8

XÀwüD, s¡yêD≤ eT]j·TT yÓTTø£ÿ\˝À uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT

(ABSORPTION, TRANSPORT AND WATER LOSS IN PLANTS)

Je ø£DeTT\˝À ˙s¡T n‹ eTTK´yÓTqÆ nqT|òTü ≥ø£+>± ñ+≥T+~. y˚fifl¯ <ë«sê ˙s¡T yÓTTø£ÿ˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +∫,
Ç‘·s¡ uÛ≤>±\≈£î #˚sT¡ ‘·T+~. |üÁ‘·eTT\ <ë«sê uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ #·s´¡ ‘√ ãj·T≥≈£î |ü+|æ y˚jT· ã&ÉT‘·T+~. ˙{Ï #·\qeTT
$$<Ûä s¡ø£eTT\sTTq n+X¯eTT˝‘√ eTT&ç|ü&ç e⁄+≥T+~. ˝Ò<ë dü+u+<ÛäeTT ø£*– e⁄+≥T+~. yêì >∑T]+∫ á
bÕsƒe¡ TT˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ëeTT.
\øå±´\T :
á bÕsƒê´+X¯ n<Ûä´j·TqeTT e\q MTs¡T ‘Ó*dæø=q >∑*π> n+XÊ\T :
! bÕs¡>∑eT´‘· (Permeability), $düs¡D (Diffusion), Á<äyê_Ûdüàè‹ (Osmosis), ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT\qT
(Plasmolysis) ìs¡«∫+#·T≥.

! düÁøÏjT· XÀwüD, ìÅwæÿj·T XÀwüD\qT (Active & Passive absorption) ìs¡«∫+∫, uÛ<Ò eäÛ TT\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
! ìbÕqeTT (Imbibition), ˙{ÏX¯ø£àeTT (Water Potential), d”Œ‘·|”&ÉqeTT (Turgor Pressure), ≈£î&É´ |”&ÉqeTT
(Wall Pressure) XÊX¯«‘· ã&É*ø£\qT (Wilting) ìs¡«∫+#·T≥.

! y˚s¡T πøX¯eTT qT+&ç |üÁ‘·eTT es¡≈£î #˚s¡T ˙{Ï e÷s¡ZeTTqT $e]+#·T≥.

! yÓTTø£ÿ\˝À Á<ë$‘·eTT\ kÕúHê+‘·sD ¡ qT $e]+#·T≥.
! uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]+#·>\∑ T>∑T≥.
! uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTTqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\qT ‘Ó\T|ü⁄≥.
! |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT eT÷dæø=qT, ‘Ós¡T#·Tø=qT $<ÛëqeTTqT e]í+∫, (bı{≤wæj·T+ nj·÷Hé dæ<ë∆+‘·eTT), |üÁ‘·
s¡+Á<Ûä #·\qeTTqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø±s¡ø±\qT ‘Ó\T|ü⁄≥.
! _+<äTÁkÕeqeTT (Gultation) »]π> j·÷+Á‹ø£eTTqT $e]+∫ _+<äT ÁkÕe y˚>∑eTTqT ìj·T+Á‹+#˚
ø±s¡øe£ TT\qT ‘Ó*j·TCÒjT· T≥.
! Hê\T>∑T eTÚ*ø£yÓTÆq #·s¡´\T ˝Ò<ë Á|ü<ÛëqyÓTÆq #·s¡´\T
bÕs¡>∑eT´‘·, $düs¡D, Á<äyê_Ûdüàè‹, ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT (Four basic Phenomena - Permeability,
diffusion Osmosis, Plasmolysis)

8.1.1. bÕs¡>∑eT´‘· (Permeability)

‘·«#·eTT ‘·q <ë«sê |ü<ës¡eú TT\ s¡yêD≤qT nqTeT‹+#·&Üìï ªbÕs¡>e∑ T´‘·µ n+{≤s¡T. yÓTTø£ÿ\˝À ø£Dø£e#·eTT
‘·q<ë«sê Á<ëeDÏ, Á<ë$‘·eTT nDTe⁄\ #·\qeTTqT nqTeT‹+#·TqT >∑qTø£, bÕs¡>∑eT´ \ø£åDeTT BìøÏ ø£\<äT.
Je dü+u+<Ûyä TÓ qÆ ‘·«#·eTT\ìïj·TT (ø£Dø£e#·eTT, yÓT{
Æ Àø±+Á&çj÷· ø£e#·eTT, øπ +Á<äø£ ø£e#·eTT) Á<ëeD nDTe⁄\qT
e÷Á‘·y˚T ‘·q<ë«sê nqTeT‹+#·TqT. Á<ë$‘·eTTqT nqTeT‹+#·<äT. >∑qTø£ $#·ø£åD düús¡eTT\T>± |üì#˚kÕÔsTT.
239
8.1.2. $düsD
¡ (Diffusion)
Ä$] nsTTb˛j˚T Ç<∏Ó’˝Ÿ á<ÛäsYqT ˇø£ |”kÕ˝À eT÷‘· ‘Ós¡∫ ñ+∫q|ü⁄&ÉT, <ëì nDTe⁄\T >∑~ yÓTT‘·ÔeTT
düe÷qyÓTÆq >±&ÛÉ‘·˝À ñ+&˚+‘· es¡≈£î >∑~˝À yê´|ækÕÔsTT. nq>± á<ÛäsY nDTe⁄\T >∑~˝À yÓTT‘·ÔeTT >±*˝ÀìøÏ
$düsD¡ #Ó+<äT‘êsTT. n<˚ $<Ûeä TT>± n>∑sãY rÔ\ düTyêdüq >∑~˝À ˇø£ eT÷\ qT+&ç >∑~ yÓTT‘·eÔ TT Á|ü<X˚ e¯ TT˝ÀìøÏ
$düsD¡ #Ó+<äT‘·T+~. ˙{Ï˝À ø£s>¡ ∑ >∑\ s¡+>∑T |ü<ës¡|ú ⁄ü düŒ{
¤ øÏ e£ TTqT (ø±|üsY dü˝ŒÒ {¤ )Ÿ |üØø£å Hê[ø£ |”su¡ƒ ≤Û >∑eTT˝ÀìøÏ
#˚]Ã, <ëì˝ÀìøÏ C≤Á>∑‘·Ô>± ˙s¡T b˛j·÷*. s¡+>∑T düŒ¤{Ïø£+˝Àì nDTe⁄\T HÓeTà~>± ˙{Ï˝À ø£]–, <ëì es¡íeTT
ì<ëqeTT>± yÓTT‘·eÔ TT ˙{Ï˝ÀìøÏ yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. Ç~ bÕøÏøå e£ TT>± s¡+>∑T düŒ{ ¤ øÏ e£ TT˝Àì nDTe⁄\T ˙{Ï˝ÀìøÏ
$düs¡D #Ó+<ä≥+ e\q, eT]ø=+‘· ˙{Ï nDTe⁄\T düŒ¤{Ïø£eTTq≈£î <ä>∑Zs¡>± >∑\ Á|ü<˚X¯eTT˝ÀìøÏ $düs¡D #Ó+<äT≥
e\q ˙s¡T yÓTT‘·ÔeTT düŒ{Ïø£ es¡íeTTq≈£î e÷s¡T‘·T+~.
nq>± ˇπø s¡ø£eTsTTq ˝Ò<ë y˚s¡T y˚s¡T s¡ø£eTT\ nj·÷qT\T ˝Ò<ë nDTe⁄\T j·T<˚#·Ã¤>±, ì]«sêeT+>±
ÁøÏj·÷ s¡Væ≤‘·+>± #·*+#·&Éy˚T $düs¡D. á $düs¡D j·÷qø£eTT\T, <ëì düMT|ü |ü<ës¡úeTT\ >±&ÛÉ‘·\ uÛÒ<ÛäeTTô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~. á uÛ<Ò eäÛ TTqT $düsD
¡ Áπ>&çjT· +{Ÿ (Diffusion Gradient) n+{≤s¡T.
|ü<ës¡úeTT\qT ‘·≈£îÿe <ä÷s¡eTT\≈£î #˚s¡TÃ≥≈£î $düs¡D Á|üÁøÏj·T #ê˝≤ eT+∫ |ü<ä∆‹. $düs¡D »s¡T>∑T≥≈£î
@s¡øe£ TsTTq ‘·«#·eTT\T nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ø£D ‘·«#·eTT\T, O eT]j·TT CO \qT bÕs¡>e∑ T´‘·qT #·÷|ü⁄qT >∑qTø£
2 2

á ¬s+&ÉT yêj·TTe⁄\T ùd«#·Ã¤>± $düs¡D #Ó+<äT‘êsTT.

ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø£+ ˙{Ï˝ÀìøÏ ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ

$düsD
¡ #Ó+<äT≥
|ü≥+ 8.1 ø±|üsY dü˝ŒÒ {
¤ Ÿ (CUSO ) ˙{Ï˝ÀìøÏ $düsD
4
¡ #Ó+<äT≥.

8.1.3. Á<äyê_Ûdèü ‹ (Osmosis)

m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT qT+&ç ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT˝ÀìøÏ $#·ø£åD düús¡eTT <ë«sê ˙{Ï
nDTe⁄\T $düs¡D #Ó+<ä{≤H˚ï ªÁ<äyê_Ûdüs¡Dµ nì ìs¡«∫+|ü e#·TÃqT.

240
(|ü≥+ 8.2) Á<äyê_Û düsD ¡ ˝À ˙{Ï nDTe⁄\ #·\qeTT, $#·øD å£ düsú e¡ TT\T (Semipermeable membrane) eTTK´eTT.
Á<äyê_Ûdsü D ¡ qT ìsê∆]+#·T Á|üj÷Ó >∑eTT :
ñ<˚X› ´¯ eTT : b˛{≤{À nk˛àk˛ÿ|t düVü‰j·TeTT‘√ yÓTTø£ÿ ‘·«#·eTT <ë«sê Á<äyê_Û düè‹ #·s¡´qT
ìs¡÷|æ+#·T≥. (|ü≥+ 8.3)
ø±e\dæq |ü]ø£s¡eTT\T : ˇø£ ô|<ä› ã+>±fi¯ <äT+|ü. 10% #·¬øÿs¡ Á<ëeDeTT, ;ø£s¡T, >∑T+&ÉTdü÷~, yê≥sY
kÕÿ{Ÿô|˝Ÿ.
#˚jT· T $<ÛëqeTT : ˇø£ ∫qï #ê≈£î‘√ ã+>±fi¯<Tä +|üô|’ ‘√\TqT ˝Ò<ë #·sêàìï ‘=\–+#ê*. |”su¡ƒ ≤Û >∑eTT
ã\¢ |üs¡T|ü⁄>± ñ+&˚≥≥T¢ ˇø£ yÓ’|ü⁄ ø£‹Ô]+#ê*. á uÛ≤>∑eTTq≈£î e´‹πsø£yÓTÆq
~X¯˝À ˝À‘Óq’ U≤∞ Á|ü<X˚ Êìï ‘·j÷· s¡T #˚j÷· *. á ˝À‘Óq’ uÛ≤>∑eTT˝À dü>u∑ ≤Û >∑eTT
es¡≈£î #·¬øÿs¡ Á<ëeDeTTqT b˛dæ, <ëì eT≥ºeTTqT >∑T]Ô+#·T≥≈£î M\T>± Ä
Á|ü<˚X¯eTT˝À ˇø£ >∑T+&ÉT dü÷~ì ã+>±fi¯ <äT+|ü˝ÀìøÏ >∑T#·Ã e˝…qT. ˇø£ ;ø£s¡T˝À
ø=+‘· ˙{Ïì b˛dæ, ;ø£s¡T˝Àì ˙{Ï˝À ã+>±fi¯ <äT+|üqT ñ+#·e˝…qT. ;ø£s¡T˝À
ã+>±fi¯ <äT+|ü eT≥ºeTT ø£qï ˙{Ï eT≥ºeTT ÁøÏ+<äT>± ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe>± e⁄+&ÉTq≥T¢
C≤Á>∑‘·Ô rdüTø=q e\j·TTqT. (|ü≥+ 8.3)
|ü]o\q, eTT–+|ü⁄ : ã+>±fi¯<äT+|ü˝À|ü\ >∑\ #·¬øÿs¡ Á<ëeD eT≥ºeTT ô|s¡T>∑T≥qT >∑eTì+‘·Te⁄.
;ø£s¡T˝À >∑\ dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙s¡T ã+>±fi¯<äT+|ü ˝À|ü\ >∑\ ˝À‘Ó’q uÛ≤>∑eTT˝ÀìøÏ
Á|üy˚•+∫q~. á Á|üjÓ÷>∑eTT Á<äyê_Ûdüs¡D #·s¡´qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.

|ü≥+ 8.2. $#·øD

å£ düsú e¡ TT (Smipermeable membrane) <ë«sê ˙{Ï nDTe⁄\ #·\qeTT

|ü≥+ 8.3
241
$düs¡D eT]j·TT Á<äyê_Ûdüs¡D\ eT<Ûä´ uÒ<ÛäeTT\T
$düsD
¡ Á<äyê_Ûdsü D
¡
1. m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT qT+&ç Á<äyê_Ûdüè‹ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£eTsTTq $düs¡D #·s¡´.
|ü<ës¡úeTT\T ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT ˙s¡T yÓTT<ä˝…’q Á<ëeDÏ nDTe⁄\T ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘·
˝ÀìøÏ nDTe⁄\T #·*+#·T #·s¡´ $düs¡D >∑\ Á<ëeDeTT qT+&ç m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á<ëeD+
á #·s¡´≈£î $#·ø£åD düús¡eTT nedüs¡eTT ˝ÀìøÏ $#·ø£åD düús¡+ <ë«sê $düs¡D #Ó+<äT‘êsTT.
˝Ò<äT. ($#·ø£åD düús¡eTT— uÒ<Ûäø£ bÕs¡>∑eT´
‘·«#·eTT)
2. $düs¡D m≥Te+{Ï j·÷qø£+˝À HÓ’Hê Á<äyê_Ûdüs¡D πøe\+ Á<äes¡÷|ü j·÷qø£+˝À e÷Á‘·y˚T
»s¡T>∑T‘·T+~. $düs¡D #Ó+<˚ nDTe⁄\T »s¡T>∑T‘·T+~. Á<ëeDÏ nDTe⁄\T e÷Á‘·y˚T ˇø£
|òTü q, Á<äe, yêj·TT s¡÷|ü+˝À ñ+&Ée#·TÃqT. Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç y˚s=ø£ Á|ü<X˚ +¯ ˝ÀìøÏ #·\Hêìï
ø£qãs¡TkÕÔsTT.
ˇø£ ø£DeTTqT Á<ëeDeTT˝À eTT+∫q|ü°&ÉT, Äø£DeTT j·T<∏ë‘·<∏äeTT>± e⁄+&Ée#·TÃqT. ˝Ò<ë dü+ø√#·,
yê´ø√#·eTT\T #Ó+<äe#·TÃqT. á e÷s¡TŒ\T Ä ø£DeTT˝Àì ˙s¡T, Á<ë$‘·eTT\ >±&Û‘
É \· ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+{≤sTT.
düeT>±&Û‘
É · (Isotonic) : ãj·T{Ï Á<ëeDeTT, ø£DeTT˝À|ü* Á<ëeDeTT\T ˇπø >±&Û‘ É ˝· À e⁄+{≤sTT.
˙s¡T eT]j·TT Á<ë$‘·eTT\ >±&Û‘
É · ˝À|ü\, ãj·T≥ ˇπø $<Û+ä >± e⁄+{≤sTT.
á Á<ëeD+˝À ø£D+ dæús¡+>± e⁄+≥T+~. ˙s¡T ø£DeTT˝À|ü\ qT+&ç
ãj·T≥≈£î b˛e⁄≥>±ì, ãj·T≥ qT+&ç ˝À|ü\≈£î #˚s¡T≥ >±ì »s¡T>∑<äT.
n~Ûø>£ ±&Û‘
É · (Hypertonic) : ø£DeTT ãj·T≥ >∑\ Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘·, ø£DeTT˝Àì Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘·
ø£qï ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+≥T+~. n+<äTe\q ˙s¡T ãj·T≥ qT+&ç ø£DeTT˝ÀìøÏ
Á|üy•˚ +#·T≥ e\q ø£DeTT ñãT“qT.
n\Œ>±&Û‘
É · (Hypotonic) : ãj·T≥ >∑\ Á<ëeDeTT˝À Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘·, ø£DeTT˝Àì Á<ë$‘·eTT
>±&Û‘ É · ø£qï m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. ˙s¡T ø£DeTT qT+&ç ãj·T≥≈£î edüT+Ô ~.
n+<äTe\q ø£DeTT˝Àì Je|ü<ës¡úeTT dü+ø√∫+∫ ø£DeTT eT<Ûä´≈£î
#˚sT¡ ‘·T+~.
Á<äyê_Ûdsü D
¡ |”&qÉ eTT (Osmotic Potential)
dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙{Ïì uÛÒ<äø£ bÕs¡>∑eT´ ‘·«#·eTT ˝Ò<ë $#·ø£åD düús¡eTT <ë«sê Á<ëeDeTT‘√ y˚s¡T #˚dæq|ü⁄&ÉT,
dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙s¡T Á<äyê_Ûdüs¡D <ë«sê Á<ëeD+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~. Á<ëeD+˝ÀìøÏ Á<äyê_Ûdüs¡D
<ë«sê ˙s¡T #˚s¡≈£î+&Ü n&ÉT¶ø=qT≥≈£î nedüs¡eTsTTq |”&ÉqeTTqT ªÁ<äyê_Ûdüs¡D |”&ÉqeTTµ n+{≤s¡T.

242
ìbÕqeTT (Imbibition)
∫≈£îÿ&ÉT ˝Ò<ë ãsƒêD° –+»\qT e+&É{≤ìøÏ eTT+<äT>± sêÁ‹ düeTj·T+˝À ˙{Ï˝À Hêq u…≥+º &ç. ‘·sT¡ yê‘·
s√E Ábı<äT›q >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚, Ä $‘·ÔqeTT\T ˙{Ïì |”\TÃH=qT≥ e\q ñ_“ e⁄+{≤sTT.
ø£DeTT˝Àì Je |ü<ës¡ú uÛ≤>∑eTT\T, ø£D ø£e#· uÛ≤>∑eTT\T ˙{Ïì XÀwüD, n~ÛXÀwüD #˚j·TT≥H˚ ìbÕqeTT
nqe#·TÃqT. $düs¡D eT]j·TT πøX¯Hê[ø£ #·s¡´e\q ˙{Ï XÀwüD »s¡T>∑T‘·T+~. m+&çq ˝Ò<ë >∑{Ϻ>± qTqï eèø£å
dü+uÛÑ+<ÛäyÓTÆq uÛ≤>±\T (m+&çq <ës¡Te⁄, $‘·ÔqeTT\T (Je s¡Væ≤‘·yÓTÆq$ ˝Ò<ë JeeTT >∑\$) ˙{Ïì #˚]q|ü⁄&ÉT,
ìbÕq+ <ë«sê ˙{Ïì Á>∑Væ≤kÕÔsTT. JeeTT >∑\ m+&çq $‘·ÔqeTT\T ˙{Ïì yÓTT<ä≥ ìbÕqeTT <ë«sê, Ä ‘·s¡Tyê‘·
Á<äyê_Ûdüè‹ <ë«sê Á>∑Væ≤kÕÔsTT.
˙{Ïì n~ÛXÀwæ+#˚ |ü<ësêúìï ìbÕì (Imbibant) n+{≤s¡T. ìbÕq Á|üÁøÏj·T »s¡>∑≥+˝À ìbÕì˝À Áø£eT+>±
X¯øÏÔ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. @s¡Œ&˚ á |”&ÉqeTTH˚ ìbÕq |”&ÉqeTT (Imbibitional Pvessure) n+{≤s¡T. ìbÕq |”&Éq+˝À
n~Ûø£ X¯øÏÔ e⁄+≥T+~. Ç~ n‹ ô|<ä› •\\qT ≈£L&É $∫äqï+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑ |ü&É>∑\<äT. sêfi¯fl |ü>∑Tfi¯fl
eT<Ûä´˝À >∑{Ϻ #Óø£ÿ eTTø£ÿ\qT ô|{Ϻ, ˙{Ï‘√ ‘·&É|ü≥+ e\q, n$ ˙{Ïì |”\TÃø=ì ñã“>±, $&ÉT<ä˝…’q Ä ìbÕq
|”&Éq+ #˚‘· Ä •\\T eTTø£ÿ\T>± $&çb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. esê¸ø±\+˝À #Óø£ÿ ‘·\T|ü⁄\T ìbÕqeTT <ë«sê
˙{Ïì ˝Ò<ë yê‘êes¡D+˝Àì ‘˚eTqT XÀwæ+#·T≥ e\q ñãT“≥#˚ ‘·\T|ü⁄\T eT÷j·T≥+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~.
ìbÕq+ ÁbÕeTTK´‘· (Importance of Imbibition)
! $‘·qÔ eTT yÓTT\¬ø‘·TÔ #·s´¡ ˝À ìbÕqeTT yÓTT<ä{Ï <äX.¯
! ìbÕqeTT e\q $‘·ÔqeTT ñ_“, ô|<ä› <ä>∑T≥ e\q $‘·Ôq ø£e#·eTT ˝Ò<ë ;»ø£e#·eTT |ü>∑T\T‘·T+~.
8.1.4 ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT (Plasmolysis)
ø£DeTTqT Á<ëeDeTT˝À qT+∫q|ü°&ÉT Á<ëeDeTT jÓTTø£ÿ >±&Û‘
É q· T ã{Ϻ Ä ø£DeTT j·T<Ûëdæ‹ú ˝À qT+&ÉT≥,
˝Ò<ë dü+ø√∫+#·T≥ ˝Ò<ë yê´ø√∫+#·T≥ Ä Á<ëeDeTT jÓTTø£ÿ >±&ÛÉ‘·ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~.
i) ø£DeTTqT m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á<ëeDeTT˝À qT+∫q|ü°&ÉT, nq>± ãj·T≥ Á<ëeDeTT jÓTTø£ÿ >±&ÛÉ‘·
ø£DeTT˝Àì ø£Ds¡düeTT >±&ÛÉ‘· ø£qï m≈£îÿe>± qTqï|ü°&ÉT, ø£D s¡düeTT qT+&ç ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛e⁄≥
e\q ø£DeTT˝Àì Je |ü<ës¡úeTT yÓTT‘·ÔeTT dü+ø√#·eTT #Ó+~, ø£DeTT eT<Ûä´≈£î #˚s¡T‘·T+~. ]øÏÔø£
n<äèX¯´eTe⁄‘·T+~. á #·s¡´qT ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eT+{≤s¡T. ø£Dø£e#·eTT bÕs¡>∑eT´‘·qT #·÷|ü⁄‘·T+~
>∑qTø£ ø£Dø£e#·eTT, ø£DeTT˝Àì Je |ü<ës¡úeTTq≈£î eT<Ûä´>∑\ uÛ≤>∑eTT m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ ãj·T{Ï
Á<ëeDeTT#˚ ì+|üã&ÉT‘·T+~. á Á<ëeDeTT ø£Dø£e#·eTT <ë«sê ãj·T≥ qT+&ç ˝À|ü\≈£î #˚s¡T‘·T+~.
ii) ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTTqT #·÷|æq ø£DeTTqT n\Œ>±&Û‘ É · ˝Ò<ë ‘·≈î£ ÿe >±&Û‘
É · >∑\ Á<ëeDeTT˝À qT+∫q|ü⁄&ÉT
(Hypotonic Solution) ˝Ò<ë dü«#·Ãy
¤ TÓ qÆ ˙{Ï˝À qT+∫q|ü⁄&ÉT ˙s¡T ãj·T≥ qT+&ç ø£DeTT˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +#·T≥
e\q Je|ü<ës¡ú+ yê´ø√#·eTT #Ó+~ <ëì j·T<Ûëdæú‹øÏ #˚s¡T‘·T+~. á #·s¡´qT ø√•ø£ Á<äe´ yê´ø√#·+
(Deplasmolysis) n+{≤s¡T. ø£DeTT |üP]Ô>± d”Œ‘· dæú‹øÏ #˚s¡T‘·T+~.

243
iii) ø£DeTTqT düe÷q >±&ÛÉ‘· >∑\ Á<ëeDeTT˝À (Isotonic Solution) qT+∫q|ü⁄&ÉT ˝Ò<ë ø£Ds¡dü|ü⁄ >±&ÛÉ‘·≈£î
düe÷qyÓTqÆ >±&Û‘
É · >∑\ Á<ëeDeTT˝À qT+∫q|ü°&ÉT ø£DeTT ˝Ò<ë ø£DeTT˝Àì Je |ü<ës¡eú TT˝À @ s¡øe£ TsTTq
e÷s¡TŒ ø£ì|æ+#·<äT.
ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT uÛÖ‹ø£yTÓ qÆ #·s´¡ . ø£DeTTqT @ Á<ëeDeTT˝À ñ+#·T‘êyÓ÷, Ä ãj·T{Ï Á<ëeDeTTqT
ã{Ϻ, ø£DeTT ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT ˝Ò<ë ø√•ø£ Á<äe´ yê´ø√#·eTTqT #·÷|ü⁄‘·T+~. ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT nH˚
#·s¡´ ˇø£ s¡ø£eTT>± ø£DeTT Ä‘·à s¡ø£åD≈£î, ‘·qTï ‘êqT Á|ü‹≈£L\yÓTÆq |ü]dæú‘·T\ qT+&ç (m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\
Á<ëeDeTT) s¡ø+åÏ #·Tø=qT≥≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ #·s´¡ .

|ü≥+ 8.4 ø£DeTTqT n~Ûø£ >±&ÛÉ‘·>∑\, n\Œ>±&ÛÉ‘·>∑\, düeT>±&ÛÉ‘· >∑\ Á<ëeDeTT˝À qT+∫q|ü|&ÉT
ø£D+˝À »]π> e÷s¡TŒ\T.
8.1. bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T (Intext Questions)
1. ª$düsD
¡ µqT ìs¡«∫+|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
2. Á<äyê_Ûdèü ‹, $düsD
¡ \ eT<Û´ä >∑\ uÛ<Ò eäÛ TT\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
3. KMNO4 düŒ{Ïøe£ TT\qT ˙{Ï˝À qT+∫q|ü⁄&ÉT, @ #·s´¡ <ë«sê Ä ˙s¡T yÓTT‘·eÔ TT }<ë s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘·T+~?
............................................................................................................................................................................................
4. s¡ø£Ô ø£DeTT\qT ñ|ü° ˙{Ï˝À qT+∫q|ü⁄&ÉT, Ä ø£DeTT\≈£î @$T »s¡T>∑T‘·T+~? ˙ düe÷<ÛëqeTTqT ã{Ϻ,
Ä ñ|ü° Á<ëeDeTT düe÷q >±&ÛÉ‘·, n\Œ>±&ÛÉ‘·, n~Ûø£ >±&ÛÉ‘·\qT ø£*– ñqï≥¢sTT‘˚ @eTe⁄‘·T+<√
‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................

244
5. eèø£å ø£DeTT˝À m|ü°&ÉT ø√•ø£ Á<äe´ dü+ø√#·eTT »s¡T>∑T‘·T+~?
............................................................................................................................................................................................
6. esê¸ø±\+˝À #Óø£ÿ ‘·\T|ü⁄\T eT÷dæy˚j·T≥ ø£wüºeT>∑T≥ @ #·s¡´ e\q »s¡T>∑T‘·T+~?
............................................................................................................................................................................................
8.2. ˙{ÏX¯ø£àeTT (Water Potential)
dæús¡yÓTÆq ñc˛íÁ>∑‘·, |”&Éq+ e<ä› ˇø£ |ü<ës¡∆+˝Àì dæú‹ X¯øÏÔ (Potential energy) >∑‹X¯øÏÔ>± (Kinetic energy)
e÷]q|ü⁄&ÉT ø=+‘· X¯øÏÔ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·T+~. BìH˚ ùd«#êäX¯øÏÔ n+{≤s¡T. (free energy) s¡kÕj·Tq |ü<ës¡ú+ ˝Ò<ë
˙{Ï˝À e⁄+&˚ ùd«#êäX¯øÏÔì Ä |ü<ës¡ú+ jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq X¯øÏÔ (Chemical Potential) n+{≤s¡T. á X¯øÏÔ Ä |ü<ës¡ú+
$$<Ûä s¡kÕj·Tq #·s¡´\˝À bÕ˝§Zq>∑*π> X¯øÏÔì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ˙{Ï jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq X¯øÏÔH˚ ˙{Ï X¯ø£àeTT (Water
Potential) n+{≤s¡T.

˙{Ï nDTe⁄\T ˇø£ |ü<ës¡eú TTqT e<ä* y˚s=ø£ #√{ÏøÏ #˚sπ ≥|ü°&ÉT dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ ˙{Ï nDTe⁄\T #·*+#˚≥|ü°&ÉT
$&ÉT<ä\ nj˚T´X¯øÏÔì ˙{Ï X¯ø£àeTT n+{≤s¡T. m≈£îÿe ˙{Ï X¯ø£àeTT >∑\ Á|ü<˚X¯eTT qT+&ç ˙{Ï nDTe⁄\T ‘·≈£îÿe
˙{Ï X¯ø࣠eTT >∑\ Á|ü<X˚ e¯ TT˝ÀìøÏ #·\qeTTqT #·÷|ü⁄‘êsTT.
dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ ˙s¡T jÓTTø£ÿ ˙{Ï X¯ø࣠eTT 'O' nqTø=+<ëeTT. dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ ˙s¡T ˝Ò<ë Á<ëeD+˝Àì Á<ë$‘·eTTqT
ø£s–¡ +∫q|ü°&ÉT Ä Á<ë$‘·eTT ø£sT¡ >∑T≥≈£î ø=ìï ˙{Ï nDTe⁄\T $ìjÓ÷–+|üã&É‘êsTT nq>± ‘·≈î£ ÿe dü+K´˝À
˙{Ï nDTe⁄\T e÷Á‘·yT˚ #·s´¡ qT »s¡T|ü{≤ìøÏ \uÛ´Ñ eTe⁄‘êsTT. nq>± dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ »\eTT‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT, dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ
»\eTT ø£qï Á<ëeDeTT ‘·≈î£ ÿe X¯øÔÏ ˝Ò<ë ‘·≈î£ ÿe X¯ø࣠eTTqT ø£*– e⁄+≥T+~. m≈£îÿe >±&Û‘ É · ø£*–q Á<ëeDeTT
ø£Hêï ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· ø£*–q Á<ëeDeTT ˙{Ï X¯ø£àeTT m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. Á<ëeDeTT jÓTTø£ÿ ˙{Ï X¯ø£àeTT
$\Te, X¯ó<äy∆ TÓ qÆ »\+ ˙{Ï X¯ø࣠|ü⁄ $\Te ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+≥T+~. ˝Ò<ë 'O'. nq>± $\TeqT ãTTD≤‘·àø£eTT>±
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T. (Negative Value) BìøÏ ø±s¡DeTT X¯ó<äy∆ TÓ qÆ »\eTT˝Àì ø=ìï ˙{Ï nDTe⁄\T Á<ë$‘·+ nDTe⁄\‘√
#·s¡´ H=<äT≥ e\q ˙{Ï s¡kÕj·Tq X¯ø£àeTT $\Te ‘·>∑TZ≥y˚T.
˙{Ï X¯ø£àeTTqT Á^≈£î nø£ås¡eTT 'ψ"‘√ dü÷∫kÕÔs¡T. X¯ó<ä∆yÓTÆq »\eTT ˙{Ï X¯ø£àeTT m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~.
˝Ò<ë ''ψ" = 0.
eèø£øå D
£ eTT, ø£DC≤\eTT\˝À ˙{Ï X¯ø࣠eTT »\eTT jÓTTø£ÿ dæ‹ú ì ìs¡sí TTdüT+Ô ~. eèø£å ø£DeTT ˝Ò<ë ø£DC≤\eTT\˝À
˙{Ï X¯ø࣠eTT $\Te ‘·–qZ ø=\B, n$ ˙{Ïì XÀwæ+#˚ X¯øÔÏ ô|s¡T>∑T‘·T+~. BìøÏ e´‹πsø£eTT>± ˙{Ï X¯ø࣠eTT ô|]–q
ø=\B, Ä ø£DC≤\eTT X¯ówæÿ+∫q ˝Ò<ë m+&çq ø£DeTT\T, ø£DC≤\eTT\≈£î ˙{Ïì düs|¡ süò ê #˚dTü +Ô ~.
8.3. d”Œ‘· |”&qÉ eTT (Turgor Pressure)
Je |ü<ës¡eú TT ø£D ø£e#·eTTq≈£î e´‹πsø£eTT>±, ˝Ò<ë n_ÛeTTKeTT>±, ø£\T>∑Cj
Ò T· T |”&qÉ eTT ˝Ò<ë e‹Ô&ìç
ªd”Œ‘· |”&ÉqeTTµ n+{≤s¡T. ø£Dø£e#·eTT ‹]– Je|ü<ës¡úeTTq≈£î e´‹πsø£eTT>± ø£\T>∑ #˚j·TT |”&ÉqeTT d”Œ‘·

245
|”&qÉ eTTq≈£î düe÷qeTT>± e⁄+≥T+~. ø£Dø£e#·eTT ‹]– ø£\T>∑#j ˚ T· T á |”&qÉ eTTqT ª≈£î&É´|”&qÉ eTTµ n+{≤s¡T.
(WP) á s ¬ +&ÉT |”&qÉ eTT\T düe÷qeTT>±, e´‹πsø£eTsTTq ~X¯\˝À e⁄+{≤sTT. (|ü≥+ 8.5). ≈£î&É´|”&qÉ eTT ø£qï
d”Œ‘
¤ · |”&qÉ eTT m≈£îÿyÓq’ |ü°&ÉT ø£DeTT $∫äqïee⁄‘·T+~.
ø£Dø£e#·eTT Çø£ @ e÷Á‘·eTT yê´ø√#·eTT #Ó+<ä˝ÒqŒ{Ï dæú‹˝À d”Œ‘· |”&ÉqeTT >∑]wü˜eTT>± e⁄+≥T+~. á
dæ‹ú ˝ÀqTqï ø£DeTT |üP]Ô d”Œ‘· dæ‹ú ˝À e⁄+≥T+~. Ç|ü°&ÉT ø£DeTT düeT‘ê dæ‹ú ˝À e⁄+≥T+~. á <äX˝¯ À ø£DeTT
ãj·T≥ qT+&ç ˝À|ü\≈£î #˚sT¡ ˙s¡T, ø£DeTT ˝À|ü\ qT+&ç ãj·T≥≈£î b˛e⁄ ˙s¡T düe÷qeTT>± e⁄+≥T+~. ø£Dø£e#·eTT
e⁄qï|ü°&ÉT, n~ |”&ÉqeTTqT ‘·≥Tºø=q>∑*q|ü°&˚ d”Œ‘· |”&ÉqeTT eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. ˝Ò<ë ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~
ì»yÓTqÆ |”&qÉ y˚T>±ì X¯ø࣠eTT ø±<äT. ø±ì, »+‘·Tø£DeTT\˝À |”&qÉ eTT m≈£îÿyÓq’ |ü°&ÉT bÕ¢kÕàbıs¡ |ü–* b˛‘·T+~
˝Ò<ë $∫äqïeTT #Ó+<äT‘·T+~.
yÓTTø£ÿ\˝À d”Œ‘·|&” qÉ eTT eTTK´yÓTqÆ bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~.
! yÓTTø£ÿ ‘·–q Äø±s¡eTT, s¡÷|üeTTqT ø£*– j·TT+&ÉT≥≈£î d”Œ‘· |”&qÉ eTT <√Vü≤<äeTT #˚dTü +Ô ~.
! >∑T\àeTT\ ø±+&ÉeTT\T, #˚e<˚]q ø£DC≤\eTT\qT ø£*– j·TT+&Éì yÓTTø£ÿC§qï, #Ós¡≈£î, ns¡{Ï yÓTT<ä\>∑T
yÓTTø£ÿ\T ì{≤s¡T>± ì\ã&ÉT≥≈£î ø±s¡DeTT |üP]Ô d”Œ‘·d‹úæ ˝À qTqï ø£DeTT\qT <ä≥eº TT>± ø£*– e⁄+&ÉT≥j˚T.
! |üÁ‘·eTT\T ã\¢|üs¡T|ü⁄>±, düe÷+‘·s¡ dæú‹˝À qT+&ÉT≥≈£î, d”Œ‘· |”&ÉqeTT |üÁ‘ê+‘·s¡ ø£DeTT\qT |üP]Ô d”Œ‘·
dæ‹ú ˝À e⁄+#·T‘·T+~.
! ø£DeTT\T $düÔ]+#·T≥≈£î d”Œ‘· |”&ÉqeTT düVü≤ø£]+#·T≥j˚T>±ø£, Áø£eTeTT>± ø±+&ÉeTT |ü]e÷DeTT˝À
ô|<ä<› >ä T∑ ≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
! |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡#·Tø=qT≥, eT÷dæ ø=qT≥, s¡ø£åø£ ø£DeTT\ d”Œ‘· dæú‹#˚ ìj·T+Á‹+#· ã&ÉT‘·T+~.
! yÓTÆyÓ÷kÕ |üP´&çø± (Touch me not) ∫≈£îÿ&ÉT yÓTT<ä≥>∑T yÓTTø£ÿ\T d”Œ‘· dæú‹ì Áø£eTã<ä∆eTT #˚j·TT≥ <ë«sê
|üÁ‘·eTT\T #ê˝≤ ‘=+<äs¡>± nqTÁøÏj·TqT #·÷|ü⁄‘êsTT.

|ü≥+ 8.5 d”Œ‘· dæú‹˝À qTqï ø£DeTT Á<äyêuÛ≤düè‹, |”&ÉqeTT, d”Œ‘· |”&ÉqeTT, ≈£î&É´ |”&ÉqeTT\qT #·÷|ü⁄≥.
yÓTTø£ÿ\T y˚s¡T πøX¯eTT\ <ë«sê eTè‹Ôø£ qT+&ç ˙{Ïì Á>∑Væ≤kÕÔsTT. eTè‹Ôø£˝À ˙s¡T eT÷&ÉT s¡÷|üeTT\˝À
e⁄+≥T+~.
246
 |ü≥eTT 8.6 eTè‹Ôø£˝À ˙{Ï s¡ø£eTT\T
i) >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸ø£ »\+ (Gravitational Water) : >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸ø£ X¯øÏÔøÏ ˝ÀHÓ’ ø=+‘·˙s¡T n+‘·ÁdüeD≤ìï #Ó+~
uÛ÷Ñ $T ˝À|ü* bıs¡\≈£î #˚] uÛ÷Ñ »\ ‘·\+>± e÷s¡T‘·T+~. á ˙{Ïì >∑Ts¡T‘ê«ø£sø¸¡ £ »\+ n+{≤s¡T. es¡b¸ Õ‘·eTTqT
ã{Ϻ ˇø£ Á|ü<˚X¯eTT˝Àì uÛÑ÷»\ ‘·\+ e÷s¡T‘·÷ e⁄+≥T+~.
uÛÑ÷»\ ‘·\+ eTè‹Ôø£˝À u≤>± ˝À‘·T>± e⁄+&É≥+ e\q á ˙s¡T yÓTTø£ÿ\≈£î \uÛÑ´+ >±<äT. á #·s¡´
e\q eTè‹Ôø£˝À qTqï b˛wüø£ |ü<ësêú\T, \eDeTT\T ˙{Ï‘√ bÕ≥T uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡\≈£î #˚s¡‘êsTT. BìH˚
©∫+>¥ n+{≤eTT. BìøÏ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘· >∑\<äT.
bÕøÏåø£eTT>± eTè‹Ôø£˝À qT+&çb˛sTTq ˙s¡T ÄÁsê∆ø£s¡¸ø£ »\eTT ˝Ò<ë πø•ø£ »\eTT>± e⁄+&Ée#·TÃqT.
ii) ÄÁsê›øs £ ø¸¡ £ »\eTT (Hygroscopic Water) : Á|ü‹ eTè‹Ôø£ sπ DTe⁄ #·T≥TºqT á ˙s¡T |ü\T#·ì bıs¡e˝… Äe]+∫
e⁄+≥T+~. á ˙s¡T eTè‹Ôø£ sπ DTe⁄\ #·T≥÷º ã\yÓTqÆ ñ|ü]‘·\ ã˝≤\ <ë«sê n+≥Tø=ì e⁄+≥T+~. á ˙{Ïì
yÓTTø£ÿ\T $ìjÓ÷–+#·Tø=q˝Òe⁄. kÕ<Ûës¡DeTT>± á ˙s¡T bı&çH\˚ ˝À $T–*b˛sTT e⁄+≥T+~. ã+ø£eTqTï H˚\˝À
á ˙s¡T düTe÷s¡T 15% ÇdüTø£ H˚\˝À düTe÷s¡T 0.5% es¡≈£î e⁄+≥T+~.
iii) πø•ø±»\+ (Capillary Water) : eTè‹Ôø± πsDTe⁄\T m\¢|ü°&ÉT yêì eT<Ûä´ düqïì πø•ø£\ e+{Ï Á|ü<˚XÊìï ø£*–
e⁄+{≤sTT. á πø•ø£\T yÓTT‘·ÔeTT ø£\dæ πø•ø± e´edüú>± s¡÷bı+<äT‘êsTT. ˙s¡T eTè‹Ôø£˝À yê´|æ+∫q ‘·s¡Tyê‘·,
düqï>±qTqï πøX¯Hê[ø£\˝ÀìøÏ #˚s¡T‘·T+~. n~Ûø£ ‘·\ ‘·q´‘· e\q ˙s¡T Ä ø£s¡¸ø£ X¯øÏÔøÏ e´‹πsø£eTT>± eTè‹Ôø£
πsDTe⁄\ #·T≥TºqT ã\eTT>± Äe]+∫ e⁄+≥T+~. á ˙s¡T yÓTTø£ÿ\≈£î #ê˝≤ eTTK´eTsTTq~. Ç~ yÓTTø£ÿ\
XÀwüD≈£î \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~. ã+ø£eTqTï H˚\˝À eTè‹Ôø£ πsDTe⁄\T #ê˝≤ dü÷ø£åàeTT>± e⁄+{≤sTT >∑qTø£, ÇdüTø£
H˚\\ø£qï á H˚\\T m≈£îÿe ˙{Ïì ø£*– e⁄+{≤sTT. eTè‹Ôø£qT ˙s¡T #˚]q|ü⁄&ÉT #ê˝≤ m≈£îÿe ˙{Ïì
e⁄+#·Tø=q>∑\T>∑T‘·T+~. Bìì πøåÁ‘· »\<äè‹ (Field Capacity) n+{≤s¡T.
8.4. yÓTTø£ÿ\T ˙{Ïì (Á>∑Væ≤+#·T≥) XÀwæ+#·T≥. (Absorption of Water by Plants)
! yÓTTø£ÿ\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{Ï˝À m≈£îÿe uÛ≤>±ìï y˚s¡¢ <ë«sê XÀwækÕÔsTT. ns¡T<äT>± ø=ìï yÓTTø£ÿ\T ˙{Ïì
|üÁ‘ê\T, ø±+&Ü\ <ë«sê XÀwæ+#·T≈£î+{≤sTT.
247
! eT÷\ πøX¯eTT s¡÷bÕ+‘·s¡eTT #Ó+~q u≤Vü≤´ #·s¡à ø£DeTT. Ç~ eTè‹Ôø£˝Àì πø•ø± »\+qT XÀwæ+#·&Üìπø
ìπs›•+|ü ã&çq~.
! bÕ¢kÕàbıs¡, ]øÏÔø£ bıs¡\T $#·ø£åD düús¡eTT\T>± e´eVü≤]+∫ Á<äyê_Ûdüs¡D <ë«sê ˙{Ïì Á>∑Væ≤kÕÔsTT.
! eT÷\ πøX¯ ø£DeTT‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT, eTè‹Ôø± »\eTT m≈£îÿe ˙{Ï X¯ø£àeTTqT ø£*– j·TTqï|ü°&ÉT e÷Á‘·y˚T
˙s¡T eT÷\ πøX¯eTT˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#·>∑\<äT. ˇø£kÕ] eT÷\ πøX¯eTT˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫q ‘·s¡Tyê‘·, n~ e\ÿ\
ø£DeTT\T, n+‘·X¯Ãs¡àeTT, |ü]#·Áø£eTT\ <ë«sê ∫es¡≈£î <ës¡THêfi¯eTT˝ÀìøÏ Á|üy˚•düTÔ+~. á #·\qeTT
|üP]Ô>± ˙{Ï X¯ø£à uÛÒ<ä‘·ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~.
! yÓTTø£ÿ˝ÀìøÏ ˙{Ï #·\qeTT ¬s+&ÉT s¡ø£eTT\T>± e⁄+≥T+~. n$ dæ+bÕ¢dtº, nb˛bÕ¢dtº (|ü≥+ 8.7. a)
! yÓTTø£ÿ˝À|ü* ø£D≤\˝Àì ø£DÁ<äe´+, yê{Ïì nqTdü+<Ûëq+ #˚dü÷Ô e⁄+fÒ bÕ¢k˛à&Óùdà{≤ bıs¡\T n˙ï ø£\dæ
ˇø£ kÕeT÷Væ≤ø£ n$∫äqï e´edü>ú ± s¡÷bı+<äT‘·T+~. BìH˚ ªdæ+bÕ¢dµºt n+{≤s¡T. ø£DeTT\˝À ˙s¡T Á<äyê_Ûdsü D
¡
ÁøÏjT· e\q Á|üdsü D¡ #Ó+<äT‘·T+~. ø£Dø£e#·eTT, ø£D≤+‘·sêeø±X¯eTT\T n˙ï ø£\dæ ˇø£ kÕeT÷Væ≤ø£ e´edüqú T
@s¡Œs¡TkÕÔsTT. Bìì ªdæ+bÕ¢dtºµ n+{≤s¡T. ˙s¡T yÓTTø£ÿ˝ÀìøÏ ìÅwæÿj·T |ü<ä∆‹˝À kÕ<Ûës¡D $düs¡D ˝Òø£ πø•ø£
X¯≈£îÔ\ <ë«sê Á|üdüs¡D #Ó+<äT‘·T+~.
! y˚s¡T¢ Á>∑Væ≤+∫q ˙s¡T <ës¡Te⁄qT #˚], n#·{Ï qT+&ç <ës¡T Hêfi¯eTT\ <ë«sê yÓTTø£ÿ˝Àì nìï Ç‘·s¡ uÛ≤>±\≈£î
}s¡∆« Á|üdüs¡D <ë«sê #˚s¡T‘·T+~. (|ü≥+ 8.7 b).

|ü≥+ 8.7 a ˙{Ï #·\qeTT˝À $$<Ûä e÷s¡ZeTT\T.

248
 |ü≥+ 8.7 b y˚s¡T πøX¯eTT qT+&ç e\ÿ\eTT es¡≈£î <ës¡T ø£DC≤\eTT <ë«sê ˙s¡T XÀwæ+|üã&ÉT≥.
<ës¡T Hêfi¯eTT\ <ë«sê ˙{Ï Á|üdüs¡D (Conduction of Water through the xylem) :
<ës¡THêfi¯eTT˝Àì |ü<ës¡úeTT\qT <ës¡T s¡düeTT n+{≤s¡T. <ës¡Tø£DC≤\eTT˝À Á<äy√<äZeTeTT ˝Ò<ë ˙{Ï
}s¡∆« #·\qeTTqT $e]+#·T≥≈£î y˚s¡T y˚s¡T dæ<ë∆+‘·eTT\T Á|ü‹ bÕ~+|ü ã&ܶsTT.
y˚sT¡ |”&qÉ dæ<ë∆+‘·eTT (Root Pressure theory)
|”sƒ¡uÛ≤>∑eTTq≈£î ø=+#Ó+ ô|’>±, ø±+&ÉeTTqT |ü<äTHÓ’q #ê≈£î‘√ ø£‹Ô]+∫q|ü°&ÉT, ø£‹Ô]+∫q ø±+&É+
ñ|ü]‘·+ qT+&ç <ës¡T s¡deü TT yÓ\T|ü\≈£î Ádü$+#·&Üìï ÁdüeD (exudation) n+{≤s¡T. y˚sT¡ e´edü˝ú À n$∫äqïeTT>±
Á<äyê_Ûdüs¡D <ë«sê ˙{Ï XÀwüD »s¡>∑&É+ e\q y˚s¡T˝À @s¡Œ&çq nqT≈£L\yÓTÆq |”&ÉHêìï y˚s¡T |”&Éq+ n+{≤eTT.
y˚s¡T |”&ÉHêìï ø=\ee#·TÃqT. Ç~ kÕ<Ûës¡DeTT>± 3.5 m{≤àdæŒj·TsY\˝À e⁄+≥T+~. ‘·≈£îÿe m‘·TÔ\≈£î ô|]π>
>∑T\àeTT\˝À ˙s¡T yÓTTø£ÿ ø=q uÛ≤>∑eTT\qT #˚s¡T≥≈£î á |”&ÉqeTT dü]b˛‘·T+~.
uÛÖ‹ø£X¯øÏÔ dæ<ë∆+‘·eTT ˝Ò<ë ‘·q´‘ê dæ<ë∆+‘·eTT (Physical force theory or cohesion theory) :
#ê˝≤ bı&Éyq’Ó eèø£eå TT\T, m≈£îÿe m‘·T≈Ô î£ ˙{Ïì #˚sπ à yÓTTø£ÿ\˝À ˙{Ï #·\qeTT uÛÖ‹ø£ X¯≈î£ \Ô Ä<Ûës¡eTT>±
»s¡T>∑T‘·T+<äì á dæ<ë∆+‘·eTT $e]düTÔ+~. ‘·q´‘· (˙{Ï nDTe⁄\ eT<Ûä´ Äø£s¡¸D) ndü+»q X¯øÏÔ ˝Ò<ë ã\eTT
(˙s¡T eT]j·TT <ës¡T ø£Dø£e#·eTT\ eT<Û´ä Äø£sD ¸¡ ) eT]j·TT uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT\T, á eT÷&ÉTqT <ës¡THêfi¯eTT\˝À
‘·q´‘·qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·TT≥ <ë«sê ˙{Ï }s¡ú« #·\qeTTq≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. ˝Ò<ë ˙{Ï e÷s¡ZeTTqT m≈£îÿe
249
m‘·T≈Ô î£ #˚sT¡ kÕÔsTT. |üÁ‘·eTT˝À |üÁ‘ê+‘·s¡ ø£DC≤\eTT˝À ø£D≤+‘· sêeø±X¯eTT\ qT+&ç |üÁ‘·|⁄ü <ës¡Tø£DC≤\eTT
es¡≈£î, ø±+&ÉeTT y˚s¡T\ <ë«sê eTè‹Ôø£˝Àì ˙s¡T es¡≈£î ˙{Ï e÷s¡ZeTT n$∫äqïeTT>± e⁄+≥T+~. |üÁ‘·eTT qT+&ç
y˚s¡T es¡≈£î ˙{Ï X¯ø£à Á|üeD‘· (Water Potential Gradient) e⁄+≥T+~. yÓTT‘·ÔeTT ˙{Ï e÷s¡Z #·\qeTTq≈£î
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT Áù|s¡D ne⁄‘·T+~. ãj·T{Ï yê‘êes¡DeTT qT+&ç yÓTTø£ÿ <ë«sê eTè‹Ôø£ es¡≈î£ e÷s¡eZ TT n$∫äqïeTT>±
ñqï+‘·es¡≈£î uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ ã\eTT <ë«sê ˙s¡T ô|’øÏ HÓ≥ºã&ÉT‘·T+~. ˝Ò<ë #˚s¡Ãã&ÉT‘·T+~.

|ü{+ 8.8 ˙{Ï XÀwüD˝À uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ Á|üuÛ≤eeTT.

8.5. Á<ë$‘·eTT\ kÕúHê+‘·s¡D (Translocation of Organic Solutes) ø£s¡“q, ø£s¡“q Á<ë$‘·eTT\T yÓTTø£ÿ˝À ˇø£
uÛ≤>∑eTT qT+&ç y˚s=ø£ uÛ≤>±ìï #˚s&¡ Üìï ªkÕúHê+‘·sD
¡ µ n+{≤s¡T. düsfi¡ e¯ TT>± #ÓbÕŒ\+fÒ d”yé Hêfi¯eTT\˝À #·ø¬ ÿs¡
düs|¡ süò êqT ªkÕúHê+‘·sD
¡ µ nqe#·TÃqT.
øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq |ü<ës¡úeTT\T ˝Ò<ë #·¬øÿs¡\ kÕúHê+‘·s¡D b˛wüø£ ø£DC≤\eTT
<ë«sê »s¡T>∑Tqì Á|ü‹bÕ~+#·T≥≈£î ‘·–qìï Á|üjÓ÷>∑ |üPs¡«ø£yÓ’q Ä<Ûës¡eTT\T ˝Ò<ë ãTTEe⁄\ e⁄HêïsTT.
|üÁ‘·eTT\˝À »s¡T>∑T øÏsD
¡ »q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏjT· ˝À #·ø¬ ÿs¡\T @s¡Œ&É‘êsTT. yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î, n_Ûeè~›øÏ
á #·ø¬ ÿs¡\T yÓTTø£ÿ˝Àì nìï uÛ≤>∑eTT\≈£î |ü+|üã&É‘êsTT. ÄVü‰s¡|<ü ës¡eú TTqT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· T |üÁ‘·eTTqT eT÷\eTT
˝Ò<ë k˛sY‡ n+{≤s¡T. ÄVü‰s¡ |ü<ës¡úeTTqT Á>∑Væ≤+#·T yÓTTø£ÿ˝Àì $T–*q uÛ≤>∑eTT\ìï+{Ïì ªdæ+ø˘µ n+{≤s¡T. á
dæ+ø˘, yÓTTø£ÿ˝Àì $$<Ûä uÛ≤>∑eTT\sTTq y˚s¡T, ø±+&ÉeTT, |òü\eTT\T, ˝Ò<ë ÄVü‰s¡ |ü<ës¡úeTT\qT ì\Te #˚j·TT
ø=eTTà\T ˝Ò<ë <äT+|ü ø±+&ÉeTT\T nsTT e⁄+&Ée#·TÃqT. y˚s¡T qT+&ç yÓTTø£ÿ˝Àì nìï yêj·TT>∑‘· uÛ≤>∑eTT\≈£î
ˇπø ~X¯˝À <ës¡T ø£DC≤\+ <ë«sê »s¡T>∑T ˙{Ï Á|üdüs¡D≈£î _ÛqïeTT>± |üÁ‘·eTT qT+&ç Á<ë$‘·eTT\ kÕúHê+‘·s¡D
nìï ~X¯\˝À ˝Ò<ë nìï e÷s¡ZeTT\˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
250
 |ü≥+ 8.9 kÕúHê+‘·s¡D »s¡T>∑T j·÷+Á‹ø£+
yÓTTø£ÿ\˝À b˛wüø£ Hêfi≤\ <ë«sê »]π> ø£s¡“q |ü<ësêú\ kÕúHê+ ‘·s¡D j·÷+Á‹ø±ìï $e]+#·&ÜìøÏ eTT+#Y
dæ<ë∆+‘·eTT ˝Ò<ë düeT÷Vü≤ |”&Éq Á|üyêVü≤ dæ<ë∆+‘·eTT m≈£îÿe>± n+^ø£]+|ü ã&ܶsTT.
8.2. bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T (Intext Question)
1. yÓTTø£ÿ\˝À @ uÛ≤>∑eTT ˙{Ïì eT]j·TT \eDeTT\qT XÀwædTü +Ô ~?
............................................................................................................................................................................................
2. ªbÕ¢k˛à&˚ùdà{≤µ nq>± H˚$T?
............................................................................................................................................................................................
3. yÓTTø£ÿ\˝À kÕúHê+‘·s¡D @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~?
............................................................................................................................................................................................
4. ªÁ<äy√<äeZ TeTTµ nq>± H˚$T?
............................................................................................................................................................................................
5. eTè‹Ôø£˝À >∑\ eT÷&ÉT s¡ø£eTT\ »\eTT\ ù|πs¢$T?
............................................................................................................................................................................................
8.6. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT (Transpiration)
yÓTTø£ÿ\˝Àì yêj·TT>∑‘· uÛ≤>∑eTT\ qT+&ç ˙s¡T ˙{Ï Ä$] s¡÷|üeTT˝À ãj·T≥≈£î b˛e⁄≥qT uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
n+{≤s¡T. Ç<˚ ˙s¡T Á<äe s¡÷|üeTT˝À ãj·T≥≈£î b˛‘˚ <ëìì ª_+<äT ÁkÕeeTTµ n+{≤s¡T. yÓTTø£ÿ\˝À uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
eTTK´eTT>± eT÷&ÉT Á|ü<˚X¯eTT\ <ë«sê, ˝Ò<ë eT÷&ÉT uÛ≤>∑eTT\ qT+&ç »s¡T>∑T‘·T+~.
1. neuÛ≤dæì 2. yêj·TT s¡+Á<ÛäeTT 3. |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT.
1. neuÛ≤dæì : >∑T\àj·TT‘·yÓTÆq ø±+&ÉeTT\T, |üÁ‘·eTT u≤Vü≤´ #·s¡àeTT yÓTÆqeTT e+{Ï bıs¡ nsTTq neuÛ≤dæì#˚
ø£|üŒã&ç e⁄+≥T+~. Ç~ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT n<äT|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ìπs›•+#·ã&çq~. nsTTq|üŒ{Ïø° yÓTTø£ÿ »s¡T|ü⁄
yÓTT‘·Ô+ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT˝À 10% neuÛ≤dæì <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì neuÛ≤dæì uÛ≤c˛Œ‘·‡ø£+ n+{≤s¡T.
251
2. yêj·TT s¡+Á<ÛäeTT\T : eèø£åeTT˝Àì u…s¡&ÉT˝À yêj·TT s¡+Á<ÛäeTT\T e⁄+{≤sTT. Bì˝À ø£DeTT\T e<äT\T>±
neT] e⁄+{≤sTT. düTe÷s¡T 0.1% ˙s¡T Ä$] s¡÷|üeTT˝À ãj·T≥≈£î b˛‘·T+~. Bìì yêj·TT s¡+Á<Ûä uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+
n+{≤s¡T.
3. |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT\T : |üÁ‘·eTT˝Àì u≤Vü≤´ #·sà¡ eTT˝À >∑\ dü÷ø£àå yÓTqÆ s¡+Á<Ûeä TT\qT |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT\T n+{≤eTT.
á |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT eT÷dæø=qT≥, ‘Ós¡T#·Tø=qT≥ s¡ø£åø£ ø£DeTT\#˚ ìj·T+Á‹+|ü ã&ÉT‘·T+~. yÓTTø£ÿ\˝À »]π>
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT˝À düTe÷s¡T 90% |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì ª|üÁ‘·s+¡ Á<Ûµä uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTµ n+{≤s¡T.
8.6.2. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT »]π> $<ÛëqeTT :
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT ¬s+&ÉT <äX¯\˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
(i) |üÁ‘ê+‘·s¡ ø£DeTT\ qT+&ç ˙s¡T Ä$¬s’, ø£D≤+‘·sêeø±X¯eTT\qT #˚s¡T≥.
(ii) ãj·T{Ï yê‘êes¡DeTT bı&ç>± qTqï|ü°&ÉT, ˝À|ü* ø£D uÛ≤>∑eTT\ qT+&ç á ˙{Ï Ä$] ãj·T{Ï
yê‘êes¡DeTT˝ÀìøÏ e#·TÃ≥.
8.6.3. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·TT ø±s¡ø£eTT\T :
#ê˝≤ n+‘·s¡Z‘·, ãVæ≤s¡Z‘· ø±s¡ø£eTT\T uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
i) ñc˛íÁ>∑‘· : ñc˛íÁ>∑‘˝ · À ô|s¡T>∑T<ä\ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>e∑ TTqT ô|+#·T‘·T+~. ø£DeTT ñ|ü]‘·\eTT qT+&ç ˙s¡T Ä$]
j·T>∑T #·s´¡ y˚>e∑ TT ô|s¡T>∑T‘·T+~. yê‘êes¡DeTT˝À ‘˚eT XÊ‘·eTTqT ‘·–dZ Tü +Ô ~.
ii) >±* y˚>∑eTT : >±* y˚>∑eTT ô|]–q ø=\B, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~. yê‘êes¡DeTT˝Àì ‘˚eTqT
‘=\–+#·T≥ <ë«sê eT]j·TT kÕù|ø£å ‘˚eTqT ‘·–Z+#·T≥ <ë«sê Ç~ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
iii) ø±+‹ : ø±+‹ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤eeTT Á|ü‘·´ø£åeTT>± uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTô|’ ø£ì|æ+#·<äT. ø±ì ø±+‹ |üs√ø£åeTT>±
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTTô|’ ¬s+&ÉT s¡ø£eTT\T>± Á|üuÛ≤eeTTqT #·÷|ü⁄‘·T+~. yÓTT<ä≥ |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT ‘Ós¡#·Tø=qT #·s¡´qT
n<äT|ü⁄ #˚dTü +Ô ~. s¬ +&Ée $<Ûeä TT>± ñc˛íÁ>∑‘ô· |’ Á|üu≤Û eeTTqT #·÷|ü⁄‘·T+~. ø±+‹ rÁe‘· ô|]–q ø=\B, ñc˛íÁ>∑‘·
ô|]–, |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\ ‘Ós¡#·Tø=qT≥ e\q uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.
iv) eTè‹Ôø£˝À ˙{Ï \uÛÑ´‘· : eTè‹Ôø£˝À ˙{Ï \uÛÑ´‘· ‘·–Zq|ü⁄&ÉT, ˙{Ï XÀwüD y˚>∑eTT ‘·–Z, ‘·<äqT>∑TDeTT>±,
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT ‘·>∑TZ‘·T+~. eTè‹Ôø£˝À ˙{Ï ˝À|üeTT u≤>± m≈£îÿe>± qTqï|ü°&ÉT yÓTTø£ÿ\T e&É* b˛‘êsTT.
˝Ò<ë yê&çb˛‘êsTT. Ä eTè‹Ôø≈£ î£ ˙{Ïì düs|¡ süò ê #˚dqæ |ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ eTs¡\ Ä yÓTTø£ÿ\T ‘˚sT¡ ø=ì kÕ<Ûës¡D dæ‹ú øÏ
ekÕÔsTT. ˝Ò<ë XÊX¯«‘·+>± e&É*b˛‘êsTT. Bìì XÊX¯«‘· e&É*ø£ n+{≤s¡T. y˚dü$ ø±\eTT˝À m+&É m≈£îÿe>±,
bı&ç>± qTqï ~qeTT\˝À eTè‹Ôø˝£ À \uÛ´Ñ eT>∑T ˙s¡T m≈£îÿe>± ñqï|üŒ{Ïø,° yÓTTø£ÿ\T Á>∑V≤æ +∫q ˙{Ïøq£ ï, |üÁ‘·eTT\
<ë«sê uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ #·s¡´‘√ m≈£îÿe ˙{Ïì ø√˝ÀŒ‘êsTT. Bìì ‘ê‘êÿ*ø£ ã&É*ø£ n+{≤s¡T. á s¡ø£eTsTTq
ã&É*ø£ qT+&ç kÕj·T+Á‘·+ ˝Ò<ë sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À yÓTTø£ÿ eTs¡\ j·T<∏ëdæú‹øÏ #˚s¡T‘·T+~.
v) yê‘êes¡D |”&ÉqeTT : ‘·–Zq yê‘êes¡D |”&ÉqeTT ãj·T{Ï yê‘êes¡D kÕ+Á<ä‘·qT ‘·–Z+#·T≥ <ë«sê ˙{Ï
$düs¡D m≈£îÿe y˚>∑eTT‘√ »s¡T>∑T≥≈£î nqT≈£L\‘·qT #·÷|ü⁄‘·T+~. m≈£îÿe m‘·TÔ\˝À ô|]π> yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT »s¡T|ü⁄ø=qT≥ e\q, m&Ü] \ø£D å eTT\qT @s¡Œs¡#T· ≈£î+{≤sTT.
252
vi) >±* ÄÁs¡ú‘· : ÄÁs¡ú‘· nq>± yê‘êes¡DeTT˝À >∑\ ˙{Ï Ä$] nì ns¡úeTT. ˙{Ï $düs¡D eT]j·TT ˙s¡T Ä$]
n>∑T≥ nqT #·s¡´\T yê‘êes¡DeTT eT]j·TT |üÁ‘·eTT˝À|ü* uÛ≤>∑eTT ˙{Ï X¯ø£à Á|üeD‘· uÛÒ<ÛäeTT\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+{≤sTT. uÛÒ<ÛäeTT m≈£îÿe nsTTq ø=\B, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yÓTTø£ÿ n+‘·s¡ ø±s¡ø£eTT\T :
yÓTTø£ÿ\˝Àì ø=ìï neT]ø£\T ˝Ò<ë nqT≈£L\‘·\T uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ‘·–ZkÕÔsTT.
! |üÁ‘·eTT |ü]e÷DeTT˝À ø°åD‘· uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ ñ|ü]‘·\ Á|ü<˚X¯eTTqT ‘·–ZdüTÔ+~. ø=ìï m&Ü] yÓTTø£ÿ\T düqïì
dü÷~ ˝Ò<ë eTTfi¯ófl e+{Ï |üÁ‘ê\qT ø£*– e⁄+{≤sTT. (ô|’qdt eT]j·TT ˇ|üì¸j·÷)
! |üÁ‘·eTT ñ|ü] ‘·\eTTô|’ ≈£L´{ÏHé bıs¡ eT+<äeTT>± @s¡Œ&ÉT≥. (yÓTÆqeTT e+{Ï |ü<ës¡úeTT)
! ˙]j·T+ eT]j·TT ôd’ød£ t \˝À e˝… |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT\T ˝À‘Óq’ >∑T+≥\˝À e⁄+&ç, øπ XÊ\#˚ #·T≥ºã&ç j·TT+&ÉT≥.
! y˚sT¡ ø±+&É ìwüŒ‹Ô : y˚sT¡ e´edüú m≈£îÿe>±, ø±+&É e´edüú ˝Ò<ë |üÁ‘·eTT\T ‘·≈î£ ÿe>± e⁄qï|ü°&ÉT uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
m≈£îÿe>± »s¡T>∑T‘·T+~. y˚sT¡ ˙{Ïì XÀwæ+#·T ñ|ü]‘·\eTT eT]j·TT ø±+&ÉeTT, ˝Ò<ë |üÁ‘·eTT\T uÛ≤c˛‡‘˚‡ø£
ñ|ü] ‘·\eTT\T. m≈£îÿe y˚s¡T ø±+&É ìwüŒ‹Ô e\q uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.
8.6.4. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT˝À |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\ bÕÁ‘· (Role of Stomata in transpiration)
m≈£îÿe XÊ‘·eTT ˙s¡T |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\ <ë«sê ãj·T≥≈£î b˛e⁄qT >∑qTø£, ˙{Ïì b˛>=≥Tºø=qT #·s¡´qT
‘·–+Z #·Tø=qT≥≈£î yÓTTø£ÿ\T |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT\T ‘Ós#¡ T· ø=qT ˝Ò<ë eT÷düTø=qT #·s´¡ qT Áø£eTã<äe∆ TT #˚kÕÔsTT. |ü>\∑ T,
sêÁ‹ y˚fi¯\˝À ø±+‹, y˚&ç, ø£DeTT\˝À >∑\ ˙{Ï XÊ‘·eTT, kÕ+Á<ä‘·\qT ã{Ϻ |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡#·Tø√e≥+
˝Ò<ë eT÷düTø√e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\T sêÁ‹ y˚fi¯ eT÷düTø=+{≤sTT.
ÁbÕ‘·'ø±\eTT qT+&ç eT<Ûë´Vü≤ï+ es¡≈£î |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡T#·Tø=ì e⁄+{≤sTT. >∑qTø£ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
eT<Ûë´Vü≤ï+ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·÷ e⁄+≥T+~.
m+&É m≈£îÿe>± e⁄+&˚ eT<Ûë´Vü≤ï düeTj·TeTT˝À |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT\T eT÷düTø√e≥+ e\q uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+
‘·>T∑ ‘
Z T· +~.
eT∞fl eT<Ûë´Vü≤ï+ qT+&ç kÕj·T+ø±\+ es¡≈£î |üÁ‘· s¡+Á<Ûë\T ‘Ós¡#·T≈£îì e⁄+{≤sTT >∑qTø£, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
ô|s¡T>∑T‘·T+~. sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\T eT÷düTø=qT≥ e\q, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>±
»s¡T>∑T+~.
8.6.5 |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT (Stomata)
|üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT ìsêàDeTT (Strecture of stomata)
Á|ü‹ |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT n‹ dü÷ø£åàyÓTÆq s¡+Á<ÛäeTTqT ø£*– e⁄+≥T+~. á s¡+Á<ÛäeTT ¬s+&ÉT s¡ø£åø£ ø£DeTT\#˚
#·T≥Tºã&ç e⁄+≥T+~. á s¡+Á<ÛäeTT s¡ø£åø£ ø£DeTT\ d”Œ‘· dæú‹ì ã{Ϻ ‘Ós¡T#·T≈£î+≥T+~ ˝Ò<ë eT÷düT≈£î+≥T+~.
s¡ø£åø£ ø£D≤\ ø£e#ê\T ndüe÷qyÓTÆq eT+<ëìï #·÷|ü⁄‘êsTT. s¡+Á<ÛäeTT yÓ’|ü⁄ e⁄+&˚ s¡ø£åø£ ø£D≤\ ø£D ≈£î&Ü´\T
eT+<ä+>±, kÕπ> >∑TD≤ìï #·÷|ü⁄‘êsTT. yÓ\T|ü* yÓ’|ü⁄≈£î e⁄qï ø£D≈£î&Ü´\T |ü\T#·>± e⁄+{≤sTT. ~«<äfi¯, @ø£<äfi¯
;» yÓTTø£ÿ\˝À s¡ø£åø£ ø£D≤\T ‘Ós¡#·T≈£îH˚, eT÷düT≈£îH˚ $<Ûëq+ ˇø£fÒ nsTTq|üŒ{Ïø°, yê{Ï Äø±s¡+˝À uÛÒ<Ûëìï
#·÷|ü⁄‘êsTT.
253
|üÁ‘· s¡+Á<Ûä+ |üì #˚ùd j·÷+Á‹ø£+ :
s¡øøå£ £ ø£DeTT\˝Àì d”Œ‘· |”&qÉ +ô|’ |üÁ‘· s¡+Á<Ûë\T ‘Ós#¡ T· ø√e≥+ ˝Ò<ë eT÷düTø√e≥+ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~.
s¡øøå£ £ ø£DeTT\T d”Œ‘· dæ‹ú ˝À qTqï|ü°&ÉT |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT ‘Ós#¡ T· ≈£î+≥T+~. s¡øøå£ £ ø£DeTT\T ˙{Ïì ø√˝ÀŒsTTq|ü⁄&ÉT
|üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT eT÷düT≈£î+≥T+~. ~«<äfi¯, @ø£<äfi¯ ;»eTT\˝Àì j·÷+Á‹ø£‘· á ÁøÏ+<ä ‘Ó\T|ü&çq~.
a) ~«<äfi¯ ;» yÓTTø£ÿ\˝À s¡øøå£ £ ø£DeTT\T eT÷Á‘·|+æ &Üø±s¡eTT ˝Ò<ë ∫≈£îÿ&ÉT –+» Äø±s¡eTT˝À e⁄+{≤sTT.
|üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT #·T≥TºqT >∑\ ˝À|ü* ø£e#·eTT\T, ãj·T{Ï ø£e#·eTT ≈£qï eT+<ä+>± ñ+{≤sTT.
A. s¡ø£åø£ ø£DeTT\‘√ s¡ø£åø£ ø£DeTT\T >∑s¡T≈£î>± qTqï |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT
d”Œ¤‘· |”&ÉqeTT ! yê´ø√#·+ ! ˝À|ü* ø£e#·eTT\T ! ‘Ós#¡ T· ≈£î+≥T+~.
m≈£îÿe>± qTqï|ü°&ÉT #Ó+<äT‘êsTT. ≈£î+uÛ≤ø±s¡+˝ÀìøÏ
e÷s¡‘êsTT.
B. s¡ø£åø£ ø£DeT\˝À s¡ø£åø£ ø£DeTT\ ˝À|ü* ø£e#·eTT\T |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT
d”Œ‘·|”&ÉqeTT ! e&É* b˛e⁄qT ! <ä>∑Zs¡>± #˚s¡TqT ! eT÷düT≈£î+≥T+~.
‘·–qZ |ü⁄&ÉT

|ü≥+ 8.10 ~«<äfi¯ ;»eTT\˝À |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT #·s¡´.

b) @ø£ <äfi¯ ;» yÓTTø£ÿ\˝À s¡øøå£ £ ø£D≤\T eTTBZsêø±s¡+˝À e⁄+{≤sTT. ˝À|ü* ø£e#ê\T eT+<ä+>± e⁄+{≤sTT.
A. s¡øøå£ ø£ D
£ ≤\T |ü\T#·ì ø£e#·eTT\T eT+<äyTÓ qÆ ø£e#· |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT
d”Œ‘· dæú‹˝À ! ø£e#·eTT\T >∑\ ! uÛ≤>∑eTT m&ÉeT>∑TqT ! ‘Ós#¡ T· ø=qqT
qTqï|ü°&ÉT uÛ≤>∑eTT ñ_“, ø£e#·
`eTT\T m&ÉeTe⁄‘êsTT.
B. s¡øøå£ £ ø£DeTT\T m&ÉeTsTTq ø£e#· eT+<äyTÓ qÆ ø£e#· |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT
˙{Ïì ø√˝ÀŒe⁄≥ ! uÛ≤>∑eTT\T <ä>∑Zs¡≈£î ! uÛ≤>∑eTT\T <ä>∑Zs¡≈£î ! eT÷düTø=qTqT.
#˚sT¡ qT #˚sT¡ qT
254
d”Œ‘· dæú‹˝Àì e÷s¡TŒ\ e\q |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT ‘Ós¡#·Tø=qT≥, eT÷düTø=qT $wüj·TeTT\T #ê˝≤ ø±\eTT ÁøÏ‘·y˚T
‘Ó*dæq|üŒ{Ïø°, @ j·÷+Á‹ø£‘· e\q d”Œ‘· dæú‹øÏ #˚s¡T‘êjÓ÷ $e]+#·e\dæq ÄeX¯´ø£‘· ø£\<äT.

|ü≥+ 8.11 @ø£<äfi¯ ;»eTT\˝À |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT #·s¡´

i) |æ+&ç |ü<ës¡ú+ ` #·¬øÿs¡ |ü]ø£\Œq (Starch Sugar Hypothesis) :

|ü>{
∑ Ï düeTj·TeTT˝À s¡øøå£ £ ø£DeTT\˝À øÏsD ¡ »q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏjT· e\q #·ø¬ ÿs¡\T @s¡Œ&É‘êsTT. Bì e\q
s¡ø£åø£ ø£DeTT\˝À ø£Ds¡düeTT >±&ÛÉ‘· ô|]–, n+‘·s¡ Á<äyê_Ûdüè‹ e\q |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡#·T≈£î+{≤sTT. ø±ì
sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À #·ø¬ ÿs¡ >±&Û‘ É · ‘·–,Z u≤Vü≤´ Á<äyê_Ûdèü ‹ e\q |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT\T eT÷düT≈£î+{≤sTT. ~qeTT˝À
|ü>∑{Ï düeTj·TeTT˝À nq>± ø±+‹˝À sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À nq>± Nø£*˝À s¡ø£åø£ ø£DeTT\˝À »]π> e÷s¡TŒ\T á
ÁøÏ+<ä ‘Ó\T|üã&ܶsTT.
ø±+‹ j·T+<äT #·s¡´ Nø£{Ï j·T+<äT #·s¡´
øÏs¡D »q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T˝À øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T »s¡>∑ø£ b˛e≥+
CO $ìjÓ÷–+|ü ã&ÉT≥
2
e\q CO m≈£îÿe>∑T≥
2

# #
CO ‘·>∑TZ≥ e\q PH $\Te ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±sê“ìø˘ ÄeT¢eTT @s¡Œ&ÉT≥ e\q, PH $\Te
2

˝Ò<ë Je |ü<ës¡úeTT øå±s¡ <Ûäs¡àeTTqT bı+<äT‘·T+~. ‘·>∑TZ≥ e\q ÄeT¢‘·«eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.

# #
|æ+&ç |ü<ës¡úeTT #·¬øÿs¡>± e÷s¡T‘·T+~. #·¬øÿs¡ |æ+&ç |ü<ës¡úeTT>± e÷s¡T‘·T+~.

255
 # #
Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘· ‘·>∑TZ‘·T+~.
# #
$T–*q u≤Vü≤´ #·s¡à ø£DeTT\ qT+&ç u≤Vü≤´ Á<äyê_Ûdüè‹ e\q ˙s¡T s¡ø£åø£ ø£DeTT\
s¡ø£åø£ ø£DeTT\ ˝ÀìøÏ n+‘·s¡ qT+&ç ãj·T≥≈£î e#·TÃ≥.
Á<äyê_Ûdüè‹ <ë«sê ˙s¡T #˚s¡T≥.
# #
s¡ø£åø£ ø£DeTT˝À d”Œ‘· |”&Éq+ ô|s¡T>∑T≥. d”Œ‘· |”&ÉqeTT ‘·>∑TZ≥.
# #
|üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT ‘ÓsT¡ #·Tø=qT≥ |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT eT÷düTø=qT≥
# #
|ü>∑{Ï düeTj·TeTT˝À |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT
‘ÓsT¡ #·Tø=qTqT eT÷düTø=qTqT.
s¡ø£åø£ ø£DeTT\˝À |æ+&ç |ü<ës¡ú+ ˝À|æ+∫q|ü⁄&ÉT, ˝Ò<ë s¡ø£åø£ ø£DeTT\˝À Vü≤]‘· πsDTe⁄\T ˝À|æ+∫q|ü⁄&ÉT,
‘˚&Ü s¡duü ]ÑÛ ‘·yTÓ qÆ yÓTTø£ÿ\T (ñ<ë : ø±ø£dº )t ø=ìï+{Ï˝À |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT\T sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À ‘Ós#¡ T· ø=ì, |ü>{
∑ Ï
düeTj·T+˝À eT÷düTø=qT dæú‹ ñqï|ü°&ÉT |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT ‘Ós¡#·Tø=qT, eT÷düTø=qT $<ÛëqeTTqT á dæ<ë∆+‘·eTT
$e]+#·˝<Ò Tä .
ii) |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTTô|’ b˛{≤wæj·T+ nj·÷qT\ Á|üuÛ≤eeTT : (Effects of Potassium ions (K ) on Stomata)
+

bı{≤wæjT· + nj·÷qT\ #˚]ø£ e\q |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT ‘Ós#¡ T· ≈£î+≥T<äì, bı{≤wæjT· + nj·÷qT\qT ø√˝ÀŒe⁄≥
e\q |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT eT÷düT≈£î+≥T+<äì ìs¡÷|æ+#·ã&çq~.
|ü>{∑ Ï düeTj·TeTT˝À sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À
s¡ø£åø£ ø£DeTT\T bı{≤wæj·T+ s¡ø£åø£ ø£DeTT\T bı{≤wæj·T+
nj·÷qT\qT ùdø£]+#·T≥ nj·÷qT\qT ø√˝ÀŒe⁄≥.
# #
Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘· ô|s¡T>∑T≥ Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘· ‘·>∑TZ≥.
˙s¡T n+‘·s¡ Á<äyê_Ûdüè‹ ˙s¡T u≤Vü≤´ Á<äyê_Ûdüè‹
# #
d”Œ‘· dæú‹ ô|s¡T>∑T≥ d”Œ‘· dæú‹ ‘·>∑TZ≥.
# #
|üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT ‘Ós#¡ T· ø=qT≥ |üÁ‘· s¡+Á<Ûeä TT eT÷düTø=qT≥.
256
 á ÁøÏ+<ä ‘Ó\T|üã&çq $wüj·TeTT <ë«sê bı{≤wæj·T+ nj·÷qT\ ùdø£s¡D düeT‘·T\´+ #˚j·Tã&çq~.
a) ø√¢¬s’&é nj·÷qT\qT (Cl ) Äqj·÷qT\T>± rdüT≈£î+{≤sTT. á ø£DeTT\T Vü≤]‘· πsDTe⁄\qT ø£*– e⁄+&Éø£
-1

b˛e⁄≥ e\q ˝À|ü\>∑\ bı{≤wæjT· + nj·÷qT\‘√ düeT‘·T\´‘· bÕ{Ï+#·&ÜìøÏ Cl nj·÷qT\qT Äqj·÷qT\T>±

-

Á>∑V≤æ düT+Ô ~.
b) ø£s“¡ q ÄeT¢eTT\ qT+&ç \_Û+∫q H nj·÷qT\ s¡yêD≤ : ø=ìï yÓTTø£ÿ\ s¡øø
+
å£ £ ø£DeTT\T |æ+&ç |ü<ës¡eú TT\qT
ø£*– e⁄+{≤sTT. ø±+‹ düeTø£eå TT˝À |æ+&ç |ü<ës¡eú TT e÷*ø˘ neT¢eTT>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT≥ e\q e÷˝Ò{Ÿ s¡÷|üeTT˝À
ø£s“¡ q ÄeT¢eTT ì\Te e⁄+≥T+~. á ø£s“¡ q ÄeT¢eTT e÷˝Ò{Ÿ eT]j·TT H nj·÷qT\T>± $&çb˛‘·T+~. bı{≤wæjT· +
+

e÷˝Ò{Ÿ‘√ #·s¡´qT »]|æ bı{≤wæj·T+ e÷˝Ò{Ÿ>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ç~ Á<ë$‘·eTT >±&ÛÉ‘·qT ô|+#·T‘·T+~.

c) K nj·÷qT\ Á|üy˚X¯eTT Áb˛{≤qT\ (H ) ìÅwüÿeTD <ë«sê düeT‘·T\´eTe⁄‘·T+~.
+ +

iii) n_‡dæø˘ ÄeT¢+ bÕÁ‘· ABA (Role of Absicic Acid)

eTè‹Ôø£˝À ˙{Ï XÊ‘·eTT ‘·≈£îÿe>± e⁄qï|ü°&ÉT, ˝Ò<ë m+&É rÁe‘· m≈£îÿe>± e⁄qï|ü°&ÉT, |üÁ‘·eTT\˝À
n_‡dæø˘ ÄeT¢eTT >±&ÛÉ‘· ô|]–, |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT eT÷düT≈£î+≥T+~. Bì e\q m≈£îÿyÓ’q ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛<äT.
Á|üjÓ÷>±‘·àø£ |ü]o\q˝À ≈£L&Ü, |üÁ‘·eTT\ô|’ n_‡dæø˘ ÄeT¢eTTqT |üPdæq|ü⁄&ÉT s¡ø£åø£ ø£DeTT\T eT÷düT≈£îì,
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ ÁøÏj·T n<äT|ü⁄ #˚j·Tã&ÉT≥ >∑eTì+|üã&çq~.
8.6.6. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT ÁbÕeTTK´‘· : (Significance of transpiration)
i) ˙{Ï XÀwüD : eTè‹Ôø£ qT+&ç ˙{Ïì XÀwæ+#·T #·s¡´qT uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ #·s¡´ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.

ii) ˙{Ï #·\qeTT : uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT <ë«sê ˙{Ï }s¡ú« #·\qeTT »s¡T>∑T‘·T+~. á ˙s¡T ø£D ]øÏÔø£qT #˚s¡T≥e\q
ø£DeTT\T d”Œ‘ ¤ d· ‹úæ øÏ #˚s‘
¡ êsTT. á e÷s¡TŒ ø£DeTT\≈£î s¡÷|üeTT, Äø±s¡eTTqT, yÓTT‘·eÔ TT yÓTTø£ÿ≈£î Äø±s¡eTTqT
ø£\T>∑#d˚ Tü +Ô ~.
iii) Kì» \eD≤\ s¡yêD≤ : ˙{Ï }s¡ú« #·\qeTT e\q yÓTTø£ÿ n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡eTsTTq \eDeTT\T, ø£]–q
\eDeTT\T >∑÷&É ˙{Ï‘√ bÕ≥T düs¡|òüsê ne⁄‘êsTT. á \eDeTT\T yÓTTø£ÿ˝Àì $$<Ûä uÛ≤>∑eTT\≈£î |ü+|æD°
n>∑T≥≈£î uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
iv) #·\¢ãs¡#·T≥ : uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ #·s¡´˝À ˙s¡T Ä$] n>∑T≥ e\q |üÁ‘·eTT\T #·\¢ã&É‘êsTT.

v) y˚&ç rÁe‘· qT+&ç s¡ø£åD : ø±¬øºÌ yÓTT<ä\>∑T yÓTTø£ÿ\T uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ‘·–Z+#·Tø=qT≥ <ë«sê ˙{Ïì ì\Te
#˚düT≈£î+{≤sTT. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·, rÁeyÓTÆq dü÷s¡´ø±+‹\ qT+&ç á #·s¡´ yÓTTø£ÿ\≈£î s¡ø£åD sTTdüTÔ+~.
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+ ˇø£ ÄeX¯´ø£yÓTÆq nqs¡ú+ : (Transpiration is a necessary evil)
n‹ eTTK´yÓTÆq #·s¡´ nsTTq øÏs¡D »q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T˝À, |ü>∑{Ï düeTj·TeTTq CO qT Á>∑Væ≤+∫ O qT
2 2

e<ä* y˚j·TT≥ ø=s¡≈£î |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡#·Tø=ì ñ+{≤sTT. á s¡ø£eTsTTq eTTK´yÓTÆq yêj·TTe⁄\ e÷]Œ&ç
»s¡T>∑T düeTj·TeTT˝À |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT\T ‘Ós¡#·Tø=ì e⁄+{≤sTT >∑qTø£, ˙{Ï Ä$] ãj·T≥≈£î b˛e⁄ #·s¡´ n<äT|ü⁄
#˚j·T ã&É˝Ò<äT. n‹eTTK´eTsTTq #·s¡´ nsTTq øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T |ü>∑{Ï |üP≥ »s¡T>∑Tq|ü⁄&ÉT CO 2

Á>∑V≤æ +|üã&ÉT≥≈£î |üÁ‘·s+¡ Á<Ûeä TT\T ‘·|Œü ì dü]>±Z ‘Ós#¡ T· ≈£îH˚ e⁄+&Ée\j·TTqT. n+<äTe\q uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT <ë«sê
yÓTTø£ÿ ˙{Ïì ø√˝ÀŒe⁄≥ ˇø£ e´s¡úyÓTÆq #·s¡´. á #·s¡´ n]ø£≥ºã&É˝Ò<äT ˝Ò<ë ìyê]+#·T≥≈£î M\Tø±<äT. n+<äT
257
e\qH˚ 1926e dü+ˆˆ˝À ªªø£]ºdtµµ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ªªˇø£ ÄeX¯´ø£yÓTÆq nqs¡ú+µµ nì e∫+#ê&ÉT.
ii) ø=ìï yÓTq
Æ + |üP‘·\>∑T dæ*ø±Hé q÷HÓ\T |üÁ‘·+ ñ|ü] ‘·\+ ô|’ |ü\T#·ì |üP‘·qT ˝Ò<ë |ü\T#·ì bıs¡qT @s¡Œs¡∫,
|üÁ‘· s¡+Á<Ûä\qT ø£|æŒ y˚düTÔ, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø±ìï ìs√~ÛkÕÔsTT. ø±ì øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T≈£î nedüs¡yÓTÆq CO qT 2

dü] nsTTq yÓ÷‘ê<äT˝À \uÛ´Ñ eTj˚T≥≥T¢ #˚kÕÔsTT.

_+<äT ÁkÕeeTT : (Guttation)
>∑T\àeTT\T>± qTqï yÓTTø£ÿ\˝À, ñ<äjT· eTT dü÷s√´<äjT· eTTq≈£î eTT+<äT, |üÁ‘·eTT n+#·T\T ˝Ò<ë ø=q\
e<ä› ˙{Ï _+<äTe⁄\T ø£ì|ækÕÔsTT. (|ü≥+ 8.12a) y˚s¡T |”&ÉqeTT m≈£îÿe>±, uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT ‘·≈£îÿe>± qTqï
yÓTTø£ÿ˝˝À á HÓ\ ∫e] uÛ≤>∑eTTq ˙{Ï _+<äTe⁄\T e⁄+{≤sTT.
! á HÓ\ ø=q uÛ≤>∑eTTq >∑\ ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ìsêàDeTT\>∑T »\ s¡+Á<Ûeä TT\ <ë«sê á #·s´¡ »s¡T>∑T‘·T+~.
(|ü≥+ 8.12 b).
! ñwüeí T+&É\ esê¸sD ¡ ´eTT\˝À, y˚&,ç ‘˚eT m≈£îÿe>± qTqï sêÁ‘·T\˝À ˝Ò‘>· ± qTqï yÓTT\¬ø‹Ôq >∑&¶ç yÓTTø£ÿ\˝À
á #·s´¡ düs«¡ kÕ<Ûës¡DeTT {Àe÷{À, Hêwü]º j ¸ T· + ø=ìï kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ñ<ëVü≤s¡D\T.

|ü≥+ 8.12 a. Hêdüº]¸j·T+ |üÁ‘·+ n+#·T\˝À ø£ì|æ+#˚ _+<äTÁkÕe+.

b. »\ s¡+Á<Ûä+ ì\Te⁄ ø√‘·

8.6.8. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT, _+<äTÁkÕeeTT\ eT<Ûä´ uÛÒ<ÛäeTT\T

uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT _+<äT ÁkÕeeTT
i) ˙{Ï Ä$] s¡÷|üeTT˝À ˙{Ïì ø√˝ÀŒe⁄≥. ˙{Ï #·Tø£ÿ\ s¡÷|ü+˝À ˙{Ïì ø√˝ÀŒe⁄≥.
ii) |üÁ‘· s¡+Á<äeTT\T, yêj·TT s¡+Á<ÛäeTT\T, Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq »\s¡+Á<ÛäeTT <ë«sê »s¡T>∑T≥.
neuÛ≤dæì <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
iii) |ü>\∑ T, ñc˛íÁ>∑‘· m≈£îÿe>± e⁄qï|ü°&ÉT sêÁ‹ düeTj·TeTT˝À, ‘·≈î£ ÿe ñc˛ïÁ>∑‘\· ˝À
»s¡T>∑T‘·T+~. »s¡T>∑T‘·T+~.
258
iv) ˙{Ï Ä$] dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙s¡T, Ç~ @ s¡ø£eTsTTq ˙{Ï _+<äTe⁄\T ø£]–q |ü<ës¡úeTT\qT ø£*–
\eDeTT\qT ø£*– e⁄+&É<Tä . e⁄+{≤sTT. n$ #·ø¬ ÿs¡\T, \eDeTT\T eT]j·TT
nyÓTHÆ √ ÄeT¢eTT\T.
v) m≈£îÿyÓq’ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT uÛÖ‹ø£yTÓ qÆ #·s´¡ yÓTTø£ÿ\ Jeø£DeTT\˝À @s¡Œ&çq y˚sT¡ |”&qÉ eTT
(uÛÖ‹ø£ dæ<ë∆+‘·eTT) e\q á #·s¡´ »s¡T>∑T‘·T+~.
8.3. bÕsƒê´+X¯ Á|üX¯ï\T (Intext Questions)
1. s¡øøå£ £ ø£DeTT\T ‘Ós#¡ T· ø=qT≥, eT÷düTø=qT≥≈£î ø±s¡DyÓTqÆ Ä ø£DeTT\˝Àì |”&qÉ eTT ù|πs$T?
............................................................................................................................................................................................
2. @ø£<äfi¯, ~«<äfi¯ ;»eTT\˝À s¡ø£åø£ ø£DeTT\T @ Äø±s¡+˝À e⁄+{≤sTT?
............................................................................................................................................................................................
3. |üÁ‘· s¡+Á<äeTT, »\ s¡+Á<ÛäeTTq≈£î >∑\ ˇø£ uÛÒ<ÛäeTTqT ‘Ó\T|ü⁄eTT
............................................................................................................................................................................................
˙e⁄ H˚s¡TÃø=ìq n+X¯eTT\T
! ˇø£ ø£DeTT qT+&ç y˚s=ø£ ø£DeTT˝ÀìøÏ ˙{Ï #·\qeTT Ä ø£DeTT\ ˙{Ï X¯ø£àeTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~.
! ˙s¡T m\¢|ü°&ÉT ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· ø£*–q Á<ë$‘·eTT qT+&ç (m≈£îÿe ˙{Ï X¯ø£àeTT) #·\qeTTqT #·÷|ü⁄‘·T+~.
nq>± ˙{Ï X¯ø£à ÁdüeD‘·≈£î nqT>∑TDeTT>±.
! m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· ø£*–q Á<ëeDeTT m≈£îÿe Á<äyê_Ûdüè‹ X¯ø£àeTTqT (m≈£îÿe Á<äyê_Ûdüè‹ |”&ÉqeTT)qT ø£*–
e⁄+≥T+~.
! Á<äyê_Ûdüè‹ |”&ÉqeTTqT ªX¯øÏÔµ ø=\e÷q+˝À ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT. ˙s¡T m\¢|ü°&ÉT m≈£îÿe ùd«#êäX¯øÏÔ >∑\ Á|ü<˚X¯eTT
qT+&ç ‘·≈î£ ÿe ùd«#êäXø¯ ÔÏ >∑\ Á|ü<X˚ e¯ TTq≈£î #·*düT+Ô ~.
! ˇø£ Á<ëeDeTT ˙{Ïì Çe«>∑\ X¯øÏÔì ˙{ÏX¯ø£àeTT n+{≤s¡T. Bìì PSψ nø£ås¡eTT‘√ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T. Ç~
u≤Vü≤´ |”&qÉ eTT, Á<ë$‘·eTT>±&Û‘
É ,· Á|üu≤Û eeTTq≈£î ˝ÀHÓe’ ⁄+≥T+~.
! X¯ó<ä∆yÓTÆq »\eTT ''ψ" = 0.
m≈£îÿe Á<ë$‘·eTT nq>± ‘·≈£îÿe ˙{Ï X¯ø£àeTT. dü«#·Ã¤yÓTÆq ˙{Ï ø£qï Á<ëeDeTT ‘·≈£îÿe X¯ø£àeTTqT ø£*–
e⁄+≥T+~.
Á<ëeDeTT jÓTTø£ÿ ˙{Ï X¯ø£àeTT ãTTD≤‘·àø£eTT>± e⁄+≥T+~. nq>± düTHêï ø£qï ‘·≈£îÿe.
! yÓTTø£ÿ\T eTè‹Ôø£ qT+&ç ˙{Ïì y˚fi¯fl <ë«sê (Á|ü<ÛëqeTT>± y˚s¡T πøX¯eTT\ <ë«sê) Á<äyê_Ûdüè‹ $<Ûëq+‘√
Á>∑V≤æ kÕÔsTT. Je |ü<ës¡+ú ˝À ô|]–q ˙{ÏXÊ‘·eTT ø£Dø£e#·eTTô|’ d”Œ‘· |”&qÉ eTTqT ø£\T>∑ #˚kÕÔsTT.
259
! düe÷qyÓTqÆ e´‹πsø£yTÓ qÆ ~X¯˝À ø£D ø£e#·eTT ø£\T>∑ #˚ùdÔ e‹Ô&ìç ˝Ò<ë |”&qÉ eTTqT ≈£î&É´ |”&qÉ eTT n+{≤s¡T.
! eTè‹Ôø£˝À ˙s¡T >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸ø£ »\eTT, ÄÁsêúø£s¡¸ø£ »\eTT (yÓTTø£ÿ\T Á>∑Væ≤+#·T≥≈£î nqT≈£L\yÓTÆq~ ø±<äT)
πø•ø± »\+ (yÓTTø£ÿ\ XÀwüD≈£î m≈£îÿe>± \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~) nì eT÷&ÉT s¡ø£eTT\T>± e⁄+≥T+~.
! y˚s¡T πøX¯eTT\ <ë«sê XÀwæ+#·ã&çq ˙s¡T mb˛bÕ¢dtº e÷s¡Z+ <ë«sê <ës¡Tø£DC≤\eTTqT #˚s¡T‘·T+~.
! ˙{Ï X¯ø£à ÁdüeD‘·≈£î nqT≈£L\eTT>± ˙s¡T <ës¡THêfi¯eTT\ qT+&ç |üÁ‘·eTTqT #˚s¡T‘·T+~. á #·s¡´qT
dü+X‚¢wüD ‘·q´‘ê dæ<ë∆+‘·eTT $e]düTÔ+~. (á dæ<ë∆+‘·eTT m≈£îÿe>± ÄyÓ÷~+|ü ã&çq~) uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT
˝Ò<ë yÓTTø£ÿ\˝Àì |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT\ <ë«sê ˙s¡T }s¡ú«eTT>± #·*düTÔ+~. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT e\q Äø£s¡¸D `
‘·q´‘·\ ã\eTT e\q ˙{Ï }s¡ú« #·\qeTT »s¡T>∑T‘·T+~.
! m≈£îÿe y˚s¡T |”&ÉqeTT ‘·≈£îÿe uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT\ e\q ø=ìï yÓTTø£ÿ\˝À _+<äTÁkÕeeTT ø£ì|ædüTÔ+~.
! |æ+&ç |ü<ës¡úeTT\T y˚>∑e+‘·eTT>± #·¬øÿs¡\T>± e÷s¡T≥ K nj·÷qT\ düeT÷Vü≤eTT\ e\q s¡øøå£ £ ø£qeTT\T +

d”Œ‘· dæú‹øÏ #˚s¡‘êsTT.

! ñc˛ïÁ>∑‘·, ø±+‹, >±*, ‘˚eT yÓTT<ä\>∑T yê‘êes¡D ø±s¡ø£eTT\T |üÁ‘·eTT ìsêàDeTT, y˚s¡T ø±+&ÉeTT\
ìwüŒ‹Ô yÓTT<ä\>∑T n+‘·s¡ ø±s¡ø£eT\T uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTô|’ Á|üuÛ≤eeTTqT #·÷|ü⁄‘êsTT.
! uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT Á<äy√<äZeTeTTq≈£î <√Vü≤<äeTT #˚j·TT≥j˚T >±ø£, |üÁ‘·eTT\qT #·\¢ ãs¡#·TqT. yÓTTø£ÿ\≈£î y˚&ç
rÁe‘· qT+&ç s¡ø£åDqT ø£*–+#·TqT.
! ˙{Ï XÀwüD y˚>∑eTT ø£qï uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£ y˚>∑eTT m≈£îÿe nsTTq|ü⁄&ÉT, yÓTTø£ÿ e&É* b˛‘·T+~.
bÕsƒê´+XÊ+‘· Á|üX¯ï\T (Terminal Exercises)
1. yÓTTø£ÿ\˝À s¬ +&ÉT s¡øe£ TT\ ìÅwæÿj·TXÀwüD\ ù|s¡q¢ T ‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
2. yÓTTø£ÿ\≈£î @ s¡øe£ TT>± $düsD
¡ eTTK´yÓTqÆ ~?
............................................................................................................................................................................................
3. yÓTTø£ÿ\˝À Á<äyê_Ûdèü ‹ì Á|üu≤Û $‘·eTT #˚jT· T $$<Ûä ø±s¡øe£ TT\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
4. d”Œ‘· |”&qÉ eTT, ≈£î&É´ |”&qÉ eTT\≈£î eT<Û´ä >∑\ uÛ<Ò eäÛ TTqT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
5. ~«<äfi¯ ;»eTT\˝À |üÁ‘· s¡+Á<ÛäeTT j·÷+Á‹ø£‘·qT $e]+#·+&ç.
............................................................................................................................................................................................
260
6. yÓTTø£ÿ\˝À uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT ô|’ Á|üuÛ≤eeTTqT #·÷|ü⁄ @ Hê\T>∑T ø±s¡ø£eTT\HÓ’Hê $e]+#·+&ç.
............................................................................................................................................................................................
7. bı{≤{À Äk˛àMT≥s¡T <ë«sê, Á<äyê_Ûdüè‹ì Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£eTT>± e]í+#·+&ç.
............................................................................................................................................................................................
8. yÓTTø£ÿ\ Á<äy√<äeZ TT˝À ‘·q´‘ê dæ<ë∆+‘·eTTqT ‘Ó\T|ü+&ç.
............................................................................................................................................................................................
9. Á<ë$‘·eTT\ kÕúHê+‘·sD
¡ qT e]í+#·+&ç. yÓTTø£ÿ\˝À Á<ë$‘·eTT\ kÕúHê+‘·sD
¡ qT $e]+#·T≥≈£î, m≈£îÿe
M\sTTq ˝Ò<ë dü] nsTTq dæ<ë∆+‘·eTT ù|πs$T? á dæ<ë∆+‘·eTTqT mes¡T Á|ü‹bÕ~+#ês¡T?
............................................................................................................................................................................................
10. yÓTTø£ÿ\˝À dæ+bÕ¢dtº, mb˛bÕ¢Héº |ü<ä∆‹˝À ˙{Ï #·\qeTT\ eT<Ûä´>∑\ uÛÒ<ÛäeTT\qT ‘Ó\|ü+&ç.
............................................................................................................................................................................................
11. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ìs¡«∫+|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
12. eTT~]q ø±+&ÉeTT u…s¡&ÉT˝À uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT »s¡T|ü⁄ø=qT s¡+Á<ÛäeTT\ ù|πs¢$T?
............................................................................................................................................................................................
13. m+<äTe\q uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ªÄeX¯´ø£yÓTÆq nqs¡ú+µ>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T?
............................................................................................................................................................................................
14. m&Ü] yÓTTø£ÿ\T uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTTqT ìyê]+#·T≥≈£î nqTdü]+#·T e÷s¡ZeTT\˝À ˇø£ <ëìì ù|s=ÿqTeTT.
............................................................................................................................................................................................
15. uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£eTT eT]j·TT _+<äT ÁkÕeeTT\ eT<Ûä´>∑\ uÛÒ<ÛäeTT\˝À ˇø£ <ëìì ‘Ó\T|ü⁄eTT.
............................................................................................................................................................................................
bÕsƒê´+XÊ+‘· Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T (Answers to intext Inestions)
8.1.
1. m≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT qT+&ç ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· >∑\ Á|ü<˚X¯eTT˝ÀìøÏ nDTe⁄\T #·*+#·T≥.
2. Á<äyê_Ûdüè‹øÏ $#·ø£åD düús¡eTT nedüs¡eTT $düs¡D≈£î nedüs¡eTT ˝Ò<äT.
3. $düsD
¡
261
4. s¡ø£Ôø£DeTT\ qT+&ç ˙s¡T ãj·T≥≈£î edüTÔ+~. Ä ø£DeTT\T dü+ø√∫kÕÔsTT.
5. ìbÕqeTT.
8.2.
1. ˙s¡T
2. eèø£åø£DeTT\ eT<Ûä´ ôd’{ÀbÕ¢»+ b˛>∑T\T
3. b˛wüø£ ø£DC≤\+ <ë«sê
4. y˚s¡T qT+&ç |üÁ‘·eTT\ es¡≈£î, ˙s¡T eT]j·TT \eDeTT\ #·\qeTT, nq>± yÓTTø£ÿ |”sƒ¡uÛ≤>∑eTT qT+&ç ø=q
uÛ≤>∑eTT es¡≈î£ .
5. >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D, Äsêúø£s¡¸ø£, πø•ø£»\+.
8.3.
1. d”Œ‘· |”&qÉ eTT
2. ~«<äfi¯ ;»eTT\T, eT÷Á‘·|æ+&Üø±s¡eTT.
@ø£<äfi¯ ;»eTT\T ` eTT<äTZsêø±s¡eTT.
3. |üÁ‘·s¡+Á<ÛäeTT : |üÁ‘·eTT ñ|ü]‘·\eTT ô|’ >∑\ s¡+Á<ÛäeTT\T, Mì <ë«sê ˙s¡T Ä$sê s¡÷|üeTT˝À ãj·T≥≈£î
b˛e⁄qT.
»\s¡+Á<Ûeä TT\T : |üÁ‘·eTT n+#·T\ e<ä› >∑\ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ s¡+Á<Ûeä TT\ <ë«sê ˙s¡T ˙{Ï _+<äTe⁄\ s¡÷|üeTT˝À
ãj·T≥≈£î b˛‘·T+~.

262