wasita ruranchikman.
• Mi padre está sentado al pie de la
• Deberíamos hacer una casa muy
chacra.
grande.

hawikay. v. Imapis urayninpa


hatusaq. adj. Wakinpita ashwan hatun
hatikaqpaq tuniy. Caer invertido y
kaqkuna. Grandes.
quedar plantado.
• Hatusaqllata papata akrashun
• Hanapita hatun qiru hawikaqpaq
yanukunapaq.
tunimushqa.
• Escojamos solo las papas grandes
• De arriba ha caído un palo grande
para cocinar.
hasta plantarse.

66
hawiy. v. Imatapis uchkuta rurarkur hawnakuy. v. Umanchikman hawnata
ichichiy. Plantar un palo, estaca, poste. churakuy puñunapaq. Ponerse
almohada.
• Tsayman allquta watanapaq qiruta

hawishun. • Kay taytaykipa punchunta hawnakuy.

• Hay que plantar un palo ahí para • Ponte de almohada este poncho de

amarrar el perro. tu padre.

hawka. adj. Imapaqpis mana hawnapay. v. Pitapis hawnata churapay.


yarpachakuptinchik. Tranquilo, feliz. Ponerle almohada (a alguien).
• Wamra hawkam quyarkushqa,
• Kay hakullatapis llulluta hawnapay.
manam mamanta yarpashqatsu.
• Aunque sea esta manta ponle de
• El niño pasó el día tranquilo, no
almohada al bebé.
recordó a su madre.

hawya. s. Runkuman millwa winashqa.


hawna. s. Puñunachaw puñur umanchik
Puñunapaq umanchikta tsayman
ichik hanallachaw kananpaq. Almohada,
churanchik. Almohada. cf. hawna.
Cabecera. cf. hawya.
• Mamaa hawyaa churamun

• Shumaq hanachaw umaa kananpaq puñunaapaq.

ñuqaqa puñur ishkay hawnatam • Mi madre me acomoda una

churakuu. almohada para dormir.

• Para que mi cabeza esté arriba, yo

me coloco dos almohadas al dormir.

67
hayay. v. Mana murushqa chakra, haytay1. v. Chakinchikwan takar pitapis
wasichaw mana imapis kay. maqay. Patear, dar de puntapiés.
Desocuparse.
• Wamrakunam haytanakuyan.

• Ñuqapa wasii hayaykanmi. • Los niños se dan de puntapiés.

• Mi casa está desocupada.


haytay2. v. Chakitakllawan chakrachaw
haytana. s. Haytar pukllanapaq allpata tikray. Voltear la tierra (con
pukllana. Pelota. chakitaklla).

• Yanasaakunawanmi haytanawan

pukllayaa yachaywasichaw.

• Jugamos pelota en el camino con

mis amigos de la escuela.

• Waraymi kay runakuna tiyuupa

chakranta haytayanqa.

• Mañana estas personas voltearán la

chakra de mi tío.

hicha-hicha. adj. Imapis allaapa hunta


kaq. Muy lleno.
haytana. s. Puñushqanchik puñunapa
• Api hicha-hicham mankachaw
chakin. Pateadera.
kaykan.
• Haytanachaw kay llachapata churay.
• La mazamorra está muy llena en la
• Guarda esta ropa en la pateadera.
olla.

68
hichay. v. Imapis yakunaw kaqta hichkay. v. Imapis qachqa kaptin
patsaman tikray. Derramar, echar. shukwan llushuqyachiy. Raspar.

• Warmikuna mankapa sikinta

ashpiyan taqran yarqunanpaq.

• Las mujeres están raspando la base

de la olla para sacar la mugre.

hichur. s. Urqu ashnu china


ashnukunata harunanpaq. Burro
• Yakuta hichay mana patsa
semental.
quntakaananpaq.

• Echa agua a la tierra para que no • Hichur ashnuqa karqawanpis

haya polvareda. paariykachanmi, china ashnuta ashir.

• El burro semental corretea también


hichiy. v. Millwata sutay,
con la carga, buscando burro
mashtapashpanaw, puchkanapaq.
hembra.
Escarmenar.

• Warmikunam millwata

hichiykaayan. hikchuy. v. Harinanaw papata mikushqa


• Las mujeres están escarmenando la millpuqtunchikpa wayrata hitamuy.
lana. Hipar. var. hiktsuy.

69
• Wayru papata mikuptiimi hinchiy. v. Imatapis makiwan
hikchuchiman. chakiwanpis sinchiypa wiñay. Embutir.
• Cuando como papa wayro me hace
• Tsay wamrata papa llapita
hipar.
shiminman hinchiy.

hikutay. v. Imatapis ras ras ruray. • Embútele puré de papa a ese niño.

Apurarse.

• Wamrakuna hanankunata taqshar

hikutayan.

• Los niños se apuran en lavar sus

ropas.

hinanpa. adv. indef. Imapis llapan


patsapa kaptin. Por doquier.
hipash. s. Chiinallaraq kaq warmi,
• Hinanpam pishqukuna kan. mana qusayuq kaq warmi. Mujer joven,
• Hay pájaros por doquier. muchacha. var. de shipash.

hinaylla. adj. Mana imatapis


apamuptinchik. Sin nada.

• Panii hinayllam chaamushqa

Limapita.

• Mi hermana llegó sin nada de Lima.

70
• Kay markachawqa achka hipashmi hiqchiray. v. Wamra qayaraypa waqay.
kan. Llorar gritando (un niño).
• En este pueblo hay muchas
• Ullqu wamram hiqchiraykan.
muchachas.
• El niño está llorando.

hipchiy. v. Llachapa rachikayta qallay.


Deshilarse.

• Chumpaapa rikran hipchikashqa

• Se ha deshilado el brazo de mi

chompa.

hiqay1. v. Imatapis murushqa


yurimuptin. Germinar.

• Papanchik hiqaraykaamun.
hiray. v. Ratashkunata rurar awuhawan,
• La papa está germinando.
watuwan laqay. Coser. var. hilay.
hiqay2. v. Pampaman tuniy. Caerse.
• Warmim ruripanta hiraykan.

• Qanyan llullu kuchi uchkuman • La mujer está cociendo su pollera.

hiqashqa.

• Ayer el chancho tierno se cayó al

hueco.

hiqchipay. v. Pitapis asipay. Coquetear.

• Kay warmi taqay runata

hiqchipaykan.
• Esta mujer le está coqueteando a

aquel hombre.
71
hirish. s. Ichiklla pishqu waytakunapa • Naanikuna kaarukunapaq
mishkinta shuquq. Picaflor. cf. chilyaq, hirkakunapa chawpinpam pasan.
winchus. • Las carreteras para los carros pasan

por los cerros.


• Hirish waytakunapa mishkinta

shuquykan. hirqa. s. Imapis millwapita awashqa.


• El picaflor está chupando el dulce de Jerga de lana tejida a mano.
las flores.
• Hirqa runkuta apamuy papata

winanapaq.

• Trae el costal de jerga para echar la

papa.

hirka. s. Patsapa hatun qurunkunanaw


kaqnin. Cerro. var. irka. hishchu. Interj. imp. Ashnu ichinanpaq
nishqanchik. ¡So!

• ¡Hishchuu! Niptiipis kay ashnuqa

manam ichintsu.

• Aunque diga ¡so! este burro no se

para.

72
hitapay. v. Pitapis mana kaqta tumpay. • Bota estos mates viejas afuera.
Echar culpa.
hitqa. s. Mikuna hacha, sara
• Wawqii rurashqanta ñuqata chakrakunachaw wiñaq. Mostaza
hitapayaamashqa. (planta silvestre que tiene hojas
• Lo que hizo mi hermano me echaron comestibles). var. de shitqa.
la culpa a mí.
• Mamaa saratam ankaykan hitqa

hitaray. v. Pampachaw puñunachaw pikantiwan mikunapaq.


maychawpis kay. Estar tirado. var. • Mi madre está tostando maíz para
hitalay. comer con picante de mostaza.

• Qishyaq runa puñunanchawmi hucha. s. Mana alli rurashqanchikpita


hitaraykan. yarpachakuy. Pecado, culpa. var. hutsa,
• El hombre enfermo está tirado en su husa.
cama.
• Llapan huchayuq runakunam

risakuykaayan inlisyachaw.

• Todos los hombres con pecado están

rezando en la iglesia.

huchallikuy. v. Pipis ima mana allita


ruray. Cometer un delito, pecar.

• Achkatanam huchallikuykanki.

hitay. v. Imatapis shuk kinrayman • Ya estás cometiendo muchos delitos.


wikapay. Botar, arrojar.
huchaynaq. adj. Pipis allita ruraq, mana
• Kay haqrash matikunta waqtaman huchayuq. Inocente.
hitamuy.

73
• Llullukunaqa huchaynaqmi kayan. hukkaq. adj. Ishkaypita shuklla kaq. El
• Los bebés son inocentes. otro. var. de shukkaq.

huchayuq. adj. Pipis mana allita ruraq. • Hukkaq hatun mankata apamuy.
Pecador, culpable. • Trae la otra olla grande.

• Qam huchayuqmi kanki. huklla. adj. Imatapis rurashqanchikta


• Tú eres el culpable. hikutar. Rápido, de una vez. var. de
shuklla. cf. ras.
huchu. s. Imapis tuniptin; achka yaku
yaykuptin allpa rachikaptin. Derrumbe. • Shuklla ushashun

ruraykashqanchikta.
• Huchum naanita chapashqa.
• Terminemos rápido lo que estamos
• El derrumbe ha tapado el camino.
haciendo.

humpi. s. Uryashqa, intichaw purishqa


yakunaw qaranchikpita yarquq. Sudor.

• Wamra ayqikachaptinmi humpin

piqanpa shikwamun.

• Cuando el muchacho corretea le cae

el sudor de la cabeza.
huchuy. v. Imakunapis kashqanpita
mashtakay. Derrumbar. hunaq. s. Inti ullumushqanpita inti
hiqashqanyaq. Día. cf. Punchaw.
• Uushakunapa kanchanmi

huchukuykan allaapa tamyawan. • Kanan hunaqmi uryashun


• El corral de las ovejas se está yachaywasichaw.
derrumbando con tanta lluvia. • Hoy trabajaremos en la escuela.

74
hunaqay. v. Maymanpis aywar imapis • Waakakunapa pachan huntanam

qallashqamanna chay. Hacerse tarde, kaykan.


demorar. • Los estómagos de las vacas ya están

llenos.
• Yanasaami hunaqaamushqa

uryaman. huntay. v. Imapis hicha-hicha kay.


• Mi amigo llegó tarde al trabajo. Llenar.

hunish. adv. Imapapis hanan • Kay manka tamya yakuwan


patsapamanpa kaqninchaw. Arriba, huntakashqa.
encima. cf. hana, hanaq, hanan. • Esta olla se ha llenado con agua de

la lluvia.
• Hatun manka hunishchawmi

churaraykan. huñunakuy. s. Runakuna imatapis


• La olla grande está guardada arriba. yarpachakuyaananpaq qurikaayay.
Sesión. cf. qurikay.
hunqu. s. Pampakunachaw yaku mana
yarqur allpata mituyachin. Pantano. cf.
uquna.

• Uusham yaykukuykushqa

hunquman.

• La oveja se ha metido al pantano.

hunta. adj. Imapis hicha-hicha kaq.


Lleno.

75
• Llapan marka masiikunam • Los hombres voltean la paja en la

huñunakuychaw kaykaayan trilla de la cebada.

marka umalliqta arunakunata


hurqapay. v. Imatapis pipaqpis hipipay.
mañakuyaananpaq.
Sacar para alguien.
• Los hombres de mi pueblo están en

sesión para solicitar herramientas al • Pukllananta hurqapay.

alcalde. • Sácale su juguete.

hupay. s. Pipis wañushqana kaykaptin, hurquy. v. Imapis kashqanpita


mana kaqnin manchachikur purishqan waqtaman hipiy. Sacar, extraer. var.
Alma, espíritu. hulquy.

• Wamratash hupay • Wamrakunam ultuta hurquyan

manchakaachishqa. yakupita.

• Dicen que el alma asustó al niño. • Los niños sacan renacuajos del agua.

huqay. v. Pampapita imatapis hanaman hushti. s. Justinianopa kuyay shutin.


churay. Levantar, alzar. Hipocorístico de Justiniano.

• Kay runa mankata waqtanman • Hushti turunkunata michikuykan.

huqarkur apariykan. • Justiniano está pastando sus toros.

• Este hombre están cargando la olla


hustan. s. Warmikuna traahi rurinman
levantándola en su espalda.
hatikuyashqan. Fustán.
hurkita. s. Kimsa pallqayuq shukshu
• Markapita ishkay hustantam
uqshata tikranapaq. Horqueta.
rantimush kaa.

• Runakunam siwara ayllupakuychaw • He comprado dos fustanes del

hurkitawan uqshata tikrayan. pueblo.

76
I i
ichapis. adv. Imatapis mana allita
un duende en el río.

ichik warmi. s. Mana alli wiñashqa


warmi. Mujer enana.

musyaptinchik. Quizás, tal vez. var. • Ichik warmim chaaramushqa


itsapis. Limapita.

• Ha llegado una mujer enana de


• Ichapis shamushqachi.
Lima.
• Tal vez ha venido.

ichiray. v. Chakipa kay. Estar de pie.


ichik. adj. Imapis takshalla kaq.
Pequeño. var. uchuk. cf. taksha • Ichiraytsu, ayway aruq.

• Ichik allqum kaniman. • No estés parado, vaya a trabajar.

• El perro pequeño me muerde.


ichiy. v. Chakipa churakuy. Ponerse de
pie.

• ¡Ichiy rikanaykipaq!

• ¡Párate para que veas!

ichuq. s. Allawkapa chinpanchaw


kaqkuna. Izquierda. var. itsuq, isuq.

ichik ullqu. s. Willakuykunachaw • Hirkaman chaarir ichuqmanpa


yuripaakuq ichikllallan puka aqchayuq aywanki.

runa. Duende. • Llegando al cerro debes ir hacia la

izquierda.
• Ichik ullqush yuripaañaq shuk

warmita mayu kuchunchaw.


• Dicen que a una mujer se le apareció

78
iillu. adv. Imatapis mana shumaq illa. s. Ima mana kaq kaqpinaw
musyaptinchik. Probablemente. yurimushqa alli kawayninchikpaq.
Amuleto.
• Allquchaa iillu tantata mikushqa.

• Probablemente el perro ha comido • Taqay warmipam illan kan, tsaymi

el pan. uushan miraykun.

• Las ovejas de aquella mujer tienen


ikish. s. Rikrapa rurin, rikrapa sapin.
sus amuletos, por eso, aumenta su
Axila. cf. kikish.
oveja.

• Rikrapa rurinchaw ikish kaykan.


illakay. v. Imapis mana rikakayna.
• Debajo del brazo está la axila.
Desaparecer.
ikiy. v. Imatapis ichik ichiklla ruquy.
• Taqay chimpapam shuk atuq
Picar, cortar en pedacitos.
illakashqa.

• El zorro desapareció por aquel cerro.

illaqpita. adv. Mana kaqpita


imapis yurimuptin. De repente,
sorpresivamente.

• Illaqpita mamaa yuriykamushqa.

• De repente apareció mi madre.

• Kay papata kashkipaq ikiy. illawa. s. Awakunapaq watupita


• Pica esta papa para la sopa. rurashqa. Hilo de tejido.

• Runa awakuykaptin illawanmi

rachirishqa.

79
• Cuando el tejedor estaba tejiendo se • ¿Imanirtaq shamushqatsu?

ha roto el hilo del tejido. • ¿Por qué no ha venido?

illay. v. Maypapis ayway, wasichaw imaq. interrog. Ima imanashqanpita


mana kay. Ausentarse. tapukunapaq. ¿Por qué?, ¿a qué? cf.
imanir.
• Mana Rosa illaykanmi.

• La señora Rosa está ausente. • ¿Imaqtaq shamush kanki?

• ¿A qué has venido?


illuy. v. Imayka rikuq watukunata
milluy. Juntar torciendo hilos de imay. pron. interrog. Imay ima
distintos colores. kashqanpita tapukunapaq. ¿Cuándo?

• Taytaa waqtachaw watuta illuykan. • ¿Imaytaq mamayki chaamushqa?

• Mi padre está trenzando el hilo. • ¿Cuándo llegó tu madre?

ima. pron. interrog. Imakunapaqpis imi. s. Emiliopa kuyay shutin.


tapukunapaq. ¿Qué? Hipocorístico de Emilio.

• ¿Imataq shutiyki? • Emilio kikillan sarata muruykan.

• ¿Cuál es tu nombre? • Emlio está sembrando maíz solo.

imanay. v. Imapis pasay, imatapis ruray. inchana. s. Taksha wamrakunata


Pasar, suceder; hacer algo. hustannaw wachkapanapaq. Pañal.

• ¿Imanankitaq? • Wamrata shumaq wachkapay

• ¿Qué cosa te pasa? inchananta.

• Ponle bien su pañal al niño.


imanir. interrog. Ima imanashqanpita
tapukunapaq. ¿Por qué? cf. imaq.

80
inka. s. Unay hatun markanchikchaw inku1. adj. Ratash, qarapis mana
runakunapa hatun umalliqnin. Inca, sutakaq. Arrugado, encogido.
autoridad suprema del imperio incaico.
• Chakwaskunapa qaranmi inku.

• La piel de las viejitas es arrugada.

• Ñawpa kaq inkapa shutinmi karqan

Manku Qapaq.

• El nombre del primer inca fue


inku2. adj. Wamrapis, ashmapis allaapa
Manco Cápac.
uyu kaq, ichiklla kaq. Desnutrido.
inkay1. v. Imatapis matankanchikchaw
• Kay wamra manam allita mikuntsu,
apay. Llevar sobre la nuca.
tsaymi inku.

• Emi papata inkaykan. • Este niño no come bien, por ello, es

• Emilio está llevando sobre su nuca la muy flaco.

papa.

inkay2. s. Pipis pallata ruraq.


Organizador de pallas.

• Watanqa Taytaami inkay kanqa.

• El próximo año mi padre será el

organizador de pallas.

81
inkuyay. v. Wamrapis, ashmapis uyu intiwatana. s. Inti purishqanta tupuna.
kay, mana wiñay. Enflaquecer, no Reloj.
crecer.
• Intiwatanata rikarmi wamrakuna

• Mana mikur chuschuu inkuyashqa. yachaywasiman aywayaananta

• Mi cachorro ha enflaquecido por no musyayan.

comer. • Los niños saben la hora de ir a la

escuela observando el intiwatana.


inti. s. Hunaqpa llapan akchi achkiq.
Sol. intiy. v. Inti yarquy. Salir el sol.

• Intiykaamunnami

• Ya está saliendo el sol.

iñuku. s. Ignaciopa kuyay shutin.


Hipocorístico de Ignacio.

• Iñukuta mikunanpaq qayamuy.

• Llama a Ignacio para que coma.

isanka. s. Shuqushpita awashqa


warmikuna awayninta, imatapis
purichiyaananpaq. Canasta.

• Inti chaaramuptin achachay

qallaykun.

• Cuando sale el sol el ambiente

comienza a calentarse.

82
• Millwam isankakunachaw kaykan • Ishkaqmi aruykaayan.

• La lana está en las canastas • Están trabajando dos.

isha. s. Isabelpa kuyay shutin. ishkay. num. Kimsapaq shuk pishiq.


Hipocorístico de Isabel. Dos.
• Ishkay uusha qiwata mikuykaayan.
• Isha Limata aywankan.
• Dos ovejas están comiendo yerba.
• Isabel está yendo a Lima.

ishkiy. v. Ishkiy ninchik pampaman


ishaaku. s. Isaiaspa kuyay shutin.
tunishqa. Caerse. cf. tuniy.
Hipocorístico de Isaías.
• Qanyan mituman ishkish kaa.
• Tayta Ishaakuqa alli runam.
• Ayer me caí en el barro.
• El señor Isaías es buena persona.

ishanka. s. Purun hacha llutalla


hiqakuq. Ortiga.

• Ishankawan shupay chakanta.

• Soba su pierna con la ortiga.

ishi. s. Isidropa kuyay shuntin.


Hipocorístico de Isidro.

• Ishiwanmi waray markata

aywashaq.

• Mañana iré al pueblo con Isidro.

ishkuy. v. Harapa murunkunata


quruntanpita hurqay. Desgranar maíz.
ishkaq. num. Ishkay runakunapaq
var. Iskuy.
nishqanchik. Dos personas.
83
ishti. s. Estabanpa kuyay shutin.
Hipocorístico de Esteban.

• Ishti kikillan papata muruykan.

• Esteban está sembrando papa solo.

iska. adj. Imapis qanra kaq. Sucio.

• Wasinchik iskam kaykan.

• Nuestra casa está sucia.

• Wamrakuna ishkay warmikunawan


iskay. v. Uywakunata chakrachaw
harata ishkuykaayan.
wanuyaananpaq puñuchiy. Abonar la
• Los niños y dos mujeres están
chacra haciendo dormir a los animales.
desgranando el maíz.

• Kay wataqa kay chakratam


ishpana. s. Ishpakunapaq uchku. Uretra.
iskashun.

• Wamrapa ishpananmi llupapan. • Este año abonaremos esta chakra.

• La niña tiene escozor en la uretra.


iski. s. Usapa wawan. Liendre.
ishpay1. v. Runa, ashmapis ishpananpa
• Wamrakunapa umanchawmi iski
ishpayninta hitay. Orinar.
kan.

• Allqum ishpan wasi qipanchaw. • Hay liendres en la cabeza de los

• El perro orina detrás de la casa. niños.

ishpay2. s. Runapa, ashmapapis iskiy. v. Iskita umapita hipiy. Sacar


pukashninpita yarquq. Orina. liendres.

• Añashpa ishpaninmi allaapa asyan. • Tsay wamraykita iskinkiman.

• La orina del zorrillo huele mucho. • Deberías sacarle liendres a tu niño.

84
isku. s. Yuraq ñanpulla rumi; tsaytam
runakuna kukatawan chaqchayan. Cal.

• Runakuna iskuta kayaykaayan

aqayaananpaq.

• Los hombres están quemando piedra

caliza para molerla.

ismay2. s. Runapa, ashmapapis


pachanpita puchushqan. Heces.

• Awkismi ismayta haruykushqa.

• El viejito ha pisado heces.

iskupuru. s. Qarwash qarayuq papa


ismayqaltiq. s. Ichikllallan yana kuru
puru niraq. Variedad de papa.
ismayta kumarlla imaypis kakun.
• Kay wataqa achka iskupuru Escarabajo. cf. ismaytanqaq, karkakuru.
papatam murushaq.
• Ismayqaltiqmi waakapa ismayninta
• Este año sembraré bastante papa
kumaykan.
iskupuru.
• El escarabajo está empujando las

ismay1. v. Runapa, ashmapapis heces de la vaca.


ismaynin yarquy. Defecar.
ismaytanqaq. s. Ichikllallan yana
• Llullu wamram ismakuykan. kuru ismayta kumarlla imaypis kakun.
• El niño está defecando. cf. ismayqaltiq, karkakuru.

85
• Ismaytanqaqta harush kanki. isqun. num. Chunkapaq shuk pishiq.
• Has pisado al escarabajo. Nueve.

ismu. adj. Imapis mana mikuna kaq, • Isqun wasillam kay markachaw kan.
mana alli kaq. Podrido. • Solo hay nueve casas en este pueblo.

• Ismu papata kuchita qaray. isquy. s. Qiri antsaptin hurpa kashkinaw


• Dale la papa podrida al chanco. yarqamuq. Pus.

ismuy. v. Imapis, mana aychayuq kaq, • Qiriipitam achka isqiy


kashqanpita mana alliyay. Podrir. yarqumushqa.

• Ha salido bastante pus de mi herida.


• Awkis qirum ismuykan.

• La madera vieja se está pudriendo. iti. s. Tsayraq yurishqa llullu. Bebé


recién nacido. cf. Llullu.
isqamray. v. Yakuwan, harinawan,
qushtawan, tuqayninchikwanpis, • Iti waqaykan qayaraypa.
hamayninchikta chapapaakuy. • El bebé recién nacido está llorando
Asfixiarse, atorarse. fuerte.

• Chakwan isqamraykun

machkawan.

• La viejita se asfixia con la machka.

isqicha. s. Runapa, ashmapapis


itsuy. v. Imatapis uusiwan achuy. Segar.
yakuyashqa ismaynin. Diarrea.
cf. Achuy.
• Wamrakunam isqichawan
• Tayta Shatu triquta itsuykan.
qishyayan.
• El señor Saturnino está segando
• Los niños se enferman con la diarrea.
trigo.

86
Kk
kaa. interj. Imatapis ashiykaptinchik
kacha. s. Pitapis rantipakuq
kachaptinchik, pipis, willakuq aywaptin.
Mensajero, hacedor de mandados.

• Kachaami yanasaakunata willaykan


tarir nishqanchik; allquta mikuyninta
uryaq shayaamunanpaq.
qarar nishqanchik. ¡Aquí está! ¡Toma!
• Mi mensajero está avisando a mis

• Kaa, mamáy. amigos para que vengan a trabajar.

• Toma, mamá.
kachapay. v. Imatapis shukta haqipay.
Dejar para alguien.

• Ama llapanta apakuytsu, pullanta

kachapaamay.

• No te lleves todo, déjame la mitad.

kachariy. v. Imatapis, pitapis haqiriy.


Dejar, abandonar. var. katraliy.
kaaha. s. Hatun tinya. Tambor grande.
• Mana hapayta atiptii

• Qachwachawmi kaahata wiruyan. kachariykumar aywakushqa.

• En el baile tocan el tambor grande. • Cuando no pude caminar,

dejándome se fue.
kaasukuy. v. Pipis
willapaamashqanchikqa wiyay. kachay. v. Imatapis chararaykar manana
Obedecer. cf. wiyakuy. chararay. Soltar, dejar libre.

• Wamrakunaqa taytantam • Taytaami waakakunata

kaasukuyan. kacharimushqa hirkakunachaw.


• Los niños obedecen a sus padres.

88
• Mi padre dejó en libertad a las vacas

en los cerros.

kachi. s. Mikunaman wiñanapaq


chulluq yuraq rumi. Sal.

• Kawalluta kachichiy.
• Dale sal al caballo.

kachitay. v. Mikunakunaman kachin


wiñay. Salar. cf. kachichay.

• Arukuqkunam kachitaykaayan

aychata kankayaananpaq.

• Warmim kachita wiñan kashkiman. • Las cocineras están salando la carne

• La mujer echa sal a la sopa. para asarla.

kachichay. v. Imamanpis kachita wiñay. kachkay. v. Imatapis kiruwan waqruy.


Salar, echar sal. var. kachitsay. cf. Raspar con los dientes.
kachitay, puchquchiy.
• Chakay wasiiman chaanaapaq

• Aychata kachichay ankanaapaq. mamallaami shuk tulluta

• Sala la carne para freírla. kachkakuykaañaq.

• Cuando llegué en la noche en mi


kachichiy. v. Uywakunata kachita qaray.
casa, solo mi madre estaba mascando
Dar sal a los animales.
un hueso.

89
kachu. s. Patsa qiwapita rachiptinchik kachuy. v. Kirunchikwan mikuna aqay.
ñuqñu niraq yarqur chiklinaw rurakaq. Masticar.
Mascón.

• Ishkay kachuta rantikumay.


• Véndeme dos mascones.

kachucha. s. Chukutanaw
umanchikman hatikunapaq mana achay
rupamaananchikpaq. Gorra.

• Wamrakuna warmikunawan

papata kachuykaayan.

• Los niños y mujeres están

masticando papa.

kakash. s. Wallpapa urqun. Gallo.

• Kachuchaykita manaykumay, • Kakashmi qutsun patsa


achaymi rupaykaaman. waraymanpa.
• Préstame tu gorro, el calor me está • El gallo canta al amanecer.

quemando.
kakyay. v. Achkata mikurir
kachupi. s. Imatapis hanalla kachurir pachanchikpita shiminchikpa achka
hitashqa. Restos de algo masticado. wayra yarqamuptin. Eructar.

• Wamram wiru kachupita aqturin. • Wamram ñuqñunta upurir


• El niño escupe los restos de la caña kakyarimun.
masticada.

90
• El niño ha eructado luego de tomar • Hatun mankawan achka kalduta

su leche. ruraykaayan minkaykunapaq.

• Están preparando caldo con olla


kalamina. s. Wasita qatanapaq kaq
grande para los peones.
xiirrupita. Calamina.
kalla1. s. Imapis kinraynillapa rachishqa
kaq. Rotura recta.

• Kalla kamisata apamuy

hirachinaapaq.

• Trae mi camisa descosida para hacer

coser.

• Kanan runakuna kaqqa,

kalaminawanmi wasinkunata

qatayan.

• La gente de ahora techa con calamina

su casa. kalla2. s. Shumaq llanu kallapa qiru


tsayman puchkakuq warmikuna
kaldu. s. Yakulla aychayuq mikuy.
millwata churayaananpaq. Rueca;
Caldo.
horquilla. cf. kallka.

• ¿Maychawraq mushuq kallaa

kaykan?
• ¿Dónde estará mi rueca nueva?

91
kallana. s. Mitupita anqaranaw kallishtu. s. Harinawan, yanashtuwan
ankakunapaq manka. Tostador. var. llushinakuy puklla. Carnaval.
kanalla.
• Chiinakunam kallishtuta

• Sarataqa kallanachawmi ankanchik. pukllaykaayan.

• El maíz se tuesta en el tostador. • Las mujeres están jugando carnaval.

kallapa. s. Shuk qiru wiñaykashqanpita


ishkayman rakikar wiñashqan.
Horcadura de un árbol.

• Ishkay kallapayuq qiruta ashimuy.

• Busca dos palos con horcadura.

kallay. v. Ishkayman pullanpita rachiy. kallka. s. Shumaq llanu kallapa qiru


Romper por la costura; Partir en dos en tsayman puchkakuq warmikuna
línea recta. millwata churayaananpaq. Rueca (para
hilar). cf. kalla.
• Makwa pantalunniita kallaykaa

ishkayman. • ¿Maychawraq mushuq kallkaa

• Estoy rompiendo en dos mi pantalón kaykan?

viejo en dos. • ¿Dónde estará mi rueca nueva?

92
kallki. s. Rumikunachaw, • El tejedor está golpeando con la
hirkakunachaw ruriyaq qashqashqa kaq. kallwa.
Encañada.

• Taqay kallkimanmi ishkishqa

luychu.

• El venado ha caído en aquel callejón.

kallpa. s. Imatapis alli ruranapaq


qaranchikchaw kaqninchik. Fuerza.

• Taqay runapam allaapa kallpan kan.

• Ese hombre tiene demasiada fuerza. kamachikuq. s. Shuk markachaw


llapanta yarpachakuq, imapaqpis
kallpachay. v. Imatapis llapan
runakuna quriq. Autoridad.
kallpanchikwan ruray. Esforzarse. var.
kallpatsay.

• Runam rumita apananpaq

kallpachakun.

• El hombre se esfuerza para trasladar

las piedras.

kallwa. s. Awayta takananpaq awaq


• Markanchikpa kamachikuqninmi
iñishishqan shukshu. Instrumento para
llapan runata qayaykan
tejer.
naaninchikkunata allichanapaq.

• Awaqmi awayninta kallwawan • Nuestra autoridad está llamando

takaykan. a todos los hombres para arreglar

nuestros caminos.
93
kamakaachiy. v. Imatapis allichay.
Ordenar las cosas, acomodar.

• ¿Uywakunata kamakaachish

kankinaku?

• ¿Ya has acomodado los animales?

kamay1. v. Imatapis mana kaqpita ruray.


Crear.
kanan. adv. Qanyanpa ñawpan, waraypa
• Tayta Diosninchik kay patsata
qipan. Hoy, ahora.
mana kaqpitam rurashqa.

• Nuestro Padre Dios ha creado este • Kananmi uushata pishtayaashaq

mundo de la nada. wasiichaw.

• Hoy degollaremos la oveja en mi


kamay2. v. Imatapis mashtay
casa.
chaskinapaq. Extender algo para recibir.
kancha. s. Ichik chakra hiruruqnin
• Runkuta kamamuy papata
pirqashqa, ashmakunata wichqanapaq.
wiñanapaq.
Corral. cf. chiku.
• Prepara el costal para echar la papa.

kamcha. s. Ankashqa sara. Maíz tostado.


var. kamtsa, kamsa.

• Ñuqaqa kamchatawan kisutam

mirkapapaq apashaq.

• Yo llevaré de fiambre maíz tostado

con queso.

94
• Uushakuna kanchanchawmi • Separé esta carne para que ustedes la

puñuyan. asen.

• Las ovejas duermen en su corral.


kantay. v. Imayka takikunata takiy.
kaniy. v. Ashma, runapis kirunwan Cantar. cf. takiy.
rachiyta munar chariy. Morder.
• Llapanchik shuklla kantashun.

• Allqu kanin wamrakunata. • Todos unidos cantemos.

• El perro muerde a los niños.


kapaachu. s. Runku niraq qarapita
kanka. s. Ninachaw chashqa aycha. mituta ashtanapaq, apanapaq. Bolsa de
Asado. cuero para llevar barro.

• Kay kapaachuta apay mituta

ashtanapaq wasiman.

• Lleva esta bolsa de cuero para llevar

barro a la casa.

kapay. v. Rutuyuq uywakunapa runtunta


kuchilluwan hipiy. Castrar.

• Warmim kankata mikuykan. • Tsay yana kuchita kapashun.

• Una mujer está comiendo asado. • Castremos ese chancho negro.

kankay. v. Ninaman achay kapish. s. Urqu chiwa uusha niraq,


rumipa hananman chawa aychata itsanqa waqrayuq. Cabra macho.
yanukaananpaq churay. Asar carne.
• Ñuqapaqa kimsa kapishniimi kan.

• Kay aychata rakish kaa • Yo tengo tres cabras machos.

kankayaanaykipaq.

95
kaptuy. v. Kiruwan ima watutapis karkash. s. Waakapa tsakishqa
rachiy. Romer el hilo con los dientes. ismaynin.
Bosta.
• Kay watuta kaptupaamay, manam

kiruu kannatsu. • Karkashta tullpaman hatiy nina

• Rómpemelo este hilo, ya no tengo kawananpaq.

dientes. • Mete bosta en la fogata para que

sobreviva el fuego.
kapuy. v. Imayuqpis kay. Tener, poseer.

• ¿Papata qaramanaykipaq

kapushunkiku?

• ¿Tienes papa para que me regales?

karka. adj. Imapis allaapa iska kaq.


Percudido, sucio.

• Kunkayki allaapa karkam kaykan,


kartakuy. v. Pipaqpis shuk kartata
awikuy.
qillqay. Escribir una carta.
• Tu cuello está muy sucio, lávate.

• Qanyanmi warmi wawata kartakush


karkakuru. s. Uywakunapa
kaa.
ismaynin tanqaqkuru. Escarabajo. cf.
• Ayer le he escrito una carta a mi hija.
ismaytanqaq, ismayqaltiq.
karu. adj. Imapis mana
• Wamra makinchaw karkakuru
ñawpanchikchaw kaq. Lejos.
kaykan.
• Kaypita mayuyaqqa karuran.
• El escarabajo está en la mano del
• De aquí al río es lejos todavía.
niño.

96
kasha. s. Ima yurakunapapis awuha sopa de papa.
kaqnin. Espina.
kashtiy. v. Tukshiy; llawcha
• Waakata tukshiykan kasha. imakunatapis hatiy. Hincar, introducir
• La espina le está hincando a la vaca. al puntiagudo.

kashki. s. Papapita upunapaq rurashqa. • Kay qiruta kashtiy kayman.


Sopa de papa. • Introduce este palo aquí.

kashu. s. Lampa niraq aruna, itsanqa


llawcha puntayuq; kashuwanqa papata
allanchik, niykur llullu siwarata, triquta,
chupastapis mana alli qiwakunata
hipinapaq allim. Herramienta de hierro
para sacar tubérculos o limpiar la mala
hierba de la chacra.
• Runa kashkita upuykan.
• Kay kashuta apay kashkipaq papata
• El hombre está tomando sopa de
allamunaykipaq.
papa.
• Lleva este kashu para que saques

kashkikuy. v. Papapita hachakunawan, papa para la sopa.


kisuwan, ullukuwan, llullu aabaswanpis
kashwaa. s. Hampi hacha, yaku
mikunapaq ruray. Sopa de papa
kaldupaq, hampipaqpis alli. Especie de
preparada con hierbas, queso, olluco y
planta silvestre que se emplea como
habas tiernas.
condimento y medicina.
• Markaachaw tutaqa kashkitam
• Yaku kalduman kashwaata wiñay.
upunchik.
• Echa kashwaa en la sopa.
• En mi pueblo en la mañana tomamos

97
kaspa. s. Sara qurunta. Mazorca. • Kaswilata apamuy haka pikantita

ruranapaq.

• Trae la sartén para preparar picante

de cuy.

katatay. v. Llapan qaranchik


chukchukyay. Temblar.

• Awkinpa makinmi katatan.

• Ishkay kaspata apamuy. • La mano del viejito tiembla.

• Trae dos mazorcas.


katsuy. v. Imatapis makiwan pilluy.
kaspay. v. Ninachaw chuqlluta kankay. Torcer. var. kasuy.
Asar el choclo.
• Taytaa waskata katsuykan.

• Mamaa chuqllutam kaspaykan • Mi padre está torciendo la soga.

taytaapaq.
katu. s. Imapis wallkallata kachay.
• Mi madre está asando choclo para
Sobra, resto.
mi padre.

• Kay katukunata allquta qaray.


kasta. s. Ayllunchik; shuk wasillachaw
• Estos restos dale al perro.
kaq. Familia, pariente.
katuy. v. Imatapis wallkallata, ichikllata
• Mamaapa hunaqninchawqa llapan
katuy. Dejar o separar para otra persona.
kastaakunawanmi qurikayashqaa.

• En su día de mi madre nos hemos • Kikillayki mikuytsu,

con todos nuestros parientes. wawqiykipaqpis katuy.

• No comas solo, también sobra para


kaswila. s. Sartin niraq manka, ishkay
tu hermano.
rinriyuq. Sartén con dos orejas.
98
kawachiy. v. Imatapis wañuykashqanpita • Qishayaqmi kawarimushqa.
kawarichiy. Resucitar, hacer revivir. var. • El enfermo ha resucitado.
de kawsachiy.
kaway. v. Mana wañushqa kay. Vivir.
• Kay tsaki uqshawan ninata var. de kawsay.
kawachiy.
• Panii alliran kawaykan.
• Haz revivir con esta paja seca la
• Mi hermana todavía vive bien.
candela.

kawruy. v. Alaptin allaapa alachikuy.


kawallu. s. Hatun ashma muntanapaq
Tiritar de frío.
waatashqanchik. Caballo.
• Allaapa alaptinmi kawrukar

quyarkuyash kaa.

• Hemos pasado el día tiritando

porque hacía mucho frío.

kay1. v. Imanaw kashqantapis


niptinchik; shuk patsachaw kay. Ser,
estar.

• Ñuqakunaqa Pascopitam kayaa.

• Kamachikuqmi kawallun • Nosotros somos de Pasco.

muntashqa sharaykaamun.
kay2. pron. dem. Imapis
• La autoridad está viniendo a caballo. ñawpanchikchaw kay. Este, esta.

kawariy. v. Ashma, runapis • Kay yana mishim tantata mikushqa.


wañushqanpita kutimuy. Resucitar. var. • Este gato negro ha comido el pan.
kawsaliy.

99
kaya. s. Uqapita tuqushtanaw kichki. adj. Imapis mana ras yaykuna
rurashqanchik. Oca fermentada. kaq. Estrecho, angosto; apretado.
• Kay naaniqa kichkim.
• Kananqa kaya apillatam mikushun.
• Este camino es angosto.
• Hoy solo comeremos mazamorra de

kaya. kichkipakuy. v. Imapis mana ras yarquy.


Estreñirse, atorarse, atracarse.
kayay. v. Ninawan imatapis waykay.
Quemar. • Mishi kichkipakushqa punkuchaw.

• El gato se ha atracado en la puerta.

kiichu. s. Aquilaspa kuyay shutin.


Hipocorístico de Aquiles.
• Maychawshi Kiichu arun.

• Dónde dicen trabaja Aquiles.

kikinchay. v. Runakunata, imatapis


riqiy. Identificar. var. kinkintsay.

• Yachaywasichawmi wamrakunata

yachachikuq kikinchaykan.

• Wamrakuna uqshata kayaykaayan • En la escuela el profesor está

hirkachaw. identificando a los alumnos.

• Los niños están quemando ichu en


kikish. s. Rikrapa rurin, rikrapa sapin.
el cerro.
Axila, sobaco. cf. ikish.
kichay. v. Mana wichqay. Abrir.
• Kikishqa kukushpita ashwan hana
• ¡Punkuta kichay! kuchuchawmi kaykan.
• ¡Abre la puerta! • La axila está más arriba del codo.

100
kikiy. pron. dep. Imatapis mana killiksha. s. Hatunlla pishqu, arashta,
shukwan ruraptinchik. Uno mismo. ukushta, ichikllallan pishqukunatapis
mikuq. Cernícalo.
• Kikiyki aychata kuchuy.

• Tú mismo corta la carne. • Killiksham arashta apakuykan

mikunanpaq.
killa1. s. Quyllurnaw patsapa hiruruqnin
• El cernícalo lleva una lagartija para
muyuq, hanan patsachaw ampikunapa
comer.
yarqumuq. Luna.
kimsa. num. Chuskupaq shuk pishiq.
Tres.

• Kanan ampim llullu killata

rikashun.
• Ñuqa kimsa paniyuqmi kaa.
• Esta noche veremos la luna nueva.
• Yo tengo tres hermanas.

killa2. s. Kimsa chunka hunaqpa shutin.


kinray1. s. Ñuqanchik
Mes.
kaykashqanchikpita imapis
• Shamuq killam wasiita rurashaq. makinchikmanpa kaqkuna. Través, en
• El mes próximo construiré mi casa. dirección transversal.

101
• Taqay kinraychawmi atuq • Ñañaami watuwan kiputa ruran.

puriykan. • Mi hermana hace nudos con el hilo.

• El zorro está caminando en aquel


kipu2. s. Unay marka masinchikkuna
dirección transversal.
yupayaananpaaq watashqan watukuna.
kinray2. v. Makinchikmanpa ayway. Ir Cifra.
en dirección transversal.
• Mallim kiputa rikaykur, ayka

• Uusham kinraykan qiwaman. uushankuna kashqantapis musyan.

• La oveja se dirige hacia la alfalfa. • María sabe cuántas ovejas tiene

viendo el kipu.
kinwa. s. Ichikllallan, aqunaw mikuna.
Quinua. kipuy. v. Iksiy muqu muqu ruray.
Anudar.
• Yachaywasichawmi kinwa uchuta

mikuykaayaa. • Watuta waskatapis kipuy.

• Estamos comiendo picante de • Haz nudos en el hilo y la soga.

quinua en la escuela.
kirma. s. Hatun hakuman llanulla
kipu1. s. Watu, , waska, imapis mana shukshukuna watashqa, qishyaqkunata
paskakaananpaq watashqa; Iksiptinchik wanturkur purichinapaq. Camilla.
muqu rurakaptin. Nudo.
• Qishyaq wamratam apaykaayan

hampina wasiman kirmachaw.

• Están llevando a un enfermo en una

camilla al hospital.

102
kiru. s. Shiminchikchaw yuraq saranaw • Pishqukuna qishunta rurayan
kaq, imatapis mikur kachunapaq. kiswarchaw.
Diente. var. kilu. • Los pajarillos hacen su nido en el

quishuar.
• Llullupa kirunmi yarquraykaamun.

• Están saliendo los dientes del bebé. kita. s. Patsachaw hatun uchku yakuta
chararaanapaq rurashqa. Estanque.
kishpi. s. Crispinpa kuyay shutin.
Hipocorístico de Crispín. • Kitapa yakuwanmi chakrata

parquyan.
• Kishpim kanan hunaq papata
• Riegan la chacra con el agua del
uryamunqa.
estanque.
• Crispín hoy día cultivará la papa.

kitañaakuy. s. Wamrakunapa
kishti. s. Cristinapa kuyay shutin.
warkan rutuy. Primer corte de pelo.
Hipocorístico de Cristina.
cf. warkarutuy
• Kishtita qayamuy mikunanpaq.

• Llama a Cristina para que coma.

kisu. s. Mikunapaq ñuqñupita


kuwahuwan uryukuna rurashqa. Queso.

• Ñuqanchik papatawan kisuta

mikunchik.

• Nosotros comemos papa con queso.

• Churiipa kitañaakuyninmi kanan


kiswar. s. Hirkakunachaw shuk wiñaq
kanqa.
hacha. Árbol nativo, de la familia de la
• Hoy será el primer corte de pelo de
oliváceas, quishuar.
mi hijo.

103
kiwicha. s. Kinwa kasta mikuna. • Kananmi kuchku kanqa.
Quihuicha. • Hoy será el kuchku.

• Achka kallpayuq kayaanapaqmi kuchkuy. s. Imatapis anaq kaqta


kiwichata mikuyaa. kiruwan kachkay. Roer.
• Nosotros comemos quihuicha para

tener bastante fuerza.

kuchi. s. Wasichaw waatana ashma,


aychanpis chicharuta ruranapaq.
Chancho.

• Ukushmi chukru kisuta

kuchkuykan.

• El ratón está royendo el queso duro.

kuchun. s. Imapis shukwan tinkushqan.


• Wamrakuna kuchita Orilla.
michikuykaayan.
• Wamrakunam pukllayan mayu
• Los niños están pastando los chanchos.
kuchunchaw.

kuchku. s. Raymi ruraq, chawpi • Los niños juegan en la orilla del río.
hunaqchaw, llapan runata tawrita qaray.
kuchuy. v. Imatapis kuchilluwan ruquy.
Comida que se ofrece al pueblo en una
Cortar. var. kutsuy, kusuy.
fiesta (especialmente altramuz).
• Wallim aychata kuchuykan.

104
• Valentino está cortando la carne. kukun. s. Runapa, ashmapapis awkis
kaqnin. Anciano. cf. ruku.
kukuchi. s. Rikranchik chuqpakashqan.
Codo. cf. kukush.

• Awiluuqa kukunnam.

• Wamrapa kukuchinmi qiriyuq. • Mi abuelo ya es anciano.

• El codo del niño tiene una herida.


kukupa. s. Triqu, siwara, awas, imapis
kukuli. s. Shuk laaya pishqu, uqi aqashqa kaq. Harina.
waqtayuq, yuraq chupayuq. Paloma
• Triqu maraychaw kukupapaq
torcaza.
aqaykaayan.

• Están moliendo el trigo en el batán

para harina.

• Ramrash rurinchawmi kukuli

qutsuykan.
• La paloma está cantando en el aliso.

105
kukush. s. Rikranchik chuqpakashqan. kullku. s. Kukulinaw ichikllan chuku
Codo. cf. kukuchi. niraq. Tórtola.

• Wamrapa kukushninmi qiriyuq. • Wamrakuna chariyan kullkuta.

• El codo del niño tiene una herida. • Los niños atrapan una tórtola.

kukuti. s. Aptashqa maki. Puño. kullu. s. Hachakunapa tita kaqnin,


patsawan tinkuq. Tronco.
• Wamrakuna kukutinkunata

rikachinakuyan.

• Los niños se muestras sus puños.

kulish. s. Mikuna hacha. Arbusto de dos


metros de altura con hojas comestibles
parecidas a las de la col.

• Kulish pallamuy wapuchita

ruranapaq.

• Recoge kulish para preparar el • Wawqiimi kulluta apaykan.

puchero. • Mi hermano está llevando el tronco.

kulli. s. Achka uyrulla raprayuq ichik kuma. s. Mana imapis kaykaptin


hacha. Árbol de zona quechua y yunga. imanchikpis nanashqan. Malestar

• Runakuna kulliwan chakrankunata

rakiyan.

• Los hombres alinderan sus chacras

con el culli.

106
psicosomático. kunkush. s. Hallqachaw qaaranaw
wiñaq, itsanqa chawpinpita wiñan hatun
• Ñañaapa rikranmi kumayuq.
chuchawnaw. Puya Raimondi.
• Mi hermana tiene un malestar en el

brazo. • Uusham shinrikashqa kunkushpa

kashanchaw.
kumay. v. Imatapis patsallapa maytapis
• La oveja se ha enredado en las
apay. Empujar.
espinas de la puya.

• Wasi ruraqmi rumita kuman wasita


kuntu. s. Aswata ruranapaq kunkayuq
rurananpaq.
hatun manka. Cántaro grande.
• El albañil empuja una piedra para

hacer la casa. • Achka aswatam wiñaykaayan

kuntuman.
kunka. s. Umata qasqutawan tinkuchiq.
• Están llenando bastante chicha en el
Cuello, pescuezo.
cántaro.

• Winchusmi llanu kunka.

• El picaflor tiene el cuello delgado.

kunku. s. Ichik kullupita rurashqa


taakuna. Banco.

• Yachaywasichawqa kunkukunachawmi

taakuyaa.

• En la escuela nos sentamos en

bancos.

107
kuntur. s. Hatun yana pishqu, yuraq kurku. adj. Allaapa inkikashqa kaq.
kunkayuq. Llapan pishqukunapita hatun Jorobado. cf. quru.
kaq. Cóndor.
• Kurku runaqa kay wasichawmi tan.

• Kunturqa yana riprayuq, yuraq • La persona jorobada vive en esta

kunkayuqmi. casa.

• El cóndor tiene alas negras y cuello


kurnita. s. Puukaypa yachaywasichaw
blanco.
tukayan wamrakuna marchayaananpaq.
Trompeta.

• Yachaywasichaw wamrakunam
kurnitata tukayan.
• Los niños tocan la corneta en la

escuela.

kupay. v. Imatapis makiwan llapchiy.


Sobar.

• Warmikunam masata kupayan.

• Las mujeres soban la masa.

kupsay. v. Mankakunata, imakunatapis


uramanpa shiminta churay. Dejar boca
abajo las cosas. kurpa. s. Ruminaw chukruyashqa allpa.
Terrón. var. kulpa.
• Llusham mankata awirir kupsarin.
• Luego de lavar la olla Rosa la coloca • Runakuna pachamankata

boca abajo. rurayaananpaq urnuta

108
kurpakunawan rurayan. • Wamrakuna mamanpa

• Los hombres hacen un horno de kuriyninwan pukllaykaayan.

terrones para la pachamanca. • Los niños están jugando con el ovillo

de su madre.
kuru. s. Patsa rurinchaw kawaq
ashmakuna. Gusano. var. kulu. kushi. s. Mana llaki kaq. Felicidad,
ventura.

• Kurukunam papata mikuyan.

• Los gusanos comen la papa. • Llapan runakuan kushitam

ashishwan.
kururay. v. Watuta haytanatanaw ruray.
• Todas las personas deberíamos
Ovillar. var. kururuy.
buscar la felicidad.

• Wamrakuna watuta kururayan.


kushikuy. v. Pi runapis shunqun alli
• Los niños enrollan el hilo.
kaptin asikushqan, alli imapis kay.
kuruy. s. Uyrulla wankushqa watu. Alegrarse.
Ovillo.
• Ñuqa allaapam kushikuu

yachaywasichaw.

• Yo me alegro bastante en la escuela.

109
kushma. s. Waqtanchik churakuna kutichinakuy. s. Uryachaw, mikuychaw,
ratash. Camisa. llamichikuychawpis qunakuy.
Reciprocidad.
• Wamrakunash kushmanta

taqshayan pukyuchaw. • Mamaami yanasanwan

kutichinakuyan kuchita pishtar.


• Dicen que los niños lavan su camisa
• Mi madre y su amiga se devuelven la
en el manantial.
invitación cuando matan al chancho.
kushuru. s. Yaku rurinchaw miraq, yana
yakulla mikuna. Alga. kutumaki. adj. Runapa mana hukkaq
makin mana kay. Manco.
• Taytaami quchata aywashqa

kushuru hurqumuq. • Kutumaki shukllaylla makinwan

• Mi padre ha ido a la laguna a sacar rumita ashtan.

algas. • El manco lleva piedras con una sola

mano.
Kutay. v. Makinchikta aptarkur
maqakuy. Dar puñetazos. kututu. s. Hakapa urqun. Cuy macho.

• Wamrakunam kutanakuyan. • Warmim kutututa rantikuykan

• Los niños se dan puñetazos. qatukuychaw.

• Una mujer vende un cuy macho en

la feria.

kuyay. v. Runakuna alli shunquwan


rikanakur, yanasa kar, warmiwan ullqu
ishkan kawayaananpaq kay. Amar.

• Mallim wawankunata kuyan.

• María quiere a sus hijos.

110
L l laatay. v. Nuna patsaman pachanta
churaykur sutakar ayway. Gatear.

laaha. s. Llapsha rumi kaq, palta rumi


kaq. Piedra delga, laja.

• Ushnukunachawqa achka

laahakunatam tarinchik.

• En los ushnus encontramos

bastantes lajas. • Wamrakunam laatayan.

• Los niños gatean.


laasu. s. Waakapa qaranpita rurashqa
waska. Lazo, soga hecha de cuero crudo lachyay. v. Pitapis maki paltawan
de vaca. maqay. Dar una palmeada, abofetear. cf.
laqyay.
• Laasuwanmi yuuquta wantanchik.

• Amarramos con el lazo el yugo. • Tsay wamrata sikinchaw lachyay.

• Dale una palmada en la nalga a ese


laataray. v. Maychawpis pampaman
niño.
pachanchikta churarkur hitaray. Estar
echado de barriga, estar echado boca abajo. lamati. s. Shiminchikpita tuqay
shikwaptin. Baba. cf. lawsa.
• Chakrapa kuchunchawmi taytaa

laataraykan. • Wamrapa lamatinmi qasqunta

• Mi padre está echado en el borde de uqun.

la chacra. • La baba del niño moja su pecho.

112
lamkay. v. Imapaqpis makita mashtay. lansaykan.
Estirar la mano; tantear en la oscuridad • El perro negro está vomitando por
(algo que está al alcance). haber comido mucho.

• Wamrakuna makinta lapi. adj. Rinrisapa, mana chakcha


lamkaykaayan. rinri kaq. Orejón; uno que tiene orejas
• Los niños están estirando la mano. grandes y colgantes.

lansanay. v. Pachapita shimipa mikuy • Tiyaapa allqun lapi rinrim.


kutimuyta munay. Tener deseos de • El perro de mi tía es orejón.
vomitar.

lapiy. v. Imatapis makiwan llampu kaqta


ichik ichikllaman pakiy.
Deformar, aplastar.
• Achkata mikushqaapita
• Ullukuta pikantipaq lapiy.
lansanaykaa.
• Aplasta el olluco para el segundo.
• Por haber comido mucho tengo

deseos de vomitar. lapyay. v. Qalluwan yakuta upuy. Tomar


agua lamiendo.
lansay. v. Mikuy shimipa pachapita
kutimuy. Vomitar. • Allqunaw yakuta lapyaykan.
• Está tomando el agua lamiendo
• Yana allqu achkata mikushqanpita
como el perro.

113
laqakuna. s. Imapis mana laqchiy. v. Makiwan yakuta maymanpis
kachakaananpaq laqanapaq kaq. Goma, chaqchuy. Rociar; aventar (líquido),
pegamento. echar agua con la mano.

• Waraypaq yachaywasiichaw ishkay • Wasita pichapakunapaq, puntata

laqakunata manayaamashqa. yakuta laqchiyan.

En mi escuela me han pedido dos gomas • Antes de barrer la casa, primero se

para mañana. echa agua.

laqatu. s. Muyushqa waqranaw kikin laqtay. v. Mituta pirqaman laqachiy;


wasiyuq ashma, puriptin lamatitanaw imatapis api niraqta laqachiy. Revocar,
haqin. Caracol. enlucir, embarrar.

• Wasita laqtanapaq mituta rurashun.

• Para revocar la casa preparemos

barro.

laqtu. adj. Pipis mana kiruyuq kaq.


Desdentado, sin dientes.

• Shatu Limapa aywashqanpita, laqtu

kutimushqa.

• Laqatum papapa yuranta mutun. • Saturnino regresó desdentado de

• El caracol corta el tallo de las papas. Lima.

laqay. v. Ishkay imakunatapis lashtay. laqu. adj. Ima ruqunapis mana ruquq
Adherir. kaq. Desafilado, sin filo.

• Kay rapita kayman laqay. • Kay laqu kuchillu mananam

• Pega esta hoja aquí. ruquntsu imatapis.

114
• Este cuchillo ya no corta nada. warminta laqyashqa.

• Ese hombre la abofeteó de la nada a


laquyachiy. v. Mana alli kuchunapaq
su esposa.
kay. Desafilar.
lasaq. adj. Imatapis pallarishqa
• Wamra rumiman takar kuchilluta
kallpachachimashqa. Pesado. var. Llasaq.
laquyachishqa.

• El niño desafiló el cuchillo golpeando

en la piedra.

laqwa. s. Pipis mana qayayaqman


aywaq, muskiraq. Metiche, gorrero.

• Tsay warmi manam musyantsu

laqwa niyashqanta.
• Wira kuchiqa allaapam lasan.
• Esa mujer no sabe que le dicen
• El chancho gordo es muy pesado.
metiche.

lasay. v. Imatapis kallpawan huqay.


laqway. v. Ashmakuna qalluwan
Tener peso. var. Llasay.
wawankunata kuyapaptin, runakuna
mikunakunata qallunwan pichay. • Qampa qipiykiqa qipiipita
Lamer. ashwanmi lasan.

• Tu bulto pesa más que mi bulto.


• Waakam wishinta laqwan.

• La vaca lame a su becerro.

lasyay. v. Uywakunata charinapaq


laqyay. v. Qaqllachaw maki paltawan
karupita waskata hitay. Lazar, coger
maqay. Abofetear. cf. laqchay.
animales con el lazo.
• Tsay runa mana kaqllapita
• Turu pukllananpaq puntaqa

115
lasyayanmi. • Waway, triquta ankay niykur

• Para que el toro juegue primero lo aqaskiy lawata ruranapaq.

lazan. • Hija, tuesta el trigo, después muélelo

para preparar la sopa.


latu. adj. Imapis llapikashqa kaq.
Abollado, achatado. lawatiwa. s. Runata siki rurinpa
hampiyaananpaq churayashqan. Enema.
• Latu mankaman allqupa

mikuyninta wiñay. • Qishyaq runatam lawatiwan churayan.

• En la olla achatada echa la comida • Al hombre enfermo le ponen enema.

del perro.
lawsa. s. Shimipita yakunaw hurpa
latuy. v. Imatapis llapiy. Abollar, tuqay aywaptin. Baba. cf. lamati.
achatar.
• Wamraykita pichapay lawsanta.

• Wawqii tunir manka latushqa. • Límpiale la baba de tu niño.

• Mi hermano al caerse aplastó la olla.


lawsay. v. Shimipita yakunaw hurpa
lawa. s. Sara aqashqapita, triqu tuqay ayway. Babear.
aqashqapita, siwara aqashqapitapis
• Wakin runakuna puñuyaptin
kachiyuq api. Sopa de harina de maíz,
achkatam lawsayan.
trigo o cebada.
• Algunas personas cuando duermen

babean bastante.

lawta. adj. Imapis hurpa hurpa laqakaq.


Pegajoso, líquido viscoso.

• Achka asukar wiñashqayki api

lawtam kaykan.

116
• Debido a que echaste bastante azúcar • Runakuna liqitata haruyan tikata

a la mazamorra está viscoso. rurayaananpaq.

• Los hombres pisotean el barro para


limyay. v. Imatapis qarallanta
preparar adobe.
kuchilluwan kuchuypa hipiy. Pelar con
cuchillo. liqmay. v. Chakita mana kichaypa
qunqurllata mashtaypa hamaray.
Sentarse con las rodillas separadas y los
pies juntos.

• Tsay chiina naaqapitanam

liqmaraykan.

• Esa muchacha ya desde hace rato

está sentada con las piernas abiertas.


• Ishkay papallata kalduman wiñapaq

limyay. listukuy. v. Imatapas ruranapaq


• Pela solo dos papas para echar en el kamariy. Alistarse.
caldo.

liqita. s. Allpawan yaku takushqa.


Barro. cf. mitu, ñiqi.

117
• Listukuy kanan, waray tutallam • Paniimi rantikun lukmata.

chakrata aywashun. • Mi hermana vende lúcuma.

• Alístate ahora, mañana iremos muy


luqtu. adj. Mana lawchi kaq. Sin punta,
temprano a la chacra.
romo.
liyay. v. Waskawan imatapis mana
• Kay llapan awuhakuna luqtum
qishpinanpaq watay. Amarrar, atar, liar.
kaykaayan.

• Ashnu mana qishpinanpaq allita • Todas estas agujas están sin punta.

liyay.
luychu. s. Hatun chiwanaw ashma,
• Amarra bien al burro para que no
hirkakunachaw taaraq, uqi niraq
escape.
aqchan. Venado. var. lluytsu, luytsu.

lukma. s. Ruminaw muruyuq, qallwash


shunquyuq, hatun hacha wachashqan
mikuna. Lúcuma.

• Luychum qiwata mikun.


• El venado come pasto.

118
Ll ll
llachapa. s. Qaranchikpa hananman
llachkikay. v. Qirukuna kallapanpita
ishkayman rurakay, shillikay. Rajarse. cf.
shillikay.

• Kay yantaqa rasmi


hatikushqanchik. Ropa, vestimenta,
llachkikaakushqa.
prenda. cf. Ratash.
• Esta leña se rajó rápido.

• Wamrakuna shumaq ratashyuqmi

kayan.

• Los niños tienen bonitas vestimentas.

llaki. s. Runa allaapa yarpachakuywan


kaptin. Tristeza. var. laki.

• Mamallaami llakishqa kaykan turii

wañushqa kaptin.
llachapayay. v. Ima llachapapis pasaypa
• Mi madre está triste por la muerte de
makwana kay. Envejecerse, volverse
mi hermano.
viejo (cosas).

• Limachaw rantishqaa

llachapaakunaqa pasaypa

llachapayashqanam.

• Mis ropas que compré en Lima ya se

han envejecido demasiado.

120
llakichiy. v. Pitapis mana kushishqa llakipay. v. Pitapis kuyapay.
kaachiy. Entristecer, apenar, causar Compadecer, preocuparse por alguien.
preocupación.
• Kay runaqa upyarmi purikun,

• Tsay warmipa ullqu wawan warmin ima mikunanpaq mana

wisinman mana kutimur mamanta kaptinpis, manam llakipantsu.

llakichin. • Este hombre se dedica a beber,

El hijo de esa mujer al no volver a su casa aunque no haya nada para que coma

le hace entristecer. su mujer, no se compadece.

llakikuy. v. Mana kushishqa kay; llakishqa. adj. Mana kushishqa kaq.


achkata yarpachakuy. Entristecerse, Triste, afligido.
tener pena; preocuparse.
• Chakwan llakishqam kaykan,

• Kay wamra mikuyta munantsu, tsaymi imatapis mikuyta munantsu.

maman aywakushqanpita pasaypa • La anciana está triste, por eso, no

llakikuykan. quiere comer nada.

• Este niño no quiere comer, está


llakun. s. Papanaw, itsanqa mishkiyuq
teniendo mucha pena porque se fue
chawalla mikuna. Especie de papa. var.
su madre.
lakun, rakun.

• Ñuqam llakunta mikuu wasiichaw.

• Yo como llacón en mi casa.

llallinakuy. v. Imatapis rurar


aruqkunapita mayqanpis llallinanpaq
raslla ruray. Competir.

121
• Papatash raslla allayashqa llamiy. v. Ima mikunatapis ichikllata
llallinakur. mikuy. Probar, saborear. cf. yaway,
• Dicen que cosecharon rápidamente malliy.
la papa compitiendo.
• Arukuq warmim llamirin

llalliy. v. Imatapis ruraqkuna ras ruray, kashkinta.


mayqanpis puntata, ñawpata ushay. • La cocinera prueba la sopa.
Competencia. var. laliy.
llampa. adj. Imapis mikunanchikpaq
• Yachaywasiichawmi llallinakuy mana puchquq, mana ayaq, mana
kanqa. mishkiq kaq. Que no es suficientemente
• En mi escuela habrá una salado, picante o dulce.
competencia.
• Ñuqaqa lawata llampallatam

llama. s. Hatun ashma hirkakunachaw munaa.

kawaq, qipikunata apananpaq • Yo deseo la sopa no muy salada.


waatanchik. Llama.
llampu. adj. Imapis mana chukru kaq.
Suave, blanco. cf. ñampu.

• Mana chakrachaw aruqkunapa

makinqa llampum, itsanqa

chakrachaw aruqkunapa makinqa

ruminaw chukrum.

• De los que no trabajan en la chacra,

sus manos son suaves, pero de los

• Runam llamata qatin qipin que trabajan en la chacra sus manos

aparishqata. son duras como la piedra.


• El hombre arrea la llama con carga.

122
llampuchiy. v. Ima chukrukuna • Como si fuera gato el pan que
kaqta llampuman tikrachiy. Suavizar, le regalaste está comiendo por
ablandar. poquitos.

• Jacintaqa pasaypa rumi shunqum, llanqi. s. Purinapaq chakinchikman


maman pasaypa waqapaptinpis churakuna. Llanque, sandalia. cf. chapla.
manam rumi shunqunta
• Chakra runakunaqa llanqiwan
llampuchintsu.
chakrachaw aruyan.
• Jacinta es demasiado insensible,
• Los campesinos usan llanque para
aunque le llore su madre no suaviza
trabajar en la chacra.
su corazón.

llampuyay. v. Ima chukrukuna


kaq llampuman tikray. Suavizarse,
ablandarse.

• Mamaa waray minkaypaq

yanukunanpaq, kimsa hunaqmi

chawa awasta ushmaraachishqa.

• Mi madre ha tenido remojado las

habas crudas tres días para que


llanqikuy. v. Llanqita chakinchikman
cocine mañana para los peones.
hatikuy. Ponerse el llanque.
llamshiy. v. Imatapis yawapallaypa
• Mana kasha tukshishunaykipaq
ichik-ichiklla mikuy. Comer por
llanqikuy.
poquitos.
• Para que no te hinque la espina
• Mishinawpis tanta qarashqaykita ponte el llanque.
llamshiykan.

123
llantin. s. Hampi hacha ima hakashqa • Tamyananpaqnaw
kaykaqta rapranta timpuykachir. llantukaykaamun.
Llantén. • Como para llover se está anublando.

llantukuy. v. Tamya mana


chashqanman, achay mana
chashqanman ayway. Protegerse (de la
lluvia o sol).

• Tamya taqay chimpapa shamuykan,

manchawraq llantukushun.

• La lluvia está viniendo por aquel

frente, dónde nos protegeremos.

llanu. adj. Imapis mana tita kaq.


Delgado, angosto.
• Qinchapita achka llantinta

timpuchinapaq pallamuy. • Chiwakuna puriyan llanulla naanipa.

• Anda recoge llantén de la huerta • Las cabras caminan por caminos

para hacer hervir. angostos.

llantu. s. Achaykaptin mana achay llanuyay. v. Imapis mana rakuman


chashqanchaw. Sombra. cf. arwa. tikray. Adelgazar. cf. uyutay.

• Ishkay allqu llantuchaw • Waakayki mana achkata mikur

puñuykayan. llanuyaykanna, manatsuraq

• Dos están durmiendo en la sombra. qishyaykan.

• Tu vaca al no comer mucho está


llantukay. v. Achayta pukutay chaparay.
adelgazando, no estará enferma.
Nublarse, anublarse.
124
llapchiy. v. Imatapis makiwan ñitiy, llapllanta awaykan.
makiwan sinchi aptay. Aplastar con la • La mujer está tejiendo un bonito
mano, apretar con la mano. gorro para su hijo.

• Ullukuta pikantipaq llapchishun llapsha. adj. Imapis mana rakta kaq.


apiyashqanyaq. Delgado (cosas planas).
• Aplastemos el olluco para el segundo
• Qanyan mamaa markachaw haku
hasta que se haga mazamorra.
rantishqan allaapa llapsham,

llapiy. v. Imatapis ñutuyashqanyaq ñitiy. manam quñuchimantsu alaptin.


Aplastar, apachurrar. • La manta que compró mi madre ayer

en el pueblo es muy delgada, no me


• Kay papata llullupaq llapiy.
abriga cuando hacer frío.
• Apachurra esta papa para el bebé.

llaqiy. v. Llullu sarapa raprankuna


llaplla. s. Llanulla aqchanaw
pallay. Deshojar el maíz tierno.
rikranchikchaw, chankanchikchaw kaq.
Vellosidad.

• Awkinpa rikranchaw achka llaplla

kan.

• El brazo del viejito tiene bastante

vellosidad.

llapllan. s. Chumpata awaqnaw awarkur


hatikushqanchik, ishkay rinripa urayaq
• Llaqimuy sarapa raprankunata
chapaq. Gorro que cubre hasta las
hakapaq.
mejillas.
• Anda deshoja las hojas del maíz para

• Warmi wawanpaq shumaq el cuy.

125
llapchiy. v. Makiwan imatapis kupay llashtay. Mituta pirqakunaman laqay.
ñanpuyaananpaq. Lapchiy. Ablandar. Revocar, enlucir; untar.

• Manka ruraq runam raquta • Runakuna achka mitutam

llapchiykan. yachaywasita llashtayaananpaq

• El alfarero está ablandando la arcilla. ruraykaayan.

• Las personas están preparando


llaqi. s. Llullu sarapa raprankuna.
bastante barro para que revoquen la
Hojas verdes del maíz (antes que eche
escuela.
espiguillas).
llawchay. v. Sarapa llaqinta uraypa
• Qiwa hakapaq manam kantsu, llaqi
pallay. Arrancar las hojas del maíz
sarata pallamuy.
jalándolas hacia abajo.
• No hay yerba para el cuy, anda

deshoja hojas verdes del maíz. • Shuk runata rikash kaa sarapa

llaqinta llawchaykaqta.
llaqllay. v. Qiruta shumaq
• He visto a una persona jalando
kuchillukunawannaw ruqupay. Labrar
(hacia abajo) las hojas del maíz.
madera.
Llawchi. adj. Imapis mana ruqu, mana
• Wasi ruraqmi qiruta llaqllaykan
luqtu, puntayuq kaq. Puntiagudo,
wasipa kumpanpaq.
agudo; cortante.
• El albañil está labrando la madera

para el soporte del techo.

llaqway. v. Qalluwan imatapis llushpiy.


Lamer.

• Allqu qirinta llaqwaykan.

• El perro está lamiendo su herida.

126
• Llawchi kashumanmi qunqurniita llikiy. v. Ratashkunata, aychata
takaykush kaa, tsaymi uchku kaykan. shilluwan rachiy. Rasgar.
• En el kashu puntiagudo me golpeé
• Wamrakunam llikiyan shuk
mi rodilla, por eso, está hueco.
ratashta.

llawchichay. v. Llawchi punta kananpaq • Los niños rasgan un trapo.


qiruta llaqllay. Sacar punta.
lliklla. s. Warmikunapa waqtaman,
• Achka qirukunata llawchichaykan
umamanpis ichikllallan churakuyaanan
qinchanpa hiruruqninpa
haku. Manta, prenda femenina.
hawinanpaq.

• Está sacando punta de bastantes

maderas para que plante alrededor

de su huerta.

llika1. s. Pachkakunana wasin


awashqan. Telaraña.

• Pachkakunam llikanta rurayan wasi

kutankunachaw.
• Yanasaami shumaq llikllanta
• Las arañas tejen su telaraña en los
churakun michikuq aywananpaq.
rincones de la casa.
• Mi amiga se pone su hermosa manta

llika2. s. Ricardopa kuyay shutin. Forma para ir a pastar.


abreviada de Ricardo (hipocorístico).
llikllakshu. s. Rikranchikpa hawan
• Llikam wasinman shinkashqa kuta. Axila.
chaykan.
• Yachakuq wamrakunam
• Ricardo está llegando borracho a su
llikllakshunta paqakuyan.
casa.

127
• Los escolares se lavan las axilas. llipta. s. Kinwapa yurankunapita
kayashqachik uchpa kukawan
llilli. s. Ishkay chankanchik
chaqchanapaq. Ceniza del tallo de
tinkushqan. Ingle.
quinua (para mascar con coca).
• Waynapa llillin nanan.
• Tsay warmi aywaykaq llipta
• Al joven le duele la ingle.
papawan trukananpaq apamushqa.

llillichay. v. Llullupa sikin • La mujer que está yendo ha traído


ishpashqanwan llupapay. Escaldarse. llipta para intercambiar con papa.

• Llulluta ras armay mana lliptayay. v. Imapis ushakaqpaq rupar


llillichananpaq. uchpanawllana rikakay. Volverse ceniza,
• Baña al bebé para que no se escalde. convertirse en ceniza.

llillishqa. adj. Llullupa sikin • Qanyan wamrakunash ninawan


ishpashqanwan llupapaptin. Escaldado. pukllar kayapakuyashqa, mamanpa

mushuq hakunkunapis chipyaqshi


• Paniipa llullunmi llillishqa kaykan.
lliptayashqa.
• El bebé de mi hermana está escaldado.
• Dicen que los niños jugando con el

llinka. s. Shumaq mitu uqu fuego provocaron un incendio ayer,


patsakunachaw kaq. Kaywan wakin las mantas nuevas de su madre dicen
runakuna mankata imakunatapis que completamente se convirtieron
rurayan. Arcilla. cf. Ñikatu, raaku. en ceniza.

• Yachaywasiichaw llinkawan shumaq lliqllish. s. Hirkakunachaw taaraq


uchuk mankakunata ruraq kaa. pishqu, lliq, lliq nishpa pintikachan
• En mi escuela solía fabricar ollas runata maakur. Ave centinela.
pequeñas con la arcilla.

128
• Allquumi lliqllishta qatiykachan. lluchkakay. v. Mituchaw chaki mana
• Mi perro persigue al ave centinela. takyay, qarachakay. Resbalarse.

llisha. s. Gliseriopa kuyay shutin. Forma • Ura naanichaw lluchkakash kaa


abreviada de Gliserio. tsaymi llachapaa qanratashqa

kaykan.
• Llisha shumaq hakuta awaykan.
• Me resbalé en el camino de abajo,
• Gliserio está tejiendo una manta
por eso mi ropa está sucia.
bonita.

lluchkay. v. Allpata yakutawan takurkur


lliwyay. v. Pukutay hana patsachaw
haruy. Pisar barro.
mana kay. Estar despejado (el cielo); ser
buen sitio desde donde mirar.

• Kanan hunaq hanapatsa

lliwyaykanmi, manam ima

pukutaypis kantsu.

• Hoy día el cielo amaneció despejado,

no hay nada de nube.

lluchka. adj. Patsa pasaypa mitu kar


ichiyta munashqapis mana alli kaq.
Resbaloso.

• Tamyashqapita naani pasaypa

lluchkam kaykan.
• Wasita llashtayaananpaqmi mituta
• Está resbaloso el camino, porque ha
lluchkaykaayan.
llovido.
• Está pisando barro para revocar la

casa.

129
llukiy. v. Imatapis makiwan chutaypa • Uryaq runam llullapaayaamashqa,
hawiraykaqta hipiy; wallpapa purunta, tsaymi kananyaq chaamushqatsu.
millwata, aqchata, qiwatapis patsachaw • El trabajador nos ha engañado por
hawiraykaqta chutaypa hipiy. Sacar esa razón no llega hasta ahora.
plantas de raíz; desplumar.
llullu1. s. Tsayraq yurishqa, manaraq
• Shipshim suwa papaata llukiypa puriq wamra. Bebé o niño de muy corta
hipishqa. edad. cf. ñaña.
• Anoche el ladrón ha sacado mi papa

jalando el tallo.

llulla. adj. Mana rasun kaqta, mana


kaqta rimaq. Mentiroso.

• Kay llulla runaqa shinkarkur mana

kaqta riman.

• Este hombre mentiroso no habla la

verdad cuando se emborracha.

llullakuy1. s. Imatapis mana rasun


kaqta, mana kaqta rimaptinchik.
Mentira. cf. uli.
• Llulluukunam qishyan chuqawan.
• Llullakuytaqa mana ninchikmantsu.
• Nuestro bebé está enfermo con la
• No deberíamos decir una mentira.
tos.

llullakuy2. v. Shuk runa pitapis aw


nirir mana nishqanta ruray. Mentir,
engañar.

130
llullu2. adj. Mana achka watayuq kaq, punku kirullankunawan imatapis
malta kaq, llampu kaq. Tierno (seres kachuy. Masticar con los dientes
animados o vegetales). delanteros (por falta de molares).

• Saraqa llulluraqmi kaykan. • Awkin mana waqun kaptin

• El maíz aún está tierno. llumlluyllapa aychata mikuykan.

• El anciano está comiendo carne solo


llumay. v. Hachakunapa rapranta
con los dientes delanteros, porque
hurquy. Podar.
no tiene molares.

• Taqay runam ramrashta llumaykan.


llunka. s. Triqu ushmashqa, hana
• Aquel hombre está podando el aliso.
hana aqar qaranta hurqushqa. Cereal
llumchuy. s. Taytakunapa churinpa remojado y pelado.
warmin. Nuera. var. llumtsuy, lumsuy.
• Llumchuyniimi llunkata ruraykan

• Mamaami llumchiyninta wasiichaw.

taqshachin ratashkunata. • Mi nuera está preparando llunka en

• Mi madre hace lavar las ropa a su mi casa.

nuera.
llupapay. v. Qaranchik shinwawan
llumchuyyay. v. Pi hipashpis llumchuy kupashqanaw kay. Escocer.
kay. Volverse nuera.
• Waqtaami allaapa llupapan.

• Hipash wayllushqaa • Siento mucho escozor en la espalda.

llumchuyyashqanam.
llupi. s. Robertopa Rupertopapis kuyay
• La muchacha que quise ya se volvió
shutin. Forma abreviada de Roberto o
nuera.
Ruperto (hipocorístico).
llumlluy. v. Pipis mana waqun kaptin
• Tsay warmipa qusanqa Llupim.

131
• El esposo de esa mujer es Roberto. • Awiluumi lluqinwan wirun allquta.

• Mi abuelo golpea al perro con su


llupuy. v. Runapis, ima uywapis wallpa
bastón.
runtuta wachaykaqnaw umpukuy.
Agacharse, agazaparse de una manera lluqlla. s. Allaapa tamyaptin, patsa
característica (como la gallina para uqukar, huchur achka yakuwan llapanta
poner un huevo). ñawpanchaw kaqta apaptin. Torrentera,
aluvión.
• Wallpam qishunchaw llupuraykan.

• La gallina está agazapada en su nido.

• Lluqllam chakrakunata

qashqarishqa.
lluqay. v. Runa, ashmapis wichayninpa
• Un aluvión arrasó las chacras.
ayway. Subir.
lluqtipay. v. Pitapis llachapanta
• Wamrakunam lluqaykaayan
hurqupay. Desvestir.
hirkapa.

• Los niños están subiendo por el • Wawqiykita chumpanta lluqtipay

cerro. armakunanpaq.

• Sácale la chompa a tu hermano para


lluqi. s. Ullqupa tukrun, muqu muqu
que se bañe.
qirupita rurashqa. Tipo de bastón.

132
lluqtiy. v. Imapis watarashqanpita • Warmikunam llushtuta awikaayan
hapshiyar yarquy; llachapata hurqukuy. mayuchaw.
Zafarse de donde está amarrado; • Las mujeres están lavando el mote
desvestirse. en el río.

• Waska kuchita watashqaawan llushtuy. v. Triquta, siwarata, sarata


hawinapita lluqtikashqa. uchpawan puwarichir, qaranta hurqurir
• La soga con que amarré el chacho se alli awiy. Pelar cereal.
ha zafado de la estaca.
• Warmikunam triiquta

llushiy. v. Yanashtuwan, imawanpis lushtuykaayan mayuchaw.


imatapis hichapay. Pintar. • Las mujeres están pelando trigo en

el río.
• Wamrakunam qillqana maytunta

llushiyan. llushuq. adj. Mana qachqa kaq. Liso.


• Los niños pintan su cuaderno.
• Yachaywasiikunachaw qillqana

llushtu. s. Triquta, siwarata, sarata pirqa llushuqmi.


uchpawan puwarichir, qaranta hurqarir • En las escuelas la pizarra es lisa.
alli awishqa mikunapa kaq. Cereal pelado.

133
Mm
maa. interj. Imatapis rurayta munar
mullakata runakuna mikuyaptinqa,
shinkashqanaw rikakuyan. Planta
silvestre con propiedades narcóticas.

• Tsay runa kay wamrakunata


nishqanchik. ¡A ver!
macha-machata mikuchishqa.

• Maa kay chakrapita papata • Esta persona les hizo comer macha-

allarishun. macha a estos niños.

• A ver cosechemos la papa de esta


machay1. s. Hatun qaqakunachaw
chacra.
wasinaw kaq. Caverna, cueva.
machaku. s. Hatun kuru llaatayllapa
• Atuqmi yaykuykan taqay
puriq. Serpiente. var. machaqway.
machayman.

• El zorro está entrando a esa cueva.

machay2. v. Mana maakushqanchikyaq


achka aswata, washkutapis upyay.
Emborracharse.

• Shuk warmim machakuta tarishqa

wasinchaw.

• Una mujer encontró una culebra en


• Achka runakunam machakuyan
su casa.
raymichaw.
macha-macha. s. Mishki mullaka • Muchos hombres se emborrachan
hirkakunachaw wiñaq. Kay en la fiesta.

135
machka. s. Ankashqa niykur aqashqa • Tiende estas mantas para que
siwara, triqupis. Harina de cebada y sequen.
trigo tostados.

• Siwara machkallatam mikuyan.

• Solo comen harina de cebada.

makallay. v. Shukta ñawpanpita


matankanpa, waqtanpa ishkay makiwan
marqay. Abrazar. cf. waquy.
machkay. v. Imamanpis machkata
• Wawqiimi Limapita chaykumur
wiñay. Enharinar.
sinchita makallamashqa.

• Yuurachawqa, llapan runa • Mi hermano llegando de Lima me

aywaqtami machkayan. abrazó fuerte.

• En la yunza, enharinan a todas las

personas que asisten.

mahay. v. Imatapis achayman


tsakinanpaq churay, mashtay. Tender;
poner (algo en el sol para que seque).

• Mahamuy kay hakukunata

tsakinanpaq.

136
maki. s. Rikranchik ushashqan • Amarremos al chancho de la pata
rukanayuq kaqninchik. Mano. para que no escape.

makwa. adj. Imapis mana mushuqna


kaq. Viejo, gastado, usado (cosas). var.
Mawka.

• Kay hakuqa allaapa makwanam

kaykan.

• Esta manta ya está muy vieja.

• Wamrakuna pukllayan

makinkunawan.

• Los niños juegan con las manos.

makllu. adj. Ima uywapis wiksukashqa


chankanwan, makinwan yuriq. Animal
que nace con una pata deformada.

• Kay waakapa wawanqa makllu

makiyuqmi yurishqa.

• La cría de esta vaca ha nacido con la makwayay. v. Imapis llachapayay,


pata deformada. ushakay, mana allina kay. Envejecer
(cosas).
makshu. s. Uywakupa qunqurninpita
urayman aywaq. Pata (desde la rodilla). • Punchu taytaa awapamashqan

makwayaykannam.
• Kuchita makshunpita mana
• El poncho que mi padre me tejió ya
qishpinanpaq watashun.
se está envejeciendo.

137
kaykan.

• Prueba esta mazamorra está

demasiado deliciosa.

mallki. s. Kiti maychaw llullu yurakuna


ashmanqanchik. Almácigo, planta.

• Wakin llullu yurakunataqa

mallkipita hipirmi murunchik.


makyay. v. Pitapis imatapis makiwan
• Algunas plantas tiernas sembramos
aptarkur quy, aypay. Alcanzar (algo a
sacando del almácigo.
otro).

• Wishllata apita qawinaapaq

makyamay.

• Alcánzame el cucharon para batir la

mazamorra.

mallaqay. v. Pachanchikchaw mana


imapis kay. Hambre. cf. wiksanay.

• Warmikunam mallaqaypita

aayapaakuyan.

• Las mujeres bostezan de hambre.

malliy. v. Imatapis mishkichikuy, yaway.


mallwa. adj. Runapis uywapis
Probar; saborear algo. cf. yaway.
llullullaraq kaq, takshallaraq kaq.
• Malliy kay apita, allaapa mishkim Tierno.

138
• Kuchiykunaqa mallwallaraqmi maman. adj. Ima uywapis wachananpaq
kaykaayan. kaq. Hembra reproductora.
• Tus cerdos todavía están tiernos.
• Maman uushata chariyay

pishtanapaq.

• Agarren a la oveja reproductora para

degollarla.

mana. adv. neg. Imatapis munaatsu


niptinchik, ruraykantsu ninapaq; imapis
kantsu, allitsu niptinchik. No.

• Manam ñuqa apita mikushaqtsu.

mama. s. Wachamaqninchik warmi. • Yo no comeré mazamorra.

Madre.
manakaq. adj. Imapis mana kaptin;
• Mamaami allaapa kuyaman. pipis mana ima ruraytapis atiq.
• Mi madre me quiere mucho. Inexistente; inútil.

• Alliikapa qusanqa pasaypa

manakaqmi, imatapis rurayta

manam atintsu.

• El esposo de Alejandra es demasiado

inútil, no puede hacer nada.

manchachiy. v. Pipis manchakaananpaq


imatapis ruray. Asustar, atemorizar.

• Waaka illaqpita yuririmur

manchachimashqa.

139
• La vaca apareciendo de repente me • Mamaami mankata awin papata

ha hecho asustar. arukunanpaq.

• Mi madre lava la olla para cocinar


manchakay. v. Illaqpita, manakaqpita
papas.
imatapis rikar mancharikuy. Asustarse.
manshu. adj. Ima uywapis mana
• Tsay wamra pukyuman tunirmi
manchakuq, mana chukaru kaq. Manso.
manchakashqa.

• Ese niño se ha caído al caerse al • Ñuqapa uywaakunaqa manshum

manantial. kayan.

• Mis animales son mansos.


manchay. v. Runa imapitapis
yarpachakuynin pinti pintilla kay. Tener
miedo.

• Wamrakuna manchayan hupayta.

• Los niños tienen miedo al alma.

manka. s. Puka allpapita yanukunapaq


rurashqa kaq. Olla.

mantankay. v. Matankapa churarkur


imatapis apay. Llevar al hombre algo
duro.

• Hatun qiruta wasita

qatayaananpaqmi matankaykaayan.

• Están llevando al hombro un palo

largo para que techen la casa.

140
manya. s. Ima raku watupis runatapis kutichinanchikpaq pipis qumaptinchik.
uywatapis chakinpita watanapaq. Pedir prestado.
Atadura.
• Kashu mañakuqmi aywaykan

• Manyata apamuy waakata papata allananchikpaq.

manyanapaq. • Está yendo a prestarse kashu para

• Trae la atadura para maniatar a la cosechar papa.

vaca.
mañay. v. Imapis mana kapumashqa
manyay. v. Runatapis uywatapis chakinpita wakinta qumananchikpaq rimapay.
ima watuwanpis mana maytapis Pedir. var. manay.
aywananpaq, mana karuta aywananpaq
• Wawqiimi mañakun yanasanpa
watay. Manear, maniatar, atar.
takllanta.

• Mana wallpata harunanpaq • Mi hermano se presta el arado de su

kakashta manyashun. amigo.

• Para que no pise a la gallina


maqay. v. Pitapis astay, makiwan takay.
maneemos al gallo.
Golpear, pegar.
mañakuna. s. Diosman rimakuna,
• Qanyan llapan runa suwata uusha
imatapis munashqanchikta mañakur.
suwaykaqta tarirkur maqayashqa.
Oración.
• Ayer todas las personas le pegaron al

• Wamrakunam yachakuyan shuk ladrón al encontrarlo robando el ganado.

mañakunata.
maqchiy. v. Siwarata, triquta muruy.
• Los niños aprenden una oración en
Aptarkur wakpa kaypa hitay. Esparcir la
la escuela.
semilla.
mañakuy. v. Imatapis niykur

141
• Yanasaami maqchiykan siwarata

chakranchaw.

• Mi amigo está esparciendo la cebada

en su chacra.

maqllu. adj. Pi runapis mana alli


makiyuq, rikrayuq, chankayuq kaq.
Lisiado.
• Ñuqapa markaachawmi

• Taqay runaqa maqllum. wamrakunata kanan hampiyanqa.

• Ese hombre es lisiado. • Hoy día curarán a los niños en mi

pueblo.
maray. s. Hatun palta aqakunapaq rumi.
Batán. var. malay. markamasi. s. Shuk markallapita
kaptinchik. Paisano.
• Uchutaqa aqanchik maraychawmi.

• El ají se muele en el batán. • Tayta Ushwaqa markamasiimi.

• El señor Osvaldo es mi paisano.

markay. v. Uywata riqikaananpaq


siñalta churay. Marcar un animal.

marka. s. Achka wasikuna kaq,


runakuna taarayashqan. Pueblo, ciudad.
var. malka.

142
• Tayta Shanti llapan waakantam

markashqa.

• El señor Santiago ha marcado todas

sus vacas.

marku. s. Yuraq waytayuq hacha,


allaapa asqa. Especie de arbusto de flores
pequeñas y blancas. var. malku.
marqay2. s. Imatapis ishkan
• Ashunukunam markuta
rikranchikwan marqarkur apayta
naanikunachaw mikuyan
atishqanchik. Brazado.
• Los burros comen el marku en los

caminos. • Shuk marqayllata yantata

rantikumay, mamay.
marpuy. v. Quchaman uywakuna hiqay.
• Véndeme solo un brazado de leña,
Caer a una laguna (un animal).
señora.

• Waakaa qanyan susuquchaman


marqu. s. Shuk uywa hallqakunachaw
hiqashqa.
kawaq, chunyaq quchakunachaw.
• Mi vaca ayer se cayó en la laguna
Animal que habita las lagunas de las
susuqucha.
punas y sale de noche en forma de una
marqay1. v. Imatapis ishkan makichaw oveja u otro animal.
kaachiy. Cargar en brazos; llevar en
• Unayshi taytaa chakaypa hallqata
brazos. var. millqay.cf. millqay.
aywar marquta rikañaq.

• Ishtim yantata maman • Dicen que antes mi padre al ir de

yanukunanpaq marqaykan. noche a la puna había visto un marqu.


• Esteban está llevando (en brazos)

leña para que su mamá cocine.


143
masha. s. Taytakunapa warmi churinpa • Ya dos días está esparcido el maíz en
qusan. Yerno. esta pampa.

• Yanasaapa mashanmi hirkapa mashtay. v. Ratashta taqsharir intiman


aywan. churay. Tender, extender.
• El yerno de mi amigo va por el cerro.
• Warmikuna ratashta taqshakurir

mashakuy. v. Achaychaw, ninachaw hacha hananman mashtariyan.


quñukunapaq kay. Calentarse con el • Las mujeres, luego de lavar la ropa,
solo o fuego. la tienden sobre los arbustos.

• Tuta achkata alaptin ninachawmi mashwa. s. Qallwash uyrulla papanaw


mashakunchik. mikuna. Isaño.
• Cuando hace mucho frío en las
• Wawqiikunawanmi mashwata
mañanas, nos calentamos con el
mikuyaa.
fuego.
• Comemos isaño con mis hermanos.

mashtakay. v. Imapis wakpa kaypa


hichakay. Esparcirse.

• Uqsha tsaychaw quturaykaq

chipyaq mashtakashqa.

• La paja que estaba amontonada allí

se ha desparramado complemente.

mashtaray. v. Imapis wakpa kaypa


masi. s. Pikunapis imakunapis tsay
hichakashqa hitaray. Estar esparcido.
kastalla kaq. Compañero, colega.
• Ishkay hunaqnam kay pampachaw

sara mashtaraykan.

144
• Wawqii yachaqmasinkunawanmi • Awkin matichaw apita upuykan.

raymichaw tushuykan. • El anciano está tomando mazamorra

• Mi hermano está bailando en en el mate.

la fiesta con sus compañeros de


may. pron. interrog. Ima kuchuchaw
estudio.
kashqantapis, ima markachaw
mata. adj. Ishkay shukllayllachaw tashqantapis musyayta munar
laqakashqa kaq. Junto, unido, apegado. tapunapaq. Dónde.

• Uqaqa wayushqa matatam, papapis • Maypitataq kikillayki shamuykanki.

matatam wayun. • De dónde estás viniendo solito.


• La oca ha producido dos tubérculos
mayakachay. v. Imanaw kashqantapis
pegados, también la papa produce
musyayta munar tapuykachay. Averiguar.
dos tubérculos unidos.

• Pi uushaata suwashqanta
matanka. s. Waqtanchikpa uman kaq.
musyanaapaqmi mayacachaykaa.
Nuca.
• Para saber quién robó mi oveja estoy

• Taytaami llullu wawqiita apan averiguando.

matankanchaw.
mayapakuy. v. Manakaqpita imatapis
• Mi padre carga a mi hermanito en la
wiyapakuy. Equivocarse pensando haber
nuca.
escuchado algo.
mati. s. Chilapita rurashqa imatapis
• Pipis puriykaqtanawmi
tsaychaw mikunapaq. Mate; recipiente
mayapakush kaa.
de calabaza.
• Como si estuvieran andando alguien

sentí haber escuchado.

145
mayay. v. Imapis kananpaq kaqta maytu. s. Achka qillqashqayuq:
musyay, imapis kaqta wiyay. Tener un yachaykuna, willakuykunapis. Libro.
presentimiento; sentir.

• Shipshi ashnu wasiman

yaykumushqanta manam mamaa

wiyashqatsu.

• Mi madre no sintió al burro que

entró anoche a la casa.

mayllay. v. Imatapis qanra mana kananpaq • Wamrakunam maytuta


awiy. Lavar el cuerpo, objetos, etc. ñawinchayan.

• Los niños leen el libro.


• Shumaq mayllakuy qaqllaykita

yachaywasiman aywanaykipaq. mayu. s. Raqrakunapa achka yaku


• Lávate bien la cara para que vayas a aywaq. Río.
la escuela.

mayqan. pro. interrog. Achka kaqpita


shukllapaq tapuptinchik. Cuál de entre
varios.

• Mayqantaq waakayki, tsay

pukakaqmi ñuqapa wakaaqa.

• Cuál es tu vaca, mi vaca es esa roja. • Runakunaqa challwatam chariyan

mayuchaw.

• Los hombres atrapan peces en el río.

146
micha. adj. Imatapis mikuykar mana michipay1. v. Pitapis ima rurashqantapis
llamichikushqa. Mezquino. pakayllapa rikapay. Espiar, vigilar,
observar.
• Micha runa hapallan mikuykan

kuchi kankata. • Taytaykita mana upyaq

• El hombre mezquino está comiendo aywananpaq michipay.

solo el asado de chancho. • Vigila a tu padre para que no vaya a

beber.
michakuy. v. Markakunachaw,
wasikunachaw ima ruraypis mana michipay2. v. Shukpaq uywankunata
awnishqa kay. Prohibir, mezquinar. rikapay. Pastar para otra persona.

• Runakuna michakuyan • Tsay chacha manam hapayta

wamrankuna chakra hanachaw atintsu, tsaymi willkan

pukllayaananta. uushankunata michipan.

• Los hombres prohíben a los • Esa anciana ya no puede caminar,

muchachos jugar en las chacras. por eso, su nieto le cuida sus ovejas.

michina. s. Achka uushakuna. Rebaño.


michiq. s. Pipis uywa qiwaman apaq,
• Michinaatam qatikuykaa.
uywa rikaq. Pastor.
• Estoy arreando mi rebaño.

• Mamaa Lima aywananmi kaykan,

tsaymi michiqta ashiykan

uushaakunata michinanpaq.

• Mi madre tiene que ir a Lima, por

eso, está buscando un pastor para

que pastee nuestro ganado.

147
michiy. v. Maychawpis qiwa • Yachachikuq miisa hananchaw
kashqanchaw uywakuna mikuptin rikay. qillqakuykan.
Pastar. • El profesor está escribiendo sobre la

mesa.

mikuchiy. s. Mikunanpaq imatapis


shukta qaray. Hacer comer.

• Papa llapita llullu wamrata

mikuchishun.

• Hagámosle comer puré de papa al


• Kanan qam kikillaykim uywakunata
niño.
michimunki, waraymi turiyki

yanapashunki. mikuna. s. Llapan imapis runakuna


• Hoy tú pastarás los animales, mikushqan. Comida.
mañana tu hermano te ayudará.

michka. s. Manaraq muruna wichan


papata murushqa. Siembra adelantada
de papa.

• Abril killa papata murushqa

michkam.

• Si sembramos papa en el mes de

abril es siembra adelantada.

• Waraymi achka mikunata


miisa. s. Qillqakunapaq, imata
rantishaq.
churakunapaqpis chusku chakiyuq.
• Mañana compraré bastante comida.
Mesa.

148
mikuy. v. Runa ashmapis mikunata
shiminchikman churarkur, alli kachurir
millpuy. Comer.

millanay. v. Imatapis rikar, muskirpis


shunqu kutimuyta munay. Dar náuseas,
asquear.

• Qanyanmi wamrakuna papa yanuta • Pi runapis ismaytaqa millananmi.

mikuyarqan. • Cualquier hombre tiene asco de las

• Los niños comieron papa sancochada heces.

ayer.
millish. s. Ishkay wamra shuk yuriylla
mikuykunapa shinrinakuynin. s. yuriptin. Mellizos.
Pikuna, imakunatapis, imapaqpis
• Kay ishkay warmi wamraqa
mikuyanqanta musyay. Cadena
millishmi kayan.
alimenticia.
• Estas dos niñas son mellizos.

• Yachaywasiichawmi wamrakuna
millqay1. s. Warmikupa qunqurnin
yachakuykaayan imanawpis
hanan. Regazo.
mikuykunapa shinrinakuynin

kashqanta. • Tsay warmipa millyaninchawmi

• Los niños de mi escuela están llullu mishi kaykan.

aprendiendo cómo es la cadena • El gatito está en el regazo de esa

alimenticia. mujer.

149
millqay2. v. Warmikunapa qunqurnin millwayay. v. Imapis millwaman
hananman imatapis churaraachiy. tikraptin. Volverse como lana.
Cargar algo en la falda.
• Kay haku mana alli awashqa kar,

• Warmikunam mikunata millqayan. chipyaq millwayaykan.

• Las mujeres llevan en la falda la • Esta manta al no estar bien tejida se

comida. está volviendo como lana.

milluy. v. Imatapis makiwan tumachiy, mina. s. Hirkakuna rurinchaw


qalluy, qiwiy. Torcer. uchkukuna, tsaypita hurquyan qillayta,
antata imaykakunatapis tsaynaw kaqta.
• Awiluu wallpa wañunanpaq
Mina.
kunkatam milluriq.

• Mi abuelo, para que muera la gallina, • Huaraz marka runakunam

le torcía el cuello. minachaw uryayan.

• Los hombres de Huaraz trabajan en


millwa. s. Uushapa, imapis tsaynaw
la mina.
niraq ashmakunapa qaran chapaq. Lana.
mini. s. Awaq watukunata awananpaq
patsachishqan. Trama.

• Awaqmi minita ruraykan punchuta

awananpaq.

• El tejedor está preparando la trama

para tejer el poncho.

minka. s. Runakuna ima laaya


aruykunachawpis yanapanakuyashqan.
• Warmikuna millwata puchkayan.
Colaborador en un trabajo
• Las mujeres hilan la lana.

150
(que trabaja sin pago). mirkapa. s. Aruq aywar, michikuq
aywar mikuna apay. Fiambre.
• Minkakuna chakraman

chaaraykayamunna. • Wamrakuna mirkapanta

• Los colaboradores ya están llegando ruraykaayan.

a la chacra. • Los niños están preparando su

fiambre.
minkay. s. Runa chakrachaw qillaypaq
arupakuq. Peón. misha. adj. Imapis ishkay rikuq kaq.
Bicolor, matizado.
• Chunka minkaywanmi papata

allachiykan. • Ishkay rikuq kaptinmi ninchik

• Está haciendo cosechar papa con misha.

diez peones. • Cuando tiene dos colores decimos

misha.
mirachiy. v. Imatapis ayka kutipis
mirachiy. Multiplicar. var. milachiy. mishi. s. Wasichaw taaraq ashma,
• Rantikuq runa qillayninta mirachin ukushta mikuq. Gato.
ishkaypayan.

• El vendedor multiplica su dinero

por dos.

miray. v. Runa, ashma,


murukuykuna achkayaptin.
Aumentar. var. milay.
• Awilaapa uushankunam allaapa

miraykuyan.
• Yana mishim ukushta qatiykachan.
• Las ovejas de mi abuela aumentan
• El gato negro persigue al ratón.
demasiado.

151
mishki1. s. Imapis mikuna asukarnaw Barro, lodo. cf. liqita, ñiqi.
kaptin. Dulce.
• Ama tsay naanipa aywashuntsu,

• Kay apiqa allaapam mishkin. achka mitu kan.

• Esta mazamorra es demasiado • No vayamos por ese camino, hay

dulce. bastante barro.

mishki2. s. Tumpu kastakunapa mishkiq mituy. v. Imatapis mituwan pichuy,


ismaynin. Miel de abeja. imamanpis mituta laqay. Embarrar,
echar barro.
• Tumpukunapa mishkinqa

chuqapaqmi alli. • Pirqata rumiwan rurar, uchku

• La miel de abeja es bueno para la tos. kaqkunata mituwan mitunchik.

• Al hacer una pared de piedra, a los


mishwa. s. Allaapa llanu llampu aqcha
huecos les echamos barro.
kaptin. Pelusa, pelo muy fino.
miya. s. Patsa rurinchaw allwinaw
• Llullu kunishpa mishwanmi
wiñaq mikuna. Maní. cf. unchik.
punchuykiman laqakashqa.

• El pelo del conejito se ha pegado en • Paniimi miyata ankaykan

tu poncho. mikuyaanapaq.

• Mi hermana está tostando maní para


mismiy. v. Yanta, imapis rawraq
comer.
ichikllapayan kayakay. Extenderse el
fuego.
• Uqsham mismiykan
tullpachaw.
La paja encendida se
está extendiendo en el fogón.

mitu. s. Allpa yakuwan takushqa kaptin.


152
mucha. s. Pitapis kuyar shimiwan shukpa • Runa warminta muchan.
shiminman, makinman, qaqllanmanpis • El hombre besa a su mujer.
shimi wirpa laqaptinchik. Beso.
muchka. s. Shumaq ullush rumi
• Tsay shinkashqa runam shuk pullanyaq uchkuyuq uchuta
mucha qumayta munashqa. aqakunapaq. Mortero.
• Ese hombre mareado me ha querido
• Kananqa wakin runakunallam
dar un beso.
muchkachaw uchuta aqakuyan.

muchakuy. s. Imatapis qunqurikurkur • Actualmente solo algunas personas


muchay. Adorar, venerar. muelen el ají en el mortero.

• Chakana muchakuymanmi llapan muchuy. s. Chakrakunachaw


runakuna aywaykaayan. ima mikuypis mana wayuptin.
• Todos los hombres están yendo a la Hambruna.
adoración de la cruz.
• Achkay willakuychaw muchuypita

muchay1. v. Shimipura laqanakur parlayan.


kuyanakuy; shimi wirpawan imatapis • En el cuento achkay hablan de una
“chuq” nichiy. Besar. hambruna.

• Ishkay kuti mashaa makiita muka. s. Hamaq chakrata


muchamashqa. chakitakllawan tikrashqa kaq. Tierra
• Mi yerno me ha besado dos veces mullida.
mis manos.
• Muka ninchik hamaq chakra

muchay2. v. Imamanpis kuyaywan tikrashqa kaykaptin.


wirpanchik churay. Besar. var. mutsay, • Decimos muka cuando está volteada
musay. la chacra descansada.

153
mukay1. v. Chakitakllawan hamaq • Aquella mujer tuerce la lana muy
chakrata tikray. Voltear la tierra con bien.
chaquitaclla.
mulinu. s. Aqakunapaq ishkay llaq-
llashqa muyu rumikuna. Molino de
piedra.

• Waray hana chakrata mukachishun.

• Mañana haremos voltear la tierra de

arriba.
• Ñuqam triquta aqaachii

mukay2. v. Siqaruta shanshaykaqta mulinuchaw.


shuquy. Fumar. • Yo hago moler el trigo en el molino.

• Awiluu chakaypa kukata chaqchar mullka. s. Uushapa akapa ismaynin.


siqaruta shuquq. Estiércol de ovinos y auquénidos.
• Mi abuelo al chacchar la coca fumaba
• Uushapa mullkantam hichayan
cigarro.
chakrakunaman wanupaayananpaq.

mukmuy. v. Warmikuna millwata • Esparcen el estiércol de la oveja en la


puchkar pirwata muyuchiy. Torcer la chacra para abonarla.
lana.
mullu. adj. Imapis ishkay, kimsapis
• Taqay warmim shumaq niraqyuq kaptin. De dos o más colores,
mukmuchin puchkakuyninta. manchado. cf. muru.
154
• Mullu waakatam suwakuq muqchikuy. v. Shiminchikta wallkalla
apakushqa. yakuwan awikuy, niykur hitariy.
• El ladrón se llevó la vaca moteada. Enjuagarse la boca con porción de
líquido.
munashqaykita ruray. s. Runakuna
kikinchik alli imatapis yarpachakurkur • Awilaa kukata chaqcharqa niykurqa
ruray. Libertad. shimintam muqchikuq.

• Mi abuela, si chacchaba coca,


• Munashqanchikta rurarmi pitapis
después se enjuagaba la boca.
umalliqpaq churashun.

• Haciendo uso de nuestra libertad muqu. s. Tullunchikkunata


elegiremos a cualquiera para alcalde. kuyuchinapaq kaq. Articulación, nudo.

muntura. s. Kawalluta muntanapaq • Kukush muquumi shuk kinrayman


waakapa qaranpita rurashqa. Montura. witiskishqa tunirkuptii.
cf. silla. • La articulación de mi codo se dislocó

cuando me caí.
• Pillum kawalluta munturan

churaykan muntayaananpaq. muru1. s. Murunapaq akrashqa mikuna.


• Pedro está ensillando el caballo para Semilla. var. mulu.
montarlo.
• Runakunam papa muruta

muqay. v. Tullu, muqu maychaw apaykaayan chakrachaw


kashqanpita shuk kinrayman witiy. muruyaananpaq.
Dislocarse. • Los hombres están llevando semilla

de papas para sembrarla en la chacra.


• Wawqii tunir rikranta muqakushqa.

• Mi hermano al caerse se ha dislocado muru2. adj. Imapis ishkay rikuq kaq.


su brazo. Moteado. cf. mullu.

155
• Kuchiqa ishkay llullu muru • Wawqiimi muskin mamaa

kuchikunatam wachashqa. arukushqanta.

• Mi chancho ha parido dos chanchitos • Mi hermano huele lo que cocina mi

moteados. madre.

murukuy. s. Muruy patsa. Siembra. muspay. s. Puñuyninchikchaw


umanchikchaw imakunapis kashqan.
Musquy. Sueño. var. nuspay.

• Muspayniichawmi paarir

aywakurqaa.

• En mis sueños me fui volando.

muti. s. Yanushqa yuraq sara. Maíz,


trigo cocido.

• Murukuy chaaramushqanam.

• La época de siembra ya llegará.

muruy. v. Muruta patsa rurinman


churay. Sembrar. var. muhuy.

• Ñuqakunam muruyaa kinwata

chakra kuchunchaw.

• Nosotros sembramos la quinua en

en el borde de la chacra.
• Pampakuychawqa mutitam

muskiy. v. Sinqanchikwan asyaqta, qarakuyan.


pukutaytapis maakuy. Oler, olfatear. • En los entierros sirven mote.

156
mutuy. v. Haachawan, imawanpis muyanakuy. v. Ima qishyapis
hachakunapa kullun walluy, charimashqa, tsay wakinta chariy.
ashmakunapa chupan ruquypis. Cortar, Contagiarse.
cercenar.
• Wamrakuna chuqata

muyanakuyan.

• Los niños se contagian la tos.

muyunay. v. Pachanchikchaw mikuy


kutimuyta munaptin, umanchik
muyuptin. Shunqu tikranay. Mareo.

• Wamrapa uman muyuykan.

• El niño se está mareando.

muyuy. v. Imapis kikinllachaw tumay.


Girar.
• Ramrashtam mutushwan punkuta

ruranapaq. • Wamrakuna muyuyan chakrachaw.

• Debemos cortar aliso para preparar • Los niños giran a su alrededor en la

la puerta. chacra.

157
Nn
nanachikuy. v. Imanchikpis nanay.
Sentir dolor.

• Taytaa qanyanpitanam
naani. s. Maypapis purinapaq kaq
nanachikuykan.
patsaachishqa. Camino.
• Mi padre ya desde ayer está sintiendo

dolor.

nanaqshimi. s. Shiminwan,
rimayninwan pipis shukta ashlliptin.
Dícese de la dura, ofensiva.

• Kay mana alli runa warminta

nanaqshiminwan waqachishqa.

• Este hombre malo con sus palabras

duras le ha hecho llorar a su esposa.

nanati. s. Tita chanka ankapita


• Taqay naanipam yachaywasiman
qunquryaq kaq. Muslo.
chanchik.

• Por aquel camino llegamos a la • Tunishqaapita nanatiimi

escuela. nanaykaaman.

• De la caída que sufrí me está


nakatu. s. Asyaq hacha, uywa wañuchiq.
doliendo el muslo.
Cicuta.
nanay1. v. Imanchikpis mana alli
• Nakatu mikurqa uywakuna
maakuy. Doler.
wañunmanmi.
• Awiluupa pachanmi allaapa nanan.
• Si comen la cicuta los animales
• A mi abuelo le duele demasiado el
podrían morir. estómago.

159
nanay2. s. Imanchikpis mana alli • Napanki awiluykita.
maakuptin. Dolor. • Saludas a tu abuelo.

• Taytaa qanyanpitanam nasha. s. Nazariopa kuyay shutin.


pachananaywan kaykan. Diminutivo de Nazario.
• Mi está con dolor de barriga desde
• Nasha waakakunata michikuykan.
ayer.
• Nazario está pasatando las vacas.

nanaytashqa. s. Shuk warmipa ishkay


Nasiy. v. Pipis, imapis mana kaqpita
warmi wawankuna ninakuyashqan.
yuriy. Nacer.
Hermana (de mujer); prima hermana de
mujer. var. nana. • Shipshi kimsa kuchi nasiyashqa.

• Anoche han nacido tres chachos.


• Mikam ñañanta allaapa kuyan.

• Micaela quiere mucho a su hermana. natichu. s. Natividadpa kuyay shutin.


Diminutivo de Natividad.
napaanakuy. v. Ishkay runakuna
maychawpis tinkur imanaw • Natichum wasipita yarquykaamun.
kayashqantapis tapupaanakuy. • Natividad está saliendo de la casa.
Saludarse.
naya. s. Imapis rikashqanchik,
• Ishkay yanasakunam napaanakuyan imawanpis tinkushqanchik mana alli
naanichaw tinkur. imapis ka nanpaq willakuq. Mal agüero.

• Dos amigos que se encuentran en el • Wasinchikchaw tuku qutsuptinqa

camino se saludan. nayam.

napay. v. Runakuna kawayninpaq • Cuando el búho canta en nuestra


tapunakuynin. Saludar. casa es señal de mal agüero.

160
nikuchu. s. Nicanorpa kuyay shutin. ninaqallu. s. Llullakuq, manakaqta
Diminutivo de Nicanor. parlaq. Persona mentirosa.

• Nikuchum waray shamunqa • Taqay wamrayki pasaypa

yantata ashtananpaq. ninaqallum.

• Nicanor vendrá mañana para que • Aquel tu niño es demasiado

acarree la leña. mentiroso.

nina. s. Imapis rawraq kaq, achki kaq. ninay. v. Imatapis niyta munay.
Fuego. Significar, querer decir.

• Taytayki kayta ninaykitam munan

• Tu padre quiere que digas esto.

niraq. adv. Imakunapis huknin


kaqnaw kaq. Parecido, semejante. Var.
nilaq.

• Taqay warmiqa taytan niraqmi.

• Aquella mujer es parecida a su padre.

• Tullpachawmi ninata charichiyan.


niraqkuna. s. waytakunapa, imapis
• Prenden fuego en el fogón.
kaqkunapa niraqnin. Colores.
ninakuru. s. Ichik ashma ampikunapa
• Taqay warmim tukuy niraqkuna
achkiyuq puriq. Luciérnaga.
pinturata rantikun.

• Ampikunapa purirmi ninakuruta • Aquella mujer vende todos los

rikanchik. colores.
• Caminando en las noches se ven

luciérnagas.

161
niy. v. Runa pitapis rimapashqan. Decir. nuqtay. v. Mikunakunata, yakuta,
imatapis tunquripa ulluchiy. Tragar. Cf.
• Wamram mamanta nirqan tantan
ultay.
rantinanpaq.

• El niño le dijo a su madre que le • Qishyaq runam hampita


comprara pan. nuqtaykan.

• El enfermo está tragando el remedio.


numya. s. Ankanapaq purutu. Tipo de
frijol. Var. nunya. nuwillu. s. Turu kapashqanchikpita
mana runtuyuq. Toro castrado.
• Mamaami numyata ankaykan
mirkapapaq. • Nuwilluqa ashwan kallpayuqmi.

• Mi madre está tostando frijol para • El toro castrado tiene más fuerza.

fiambre.
nuyu. adj. Imapis yakuwan hichapashqa
nuna. s. Yarpachakuq, rimaq kaq kaq, tamyawan uqutashqa kaq.
ashma. Gente, persona. Cf. runa. Húmedo, mojado. Cf. uqu.

• Llapan yanta tamyashqanpita nuyu


kaykan.

• Debido a que llovió toda la leña está

mojada.

nuyuy. v. Imatapis yakuwan hichapay,


tamyachaw uqutakuy. Mojar.

• Runakunam yarpachakuyan • Yachaywasi wamrakunam


imanawpis raymita rurayaananpaq. nuyukuyan mayuchaw.
• Los hombres están pensando cómo • Los niños de la escuela se mojan en

hacer la fiesta. el río.

162
Ññ
ñakay1. v. Kawayninchik mana alli


Kay ratashqa kaykan.

Este trapo está suave.

ñaña1. s. Shuk warmipa ishkay warmi


wawankuna ninakuyashqan. Hermana
kaptin. Sufrimiento, padecimiento;
(de mujer); prima hermana de mujer.
maldición. var. nakay.
var. nana.
• Quyay quyay ñakayllachaw rikakuu.

• Día a día me veo en el sufrimiento.

ñakay2. v. Kawayninchik mana alli kay. Sufrir,


padecer; imprecar, maldecir. var. nakay.

• Warmikunam ñakariyan

qusankuna maqayaptin.

• Las mujeres sufren porque sus

esposos las maltratan.

• Mikam ñañanta allaapa kuyan.


ñamñay. v. Imatapis ichik-ichiklla
• Micaela quiere mucho a su hermana.
kachuy. Mascar despacio (comida).
ñaña2. s. Tsayraq yurishqa, manaraq
• Awiluu punkuchaw aychata
puriq wamra. Bebé o niño de muy corta
ñamñaykan.
edad. cf. llullu.
• Mi abuelo está mascando despacio

la carne. • Ñañayuqna kaykanki.

• Ya tienes bebé.
Ñampu. adj. Charishqa mana chukru
kaq. Suave, blando. var. ñimpu. cf. llampu.

164
ñaqcha. s. Aqchata shumaq charanapaq. ñatin. s. Pacha hanachaw ayaqyuq kaq.
Peine. Hígado.

• Ñaqchatam rantishaq churiipaq. • Paniikunam uushapa ñatinninta

• Compraré un peine para mi hijo. ruquykaayan arukuyaananpaq.

• Mis hermanas están cortando el

hígado de la oveja para cocinar.

ñatu. adj. Pipis latu sinqayuq kaq. Ñato


(de nariz poco prominente).

• Shullka wawaykipa sinqanqa

ñatum.

• La nariz de tu hijo menor es ñata.

ñawi. s. Qaqllanchikchaw rikanapaq


kaq. Ojos.

ñaqchay. v. Ñaqchawan aqchata


allichapay. Peinar.

• Wamrakunam ñaqchakuyan

yachaywasiman aywayaananpaq.

• Los niños se peinan para ir a la

escuela.
• Yanasaapa ñawinmi hatun.

• Los ojos de mi amigo son grandes.

165
ñawinchay. v. Qillqashqa kaqta • El chancho está yendo delante del
rikaykur, nishqanta rimay. Leer. var. burro.
ñawintsay.
ñawpa2. adj. Imapis punta kaq.
• Yachaywasichawmi wamrakuna Anterior, remoto, antiguo; delantero.
maytunkunata ñawichaykaayan. var. nawpa.
• Los niños de la escuela están leyendo
• Ñawpa runakunaqa chakillapam
sus libros.
maytapis aywayaq.

ñaw-ñaw. s. onomat. Mishipa waqaynin. • Las personas antiguas iban a pie a


Maullido (voz del gato). donde sea.

• Mishi wasipa hanachawmi ñaw- ñawpay. v. Pipis punta ayway. Ir


ñaw nir waqaykan. adelante, encabezar. cf. Puntay.
• El gato está llorando encima de la
• Naaqanam wawqii ñawpashqa.
casa ñaw-ñaw diciendo.
• Mi hermano ya hace rato se ha

ñawñawyay. v. Mishi ñaw-ñaw nir adelantado.


waqaptin. Maullar.
ñawsha. adj. Pipis mana rikaq. Ciego. cf.
• Mishi waqtachaw ñawñawyaykan. qapra, wisku.
• El gato está maullando afuera.
• Kay chakwanqa ñawsham.

• Esta anciana es ciega.

ñawpa1. adv. Shuk imapis kaqpa


ñikatu. s. Shumaq mitu uqu
qaqllanmanpa kaq. Antes,
patsakunachaw kaq. Kaywan wakin
anteriormente; adelante. var. nawpa.
runakuna mankata imakunatapis
• Ashnupa ñawpantam kuchi rurayan. Arcilla. cf. Llinka, raaku.
aywaykan.

166
• Yachaywasiichaw ñikatuwan los está entrecerrando.

shumaq uchuk mankakunata ruraq


ñipiy. v. Pipis wallkallata puñuskiy.
kaa.
Dormir un rato.
• En mi escuela solía fabricar ollas

pequeñas con la arcilla. • Minkayninchik mikuskir

ñipiykuyashqa.
ñillpuqtun. s. Tunquri qipamanpa
• Nuestros peones después de comer
puywanyaq wayra apaq. Tráquea.
durmieron un rato.

• Wamrapa ñillpuqtun kichkikashqa


ñiqi1. s. Wamrakuna yachaywasichaw
chuqawan.
mayqan watachaw kashqanpis. Grado.
• La tráquea del niño se ha obstruido

con la tos. • Wawqiqa ishkay ñiqichawmi kaykan.

• Mi hermano está en el segundo


ñillputi. s. Imatapis ultana. Ultashqa
grado.
tsaypa pachanchikman chan. Esófago.
cf. tunquri. ñiqi2. s. Allpa yakuwan takushqa kaptin.
Barro, lodo. cf. liqita, mitu.
• Ñillputinchikpam mikuy

mikushqanchik pachaman chan. • kay runakuna achka ñiqita

• A través del esófago llega al estómago ruraykaayan wasita laqtayaananpaq.

el alimento que comemos. • Estás personas están preparando

bastante barro para que revoquen la


ñipchiy. v. Mana llapanta ñawita
casa.
wichqay. Entrecerrar los ojos.
ñiqitay. v. Imatapis mituwan laqtay.
• Mana allpa ñawinman
Embarrar.
yaykunanpaqmi ñipchikuykan.
• Para que no entre tierra en sus ojos • Iñuku puka mituwan wasinpa

167
punkunta ñiqitashqa. • Sarata ñuchuchish kaanam.

• Ignacio ha embarrado la puerta de • Ya he molido muy fino el maíz.

su casa con barro rojo.


ñuchuy. v. Imatapis machka niraqta
ñiti-ñiti. adv. Pipis raslla mikuptin. aqay. Pulverizar, molerse muy fino. cf.
Comer apresuradamente. ñutuy.

• Wawqii chakrapita chaykumur ñiti- • Sara ñuchushqanyaq aqay.

ñiti mikuskishqa. • Muele el maíz hasta que esté muy

• Mi hermano llegando de la chacra fino.

ha comido apresuradamente.
ñukiy. v. Runa, ashmapis umamanpa
ñitiy. v. Imatapis shukpa hananman rikay. Mirar hacia arriba. var. nukiy.
kaachiy. Aplastar, machucar, oprimir. cf.
• Wamrakunam ñukiraykaayan.
tanuy.
• Los niños están mirando hacia

• Shuk qaqam waakata ñitishqa. arriba.

• Una roca aplastó a la vaca.


ñuktushqa. adj. Uqa, mashwapis
ñuchu. adj. Ima murupis saqchu achaychaw churashqa qintir mishkiyaq.
aqashqa kaq; imapis machka niraq. Soleado.
Pulverizado, bien molido. cf. ñutu.
• Ñuktushqa uqata yanunapaq

• Ima murutapis machkapaq kaqtaqa apamuy.

ñuchutam aqanchik. • Trae la oca soleada para cocinar.

• Cualquier grano que sea para la


ñuñu. s. Warmikunapa qasqunpita
machka se muele pulverizado.
putunaw warkuraq. Teta, mama, ubre.
ñuchuchiy. v. Ima murutapis pasaypa cf. chichi, chuchu.
ñutu kashqanyaq aqay. Moler muy fijo.
168
chuchuy.

• Llullu kuchi naaqapitanam

ñuñuykan.

• El lechón está mamando desde hace

rato.

ñuqa. pron. person. Parlaqta shutinchaq.


Yo. var. nuqa. cf. j. yaqa.
• Paniipa llullu wamranqa

ñuñupitam warkuran. • Ñuqa Huanuco markapitam kaa.

• El bebé de mi hermana para colgado • Yo soy de la ciudad de Huánuco.

de la teta.
ñuqñuy. v. Imatapis yaku kaqta shuquy.
ñuñush1. s. Pipapis qipa wamran kaq. Chupar (líquidos). cf. shuquy.
Último hijo.
• Wirupa yakullantam ñuqñunchik.

• Kay wamra mama Ishapa ñuñush • De la caña de maíz solo chupamos

wawanmi. su líquido.

• Este niño es el último hijo de doña


ñushpa. s. Kimsayaq watayuqlla wamra.
Isabel.
Bebé (hasta aprox. 3 años). var. ñushpi.
ñuñush2. adj. Yaku papa niyashqan.
Dícese de la papa aguachenta.

• Llapan ñuñush papata akray.

• Escoge todas las papas aguachentas.

ñuñuy. v. Llullu wamra, llullu uywa


ñuqñuta shuquy. Mamar. cf. Chichiy,

169
• Wawqiiqa ñushpallaran kaykan. • Ima murutapis machkapaq kaqtaqa

• Mi hermanito todavía tiene más o ñututam aqanchik.

menos tres años. • Cualquier grano que sea para la

machka se muele pulverizado.


ñuti. s. Api niraq sinqapita yarqumuq.
Moco. cf. tuqru. ñutuy. v. Imatapis machka niraqta aqay.
Pulverizar, molerse muy fino. cf. ñuchuy.
• Pichapay ñutinta wamraykita.

• Límpiale el moco a tu niño.

ñutqu. adj. Imapis aqashqa kaq. Molido.

• Sara apipaq ñutqunam kaykan.

• El maíz para la mazamorra ya está

molido.

Ñutquy. v. Imatapis kukupaachiy.


Moler. cf. aqay.

• Ras sarata apipaq ñutquy.

• Muele rápido el maíz para la

mazamorra.

ñutu. adj. Ima murupis saqchu aqashqa


kaq; imapis machka niraq. Pulverizado,
bien molido. cf. ñuchu.
• Sara ñutushqanyaq aqay.

• Muele el maíz hasta que esté muy

fino.

170
Pp
paariy. v. Pishqukuna patsapita pintir


Pachaa tinkushqanyaqmi mikurqaa

qanyan.

Ayer comí hasta saciar mi estómago.

pachak. num. Isqun chunka isqunman


wayranaw ayway. Volar.
shukta churaparkushqa. Cien.
• Wiskurmi paariykan wallpata
• Yachaywasiichaw pachak wamram
qawar.
Kan.
• El gallinazo vuela mirando la gallina.
• En mi escuela hay cien niños

pachakchaki. s. Puka kuru, llaatayllapa


puriq, akapalla achka chakiyuq ashma.
Ciempiés.

• Pachakchakitam wamrakuna

tariyashqa naanichaw.

• Los niños encontraron un ciempiés

en el camino.
pacha. s. Runapa, ashmapapis
tunqurinpa hawanchaw pikshanaw pachilla. s. Rumiwan, tikawan, qiruwan
mikushqanchikta winanapaq. Estómago. imatapis rurar, hatun kaqkunapa
chawpinman ichik rumi, tika, qirun
churakuna. Cuña.

• Wasi ruraqmi rumikunata churan

pachillayuqta.

• El albañil acomoda las piedras con

una cuña.

172
pachka. s. Ichikllallan kuru llikan awaq. • Las pallas están bailando en la fiesta.
Araña.

• Unay wasiichawmi achka

pachkakuna kan.

• En mi casa antigua hay muchas

arañas.

pakapaka. s. Ampillapa paariq tukunaw


pishqu. Wasikunachaw qutsuptinqa
nayam. Lechuza.

• Pakapakam qutsurqan taytaa

wañunanpaq.

• La lechuza cantó anunciando la


pallay1. v. Awasta, allwita, siwarata
muerte de mi padre.
aylluy, imatapis patsachaw kaqta aylluy.
pakiy. v. Tullu, shukshu, imapis Cosechar cereales.
ishkayman, aykamanpis rurakashqa.
• Warmikunam awasta pallaykaayan.
Romper, quebrar.
• Las mujeres están recogiendo las

• Wamrapa chankanmi pakishqa. habas.

• La pierna del niño está fracturada.

palla. s. Shumaq ratashninkuna


churapaakushqa raymikunachaw
qachwaq warmikuna. Mujer danzante.

• Pallakunam qachwaykaayan

raymichaw.

173
pallay2. v. Imatapis patsapita aylluy. • Ñuqaqa ashamashqaykita
Recoger, alzar. pampachaykurquunam.

• Ya perdoné tus ofensas.


• Shipash chukunta pallarin.

• La señorita levanta su sombrero. pampay. v. Patsachaw uchkuta ruraykur


tsayman imatapis churay, niykur
palta. s. Yunkachaw wiñaq hachapa
allpawan chapay. Enterrar.
mikuna rurun. Palta.
• Qarakuypaq allquta pampayanqa.

• Enterrarán el perro para la ofrenda.

• Paltataqa mikushaq wasiichawmi.

• Voy a comer palta en mi casa.


panaka. s. Yawar masikuna, achka
pampa. s. Chakrakuna maraynawlla kapuqyuqkuna. Linaje, casta.
kaq. Llanura, explanada.
• Warmiipa panakanqa achka

• Taqay pampachawmi achka uqsha chakrayuqmi kayarqan.

kan. • La casta de mi mujer era propietaria

• En aquella llanura hay bastante ichu. de muchos terrenos.

pampachay. v. Runa pani. s. Ishkay churipita, ullqu kaq


allquchamashwanchikta qunqay. warmi kaqta nin pani. Hermana del
Perdonar. var. pampatsay. hombre.
174
• Yachachikuqpa paninmi • Titiqaqa quchachawmi unay

chaaramushqa Limapita. runakuna papata ashmayashqa.

• La hermana del profesor ha llegado • En el lago Titicaca domesticaron la

de Lima. papa los antiguos peruanos.

pankay. v. Ashmakunapa, runakunapa paqarichiy. v. Markakunata patsachiy,


makinta, chakintapis watay. Maniatar. yurichiy. Fundar, crear. var. paqaritsiy.

• Awiluumi pankaykan ashnunta. • Runakunam mushuq markata

• Mi abuelo está maniatando su burro. paqarichiyan.

• Los hombres fundan un pueblo


pantachiy. v. Ashmata, runatapis
nuevo.
kastanpita uqrakaachiy. Engañar,
confundir, hacer equivocar. paqay. v. Yakuwan imatapis
chuyayachiy. Lavar.
• Wamrata pantaykaachiyan.

• Están haciendo que el niño se • Wamrakunam chakinkunata

confunda. paqaykaayan mayuchaw.

• Los niños están lavando sus pies en


pantay. v. Imatapis qillqar, yupar mana
el río.
alli ruray. Equivocar, errar.
paqcha. s. Pachanpa, qachpikunapa
• Wamram yapaykunata rurar
yaku ishkiq. Catarata, cascada, caída de
pantan.
agua. var. paqtsa, paqsa.
• El niño se equivoca al realizar la

suma. • Paqcha rurinchawmi wamrakuna

pukllaykaayan.
papa. s. Uqa, mashwa, ulluku kasta
• Los niños están jugando debajo de la
imaykachaw mikunapaq. Papa (solanum
catarata.
tuberosum).
175
paqchiy. v. Makinchikpa paltanta achka • Las mujeres están tejiendo ropas
kuti takachiy. Aplaudir. bonitas de la lana de alpaca.

pariwana. s. Wachwanaw hatun pishqu,


yuraqwan puka raprayuq. Flamenco.

• Unanchanchikqa pariwana niraqmi.

• Nuestra bandera es parecida al flamenco.

parquy. v. Murukushqa chakrakunaman


yakun apay. Regar.

• Warmikunam sarata parquykaayan.


• Churiikunam paqchiykayan
• Las mujeres están regando el maíz.
yanasankuna qutsuriptin.

• Mis hijos están aplaudiendo porque paska. s. Llaqllanapaq rumi. Mármol


cantaron sus amigos. suave.

paqu. s. Llamapa kastan ashma. Alpaca. • Wamrakunam paskapita

ashmakunata rurayan.

• Los niños están tallando animales de

mármol.

paskay. v. Imapis wataraqta, shumaq


churashqata huchuy. Desatar.

• Wataraykaq ashmakunatam

paskaykaayan.

• Paqupa millwanpita warmikuna • Están desatando a los animales

shumaq ratashkunata awaykaayan. amarrados.

176
patak. s. Hirkakunachaw murukunapaq pichana. s. Ichupita, ukushpa chupan
pampachashqa. Andén. qurakunapita rurashqa puqita
hurqunapaq. Escoba. var. pitsana,
• Patakkunachawmi muruykaayan
pisana.
kinwata.

• Están sembrando quinua en los • Wamrakunam yachaywasiman

andenes. pichanata apayan.

• Los niños llevan escobas a la escuela.


patsa1. s. Llapan kaqkunapa yachaynin.
Tierra. pichay. v. Maypitapis puqi hurquy.
Barrer, limpiar. var. pitsay, pisay.
• Paqasmi patsa kuyushqa.

• Anoche hubo temblor. • Warmikunam wasinkunata

pichapakuyan.

• Las mujeres barren sus casas.

pichis. s. Ichikllallan allqu. Perro


pequeño. var. pichi.

• Pichisniimi runakunata kanin.

• Mi pequeño perro muerde a la gente.

Pichisanka. s. Ichikllallan pishqu,


patsa2. s. Imapis rurakashqanchik pichiw, pichiw nishpa paariq. Gorrión.
watakuna. Época, tiempo. var. pichishanka, pichuchanka,
pichiwchanka.
• Qishyashqaapita patsam uryayta

atipatsu. • Pichisankakunam papata


• No puedo trabajar desde el tiempo tawshiyan.
en que estuve enfermo. • Los gorriones picotean la papa.

177
piltay. v. Aqchata, imapis tsaynaw kaqta
kimsapayan away. Trenzar.

• Warmi wamrakunam aqchanta

piltakuyan.
piki. s. Usanaw ichikllallan ashma
• Las niñas se hacen trenzas.
kuchi rurunchaw taaraq. Nigua, pique.
pincha. s. Patsachaw naaninaw
• Pikim kuchita uyuyachin.
uqtishqa, tsaypa yaku aywananpaq.
• El pique enflaquece al chancho.
Canal, acequia. var. pintsa.
piksha. s. Kukata, imallatapis
• Llapan ullqukunam pinchata
wiñarinapaq awashqa. Bolsa.
pinchaykaayan.

• Wamrakunam mirkapanta apayan • Todos los hombres están limpiando

pikshankunachaw. el canal.

• Los niños llevan sus fiambres en sus

bolsas.

pillpis. s. Tukuy niraq ichikllallan


riprayuq ashma. Mariposa. var.
Pillpintu.

• Pillpismi purin wayta hananpa.

• La mariposa pasea sobre las flores.

178
pinkullu. s. Shuqushpita kimsa • El viejito está molesto.
uchkuyuq, puukashpa waqachinapaq
piqa. s. Runapa matankan hananchaw
rurashqa. Flauta.
aqchayuq kaqnin, yarpachakunapaq
• Waynakunaqa pinkullu tukaytam kaqninchik. Cabeza. cf. uma.
yachakuykaayan.
• Wamram piqanta yatan.
• Los jóvenes están aprendiendo a
• El niño se toca la cabeza.
tocar la flauta.

pirqa. s. Rumikunawan, tikakunawanpis


pintiy. v. Ashmakuna runakunapis
hananman hananman churar rurashqa.
yukisnaw puriy. Saltar. cf. tiwyay.
Pared. var. pilqa.
• Wamrakunam pintipa pintir yachay
• Taqay pirqam huchunaykan.
wasiman chaariyan.
• Aquella pared está por derrumbarse.
• Los niños llegan saltando a la

escuela. pirqay. v. Pirqa ruray. Pircar, levantar


una pared. var. pilqay.
piña. s. Waqrakuq waaka, turupis. Toro
bravo. • Kuchipa wasinpaqmi pirqaykaayan.

• Están levantando una pared para


• Raymipaqmi qatiykaayan
construir la casa de los chanchos.
piñakunata.

• Están arreando toros bravos para la piruru. s. Pirwaman churana muyulla


fiesta. rumi. Perinola, disco de piedra para el
huso. var. pilulu.
piñay. v. Pipis, shuk mana allita
ruraptin, mana kay. Encolerizarse, • Taqay warmim piruruta churan
molestarse. pirwanman.

• Awkinmi piñashqa kaykan.

179
• Aquella mujer coloca el disco de pishi. adj. Imallapis mana achka kaq.
piedra en su huso. Poco.

• Taqay markachaw qarakuyashqan

pishillam kashqa.

• La comida que sirvieron en aquel

pueblo fue poca.

pishipay. v. Arur manana kallpa kay.


Cansarse. cf. pishipay.

• Yanasaa pishipan papa uryachaw.

• Mi amigo se cansa en el cultivo de

papa.
pirwa1. s. Triqupa, awinapa, siwarapa
tullun chuqpakashqa. Atado de tallo pishqu. s. Wallpanaw kaq, paariq
seco de cereales. ashmakuna. Pájaro.

• Ullqukunam pirwata ruraykaayan • Pishqukunaqa hacha rurinchawmi

wasita qatayaananpaq. taarayan.

• Los hombres están preparando • Los pájaros viven dentro de los

atados de paja de trigo para techar arbustos.

la casa.

pirwa2. s. Puchkakunapaq llanulla qiru.


Huso. cf. shuntu.

• Puchkakuq warmim pirwanta

muyuchin.
• La hilandera hace girar su huso.

180
pishqurukus. s. Pichisankanawlla puchkay. v. Millwata hichirir kallwaman
shumaq qutsuq uqi pishqu. Ruiseñor. (kallaman) churaykur pirwawan
muyuchir muyuchir hiluman tikrachiy.
• Pishqurukusmi qinwa rurinchaw
Hilar lana. var. putskay, puskay.
qutsuykaamun.

• El ruiseñor está cantando dentro del • Chakwanmi puchkakuykan.

quinual. • La viejita está hilando lana.

pishtay. v. Ashmakunapa kunkanta puchqu. adj. Imapis pasaypa puchquq,


ruquypa wañuchiy. Degollar. achka kachiyuq kaq. Agrio, salado.

• Llikum uushata pishtaykan. • Kay lawaqa pasaypa puchqum

• Gregorio está degollando a la oveja kaykan.

• Está sopa está muy salada.

puchquchiy. v. Ima mikuytapis achkata


kachita wiñay. Salar demasiado. cf.
kachichay.

• Lawata allaapa puchquchish kanki.

• Has salado demasiado la sopa.

puchquy. v. Shiminchikman mikunata


churashqa ñawinchik qimchipaachiy.
pisqa. s. Sinqapita apinaw shutuq. Agriar, estar salado.
Moco. cf. tuqru, ñuti.
• Limunqa allaapam puchqun.

• Wamrakunam pisqanta • El limón agría mucho.

pichakuyan.
• Los niños se limpian los mocos.

181
puka. adj. Imapis yawarninchik niraq pukllapacha. Adj. Pipis pukllayllata
kaq. Rojo. munaq. Juguetón.

• Taksha wamrakunaqa

pukllapacham kayan.

• Los niños pequeños son juguetones.

pukllay. v. Wamrakuna kushiykachar


imatapis ruray. Jugar. var. puklay.

• Wamrakunam haytanata haytar

pukllayan.
• Puka ruripanmi rantipaashaq
• Los niños juegan pateando la pelota.
warmiipaq.

• Compraré una pollera colorada para pukru. adj. Pampakuna uqtishqanaw


mi mujer. kaq. Hondonada, hoyo. var. puklu. cf.
ukru.
pukllana. s. Ichik wamrakuna
pukllashqanwan. Juguete. • Pukrukunachawmi yaku quchakan.

• En las hondonadas se empoza el


• Wasiichawmi achka pukllanakuna
agua.
kan.

• En mi casa tengo muchos juguetes. pukutay1. s. Qushtaman tikrashqa yaku,


millwanaw wayrawan tamyananpaq
purin. Nube, neblina.

• Achaptin yuraq pukutay rikakan.

• Cuando llueve se ve nube blanca.

pukutay2. v. Wayrawan sinqanchikpa

182
yaykur shumaq kay. Despedir olor punchaw. s. Inti ullumushqanpita inti
agradable. hiqashqanyaq. Día. cf. hunaq.

• Tsayraq ayllurishqa waytakunam • Kanan punchawmi uryashun

shumaq pukutan. yachaywasichaw.

• Las flores frescas huelen • Hoy trabajaremos en la escuela.

agradablemente.
punchu. s. Chusku kuchuyuq awashqa,
pukutay3. v. Hanaqpatsa chawpinchaw uchkuyuq ullqukuna
qushtaynawwan chaparay. Anublarse. churakuyaananpaq. Poncho.

• Ñuqaqa punchuuta katarkurmi

hirkapa hiqarii.

• Yo voy por el cerro con mi poncho

al hombro.

• Hanaqpatsa qanyanpitanam

pukutaraykan.

• El cielo ya está anublado desde ayer.

pukyu. s. Patsapita yarqumuq yaku.


Manantial.

• Pukyuchawmi ashmakuna

yakuykaayan. punku. s. Wasi pirqanchaw uchku,


• Los animales están bebiendo agua tsaypa yaykunapaq, yarqunapaqpis.
en el manantial. Puerta.

183
• Wasiipa punkunqa allaapa

hatunmi.

• La puerta de mi casa es muy grande.

punruru. s. Tamyananpaq,
tamyachawpis hanaqpatsachawpis
pashtaq. Trueno.
• Yanasaami pupunta yatan.
• Qanyan tamyaptin hunishchawmi
• Mi amigo toca su ombligo.
punruru karqan.

• Cuando ayer llovía, en el cielo había puqi. s. Wasichaw, maychawpis imapis


truenos. rakcha kaq. Basura.

puntay. v. Pipis ñawpa ayway. Ir • ¡Markanchikchaw ama puqita


adelante, encabezar. cf. ñawpay. charashuntsu!

• ¡No hay que permitir la basura en


• Sarata ankanaykipaq puntaykay.
nuestro pueblo!
• Vaya adelantando para que tuestes el

maíz. puqla. s. Runa mana alli kachita


mikushqa kunka kuruynaw wiñaq.
puñuy. s. Hamanapaq ampipa
Bocio. cf. Qutu.
patsaakuy. Dormir. var. punuy.
• Taqay warmim puqlayuq.
• Llullunawmi awkin puñukuykan.
• Aquella mujer tiene bocio.
• El viejito está durmiendo como un

bebé. puqu. adj. Imapis mikunapaqna kaq.


Maduro.
pupu. s. Ashmapa, runapapis
pachanchaw aqish kipuyashqan. • Papaqa puqunam kaykan.
Ombligo. • La papa ya está madura.

184
puquy. v. Imapis mikunapaqna, kay.
Madurar; fermentarse.

• Papaqa puquykannam.

• La papa ya está madurando.

puriy. v. Ashmakuna, runakunapis


kayashqanpita shuk kaqman aywayay.
Caminar.
• Llapan minkay chaqchaqkuna

• Shipashkunam puriykaayan puruyuqmi kaykaayan.

shumaq ruripankunawan. • Todos los peones que están

• Las muchachas están caminando con masticando la coca tiene su puru.

sus hermosas polleras.


purun. s. Murunapaq mana alli chakra.
puru1. s. Pishqukunapa, wallpa Terreno virgen. var. pulun.
kaqkunapanaw qaranchaw kaq. Pluma.
• Purunchawqa manam

• Chakwapa purunta rutuykaayan murunchiktsu.

manana paarinanpaq. • No se debe sembrar en el terreno

• Están cortando las plumas de la virgen.

perdiz para que no vuele.


puru-puru. s. Shuk mikuna wayu,
puru2. s. Ichik shuytu mati chilapita ichik yana muruyuq. Granadilla. var.
rurashqa. Tsayman chaqchaq runakuna pulu-pulu. cf. purush.
iskunta wiñayan. Recipiente pequeño y
• Ñuqakuna purushtam pallayaa
alargado hecho de una calabaza donde
mikuyaananpaq.
los que mastican la coca almacenan la
• Nosotros recogemos granadilla para
cal.
comer.

185
purush. s. Shuk mikuna wayu, ichik pushay. v. Mana rikaqta, mana riqiqta
achka yana muruyuq. Granadilla. cf. maypapis apay. Guiar, conducir.
puru-puru.
• Yachakuqmi yachachiqninta

• Ñuqakuna purushtam pallayaa pushan hirkakunapa.

mikuyaananpaq. • El alumno guía a su maestro por los

• Nosotros recogemos granadilla para cerros.

comer.
pushllu. s. Llullu qaranchik achachaywan
yakuyuq hakaptin. Ampolla.

• Wamrapa makin pushlluyuq.

• La mano del niño tiene ampolla.

pushllukuy. v. Achaq yakuwan rupakuy.


Quemarse (con líquido hirviente).

• Qanyan mamaa chakinta

purutu. s. Allwinaw mikuy tukuy pushllukushqa.


rikuq kan. Frijol. var. pushpu. • Ayer mi madre se ha quemado su

pie.
• Mamallaami purututa arukuykan.

• Mi mamita está cocinando frijoles. pututu. s. Laqatunaw mama quchachaw


kawaq ashmapa wasinpita puukanapaq
rurashqa. Trompeta de caracol.

• Raymipaqmi putututa puukayan.

• Tocan la trompeta de caracol para

anunciar la fiesta.

186
Puukana. s. Ninata puukanapaq puway. v. Mankachaw churkushqa kaq
sikinchaw uchkuyuq shuqush. Soplete, pululur qallaykuptin. Hervir. cf. timpuy.
soplador.
• Mamaapa churkukuyninmi

• Taytaami puukana rurayta yachan. puwaykan.

• Mi padre sabe fabricar sopladores • La olla que puso al fuego mi madre

está hirviendo.
Puukay. v. Achka wayrata shuqurkur
shiminchikpa hitay. Soplar. Puyñu. s. Liqitapita kunkayuq manka.
Cántaro.
• Yachachikuqmi puukan achachaq
• Yakutam puwarichishun.
kashkita.
puyñuchaw.
• El profesor sopla la sopa caliente.
• Hay que hacer hervir agua en el

puusay. v. Imapis puwaykar mankapita cántaro.


yarkuptin. Rebalsar. cf. tsapuy
Puyu. s. Pillpishnaw ashma, ratashkuna,
• Puwaykaq ñuqñum puusaykan. qirukuna mikuq. Polilla.
• La leche que está hirviendo está • Wasiykipa punkuntam puyu

rebalsando. mikuykan.

• La polilla está comiendo la madera

de la puerta.

Puywan. s. Qasqu rurinchaw hakay


charaqninchik. Pulmón. var. puywash.

• Wamra chuqaptin uywanninkunam

nanan.
• Cuando el niño tose le duelen los

pulmones.

187
Qq
qaara. s. Shuqush wachaq hacha.
qachway. v. Tukaqkuna qutsukunata
tukayaptin chakiwan pintiykachay.
Bailar. var. qatsway. cf. tushuy.

Maguey.

• Runakunam waskata rurayan

qaarapita.

• Los hombres hacen sogas de maguey.

qachi. s. Yuraqashqa qallwash uqsha,


ñampulla imatapis awanapaq alli. Paja • Kimsa warmi waynuta
brava. qachwaykaayan

• Tres mujeres están bailando huayno.


• Qachipitam shikrata awanchik.

• La sereta se teje de la paja brava. qala. adj. Runapa, ashmapapis mana


millwayuq kaqnin. Pelado, calvo,
qachpi. s. Hirkakunachaw rumilla
lampiño.
pachankuna. Barranco, risco. cf. qaqa.
• Qala kunka wallpa sarata mikun.
• Runaqa qachpipa ishkirmi
• La gallina de cuello pelado come
wañushqa.
maíz.
• El hombre murió al caerse por el

barranco. qalapachu. adj. Mana ratashyuq.


Desnudo.
qachqa. adj. Mana llushuq kaq. Áspero.
• Wamrakuna qalapachu mayuchaw
• Qachqa rumiwanmi hichkanchik
pukllayan.
qiruta.
• Los niños juegan desnudos en el río.
• La madera se pule con piedra áspera.

189
qalaputu. adj. Mana aqchayuq runa. qallwash. adj. Ritamapa waytan niraq
Calvo. kaqkuna. Amarillo. var. qarwash.

• Awilukunam qalaputu kayan.

• Los abuelos son calvos.

qallpay. v. Yakuwan murushqa


chakrakunata ushmachiy. Regar. cf.
parquy.

• Waynam qiwata qallpaykan.

• El joven está regando la alfalfa.

qallu. s. Runakunapa, ashmakunapapis


shimin rurinchaw puka, muyuq kaq.
• Warmikunapa hakunkunaqa
Lengua.
qallwashmi.

• Las mantas de las mujeres son de

color amarillo.

qamla. adj. Mana kachiyuq, mana


mishkiyuq kaq. Insípido. var. qamya.

• Kay mikunaqa qamlam kaykan.

• Esta comida está insípida.

qantu. adj. Shuk laaya kaq wayta, puka,


• Wamrakunam qallunkunata
qallwash waytayuq. Cantuta.
hurqupaanakuyan.
• Los niños se sacan la lengua. • Taqay shipashmi qantuta apan

chukunchaw.

190
• Aquella muchacha lleva flor de qapariy. v. Ichiykur, piñashqa rimay.
cantuta en su sombrero. Gritar. var. qapaliy.

• Yachachikuqmi qaparin

yachakuqkunata.

• El profesor les grita a los alumnos.

qapchiy. v. Uqushqa ratashta


millurkur yakun hurquy. Exprimir.
var. qaptsiy. cf. qapiy.

• Taqshakuqkunam ratashninkunata
qanyan. adv. Ushakashqana hunaq.
qapchiykaayan.
Kananpa qipan hunaq. Ayer.
• Las lavanderas están exprimiendo la

• Qanyanmi wañurqan yanasaa. ropa.

• Ayer murió mi amigo.


qapiy. v. China ashmakunapita
qapaq. adj. Alli kastapita kaqkuna. ñuqñunta hurquy. Ordeñar; exprimir.
Noble; distinguido. cf. Qapchiy.

• Warmiykim waakata qapiykan.

• Tu esposa está ordeñando a la vaca.

qapra. s. Pipis mana rikaq. Ciego. cf. J.


ñawsha, wisku.

• Qapra runam tukrunwan purin.

• El hombre ciego camina con su


• Taqay runaqa qapaqmi. bastón.
• Aquel hombre es de buena familia.

191
qaqa1. s. Hatun rumi. Roca. • Wamrakunapa qaranmi alalaywan

kayakan.
• Wiskurmi taaraykan qaqa
• La piel de los niños se quema con el
hananchaw.
frío.
• El gallinazo está sentado sobre la

roca. qara3. s. Sapatuta, sakukunata


ruranapaq ashmakunapa tsakishqa
qaqa. s. Hirkakunachaw rumilla
qaran. Cuero.
pachankuna. Barranco, risco. cf. qachpi.
• Waakapa qaranpitam sapatukunata
• Runaqa qaqapa ishkirmi wañushqa.
rurayan.
• El hombre murió al caerse por el
• Del cuero de la vaca preparan los
barranco.
zapatos.

qaqlla. s. Ñawinchik, shiminchik,


qaracha. s. Ichikllallan
sinqanchik kashqan. Cara.
ashmakuna qaranchikman laqakar
• Wamrakunam qaqllanta awikuyan. llupapachimaptinchik. Caracha, sarna.
• Los niños se lavan la cara. var. karacha.

qara1. s. Mikunakunapa chapaynin. • Wamrakunapa makinmi


Cáscara. var. qalan. qarachayuq.

• Las manos de los niños tienen


• Papapa qarantam hakakuna
caracha.
mikuyan.

• Los cuyes comen la cáscara de las qarachakuy. v. Arashnaw puriy.


papas. Arrastrarse, reptar.

qara2. s. Runakunapa llapan aychanta • Yachaywasichaw wamrakunam


chapaq. Piel, corteza. qarachanakun.

192
• Los niños de la escuela se arrastran. • Qasam papata usharin.

• La helada acabó con la papa.


qaray. v. Pitapis mikunan, imanpis quy.
Servir comida. qashpay. v. Ashmakunapa aqchanta,
chakrakunachaw tsakishqa qurakunata
• Mamakunam wawankunata
rupachiy. Quemar para limpiar.

• Awilum kuchita qashpan.

• El abuelo está quemando el chancho

para pelarlo.

qashqa. s. Papata murunapaq rurashqa


kaq. Surco. cf. wachu.

• Papataqa muruyan
mikunankuna qarayan.
qashqakunachawmi.
• Las madres sirven la comida a sus
• Las papas se siembran en surcos.
hijos.

qashya. adj. Papa murushqa chakra


qasa. s. Ampikunapa allaapa alalay
ñampulla kaq. Tierra suave.
imapa raprantapis kayarin. Helada. var.
qaha, qahapa. • Hashipa papa chakranqa

qashyallam Kaykan.

• La chacra de Jacinta está muy suave.

qatay. v. Wasita uqshawan chapay.


Techar, cubrir.

• Wasiitam qataykaayan

kalaminawan.

193
• Están techando mi casa con

calamina.

qatiy. v. Ashmakunata ñawpanchikllapa


apay. Arrear. • Qatuchawmi hakata rantikuyan.

• En el mercado venden cuyes.


• Runam ishkay ashnukunata

qatiykan. qatuq. s. Imatapis qatuchaw rantikuq.


• El pastor está arreando dos burros. Vendedor.

qatu. s. Imatapis rantikunapaq • Qatuqmi shamuykaamun.


patsaachishqa. Mercado, plaza. • El vendedor está viniendo.

194
qatuy. v. Rantikuyta ruray. Vender. cf. • Mi madre bate la mazamorra para
rantikuy. evitar que se queme.

• Mamaami qatukuykan naanichaw.

• Mi madre está vendiendo en el qayakuy. v. Imachawpis pipis


camino. yanapamaananchikpaq munar qayay.
Llamar.
qaway. v. Imatapis rikay. Mirar,
observar. cf. rikay. • Wamrkunam taytanta

qayakuykaayan.
• Runakunam qachwaq wamrakunata
• Los niños están llamando a su padre.
qawaraayan.

• Los hombres observan a los niños qichqa. s. Umiñakunapa qichqan.


que bailan. Arista. var. qitsqa. cf. tupra.

qawiy. v. Arukuyta wishllawan • Wamrakuna umiñapa qichqanta


kuyuchiy. Batir. yupayan.

• Los niños cuentan las aristas de un


• Mamaami apita qawin mana
sólido geométrico.
rupananpaq.

195
qichu. s. Imapis achka kaqpita hurquy. • Los niños castellanohablantes están
Resta o sustracción. aprendiendo a hablar en la escuela.

• Wamrakuna qichuta rurayan. qilla. adj. Pipis mana aruyta munaq.


• Los niños realizan la sustracción. Ocioso, flojo. var. qila.

qichwa1. s. Hatun raqrakunapa mayu • Qilla runaqa manam aruyta


aywaq kuchun pampakuna. Valle tarintsu.
interandino. • El hombre ocioso no encuentra

trabajo.

qillay. s. Imatapis rantinapaq kaq.


Dinero, plata.

• Saraqa allaapam miran qichwa

chakrakunachaw.

• El maíz produce muy bien en los

valles interandinos. • Wamrakunam tantata rantiyan

qillaywan.
qichwa2. s. Anti runakunapa
• Los niños compran pan con dinero.
rimakuynin. Idioma quechua.
qillichakuy. v. Rakchakunata mayuman,
• Kastilla rimaq wamrakunam
maymanpis hichay. Contaminar.
yachaywasichaw qichwata

yachakuykaayan.
196
• Mayukunatam runakuna

qillichayan.

• Los hombres ensucian el río.

qillqana. s. Yana shunqushqa llanulla


qiru. Lápiz.

qimchiy. v. Qipshata kichariy wichqariy.


Parpadear. var. qimchiy.

• Ñawinman allpa yaykuskiptinmi

qimchiykachaykan.

• Debido a la tierra que le entró a los

ojos está parpadeando.

qina. s. Shuqushpita puwaq uchkuyuq


• Yachakuq wamram qillqananwan tukanapaq rurashqa. Quena.
siqikunata ruraykan.
• Wawqiimi qinata shumaq tukan.
• El estudiante está dibujando con su
• Mi hermano toca bien la quena.
lápiz.

qinrash. s. Hatun yana chuspi.


qillqay. v. Rimashqa kaqta
Moscardón.
qillqanawan rapraman churay.
Escribir. • Qinrashmi aycha hananchaw

puriykan.
• Wamrakunam shutinta qillqayan.
• El moscardón está andando encima
• Los niños escriben sus nombres.
de la carne.

197
qinwa. s. Akapa raprayuq qallwash qipiy. v. Hakuwan, ratashwan imatapis
niraq kulluyuq hacha. Quenual. pituy aparinapaq. Envolver.

• Qinwa rurinchawmi chinchiskuna • Chakwanmi papata qipiykan

taaraayan. aparinanpaq.

• Los jilgueros viven en los quenuales. • La viejita está envolviendo papas

para cargar a la espalda.


qipa. adv. Imapis waqtanchikmannaw
kaqkuna. Detrás, parte posterior. qipsha. s. Ñawinchikchaw aqchanaw
• Allqum runa qipanta aywan. kaq. Pestaña.

• El perro va detrás del hombre. • Taqay runapa qipshanmi hatun.

• Las pestañas de aquel hombre son


qipi. s. Imapis apanapaq pitushqa kaq.
grandes.
Atado, bulto.
qirara. s. Markakunapa
• Ashnukunam qipikunata
kapushqankunawan riqinapaq rurashqa
apaykaayan.
kaqnin. Escudo.
• Los burros están llevando los bultos.

• Peruwninchikpa qiraranchawmi

wikuña kan.

• El escudo de nuestra patria tiene una

vicuña.

qiri. s. Yawarchashqa qaranchik.


Herida, úlcera, llaga. var. qili.

• Warmipa makinmi qiriyuq.


• La mano de la mujer tiene una

herida.

198
qiru1. s. Yakuta, aswata upunapaq qishpi. s. Butillakunata ruranapaq kaq
mitupita inkakuna rurashqan. Vaso rumi. Vidrio.
incaico.
• Ashnum qishpita harushqanpita

chakinchaw qiriyuq kaykan.

• El burro tiene una herida en la pata

porque pisó un vidrio.

qishpichiq. adj. Allquchakuq


runakunapita hurqukuq. Libertador.

• San Martinqa qishpichiqmi.


• Raymikunachawmi aswata upuyan
• San Martín es un Libertador.
qiruchaw.

• En las fiestas toman chicha en vaso

incaico.

qiru2. s. Raku kulluyuq, achka raprayuq


mallki. Árbol; madera, palo.

qishu. s. Wallpa, pishqukuna rurunta


wachayaananpaq kaqninkuna. Nido.

• kullkupa rurunmi qishunchaw

kaykan.
• Markaachaw achka qirum kan.
• Los huevos de la tórtola están en su
• Mi pueblo hay bastantes árboles.
nido.

199
• Shipashqa qishyaykanmi.

• La joven está menstruando.

qiwa. s. Mana pipis murushqa wiñakuq.


Hierba. cf. qura.

• Uywakunam mikuyan qiwakunata.

• Los animales comen la hierba.

qishya. s. Mana alli kay, imanchikpis


qiwlla. s. Hatunlla uyulla pishqu, llanu
nanay. Enfermedad.
riprayuq, mayu hananpa, mamaqucha
• Mana alli mikushqaqa qishyam kuchunchaw paariq. Gaviota.
charimanchik.
• Qiwllam paariykan pampachaw.
• Si no comemos bien nos atacan la
• La gaviota está volando en la pampa.
enfermedad.

qucha. s. Achka mana ushakaq yakuyuq


pukru. Lago, laguna.

qishyay. v. Warmikunapa killata


yawarnin shutumuq patsakuna.
• Wachwaqa quchachawmi kawan.
Menstruar; enfermarse.
• El ganso vive en la laguna.

200
qunqur. s. Chanka chuqpakashqa, • Quñukunapaq kay hakukunwan
piruru tullu kashqan. Rodilla. var. ashwanta chapakushun.
qunqu. • Para abrigarnos hay que taparnos

más con estas mantas.


• Wamra yaykun yakuman

qunqurninyaq. quñuq. adj. Imapis ichik achachashqa


• El muchacho entra al agua hasta sus kaq. Caliente. cf. quñuy, quñu.
rodillas.
• Mamaa llullunpa piqanta awin

qunqurikuy. v. Chankata chuqparkur quñuq yakuwan.

qunquriyta patsaman churakuy. • Mi madre enjuaga la cabeza de su


Arrodillarse. bebé con agua caliente.

qura. s. Mana pipis murushqa wiñakuq.


Hierba. cf. qiwa.

• Runakunam qunqurikuyan misata

wiyar.

• Las personas se arrodillan cuando

oyen la misa.

quñukuy. v. Alaptin achayman, • Ashmakunam mikuyan


ninaman witiy, qatakuypis. Calentarse, qurakunata.
abrigarse. • Los animales comen la hierba.

201
quray. v. Mana alli qurakunata muru- • Chakrapa qurpanchawmi kiswarta
kuykunapita hurquy. Deshierbar. murushaq.

• Sembraré quishuar en el límite de la


• Wamrakunam chakrata
chacra.
quraykaayan.

• Los niños están deshierbando la qurpa2. s. Pipis mana kastanchik,


chacra. ayllunchik kar wasinchikchaw puñuq.
Huésped.
qurikay. s. Runakuna imatapis
yarpachakuyaananpaq qurikaayay. • Wasiichaw ishkay qurpayuqmi

Sesión. cf. huñunakuy. kaykaayaa.

• En mi casa tenemos dos huéspedes.


• Llapan markamasiikunam

qurikaychaw kaykaayan umalliqta qurquryay. v. Puñuq runapa kaarunaw


arunakunata mañakuyaananpaq. waqaynin. Roncar.
• Los hombres de mi pueblo están en
• Taytaaqa allaapam qurquryaykan.
sesión para solicitar herramientas al
• Mi padre ronca demasiado.
alcalde.

quru. s. Runapa waqtan chuqpashqa


quriy. v. Imatapis shukllaman churay.
kaq. Jorobado. cf. kurku.
Juntar, agrupar, recoger.
• Awiluykipa waqtanmi quru.

• Runakuna waytakunata • La espalda de tu abuelo es jorobada.

quriykaayan.
quruta. s. Urqu ashmapa, runapapis
• Las personas están recogiendo
chankan chawpinchaw, runkunaw
flores.
rurinchaw kaqnin. Testículo. cf. runtu.
qurpa1. s. Pipapis chakran ushashqan
• Kuchipa qurutantam kapaq runa
qallashqanpis. Límite, lindero.
hurqurishqa.

202
• El castrador ha sacado los testículos qushñichiy. v. Murukuykunaman
del cerdo. hampin wikchipay. Fumigar.

qusa. s. Warmiwan kawaq ullqu. • Tayta Llumum papanta


Esposo, marido. var. quwa. qushñichiykan.

• Don Rómulo está fumigando sus


• Warmipa qusanmi wañushqa.
papas.
• Ha muerto el esposo de una mujer.

qushpu. adj. Runapa, ashmapa aqchan


qushñi. s. Pukutay niraq yarquptin,
allaapa millukashqa kaq. Crespo. var.
yanta uqu kaptin, mana alli rupaptin.
qushru.
Humo. var. qushni.
• Yanasaapa churinmi qushpu

yurishqa.

• El hijo de mi amigo nació crespo.

qushyay. v. Puywanninchikman wayrata


yaykuchiy, hitaypis. Respirar. cf. hamay,
shuutay.

• Sinqapa qushyay, ama shimipaqa.

• Respira por la nariz, no por la boca.

qusñiy. v. Mana alli tsakishqa yantata


waykashqa pukutaynaw yarkuy.
Humear. var. qushniy.
• Taqay wasipita achka qushñi

yarquykaamun. • Tullpaqa qushñiykan.


• De aquella casa está saliendo • El fogón está humeando.

bastante humo.

203
qutsuy. v. Yarpachakuykunata shumaq quykan wamrakunata.
qaparipanaw niy. Cantar. cf. takiy, • El profesor da lápices a los niños.
kantay.
quyllur. s. Ampikunapa
• Yachaywasiichawmi allaapa hanaqpatsachaw chipapaqkuna. Estrella.
shumaq waynukunata wamrakuna
• Ampikunachawmi quyllurkunata
qutsuyan.
rikanchik.
• Los niños de mi escuela cantan

hermosos huainos.

qutu1. s. Shuk kaqllachaw imapis


hana warashqa kaq. Grupo de cosas
amontonadas.

• Rumikunam quturaykan chakra

kuchunchaw.

• Las piedras están amontonadas en el

borde de la chacra.

qutu2. s. Runa mana alli kachita


mikushqa kunka kuruynaw wiñaq.
Bocio. cf. puqla. • En las noches observamos las

estrellas.
• Kunkachawmi qutu rikakan.

• El bocio se ve en el cuello. quyu. adj. Imapis yurakunapa rapran


niraq. Verde. cf. chiqya.
quy. v. Imatapis, pitapis imallatapis
paypa kananpaq haqiriy. Dar. • Shipashpa ruripanqa quyum.
• La pollera de la joven es de color
• Yachachikuqmi qillqanankunata
verde.
204
Rr
raaku. s. Shumaq mitu uqu


Rachakmi wasi punkunchaw

kaykan.

El sapo está delante de la casa.

patsakunachaw kaq. Kaywan wakin


runakuna mankata imakunatapis
rurayan. Arcilla. cf. Llinka, ñikatu.

• Yachaywasiichaw raakuwan

shumaq uchuk mankakunata ruraq

kaa.

• En mi escuela solía fabricar ollas


rachiy. v. Ratashta, rapita ishkay
pequeñas con la arcilla.
kimsaman ruray. Romper, arrancar.

• Wamrakunam rapita rachiyan pitur

pukllayaananpaq.

• Los niños rompen hojas de papel

para jugar doblándolas.

rahay. v. Chakrakunata, yanasakunata


watukay. Visitar, echar de menos.

• Awiluukunam rahakuq
rachak. s. Hatun shimiyuq, yakuman
chaaramushqa.
yaykurir kawaq ashma. Tuk, tuk, nishpa
• Nuestro abuelo ha venido a
pintiykachaq. Sapo. var. ratsak, rasak,
visitarnos.
lacha.

206
raka. s. Warmikunapa chankan rakipay. v. Shukta imatapis
chawpinchaw uchku. Órgano sexual yawachiqnaw quy. Compartir; repartir,
femenino. dividir.

• Warmikunapa qishyan uramun

rakanpam.

• A las mujeres les baja la menstruación

por la vagina.

rakacha. s. Mikunapaq papanaw kaq


mikuna. Arracacha.
• Tsay runata wallkallata rakipay.

• Mamaami hakata rakachatawan • A esa persona compártele solo poco.

arukuykan.
rakiy. v. Ashmakunata, imatapis
• Mi madre está preparando cuy con
shukllayllachaw kaqta ishkayman,
arracacha.
aykamanpis churay. Separar. var. lakiy.
rakcha. adj. Imapis qanra kaq.
• Taqay runam uushakunata
Asqueroso, sucio.
rakiykan rantinanpaq.

• Rakcha runam shamuykan. • Aquel hombre está separando las

• Está viniendo la persona asquerosa. ovejas para comprarlas.

rakikay. v. Runawan warmi


kasarashqanpita mana shuk wasillachaw
tay. Divorciarse, separarse. var. lakikuy.

• Llupish runanpita rakikashqa.


• Dicen que Roberto se ha separado

de su esposo.

207
rakta. adj. Imapis mana ruyru kaq, rakwa s. Chakrata tikrar uryanapaq kaq.
mana llapshalla kaq. Grueso, doble Azadón.
(cosas planas). var. lakta.

• Kay punchuuqa raktam, tamyaptin

manam alamantsu.

• Este mi poncho es doble, cuando

llueve no siento frío.

• Rakwaqa papata allanapaqmi alli.

• El azadón es bueno para cosechar

papas.

ramay. v. Imatapis imapa rurinchaw


kaykaqta patsaman tikray. Derramar.

• Wamram mikunanta ramarishqa

patsaman.

• El niño ha derramado su comida en

el suelo.

raku. adj. Ruyrukuna, qirukunapis


rampuqchu. s. Papapa ramranchaw
mana llanu kaq. Grueso, doble (cosas
murun wayuraqkuna. Frutescencia de la
cilíndricas). cf. tita.
papa.
• Raku qirukunapitaqa achka yantam
• Chakrachaw runakunam
yarqun.
rampuqchuwan qumpanakuyan.
• De las maderas gruesas salen

bastantes leñas.

208
• Los hombres que están en la chacra • Ranrachawqa manam ima yurapis

juegan aventándose los frutos de la wiñantsu.

papa. • En el pedregal no crece ninguna

hierba.
ramrash. s. Aliso. var. lamlash. cf.
wayaw. rantikuy. v. Imakunatapis shukta
qillaypaq quy. Vender. var. lantikuy. cf.
• Pichisanka qutsun ramrash
qatuy.
rurinchaw.

• El gorrión canta dentro del aliso. • Tayta Shantim wasinchaw papata

rantikun.
rancha. s. Qishya yanayaypa chariq ima
• El señor Santiago vende papa en su
mikuykunatapis chakrachaw tsayraq
casa.
hiqaykaqta. Enfermedad que ataca a las
papas. rantiy. v. Qatukuqkunata imapis
munashqanchikpaq qillaynin quykur
• Qanyan wataqa llapan papa
apakuy. Comprar. var. lantiy.
murushqata, rancham charirqan.

• A toda la papa que sembré el año le

agarró la rancha.

rani. s. Ullqupa ishpakunanpaq kaqnin.


Pene. var. lani.

• Llullupa raninta pichaykaayan.

• Están limpiando el pene del niño.


• Shuk warmim chukuta rantin

ranra. s. Maypis achka rumiyuq kaq qusanpaq.


patsakuna. Pedregal. var. lanla. • Una mujer compra sombrero para

su esposo.

209
ranya. adj. Imapis mana alli kananpaq rapi2. s. Imayka laaya hachakunapa
willakuq. Mal agüero. rapran. Hoja de plantas. cf. rapra.

• Tuku wasi hananchaw waqaptin, • Kulishpa rapillanwanmi kalduta

pipis wañunanpaqshi. ruranchik.

• Cuando el búho llora encima de la • Preparamos la sopa solo con las

casa, dicen que es para que muera hojas del kulish.

alguien.
rapra. s. Imayka laaya hachakunapa
rapay. v. Haytaqkuna champata rapin. Hoja de plantas; ala. var. lapla. cf.
tikrashqanta lampawan ishkan rapi.
makiwanpis amiy. Voltear la grama (en
el barbecho).

• Kanan ñuqam haytashaq, qamqa

rapapaamankim.

• Ahora yo voltearé (la grama), tú

voltearás las champas.

rapi1. s. Qillqana maytukunapa


• Hakakunaqa, hachakunapita,
qillqanapaq kaqninkuna,
raprallantam mikuyan, manam
maytukunapapis. Papel, página.
tulluntaqa mikuyantsu.

• Wamrakunam qillqayan qillqana • Los cuyes solo comen las hojas de las

maytupa rapinchaw. plantas, no comen sus tallos.

• Los niños escriben en las páginas del


rapracha. s. Warmi wamra hipashpis
cuaderno.
allaapa pukllaysiki. Niña o muchacha
muy inquieta o juguetona.

210
• Ishkan warmi wamraykikuna • En la cosecha de papa llevamos a las

allaapa rapracham kayan. gallinas a la chacra para que coman

• Tus dos hijas mujeres son muy el raqaw.

inquietas.
raqra. s. Patsa maychawpis kichakashqa
raqaa. s. wasipita pirqallana kaptin. kaq. Quebrada, abra. var. laqla.
Casa destechada, caserón.
• Taqay raqrachawmi puma yachan.

• Awiluukunapa wasin raqaallanam • El puma vive en aquella quebrada.

kaykan.
raqray. v. Yaku allpata raqratanaw
• La casa de mis abuelos está solo
ruray. Erosionar.
caserón.

• Achkata tamyaptin yaku aywar


raqaw. s. Yuraq raku kuru qarwash
naanitapis raqranmi.
umayuq, allpa runrichaw taq. Especie de
• Cuando llueve bastante, al ir agua
gusano que vive en la tierra.
erosiona también el camino.

raqu. s. Mankata ruranapaq mitu.


Arcilla. cf. mitu.

• Manka ruraqkunam raquta ashiyan.

• Los alfareros buscan arcilla.

• Papa allaychaw wallpakunatam

chakraman apanchik raqawta

mikuyaananpaq.

211
rara. s. Imapapapis umanchaw kaq. • Rasca mi espalda, me da bastante

Parte alta. comezón.

• Rarachawmi hachata walluykaayan. rasu. s. Hatun hirkakunachaw ruminaw


• En la parte alta están derribando tsururushqa yaku. Hielo, glaciar, nieve
árboles. de glaciar, nevado. var. rahu. cf. hanka.

ras. adj. Imatapis mana qipayllapa • Shuk runam rasuta apan raspata
ruraptinchik. Rápido. cf. shuklla, sas. rantikunanpaq.

• Un hombre lleva hielo para vender


• Ras ayway uywa qurimuq.
raspadilla.
• Vaya rápido a recoger los animales.

ratachiy. v. Yantachaw nina rupananpaq


rashta. s. Pukutaypita yaku ritishqa
charichiy. Encender.
umyamuq. Nieve. var. lashta.
• Ras ninata ratachiy papata
• Hirkakunachawmi achka rashta
yanunapaq.
shuntakan.
• Enciende rápido la candela para
• En las alturas se junta mucha nieve.
cocinar la papa.

rashtay. v. Tsururunaw tamya


ratakuy. v. Pipis mana rikashqanman
shikwamuq. Nevar. var. lashtay.
churakay. Esconderse.
• Hirkachawmi rashtaykan.
• Wallpakunam ratakuyan ankapita.
• Está nevando en el cerro.
• Las gallinas se esconden del gavilán.

raskay. v. Imapapis hananta hichkay.


ratash1. s. Runakunapa qaran chapaq.
aspiy. Rascar.
Ropa, vestimenta, prenda. cf. llachapa.
• Waqtaata raskay, achkatam

shiqshiman.

212
• Ya deberíamos botar tus pantalones

viejos.

ratay1. v. Ima qishyapis charimashqa,


tsayta pikunapis muyanakuyaptin.
Muyanakuy. Contagiar, infectar.

• Wamrakunatam chuqa

ratarimushqa yachaywasichaw.

• Mis hijos fueron contagiados con la

tos en la escuela.

• Warmikuna ratashninkunata
ratay2. v. Imapis ichiy, takyay. Posarse
taqshayan.
(un ave); aterrizar (un avión); llegar al
• Las mujeres lavan su ropa.
suelo (lluvia, nieve, granizo).
ratash2. s. Ima llachapapis makwa,
• Anka raku qiru hananman
rachishqa kashqan; ima awashqapis.
ratashqa.
Andrajo, harapo; tela. var. latash.
• El gavilán se posó encima del palo

• Ratashkuna kayanapaq shuntashun. grueso.

• Juntemos los andrajos para


raway. s. Papata shiqilla murushqa.
quemarlas.
Camellón, surco.
ratash3. adj. Ima llachapapis makwa,
• Papata murunapaq rawaytam
rachishqa kaq. Andrajoso, rotoso,
ruranchik.
haraposo.
• Para sembrar la papa hacemos el

• Ratash waraykikunata camellón.

hitankimanna.

213
rawray. v. Nina mana upiy. Arder. var. • Markaapa rayminchawmi runakuna
lawlay. tushuykaayan.

• En la fiesta de mi pueblo están


• Hirkakunachaw uqshakunam
bailando las personas.
rawraykan.

• La paja está ardiendo en los cerros. rikaakuy. v. Maytapis raymi rikaq


ayway. Mirar para divertirse. var.
rayan. s. Hatun hacha yanalla
likakuy.
mikunayuq. Saúco. var. layan.
• Llapan runa turu pukllayta
• Yukismi rayanpa mikunanta
rikaakuq aywaykaayan.
mikuykan.
• Todas las personas están yendo a ver
• El zorzal está comiendo el fruto del
la corrida de toro.
saúco.

rikachakuy. v. Imatapis karupita shuk


raymi. s. Markakunachaw, runakuna
kinrayman rikay. Avistar, divisar. var.
kushikuyaananpaq rurashqa kaq,
likaykatray.
qachwawan, qutsuywan, mikuywanpis.
Fiesta. • Wamra rikachakamuy, imatam

allqu kanin.

• Anda divisa, niño, qué muerde el

perro.

rikachiy. v. Imanchiktapis runa


rikananpaq churay. Mostrar, demostrar.
var. likachiy.

• Taqay runam uywankunata

214
rikachikun. • Kay chakwanqa allita rikaqraqmi.

• Aquel hombre muestra sus animales. • Esta anciana todavía ve bien.

rikakay. v. Imapis karupita yurimuy. rikaray. v. Imatapis mana kuyuypa


Aparecer. var. likakuy. rikay. Observar.

• Uushakuna puntapa • Allqukuna tulluta waqruptinchik

rikakaykaayaamunna. rikaraamanchik.

• Las ovejas ya están apareciendo por • Cuando mascamos hueso los perros

la punta. nos miran detenidamente.

rikakuy. v. Imanaw kashqapita rikariy. v. Imatapis karuman illaqpita


shuknawna rikakay. Verse; volverse. rikariy. Ver a lo lejos.

• Qanyan watapitana mana allim • Mamaata rikarir mana maqananpaq

quyay-quyay rikakuu. sarapa rurinchaw pakakushqa.

• Ya desde el año pasado todos los días • Al ver a mi madre para que no le

no me veo bien. pegue se escondió dentro del maizal.

rikapay. v. Imatapis achka kutita rikay. rikay. v. Ñawinchikwan imanawpis


Vigilar, observar. var. likapay. kashqanta musyay. Ver. var. likay. cf.
qaway.
• Papata churkush kaanam, rikapanki

mana ushakaananpaq. • Yachakuqkuna maytunkunata

• Ya puse la papa, vigilas para que no rikayan.

se cocine mucho. • Los escolares ven sus libros.

rikaq. adj. Alli ñawiyuq kaq. Que ve,


que tiene ojos sanos. var. likaq.

215
rikchachiy. v. Pitapis puñushqanpita • Aquel hombre tiene los brazos
sharkuchiy. Despertar. var. likchachiy. grandes.

rimanakuy1. v. Runakuna qurikarkur


imatapis rurayaananpaq llapankuna
rimay. Dialogar, conversar. var.
limanakuy.

• Turiykita yachaywasiman

aywananpaq rikchachimuy.

• Despierta a tu hermano para que

vaya a la escuela.

rikchay. v. Puñushqanchikpita ñawi


• Imanawpis ruranapaqqa puntata
kichay, sharkukuy. Despertarse. var.
rimanakushun.
likchay.
• Para realizar de cualquier manera

• Papaanii chakrata aywananpaq primero conversemos.

tuta-tutallam rikchan.
rimanakuy2. s. Runakuna qurikarkur
• Mi padre para que vaya a la chacra se
imatapis rurayaananpaq llapankuna
despierta muy temprano.
rimayaptin. Asamblea, conversación.
rikra. s. Runapa kullunchaw laqaraq, var. limanakuy.
makichaw ushaqnin. Brazo. var. likla.
• Markaachawmi rimanakuypaq
• Taqay runapa rikranmi hatun. runakunata qayaykaayan.

216
• En mi pueblo están citando a la gente • Paykunapa rimayninqa shuknawmi.

para una asamblea. • El habla de ellos es diferente.

rinri. s. Runapa, ashmapapis wiyanapaq


kaqninkuna. Orejas, oído. var. linli.

• Rinrii chaparaptinmi manam

imatapis wiyaatsu.

• Cuando mis orejas están tapadas no

escucho nada.

rimay1. v. Runakuna imatapis


ninakuyay. Hablar. var. limay. cf. parlay.

• Taytaami rimaykan marka

masinkunawan chakrankunapita.

• Mi padre está hablando con paisanos

acerca de sus chacras.

ripra. s. Tukuy laaya pishqukunapa


rikranaw paariyaananpaq kaqninkuna.
Ala.

• Pishqupa ripranmi pakishqa.

• El ala de un pájaro está rota.

riqichiy. v. Ima kashqantapis, pi


rimay2. s. Runakuna parlashqan. kashqantapis shukta rikachiy. Hacer
Idioma, habla, voz; oración. var. limay. conocer. var. lisqichiy.

217
• Waraymi riqichishayki mushuq • Ñatim rukananwan uchuta llamin.

wasiykita. • Natalia prueba el ají con su dedo.

• Mañana te haré conocer tu casa


ruku. s. Ullqu achka watayuqna kaptin;
nueva.
ashmapapis awkis kaqnin. Persona,
riqiy. v. Pita, imatapis rikaykur adulta, hombre viejo; animal viejo. cf.
umanchikchaw kaq tinkuy. Conocer. kukun.
var. lisqiy.

• Llapan wamrakunam Huascaran

rasuta riqiyan.

• Todos los niños conocen el nevado

de Huascarán.

rititiy. v. Ishpakunapa wayra yarquy.


Ventosear, peer.
• Churiykikunaqa rukunam kayan.
• Tsay ashnu tsaki qiwa
• Tus hijos ya son adultos.
mikushqanpita rititiykan.

• Ese burro, debido a que comido rukuchu. s. Tsaki awasta kanallachaw


pasto seco, está ventoseando. ankashqanchik. Habas tostadas.

rukana. s. Makinchik ushashqan • Rukuchuta uywata michir


kaqkuna. Dedo. mikunapaq apashun.

• Llevemos habas tostadas para comer

al pastar los animales.

rukuyay. v. Achka watayuqna kay.


Volverse adulto, volverse viejo.

218
• Mama Ishapa wawankunaqa

rukuyaykaayannam.

• Los hijos de la señora Isabel ya están

volviendo adulto.

rukyaq. adj. Wallpa runtu uqllaq,


chipshayuq wallpa. Ave que incuba o
cuida polluelos; clueca.
rumi-rumi. adj. Patsa achka rumiyuq
• Rukyaq wallpa manam qishunpita kaq. Pedregoso. var. lumi-lumi.
yarqumuntsu.
• Pasaypa rumi-rumi kay naaniqa.
• La gallina que está incubando no
• Es demasiado pedregoso este
sale de su nido.
camino.

rukyay. v. Wallpa runtuta uqllar,


chipshankunawan kar waqay. Cloquear
de la gallina.

• Wallpa runtuta wachanar

rukyanmi.

• La gallina cuando quiere poner un

huevo cloquea.

rumi. s. Qaqanaw kaqkuna, itsanqa rumiyashqa1. adj. Imapis allaapa


ichik kaqkuna. Piedra. var. lumi. chukru kaq. Endurecido, petrificado.
var. lumiyashqa.
• Chakrachawmi achka rumikuna

kan. • Runakunam rumiyashqa tantata


• En la chacra hay muchas piedras. mikuykaayan.

219
• Los hombres están comiendo pan runtu1. s. Shuytu niraq ruyru wallpa
endurecido. wachashqan, ima pishqukunapis
waqashqan. Huevo. var. luntu. cf. ruru.
rumiyashqa2. s. Unay imakunapis
kaqkuna rumiman tikrashqa kaqkuna.
Fósil.

• Wamrakunam rumiyashqa laqatuta

tariyashqa hirkakunachaw.

• Los niños han encontrado un caracol

fosilizado en el cerro.

rumuchu. adj. Ismur chukru kaq,


• Ishkay runtuta kamchawan
mana alli mikunapaq. Endurecido (al
mikunapaq ankashun.
podrirse).
• Friamos dos huevos para comer con

• Kay rumuchu papata hitay, manam la cancha.

allitsu mikunapaq.
runtu2. s. Ichikllallan uyru tsururushqa
• Bota esta papa endurecida, no está
shutumuq. Granizo. var. luntu.
bien para comer.

• Runtum papapa rapranta paqway


runa. s. Yarpachakuq, rimaq kaq ashma.
rachirin.
Gente, persona. cf. nuna.
• El granizo destroza las hojas de la

• Runakunam yarpachakuyan papa.

imanawpis raymita rurayaananpaq.

• Los hombres están pensando cómo

hacer la fiesta.

220
runtu3. s. Urqu kaqpa imapapis ruray. v. Imatapis yachar makiwan aruy.
ishpakunanchaw ishkay ruyrunaw Hacer, fabricar. var. lulay.
kaykaq. Testículo. cf. quruta.
• Kanan hunaq kay wasita rurayta

• Urqu ashnuykita runtunta ushashun.

kapashun. • Hoy día terminaremos construir

• Castremos el testículo de tu burro. esta casa.

rupay. v. Imatapis nina ushay. Quemar, ruri. adv. Imapis mana waqtachaw
arder. kaq. Dentro. var. luli.

• Tsaki yantaqa shumaqmi rupan. • Mamaaqa wasi rurinchawmi

• La leña seca arde bonito. kaykan.

• Mi madre está dentro de la casa.


ruqu. adj. Imapis luqtu kaq, mana
puntayuq kaq, mana ruquq kaq. Romo, ruripa. s. Warmikunapa hawa
Sin punta. ratashnin. Pollera. var. lulipa.

• Kay chakitaklla ruqunam kaykan.

• Esta chakitaklla ya está sin punta.

ruquy. v. Kuchilluwan, siruchuwan


imatapis rakiy. Cortar.

• Luismi kulluta ruquykan

siruchuwan.

• Luís está cortando los troncos con • Warmikunaqa ruripanta

un serrucho. charirkurmi qachwayan.


• Las mujeres bailan cogiendo su

pollera.

221
ruru1. s. Wallpa wachashqan kaq, • Taytaakunaqa rutuy raymichawmi
tsaypita chipi pashtan. Huevo. cf. runtu. qachwaykaayan.

• Nuestros padres están bailando en la


• Wallpaakunam rurunta
fiesta del corte de pelo.
uqllaraykaayan.

• Nuestras gallinas están incubando rutuy2. v. Uushapa, paqupa,


sus huevos. wikuñapapis millwanta hurquy.
Esquilar. var. lutuy.

• Ñuqapis uushapa millwan rutuyta

yachaanam.

• Yo también ya sé esquilar la lana de

la oveja.

ruru2. s. Murushqanchikkunapa
mikunankuna. Fruto.

• Allwipa ruruntam warmikuna

pallaykaayan.

• Las mujeres están recogiendo los

frutos de la alverja. rutuy3. v. Rutunawan siwarata triquta


haruchinapaq ruquy. Segar; cortar. var.
rutuy1. s. Runapa aqchanta rutunawan
lutuy.
rutuy. Wamrakunapa punta kaq
aqchanta rutuy. Corte de pelo. var. cf. • Markaachawmi triquta
warkarutuy. rutuykaayan.
• En mi pueblo están segando el trigo.

222
Ss
saksashqa. adj. Pipis achkata mikurkur


Wamrakunam pintipa saltar

yachaywasiman chaariyan.

Los niños llegan saltando a la

escuela.
pachahunta kaq. Lleno, satisfecho,
sapcha. adj. Pipis acha aqchayuq kaq.
saciado.
Pelucón.
• Kay wamra mananam aycha
• Sapcha kaykanki, ayway
mikuyta munantsu, saksashqanam
rutukumuq.
kaykan.
• Estás pelucón, vaya a cortarte.
• Este niño ya no quiere comer carne,

ya está satisfecho. sapi. s. Yurakunata, mallkikunata allpa


rurinchaw chariraq. Raíz. var. sipi. cf.
saksay. v. Pipis pachahunta kayyaq
haqwa, watsu.
mikuy. Llenarse, satisfacerse, saciarse.

• Manam ashwan papata munanatsu,

saksash kaanam.

• Ya no quiero más papa, ya me he

saciado.

sakway. v. Ullqu runa warmi kay.


Copular. cf. sipuy, shallmay.

• Yana allqu sipukuykan.

• El perro negro está copulando.

Saltay. v. Ashmakuna runakunapis


yukisnaw puriy. Saltar. cf. pintiy, tiwyay.

224
• Qirukuna raku sapiyuqmi kayan. • Uushata saqmay mana papa

• Los árboles tienen raíces gruesas. chakraman yaykunanpaq.

• Apedrea al ganado para que no entre


sapsay. v. Allqu, kuchi mikushqannaw
a la chacra de papa.
mikuy. Comer (refiriéndose al sonido
que hacen el perro o chancho). saqtanakuy. v. Ishkay runa pampaman
tunichinakuy. Zamarrearse
mutuamente.

• Pi atipananta musyanapaq

saqtanakushun.

• Para saber quién gana hay que

zamarrearnos.

saqtay. v. Imatapis hanapita pampaman


tunichiy. Derribar, tumbar, zamarrear.

• Paymi llulluta saqtashqa.


• Wamrayki lawata sapsaykan.
• Él ha zamarreado al bebé.
• Tu niño está tomando la sopa.

sara. s. Mikuna, kirunaw muruyuq


saqchu. Adj. Imapis mana ñutu aqashqa
quruntachaw laqaran. Maíz. var. sala,
kaq. Mal molido (no pulverizado). cf.
hara, ara.
haqchu.
• Tikum sarata uryaykan
• Siwara machka saqchum kaykan.
chakrachaw.
• La machka está mal molido.
• Teodoro está cultivando el maíz en

saqmay. v. Pitapis, imatapis rumiwan mi chacra.


quy. Apedrear. var. de chamqay.

225
sas. adj. Imapis mana qipayllapa qaranpita rurashqa. Montura. cf.
rurakaq. Rápido. cf. shuklla, ras. muntura.

• Sas qaqllaykita mayllakuy. • Pillum kawallupa sillanta churan

• Lávate rápido la cara. muntakunanpaq.

• Pedro coloca la montura del caballo


sasa. adj. Imatapis ñakar rurana kaq.
para que se monte.
Difícil. cf. aha.
sinqa. s. Muskinanchikpaq kaqninchik.
• Sasam quyay-quyay uywakuna
Nariz.
michikuy.

• Es difícil pastar a los animales día a

día.

saslla. adv. Imatapis mana qipayllapa


ruraptinchik. Rápidamente.

• Saslla chakrata aywanapaq

mikurishun.

• Comamos rápidamente para ir a la

chacra. • Taqay runaqa sinqasapam.

• Aquel hombre es narigón.


siki. s. Waqtanchikpa chiqlla hawan.
Taakunapaq kaqninchik. Glúteo. sinrichakuy. v. Imatapis shukkunapa
qipanman churakay. Formar fila.
• Wamratam maqayan
sikinchaw. • Yachaywasichawmi wamrakuna

• Azotan al niño en sus glúteos. llapan quya sinrichakuyan.


• En la escuela todas las mañanas los
silla. s. Kawalluta muntanapaq waakapa
niños forman filas.

226
sipuy. v. Ullqu runa warmi kay.
Copular. cf. sakway, shallmay.
• Sipuy shimita manam tsaynawllaqa

pipis rimantsu.

• La palabra sipuy así nomás nadie

profiere.

siqiy. v. Qillqanawan rikashqanchikta


• Warmi siwullata rukuykan kashkita
ruray. Dibujar.
rurananpaq.

• Yachakuq wamrakunam • Una señora está picando la cebolla

siqiykaayan wasikunata. para preparar sopa.

• Los escolares están dibujando casas.


supi. s. Runapa, ashmapapis pachanpita
sira. s. Qiri kashqan kachakashqa. wayra uqitinpa yarquq. Pedo.
Cicatriz. var. sila.
• Allqupa supinmi asyan.

• Taqay runam sira qaqllayuq. • El pedo del perro apesta.

• Aquel hombre tiene una cicatriz en


suqru. s. Mana wiyaq runa. Sordo;
la cara.
zonzo, bruto. cf. upa, uparinri.
siwara. s. Akapalla muruyuq mikuna.
• Yanasaami suqru.
Cebada.
• Mi amigo es sordo.

• Siwaratam ankashun machkapaq.


suqsu. s. Runtu ismushqa kaptin. Huevo
• Hay que tostar cebada para preparar
podrido.
harina.

• Llapan runtu suqsum kaykan.


siwulla. s. Kashkikunata ruranapaq
• Todos los huevos están podridos.
mikuna yura. Cebolla
227
suqta. num. Qanchispa shuk pishiq. suwa. adj. Runakunapa imapis kaqninta
Seis. var. huqta. pakayllapa apakuq. Ladrón.

• Suqta takiqkuna.

• Séis musicos.

• Tsay runakunaqa suwakuqmi

kayan.

• Esos hombres son ladrones.

suway. v. Pipa imantapis pakayllapa


suqu1. s. Pipis achka watayuqna kar apakuy. Robar.
yuraq aqchayuq. Cana.
• Markaachawmi suwayashqa

• Taytaa achka suquyuqnam kaykan. waakata.

• Mi padre ya tienes muchas canas. • En mi pueblo han robado una vaca.

suqu2. adj. Imapis uchpa niraq, uqi suyu. s. Hatun markakuna. Región,
niraq. Plomizo, gris. cf. uqi. territorio.

• Suqu kunishta charimuy • Suyuupa shutinqa Chavinmi.

pishtanapaq. • Mi región se llama Chavín.

• Agarra el conejo plomizo para


suyucha. s. Markakuna. Provincia.
degollarlo.
• Suyuchaaqa Pumapampam.

• Mi provincia es Pomabamba.

228
Sh sh
shallmay. v. Ullquwan warmi kay.
shana. s. Quñushqa mikuna. Comida
recalentada.

• Shanallatam mikuykaayaa.

• Estamos comiendo sólo comida


Copular. cf. sipuy, shallmay.
recalentada.
Shama. s. Wamra mana alli mikushqa
shapra. s. Qaqllachaw aqchanaw kaq.
kar, shiminchaw yuraq murukunanaw
Barba. var. shapla.
qishya kaptin. Escorbuto.
• Taytaami shapranta rutuykan.
• Llulluumi shamawan qishyaykan.
• Mi padre está cortando su barba.
• Mi bebé está enfermo con escorbuto.

shaqsha1. s. Murupita, latapita


shamuy. v. Pi runapis ñuqanchik
rurashqa, qachwaqkuna chankanman
kashqanchikman witiyaamuy. Venir.
watarkuyaptin shumaq waqan. Cascabel,
• Yanasaami shamuykan sonaja.
pukllayaanaapaq.
• Waynakunam shaqshankuna
• Mi amigo está viniendo a jugar.
rurayan qachwayaananpaq.

• Los jóvenes preparan sus cascabeles

para danzar.

shaqsha2. s. Shuk kaq laaya qachwa.


Chakinkunaman shaqshan churakurkur
qachwaqkuna. Danzante típico.

• Shaqshakunam qachwaykaayan

Huaraz markapa rayminchaw.

230
• Los shacshas están bailando en la kashankuna ratashninchikman
fiesta de Huaraz. laqakaamun. Especie de planta (amor
seco).
shawintu. s. Hatunlla mikunayuq yura.
Qalwash ñampulla mikunayuq ruru. • Shillkupa waytanmi allaapa asqan.
Guayaba. • La flor del amor seco es muy amarga.

• Wamrakunam shawintuta shillu. s. Rukananchikpa ushaq


mukuykaayan. hananchaw kaqkuna. Uñas. var. shilu.
• Los niños están comiendo guayaba.
• Warmikunam shillunta

shillikay. v. Qirukuna kallapanpita llushikuyan.


ishkayman rurakay, llachkikay. Rajarse. • Las mujeres se pintan las uñas.
cf. llachkikay.
shimi. s. Rimanapaq, mikunapaq
• Kay yantaqa rasmi shillikashqa. kaqninchik. Boca. var. simi.
• Esta leña se rajó rápido.
• Shiminchikta kichashqa

shilliy. v. Haachawan yantata, kulluta qallunchiktam rikanchik.


chiqtay. Rajar madera, partir tronco. • Cuando abrimos la boca se observa
var. shiliy. cf. chiqtay. nuestra lengua.

• Taytaa hatun kulluta shilliykan. shinqashyay. v. Runapa, ashmapapis


• Mi padre está rajando un tronco sinqanpa achka yaku yaykuptin wañuy.
grande. Ahogarse.

shillku. s. Qallwash waytayuq • Runash mayuchaw shinqashyashqa.


hampipaq yura, kaykashqanpa • Dice que un hombre se ha ahogado
purishqa, waytan tsakiptin ichikllallan en el río.

231
shinti. s. Llullu awas kachiwan shipash. s. Chunka pichqa watapita
mikunapaq yanushqa. Haba sancochada. wichayman watayuq warmikuna. Mujer
joven. var. hipash.

• Runakunam llullu awasta

pallaykaayan warminkuna shintita

rurayaananpaq.

• Los hombres recogen habas verdes • Shipashkunam armakuykaayan

para que sus mujeres las preparen. mayuchaw.

• Las jóvenes se están bañando en el

río.

shinwa. s. Shishuyuq yura shipray. v. Papata, yukata, tsay kasta


qaranchikman chaptin allaapa llupapan. mikunakuna kaqkunapa qaran hurquy.
Ortiga. Pelar, mondar. var. sipray, siplay,
hipray.
• Chankaami shinwa ratashqa kaptin

allaapa llupapaman. • Wamrakuna yanushqa papata

• Tengo mucho escozor en la pierna shiprayan mikuyaananpaq.

porque me rozó la ortiga. • Los niños pelan las papas

sancochadas para que coman.

232
shiraka. s. Achka ichik kashayuq • El huracán removió el techo de las
yura, waskanaw tulluyuq, akapa yana casas.
mikunapaq ruruyuq. Zarzaparrilla. var.
shullka. s. Llapan churikunapa qipan
silaka.
kaq. Hijo menor.
• Warmikunam shirakata aylluyan
• Shullka churiimi pukllaykan.
mishkita rurayaananpaq.
• Mi hijo menor está jugando.
• Las mujeres recogen la fruta de la

zarzaparrilla para preparar dulce. shullu. s. Warmikunapa, china


ashmakunapa pachanchaw kaykaq
shuk. num. Ishkaypa puntanchaw kaq .
llullun wañushqa yarqurumuq. Feto.
Uno. var. suk, huk, uk.
• Uushapa shulluntam naanichaw
• Shuk runash puriykan mayuchaw.
tariyarqaa.
• Se dice que un hombre está andando
• Nosotros encontramos un feto de
por el río.
oveja en el camino.

shukshu. s. Purinapaq
shulluy. v. Warmikuna, china
yanapamaqninchik. Bastón. cf. tukru.
ashmakuna manaraq puqushqa
• Awkinkuna tukrunkunawan llullunaw pachanchaw kaqta
puriykaayan. wachariyashqa. Abortar.
• Los ancianos están andando con sus
• Warmim shullurishqa
bastones.
manchakuywan.

shukukuy. s. Achka hatun wayra. • Una mujer ha abortado de susto.


Huracán, remolino.
shumaqchay. v. Ima kaqtapis shumaq
• Shukukuymi wasikunapa qatanta kananpaq ruray. Hacer bonito,
hurqurishqa. hermosear. var. shumaqtsay.
233
• Raymipaqmi runakuna • Yachaywasichawmi mamakuna

wasinkunata shumaqchayan. shurata puwachiyan aswapaq.

• Los hombres hermosean sus casas • En la escuela las madres están

para la fiesta. haciendo hervir jora para la chicha.

shunqu. s. Yawarninchikqa llapan shuti. s. Llapan imapis kaqpa ninan.


kaqninchikman apachiq. Corazón. Nombre. var. suti, huti, uti.
• Chakwanpa shunqunshi allaapa
• Kay warmipa shutinqa Isham.
nanan.
• El nombre de esta mujer es Isabel.
• Dice que a la viejita le duele

demasiado el corazón.

shuntu. s. Puchkakunapaq llanulla qiru


Huso. cf. pirwa.
• Shuntumanmi warmikuna kaypur

millwata pilluyan.

• Las mujeres torciendo la la enroscan

en el huso.

shutinchay. v. Ñawinchikwan
shuquy. v. Wirpallawan ima
rikaykur imapis, imanawpis kashqanta
mikuypatapis yakunta hurquy. Chupar.
nishqanchikta qillqay. Describir. var.
cf. ñuqchuy.
shutintsay, hutintsay.
• Wamrakunam naranhata
• Yachaywasichaw wamrakunam
shuquyan.
shutinchaykaayan hirkakunata.
• Los niños chupan la naranja.
• Los niños de la escuela están
shura. s. Aswata ruranapaq tsakishqa, describiendo los cerros.
wachichishqa sara. Jora. var. shula.
234
shutuy1. s. Hanapita yaku wallka- • Los hombres tienen la esperanza
wallkala shikwamuptin. Gota, gotera. de que llueva para tener buena
var. sutuy, hutuy. producción.

• Hutuman kay hatun mankata


shuyay. v. Pitapis chamunanta munar
churamuy.
kay. Esperar.
• Vaya a poner esta olla grande en la
• Yanasakunam shuyanakuyan.
gotera.
• Mis amigos se esperan.

shutuy2. v. Hanapita yaku wallka


shuyshuna. s. Machkapa shapunta,
wallkalla shikwamuy. Gotear. var. sutuy,
imatapis rakinapaq kaq. Cernidor,
hutuy.
colador.
• Kalaminam uchkukashqa, tsaymi
• Shuyshunawanmi machkapa
hutuykaamun kaypa.
shapunta hurquykaayan.
• La calamina se ha hecho hueco, por
• Están sacando el afrecho de la harina
eso, está goteando por aquí.
de cebada con el cernidor.

shuutay. v. Puywanninchikman wayrata


shuyshuy. v. Imatapis shuyshunawan
yaykuchiy, hitaypis. Respirar. cf. hamay,
yakunllata, quchqunllata tapsiy. Colar.
qushyay.
• Nanaami aswata shuyshuykan.
• Kay wamraaqa shumaqmi shuutan.
• Mi hermana está colando la chicha.
• Este mi hijo respira bien.

shuytu. adj. Imapis wanka ruminaw


shuyapakuy. v. Imatapis markakushpa
kaq. Ovoide. var. huytu.
yarpachakushqanchikta shuyay. Tener
esperanza. • Shuytu rumi kashqanchawmi

• Tamya kanantam runakuna chakraa ushan.

shuyapakuyan murukuyashqan alli • Donde se encuentra la piedra ovoide

wachananpaq. termina mi chacra.

235
Tt
taakuna. s. Qirupita, rumipitapis


Shuk wamram awilanpa punkunta

takakuykan.

Un niño está tocando la puerta de la

casa de su abuela.
hamakunapaq rurashqa. Asiento, silla.
takakuy2. v. Hapallanchik imawanpis
tsaktakuy. Golpearse.

• Awkin chakinta takaykushqa

rumichaw.

• El viejito se ha golpeado el pie.

takay. v. Imatapis, makinchikwan,


imawanpis tsaktay. Golpear.

• Runa rumita takan.


• Yachaywasichawmi taakuna kan.
• El hombre golpea la piedra.
• En la escuela hay muchas sillas.

takiy. v. Imayka takikunata kantay.


tahu. adj. Manaraq tsakishqa triqu,
Cantar. cf. kantay, qutsuy.
siwarapis. Semimaduro (cereal).

• Ashnum tahu siwarata mikuykan.

• El burro está comiendo la cebada

semiseca.

takakuy1. v. Pipa wasintapis


yarqumunanpaq tsaktay. Tocar, golpear
(una puerta).

237
• Llapanchik shuklla takishun. takuy. v. Ishkay kaqkunata shukman
• Todos unidos cantemos. pichukaananpaq wiñay. Mezclar.

taklla. s. Yuntawan yapyanapaq qirupita • Runa takun ishkay laaya


rurashqa kaq. Arado. papakunata.

• El hombre mezcla dos clases de

papas.

talulu. adj. Parlaptin qallun watapakuq.


Tartamudo. cf. hakllu.

• Kay wamraqa talulum.

• Este niño es tartamudo.

tamal. s. Sara harinapita, aychan


• Awiluupa takllanmi pakishqa
shunquchashqa, achirawan watashqa
kaykan.
niykur alli yanushqa mikunapaq
• El arado de mi abuelo está roto.
rurashqa. Tamal.
taksha. adj. Ichikllan wasi, hacha,
runapis. Pequeño. cf. ichik.

• Shullka wawqiiqa takshallam.

• Mi hermano menor es bajito.

takushqa. adj. Ishkay shuk laaya


kaqkuna shukllaman tikrashqa.
• Mamaami tamalta ruraykan
Mezclado.
rantikunanpaq.
• Machka yakuwan takushqa. • Mi madre está preparando tamales

• Harina mezclada con agua. para vender.

238
tamya. s. Hunishpita, hanaqpatsapita tantakshu. s. Harina ichik yakuwan,
shikwamuq yaku. Lluvia. kachiwan takushqa tullpallachaw
chaachishqa. Panecillo de harina.
• Tamya patsa chaaramushqanam.

• Ya llegó la época de lluvias. • Ñuqam yachaa tantakshu rurayta.

• Yo sé preparar panecillos.

tantiyay. v. Imatapis, mana yupashpa,


ayka kashqanta musyapay. Calcular.

• Kay wamram tantiyan runkuchaw

ayka tantakuna kashqanta.

• Este niño calcula cuántos panes hay

en el costalillo.

tanta. s. Harinawan, wira, yaku, kachi


tanuy. v. Imatapis makinchikpa
takushqa, taqllashqa niykur urnuchaw
kallpanwan. Aplastar, embutir. cf. ñitiy.
chashqa. Pan.
• Runam millwata tanun

pikshanman.

• Un hombre embute lana en su bolsa.

tapash. s. Ampillapa paariq hatun


pillpis. Mariposa nocturna.

• Qanyanmi hatun tapashta tarirqaa

wasiichaw.
• Wamrakunam tantata apayan
• Ayer encontré una mariposa
pikshankunachaw.
nocturna en mi casa.
• Los niños llevan pan en sus bolsas.

239
taqllapay. v. Makipa paltawan pitapis • Taqay hirkachawmi tarushta

waqtanchaw takay. Dar palmadas. rikarqaa.

• En aquel cerro vi un venado.


• Ishkay yanasakunam

taqllapaanakuyan.

• Dos amigos se dan palmadas.

taqllay. v. Tanta ruray. Amasar.

tatki. s. Tupunapaq rurashqa. Metro.

• Taytaami rantimushqa pichqa tatki

waskata.

• Mi padre ha comprado cinco metros

de soga.

tawri. s. Mikunapaq yuraq palta


purutunaw. Chocho, altramuz. var.
• Paypa wasinchawmi tantata tarwi, talwi.
taqllaykaayan.
• Kaychawmi tawri uchuta
• Están amasando panes en su casa.
rantikuyan.
tarush. s. Luychunaw, itsanqa tita • Aquí venden picante de chocho.
waqrayuq. Tipo de venado. var. taruka.
240
tawshipay. v. Llapan pishqu kastakuna tikti. s. Pushpunaw makinchikchaw
achka kuti imatapis tapsanwan yuriq qishya. Verruga.
tawshiy. Picotear.
• Kay wamrapa makinchawmi achka

• Wallpam papata tawshipaykan. tikti kan.

• La gallina está picoteando la papa. • En la mano de este niño hay bastante

verruga.
tawshiy. v. Wallpanaw kaq
ashmakuna, pishqukuna imatapis timpuy. v. Mankachaw churkashqa kaq
tapsanwan ruray. Picar. pululur qallaykuptin. Hervir. cf. puway.

• Pishqukunam papata tawshiyan.

• Los pájaros picotean las papas.

tayta. s. Kay patsaman wamra apamuq


ullqu. Padre.

• Taytaykim qachwaykan

mamaykiwan.

• Tu padre está bailando con tu madre.

tikpi. s. Warmikuna hakunta


• Sara api naaqapitanam timpuykan.
churakuyaananpaq. Imperdible.
• La mazamorra de maíz está

• Warmiykim hakunta charichin hirviendo ya desde hace rato.

tikpiwan.
tinya. s. Kunkushqa kullunchaw
• Tu mujer asegura su manto con un
shunqun hurqurishqa, uushapa
imperdible.
qaranwan chapashqa, wirur
waqachinapaq kaq. Bombo.

241
• El plomo se coloca en el borde de la

atarraya para que se hunda rápido

en el agua.

tiwyay. v. Ashmakuna runakunapis


yukisnaw puriy. Saltar. cf. pintiy, saltay.

• Achka piki pampachaw

• Raymichawmi tinyata tiwyaykachaykaayan.

tukakuykaayan. • Están saltando bastantes piques en el

• Están tocando el bombo en la fiesta. suelo.

tipshiy. v. Runa shillunwan imatapis trukay. v. Imanchiktapis shukpa


llikiy. Pellizcar. kaqnintawan qunakuy. Intercambiar,
trocar.
• Achikaymi wamrakunata tipshin.

• La bruja pellizca a los niños. • Kay wallpata trukashun kimsa

hakatawan.

• Vamos a trocar la gallina con tres


tita. adj. Imapis wira chankanaw kaq.
cuyes.
Grueso en objetos cilíndricos. cf. raku.
tukllu. s. Uqu kaqchaw ichikllan
• Kay kulluqa allaapa titam.
chukunaw winaq yura. Hongo.var.
• Este tronco es muy grueso.
tukllish.
titi. s. Uqi, allaapa lasaq qillay. Plomo.
• Kay wamrakunam tuklluta

• Atarayapa kuchunmanmi kankayan mikuyaananpaq.

titita churayan ras yakuman • Estos niños asan hongos para que

ullurkunanpaq. coman.

242
tukru. s. Purinapaq • Tullpachawmi manka puwaykan.
yanapamaqninchik. Bastón. cf. shukshu. • La olla está hirviendo en el fogón.

• Awiluumi tukrunta uqrashqa. tullpuy. v. Imatapis achka yaku


• Mi abuelo ha perdido su bastón. rurinman yakay. Sumergir (en agua),
remojar (comida).
tuku. s. Ampillapa paariq hatun pishqu,
tukuu, tukuu nishpa hacha rurinchaw • Taytaami awasta tullpuykan
qutsun. Búho. yakuman.

• Mi padre está remojando las habas

en el agua.

tullu1. s. Runakunapa, ashmakunapa


aychan chararaqnin. Hueso.

• Qinwa rurinchawmi tuku

puñuykan.

• El búho está durmiendo en medio

del quinual.

tullpa. s. Yanukunapaq tikapita, • Allqum hatun tulluta waqruykan.


rumipitapis mankata churanapaq • El perro está mordisqueando un
rurashqa. Fogón. hueso grande.

243
tullu2. s. Ima murukuykuna, tumay. v. Kikinchik kashqanchikchaw,
yurakunapa shukshunaw kaqnin, rapran imapapis hiruruqninchaw puriy. Girar,
charaq. Tallo. dar vueltas.

• Awaspa tullunkunata ruquykaayan • Mulinuchaw aqanapaqqa

ashnu mikunanpaq. makinpitam tumachinchik.

• Están cortando los tallos de las habas • Para moler en el molino le hacemos

para que coma el burro. girar del mango.

tulumpi. s. Qillaypita rurashqa,


rinrichaw churakuna. Arete.

tumpay. v. Pitapis mana imatapis


rurashqa kaptin paymi rurashqa niy.
Acusar, culpar.

• Kay wamrakunam yanasankunata

• Quri tulumpita rantii warmiipaq. tumpayan uushankuna

• Compro un arete de oro para mi uqrayashqanta.

mujer. • Estos niños acusan a sus amigos de

la pérdida de sus ovejas.

244
tuna. s. Ima markapapis ichik karun kaq tunkashqa. adj. Chankan, makin
chakrakuna. Sitio apartado. qishyawan mana ichiq. Paralítico. cf.
maqllu.
• Yanasaawanmi tunapa aywayaashaq

qiwa ayllupakuq. • Awkinmi tunkashqa.

• Yo y mi amigo iremos por lugares • El anciano está paralítico.

alejados a recoger pasto.


tunquri. s. Kunkanchikchaw hatun
tunay. s. Uyrulla rumi maraychaw uchku, tsaypa mikuna pachaman aywan.
kuyuchinapaq. Moledor. Esófago. var. tunqur. cf. ñillputi.

• Mamaapa tunqurinmi allaapa

• Paniimi charkita tsaktaykan nanan.

tunaywan maraychaw. • A mi madre le duele demasiado el

• Mi hermana está golpeando el esófago.

charqui con el moledor sobre el


tupra. s. Umiñakunapa qichqan. Arista.
batán.
cf. qichqa.
tuniy. v. Tuniy ninchik pampaman
• Wamrakuna umiñapa tupranta
ishkishqa. Caerse. cf. ishkiy.
yupayan.
• Qanyan mituman tunish kaa. • Los niños cuentan las aristas de un

• Ayer me he caído al barro. sólido geométrico.

245
tuqa. s. Shimichaw yakunaw kaq. Saliva. tuqush. s. Yaku aywaqchaw ushmashqa
var. tuqay. papa apichaw mikunapaq. Tocosh (papa
fermentada).
• Wamrapa tuqanmi wirpanpa

shikwan. • Markaachaw wamra kar achka

• La saliva del niño le cae por sus tuqush apita upuq kaa.

labios. • En mi pueblo cuando era niño

solía tomar bastante mazamorra de


tuqay. v. Shimichaw yakunaw kaqta
tocosh.
chaqchuy. Escupir.
turi. s. Warmi ullqu churita, ullqu
• Hampikuqmi kayman tuqay
wawata nishqan. Hermano de mujer.
nimashqa.
var. tuli.
• El médico me dijo: “Escupe acá”

• Taqay shipashqa turinwanmi


tuqru. s. Api niraq sinqapita yarqumuq.
pukllaykaayan.
Moco. cf. ñuti, pisqa.
• Aquella joven está jugando con su

• Wamraykipa tuqrunta pichapay. hermano.

• Límpiale el moco de tu niño.

• tuqshu. s. Washa tullu


chawpinchaw kaq. Médula,
tuétano.
Runakunam uushapa
tuqshunta mikuyan.

• Los hombres comen la médula de la

oveja.

246
turu. s. Waakapa urqun, waqrayuq, • ¡Rikay taqay turumanyayta!
runtuyuqpis, chakra yapyaq uywa. Toro. • ¡Mira aquel arcoíris!

tushuy. v. Tukaqkuna tukayaptin


pintiykachay. Bailar. cf. qachway.

• Turuwanmi murunapaq • Raymichawqa llapan runam

yapyanchik. tushun.

• Barbechamos con el toro para • Toda la gente baila en la fiesta.

sembrar.
tuyuy. v. Yaku hanallanpa chankata,
turumanyay. s. Tamyachaw inti rikrata muyuchir ayway. Nadar, flotar.
ratamuptin tukuy niraq hanan
• Wamrakunam tuyuykaayan
patsachaw shaariq. Arcoíris. var.
mayuchaw.
tulumanya.
• Los niños están nadando en el río.

247
Ts ts
tsaka. s. Mayu hananchaw naani


Papata murunapaq tsampakunata

wirunchik.

Para sembrar papas se golpean las

champas.
rurashqa kaq. Puente. var. de chaka.
tsamqa. s. Hana hanalla aqashqa triqu.
• Ishkay runakunam tsakachaw Trigo semimolido. var. de chamqa.
parlaykaayan.
• Ñuqam munaa tsamqa kashki
• Dos hombres están hablando sobre
upuyta.
el puente.
• Yo quiero tomar sopa de trigo

semimolido.

tsamqay. v. Maraychaw hana-hanalla


triqu aqay. Moler a medias, frangollar.
var. de chamqay.

• Ñañaami triquta tsamqaykan

wasichaw.
tsakmay. v. Chakrakunapa allpanta
• Mi hermana está frangollando trigo
tikray. Barbechar, roturar. var. de
en la casa.
chakmay.
tsapana. s. Manka shiminman churana.
• Chakraatam tsakmaykaayan papata
Tapa de olla. var. de chapana.
murunaapaq.

• Están barbechando mi chacra para • Mankapa tsapananmi pakishqa

sembrar papas. kaykan.

• La tapa de la olla está rota.


tsampa. s. watsukunawan pitukashqa
tikanaw allpa. Césped. var. de champa.
249
tsapay. v. Uchkuta, mankata tsapanan tsimpa. s. Raqrakunapa, mayupa shuk
churay. Tapar. var. de chapay. kuchunpita shuknin kuchun kaq. Banda
(lado). var. de chimpa.
• Ñañaa mankata tsapan.

• Mi hermana tapa la olla. • Mamaa tsimpachawmi kaykan.

• Mi madre está en la banda.


tsaray. v. Imatapis makichaw, wasichaw
kachiy. Sostener en la mano. var. de tsimpay. v. Raqrakunapa, mayupa shuk
charay. kuchunpita shuknin kuchunman ayway.
Cruzar. var. de chimpay.
• Taqay wamram wishita kunkanpita

tsaran. • Turiimi tsimparin mayupa.

• Aquella niña sostiene al becerro del • Mi hermano cruza por río.

cuello.
tsinkay. v. Runa, ashmapis maychaw
kashqanpita pakayllapa aywakuy.
Escapar, perderse. var. de chinkay.

• Wawqiimi tsinkar aywakushqa

Limapa.

• Mi hermano se ha ido escapando a

Lima.
tsiktsi. s. Pishqunaw paariq ashma,
ampillapa puriq, ashnupa yawarnin tsiqlla. s. Pupunchikpa hiruruqnin
shuquq. Murciélago. var. de chikchi. wachuku churana. Cintura. var. chiqlla.

• Taqay machaychawmi tsiktsita • Tsiqllaami allaapa nanan.

tariyarqaa. • Me duele demasiado la cintura.


• En aquella cueva encontramos un

murciélago.

250
tsiqlliy. v. Yurakunapa yuriynin tsuktsu. s. Shuk laaya chuspi
qallaykuy. Brotar. var. de chiqlliy. kanimashqa llapan kaqninchik
achachaywan, katataywan qishyay.
• Papa murushqanchik
Malaria. var. de chukchu.
tsiqlliykaamunna.

• La papa que sembramos ya está • Taytaatam tsuktsu tsarimushqa

brotando. yunka markakunachaw.

• Mi padre se contagió de malaria en


tsiqtay. v. Yantata haachawan
la selva.
llanullaman, waykanapaq, ruray. Partir.
tsulluchiy. v. Wirata mankaman
var. de chiqtay. cf. shilliy.
churaykur ninawan quñuchishpa
• Taytaami yamtata tsiqtaykan. yakuyachiy. Hacer derretir.
• Mi padre está partiendo leña.
• Mamaami mantikata tsulluchin
tsiqtsi. adj. Imapis niraqnin ichik shuk
arukunanpaq.
niraqman tamashqa kaptin. Jaspeado.
• Mi madre derrite la manteca para
var. chiqchi.
que cocine.

• Waakakunam puka tsiqtsi niraq. tsulluy. v. Imapapis wiran achachaywan


• Nuestra vaca es de color rojo yakunaw tikrashqan. Derretirse. var. de
jaspeado. chulluy.
tsuklla. s. Shuk kaq laaya wasi,
• Kuchipa wiran tsullun ninachaw.
uqshallawan rurashqa. Choza. var. de
• La grasa del chancho se derrite en el
chuklla.
fuego.

• Uusha michiqkunaqa yachayan tsunyaq. s. Maychawpis mana ima


tsukllallachawmi. wiyay. Soledad (lugar desierto). var. de
• Los pastores de ovejas viven solo en chunyaq.
las chozas.

251
• Hirkakunachawqa tsunyaqllam kan. en tu hermana.

• En los cerros solo hay silencio. tsururu. s. Quyakunapa alalaywan


tsuqllu. s. Llullulla sara. Choclo. var. de rasuyashqa yaku. Escarcha.
chuqllu.
• Wamrakunam tsururuta

mikuykaayan.

• Los niños están comiendo escarcha.

tsururushqa. adj. Yaku tsururuman


tikrashqa. Congelado.

• Pukyunchik paqway tsururushqam

waramushqa.

• Nuestro manantial ha amanecido


• Chakraapitam tsuqlluta
totalmente escarchado.
suwakuyashqa.
tsuya. adj. Imapis mana rakchayuq kaq,
• Los choclos fueron robados de mi chacra.
yuraq yakunaw. Limpio. var. de chuya.
tsuri. s. Taytanchikpa kaq wamra. Hijo
de varón. var. de churi. • Rasupitaqa tsuya yakum uramun.

• De los nevados baja agua limpia.


• Wawqiimi tsurinwan uryaykaayan
tsuyayachiy. v. Imatapis mana
kitachaw.
rakchayuq tikrachiy. Purificar el agua;
• Mi hermano está trabajando con su
aclarar. var. chuyachiy.
hijo en el estanque.

tsurikuy. v. Warmichaw tsuri ruray. • Yarpachakuyninchikta


Engendrar, procrear. var. de churikuy. tsuyayachishun.

• Hay que aclarar nuestros


• Wawqiimi tsurikushqa
pensamientos.
paniykichaw.
• Mi hermano ha engendrado un hijo

252
Uu
uchpa. s. Paqway rawrashqa yantapa
• En las hondonadas se empoza el

agua.

ukshi. s. Wallpa kunkanchaw piksha,


mikushqanta wiñananpaq. Buche.
puchun. Ceniza.
• Wallpapa ukshinmi
• Mamaami uchpata puwachin
pashtanaraykan.
mutita rurananpaq.
• El buche de la gallina está por
• Mi madre hace hervir la ceniza para
reventar.
que prepare mote.

ukuku. s. Hatun mana waatashqa


uchu. s. Ayaq mikuna kaq. Ají. var.
ashma, yunka markakunapa hachan
utsu, usu.
rurinchaw kawaq. Oso.

• Runakunam tushuyan ukuku

qachwata.

• Los hombres bailan la danza del oso.

ukush. s. Ichikllallan ashma hatun


chupayuq, wasikunachaw suwakuq.
Ratón.
• Ñuqakunaqa papata uchuntinmi

mikuyaa.

• Nosotros comemos papa con ají.

ukru. adj. Pampakuna uqtishqanaw kaq.


Hondonada, hoyo. var. uklu. cf. pukru.

• Ukrukunachawmi yaku quchakan.

254
• Ukushmi sarata mikun. • Ulluku uchuta rurashun.

• El ratón come el maíz. • Hay que preparar picante de olluco.

uli. s. Mana imapis kashqannaw. ulluy. v. Tullu muqunpita yarqurishqa.


Mentira. cf. llullakuy. Luxar.

• Wamrakuna manam ulita • Yachachikuqpa makinmi ullushqa.

rimanmantsu. • La mano del profesor está luxada.

• Los niños no deben hablar mentiras.


ultu. v. Rachakpa llullu chupayuq
ulla. s. Unay imapis kayakashqa yana wawan. Renacuajo. var. untush.
ruminaw kaq, ninata ruranapaq alli.
• Pukyuchawmi achka ultukuna kan.
Carbón.
• Hay muchos renacuajos en el

• Ullawanmi wasiichaw yanukuyan. manantial.

• En mi casa cocinan con el carbón.


uma. s. Runapa matankan hananchaw
ullqu. s. Ruruyuq runa. Varón. aqchayuq kaqnin, yarpachakunapaq
kaqninchik. Cabeza. cf. piqa.
• Ullqu churiimi pukllaykan.

• Mi hijo varón está jugando. • Wamram umanta yatan.

• El niño se toca la cabeza.


ulluku. s. Papanaw qarwash qarayuq
mikunapaq kaq. Olluco. umalliq. s. Markakunachaw llapan
runata qayaq, imatapis rurachiq.
Dirigente.
• Qurikashqa runakunachawmi

umalliq rimaykan.
• El dirigente está hablando en medio

de un grupo de personas.

255
umayuq. adj. Runapa • Wamrakunam Perupa unanchanta
yarpachakunanpaq kaqnin. Inteligente. aparkur marchaykaayan.

• Los niños están marchando llevando


• Wamrakunaqa achka umayuqmi
la bandera peruana.
kayan.

• Los niños son inteligentes. unchik. s. Patsa rurinchaw allwinaw


wiñaq mikuna. Maní. cf. miya.
umiña. s. Achka chaniyuq shuk laaya
rumi. Piedra preciosa. • Paniimi unchikta ankaykan

mikuyaanapaq.
• Minachawmi umiñata tariyashqa.
• Mi hermana está tostando maní para
• Han encontrado una piedra preciosa
comer.
en la mina.

unkuy. v. Papata achka allpawan alli


umita. s. Sara harinawan, panqawan
wayunanpaq pitupay. Aporcar la papa.
pitushqa, mishki rurashqa. Humita.
• Unkuy hunaqkunam
• Mamaawan paniimi umitata
chaaraykaamun.
ruraykaayan.
• Están llegando los tiempos de
• Mi madre y mi hermana están
aporcar las papas.
preparando humitas.

upa. s. Mana alli yarpachakuqyuq kaq


unancha. s. Markakunata riqichinapaq
runa, mana rimaq. Mudo, tonto, sordo.
ratashnin. Bandera.
• Upa runaqa manam allitatsu riman.

• El hombre tonto no habla bien.

upallakuy. v. Runakuna
rimaykaayashqanchaw manana imatapis
rimay. Callar.
256
• Yachachikuqmi wamrakunata • Raymichawqa achka aswatam

upallachin rimashqanta runakuna upyayan.

wiyayaananpaq. • Los hombres toman mucha chicha

• El profesor hace callar a sus alumnos en la fiesta.

para que le escuchen.

uparinri. s. Mana wiyaq runa. Sordo. cf.


suqru, upa. var. upalinli.

• Ashwan sinchi qayay, tsay runaqa

uparinrim.

• Llama más fuerte, esa persona es

sorda.

uqa. s. Papa kasta mishki mikuna. Oca.


upichu. s. Wamrakuna mana alli
mikushqanpita qishyay. Anemia. • Yachaywasichawmi uqata

arukuykaayan wamrakuna
• Wakcha runakunapa wawankunam
mikuyaananpaq.
upichuwan kayan.
• En la escuela están cocinando ocas
• Los hijos de los pobres tienen anemia.
para que coman los niños.

upiy. v. Ninata mana rawrananpaq


imawanpis chapay. Apagar.

• Kayaykaq wasitam upiykaayan.

• Están apagando la casa incendiada.

upyay. v. Yakuta shiminchikpa


pachaman chaachiy. Beber, tomar.

257
uqi. adj. Imapis uchpa niraq kaq. uqsha. s. Hirkakunachaw siwaranaw
Plomizo, gris. wiñaq yurakuna. Paja.

• Kay shumaq ashkash uqi rikuqmi. • Runakuna uqshawan wasita

• Este hermoso cordero es de color qataykaayan.

gris. • Las personas están techando la casa

con paja.

uqiti. s. Runapa, ashmapis ismaynin


yarqunanpaq kaqnin. Ano. uqshishqa. adj. Mana alli llushtushqa
muti. Mal pelado (mote).
• Llullupa uqitintam ismariptin

paqaykaayan. • Wallim kay uqshishqa mutita

• Están lavando el ano del niño qumashqa.

después que ha defecado. • Valentina me dio este mote mal

pelado.
uqray. v. Imapis kaqninchikta manana
charay. Perder. uqtiy. v. Patsachaw uchkukunata ruray.
Excavar.
• Michikuq uushanta uqrashqa.

• El pastor ha perdido su oveja. • Runakuna patsata uqtiyan.


• Los hombres excavan el suelo.

258
uqu. adj. Imapis yakuwan hichapashqa urku. s. Sinqapa hananchaw palta
kaq, tamyawan uqutashqa kaq. kaqninchik. Frente. var. ulku.
Húmedo, mojado. cf. nuyu.
• Wamraapa urkun hatunmi.

• Uqu llachapakunata achayman • La frente de mi hijo es grande.

mahamuy.
urpay. s. Unkuu, unkuu nishqa qutsuq
• Anda tiene las ropas mojadas en el
pishqu. Paloma. var. ulpay, urpi.
calor.

uquna. s. Pampakunachaw yaku mana


yarqur allpata mitulla kaptin. Pantano.
cf. hunqu.

• Uusham yaykuykushqa uqunaman.

• La oveja se ha metido al pantano.

uqururu. s. Yakullachaw wiñaq yura.


Mikunapaq alli. Berro.
• Urpaypa qishuntam tarirqaa

• Uqururutaqa papawanmi ramrashchaw.

mikunchik. • Encontré un nido de una paloma en

• El berro se come con papas. el aliso.

uray. v. Uramanpa ayway. Yarpuy. urus. s. Umanchik rurinchaw


Bajar. var. ulay. yarpachakunapaq kaqninchik. Cerebro.

• Awkinmi uraykaamun markapita. • Runapa urusninqa allaapa

• El viejito está bajando del pueblo. chaniyuqmi.


• El cerebro del hombre es muy

valioso.

259
uryay1. s. Runakuna mikunanpaq, • Usam ashnuta uyuyachin.
alli kawananpaq llapan rurashqan. • El piojo enflaquece al burro.
Trabajar. cf. aruy.
ushay. v. Imatapis tsaynaw kananpaq
• Taytaakunam uryaykaayan ruray. Terminar.
chakrachaw.
• Runakuna uryata ushariyashqanam.
• Nuestros padres están trabajando en
• Los hombres ya han terminado de
la chacra.
trabajar.

uryay2. v. Ima mikunatapis hallmay.


ushqumishi. s. Hirkakunachaw kawaq
Cultivar, aporcar.
mishi. Gato montés.

• Yanasaami ushqu mishita charishqa

taqay hirkachaw.

• Mi amigo atrapó un gato montés en

aquel cerro.

usya. s. Mana tamya kaq hunaqkuna.


Sequía, verano.

• Kanan hunaq papatam uryashun.

• Hoy día scultivaremos papa.

usa. s. Ichikllallan ashma runapa, wakin


ashmapa yawarninta shuqur kawaq.
• Mana tamyaptinqa usyam kanqa.
Piojo. var. uha, uwa.
• Si no llueve habrá sequía.

260
utikay. v. Manana kallpa kay. Cansarse.
cf. Pishipay.

• Wamrakunaqa aruykunachaw

utikaayanmi.

• Los niños se cansan en los trabajos.

utku. s. Yuraq millwanaw shuk laaya


yurapita yarquq. Algodón. uusha. s. Millwayuq hatun ashma.
Aychanta mikunchik. Oveja.
• Warmikunam utkuta puchkayan

hakukunata awachiyaananpaq. • Raymipaqmi kay uushata

• Las mujeres hilan el algodón para pishtayanqa.

hacer tejer mantas. • Esta oveja degollarán para la

fiesta.
utsuputu. s. Chakichaw kupsashqa
putunaw kaqninchik. Tobillo. var.
usuputun.

• Pukllachawmi wamraata utsu

putunchaw haytayashqa.

• En el juego patearon a mi hijo en su

tobillo.
uusi. s. Qiwata, siwarata, tsaynaw
uturunku. s. Hatun ashma, mishinaw kaqkunata rutunapaq kaq. Hoz.
qallwash, mullu, yunka markakunachaw
• Runakunam triquta rutuykaayan
yachaq. Otorongo.
uusiwan.
• Uturunkum kuchikunata mikun. • Los hombres están segando el trigo

• El otorongo come chanchos. con una hoz.

261
uywa. s. Mana yuranaw kawaq kaq.
Animal. cf. ashma.

uyu. adj. Runa, uywapis tsaki kaq, tullu


kaq. Flaco. cf. aqra.
• Mallim uywankunata michiykan.
• Tsay warmi uyu aychata
• María está pastando a sus animales.
rantikuykan.

• Esa mujer está vendiendo carne

flaca.

uyutay. v. Imapis pasaypa tsakiyay.


Adelgazar. cf. llanuyay, aqrayay.

• Waakaa mana qiwa kaptin

uyutaykan.
• Mi vaca está adelgazando porque no

hay yerba.

262
Ww
waaka. s. Hatun ashma, ishkay


Mamaami willkanta waataykan.

Mi madre está criando a su nieto.

wachakuq. s. Yachaywasichaw
wamrakuna. Alumno.
waqrayuq, chichinpita achka ñuqñuta
hurqunchik. Vaca. • Yachakuqkunam yachaywasichaw

qutsuykaayan.
• Nanaami waakata qapiykan.
• Los alumnos están cantando en la
• Mi hermana está ordeñando a la vaca.
escuela.

waallu. s. Awkis ratashkunapita


wachay1. v. China ashmakuna
runatanaw rurarkur chakra
kay patsaman llullu ashmakuna
chawpinman churanchik pishqukunata
apayaamushqan. Parir.
manchakaachinanpaq. Espantapájaros.
• Waakanchik yana wishita
• Pishqukunam waalluta manchayan.
wachashqa.
• Los pájaros tienen miedo al
• Nuestra vaca ha parido un becerro
espantapájaros.
negro.

waataq. s. Wamrakuna pukllachishpa


wachay2. v. Warmikuna kay patsaman
charaq. Nodriza.
llullukuna apayaamushqan. Dar a luz.
• Wamra waataqmi llulluta

pukllachin.

• La nodriza hace jugar al bebé.

waatay. v. Ashmata, runatapis kawa-


chiy, hatunyachiy. Criar.

264
• Warmiimi shamuq killa wachanqa. chunka sulismi.

• Mi esposa dará a luz un varón. • El precio de esta faja es de treinta

soles.
wachay3. v. Patsa ima murukuytapis
mirachiy. Producir (la tierra).

• Chakraami achka papata

wachamushqa.

• Mi chacra ha producido mucha

papa.
wachwa. s. Hatun wallpanaw
wachi. s. Ichikllallan shukshunaw quchakunachaw kawaq pishqu. Ganso
tuksikunayuq kaq. Flecha. andino.

• Wamrakuna wachikunata rurar • Taqay quchachawmi kan achka

pukllayan. wachwakuna.

• Los niños juegan haciendo flechas. • En aquella laguna hay muchos

gansos.
wachu. s. Papata murunapaq rurashqa.
Surco. cf. qashqa. wakcha1. s. Maman, taytan wañushqa
wamra. Huérfano. var. waktsa, waksa.
• Yapyaqmi wachuta ruraykan papata

murunanpaq.

• El arador está haciendo surcos para

sembrar la papa.

wachuku. s. Pata watanapaq rurashqa.


Faja, cinturón. var. wachku.

• Kay wachukupa chaninqa kimsa

265
• Kay wamrakunaqa wakcham kayan.

• Estos niños son huérfanos.

wakcha2. s. Imanpis pishipaq, mana


kapuqyuq runakuna. Pobre. var. waktsa,
waksa.
• Warmikunam raymipaqqa
• Kay runakunaqa allaapa wakcham
wallqanta churakuyan.
kayan.
• Las mujeres se ponen sus collares
• Estos hombres son muy pobres.
para la fiesta.

wallpa. s. Waatana ashma, ruru wachaq.


walluy. v. Hatun hachakunata
Gallina.
haachawan ruquy. Talar (cortar
árboles).

• Runakunam qinwata walluykaayan

yantapaq.

• Los hombres están talando quinuales

para leña.

waman. s. Hatun pishqu, wallpa suwaq.


Halcón.

• Wallpakunam sarata mikuyan. • Wamankunam wallpaakunata

• Las gallinas comen maíz. apakushqa.

• Los halcones se llevaron nuestras


wallqa. s. Kunkaman churakuna
gallinas.
shinrinakushqa shumaq rumikuna.
Collar.

266
wanka2. s. Mayyaqpis chakrakuna
kashqanta musyanapaq hatun rumi
churashqa. Hito.

• Kay wankayaqmi ñuqanchikpa

markanchik.

• El dominio de nuestro pueblo es

wamiy. v. Kukupata yakuwan takuy. hasta este hito.


Mezclar (harina con agua, batiendo para
que no se formen grumos).

• Mamaami shaqwita wamiykan.

• Mi madre está batiendo la sopa.

wanaku. s. Takshalla ashma, llama


kasta, mana waatashqa ashma. Guanaco.

• Yanasaawanmi wanakukunata

rikaakuyaa.

• Mi amigo y yo vemos guanacos.

wanka1. s. Hatunkaray shuytu rumi.


wanka3. s. Taksha rumikuna shuk
Piedra grande, larga.
shukpa hananman churashqa. Apacheta.
• Taqay chimpachaw kimsa wanka
• Puriqkunam wankata rurayan
kan.
naanikunachaw.
• En aquella banda hay tres piedras
• Los caminantes hacen apachetas en
grandes.
los caminos.

267
wankilla. s. Shuk laaya kaq tushuq, • Wanquyrupa mishkintam ñuqa
yuraq ratashnishqa, piqanchaw mikuu.
purushqa, raymikunapaq qachwaq. • Yo como miel de abeja.
Danzante.

• Waynakunam wankilla tushuta

yachakuykaayan.

• Los jóvenes están aprendiendo la

danza wankilla.

wanti. s. Warmipa, ullqupa qishya


kaqkuna. Enfermedad venérea.

• Taqay runam wanti qishyawan

qishyan.

• Aquel hombre tiene enfermedad


wankuy. v. Watuta, imatapis tsaynaw
venérea.
kaqta muyuchir muyuchir pituy.
Envolver. wantuy. v. Imatapis lasaq kaqta ishkay
runakuna apayaptin. Llevar algo entre
• Llapan warmikunam
dos o más personas.
wankuykaayan puchkayashqanta.

• Todas las mujeres están envolviendo • Ishkay wamrakunam shuk runku

su hilado. papata wantuykaayan.

• Dos muchachos están cargando un


wanquyru. s. Mishki ismaq
costal de papas.
tumpushnaw. Abeja.
268
wanu. s. Kanchakunachaw ashmakuna
ismashqan. Estiércol, abono.

wañuy. v. Manana kaway. Morir.

• Wañushqakunata yarpaykaayan aya

pampanachaw.
• Wamrakunam wanuta
• Están recordando a los difuntos en el
ashtaykaayan chakraman.
cementerio.
• Los muchachos están acarreando

abono a la chacra.

wanwa. s. Hatun chuspinaw llanulla


hatun chankayuq. Zancudo.

• Achka wanwakunam kan

uqukunachaw.

• En los lugares húmedos hay bastante

zancudo.

wañunaykaq. adj. Imapis manana alli wapull. s. Imapis wayranaw kaq. Vaho.
kawaq. Agonizante.
• Yakum wapullman tikrashqa.

• Qishyaq warmiqa wañunaykanmi. • El agua está en estado gaseoso.


• La mujer enferma está agonizante.

269
waqachay. v. Hupayta maakur allqu • Están cortando los cuernos de la
waqashqan. Aullido. vaca para que no cornee.

• Yanasaapa allqunmi waqachaykan. waqruy. v. Tulluta hananpa kanipay.


• El perro de mi amigo está aullando. Morder un hueso para desmenuzarlo,
mordisquear.
waqay. v. Llakikuywan, nanachikuywan
ñawinchikpa wiqi yarqamushqan. • Allqum tulluta waqrukuykan.
Llorar. • El perro está mordisqueando un

hueso.
• Taqay wamram waqaykan maman

wañushqa kaptin. waqsallu. s. Pacha nanaypaq hampi


• Aquel niño está llorando porque su yura. Planta medicinal llamada «pájaro
madre murió. bobo».

waqra. s. Wakin ashmakunapa tullu- • Waqsallutam puwaykaachiyan


naw piqanchaw kaqninkuna. Cuerno, pacupunapaq pachaa nanaypaq.
asta. var. waqla. • Están preparando agua de «pájaro

bobo» para tomar y calmar mi dolor

de estómago.

waqta1. s. Qasqunchikpa qipanchaw


kaqninchik. Espalda. cf. washa.

• Kay wamraqa waqtantam

rikatsikun.

• Este niño muestra su espalda.

• Waakapa waqrantam ruquykaayan

mana wishtukunanpaq.

270
waqta2. adv. Imapis mana rurichaw
kaptin. Afuera. cf. washa.
waraka. s. Rumita qumpanapaq
• Waqtachawmi allqukunata
watupita awashqa. Honda. var. walaka.
mikuyninta qunchik.

• Les damos afuera su comida a los • Ñuqaqa warakaawanmi atuqkunata

perros. manchakaachiy.

• Yo asusto a los zorros con mi honda.


waquy. v. Rikranchikta runa
masinchikta mayinchikman churapay. waranqa. num. Isqun pachak, isqun
Abrazar. cf. mallakay. chunka isqunman shuknin churapashqa.
Mil. var. walanqa.
• Runam warminta waqupaykan.

• El hombre está abrazando a su mujer. • Taqay hirkachawmi waranqa

uushakunata michikaayan.
wara. s. Ullqukuna chiqllanpita chankan
• En aquel cerro están pasteando mil
urayman churakunan ratash. Pantalón.
ovejas.
• Yana waraatam taqshakuykaa.

• Estoy lavando mi pantalón negro.

271
waraq-quyllur. s. Quyalla yarqumuq warka. s. Wamrakunapa mana rutushqa
hatun puka akchiyuq quyllur. Lucero, aqchan. Pelo de niño antes del primer
Venus. corte.

• Waraq-quyllur yarqaramuptinmi • Wawqiipa warkantam waray

kuchita pishtashun. rutuyanqa.

• Cuando salga el lucero mataremos al • Mañana cortarán por primera vez el

chancho. pelo de mi hermano.

waraqu. s. Tita shukshunaw achka warkarutuy. s. Wamrakunapa warkan


shunqunchaw yakuyuq, kashayuqpis rutuna. Primer corte de pelo.
yura. Cactus (San Pedro).
• Paykunaqa warka rutuychawmi

• Waraquwanmi yakuta qachwakuykaayan.

chuyayachinchik. • Ellos están bailando durante el corte

• El agua se destila con el cactus. de pelo.

waray1. s. Kanan hunaqman shamuq warmi1. s. Chuchuyuq kaq runa.


hunaq. Mañana, día siguiente. Mujer. var. walmi.

• Waraymi churiipa qirinta

hampiyanqa.

• Mañana curarán la herida de mi hijo.

waray2. v. Patsa achikyay. Amanecer.

• Patsa waraykannami.

• Ya está amaneciendo.
• Ishkay shumaq warmikuna.

• Dos mujeres hermosas.

272
washaruru. s. Ñatinninchik qipanchaw
warmi2. s. Ullquwan kawaq. Esposa. rurunaw kaqninchik. Riñón.
var. walmi.
• Awkinpa washarurunchawshi

• Taqaymi wawqiipa warmin. rumita tariyashqa hampikuqkuna.

• Aquella es la esposa de mi hermano. • Dice que encontraron cálculos en los

riñones del anciano.

wasi. s. Tsaychaw taaraanapaq rurashqa,


tamyapita, wayrapita, achachaypitapis
ratakunapaq. Casa, hogar. var. wahi,
wasi.

• Mushusq wasita usharachirqa

raymitam ruranchik.
washa1. s. Qasqunchikpa qipanchaw
• Luego de terminar la construcción
kaqninchik. Espalda. cf. waqta.
de la casa se hace fiesta.

• Kay wamraqa qalapachu washam


waska. s. Millwapita, qarapita,
kaykan.
uqshapitapis raku watunaw kaq
• Este niño tiene la espalda
millushqa. Soga.
descubierta.

washa2. adv. Imapis mana rurichaw


kaptin. Afuera. cf. waqta.

• Washachawmi allqukunata

mikuyninta qunchik.
• Les damos afuera su comida a los

perros.

273
• Yatataqa waskawan watarkurmi titam.

aparinchik. • Las raíces de los árboles son muy

• La leña se carga atando con la soga. gruesas.

wata. s. Chunka ishkay killayuq kaq watya. s. Kurpapita rurashqa urnuchaw


patsa. Año. papa, uqa chaachishqa. Pachamanca.

• Kay wamrakunaqa suqta • Taqay chakrachawmi watyata

watayuqmi kayan. ruraykaayan.

• Estos niños tienen seis años. • Están preparando pachamanca en

aquella chacra.
watay. v. Waskawan, watuwanpis
imakunatapis charaachiy. Atar, amarrar.
wawa1. s. Warmikunapa llullu wamra
• Yuntataqa alli chachaqmi

watanchik.

• A las yuntas se amarra bien apretado.

watsu. s. Yurakunapa patsa rurinchaw


kaqninkuna. var. wachi. Raíz. cf. haqwa,

kaqninkuna. Hijo de madre.

• Wawallaakunam yachaywasichaw

kaykaayan.

sapi. • Mis hijos están en la escuela.

• Hachakunapa watsunqa allaapa

274
wayanita. s. Takshalla yana pishqu,
usya hunaqkuna maypitapis chaamuq.
Golondrina.

• Achka wayanitakunam kita

hananchaw paarikaayan.

• Muchas golondrinas están volando

sobre el estanque.

wawa2. s. Runakunapa, ashmakunapa wayaw. s. Shuk laaya hacha. Aliso. cf.


llullu kaqninkuna. Criatura; cría. ramrash.

• Mishikunam wawankunawan

pukllaykaayan wasi hananchaw.

• La gata está jugando encima de la

casa con sus crías.

wawqi. s. Shuk tayta mamapa ishkay


• Runakuna wayaw kullukunata
ullqu churinkuna. Hermano de varón.
yantapaq shilliykaayan.

• Wawqiimi llulluta rikaykan. • Los hombres están rajando los

• Mi hermano está cuidado al bebé. troncos de aliso para leña.

waya. s. Mana alli kuchushqa ratash. wayita. s. Puchkashqa watupita hatun


Tela cortada desigualmente. ratash awashqa. Bayeta.

• Ratash hiraq wayakunata kayaykan. • Wayitatam rutuykaayan ruripata

• La costurera está quemando las telas hirayaananpaq.

cortadas desigualmente. • Están cortando la bayeta para coser

una pollera.

275
waykay. v. Puukashpa ninata alli charay. • El zorro robó la oveja del hombre
Atizar el fuego. var. waykuy. tímido.

• Warmiykim tullpachaw ninata waylluy. v. Pitapis kuyapay. Amar.


waykankan.
• Taqay shipashtam ñuqa allaapa
• Tu mujer está atizando el fogón.
waylluu.

wayllapampa. s. Achka yurakuna kaq • Yo amo demasiado a aquella


pampa. Prado, pradera. muchacha.

wayna. s. Chunka pichqapita ishkay chunka


patsayaq watayuq ullqu. Joven varón.

• Waynakunam chiinakunata

akraykaayan warminpaq.

• Los jóvenes están escogiendo sus

mujeres.

wayta. s. Yurakunapa tukuy niraq


• Wamrakunaqa ashmakunatam kaqninkuna, tsaypita murun yarquq. Flor.
michikuykaayan wayllapampachaw.

• Los niños están pastando a los

animales en la pradera.

wayllayu. adj. Mana shunqunchaw,


yarpakuyninchaw kallpayuq kaq.
Cobarde, tímido.

• Wayllayu runatam atuq uushanta

suwapashqa.

276
• Shipashkunaqa waytatam • Wasiichaw achka wayutam

churakuyan chukunkunaman. mikuyaa.

• Las muchachas se colocan flores en • En mi casa comemos bastante fruta.

sus sombreros.
wayuraakuna. v. Imapis hachachaw
waytachakra. s. Achka waytayuq kaqpita waska watarashqa, tsaypita
chakra. Jardín. pukllar warkuraanapaq. Columpio.

• Ñañaami pukllaykan

wayuraakunachaw.

• Mi hermana está jugando en el

columpio.

wayuy1. v. Waskawan, imawanpis


watarkur mana patsa tinkuqta charay.
Colgar.
• Waytachakrachawmi waytata
• Aychaqa wayuraykan.
aylluykaayan.
• La carne está colgada.
• Están recogiendo flores en el jardín.

wayuy2. v. Yurakunapa wayun yuriy.


wayu. s. Yurakunapa murun. Fruta.
Fructificar las plantas.

• Papa wayuykannam.

• La papa ya está fructificando.

waywash. s. Hatun chupayuq takshalla


ashma, hakapa yawarninta shuquq.
Comadreja.

277
• Yanasaapa hakantam waywash wikapay. v. Shukshuta makinchikwan
usharishqa. karuman hitay. Arrojar un objeto.
• Los cuyes de mi amiga fueron
• Awiluumi tukrunta wikapan.
exterminados por la comadreja.
• Mi abuelo lanza su bastón.

wichqay. v. Kicharaq punkuta, runku,


wiki. s. Shuk puqushqa uushapa llapan
uchku, imatapis chapay. Cerrar.
millwan rutushqa. Vellón de lana.
• Aku yachaywasipa punkunta
• Ishkay wikitam rantikushaq.
wichqamushun.
• Voy a vender dos vellones de lana.
• Vayamos a cerrar la puerta de la escuela.

wikllu. adj. Shukshu, qiru ichik


wichyay. v. Wirpanchikta wichqashpa
tumashqa kaq. Torcido. cf. wiksu.
puukay. Silbar.
• Wikllu shukshuwanmi purushta
• Wamrakunam wichyanakuyan
hurqunchik.
pukutay rurinchaw.
• La granadilla se recoge con un palo
• Los muchachos se silban en medio
torcido.
de la neblina.

wiksanay. v. Pachanchikchaw mana


wiiqu. s. Patsa rurinchaw kawaq kuru.
imapis kay. Hambre. cf. mallaqay.
Lombriz.
• Warmikunam wiksanaywan
• Wamrakunam wiiquta ashikaayan
aayapakuyan.
challwakuyaananpaq.
• Las mujeres bostezan con el hambre.
• Los niños están buscando lombrices

para carnada de su pesca. wiksu. adj. Shukshu, qiru ichik


tumashqa kaq. Torcido. cf. wikllu,
wiqu.

278
• Wiksu shukshuwanmi purushta • Aquel anciano sabe buenos cuentos.

hurqunchik.
willapakuy. s. Pipis alli kayninchikpaq
• La granadilla se recoge con un palo
niy. Consejo, orientación.
torcido.

• Awilunchikkunam alli willapakuyta


wikuña. s. Llama kasta ashma, shumaq
quyan.
llanulla kunkayuq, shumaq millwayuq.
• Los abuelos dan buenos consejos.
Vicuña.
willay. v. Shuk runa shukta imatapis
• Wikuñapa millwanpitam punchuu
musyashqanta niy. Avisar, contar.
awachishaq.

• Me mandaré hacer un poncho de • Llapan yachashqaatam taytaata

lana de vicuña. willaa.

• Yo le cuento todo lo que aprendo a

mi padre.

willchi. s. Awaspa, allwipapis llullu


rurunkuna. Fruto tierno de cereales.

• Willchi awastam pishqukuna

mikuykaayan.

• Los pájaros comen los frutos tiernos

de las habas.

willakuy. s. Mana imapis kaqta willka. s. Shuk taytapa, mamapapis


willakushqanchik. Cuento, narración. churinpa, wawanpa churin kaq. Nieto.

• Taqay awkinmi shumaq • Taqay runam willkanta

willakuykunata yachan. yachaywasiman apaykan.

279
• Aquel señor está llevando a su nieto wiñay. v. Yurakuna, ashmakuna,
a la escuela. runakunapis hatunyashqan. Crecer. var.
winay.
winchus. s. Shumaq ichiklla pishqu,
llanulla pishqu, hatun rakwayuq. • Wamrakunaqa rasmi wiñaykaayan.
Picaflor. cf. chilyaq, hirish. • Los niños están creciendo rápido.

wiqi. s. Ñawinchikpita yakunaw yarquq.


Lágrima.

• Wishqawan qishyashqaqa allaapam

wiqinchik aywakumun.

• Cuando estamos enfermos con la gripe

salen muchas lágrimas de los ojos.

wiqru. adj. Chulla chaki, wiksu chanka


runa. Cojo.

• Yanasaami wiqru.

• Winchuskunaqa waytapa • Mi amigo es cojo.

mishkintam shuquyan.
wiqu. adj. Tumaq, tikraq naani, imapis.
• Los picaflores sorben la miel de las flores.
Curvo, torcido. cf. wiksu, wikllu.
winku. s. Shuk llapan yakunaw kaqta
• Taqay naaniqa wiqullam.
tupuna. Litro.
• Aquel camino es muy curvado.

• Llapan runam shuk winku yakuta


wira. s. Ashmapa, runapapis qaran
upunan llapan hunaq.
rurinchaw chulluq kaqnin. Grasa.
• Todos los hombres deben tomar un

litro de agua todos los días.

280
• Mamaami wallpapa wiranta • Tsay runakunam wirunawan

ashiykan hampipaq. siwarata wiruykaayan.

• Mi madre está buscando grasa de • Esos hombres están garroteando la

gallina para remedio. cebada con wiruna.

wirpa. s. Shiminchikpa kuchun. Labios. wishi. s. Waakapa llullu wawan.


var. willpa. Becerro.

• Yanasaami tita wirpayuq.

• Mi amigo tiene labios gruesos.

wiru. s. Puqushqana sarapa tullun. Caña


de maíz. var. wilu.

• Yana wirum allaapa mishkin.

• La caña negra es muy dulce.

wiruy. v. Runa imatapis, pitapis


shukshunwan maqay. Apalear,
garrotear. var. wiluy. • Wishim mamanta chichiykan.

• El becerro está mamando a su

madre.

wishka. s. Kunishnaw, itsanqa hatun


chupayuq ashma. Vizcacha.

• Wishkaqa qaqa rurinkunachawmi

kawan.
• La vizcacha vive en medio de las

rocas.

281
ashmakuna mikuq. Gallinazo.

• Wiskurmi wañushqa waakata

mikuykan.

• El gallinazo está comiendo a la vaca

muerta.

wishlla. s. Qirupita llaqllashqa


witiy. v. Maypitapis aywakuy, yarquypis.
mikunapaq kaq. Cucharón.
Retirarse.
• Warmi wishllawan kashkita qawin.
• Mishi waqaptinqa ukushkuna
• La mujer bate la sopa con un
witiriyanmi.
cucharón.
• Cuando maúlla el gato los ratones se

wishqa. s. Allaapa alalaychaw retiran.


kashqam charikun, sinqanchikpa
wiyakuy. v. Pipis
achka yakuyashqa pisqa yarqun, llapan
willapaamashqanchikta wiyay.
qaranchik achachaywan qishya kaq.
Obedecer, hacer caso. cf. kaasukuy.
Catarro, gripe.
• Wamrakunaqa taytantam
• Wamram wishqawan kaykan.
wiyakuyan.
• El niño está con la gripe.
• Los niños obedecen a sus padres.

Wisku. adj. Mana rikaq runa, ashmapis.


Wiyay. v. Ima kaqtapis rinrinchikwan
Ciego. cf. qapra, ñawsha.
maakuy. Oír.
• Wisku runaqa tukrunllawanmi
• Yachachikuq rimaptin
purin.
yachakuqkunam wiyayan.
• El ciego camina solo con su bastón.
• Cuando el profesor habla los

wiskur. s. Hatun yana pishqu, wañushqa alumnos le escuchan.

282
Yy
yachachikuq. s. Yachaywasichaw


Paniimi qutsuyta yachan.

Mi hermana sabe cantar.

yachaywasi. s. Wamrakuna
yachachikuqwan yachakuyaananpaq
wamrakuna yachachiq. Profesor.
rurashqa wasi. Escuela.

• Yachachikuqmi parlaykan

taytaawan.

• El profesor está hablando con mi


• Markaachawmi yachaywasita
padre.
qataykaayan.

yachaq. s. Runa imatapis achkata • En mi pueblo están techando la


musyaq. Sabio. escuela.

• Yachaq rimaptinqa llapan runam yakachiy. v. Pitapis ratashnin


wiyan. churachiy. Vestir.
• Todos escuchan cuando habla el sabio.
• Wawqiitam taytaa waranta

yachay. v. Imatapis yakachin.


yarpachakuyninchikchaw charay, • Mi padre le viste a mi hermano su
imatapis alli ruray. Saber. pantalón.

284
yaku. s. Mayukunachaw, de jugar.
quchakunachaw upunapaq kaq. Agua.
yana. adj. Imapis ulla niraq kaqkuna.
Negro.

• Runakunaqa pinchakunatam
• Kay ichiy ashkash yana rikuqmi.
pichaykaayan achka yaku
• Este cordero pequeño es de color
aywananpaq.
negro.
• Los hombres están limpiando los

canales para que corra bastante agua.

yakuchay. v. Imapis hurpa kaqta yakun


winay. Yakutsay. Aguar.

• Wasi ruraqmi liqitata yakuchaykan.

• El albañil está aguando el barro.

yakunay. v. Yaku upuyta munay. Sed.

• Wamrakuna pukllarir allaapam yanapay. v. Pitapis ruraykashqanchaw


yakunan. pishipaptin rurashqanta ruray. Ayudar,
• Los niños tienen mucha sed después colaborar.

285
• Kay markachawqa llapan runam

yanapanakuyan.

• En este pueblo todos se ayudan.

yanapukutay. s. Hanan patsa yana


pukutaywan chapakaaramuptin.
Nubarrón.

• Hirkatam yanapukutay

chaparimun. • Tamya hunaqkunaqa yanta

• El nubarrón cubre el cerro. pishipanmi.

• En días de lluvia la leña escasea.


yanasa. s. Imatapis willapaanakuq runa
masi. Amigo. yanuy. v. Ima kaq mikuytapis yakun
winarkur puwachiy. Cocer, cocinar. cf.
• Yanasaawanmi maytapis aywaa.
aruy.
• Yo voy a todas partes con mi amigo.


yanashtu. s. Mankapa yana kaqninwan
llushishqan. Tizne.

• Kallishtuchawmi runakuna

yanashtushqa puriyan.

• En carnavales los hombres andan

tiznados.

yanta. s. Tullpachaw waykanapaq


chiqtashqa qirukuna, tsakishqa
• Paniimi papata yanuykan.
hachakuna. Leña. var. yamta.
• Mi hermana está cocinando papas.

286
yapay1. v. Ishkay qutuchaw kaqkunata • Mi hermano está arando las chacras.
shukllaman yupay. Sumar, agregar.

• Wamrakunam yapayta

yachakuykaayan yachaywasichaw.

• Los niños están aprendiendo a

sumar en la escuela.

yapay2. adv. Imatapis mana shuk


kutillatatsu ruraptinchik. De nuevo, otra
vez. yarayma. s. Qutsukunapa rakishqa
kaqnin. Estrofa.
• Awilaami yapay muruta wiñaykan.

• Mi abuela está echando de nuevo la • Ishkay kaq yaraymata qutsushun.

semilla. • Hay que cantar la segunda estrofa.

yarpakuy. v. Imapis kananpaq kaqta


yarpachakuy. Imaginarse.

• Wamrakunam yarpakuyan imanaw

willakuy kashqanta.

• Los niños se imaginan cómo es el

cuento.

yarpay1. s. Umanchikchaw,
yapyay. v. Yuntawan chakrakunapa
piqanchikchaw yarpaachimaqninchik.
allpanta tikray. Arar.
Memoria. var. yalpay.

• Wawqiimi chakrakunata • Llapan yachakushqanchikmi

yapyaykan. yuyayninchikman aywan.

287
• Todo lo que aprendemos va a la • Está saliendo sangre de la nariz del niño.

memoria.
yawarnaani. s. Llapan qaranchikman
yarpay2. v. Imatapis umanchikchaw yawarninchik chaachiq. Venas.
kaqta raslla niy. Recordar. var. yalpay.
• Yawarpa naanin rachiptinqa

• Llapanchikmi yarpanchik yawarninchikmi yarqumun.

mamanchikta. • Cuando se rompen las venas sale

• Todos recordamos a nuestra madre. nuestra sangre.

yarquy. v. Wasipita waqtaman ayway. yaway. v. Ima mikunatapis ichikllata


Salir. var. yalquy. mikuy. Probar, saborear. cf. llamiy,
malliy.
• Yachakuqkunaqa

yarquykaayamunnam • Arukuq warmim yawarin

yachaywasipita. kashkinta.

• Los estudiantes ya están saliendo de • La cocinera prueba la sopa.

la escuela.
yaya. s. Churiyuq runa. Padre.
yawapay. v. Quyapa, tutapa
• Yayaami Yanacanchata aywashqa.
mikushqanchik. Desayunar.
• Mi padre ha viajado a Yanacancha.

• Uryaqkunam yawapaykaayan.
yayan. s. Ashmakunapa puqushqa
• Los trabajadores están desayunando.
urqun kaq. Padrillo.
yawar. s. Qaranchikchaw yakunaw puka
• Uushakunapa yayanmi atuqta
kaq. Sangre.
waqrashqa.

• Wamrapa sinqanpitam yawar • El padrillo de las ovejas corneó al

yarquykaamun. zorro.

288
yaykuy. v. Wasikunaman, maymanpis
rurinman chay. Entrar.

• Suwakuqmi wasiman yaykuykan

pakayllapa.

• El ladrón está entrando a escondidas

a la casa.

yuka. s. Shuytu papanaw mikunapaq yunka. s. Achka hachakuna wiñaq


kaq. Yuca. patsakuna. Región selvática.

• Yunkachawmi yukata

aylluykaayan..

• Están cosechando yuca en la selva.

• Qatuqmi yukata rantikuykan.

• El negociante vende yucas.

yukis. s. Tamyata mañakur


pintiykachaq takshalla yana pishqu.
yunta. s. Ishkay turu yuquwan watashqa
Zorzal. var. llukish.
taklla sutaq. Yunta.
• Yukismi chuqlluta mikuykan.
• Hatun chakrakunatam yuntawanqa
• El zorzal está comiendo choclo.
yapyayan.

289
• Se ara con la yunta las chacras

grandes.

yuraq. adj. Imapis utku niraq kaptin.


Blanco. var. yulaq.
yupay. v. Imakunatapis shukllayllapayan
rikay, aykapis kashqanta musyanapaq.
Contar.

• Willkaami maytukunata yupaykan.

• Mi nieta está contando los libros.

yupi. s. Runa, ashmapis purishqanchaw


chakin harushqan kaq. Huella, rastro.

• Allqupa yupintam kaychaw • Taqay runapa punchunqa yuraqmi.

tarirquu. • El poncho de aquel hombre es

• Aquí encontré la huella de un perro. blanco.

yura. s. Llapan patsapita yurimuq. yuriy. v. Llullukuna kay patsaman


Planta. var. yula. cf. Mallki. chaamushqan. Nacer. var. yuliy.

• Kay papapa yuranmi shumaq. • Qanyanmi llullu wawqii yurishqa.

• La planta de esta papa es bonita. • Ayer nació mi hermanito.

290
DICCIONARIO

A—Z

CASTELLANO - QUECHUA
A
adelante. adv. Ñawpa.
adelgazar. v. Aqrayay, llanuyay, uyutay.
abandonar. v. Haqiy, kachariy. adherir. v. Laqay.
abeja. s. Wanquyru. adolorido. adj. Nanaytashqa.
ablandar. v. Llampuchiy, llapchiy. adorar. s. Muchakuy.
ablandarse. v. Llampuyay. adornar. v. Allichay
abofetear. v. Lachyay, laqyay. adulto. s. Ruku.
abollado. adj. Latu. afligido. adj. Llakishqa.
abollar. v. Chapruy, latuy. aflojarse. v. Hapshiyay.
abonar (haciendo dormir animales en la afuera. adv. l. Hawa, waqta, washa.
chakra). v. Iskay. agacharse (como la gallina para poner un
abono. s. Wanu. huevo). v. Llupuy.
abortar. v. Shulluy. agarrar. v. Chariy.
abra. s. Raqra. agarrarse (de alguien para refugiarse). v.
Achkukurkuy.
abrazar. v. Makallay, waquy.
agonizante. adj. Wañunaykaq.
abrigarse. v. Quñukuy.
agravarse. v. Antsay.
abrir (la boca). v. Aayay.
agregar. v. Yapay.
abrir. v. Kichay.
agriar. v. Puchquy
abuela. s. Awila.
agrio. adj. Puchqu.
abuelo. s. Awilu.
agrupar. v. Quriy.
aburrirse. v. Ahayay
agua. s. Yaku.
acarrear. v. Ashtay.
aguachenta (la papa). adj. Ñuñush.
aceptar. v. Aaniy.
aguar. v. Yakuchay.
acequia. s. Pincha.
agudo. adj. Llawchi.
achatado. adj. Latu.
aguila. s. Anka.
achatar. v. Latuy.
aguja (de arriero). s. Antakasha
aclarar. v. Chuyachiy.
ahogarse. v. Shinqashyay
acomodar. v. Kamakaachiy.
ahora. adv. Kanan.
acusar. v. Akusay, tumpay.
ají. s. Uchu.
292
ala. s. Ripra. alzar. v. Huqay.
alacrán. s. Atuqkuru. amamantar. v. Chuchuchiy.
alborear. v. Achikyay. amanecer. v. Waray, achikyay.
alcanzar (algo a otro). v. Makyay. amar. v. Waylluy.
alegrarse. v. Kushikuy. amargo. adj. Asqa.
alegre. adj. Kushi. amarillo. adj. Qallwash, qarwash.
alga. s. Kushuru. amarrar. v. Liyay, watay.
algodón. s. Utku. amasar. v. Taqllay.
aliso. s. Ramrash, wayaw. amigo. s. Yanasa.
alistarse. v. Listukuy. amontonar. v. Chuquy.
allí. adv. Chaychaw. amparar. v. Aylluy.
alma. s. Hupay. ampolla. s. Pushllu.
almácigo. s. Mallki. amuleto. s. Illa.
almohada. s. Hawna, hawya. anciana. s. chakwan.
alpaca. s. Paqu. anciano. s. Awkin.
andén. s. Patak.
anemia. s. Upichu.
angosto. adj. Kichki.
angosto. adj. Llanu.
anillo. s. Aniillu.
animal (chúcaro). s. Chukaru.
animal (nacido con un solo testículo). s.
Chiklu.
animal (que habita las lagunas de las punas
alto. adj. Hatun. y sale de noche en forma de una oveja u otro
animal). s. Marqu.
altramuz. s. Tawri, tarwi.
animal (que nace con una pata deformada).
alumbrar (a alguien). v. Achkipay. adj. Makllu.
alumbrar. v. Achkiy animal. s. Ashma, uywa.
alumno. s. Yachakuq. ano. s. Uqiti.
aluvión. s. Lluqlla.
293
anterior. adj. Ñawpa. árbol (nativo de la familia de la oliváceas,
quishuar). s. Kiswar.
anteriormente. adv. Ñawpa.
árbol. s. Hacha, sacha, qiru.
antes. adv. Ñawpa.
antiguo. adj. Ñawpa.
anublarse. v. Llantukay, pukutay.
anudar. v. Kipuy.
año. s. Wata.
apacheta. s. Wanka.
apachurrar. v. Llapiy.
apagar. v. Upiy.
apalear. v. Wiruy.
aparecer. v. Rikakay.
apedrear. v. Saqmay.
apenar. v. Llakichiy.
aplastar (con la mano). v. Llapchiy. arbusto (de dos metros de altura con hojas
aplastar. v. Lapiy. comestibles parecidas a las de la col). s.
Kuulish.
aplastar. v. Llapiy, ñitiy, tanuy.
arcilla. s. Ñikatu, raqu, llinka, raaku.
aplaudir. v. Paqchiy.
arcoíris. s. Turumanyay.
aporcar (la papa). v. Unkuy.
arder. v. Rawray, rupay.
apretado. adj. Kichki.
arena. s. Aqu, qaush.
apretar (con la mano). v. Llapchiy.
arenoso. adj. Aqush-aqush
aproximarse. s. Kinray.
arete. s. Tulumpi.
apurar. v. Hikutay.
arista. s. Tupra.
aqra. adj. Flaco.
arracacha. s. Rakacha.
arado. s. Taklla.
arrancar (las hojas del maíz jalándolas
araña. s. Pachka.
hacia abajo). v. Llawchay.
arañar. v. Ashpiy.
arrancar. v. Rachiy.
arar. v. Yapyay.
arrastrarse. v. Qarachakuy.
árbol (de zona quechua y yunga). s. Kulli.
arrear. v. Qatiy.

294
arreglar. v. Allichay atar. v. Watay.
arrodillarse. v. Qunqurikuy. atemorizar. v. Manchachiy.
arrojar (un objeto). v. Wikapay. aterrizar (un avión). v. Ratay.
arrojar. v. Hitay. atizar (el fuego). v. Waykay.
arrugado. s. Inku. atorarse. v. Isqamray.
articulación. s. Muqu. atorarse. v. Kichkipakuy.
arvejas. s. Allwi. atracarse. v. Hatikay.
asado. s. Kanka. aullar. v. Waqachay.
asamblea. v. Rimanakuy. aumentar (de volumen). v. Hakay.
asar (carne). v. Kankay. aumentar. v. Achkayay, miray.
asar (el choclo). v. Kaspay. ausentarse. v. Illay.
asentar (por escrito en un acta). v. Hamachiy. autoridad (suprema del imperio incaico). s.
Inka.
asfixiarse. v. Hamaychay.
autoridad. s. Kamachikuq.
asfixiarse. v. Isqamray.
ave (que incuba o cuida polluelos). adj.
así. adv. Chaynaw.
Rukyaq.
asiento. s. Hamakuna, taakuna.
ave centinela. s. Lliqllish.
áspero. adj. Qachqa.
aventar (líquido). v. Laqchiy.
asquear. v. Millanay.
averiguar. v. Mayakachay.
asqueroso. adj. Rakcha.
avisar. v. Willay.
asta. s. Waqra.
avistar. v. Rikachakuy.
asustar. v. Manchachiy.
axila. s. Ikish, kikish, llikllakshu.
asustarse. v. Manchakay.
ayer. adv. Qanyan.
atado (de tallo seco de cereales). s. Pirwa.
ayuda (mutua). s. Ayni.
atado. s. Qipi.
ayuda (remunerada en dinero o producto).
atadura. s. Manya. s. Minka.
atar (largueros o palos largos y delgados). ayudar. v. Yanapay.
v. Chaqllay.
azadón. s. Rakwa.
atar. v. Liyay.
azul. adj. Anqash.
atar. v. Manyay.

295
B
becerro. s. Wishi.
berro. s. Uqururu.
baba. s. Lamati, lawsa. besar. v. Muchay.
babear. v. Lawsay. beso. s. Mucha.
bailar. v. Qachway, tushuy. bicolor. adj. Misha.
bajar. v. Uray. blanco. adj.Yuraq.
banco. s. Kunku. blando. adj. Llampu, ñampu.
banda. s. Chimpa. boca. s. Shimi.
bandera. s. Unancha. bocio. s. Puqla, qutu.
bañarse. v. Armakuy. bolsa (de cuero para llevar barro). s.
barba (del chivo). s. Chita. Kapaachu.

barba. s. Shapra. bolsa. s. Piksha.

barbechar. v. Chakmay. bombo. s. Tinya.

barranco. s. Qachpi. bosque. s. Hacha-hacha.

barranco. s. Qaqa. bosta. s. Karkash.

barrer. v. Pichay. bostezar. v. Aayapaakuy.

barro. s. Liqita, mitu, ñiqi. botar (algo de la boca después de masticarlo).


v. Haqsuy.
bastante. adv. Achka.
botar. v. Hitay.
bastón. s. Shukshu, tukru.
brazado. s. Marqay.
basura. s. Puqi.
brazo. s. Rikra.
batán. s. Maray.
brillar. v. Chipapay.
batir (agua con harina evitando que se hagan
grumos). v. Wamiy. brotar. v. Chiqlliy.

batir. v. Qawiy. bruja. s. Achikay.

bayeta. s. Wayiita. bruto. s. Suqru.

bebé (hasta aprox. 3 años). s. Ñushpa. buche. s. Ukshi.

bebé (o niño de muy corta edad). s. Ñaña. bueno. adj. Alli.

bebé (recién nacido). s. Iti. bBúho. s. Tuku.

bebé. s. Llullu. bulto. s. Qipi.

beber. v. Upyay. burro (semental). s. Hichur.


burro. s. Ashnu.
296
C
camellón. s. Raway.
camilla. s. Kirma.
caballo. s. Kawallu. caminar. v. Puriy.
cabecera. s. Hawna. camino. s. Naani.
cabello. s. Aqcha camisa. s. Kushma.
cabeza. s. Piqa, uma. camote. s. Apichu.
cabildo. s. Kabildu. cana. s. Suqu.
cabra. s. Chiwa. canal. s. Pincha.
cactus (San Pedro). s. Waraqu. canasta. s. Isanka.
cadáver. s. Aya. cansarse. v. Pishipay, utikay.
cadena alimenticia. s. Mikuykunapa cantar. v. Kantay.
shinrinakuynin.
cantar. v. Qutsuy, takiy.
cadera. s. Anka
cántaro (grande). s. Kuntu.
caer (a una laguna un animal). v. Marpuy.
cántaro. s. Puyñu.
caer (invertido y quedar plantado). v.
cantuta. adj. Qantu.
Hawikay.
caña (de maíz). s. Wiru.
caerse. v. Hiqay, ishkiy, tuniy.
cara. s. Qaqlla.
caída (de agua). s. Paqcha.
caracha. s. Qaracha.
cal. s. Isku.
caracol. s. Laqatu.
calabaza. s. Kalawaasu.
carbón. s. Ulla.
calamina. s. Kalamiina.
cargar (en la espalda). v. Apariy.
calcular. v. Tantiyay.
cargar (en la falda). v. Millqay.
caldo. s. Kaldu.
cargar (en los brazos). v. Marqay.
calentarse (con el sol o fuego). v. Mashakuy.
carnaval. s. Kallishtu.
calentarse. v. Quñukuy.
carne. s. Aycha.
caliente. adj. Quñuq.
casa comunal. s. Kabildu.
callado. adj. Chulluk.
casa. s. Wasi.
callar. v. Upaallakuy.
cascabel. s. Shaqsha.
calvo. adj. Qala.
cascada. s. Paqcha.
calvo. adj. Qalaputu.

297
cáscara. s. Qara. cien. num. Pachak.
caserón. s. Raqaa. cifra. s. Kipu.
casta. s. Panaka. cintura. s. Chiqlla.
castrar. v. Kapay. cinturón. s. Wachuku.
catarata. s. Paqcha. claridad. s. Achki.
catarro. s. Wishqa. cloquear (de la gallina). v. Rukyay.
causar (preocupación). v. Llakichiy. clueca. adj. Rukyaq.
caverna. s.Machay. cobarde. adj. Wayllayu.
cebada. s. Siwara. cobijar. v. Aylluy.
cebolla. s. Siwulla. cobre. s. Anta.
ceniza (del tallo de quinua para mascar con cocer. v. Chaay, yanuy.
coca). s. Llipta.
cocinado. adj. Chashqa.
ceniza. s. Uchpa.
cocinar. v. Aruy.
centro. s. Chawpi.
cocinar. v. Yanuy.
cercenar. v. Mutuy.
codo. s. Kukuchi.
cereal (pelado). adj. Llushtu.
coger (animales con el lazo). v. Lasyay.
cereal (remojado y pelado). s. Llunka.
cojo. adj. Wiqru.
cereal (semimaduro). s. Tahu.
cola. s. Chupa.
cerebro. s. Urus.
colaborar. v. Yanapay.
cernícalo. s. Killiksha.
colador. s. Shuyshuna.
cernidor. s. Shuyshuna.
colar. v. Shuyshuy.
cerrar. v. Wichqay.
colega. s. Masi.
cerro. s. Hirka.
colgar. v. Wayuy.
césped. s. Tsampa.
collar. s. Wallqa.
cicatriz. s. Sira.
color. s. Anta.
cicuta. s. Nakatu.
colores. s. Niraqkuna.
ciego. adj. Ñawsha, wisku, qapra.
columpio. v. Wayuraakuna.
cielo. s. Hanaqpatsa.
comadreja. s. Waywash.
ciempiés. s. Pachakchaki.
comedia. s. Aranwa.

298
comer (por poquitos). v. Llamshiy. copular. v. Sakway.
comer (apresuradamente). adv. Ñiti-ñiti. copular. v. Shallmay.
comer (carne deshilachándola con los copular. v. Sipuy.
dientes). v. Haqchiy.
coquetearse. v. Hiqchipay.
comer (harina). v. Akuy.
corazón. s. Shunqu.
comer (refiriéndose al sonido que hacen el
cordillera. s. Hallqa.
perro o chancho). v. Sapsay.
cordillera. s. Hanka.
comer. v. Mikuy.
corral. s. Chiku.
cometer (un delito). v. Huchalliy.
corral. s. Kancha.
comida (recalentada). s. Shana.
correr. v. Ayqiy.
comida. s. Mikuna.
cortante. adj. Llawchi.
compadecer. v. Llakipay.
cortar (en pedacitos). v. Ikiy.
compañero. s. Masi.
cortar. v. Kutsuy.
compartir. v. Rakipay.
cortar. v. Mutuy.
competencia. s. Llalliy.
cortar. v. Ruquy.
competir. v. Llallinakuy.
corte (de pelo). s. Rutuy.
comprar. v. Rantiy.
corteza. s. Qara.
comunidad. s. Ayllu.
cosecha (de maíz). v. Arkuy.
cóndor. s. Kuntur.
cosechar (cereales). v. Pallay.
conducir. v. Pushay.
cosechar (tubérculos por otro). v. Allapay.
confundir. v. Pantachiy.
cosechar (tubérculos). v. Allay
congelado. adj. Tsururushqa.
coser. v. Hiray.
conocer. v. Riqiy.
cosquillear. v. chikshay.
consejo. s. Willapaakuy.
cosquilloso. adj. chiksha.
contagiar. v. Ratay.
costa. s. Chala.
contagiarse. v. Muyanakuy.
crear. v. Paqarichiy.
contaminar. v. Qillichakuy.
crear. v. Kamay.
contar. v. Willay.
crecer. v. Wiñay.
contar. v. Yupay.
creer. v. Kriyikuy.
convertirse (en ceniza). v. Lliptayay.
299
CH
crespo. adj. Qushpu.
cría (de oveja). s. Ashkash.
cría. s. Wawa. chacchar. v. Chaqchay.
criar. v. Waatay. chacra. s. Chakra.
criatura. s. Wawa. chancaca. s. Chankaka.
criticar. v. Hamuray. chancho. s. Kuchi.
crudo. s. Chawa. chaqnay. v. Maniatar.
cruzar (la banda). v. Chimpay. charango. s. Charanku, llullu guitarranaw.
cruzar. v. Chimpay.
cuál (de entre varios). pro. interrog. Mayqan.
cubrir. v. Qatay.
cubrirse (de nieve). v. Hankay.
cucharón. s. Wishlla.
cuello. s. Kunka.
cuento. s. Willakuy.
cuerno. s. Waqra.
cuero. s. Qara.
cueva. s. Machay.
culpable. adj. Huchayuq.
chicha. s. Aswa.
culpar. v. Tumpay.
chichi. s. Ñuñu.
cultivar. v. Uryay.
chila. s. Kalawaasu.
cultura. s. Marka.
chocho. s. Tawri.
cuña. s. Pachilla.
choclo. s. Chuqllu.
curandero. s. Hampikuq.
choza. s. Chuklla.
curar. v. Hampiy.
chuño. s. Chuñu.
curvo. adj. Wiqu.
chupar (líquidos). v. Ñuqñuy.
cuy (macho). s. Kututu.
chupar. v. Shuquy.
cuy. s. Haka.

300
D
demostrar. v.Rikaachiy.
dentro. adv. Ruri.
danzante (típico). s. Shaqsha. derecha. adj. Allawka.
danzante. s. Wankilla. derramar. v. Hichay.
dar (aliento). v. Haakay.
derretirse. v. Chulluy.
dar (palmadas). v. Taqllapay.
derribar. v. Saqtay.
dar (pasos). v. Hapay.
derrumbar. v. Huchuy.
dar (de puntapiés). v. Haytay.
derrumbe. s. Huchu.
dar (fiado). v. Haqay. desafilado. adj. Laqu.
dar (náuseas). v. Millanay. desafilado. adj. Laqu.
dar (sal a los animales). v. Kachichiy. desafilar. v. Laquyaachiy.
dar (una palmeada). v. Lachyay. desaparecer. v. Illakay.
dar (vueltas). v. Tumay. desatar. v. Paskay.
dar a luz. v. Wachay. desayunar. v. Yawapay.
dar. v. Quy. descansar. v. Hamay.
de repente. adv. m. Illaqpita.

debajo. adv. Hawa.


decir. v. Niy.
dedo. s. Rukana.
defecar. v. Ismay.
deformar. v. Lapiy.
degollar. v. Pishtay.
dejar (boca abajo las cosas). v. Kupsay.
dejar. v. Haqiy, kachariy.
describir. v. Shutinchay.
delantero. adj. Ñawpa.
desdentado. adj. Laqtu.
delgado (cosas planas). adj. Llapsha.
desdentado. adj. Laqtu.
delgado. adj. Llanu.
desequilibrar. v. Amiy
demasiado. adv. Allaapa
desgranar maíz. v. Iskuy.
demorar. v. Hunaqay.

301
deshabitado. adj. Haakuq.
diarrea. s. Isqicha.
deshierbar. v. Quray.
dibujar. v. Siqiy.
deshilarse. v. Hipchiy.
diente. s. Kiru.
deshojar (el maíz tierno). v. Llaqiy.
diez. s. Chunka.
desnudo. adj. Qalapaachu. difícil. adj. Sasa.
desnutrido. adj. Inku. dinero. s. Qillay.
desocupado. adj. Haakuq. dirigente. s. Umalliq.
desocuparse. v. Hayay. dirigirse (en forma horizontal). s. Kinray.

despedida. v. Aywakuy. disco (de piedra para el huso). s. Piruru.

despedir (olor agradable). v. Pukutay. dislocarse. v. Muqay.


distinguido. adj. Qapaq.
despertar. v. Rikchchiy.
dividir. v. Rakipay.
despertarse. v. Rikchay.
divisar. v. Rikachakuy.
desplumar. v. Llukiy.
divorciarse. v. Rakikay.
desrramar. v. Ramay.
doblar (en forma ordenada). v. Chuqpay.
desvestir. v. Lluqtipay.
doble (cosas cilíndricas). adj. Raku.
desvestirse. v. Lluqtiy. doble (cosas planas). adj. Rakta.
detrás. adv. Qipa. doler. v. Nanay.
deuda. s. Haqa. dolor. s. Nanay.
día. s. Hunaq, punchaw. dormir (un rato). v. Ñipiy.

dialogar. v. Rimanakuy. dormir. s. Puñuy.


dos (personas). num. Ishkaq.
dos. num. Ishkay.
duende. s. Ichik-ullqu.
dulce. s. Mishki.
duro. adj. Anaq.
duro. adj. Chukru.

302
E
encabezar. v. Puntay.
encañada. s. Kallki.
echar (de menos). v. Rahay. encender. v. Ratachiy.
ehar (agua con la mano). v. Laqchiy. encima. adv. Hana.
echar (barro). v. Mituy.
encimar. v. Hanapay.

echar (culpa). v. Hitapay. encogido. s. Inku.

echar (sal). v. Kachichay. encolerizarse. v. Piñay.

echar. v. Hichay. encorralar (animales). v. Chikuy.

echarse (de espaldas). v. Ankallay. endeudarse. v. Haqatukuy.

el otro. adj. Hukaq. endurecido (al podrirse). adj. Rumuchu.

embarazada. s. Chichu. endurecido. adj. Rumiyashqa


enema. s. Lawatiwa.
enemigo. s. Chikina.
enfermar. v. Qishyay.
enfermedad venérea. s. Wanti.
enfermedad. s. Qishya.
enflaquecer. v. Inkuyay.
engañar. v. Llullay.

engañar. v. Pantachiy.
embarrar. v. Laqtay.
engendrar. v. Churikuy.
embarrar. v. Mituy.
enharinar. v. Machkay.
embarrar. v. Ñiqitay.
enjuagar. v. Awikuy.
emborracharse. v. Machay.
enjuagarse (la boca con porción de líquido).
embutir. v. Hinchiy. v. Muqchikuy.

embutir. v. Tanuy. enjuagarse (la boca). v. Chuqchiy.

empujar. v. Kumay. enlucir. v. Laqtay.

empuñar. v. Aptay enlucir. v. Llashtay.

enana. s. Ichik-warmi. enterrar. v. Pampay.

encabezar. v. Ñawpay. entrar. v. Yaykuy.

303
entrecerrar (los ojos). v. Ñipchiy. esconderse. v. Ratakuy.
entristecer. v. Llakichiy. escorbuto. s. Shama.
entristecerse. v. Llakikuy. escribir (una carta). v. Kartakuy.
envejecer (cosas). v. Makwayay. escribir. v. Qillqay.
envejecer (la mujer). v. Chakwanyay. escudo. s. Qirara.
envejecerse. v. Llachapayay.
escuela. s. Yachaywasi.
envidia. s. Chikikuy.
escupir. v. Aqtuy, tuqay.
envolver. v. Qipiy.
ese, esa. pron. dem. Chay.
envolver. v. Wankuy.
esforzarse. v. Kallpatsay.
época. s. Patsa.
esófago. s. Ñillputi.
equivocar. v. Pantay.
esófago. s. Tunquri.
equivocarse (pensando haber escuchado
espalda. s. Waqta, washa.
algo). v. Mayapakuy.
espantapájaros. s. Waallu.
erosionar. v. Raqray.
esparcir (la semilla). v. Maqchiy.
errar. v. Pantay.
esparcirse. v. Mashtakay.
eructar. v. Kakyay.
esperanza. s. Shuyapaakuy.
escaladarse. v. Llillichay.
esperar. v. Shuyay.
escaldado. adj. Llillishqa.
espiar. v. Michipay.
escampar. v. Chaway.
espina. s. Kasha.
escapar. v. Chinkay.
espíritu. s. Hupay.
escarabajo. s. Ismayqaltiq.
esposa. s. Warmi.
escarbajo. s. Karkakuru.
esposo. s. Qusa.
escarbar. v. Ashipiy.
esquilar. v. Rutuy.
escarcha. s. Tsururu.
estanque. s. Kita.
escarmenar. v. Hichiy.
estar (crudo). v. Chaway.
escoba. s. Pichana.
estar (de pie). v. Ichiraay.
escocer. v. Llupapay. estar (despejado el cielo). v. Lliwyay.
escoger. v. Akray estar (echado boca abajo). v. Laataray.
escogidas del sol. s. Akllakuna. estar (echado de espaldas). v. Ankallay.

304
F
estar (echado). v. Chacharaay.
estar (esparcido). v. Mashtaray.
estar (salado). v. Puchquy. fabricar. v. Ruray.
estar (tirado). v. Hitaray. fábula. s. Aranway
estar (vacío). v. Haakuy. faja. s. Wachuku.
este, esta. pron. dem. Kay. familia. s. Kasta.
estiércol (de ovinos y auquénidos). s. feliz. adj. Hawka.
Mullka. fermentarse. v. Puquy.
estiércol. s. Wanu. feto. s. Shullu.
estirar (la mano). v. Lamkay. fiambre. s. Mirkapa.
estirar (las piernas). v. Chullqay. fiesta. s. Raymi.
estómago. s. Pacha. flaco. adj. Uyu.
estornudar. v. Haqchiwsay. flamenco. s. Pariwana.
estrecho. adj. Kichki. flauta. s. Pinkullu.
estrella. s. Quyllur. flecha. s. Wachi.
estreñirse. v. Kichkipakuy. flojo. adj. Haaku.
flor. s. Wayta.
estrofa. s. Yarayma.
flotar. v. Tuyuy.
excavar. v. Uqtiy.
fogón. s. Tullpa.
explanada. s. Pampa.

exprimir. v. Qapchiy.

exprimir. v. Qapiy.
extender (algo para recibir). v. Kamaay.
extender. v. Mashtay.
extenderse (el fuego). v. Mismiy.
extraer. v. Hurquy.
extrañar. v. Ankuy
extraño. adj. Haapa.

305
forastero. adj. Haapa.
formar fila. v. Sinrichakuy.
G
gago. s. Akllu
fósil. adj. Rumiyashqa.
gallina. s. Wallpa.
frangollar. v. Tsamqay. gallinazo. s. Wiskur.
frente. s. Urku. gallo. s. Kakash.
frijol. s. Purutu. ganso (andino). s. Wachwa.
frío. s. Alay garrapata. s. Amuku
fructificar. v. Wayuy. garúa. s. Chirapa.
fruta. s. Wayu. gastado. adj. Mawka. Makwa.
gatear. v. Laatay.
gato (montés). s. Ushqumishi.
gato. s. Mishi.

frutecencia (de la papa). s. Rampuqchu. gaviota. s. Qiwlla.


fruto (tierno de cereales). s. Willchi. gente. s. Nuna.
fruto. s. Ruru. germinar. v. Hiqay.
fuego. s. Nina. girar. v. Muyuy.
fuertemente. adv. Chachaq. girar. v. Tumay.
fuerza. s. Kallpa. glúteo. s. Siki.
fumar. v. Mukay. golondrina. s. Wayanita.
fumigar. v. Qushñichiy. golpear. v. Maqay.
fundar. v. Paqarichiy. golpear. v. Takay.

fustán. s. Hustan. golpearse. v. Takakuy.


goma. s. Laqakuna.
306
H
gorra. s. Kachucha. s.
gorrero. s. Laqwa.
gorrión. s. Pichisanka. haba (sancochada). s. Shinti.
gorro (que cubre hasta las mejillas). s. habas tostadas. s. Rukuchu.
Llapllan. habla. s. Rimay.
gorro. s. Chuullu. hablar. v. Parlay, rimay.
gota. s. Shutuy. hacer (algo). v. Imanay.
gotear. v. Shutuy. hacer (bonito). v. Shumaqchay.
grado. s. Ñiqi. hacer (comer). v. Mikuchiy.

granadilla. s. Puru-puru, purush. hacer (conocer). v. Riqichiy.

grande. s. Hatun. hacer (derretir). v. Chulluchiy.


hacer (equivocar). v. Pantachiy.
grandes. adj. Hatusaq.
hacer (revivir). v. Kawachiy.
granizo. s. Runtu.
hacer (surcos o huecos con chaquitaclla para
grano. s. Aqnu
sembrar tubérculos). v. Chiwiy.
grasa. s. Wira.
hacer caso. v. Wiyaakuy.
grillo. s. Chukllush.
hacer. v. Ruray.
gripe. s. Wishqa.
hacerse (adivinanzas). s. Hamuchiy.
gris. adj. Suqu.
hacerse (tarde). v. Hunaqay.
gris. adj. Uqi.
hacha. Haacha.
gritar. v. Qapariy.
halcón. s. Waman.
grueso (en objetos cilíndricos). adj. Tita.
hambre. v. cf. wiksanay. Mallaqay.
grueso. adj. Rakta.
hambre. v. Wiksanay.
grueso. adj. Raku.
hambruna. s. Muchuy.
guanaco. s. Wanaku.
harapos. s. Ratash.
guayaba. s. Shawintu.
harina (de cebada y trigo tostados). s.
guiar. v. Pushay. Machka.
gusano. s. Kuru. harina (de maíz medio seco y cocido). s.
Chuchuqa.
harina. s. Kukupa.
307
heces. s. Ismay hipocorístico (de Emilio). s. Imi.
helada. s. Qasa hipocorístico (de Esteban). s. Ishti.
hembra (reproductora). adj. Maman. hipocorístico (de Ignacio). s. Iñuku.
hembra. adj. China. hipocorístico (de Isabel). s. Isha.
herida. s.Qiri. hipocorístico (de Isaías). s. Ishaaku.
hermana (de mujer). s. Ñaña. hipocorístico (de Isidro). s. Ishi.
hermana (del hombre). s. Pani. hipocorístico (de Justiniano). s. Hushti.
hermano (de mujer). s. Turi. hito. s. Wanka.
hermano (de varón). s. Wawqi. hogar. s. Wasi.
hermosear. v. Shumaqchay. hoja (de plantas). s. Rapi, rapra.
herramienta (de hierro para sacar tubérculos hojas (verdes del maíz antes que eche
o limpiar la mala hierba de la chacra). s. espiguillas). s. Llaqi.
Kashu.
honda. s. Waraka.
hervir. v. Puway.
hondonada. adj. Pukru, ukru.
hervir. v. Timpuy.
hongo. s. Tukllu.
hielo. s. Rasu.
horcadura (de un árbol). s. Kallapa.
hierba. s. Qiwa. qura.
hormiga. s. Anwaqshuy
hígado. s. Ñatin.
horqueta. s. Hurkita.
hijo (de madre). s. Wawa.
hoy. s. Kanan.
hijo (de varón). s. Churi.
hoyo. adj. Pukru.
hijo (menor). s. Shullka.
hoyo. adj. Ukru.
hilar (lana). v. Puchkay.
hoz. s. Uusi.
hilo (de tejido). s. Illawa.
huacatay (silvestre). s. Chinchu.
hilo. s. Watu.
huella. s. Yupi.
hincar. v. Kashtiy.
huérfano. s. Wakcha.
hincharse. v. Hakay.
hueso. s. Tullu.
hipar. v. Hikchuy.
huésped. s. Qurpa.
hipocorístico (de Aquiles). s. Kiichu.
huevo (podrido). s. Suqsu.
hipocorístico (de Crispín). s. Kishpi.
huevo. s. Runtu, ruru.
hipocorístico (de Cristina). s. Kishti.
humear. v. Qusñiy.
308
húmedo. adj. Nuyu, uqu. interrumpir (una acción). v. Chawaachiy.
humita. s. Umiita. intestino (delgado). s. Aqish
humo. s. Qushñi. introducir (algo puntiagudo). v. Kashtiy.
huracán. s. Shukukuy. inútil. adj. Manakaq.
huso. s. Shuntu, pirwa. ir (a hacer chacchar). v. Chaqchachikuy.
ir adelante. v. Ñawpay, puntay.

I
ir. v. Ayway.
isaño. s. Mashwa.
identificar. v. Kikinchay. izquierda. s. Ichuq.
idioma. s. Rimay.

J
iluminar. v. Achikyay, achkiy.
imaginarse. v. Yarpaakuy.
impar. adj. Chulla. jalar. v. Chutay.
imperdible. s. Tikpi jamón. s. Hamun.
imprecar. v. Ñakay. jardín. s. Waytachakra.
inca. s. Inka. jaspeado. adj. Chiqchi.
inexistente. adj. Manakaq.
jerga (de lana tejida a mano). s. Hirqa.
infectar. v. Ratay.
jilguero. s. Chinchis.
infértil. adj. Chaqra.
jora. s. Shura.
ingle. s. Llilli.
jorobado. s. Quru.
inmenso. adj. Hatunkaray.
jorobado. adj. Kurku.
inocente. adj. Huchaynaq.
joven (varón). s. Wayna.
insecticida. s. Hampi.
jugar (a las bolas o pelota). v. Chunkay.
inservible. adj. Haqrash.
jugar. v. Pukllay.
insípido. adj. Qamla.
juguetón. adj. Pukllapacha.
instrumento (para tejer). s. Kallwa.
juntar (torciendo hilos de distintos colores).
insultar. v. Ashay, ashliy. v. Illuy.
inteligencia. s. Umayuq. juntar. v. Chuqpay, quriy.
intercambiar. v. Trukay. junto. adj. Mata.
309
L
levantarse. v. Alsakuy.
liar. v. Liyay.
labios. s. Wirpa. libélula. s. Aqchasuwa
libertad. s. Munashqaykita ruray.
labrar (madera). v. Llaqllay.
libertador. adj. Qishpichiq.
ladera. s. Kinray.
libro. s. Maytu.
ladrón. adj. Suwaq.
liendre. s. Iski.
lagartija. s. Arash.
límite. s. Qurpa.
lago. s. Qucha.
limpiar. v. Pichay.
lágrima. s. Wiqi.
limpio. adj. Chuya.
laguna. s. Qucha.
linaje. s. Panaka.
laja. s. Laaha.
lindero. s. Qurpa.
lamer. v. Llaqway.
líquido viscoso. adj. Lawta.
lamparín. s. Chiwchi.
lisiado. adj. Maqllu.
lampiño. adj. Qala. liso. adj. Llushuq.
lana. s. Millwa. litro. s. Winku.
liviano. adj. Ankash
lápiz. s. Qillqana. lodo. s. Mitu.
largueros. s. Chaqlla. lodo. s. Ñiqi.
lavar (el cuerpo). v. Mayllay. lombriz. s. Aqishkuru, wiiqu.
lavar. v. Taqshay. loro. s. Luuru.
lavarse. v. Awikuy. lucero. s. Waraq quyllur.
lazar. v. Lasyay. luciérnaga. s. Ninakuru.
lazo. s. Laasu. lúcuma. s. Lukma.
leche. s. Lichi. lugar (seco no cultivado). s. Chuchin.
lechuza. s. Pakapaka. lugar (u objeto que sirve para sentarse). s.
leer. v. Ñawintsay.
Hamana.
lejos. s. Karu.
luminosidad. s. Achki.
lengua. s. Qallu.
luna. s. Killa.
leña (rajada). s. Chiqta.
lunar. s. Aña
leña. s. Yanta.
luxar. v. Ulluy.
levantar (una pared). v. Pirqay.
luz. s. Achki.
levantar. v. Huqay.

310
LL M
llaga. s. Qiri. machucar. v. Ñitiy.
llama. s. Llama. madeja. s. Chinkus.
madera. s. Qiru.
llamar. v. Qayakuy.
madre. s. Mama.
llanque. s. Llanqi.

llanura. s. Pampa. madurar. v. Puquy.


llegar (al suelo lluvia, nieve, granizo). v. maduro. adj. Puqu.
Ratay.
maguey. Qaara
llegar. v. Chaay.
maguey. s. Chuchwa.
llenarse. v. Huntay.
maíz (pequeño). s. Chilisara.
llenarse. v. Saksay.
maíz (tostado). s. Kamcha .
lleno. adj. Hunta.
maíz. s. Sara.
lleno. adj. Saksashqa.
mal (molido, no pulverizado). adj. Saqchu.
llevar (al hombre algo duro). v. Mantankay.
mal (pelado mote). adj. Uqshishqa.
llevar (algo entre dos o más personas). v.
Wantuy. malaguero. adj. Chiki.

llevar (de la mano). v. Hanchay. malagüero. s. Naya, ranya.

llevar (en brazos). v. Marqay. malaria. s. Tsuktsu.


llevar (sobre la nuca). v. Inkay. maldecir. v. Ñakay.
llorar (niño). v. Hiqchiray. maldición. v. Ñakay.
llorar. v. Waqay malestar (psicosomático). s. Kuma.
lluvia. s. Tamya. malo (hombre). adj. Aksay
mama. s. Chichi.
mama. s. Chuchu.
mama. s. Ñuñu.
mamar. v. Ñuñuy.
manantial. s. Pukyu.
manchado. adj. Mullu.

311
manchas (del paladar de los perros). adj. maullido (voz del gato). s. onomat. Ñaw-
Haqru. ñaw.
mandíbula. s. Chakawlla. mazamorra. s. Api
manear. v. Manyay. mazorca. s. Kaspa.
maní. s. Miya. medicina. s. Hampi.
maní. s. Unchik. medio. s. Chawpi.
maniatar. v. Manyay. médula. s. Tuqshu.
maniatar. v. Pankay. mellizos. s. Millish.
mano. s. Maki.
memoria. s. Yarpay.
manso. adj. Manshu.
mensajero. s. Kacha.
manta (para cargar). s. Haku.
menstruar. v. Qishyay.
manta. s. Aqshu.
mentir. v. Llullay.
manta. s. Lliklla.
mentira. s. Uli.
mañana. s. Waray.
marcar (un animal). v. Markay. mentiroso. adj. Llulla.

mareo. v. Muyunay. mercado. s. Qatu.


marido. s. Qusa. mes. s. Killa.
mariposa (nocturna). s. Tapash. mesa. s. Miisa.
meter. v. Hatiy.
mariposa. s. Pillpis.
meterse. v. Hatikay.
mármol (suave). s. Paska
metiche. s. Laqwa.
mascar (despacio comida). v. Ñamñay.
metro. s. Tatki.
mascón. s. Kachu.
mezclado. adj. Takushqa.
masticar (con los dientes delanteros por
falta de molares). v. Llumlluy. mezclar. v. Takuy.

masticar. v. Kachuy. mezquinar. v. Michakuy.

mate. s. Mati. mezquindad. s. Chikikuy.

matizado. adj. Misha. mezquino. adj. Micha.

matrimonio. s. Kasamintu. miel (de abeja). s. Mishki.

maullar. v. Ñawñawyay. mil. num.Waranqa.


mina. s. Miina.
312
mirar (detenidamente). v. Rikaray. moscardón. s. Qinrash.
mirar (hacia arriba). v. Ñukiy.
mostaza (planta silvestre que tiene hojas
mirar (para divertirse). v. Rikaakuy.
comestibles). s. Hitqa.
mirar (varias veces). v. Rikapay.
mostrar. v. Rikaachiy.
mirar. v. Qaway.
moteado. adj. Muru.
moco. s. Ñuti.
muca. s. Muka.
moco. s. Pisqa.
muchacha. s. Chiina.
moco. s. Tuqru.
mojado. adj. Nuyu. muchacha. s. Shipash.
mojado. adj. Uqu. mucho. adv. Achka.
mojar. v. Nuyuy. mudo. s. Upa.
moledor. s. Tunay. muerto. s. Aya.

moler (a medias). v. Tsamqay. mujer (danzante). s. Palla.


moler (muy fijo). v. Ñuchuchiy mujer (joven). s. Shipash.
moler. v. Ñutquy, Aqay mujer. s. Warmi.
molerse (muy fino). v. Ñutuy, ñuchuy. multiplicar. v. Mirachiy.
molestar. v. Ahayaachiy multiplicarse. v. Achkayay.
molestarse. v. Piñay. murciélago. s. Chikchi.
molido. adj. Ñutqu. muslo. s. Nanati.
molino. s. Mulinu. mutilado. adj. Kutumaki.
mondar. v. Shipray. muy (flaca). adj. Chukra.
montón. s. Chuqu.
muy (grande). adj. Hatunkaray.
montura. s. Muntura, silla.
muy (lleno). adj. Hicha-hicha.
morder. v. Kaniy.
muy (temprano). adv. Chaka-chaka.
mordisquear. v. Waqruy.
muy. adv. Allaapa.
morir. v. Wañuy.
mortero. s. Muchka.
mosca grande. s. Chinrash.
mosca. s. Tushpi, chuspi.
313
N O
nacer. v. Nasiy, yuriy. obedecer. v. Kaasukuy, wiyaakuy.
nadar. v. Tuyuy. observar. v. Qaway, rikay.
nariz. s. Sinqa. obtener (una chacra). v. Chakrakuy.
narración. s. Willakuy. oca (fermentada). s. Kaya.
neblina. s. Pukutay. oca. s. Uqa.
negro. adj.Yana.

nevar. v. Hankay.
nevar. v. Rashtay.

nido. s. Qishu.
nieto. s. Willka.
nieve. s. Rashta.
nigua. s. Piki.
ocioso. adj. Qilla.
niña (o muchacha muy inquieta o juguetona).
s. Rapracha. odiar. v. Chikiy.

niño. s. Chiwchi. odiarse. v. Chikinakuy.


no (prohibitivo). adv. neg. Ama ofender. v. Ashay.
no. adv. neg. Mana. ofender. v. Ashliy.
noble. adj. Qapaq. oído. s. Rinri.
noche. s. Ampi oír. v. Wiyay.
nodriza. s. Waataq. ojo. s. Ñawi.
nombre. s. Shuti. oler. v. Muskiy.
nubarrón. s. Yanapukutay. olfatear. v. Muskiy.
nube. s. Pukutay.
olla. s. Manka.
nublarse. v. Llantukay.
olluco. s. Ulluku.
nuca. s. Matanka.
ombligo. s. Pupu.
nudo. s. Kipu, muqu.
oprimir. v. Ñitiy.
nuera. s. Llumchuy.
oración. s. Mañakuna.
nueve. Isqun. num.
ordenar (las cosas). v. Kamakaachiy.
314
ordeñar. v. Qapiy.
oreja. s. Rinri.
P
pachamanca. s. Watya.
orejón. adj. Lapi.
padecer. v. Ñakay.
organizador (de pallas). s. Inkay.
padecimiento. v. Ñakay.
organo (sexual femenino). s. Raka.
padre. s. Tayta, yaya.
orientación. s. Willapaakuy.
padrillo. s. Yayan.
orilla (contraria). s. Chimpa.
página. s. Rapi.
orilla. s. Kuchun.
paisano. s. Markamasi.
orina. s. Ishpay.
paja (brava). s. Qachi.
orinar. v. Ishpay.
paja. s. Uqsha.
ortiga. s. Ishanka, shinwa.
pájaro carpintero. s. Akaka
oscurecerse. v. Chakay.
pájaro. s. Pishqu.
oscuridad. s. Ampi, chakay.
palanquear. v. Amiy
oso. s. Ukuku.
palo. s. Qiru.
otorongo. s. Uturunku.
paloma (torcaza). s. Kukuli.
otro. s. Shuk.
paloma. s. Urpi.
oveja. s. Uusha.
palta. s. Palta.
pan. s. Tanta.
páncreas. s. chaqan.
panecillo (de harina). s. Tantakshu.
pantalón. s. Wara.
pantano. s. Hunqu.
pantano. s. Uquna.
pañal. s. Inchana.
papel. s. Rapi.
ovillar. v. Kururay.
paralítico. adj.Tunkashqa.
ovillo. s. Kuruy.
parcialidad. s. Ayllu.
ovoide. adj. Shuytu.
pared. s. Pirqa.

315
pariente. s. Kasta. peine. s. Ñaqcha.
parir. v. Wachay. pelado. adj. Qala.
parpadear. v. Qimchiy. pelar (cereal). v. Llushtuy.

parte de arriba. s. Hana. pelar (con cuchillo). v. Limyay.

parte (alta). s. Rara. pelar. v. Shipray.


pellizcar. v. Tipshiy.
parte (posterior). adv. Qipa.
pelo (de niño antes del primer corte). s.
partir (en dos en línea recta). v. Kallay.
Warka.
partir tronco. v. Chiqtay.
pelota. s. Haytana.
partir tronco. v. Shilliy.
pelucón. adj. Sapcha.
pasar. v. Imanay.
pelusa. s. Mishwa.
pastar (para otra persona). v. Michipay.
pene. s. Rani.
pastar. v. Michiy.
peón. s. Minkay.
pastor. s. Michiq.
pequeño. adj.Taksha, akapa, ichik.
pata (desde la rodilla). s. Makshu.
percudido. adj. Karka.
pateadera. s. Haytana.
perder (el sueño). v. Chaway.
patear. v. Haytay.
perder. v. Uqray.
pecado. s. Hucha.
perderse. v. Chinkay.
pecador. adj. Huchayuq.
perdiz. s. Chakwa.
pecar. v. Huchalliy.
perdonar. v. Pampachay.
pedir (prestado). v. Mañakuy.
perinola. s. Piruru.
pedir. v. Mañay.
pedo. s. Supi. perro (pequeño). s. Pichis.

pedregal. s. Ranra. perro (tierno). s. Chushchu.

pedregoso. adj. Rumi-rumi. perro. s. Allqu

peer. v. Rititiy. persona (de la puna). s. Hallqa runa.


pegajoso. adj. Lawta. persona (mentirosa). s. Ninaqallu.
pegamento. s. Laqakuna. persona (que sabe adivinar con la coca). s.
pegar. v. Maqay. Chaqchakuq.

peinar. v. Ñaqchay. persona. n. Runa, nuna.

316
pesado. s. Lasaq. pisar. v. Haruy.
pescado. s. Challwa. pisotear. v. Haruy.
pescar. v. Challwakuy. planta. s. Yura.
pescuezo. s. Kunka. plantar (un palo). v. Hawiy.

pestaña. s. Qipsha. plata. s. Qillay.


petrificado. adj. Rumiyashqa. plaza. s. Qatu.
pez. s. Challwa. plomizo. adj. Suqu.
piar (de los pájaros). s. Chiwchiw. plomizo. adj. Uqi.
plomo. s. Titi.
picaflor. s. Hirish.
pluma. s. Puru.
picaflor. s. Winchus.
pobre. s. Wakcha.
picante (de cuy). s. Hakapikanti.
poco. adj. Ichik, pishi.
picante. adj. Ayaq.
podar. v. Llumay.
picar. v. Ikiy.
podrido. adj. Ismu.
picar. v. Tawshiy.
podrir. v. Ismuy.
picotear. v. Tawshipay.
poesía. s. Harawi.
pie. s. Chaki.
polilla. s. Puyu.
piedra preciosa. s. Umiña.
pollera. s. Ruripa.
piedra (grande y larga). s. Wanka.
pollito. s. Chipsha.
piedra delga. s. Laaha.
pollo. s. Chipi.
piedra. s. Rumi.
poncho. s. Punchu.
piel. s. Qara.
pierna. s. Chanka.
pila. s. Chuqu.

pintar. v. Llushiy.
piojo. s. Usa.

pique. s. Piki.

pircar. v. Pirqay.
pisar (barro). v. Lluchkay.

317
poner (algo en el sol para que seque). v.
profesor. s. Yachachikuq.
Mahay.
prohibir. v. Michakuy.
poner (encima). Hanapay.
proteger. v. Aylluy.
ponerle (el sombrero). v. Chukupay.
protegerse (de la lluvia o sol). v. Llantukuy.
ponerle (la almohada). v. Hawnapay.
provincia. s. Suyucha.
ponerse (de pie). v. Ichiy.
pueblo. s. Marka.
ponerse (duro). v. Chukruyay.
puente. s. Chaka.
ponerse (el llanque). v. Llanqikuy. puente. s. Tsaka.
ponerse (el sombrero). v. Chuchukuy. puerta. s. Punku.
ponerse (la almohada). v. Hawnakuy. pulmón. s. Puywan.
ponerse (la manta). v. Hakukuy.
ponerse. v. Hatikuy.
por doquier. s. Hinanpa.
posarse (un ave). v. Ratay.
poseer. v. Kapuy.
pradera. s. Wayllapampa.
prado. s. Wayllapampa.
pulverizado (bien molido). adj. Ñuchu,
precio. s. Chanin. ñutu.
preñada. s. Chichu. pulverizado. adj. Ñuchu, ñutu.
preocuparse (por alguien). v. Llakipay. pulverizar. v. Ñuchuy, ñutuy.
preocuparse. v. Llakikuy. puna. s. Hallqa.
prima (hermana de mujer). s. Ñaña. puntiagudo. adj. Llawchi.
primer (corte de pelo). s. Warkarutuy, puñado. v. Aptay
kitañaakuy.
puñetear. v. Kutay.
probablemente. adv. Iillu.
puño. s. Kukuti.
probar. v. Llamiy.
purificar (el agua). v. Tsuyaachiy.
probar. v. Malliy.
pus. s. Isquy.
procrear. v. Tsurikuy.
puya Raimondi. s. Kunkush.
producir (la tierra). v. Wachay.
318
Q R
que (no es suficientemente salado). adj. rabadilla. s. Anka.
Llampa.
rabo. s. Chupa.
que (ve). adj. Rikaq.
raíz. s. Sapi, watsu.
quebrada. s. Raqra.
rajar (madera). v. Chiqtay, shilliy.
quebrar. v. Pakiy.
rajarse. v. Llachkikay, shillikay.
quemar (para limpiar). v. Qashpay.
rápidamente. adv. Saslla.
quemar. v. Kayay.
rápido. adj. Sas, ras.
quemar. v. Rupay.
rápido. s. Huklla.
quemarse (con líquido hirviente). v.
rascar. v. Raskay.
Pushllukuy.
rasgar. v. Llikiy.
quena. s. Qina.
raspar (con los dientes). v. Kachkay.
queso. s. Kiisu.
raspar. v. Hichkay.

rastro. s. Yupi.
ratón. s. Ukush.

rebalsar. v. Puusay.
rebaño. s. Michina.
rebelarse. v. Alsakuy.
rebuznar. v. Haachinyay.
recibir. v. Chaskiy.
recipiente (de calabaza). s. Mati.
reciprocidad. s. Kutichinakuy.

qihuicha. s. Kiwicha. recoger. v. Aylluy.

quijada. s. Chaqallwi. recoger. v. Pallay.

quinua. s. Kinwa. recordar. v. Yarpay.

quinual. s. Qinwa. recostarse. v. Chacharaay.

quizás. adv. d. Itsa. recuperarse (de una enfermedad). v. Alliyay


regar. v. Parquy.

319
regar. v. Qallpay. resta (o sustracción). s. Qichu.
Regazo. s. Millqay. resto. s. Katu.
región (selvática). s. Yunka. restos (de algo masticado). s. Kachupi.
región. s. Suyu. resucitar. v. Kawariy, kawachiy.
reír. v. Asiy. retirarse. v. Witiy.
reloj. s. Intiwatana. revocar. v. Laqtay, llashtay.
riñón. s. Washaruru.
río. s. Mayu.
risco. s. Qachpi.
risco. s. Qaqa.
robar. v. Suway.
roca. s. Qaqa.
rociar. v. Laqchiy.

remedio. s. Hampi. rodilla. s. Qunqur.

remojar (tejidos). v. Tullpuy. roer. v. Kuchkuy.

remolino. s. Shukukuy. rojo. adj. Puka.

remoto. adj. Ñawpa. romo. adj. Luqtu, ruqu.

renacuajo. v. Ultu. romper (el hilo con los dientes). v. Kaptuy.

repartir (altramuz). s. Kuchku. romper (por la costura). v. Kallay.

repartir. v. Rakipay. romper (telas). v. Rachiy.

repetir. v. Yapay. romper. v. Pakiy.

reptar. v. Qarachakuy. roncar. v. Qurquryay.


resbalarse. v. Lluchkakay. ropa (ajustada). s. Chiri.
resbaloso. adj. Lluchka. ropa (no seca). adj. Anku
resfriado. adj. Alalashqa. ropa. s. Llachapa.
residuo (después de ser cernida la cebada rotura (recta). s. Kalla.
molida). s. Haqchu.
roturar. v. Chakmay.
respirar (con dificultad). v. Hamaychay.
rubio. s. Hacha.
respirar. v. Hamay, qushyay, shuutay.
ruiseñor. s. Pishqurukus.

320
S sangre. s. Yawar.
sapo (maduro). s. Chuqyaq.
saber. v. Yachay.
sapo. s. Rachak.
sabio. s. Yachaq.
sarna. s. Qaracha.
saborear. v. Malliy, llamiy.
sartén (con dos orejas). s. Kaswila.
sacar (agua). v. Chaqay.
satisfacerse. v. Saksay.
sacar (la lengua). v. Aqtuy
satisfecho. adj. Saksashqa.
sacar (liendres). v. Iskiy.
saúco. s. Rayan.
sacar (para alguien). v. Hurqapay.
sed. s. Yakunay.
sacar (plantas de raíz). v. Llukiy.
segar (por ejemplo, trigo). v. Achuy.
sacar (punta). v. Llawchichay.
segar. v. Itsuy.
sacar. v. Hurquy.
segar. v. Rutuy.
saciado. adj. Saksashqa.
seis. num. Suqta.
saciarse. v. Saksay.
seleccionar. v. Akray
sal. s. Kachi.
sembrar. v. Muruy.
salado. adj. Anqaq, puchqu.
semejante. adv. Niraq.
salar. v. Kachichay, puchquchiy, kachitay.
sementera. s. Chakra.
salir (de un lugar o de una circunstancia). v.
Lluqshiy. semilla. s. Muru.

salir (el sol). v. Intiy. semiseco. adj. Anku

salir. v. Yarquy. sentarse (con las rodillas separadas y los


pies juntos). v. Liqmay.
saliva. s. Tuqa.
sentir (dolor). v. Nanachikuy.
saltar. v. Pintiy, saltay, tiwyay.
sentir. v. Mayay.
saludar. v. Napay.
separar. v. Rakiy.
saludarse. v. Napaanakuy.
separarse. v. Rakikay.
salvia. Salwiya.
sequía. s. Usya.
sanarse. v. Alliyay
ser (buen sitio desde donde mirar). v.
sandalia (hecha de jebe). s. Chapla.
Lliwyay.
sandalia. s. Llanqi.
ser (mítico). s. Aparikarkallaamay

321
ser (picante). v. Ayay.
soltarse. v. Hapshiyay.
ser. v. Kay.
sombra. s. Arwa.
serpiente (sagrada). s. Amaru
sombra. s. Llantu.
serpiente. s. Machaku.
sombrero. s. Chuku.
servir (comida). v. Qaray
sonaja. s. Shaqsha.
sesión. s. Huñunakuy. sopa (de papa). s. Kashki
sesión. s. Qurikay. sopa (de harina de maíz, trigo o cebada). s.
siembra (adelantada de papa). s. Michka. Lawa.

siembra. s. Murukuy. soplador. s. Puukana.

significar. v. Ninay. soplar (para calentar algo). v. Haakay.

silbar. v. Wichyay. soplar. v. Puukay.

silencioso. adj. Chulluk. soplete. s. Puukana.

silla. s. Taakuna. sordo. s. Suqru, upa, uparinri.

sitio (apartado). s. Tuna. sorpresivamente. adv. m. Illaqpita.

sobaco. s. Kikish. sostener (en la mano). v. Charay.

sobar. v. Kupay. suave. adj. Llampu, ñampu.

sobra. s. Katu. suavizar. v. Llampuchiy.

sobrar (para alguien). v. Kachapay. suavizarse. v. Llampuyay.

sobrar. v. Katuy. subir (trepando). v. Achpay, lluqay.

sofocarse. v. Achachay, hamaychay. suceder. v. Imanay.

soga (de paja). s. Chilliiwa. sucio. adj. Iska, karka, rakcha.

soga (hecha de cuero crudo de vaca). s. sudor. s. Humpi.


Laasu. sueño. s. Muspay.
soga. s. Waska. sufrimiento. v. Ñakay.
sol. s. Inti. sufrir. v. Ñakay.
soleado. adj. Ñuktushqa. sumar. v. Yapay.
soledad (lugar desierto). s. Chunyaq. superficialmente. adv. Hanan-hanallan.
solo. s. Hapallan. superponer (objetos). v. Chuqpay.
soltar. v. Kachay. surco. s. Chiwi, qashqa, raway, wachu.

322
T
terreno (virgen). s. Purun.
territorio. s. Suyu.
tal vez. adv. d. Itsa. terrón. s. Kurpa.
talar (cortar árboles). v. Walluy. testículo. s. Quruta, runtu.
tallo. s. Tullu. teta. s. Chichi, chuchu, ñuñu.
tamal. s. Tamal. tiempo. s. Patsa.
tambor grande. s. Kaaha. tierno. adj. Mallwa.
tantear (en la oscuridad algo que está al tierra (suave). adj. Qashya.
alcance). v. Lamkay.
tierra (mullida). s. Muka.
tapa (de olla). s. Chapana.
tierra. s. Allpa.
tapar. v. Chapay.
tierra. s. Patsa.
tarántula. s. Atapuquy.
tijera. s. Tihira.
tartamudo. adj. Talulu, akllu.
techar. v. Qatay.
tejedor. s. Awaq.
tela (cortada desigualmente). s. Waya.
telaraña. s. Llika.
temblar. v. Katatay.
tender. v. Mahay.
tendón. adj. Anku
tener (deseos de vomitar). v. Lansanay.
tener (en la boca). v. Amuy tímido. adj. Wayllayu.

tener (miedo). v. Manchay. tipo (de frijol). s. Numya.

tener (pena). v. Llakikuy. tipo (de bastón). s. Lluqi.

tener (peso). v. Lasay. tiritar (de frío). v. Kawruy.

tener (un presentimiento). v. Mayay. tizne. s. Yanashtu.

tener. v. Kapuy. tobillo. s. Utsuputu.

terminar. v. Ushay. tocar (una puerta). v. Takakuy.

terreno (no cultivable). adj. Hamaq. tocosh (papa fermentada). s. Tuqush.


todos. s. Chipyaq
323
tomar (agua lamiendo). v. Lapyay. tráquea. s. Ñillpuqtun.
tomar. v. Upyay. trasladar. v. Ashtay.
tonto. s. Upa. trenzar. v. Piltay.
torcer (la lana). v. Mukmuy. trepar. v. Achpay.
torcer. v. Katsuy, milluy. tres. num. Kimsa.
torcido. adj. Wikllu, wiksu, wiqu. trigo (semimolido). s. Tsamqa.
tordo. s. Chiwiillu. trillar. v. Haruchiy.
toro (bravo). s. Piña. tripa. s. Aqish.
toro (castrado). s. Nuwillu. triste. adj. Llakishqa.
torrentera. s. Lluqlla. tristeza. s. Llaki.
tórtola. s. Kullku. trocar. v. Trukay.
tortuga (de río). s. Charapa. trompeta (de caracol). s. Pututu.
trompeta. s. Kurniita.

tos. s. Chuqa.
toser. v. Chuqay.
tronco. s. Kullu.
tostador. s. Kallana.
trueno. s. Punruru.
tostar. v. Ankay
tuétano. s. Tuqshu.
trabajar. s. Uryay, aruy.
tumba (antigua). s. Amaa
tragar. v. Nuqtay.
tumbar. v. Saqtay.
trama. s. Mini
tumor. s. Amuqllu.
tranquilo. adj. Hawka.

324
U V
ubre. s. Ñuñu. vaca. s. Waaka.
vaciar (el contenido). v. Haakuchiy.
vaho. s. Wapull.
valle (interandino). s. Qichwa.
variedad (de papa). s. Iskupuru.
varón. s. Ullqu.
vaso (incaico). s. Qiru.
vellón (de lana). s. Wiki
vellosidad. s. Llaplla.
venado. s. Luychu.
venado. s. Taruka.
venas. s. Yawarnaani.
vencedor. adj. Atipaq.
vendedor. s. Qatuq.
úlcera. s. Qiri. vender. v. Qatuy, rantikuy.
último (hijo). s. Ñuñush. veneno. s. Hampi.
único. adj. Chulla, hapallan. venerar. s. Muchakuy.
unido. adj. Mata. venir. v. Shamuy.
uno (mismo). pron. dep. Kikiy. ventosear. v. Rititiy.
uno (que tiene orejas grandes y colgantes). venus. s. Waraqquyllur.
adj. Lapi.
ver (a los lejos). v. Rikariy.
uno. num. Shuk.
ver. v. Rikay.
untar. v. Llashtay.
verano. s. Usya.
uñas. s. Shillu.
verde. adj. Quyu.
urdimbre. s. Awllina.
verruga. s. Tikti.
uretra. s. Ishpana.
verse. v. Rikakuy.
usado (cosas). adj. Mawka. Makwa.
vesícula (biliar). s. Ayaq.

325
Y
vestido. s. Ratash.
vestir. v. Hatipay, yakachiy.
vestirse. v. Hatikuy. yerno. s. Masha.
vicuña. s. Wikuña. yo. pron. person. Ñuqa.
yuca. s. Yuka.
yunta. s. Yunta.

vidrio. s. Qishpi.

viejo (objetos). adj. Haqrash.


viejo. adj. Makwa.
vigilar. v. Michipay.
vsitar. v. Rahay.
vivir. v. Kaway.
vizcacha. s. Wishka.
Z
zafarse (de donde está amarrado). v. Lluqtiy.
volar. v. Paariy.
zamarrear. v. Saqtay.
voltear (la tierra con chaquitaclla). v.
Mukay. zamarrearse (mutuamente). v. Saqtanakuy.

volverse (adulto). v.Rukuyay. zampoña. s. Antaara

volverse (caro). v. Chaninyay. zancudo. s. Wanwa.

volverse (ceniza). v. Lliptayay. zarigüeya. s. Muka, muuka.

volverse (como lana). v. Millwayay. zarzaparrilla. s. Shiraka.

volverse (día). v. Hunaqyay. zonzo. s. Suqru.

volverse (nuera). v. Llumchuyyay. zorrillo. s. Añas

vomitar. v. Lansay. zorro. s. Atuq.

voz. s. Rimay. zorzal. s. Yukis.

326
Referencia bibliográficas
CERRÓN-PALOMINO, Rodolfo
1976 Diccionario quechua: Junín - Huanca. Lima: Ministerio de
Educación / Instituto de Estudios Peruanos.

BLACK Nancy et al.


1990 Lecciones para el aprendizaje del quechua del sureste de Pasco
y el norte de Junín. Lima: Dirección Departamental de Educación-Pasco/
Instituto Lingüístico de Verano.

MONTERO TICSE, Medgar N.


2015 Diccionario idioma wanka: castellano – quechua. Huancayo.

MISIONEROS FRANCISCANOS
1905 Vocabulario Políglota Incaico. Lima: Colegio de propaganda
FIDE del Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN
2005 Yachakuqkunapa shimi qullqan: Anqash qichwa shimichaw.
Lima: Ministerio de Educación.

PARKER, Gary J. y CHAVEZ, Amancio


1976 Diccionario quechua: Ancash - Huaylas. Lima: Ministerio de
Educación / Instituto de Estudios Peruanos.

PEREZ, David y ADAUTO, Vilma


2016 Wanka limaycuna: diccionario wanka – español. Huancayo:
Academia Autónoma del Idioma Wanka.

RIOS CASTILLO, Imelda


2007 Vocabulario quechua huanuqueño. Huánuco.

WEBER, David et al.


1998 Rimaycuna: quechua de Huánuco. Lima: Ministerio de
Educación/Instituto Lingüístico de Verano.
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA

HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.

BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó


la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

“DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN


PROHIBIDA SU VENTA”

Vous aimerez peut-être aussi