Temat: Początki demokracji szlacheckiej

Szlachta

Szlachta stanowiła Polsce od 6 do 10% całego społeczeństwa i charakteryzowała się dużym

zróżnicowaniem pod względem zamożności. Najbogatszą grupę tworzyli magnaci, a mniej
majętna, lecz najliczniejsza, była szlachta średnia. Z kolei uboga szlachta zagrodowa od
chłopów różniła się jedynie tym, że jej przedstawiciele posiadali herby. Najbiedniejszą
warstwę stanowiła gołota, która po utracie własnych majątków pozostawała na służbie u
magnatów. Mimo znacznych różnic majątkowych wewnątrz stanu szlacheckiego panowała
równość wobec prawa. Każdy bowiem, kto wywodził się z rodziny posiadającej własny herb,
mógł korzystać z przywilejów, należnych temu stanowi. Od zatwierdzenia konstytucji Nihil
novi wszystkie ważne dla państwa decyzje nie mogły być podejmowane bez zgody władcy,
senatu i izby poselskiej, reprezentującej stan szlachecki. Przyczyniło się to do powstania w
Polsce nowego systemu rządów, nazywanego demokracją szlachecką. Szlachta mogła
odtąd głosować i decydować o sprawach kraju.

Przywileje szlacheckie

 Przywilej koszycki (1374r., Ludwik Węgierski)

- ustanowienie stałego podatku w
wysokości 2 groszy z łana chłopskiego
- zobowiązanie się króla do nienakładania
nowych podatków bez zgody rycerstwa
- pokrycie przez władcę kosztów służby rycerzy
poza granicami kraju oraz wykupu ich z niewoli
- powierzanie wszystkich urzędów w państwie
wyłącznie Polakom

 Przywilej czerwiński (1422r., Władysław II Jagiełło)

- zrzeczenie się przez władcę prawa
do zajęcia majątku szlachcica bez
wyroku niezależnego sądu
- zakaz pełnienia przez tę samą osobę
funkcji sędziego i starosty

 Przywilej warcki (1423r., Władysław II Jagiełło)

- przyznanie wojewodom prawa do
wyznaczania cen maksymalnych na
artykuły rzemieślnicze, zaś szlachcie –
do wyceny i wykupu majątków sołtysów
- ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi

 Przywilej jedlnieńsko-krakowski (1430r., 1433r. Władysław II Jagiełło)

- zagwarantowanie, że król nie uwięzi
żadnego szlachcica bez wyroku sądowego
- przyznanie przedstawicielom stanu
szlacheckiego wyłącznego prawa do
sprawowania wyższych stanowisk kościelnych

 Przywilej cerekwico-nieszawski (1454r. Kazimierz IV Jagiellończyk)

- potwierdzenie dotychczasowych
praw przysłuchujących szlachcie
 - zobowiązanie się monarchy do nieustawania
nowych praw i niezwoływania pospolitego
ruszenia bez zgody sejmików

 Przywilej piotrkowski (1496r., Jan I Olbracht)

- uniemożliwienie mieszczaństwu
nabywania ziemi na prawie szlacheckim
- zakaz sprawowania urzędów i godności
państwowych przez przedstawicieli stanu
mieszczańskiego
- zwolnienie szlachty z opłat celnych za
przewóz towarów

 Nihil novi (1505r., Aleksander Jagiellończyk)

- zagwarantowanie, że żadna nowa
ustawa państwowa nie będzie uchwalona
bez zgody szlachty

Senat i sejmiki

Rada królewska, w której skład wchodzili najważniejsi urzędnicy, a także reprezentanci

duchowieństwa rzymskokatolickiego uzyskała duży wpływ na władzę królewską i z czasem
przekształciła się w senat. W XV wieku organizowano zjazdy lokalne nazywane sejmikami. Z czasem
zaczęły one wysyłać swoich przedstawicieli na spotkania rady z królem. Delegaci byli nazywani
posłami i otrzymywali specjalne instrukcje sejmikowe.

Sejm walny

Wspólne zjazdy króla, senatu oraz przedstawicieli sejmików nazywano sejmami walnymi.
Początkowo posłowie mogli tylko zatwierdzać uchwały senatu, jednak ich rola ciągle rosła i wkrótce
stali się odrębną, częścią parlamentu, określaną jako izba poselska. Pierwsze obrady z udziałem
trzech stanów sejmujących odbyły się w 1439r. w Piotrkowie z inicjatywy króla Jana Olbrachta. Datę
tę uznaję sięga początek polskiego parlamentaryzmu. Obradom senatu przewodniczył król, a w izbie
poselskiej prowadził je marszałek. Senat i izba poselska obradowały oddzielnie, na koniec jednak
razem zatwierdzały konstytucje sejmowe. W razie niebezpieczeństwa, np. próby uchwalenia
niekorzystnych praw, każdy z posłów mógł krzyknąć ,,veto”, co oznacza ,,nie zgadzam się”, i w ten
sposób zerwać obrady sejmowe. Władca nadawał w dożywotnie użytkowanie zasłużonym urzędnikom
królewszczyzny, czyli ziemie należące bezpośrednio do niego.

kanclerz – odpowiedzialny za politykę wewnętrzną i zagraniczną

podskarbi – zajmujący się finansami
hetmani – należały do nich sprawy wojskowe

Sukcesy demokracji

Aby ograniczyć wpływy magnatów, a także zapewnić równość wewnątrz całego stanu szlacheckiego,
powstał ruch egzekucyjny. Jego działalność określa się także jako egzekucję praw i dóbr, jest to
ruch polityczny w XVI wieku, którego celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie sądownictwa,
skarbowości i wojska oraz żądanie zwrotu nieprawnie trzymanych przez magnatów królewszczyzn i
ograniczenia praw Kościoła. W rezultacie na sejmach zwołanych w latach 1562-1565 uchwalono
szereg ustaw, mających ma celu odebranie magnatom bezprawnie zagarniętych królewszczyzn.
Jedną czwartą dochodów pochodzącą z odzyskanych majątków, czyli kwartę, przeznaczano na
opłacanie stałej armii zaciężnej liczącej 2,5 tysiąca żołnierzy. Oddziały te, zwane wojskiem
kwarcianym, miały chronić granice Rzeczypospolitej.