5

ø£DC≤˝≤\T ` Ç‘·s¡ e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\T

(Tissues and Other Level of Organization)

ªªø£D+ Je⁄˝À¢ì ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ÁøÏj÷· ‘·àø£ Á|üe÷DeTTµµ nì |üPs¡« bÕsƒê´+XÊ\˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T.
n+‘˚ø±ø£ Je⁄\˙ï nH˚ø£ Äø±sê\T, |ü]e÷D≤\T >∑\ ø£D≤\‘√ @s¡Œ&ç ñ+{≤j·Tì ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ
ø£D≤\T, düeü T÷Vü‰\T>± @s¡Œ&ç ˇø£ kÕ<Ûës¡D $~Ûì ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï ø£D≤\ düeT÷Vü‰ìï ø£DC≤\+
n+{≤s¡T. á bÕsƒê´+X¯+˝À $$<Ûä s¡ø±\ eèø£å eT]j·TT »+‘·T ø£DC≤˝≤\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

\øå±´\T (Objectives) :
á bÕsƒê´+X¯+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· MTs¡T ÁøÏ+~ $wüj·÷\qT >∑÷]à ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
! ø£DC≤˝≤ìï ìs¡«∫kÕÔs¡T
! eèø£å ø£DC≤˝≤\qT eØZø£]kÕÔs¡T
! $$<Ûä s¡ø±\ eèø£å ø£DC≤˝≤\qT, yê{Ï s¡ø±\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T
! ≥T´ìø± ` ø±s¡Œdt dæ<ë∆+‘êìï, Væ≤k˛ºC…Hé dæ<ë∆+‘êìï $e]kÕÔs¡T
! »+‘·T ø£DC≤˝≤\qT eØZø£]kÕÔs¡T
! $$<Ûä s¡ø±\ ñ|üø£fi≤ ø£DC≤˝≤\ jÓTTø£ÿ ìsêàDeTT eT]j·TT $<ÛäT\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T
! $$<Ûä s¡ø±\ dü+jÓ÷»ø£ ø£D≤C≤˝≤\ jÓTTø£ÿ ìsêàDeTT eT]j·TT $<ÛäT\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T
! ø£+&És¡ ø£DC≤\+ jÓTTø£ÿ ìsêàDeTT eT]j·TT $<ÛäT\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T
! Hê&ûøD
£ C≤\+ jÓTTø£ÿ ìsêàDeTT eT]j·TT $<ÛTä \qT $e]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T

5.1 ø£DC≤\+ nq>±H˚$T?

yÓTTø£ÿ˝À¢ì ø±+&ÉeTT, y˚sT¡ ,¢ »+‘·Te⁄\˝Àì JsêíXj
¯ T· eTT, >∑T+&Ó, }|æ]‹‘·T\Ô T e+{Ï uÛ≤>±\ìï s¡øs£ ø¡ ±\
ø£DC≤\˝À @s¡Œ&ç ñ+{≤sTT. ˇπø $<ÛäyÓTÆq |ü⁄≥Tºø£, ìsêàDeTT ˇπø $~Ûì ìs¡«]Ô+#˚ ø£D≤\ düeTT<ëj·÷ìï
ø£DC≤\+ n+{≤s¡T. ˇπø $<ÛäyÓTÆq |ü⁄≥Tºø£ n+fÒ á ø£D≤\ìï |æ+&É+˝Àì ˇπø »qq düÔs¡+ (bıs¡) qT+&ç @s¡Œ&ç
ñ+&É≥+ (bÕsƒê´+X¯+ 20˝À $e]+#·ã&ç+~) ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ |ü⁄≥Tºø£ ø£*– ñ+&É≥+ e\¢ áø£D≤\˙ï ˇπø ìsêàDeTT
ø£*– ˇπø s¡ø£yÓTÆq $~Ûì ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. $$<Ûä s¡ø±\ ø£DC≤˝≤\T ø£*dæ ˇø£ nej·TeeTT @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
134
ñ<ë : »+‘·Tø£DC≤˝≤\T : s¡øeÔ£ TT, ndæú (meTTø£), eTè<äT˝≤dæú
eèø£åø£DC≤˝≤\T : eTè<äT ø£DC≤\eTT, dü÷ú\ø√q ø£DC≤\eTT, <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\eTT

ø£DC≤˝≤\ >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd XÊÁkÕÔìï ø£DC≤\XÊg+ ˝Òø£ Væ≤kÕº\J n+{≤s¡T

ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ |ü⁄≥Tºø£ (ñ‘·Œ‹Ô), ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ ìsêàDeTT ø£*– ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ $~Ûì ìs¡«Væ≤+#˚ ø£D≤\
düeTT<ëj·÷ìï ø£DC≤\+ n+{≤s¡T.
ñ<ë : »+‘·Te⁄\˝Àì meTTø£ (ndæú), ø£+&És¡eTT— yÓTTø£ÿ\˝Àì nÁ>∑ $uÛ≤»´ø£DC≤˝≤\T

5.2 eèø£å ø£DC≤˝≤\T

eèø£å ø£DC≤˝≤\T Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T :
1. $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T (yÓT]ôdºyTé ‡)
2. XÊ«X¯‘· ø£DC≤˝≤\T

1. $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T :
! |ü]|üø£«‘· #Ó+<äì ˝Òø£ $uÛÒ<äq #Ó+<äì ø£D≤\‘√ @s¡Œ&ç, ø£D≤+‘·sêeø±XÊ\T ˝À|æ+∫ ñ+{≤sTT
! ø£D≤\T >√fi≤ø±s¡+>± ø±˙, n+&Üø±s¡+>± ø±˙, ãVüQuÛÑTC≤ø£è‹˝À ø±˙ ñ+&ç, |ü\T#·{Ï ø£Dø£e#ê\‘√
ø£|Œü ã&ç ñ+{≤sTT.
! Ç$ ø£DÁ<äe´eTT eT]j·TT düŒwüºyÓTÆq πø+Á<äø£eTT ø£*–q düJe ø£D≤\T
! ]øÏÔø£\T ∫qï$>± ñ+&Ée#·Tà ˝Òø£ |üP]Ô>± ˝À|æ+∫ ñ+&Ée#·TÃ
|ü{Ϻø£ 5.1 $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T ` s¡ø±\T :
s¡ø±\T kÕúqeTT $<ÛTä \T
1. nÁ>∑ $u≤»´ ø£DC≤˝≤\T y˚s¡T ø=q, ø±+&ÜÁ>∑eTT yÓTTø£ÿ\˝À bı&Ée⁄ ô|s¡T>∑T<ä\
2. eT<Û´ä düú $uÛ≤»´+ |üÁ‘ê\ ~>∑Teq ˝Òø£ ø£DT|ü⁄ ø£DT|ü⁄ eT<Ûä´e÷\ ô|s¡T>∑T<ä\
ø£DC≤˝≤\T eT<Û´ä e÷\ ~>∑Teq
3. bÕs¡Ù« $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T <ës¡Te⁄ b˛wüø£ ø£DC≤˝≤\ eT<Ûä´ yÓTTø£ÿ <˚V≤ü + #·T≥Tºø=\‘·
>∑\ Hê[ø± $uÛ≤»´ ø£DC≤\+ ô|s¡T>∑T<ä\ (~«rj·T eè~∆)
e\ÿ\+˝À ø£ì|æ+#˚ e\ÿ\
$uÛ≤»´ ø£DC≤\+
135
2. XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T :
! ‘ê‘êÿ*ø£+>± ø±˙, XÊX¯«‘·+>± ø±˙ ô|s¡T>∑T<ä\ ì*∫ b˛sTT ñqï ø£DC≤˝≤\qT XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T
n+{≤s¡T.
! XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\˝Àì ø£D≤\T düJe+>± ˝Òø£ ìØ®e+>± ñ+&Ée#·TÃ. yê{Ï ø£Dø£e#ê\T |ü\T#·>± ˝Òø£
eT+<ä+>± ñ+&Ée#·TÃ.

n_Ûeè~∆ #Ó+<ä‘T· qï
|üÁ‘·+ nÁ>∑ $uÛ≤»´ ≥T´ìø±
ø£D≤e[ ø±s¡Œdt
$uÛ≤»´ ø£D≤e[
ø£D≤\T
|üÁ‘·+
nÁ>∑ $uÛ≤»´
bÕs¡Ù« ø√s¡ø£+ ø£De[

Á|üdsü D
¡
ø£DC≤˝≤\T Á|ü<eä∏ T Hê[ø±
$uÛ≤»´ ø£D≤e[
<äe«

(a)

ø±+&ÜÁ>∑+ ` ì\Te⁄ ø√‘· Á|ü<∏äeT Hê[ø± $uÛ≤»´ ø£D≤e[

(bÕs¡Ù« $uÛ≤»´ ø£DC≤\+)

! |ü\T#·{Ï ø£Dø£e#ê\T ø£\ XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T düJe+>±qT, eT+<äyTÓ qÆ ø£Dø£e#ê\T>∑\ XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T
düJe+>± ˝Òø£ ìØ®e+>± ñ+&Ée#·TÃ.

136
XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T ` s¡ø±\T :
i) düs¡fi¯ ø£DC≤˝≤\T : Ç$ ˇπø $<ÛäyÓTÆq ø£D≤\‘√ @s¡Œ&ç ñ+{≤sTT. M{Ïì eT÷&ÉT s¡ø±\T>± >∑T]ÔkÕÔs¡T.
eTè<äT ø£DC≤\eTT, dü÷\ú ø√q ø£DC≤\eTT eT]j·TT <äè&ÛÉ ø£DC≤\eTT, (|ü≥+ 5.2, 5.3 eT]j·TT 5.4)
ii) dü+øÏw¢ ºü ø£DC≤˝≤\T : Ç$ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe s¡ø±\ ø£D≤\‘√ @s¡Œ&ç ˇπø Á|üe÷D+>± ø£*dæ |üì#˚kÕÔsTT.
ñ<ë : <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\eTT (|ü≥+ 5.5 eT]j·T 5.6)

düs¡fi¯ ø£DC≤˝≤\ ìsêàDeTT, $<ÛäT\T eT]j·TT $düÔs¡D >∑T]+∫ |ü{Ϻø£ 5.2˝À Çe«ã&çq~

bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.1

1. ø£DC≤˝≤ìï ìs¡«∫+#·+&ç
________________________________________

________________________________________

2. ÁøÏ+~ yêø±´\qT ˇπø |ü<ä+‘√ $e]+#·+&ç.

________________________________________

________________________________________

i) $uÛÑ»q <ë«sê ø=‘·Ô ø£D≤\qT @s¡Œs¡#˚ eèø£å ø£DC≤\+.

________________________________________

________________________________________

ii) eèø£å+˝Àì ø±+&É+ #·T≥Tºø=\‘· (eT+<ä+) ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆq $uÛ≤»´ ø£DC≤\+.

________________________________________

________________________________________
iii) ˇπø s¡ø£yÓTÆq ø£D≤\‘√ @s¡Œ&˚ eèø£å ø£DC≤˝≤\T.
________________________________________

________________________________________

137
 vi) ø£D≤\T $uÛÑ»q #Ó+<äì eèø£å ø£DC≤˝≤\T.
________________________________________

________________________________________

3. ªªø£DC≤\+˝Àì ø£D≤\T ˇπø s¡ø£yÓTÆq |ü⁄≥Tºø£ (ñ‘·Œ‹Ô/ñìøÏ) ø£*– ñ+{≤sTTµµ $e]+#·+&ç

________________________________________

________________________________________

4. ø£DC≤˝≤\ >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd XÊgy˚T~?

________________________________________

________________________________________

5. ªdü+øÏ¢wüº ø£DC≤\+µ nq>± H˚$T?

________________________________________

________________________________________

6. $uÛ≤»´ ø£DC≤\+˝Àì ø£D≤\ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD≤\qT ‘Ó\|ü+&ç

.
5.2.1 düs¡fi¯ eèø£å ø£DC≤˝≤\T
düs¡fi¯ eèø£å ø£DC≤˝≤\T eT÷&ÉT s¡ø±\T (|ü≥+ 5.2, 5.3 eT]j·TT 5.4)
1. eTè<äT ø£DC≤\+ (Vü≤]‘· eTè<äT ø£DC≤\+ eT]j·TT yêj·TT|üP]‘· (yê‘·j·TT‘·) ø£DC≤\+)
2. dü÷ú\ø√q ø£DC≤\+
3. <äè&ÛÉ ø£DC≤\+

138
 |ü{Ϻø£ 5.2 düüs¡fi¯ ø£DC≤˝≤\T ` ìsêàDeTT, $<ÛäT\T eT]j·TT $düÔs¡D (yÓTTø£ÿ <˚Vü≤+˝À yê{Ï kÕúqeTT)
ø£DC≤\+ düJe+/ìØ®e+ ìsêàDeTT $~Û/$<ÛTä \T $düsÔ D
¡ /kÕúqeTT
1. eTè<äT ø£DC≤\+ düJe+ i) ø£D≤\T >√fi≤ø±s¡+>±/n+&Üø±s¡+>± a) yÓTTø£ÿ˝À¢ nìï 1. ø±+&É e TT, y˚ s ¡ ¢ ˝ Àì
|ü\T#·{Ï ø£Dø£e#·+, ‘·–q+‘· nej·Tyê\˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>±ìï e\ÿ\eTT, <äe«uÛ≤>±\T
ø£DÁ<äe´+ ñ+≥T+~. ÄÁø£$TkÕÔsTT.
ii) düŒwüºyÓTÆq πø+Á<äø£+, ø£D≤+‘· b) ì\«ø£D≤\T>± |üì #˚kÕÔsTT. 2. |ü Á ‘ê\˝Àì |ü Á ‘ê+‘· s ¡
sêeø±XÊ\T+{≤sTT. ø£DC≤\+.
iii) ø£Dø£e#·+ ôd\T´˝Àdt‘√ c) Vü≤]‘· eTè<äTø£DC≤\+
ì]à+#·ã&ç ñ+≥T+~. øÏsD
¡ »q´ dü+jÓ÷ÁøÏjT· 3. $‘·qÔ eTT˝Àì n+≈£îs¡#÷ e¤ eTT
»s¡T|ü⁄‘·T+~.
139

d) d”Œ‘·+ ø£*–q eTè<äT ø£D≤\T 4. Hê[ø± ø£DC≤\+˝Àì <ës¡T

É ê«ìïkÕÔsTT. eTè<äT ø£DC≤\+ b˛wüø£
eèø£å <˚V‰ü ìøÏ <äè&Û‘
ø£DC≤\ eTè<äT ø£DC≤\+
a) Vü≤]‘· eTè<äT düJe+ Vü≤]‘· πsDTe⁄\T >∑\ eTè<äT
ø£DC≤\+ ø£DC≤\+
b) yêj·TTj·TT‘· düJe+ >±* >∑<äT\T, u≤>± $düÔ]+∫q
ø£DC≤\+ ø£D≤+‘·sêeø±XÊ\T ø£*–q eTè<äT
ø£DC≤\+
 |ü{Ϻø£ 5.2 düüs¡fi¯ ø£DC≤˝≤\T ` ìsêàDeTT, $<ÛäT\T eT]j·TT $düÔs¡D (yÓTTø£ÿ <˚Vü≤+˝À yê{Ï kÕúqeTT)
ø£DC≤\+ düJe+/ìØ®e+ ìsêàDeTT $~Û/$<ÛTä \T $düsÔ D
¡ /kÕúqeTT
2. dü÷\ú ø√q düJe+ i) eT+<äyÓTÆq ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø£Dø£e#ê\T Á|ü‘˚´ø£+>± ~«<äfi¯;» |üÁ‘ê\˝À, ø±+&É + , |ü Á ‘ê\ ñ|ü ] ‘· \
ø£DC≤\+ >∑\ bı&ÉyÓ’q ø£D≤\T ø£DeT÷\\T Ä≈£î|ü#·Ãì ø±+&Ü\˝À uÛ≤>±\˝À ñ+≥T+~.
m≈£îÿe eT+<ë\qT #·÷|ü⁄‘êsTT. j·÷+Á‹ø£ ã˝≤ìdüTÔ+~.
ii) ø£Dø£e#·+˝À ôd\T´˝Àdt eT]j·TT
ô|øÏHº é ñ+{≤sTT
iii) ø£ D ≤+‘· s êeø±XÊ\T ñ+&É # · T Ã/
ñ+&Éø£ b˛e#·TÃ

3. <äè&ÛÉ ø£DC≤\+
140

ìØ®e+ *–ïHé‘√ ì]à+#·ã&çq eT+<äyÓTÆq ˝À|ü* ø£DC≤˝≤\qT s¡øÏå+#·T ! ø±+&É+˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\˝À
ø£Dø£e#ê\‘√ @s¡Œ&ç ñ+≥T+~ j·÷+Á‹ø£ ø£DC≤\+ b˛>∑T\T >∑T+|ü⁄\T>± ˝Òø£
e÷dæ ø £ \ T>± @s¡ Œ &ç
ñ+{≤sTT.
a) b˛>∑T\T ìØ®e+ yÓTTq‘˚*q ø=q\T ø£*–, *–ïHé ø£D ! <äè&ÛÉ ø£D≤\T |ò˝ü ≤\T eT]j·TT
ø£e#ê\T ø£*–ñ+{≤sTT. $‘· Ô H ê\˝À m≈£ î ÿe>±
ø£ì|ækÕÔsTT.
b) <äè&ÛøÉ D £ ≤\T ìØ®e+ $$<Ûä Äø±sê\˝À ñ+{≤sTT. ø£Dø£e#·+ ! ø=ìï s¡ ø ±\ |ü Á ‘ê\˝À
(d”ÿ¢ s¬ &’ \é T) m≈£îÿe eT+<ä+>± ñ+&ç Çs¡T¬ø’q m≈£îÿe dü+K´˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
neø±•ø£ ñ+≥T+~.
 ø£DÁ<äe´+
]ø£Ôø£
πø+Á<äø£+ |ü\T#·{Ï
ø£Dø£e#·+

ø£D≤+‘·s¡ Á|ü<˚X¯+

eTè<äTø£DC≤\+ Vü≤]‘·sπ DTe⁄\T

Vü≤]‘· eTè<äTø£DC≤\+
eT+<äyTÓ qÆ
ø£Dø£e#ê\T
|ü\T#·{Ï *–ïHé |üP]‘· ~«rj·T
ôd\T´˝Àdt ø£Dø£e#·+
ø£Dø£e#·+
neø±•ø£
düsfi¡ ¯
]øÏÔø£ >∑seÔ¡ TT

dü÷ú\ø√D ø£DC≤\+ <äè&ÛÉ ø£DC≤\+

5.2.2 dü+øÏ¢wüº ø£DC≤˝≤\T :

dü+øÏ¢wüº ø£DC≤˝≤\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T :
i) <ës¡Te⁄
ii) b˛wüø£ ø£DC≤\+
! <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\eTT ø£*dæ yÓTTø£ÿ <˚Vü≤+˝À ˇø£ n$∫äqï e´edüú>± @s¡Œ&ç ñ+{≤sTT. n+fÒ Ç$
y˚s¡T, ø±+&ÉeTT eT]j·TT |üÁ‘ê\˝À n$∫äqï+>± ñ+{≤sTT.
141
! á ¬s+&ç{Ïì Hê[ø± ø£DC≤˝≤\T n+{≤s¡T. eT]j·TT Ç$ y˚s¡T, ø±+&Ü\˝À Hê[ø± |ü⁄+C≤\qT @sêŒ≥T
#˚kÕÔsTT.

<ës¡Te⁄ (Xylem, 'Xylo' nq>± #Óø£ÿ nì ns¡ú+ ) :

! y˚s¡¢ qT+&ç ˙{Ïì, Kì» \eD≤\qT |üÁ‘ê\≈£î düs¡|òüsê #˚ùd Á|üdüs¡D ø£DC≤\y˚T ªª<ës¡Te⁄µµ
! Bì˝À Hê\T>∑T s¡ø±\ ø£D≤\T+{≤sTT
a) <ës¡T ø£D≤\T
b) <ës¡T Hêfi≤\T
c) <ës¡T Hês¡\T
d) <ës¡T eTè<äT ø£DC≤\+ (|ü≥+ 5.5)

b˛wüø£ ø£DC≤\+ :
! |üÁ‘ê\˝À ‘·j÷· s¬ q’ ÄVü‰sêìï Ç‘·s¡ yÓTTø£ÿ uÛ≤>±\≈£î düs|¡ süò ê #˚ùd Á|üdsü D
¡ ø£DC≤˝≤ìï ªªb˛wüø£ ø£DC≤\+µµ
n+{≤s¡T.
5.2. 5.3.5.4 $$<Ûä s¡ø±\ düs¡fi¯ ø£DC≤˝≤\T

! b˛wüø£ ø£DC≤\eTT˝À Hê\T>∑T s¡ø±\ ø£D≤\T+{≤sTT.

a) #ê\˙ Hêfi≤\T
b) düVü≤ ø£D≤\T
c) b˛wüø£ ø£DC≤\ Hês¡\T
d) b˛wüø£ ø£DC≤\ eTè<äT ø£DC≤\+ (|ü≥+ 5.6)

142
 |ü{Ϻø£ 5.3 <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\+˝Àì nqT|òüT≥ø±\T, yê{Ï ìsêàDeTT $<ÛäT\T
ø£DC≤\eTT düJe+/ìØ®e+ ìsêàDeTT $<ÛTä \T
<ës¡Te⁄ yÓTTq‘˚*q ø=q\T ø£*–q ø£D≤\T
1. <ës¡Tø£D≤\T ìØ®e+ ø£Dø£e#ê\T *–ïHé‘√ eT+<äyÓTøÏÿ

|ü{Ϻø£ 5.3˝À dü+øÏ¢wüº ø£DC≤˝≤\ ìsêàDeTT, $<ÛäT\T >∑T]+∫ Çe«ã&çq~.

ñ+{≤sTT

2. <ës¡T Hêfi≤\T ìØ®e+ Ç$ <ës¡T ø£D≤\ ø£+fÒ yÓ&\É TŒ>± ñ+&ç

*–ïHé‘√ eT+<äyÓTøÏÿq ø£e#ê\T ø£*–
ñ+{≤sTT. yê{Ï ø£e#ê\˝À s¡+Á<Ûë\T
ñ+{≤sTT. n&ÉT¶|ü{≤\T ø£*dæb˛sTT
ø£ D ≤\T ì\TyÓ ’ q Hêfi≤\T>±
143
nìï s¡ø±\ ø£D≤\T ø£*dæ ˇπø
Á|üe÷D+>± |üì#˚dæ ˙{Ïì y˚s¡¢
qT+&ç |üÁ‘ê\≈£î düs|¡ süò ê #˚kÕÔsTT.

@s¡Œ&ÉT‘êsTT

3. <ës¡T Hês¡\T ìØ®e+ n‘·´+‘· eT+<äyÓTÆq *–ïHé ø£e#ê\‘√

≈£L&ÉT≈£îqï bı&ÉyÓ’q ø£D≤\T yê{Ï
ø£e#ê\˝À s¡+Á<Ûë\T+&Ée⁄

4. <ës¡T eTè<äT düJe+ |ü\T#·{Ï ôd\T´˝Àdt ø£Dø£e#ê\T ø£*–q

ø£DC≤\+ ∫qï ø£D≤\T
 |ü{Ϻø£ 5.3 <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\+˝Àì nqT|òüT≥ø±\T, yê{Ï ìsêàDeTT $<ÛäT\T
ø£DC≤\eTT düJe+/ìØ®e+ ìsêàDeTT $<ÛTä \T
b˛wüø£ ø£DC≤\+ bı&É y Ó ’ q #ê\˙ ø£ D ≤\T ø£ * dæ #ê\˙ Hêfi≤\T
1. #ê\˙ Hêfi≤\T düJe+ @s¡Œ&ÉT‘êsTT. ø£Dø£e#ê\T ôd\T´˝Àdt‘√ ‘·j·÷¬s’ ñ
+{≤sTT. n&ÉT¶ |ü{≤\˝À s¡+Á<Ûë\T+&É≥+ e\¢ yê{Ïì
#ê\˙ |òü\ø±\T (»˝…¢&É ˝≤+{Ï$) n+{≤s¡T.

á ø£D≤\˙ï ˇπø Á|üe÷D+>±

2. <ës¡T Hêfi≤\T düJe+ #ê\˙ ø£D≤\‘√ ø£*dæ ñ+&˚ bı&Éyq’Ó Bs¡∆ #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡ |üì #˚d÷ü Ô |üÁ‘ê\ qT+&ç ÄVü‰sêìï
ø£D≤\T ø£D ø£e#ê\T ôd\T´˝Àdt‘√ ì]à‘·+ Ç‘·s¡ uÛ≤>±\≈£î kÕúHê+‘·s¡D
#˚kÕÔsTT.
144

3. b˛wüø£ ø£DC≤\ ìØ®e+ *–ïHé |üP]‘· eT+<äyÓTÆq ø£Dø£e#ê\T ø£*–q n‹

Hês¡\T bı&ÉyÓ’q ø£D≤\T

4. b˛wüø£ ø£DC≤\ düJe+ |ü\T#·{Ï ôd\T´˝Àdt ø£D ø£e#ê\T >∑\ bı&ÉyÓ’q ø£D≤\T
eTè<äT ø£DC≤\+
5.2.3 yÓTTø£ÿ˝À¢ ø±+&ÜÁ>∑eTT, y˚s¡Tø=q\˝À ô|s¡T>∑T<ä\qT $e]+#˚ dæ<ë∆+‘ê\T :
ø±+&ÜÁ>∑eTT˝Àq÷, y˚sT¡ ø=q˝Àq÷ »]π> ô|s¡T>∑T<ä\qT $e]+#·&ÜìøÏ s¬ +&ÉT dæ<ë∆+‘ê\qT Á|üyX˚ ¯ ô|{≤ºsT¡ .
i) ≥÷´ìø± ø±s¡Œdt dæ<ëú+‘·+
ii) Væ≤kÕº»Hé dæ<ë∆+‘·+
i) ≥÷´ìø± ø±s¡Œdt dæ<ëú+‘·+ :
! XÊFj·T ø±+&ÜÁ>∑+ ô|s¡T>∑T<ä\qT $e]+#·&ÜìøÏ ≥÷´ìø± ` ø±s¡Œdt dæ<ë∆+‘·+ Á|ü‹bÕ~+#·ã&ç+~.
! á dæ<ë∆+‘·+ Á|üø±s¡+ nÁ>∑ $uÛ≤»´ ø£DC≤\+˝À s¬ +&ÉT eT+&É˝≤\T+{≤sTT. yÓ\T|ü* eT+&É\+ ªª≥÷´ìø±µµ
(Tunic n+fÒ ªª‘=&ÉT>∑Tµµ nì ns¡ú+). <ëì˝À 1`2 es¡Tdü\ ø£D≤\T+{≤sTT. ˝À|ü* eT+&É˝≤ìï ªªø±s¡Œdtµµ
n+{≤s¡T. (ø±s¡Œdt n+fÒ ªªX¯Øs¡+µµ nì ns¡ú+). Bì˝À ≥÷´ìø˘ #˚ø£|üŒã&çq ø£D≤\ düeT÷Vü≤+ ñ+≥T+~.
! á ¬s+&ÉT uÛ≤>±\˝À ø£D≤\T y˚s¡T y˚s¡T |ü<ä∆‘·T\˝À, y˚s¡T y˚s¡T y˚>±\‘√ $uÛÑ»q #Ó+<äT‘êsTT.
! ≥÷´ìø±≈£î #Ó+~q ø£D≤\T nj·T‘· (ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ \+ã+>±) $uÛÑ»q\T #Ó+~ ñ|ü]‘·\ ô|s¡T>∑T<ä\
»s¡T|ü⁄‘êsTT.
! ø±s¡Œdt≈£î #Ó+~q ø£D≤\T nìï ~X¯\˝À $uÛÑ»q\T »]|æ ø£D≤\ |òüTD|ü]e÷D≤ìï ô|+#·T‘êsTT.
! ≥÷´ìø± qT+&ç u≤Vü≤´#·s¡àeTT e\ÿ\eTT @s¡Œ&ÉT‘êsTT
! ø±s¡Œdt qT+&ç n+‘·X¯Ãs¡àeTT, |ü]#·Áø£eTT, <äe« eT]j·TT Hê[ø± |ü⁄+C≤\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT.

Væ≤kÕº»Hé dæ<ë∆+‘·+ :
! á dæ<ë∆+‘·+ Á|üø±s¡eTT, ø±+&ÉeTT eT]j·TT y˚s¡T˝Àì nÁ>∑ $uÛ≤»´ ø£DC≤\+ ˇπø $<ÛäyÓTÆq ø£D≤\qT
ø£*– Ç$ n‘·´+‘· y˚>∑+>± $uÛÑ»q #Ó+<äT‘êsTT.
! á $uÛ»Ñ q #Ó+<˚ ø£D≤\T Á|ü<eäÛ T $uÛ≤»´ ø£DC≤\+qT (Promeristem) @s¡Œs¡TkÕÔsTT. Bì˝À &Ósà¡ {À»Hé,
ô|]u…¢yéT eT]j·TT |üP¢s√yéT nH˚ eT+&É˝≤\T+{≤sTT.
! Á|ü‹ eT+&É\+˝Àq÷ ˇø£ düeT÷Vü≤+>± ñ+&˚ Äs¡+uÛÑ ø£D≤\qT ªªVæ≤kÕº»Héµµ (ø£DC≤˝≤ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· Tq~
nì ns¡ú+) n+{≤s¡T.
i) &Ós¡à{À»Hé qT+&ç u≤Vü≤´#·s¡àeTT (ø±+&É+˝À) m|æu…¢e÷ (y˚s¡¢˝À) @s¡Œ&ÉT‘êsTT
ii) ô|]u…¢yéT (eT<Ûä´bıs¡) qT+&ç e\ÿ\eTT (ø±+&É+˝Àq÷, y˚s¡¢˝Àq÷) @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
iii) |üP¢s√yéT qT+&ç πø+Á<ä uÛ≤>∑+˝Àì |ü]#·Áø£eTT, <äe« eT]j·TT Hê[ø± |ü⁄+C≤\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT.

145
 ø£D ø£e#ê\T
|ü≥+ 5.5, 5.6 $$<Ûä s¡ø±\ dü+øÏ¢wüº ø£DC≤˝≤\T #ê\˙
s¡+Á<Ûë\T
b˛wüø£
ø£DC≤\T
ãVüQfi¯ s¡+Á<Ûä|ü\ø£+ eTè<äT
ø£DC≤\
@ø£¯ s¡+Á<Ûä|ü\ø£+ düV≤ü ø£D+
ø£DÁ<äe´+
øπ +Á<äø+£
]øÏøÔ £
ø£D
>∑sêÔ\T

|ü\T#·ì
ø£e#·+ ø£DÁ<äe´
bıs¡
ø£D
(πø+Á<äø£+
>∑s¡Ô+ ≈£îVü≤s¡+ ñ+&É<äT)

#ê\˙
|ò\ü ø£+
<ës¡THêfi≤\T <ës¡Tø£fi≤\T Hês¡\T
eèø£å ø£DC≤˝≤\ eØZø£s¡D
eèø£å ø£DC≤˝≤\T

$uÛ≤»´ø£DC≤˝≤\T XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T

nÁ>∑ $uÛ≤»´ eT<Û´ä düú bÕs¡Ù«

ø£DC≤\+

düsfi¡ ¯ dü+øÏw¢ ü

eTè<äT ø£DC≤\+ dü÷\ú ø√q <äè&ÛÉ <ës¡Te⁄ b˛wüø£

ø£DC≤\+ ø£DC≤\+ ø£DC≤\+
146
bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.2

1. ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À ¬s+&ÉT \ø£åD≤\qT, ˇø£ ñ<ëVü≤s¡DqT (kÕ∆qeTT) Áyêj·T+&ç.

Áø£eT dü+K´ ø£DC≤\+ \ø£D
å ≤\T kÕúq+ (ñ<ëVü≤s¡D)
(i) eTè<äTø£DC≤\+ ________________________ ________________________

(ii) dü÷\ú ø√q ø£DC≤\+ ________________________ ________________________

(iii) <äè&ÛÉ ø£DC≤\+ ________________________ ________________________

2. ÁøÏ+~ $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#˚ ø£DC≤˝≤\qT ‘Ó\|ü+&ç.

(i) ˙{Ïì düs|¡ süò ê #˚ùd ø£DC≤\+____________________________________
(ii) ÄVü‰sêìï düs|¡ süò ê #˚ùd ø£DC≤\+________________________________
5.3 »+‘·T ø£DC≤˝≤\T
eèø£å ø£DC≤˝≤\ ˝≤>± »+‘·T ø£DC≤˝≤\T ≈£L&Ü nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ+&ç $$<Ûsä ø¡ ±\ $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT.
ÁøÏ+~ Á|üyêVü≤ |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç.
»+‘·T ø£DC≤˝≤\T

ñ|üø£fi≤ ø£DC≤˝≤\T dü+jÓ÷»ø£ ø£+&És¡ ø£DC≤˝≤\T Hê&ûøD

£ C≤\+
(s¡ø£åD, ÁkÕeø£ ÁøÏj·T, ø£DC≤˝≤\T (ø£<*ä ø£, (ìj·T+Á‘·D
XÀwüD) (ã+<Ûqä eTT, #·\qeTT\T) eT]j·TT
Ä<Ûës¡eTT, s¡yêD≤) düeTq«j·TeTT)
5.3.1 ñ|üø£fi≤ ø£DC≤\+
ìsêàD+ \ø£åD≤\T : ñ|üø£fi≤ ø£DC≤˝≤ìï @s¡Œs¡#˚ ø£D≤\T ÁøÏ+~ \ø£åD≤\qT e´ø£Ô+ #˚kÕÔsTT.
i) á ø£D≤\ìï ø£D+‘·sêeø±XÊ\T ˝Ò≈£î+&Ü #ê˝≤ <ä>∑Zs¡>± neT] ñ+{≤sTT.
ii) ø£D s¡Væ≤‘· Ä<Ûës¡‘·«#·eTT ô|’ neT] ñ+{≤sTT.
iii) á ø£DC≤\+˝À s¡ø£Ô Hêfi≤\T+&Ée⁄. (s¡ø£ÔHêfi¯ s¡Væ≤‘·+)

147
 $<ÛTä \T : nej·Tyê\ ñ|ü]‘·˝≤\qT ø£|ü»‘êsTT. XÀwüD≈£î, ÁkÕeø±ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT, XË’*ø£\ e+{Ï
ìsêàD≤\qT ø£*– ñ+{≤sTT.
|ü≥+ 5.7 ñ|üø£fi≤ ø£DC≤˝≤\T ` ìsêàD+
>±u…¢{Ÿ ø£D+
πø+Á<äø£+ düs¡fi¯ düÔ+uÛ≤ø±s¡
Ä<Ûës¡‘·«#·+ Ä<Ûës¡ ‘·«#·+
|òTü Hêø±s¡ ñ|üøfi£ ¯ ñ|üøfi£ ¯
148

XË*’ ø£\T
qTqT|ü⁄ ñ|ü]‘·\+
πø+Á<äø£+

πø+Á<äø£+

Ä<Ûës¡ø£D+ ø£DÁ<äe´+
õ>∑Ts¡T ø£D≤\T Ä<Ûës¡‘·«#·+
Ä<Ûës¡‘·«#·+ düú+uÛ≤ø±s¡ ñ|üø£fi¯
X¯\ÿ\ ñ|üøfi£ ¯
|ü{Ϻø£ 5.4 : ñ|üø£fi≤ ø£DC≤˝≤\T ` s¡ø±\T
s¡øe£ TT ìsêàDeTT kÕúqeTT $~Û
1. X¯\ÿ\ ñ|üøfi£ ¯ ø£ D ≤\T ã\¢ | ü s ¡ | ü ⁄ >± ñ+&ç , }|æ ] ‹‘· T Ô \ ˝Àì yêj· T T O2 eT]j·TT CO 2
(Squamous) n+&Üø±s¡ π ø +Á<ä ø £ + ø£ * – >√DT\ bıs¡ \ T, eèø£ ÿ $ìeTj·TeTT XÀwüD
Epithelium)
ñ+{≤sTT. Á|üe÷D+˝Àì uÖeTHé >∑T[ø£
≈£î&É´+
M{Ï n+#·T\T Áø£eTs¡Væ≤‘·+>± s¡ ø £ Ô H êfi≤\qT Äe]+#˚ |ü<ësêú\ $ìeTj·TeTT
ñ+{≤sTT. bıs¡\T

2. |òTü Hêø±s¡ ø£D≤\T |òTü Hêø±s¡+>± ñ+{≤sTT. ˝≤˝≤»\ Á>∑+<ÛäT\, ø√¢eT XÀwüD
ñ|üøfi£ ¯ πø+Á<äø£+ >√fi≤ø±s¡+>± eT<Ûä´˝À Hêfi≤\ bıs¡ \ ˝À
ñ+≥T+~ ñ+≥T+~.

3. XË*’ ø±eTj·T nÁ>∑ ‘·˝≤\ô|’ XË’*ø£\T+{≤sTT eT÷Á‘· | æ + &Ü\ Hê[ø£ \ >±\q+ #Ó+~q |ü<ësêú\
ñ|üø£fi¯ bıs¡\T Á|üyêVü≤+

4. düÔ+uÛ≤ø±s¡ ø£D≤\T dü+Ô uÛ≤\˝≤>± ñ+{≤sTT. JsêíXj ¯ T· X‚w¢ àü düsÔ +¡ , ù|>∑TX‚w¢ àü XÀwüD, ÁkÕeø£eTT
ñ|üø£fi¯ π ø +Á<ä ø £ + ø£ D + Ä<Û ë sêìøÏ düÔs¡+
<ä>∑Zs¡>± ñ+≥T+~

5. XË*’ ø±düV≤æ ‘· nÁ>∑‘·˝≤q XË’*ø£\T+{≤sTT yêj· T THêfi¯ + (Á{≤œj· ÷ ) Á<äyê\qT ˇø£ Áø£eTyÓTÆq
düÔ+uÛ≤ø±s¡ n+‘·s¡ düÔs¡+˝À ~X¯˝À #·*+#˚≥Tº #˚dTü +Ô ~.
ñ|üøfi£ ¯

6. ≈£î+#Ó ùd«#êä ø=q\T nH˚ø£ eTT&É‘·\T Áù|>∑T\˝Àì ‘·«#ê\T XÀwüD ‘·˝≤ìï ô|+#·T
n+#·T\T >∑\ #·÷|ü⁄‘êsTT ‘·T+~.
düÔ+uÛ≤ø±s¡
ñ|üøfi£ ¯

149
 ñ|üø£fi≤ ø£D≤\T ˇπø es¡Tdü˝À ñ+fÒ <ëìì düs¡fi¯ ñ|üø£fi¯ n+{≤s¡T. ñ|üø£fi≤ ø£D≤\T nH˚ø£ es¡Tdü\˝À
ñ+fÒ <ëìì (dü+j·TTø£Ô) düÔ]‘· ñ|üø£fi¯ n+{≤s¡T. X¯Øs¡+˝À ˇ‹Ô&ç eT]j·TT sê|æ&çøÏ >∑T¬s’ ∫]– b˛j˚T
bıs¡\Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À düÔ]‘· ñ|üø£fi¯ ø£ì|ædüTÔ+~. ñ<ë : #·s¡à+, Ädü´≈£îVü≤s¡˝À|ü* bıs¡\T.

bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.3

1. $$<Ûä s¡ø±\ »+‘·T ø£D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
________________________________________

________________________________________

2. ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘· |üs¡#·+&ç

I II

a) dü]Ô ‘· (dü+j·TTø£)Ô ñ|üøfi£ ¯ ( ) ii) ñ|üø£fi¯ ø£DC≤\+

b) Ä<Ûës¡‘«· #·eTT ( ) ii) ñ|ü]‘·\+ ô|+#·&ÜìøÏ
c) ≈£î+#Ó n+#·T ñ|üø£fi¯ ( ) iii) yêj·TTHêfi¯+˝Àì bıs¡\T
d) ˝≤˝≤»\ Á>∑+~Û ( ) vi) #·sà¡ eTT
e) XË*’ ø±eTj·T ñ|üøfi£ ¯ ( ) v) |òTü Hêø±s¡ ñ|üøfi£ ¯

5.3.2 dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+

dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+˝À ¬s+&ÉT eTTK´yÓTÆq uÛ≤>±\T+{≤sTT
a) e÷Á‹ø£ b) ø£D≤\T

$$<Ûä s¡ø±\ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤˝≤˝À¢ e÷Á‹ø£ eT]j·TT dü+<ëj·Tø£ ø£D≤\T $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT
(|ü≥+ 5.8) e÷Á‹ø£ nq>± ø£Du≤Vü≤´ |ü<ës¡ú+

150
 dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ ` s¡ø±\T

yêdüÔ$ø£ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ Ä<Ûës¡ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ Á<äes¡÷|ü dü+jÓ÷»ø£

ø£DC≤\+

eTè<äT˝≤dæú meTTø£

@]jÓ÷˝≤sY m&çb˛dt ‘·+‘·Ts¡÷|ü s¡øeÔ£ TT XÀwüsd¡ eü TT

ø£DC≤\+ ø£DC≤\+ dü+jÓ÷»ø£
ø£DC≤\+

A) yêdüÔ$ø£ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ :

1. @]jÓ÷˝≤sY ø£DC≤\+ : Ç~ <˚Vü≤+˝À m≈£îÿe $kÕÔs¡+>± n_Ûeè~∆ ñ+≥T+~. Bì‘√ 3 s¡ø±\
ø£D≤\T+{≤sTT.
i) ô|ò’ÁuÀu≤¢dtº\T : Ç$ e÷Á‹ø£˝Àì dæú‹kÕú|üø£ ‘·+‘·Te⁄\qT
(|üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝Àì m˝≤dæºHé), ø=˝≤¢»Hé
(‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T) ‘·+‘·Te⁄\qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
ii) e÷Áø√ù|òCŸ\T : Ç$ u≤ø°º]j·÷ eT]j·TT Ç‘·s¡ dü÷ø£åà yê´~Ûø±s¡ø±\qT ã+~ÛkÕÔsTT.
iii) e÷dtº ø£D≤\T : Ç$ ôV≤bÕ]HéqT Ádü$kÕÔsTT (Ç~ düÿ+<äHêìï ìyê]düTÔ+~)
2. m&çb˛dt ø£DC≤\+ : ø=e⁄«\qT ì\Te#˚ùd Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø£D≤\qT ø£*– ñ+&ç ñwüí ìs√<Ûäø±\T>±
|üì#˚kÕÔsTT.
3. ‘·+‘·Ts¡÷|ü dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ : Ç~ Á|ü<Ûëq+>± ô|ò’ÁuÀu≤¢dtº ø£D≤\‘√ @s¡Œ&ç ñ+≥T+~. Ç~ dü+~Û
ã+<Ûäø±\T, kÕïsTT ã+<Ûäø±\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~.
B) Ä<Ûës¡ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+

151
 m˝≤dæHº é ÁkÕeø£D+ e÷Á‹ø£
b˛>∑T\T ÁkÕeø£D≤\T ÁkÕeø£ ø£D+
ø=˝≤¢»Hé
b˛>∑T\T

dæú‹ kÕú|üø£ eTè<äTø£DC≤\+

e÷Á‹ø£ dü÷ø£àå ≈£î\´\T

m|æô|òd’ dæ t
ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T eT»®
>∑{Ϻ meTTø£ uÛ≤>∑+
Ädæj
º ÷Ó ôd’{Ÿ
|üdüT|ü⁄ s¡+>∑T eT»®
ø£DÁ<äe´ã+<Û+ä
e´edüú
bòÕwtº (&Éj÷· ô|òd’ dæ )t
Vü≤e]¸jT· Hé Ädæj
º ÷Ó ôd’{Ÿ
|ü≥*ø£

|üs´¡ dæøú £

<Ûeä Tì, dæs¡

Vü≤e]¸jT· Hé
ø±\Te

yÓ÷H√ôd’{\Ÿ T |òTü Hêdæú

‘Ó\¢ s¡ø£Ôø£D≤\T q÷´Á{À|ò˝æ Ÿ
Çk˛ï|òæ˝Ÿ |ò\ü øÏø\£ T
(700/mm3)

dü+<Ûëj·Tø£ ø£DC≤˝≤\T ` s¡ø±\T

152
 Ä<Ûës¡ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+
eTè<äT˝≤dæú
1. Ç~ ªªø±+Á&ç H é µ µ‘√ ì]à+#· ã &ç ñ+≥T+~.
e÷Á‹ø£˝À ø£D≤\T $&ç>± ø±˙ >∑T+|ü⁄\T>± ø±˙
ñ+{≤sTT Ç$ Á<äes¡÷|ü Á|ü<˚XÊ\‘√ #·T≥ºã&ç
ñ+{≤sTT. eTè<äT˝≤dæú |üdüT|ü⁄s¡+>∑T ‘·+‘·Te⁄\T
ø£*– dæú‹kÕú|üø£‘· ø£*– ñ+&Ée#·TÃ
ñ<ë : #Ó$<=|üŒ
153
2. eTè<äT˝≤dæú ‘Ó\T|ü⁄ ‘·+‘·Te⁄\T ø£*– ‘·+‘·T
s¡÷|ü+˝À ñ+&Ée#·Tà ‘·+‘·Ts¡÷|ü eTè<äT˝≤dæ∆
yÓHïÓ |üPdü\ eT<Û´ä ñ+≥T+~
3. eTè<äT˝≤dæú ø±*¸j·T+ \eD≤\‘√ ªø±*‡|òæπøwüHéµ
#Ó+<äe#·Tà ñ<ë : bı&Éyq’Ó meTTø£\ os¡´¸ uÛ≤>∑+˝À
ñ+{≤sTT
ndæú (meTTø£)
1. Ç~ ªÄôd’H鵑√ ì]à+#·ã&ç ñ+≥T+~. Bì e÷Á‹ø£˝À ø±*¸j·T+, bòÕdüŒ¤s¡dt
eT]j·TT yÓT^ïwæjT· + \eD≤\T ñ+{≤sTT. ø°så <¡ ë\˝Àì bı&Éyq’Ó meTTø£\˝À (‘=&É
meTTø£) e÷Á‹ø£ ˝À Ädæj º ÷Ó ôd’≥T¢ (meTTø£ ø£D≤\T ˝≤yÓT˝Ò\¢ ˝À (e\j·÷ø±s¡s>±)
ñ+{≤sTT. Ädæj º ÷Ó ôd’≥T¢˝À XÊU≤j·TT‘·yTÓ qÆ ø°*‘ê\T ñ+&ç Ç$ Á|üøÿ£ ø£D≤\‘√
dü+ã+<Û+ä ø£*– ñ+{≤sTT. ø=ìï meTTø£\ eT<Û´ä ˝À ≈£îVü≤s¡+ ñ+&ç s¡øøÔ£ D £ ≤\qT
ñ‘·Ô‹ #˚düTÔ+~ meTTø£ ≈£îVü≤s¡+˝À ñ+&˚ |ü<ësêúìï ªªmeTTø£ eT»®µµ n+{≤s¡T
2. meTTø£ ¬s+&ÉT s¡ø±\T : |òüTHêdæú eT]j·TT düŒ+õø±dæ.ú düŒ+õø±dæú˝À ø£D≤\T
Áø£eTs¡Væ≤‘·+>± neT] ñ+{≤sTT Ç$ bı&ÉyÓ’q meTTø£\ ø=q\˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
3. |òüTHêdæú˝À ø£D≤\T e\j·÷\e˝… (˝≤yÓT˝≤¢) ñ+&ç πø+Á<ä ø±\Te #·T≥÷º
@s¡Œ&ÉT‘êsTT. ñ<Ûë : ôV≤e]¸j·THé ø±\Te
C) Á<äes¡÷|ü dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ :
Á<äes¡÷|ü dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T : s¡ø£ÔeTT, XÀwüs¡düeTT
s¡ø£Ô+ : s¡ø£Ô ø£D≤\T, bÕ¢kÕà nH˚ e÷Á‹ø£ jÓTTø£ÿ dü+øÏ¢wüº |ü<ës¡úeTT s¡ø£Ô+
s¡ø£Ô ø£D≤\T (1) mÁs¡ s¡ø£Ô ø£D≤\T (m]Á‘√ôd’≥T¢) : O2 eT]j·TT CO 2 s¡yêD≤
(2) ‘Ó\¢s¡ø£Ô ø£D≤\T (\÷´ø√ôd’≥T¢) : Ç$ u≤ø°º]j·÷, yÓ’s¡dt\T Ç‘·s¡ Vü‰ìø£s¡ ÁøÏeTT\qT+&ç
s¡ø£åD ø£*ŒkÕÔsTT
(3) s¡ø£Ô |òü\øÏø£\T (Á‘ê+uÀôd’≥T¢) Ç$ s¡ø£Ô+ >∑&ɶ ø£≥º&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
ÁbÕkÕà ø£Du≤Vü≤´ Á<äes¡÷|ü e÷Á‹ø£. Bì˝À ô|ò’Á_H√»Hé, Ä\T“$THé, >√¢ãT´*Hé e+{Ï Áb˛{°qT¢
ñ+&ç, X¯Øs¡+˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\≈£î y˚s¡Ty˚s¡T nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ s¡yêD≤ #Ó+<äT‘êsTT.

5.3.3 ø£+&És¡ ø£DC≤\+

ø£+&És¡ ø£DC≤\+˝À ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T nH˚ bı&Éyê{Ï ø£+&És¡ ø£D≤\T ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ dü+ø√#· >∑TD+
ñ+&ç, ÄøϺHé, eTjÓ÷dæHé, Á{Àb˛ìHé eT]j·TT Á{Àb˛yÓTÆjÓ÷dæq¢qT ø£*– ñ+{≤sTT. #ê˝≤ bı&Ée⁄>±
ñ+&É&É+ e\¢ ø£+&És¡ ø£D≤ìï ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄ n+{≤s¡T. düø£ùds¡Tø±\˝À ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T eT÷&ÉT
s¡ø±\T i) πsœ‘· ii) nπsœ‘· (qTqT|ü⁄ ø£+&És¡eTT) iii) Vü≤è<äj·T ø£+&És¡+ (|ü≥+ 5.9) yê{Ï \ø£åD≤\qT,
$<ÛTä \qT |ü{øºÏ £ 5.5˝À #·÷&Ée#·TÃ
ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T ÁøÏ+~ \ø£åD≤\qT #·÷|ü⁄‘êsTT:

|ü{Ϻø£ 5.5 ` ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T `s¡ø±\T

πsœÛ‘·/ìj·T+Á‹ø£/ndæú|ü+»s¡ nπsœ‘·/qTqT|ü⁄/nìj·T+Á‹‘· Vü≤è<äj·T ø£+&És¡‘·+‘·Te⁄

kÕúqeTT
‘·\, ø±fi¯ófl, #˚‘T· \T meTTø£\T, Jsêí X ¯ j · T eTT, Áù|>∑ T \ e+{Ï X¯ Ø s¡ Vü≤è<äjT· + (>∑T+&Ó) >√&É\˝À
eTTK meTTø£\˝À ñ+{≤sTT. nej·Tyê\˝Àì ≈£î&Ü´\˝À ñ+{≤sTT ñ+{≤sTT

154
 |ü{Ϻø£ 5.5 ` ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T `s¡ø±\T

πs_Û‘·/ìj·T+Á‹ø£/ndæú|ü+»s¡ nπs_Û‘/· qTqT|ü⁄/nìj·T+Á‹‘· Vü≤è<äj·T ø£+&És¡‘·+‘·Te⁄

Äø±s¡+
bı&É e ⁄>±, dü ÷ ú b Õø±s¡ + >±,
XÊU≤s¡ V æ ≤ ‘· + >± ñ+{≤sTT.
ø£ + &É s ¡ dü ÷ ø£ å à ‘· + ‘· T e⁄ô|’
#ês¡\T ñ+{≤sTT
ø£ + &Ó Äø±s¡ + ˝À ñ+~ ø=q\T bı&Ée⁄>±, dü÷úbÕø±s¡+>±, XÊU≤
yÓTTq‘˚* ñ+{≤sTT ‘·+‘·Te⁄\˙ï ˇπø j·TT‘·+>± ñ+{≤sTT
$<Û ä + >± neT] ñ+&É T ≥ e\q
#ês¡\T+&Ée⁄

kÕs√ÿ˝…e÷à
kÕs√ÿ˝…e÷à ñ+≥T+~. ø£+&És¡ |ü\T#·{Ï bıs¡ ñ+≥T+~ |ü\T#·>± ñ+≥T+~
‘·+‘·Te⁄ bıs¡ |ü\T#·>± >∑{Ϻ>± kÕs√ÿ˝…e÷à ñ+&É<Tä
ñ+≥T+~.

øπ +Á<äø+£
ãVüQπø+Á<äø£j·TT‘·, |ü]BÛj·T @ø£ πø+Á<äø£j·TT‘·+, πø+Á<äø£+ eT<Ûä´˝À @ø£ π ø +Á<ä ø £ j · T T‘· + π ø +Á<ä ø £ +
πø+Á<äø±\T ñ+≥T+~ eT<Û´ä ˝À ñ+≥T+~

s¡ø£Ô düs¡|òüsê
‘·≈î£ ÿe m≈£îÿe
m≈£îÿe>± ñ+≥T+~

n+‘·s¡ dü+<Ûëj·Tø£ #·ÁøÏø£\T ñ+&Ée⁄ ñ+{≤sTT

ñ+&Ée⁄

ìj·T+Á‹‘·eTT nìj·T+Á‹‘· nìj·T+Á‹‘·

155
 πø+Á<äø£+

ø£DÁ<äe´+
ø£+&És¡ ø£D+
ø£D ‘·«#·eTT
qTqT|ü⁄ ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T

eT<Û´ä πø+Á<äø£+
bÕs¡Ù« XÊK düqï{Ï sπ K\T

düø£X‚s¡Tø£ ø£+&És¡ ø£DC≤\+

ø£D‘·«#·+
ø£DÁ<äe´+
Vü≤è<äj·T ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄\T

156
 i) ñ‘˚Ô»eTT (Áù|s¡D\≈£î düŒ+~kÕÔsTT) ˝Òø£ øå√uÛÑ´‘·
ii) kÕπ> >∑TDeTT
iii) dü+ø√#·eTT
iv) dæ‹ú kÕú|øü ‘
£ ·

bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.3

1. $$<Ûä s¡ø±\ dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ ø£D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
________________________________________

2. ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘· |üs¡#·+&ç

I II

a) nπsœ‘· ø£+&Ésê\T ( ) ii) ãVüQπø+<äÁø£j·TT‘·+

b) ø£+&És¡ dü÷ø£åà‘·+‘·Te⁄\T ( ) ii) πsK‘· ø£+&És¡eTT˝À düe÷+‘·s¡+>± ñ+{≤sTT
c) kÕs√ÿ˝…e÷à ( ) iii) Vü≤è<äj·T ø£+&Ésê\T
d) πsœ‘· ø£+&És¡eTT ( ) vi) πsœ‘· ø£+&És¡ ‘·+‘·Te⁄˝Àì yÓ\T|ü* <äè&ÛÉyÓTÆq bıs¡
e) XÊU≤j·TT‘· ø£+&És¡ ( ) v) nìj·T+Á‹‘·
dü÷ø£åà ‘·+‘·Te⁄\T

5.3.4 Hê&û ø£DC≤\+ :

Hê&ûø£DC≤\+ ¬s+&ÉT s¡ø±\ ø£D≤\qT ø£*– ñ+≥T+~ :
Hê&ûøD
£ ≤\T (q÷´sêHé\T) eT]j·TT }‘· ø£D≤\T (q÷´s√–¢jT· ˝Ÿ ø£D≤\T)

Hê&û ø£D≤\T (q÷´sêqT¢)

Hê&ûø£DC≤\+˝Àì ÁøÏj·÷‘·àø£ Á|üe÷DeTT Hê&ûø£DeTT Hê&û ø£DC≤\+ yÓT<ä&ÉT, ø£X‚s¡T Hê&û<ä+&ÉeTT
Hê&ÉT\T C≤„q Hê&ûøD
£ ≤\T eT]j·TT C≤„H+˚ Á~j·÷\˝À ñ+≥T+~ Hê&û ø£D+ ìsêàD+ |ü≥+ 5.10˝À #·÷|üã&çq~
Hê&ûø£D+˝À ˇø£ ø£D<˚Vü≤eTT (ôd’{≤Hé), <ëì qT+&ç ãj·T≥≈£î yê´|æ+∫ dü÷ø£åà ø°*‘ê\T+{≤sTT yê{Ï˝À
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ ø°*‘·+ bı&ÉyÓ’q ‘·+‘·Te⁄ e˝… ñ+≥T+~. BìH˚ ‘·+Á‹ø±ø£åeTT n+{≤s¡T. $T–*q ∫qï
XÊFj·T ø°*‘ê\qT &Ó+Á&Ó’≥T¢ n+{≤s¡T (ª&Ó+Á&√dtµ nq>± ªeèø£å+µ nì ns¡ú+).

157
 ø£D <˚Vü≤+˝À ˇø£ πø+Á<äø£eTT, yÓTÆ{Àø±+Á&çj·÷ e+{Ï ø£D≤+>±\T ñ+&ç ˇø£ bÕ¢kÕà bıs¡#˚ ø£|üŒã&ç
ñ+{≤sTT. ø£DÁ<äe´+˝À RNA eT]j·TT Áb˛{°q¢‘√ ì]à+#·ã&çq ìdæ‡˝Ÿ <˚Vü‰\T+{≤sTT.

Hê&û Á|ü#√<äqeTT ` <ëì Á|ükÕs¡eTT :

XÊU≤j·TT‘·yÓTÆq &Ó+Á&Ó’≥T¢ Áù|s¡DqT Á>∑Væ≤+∫ yê{Ïì ø£D<˚Vü‰ìøÏ n+~kÕÔsTT. ø£D<˚Vü≤eTT ‘·+Á‹ø±ø£åeTT
(axon) <ë«sê ø£+&ÉsêìøÏ ø±˙ ˝Òø£ Á>∑+~ÛøÏ ø±˙ á Á|ü#√<äqqT Á|ükÕs¡+ #˚düTÔ+~. Bì |òü*‘·+>± ø£+&És¡
dü+ø√#·+ ˝Òø£ Á>∑+~Û ø£D≤\ qT+&ç Ádü$+#·&É+ »s¡>∑e#·Tà ‘·+Á‹ø±øå±ìï Hê&û ‘·+‘·Te⁄ n+{≤s¡T. eTj·T*Hé
Ä#êä<ä+‘√ Äe]+#·ã&ɶ ‘·+Á‹ø±øå±\qT eTj·T*Hé düVæ≤‘· ˝Ò<ë yÓT&ÉT˝Ò¢f…{Ÿ ‘·+‘·Te⁄\T n+{≤s¡T. eTj·T*Hé
Ä#êä<+ä ˝Òì yê{Ïì eTj·T*Hé s¡V≤æ ‘· ˝Ò<ë HêHé`yÓT&ÉT˝Òf
¢ &… é ‘·+‘·Te⁄\T n+{≤s¡T. eTj·T*Hé ‘=&ÉT>∑T $∫äqï+>±
ñ+≥÷ sêì«j·TsY ø£DT|ü⁄\qT #·÷|ü⁄‘·T+~.

cÕ«Hé πø+Á<äø£+

‘·+Á‹ø±ø£å+

ø£D‘·«#·eTT

eTj·T*Hé cÕ«Hé ø£DÁ<äe´+

cÕ«Hé πø+Á<äø£+ (b)

ø£D ‘·«#·eTT

‘·+Á‹ø±ø£å+

cÕ«Hé ø£DÁ<äe´+

(a)

158
 á bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.5
1. Hê&û ø£DC≤\+ $~Û @$T{Ï?
________________________________________

2. Hê&û ø£D+˝À Á|ü#√<äqeTT jÓTTø£ÿ Á|üyêVü≤+ @ ~X¯˝À »s¡T>∑T‘·+~? &Ó+Á&Ó’≥¢ qT+&ç ‘·+Á‹ø±øå±ìø±?
‘·+Á‹ø±ø£åeTT qT+&ç &Ó+Á&Ó’≥¢ yÓ’|ü⁄ø±?
________________________________________

3. Hê&û ø£D+˝Àì á ÁøÏ+~ uÛ≤>±\qT $e]+#·+&ç

i) ôd’{≤Hé _____________________________________

ii) &Ó+Á&Ó≥
’ T____________________________________
iii) ‘·+Á‹ø±ø£eå TT _______________________________
vi) yÓT&ÉT\¢Ø ‘=&ÉT>∑T ____________________________
v) s¡DMs¡ ø£DT|ü⁄ ______________________________
5.4 e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\T ` ø£D+ ` J$
á bÕsƒê´+X¯+ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À ø£D+ Je⁄˝À¢ì n‹ ∫qï Á|üe÷DeTì $e]+#êeTT. ø£D+˝À nH˚ø£
ø£D≤+>±\T+&ç, ˇø=ø£ÿ ø£D≤+>∑+ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq $~Ûì ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. á $<ÛäT\˙ï ø£*|æ ø£D+ jÓTTø£ÿ
dü+|üPs¡í ìs¡«Vü≤DqT ìπs∆•kÕÔsTT. á $<Ûä+>± ø£DkÕúsTT˝ÀH˚ ÁX¯eT $uÛÑ»q ñqï≥Tº ns¡ú eTe⁄‘·T+~. |ü]D≤eT
Áø£eT+˝À ô|<ä› Je⁄\T @s¡Œ&ç yê{Ï X¯Øsê\˝À nH˚ø£ ø£D≤\T+&ç J$˝Àì nH˚ø£ $<ÛäT\qT á ø£D≤\T ˝Òø£
ø£DdüeT÷Vü‰\T |ü+#·Tø√e\dæ e∫Ã+~ Ç≥Te+{Ï ñqï‘· <äX¯\qT e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\T n+{≤s¡T.
e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+{≤sTT:
i) ø£DkÕúsTT : ˇø£ ø£D+˝Àì ø£D≤+>±\T $$<Ûä #·s¡´\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+
ñ<ë : ‘Ó\¢s¡ø£Ô ø£D≤\T |üÁ‘·+˝Àì Vü≤]‘· ø£D≤\T
ii) ø£DC≤\ kÕúsTT : ˇπø ñìøÏ (ñ‘·Œ‹Ô)>∑\ ø£DdüeT÷Vü‰\T ˇπø $~Ûì ìs¡«Væ≤+#·T≥
ñ<ë : #·sà¡ +˝Àì ñ|ü]‘·\ ñ|üøfi£ ¯ ø£DC≤\+ jÓTTø£ÿ y˚sT¡ ø=q˝Àì $uÛ≤»´ ø£DC≤\+
iii) ø£DC≤\ e´edüú kÕúsTT : $$<Ûä s¡ø±\ ø£DC≤˝≤\T ø£*dæ ˇπø $<ÛäyÓTÆq $~Ûì ìs¡«Væ≤+#·&É+
ñ<ë : Hê[ø± |ü⁄+»+ (|üÁ‘·+˝Àì áHÓ\˝À) Bì˝À <ës¡Te⁄ eT]j·TT b˛wüø£
ø£DC≤\eTT ñ+&ç Ç$ ˙{Ïì ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT s¡yêD≤ #˚kÕÔsTT.

159
 iv) nej·Te kÕúsTT : J$˝Àì ˇø£ >∑T]Ô+#·ã&çq uÛ≤>∑+˝À nH˚ø£ ø£DC≤\ e´edüú\T ø£*dæ ˇø£{Ï ˝Òø£
m≈£îÿe $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT
ñ<ë : »+‘·Te⁄\˝Àì ø±˝Òj·T+ yÓTTø£ÿ\˝À |üÁ‘·eTT
v) nej·Te e´edüú : nej·Tyê\T ø=ìï ø£*dæ ˇπø kÕ<Ûës¡D $~Ûì ìs¡«Væ≤+#·T≥ ñ<ë : XÊ«dü e´edüú
(}|æ]‹‘·T\Ô T, yêj·TTHêfi¯+, ñ<äs$¡ ‘êq+ yÓTT<ä˝q’… $)
vi) J$ : nìï nej·Te e´edüú\T ø£*dæ J$ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ñ<ë : e÷qe⁄&ÉT, ø√‹, Äe⁄ yÓTTø£ÿ

bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T 5.6

1. ÁøÏ+~ e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\qT dü¬s’q Áø£eTeTT˝À neTs¡Ã+&ç.
ø£DC≤\+, ø£DeTT, nej·TeeTT, J$, nej·Te e´edüú
________________________________________

2. ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£qT |üP]+#·+&ç

e´ed”øú s£ D
¡ kÕúsTT ñ<ëVü≤s¡D
»+‘·Te⁄ yÓTTø£ÿ
ø£D+ _________________ _________________
ø£DC≤\+ _________________ _________________

nej·Te+ _________________ _________________

nej·Te e´edüú _________________ _________________

J$ _________________ _________________

eTTU≤´+XÊ\T
! ˇπø $<ÛäyÓTÆq ñìøÏ/ñ‘·Œ‹Ô, ˇπø $<ÛäyÓTÆq ìsêàDeTT ø£*– ˇπø $~Ûì ìs¡«Væ≤+#˚ ø£D≤\ düeTT<ëj·÷ìï
ø£DC≤\+ n+{≤s¡T.
! yÓTTø£ÿ\˝À ø£DC≤˝≤\T ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq s¡ø±\T ` $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T, XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T
! $uÛ≤»´ ø£DC≤˝≤\T nìï ô|s¡T>∑T<ä\ uÛ≤>±\˝À ø£ì|ækÕÔsTT
! XÊX¯«‘· ø£DC≤˝≤\T, ‹]– ¬s+&ÉT s¡ø±\T ø£s¡fi¯ ø£DC≤˝≤\T (eTè<äTø£DC≤\+, dü÷ú\ø√q ø£DC≤\+, <äè&ÛÉ
ø£DC≤\+) eT]j·TT dü+øÏ¢wüº ø£DC≤˝≤\T (<ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\+)

160
! »+‘·T ø£DC≤˝≤\˝À ñ|ü ø£fi≤ ø£DC≤\+ dü+jÓ÷>∑ ø£D»˝≤+ (meTTø£, s¡øeÔ£ TT yÓTT<ä˝q’… $), ø£+&És¡ ø£DC≤\+,
Hê&ûøD
£ C≤\+ (yÓT<ä&TÉ ø£D≤\T) ñ+{≤sTT
! yÓTTø£ÿ\˝À, »+‘·Te⁄\˝À $$<Ûä ø£DC≤˝≤\T ø£*dæ ˇø£ ªnej·TeeTTµ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. $$<Ûä nej·÷\T
ø£*dæ nej·Te e´edü,ú $$<Ûä nej·Te e´edü\ú T ˇø£ J$ì @s¡Œs¡TkÕÔsTT á $<Û+ä >± Je⁄\ e´ed”øú s£ D
¡ ˝À
ø£DkÕúsTT qT+&ç J$ kÕúsTT es¡≈£î dü+øÏ¢wüº‘· eT]j·TT Á|ü‘˚´ø°ø£s¡D ñ+≥T+~.

bÕsƒê´+XÊ+‘· Á|üX¯ï\T
1. ø£DC≤\+ nq>± H˚$T?
2. ÁøÏ+~ ø£DC≤˝≤\ ˇø£ eTTK´yÓTÆq ìsêàD \ø£åD≤ìï, ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ $~Ûì ‘Ó\T|ü+&ç.
$uÛ≤»´ ø£DC≤\+, <äè&ÛÉ ø£DC≤\+, <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\+ ñ|üø£fi¯ ø£DC≤\+, ø£+&És¡ ø£DC≤\+,
Hê&ûøD
£ C≤\+
3. ÁøÏ+~ ø£DC≤˝≤\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT ‘Ó\|ü+&ç
i) dü+jÓ÷»ø£ ø£DC≤\+ / ñ|üø£fi¯ ø£DC≤\+
ii) meTTø£ / s¡ø£ÔeTT
iii) b˛wüø£ ø£DC≤\+ / <ës¡Te⁄
iv) X¯\ÿ\ ñ|üø£fi¯ / düÔ+uÛ≤ø±s¡ ñ|üø£fi¯
v) <ës¡T ø£D≤\T / <ës¡T Hês¡\T
4. e÷qe⁄&ÉT e+{Ï »+‘·Te⁄˝À $$<Ûä e´ed”úø£s¡D kÕúsTT\qT ù|s=ÿì ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç

bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T

5.1 1. ˇπø $<ÛäyÓTÆq ñìøÏ, ìsêàDeTT ø£*– ˇπø $~Ûì ìs¡«Væ≤+#˚~
2. i) $uÛ≤»´ ø£DC≤\+
ii) bÕs¡Ù« $uÛ≤»´ ø£DC≤\+
iii) düs¡fi¯ XÊX¯«‘· ø£DC≤\+
iv) XÊX¯«‘· ø£DC≤\+

161
 3. ˇπø |æ+&É bıs¡ qT+&ç @s¡Œ&˚ ø£D≤\T.
4. Væ≤kÕº\J ªªø£DC≤\ XÊg+µµ.
5. ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe s¡ø±\ ø£D≤\T ø£*– ˇπø kÕ<Ûës¡D $~Ûì ìs¡«Væ≤+#˚ ø£DC≤\+.
6. i) M{Ï˝À n|ü]|üø£«, $uÒ<Ûäq+ #Ó+<äì ø£D≤\T+{≤sTT
ii) ì+&ÉT>± ñ+&˚ ø£DÁ<äe´+, Á|üdüTŒ¤≥yÓTÆq πø+Á<äø£eTT ñ+{≤sTT.

5.2
es¡Tdü dü+K´ ø£DC≤˝+ \ø£åD≤\T kÕúqeTT
1. eTè<äTø£DC≤\+ 1. >∑T+Á&É{Ï ø£D≤\T 1. y˚s¡T¢, ø±+&ÉeTT
2. düJeeTT |üÁ‘ê\T
2. dü÷ú\ø√q ø£DC≤\+ 1. ãVüQuÛÑTC≤ø£è‹˝À ø£D≤\T 1. |üÁ‘ê\˝À eT<Ûä´ áHÓ
(eT÷\˝À¢ eT+<ë\T)
3. <äè&ÛÉ ø£DC≤\+ 1. bı&ÉyÓ’q/Áø£eTs¡Væ≤‘· 1 ø±+&ÉeTT
Äø±s¡+
2. ìØ®eeTT, eT+<äyTÓ qÆ
ø£e#ê\T
2. <ës¡Te⁄, b˛wüø£ ø£DC≤\+
5.3
1.ñ|üø£fi¯, dü+jÓ÷»ø£, ø£+&És¡, Hê&û ø£DC≤˝≤\T
2. a-(iv) b-(i) c-(ii) d-(v) e-(iii)

5.4
1. ô|òÁ’ uÀu≤¢d\ºt T ` @]jÓ÷˝≤sY
e÷Áø√ù|òCŸ\T ` @]jÓ÷˝≤sY
e÷dtº ø£D≤\T ` @]jÓ÷˝≤sY
eTè<äT˝≤dæú ø£D≤\T / ø±+Á&√ôd’≥T¢ ` ø±+Á&√ôd’{Ÿ ` eTè<äT˝≤dæú ndæúø£D≤\T/ mÁs¡ s¡ø£Ôø£D≤\T, ‘Ó\¢s¡ø£Ô
ø£D≤\T ` s¡ø£ÔeTT
2. a-(v) b-(ii) c-(iv) d-(i) e-(iii)
162
5.5
1. C≤„q
2. &Ó+Á&Ó’≥T qT+&ç ‘·+Á‹ø±ø£å+ yÓ’|ü⁄≈£î
3. i) ø£D<˚V≤ü + (Hê&ûøD
£ <˚V≤ü +)
ii) ø£D<˚Vü≤+ jÓTTø£ÿ düqïì ø°*‘ê\T
iii) C≤„q ‘·+‘·Te⁄
iv) yÓT&ÉT˝≤¢ bıs¡
v) yÓT&ÉT\¢Ø bıs¡˝Àì H=≈£îÿ\T

5.5
1. ø£D+, ø£DC≤\+, nej·TeeTT, nej·Te e´edüú, J$
2. bÕsƒê´+X¯+˝Àì 5.4 $uÛ≤>±ìï #·÷&É+&ç.

163