Jerzy Piekalski

„Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej: geneza, funkcja, forma”

2. Zakres terytorialny i chronologiczny:

• przebadane obiekty mieszkalne w Europie Środkowej
• w północnej Szwajcarii i południowo-zachodnich Niemiec nabrały cech miasta komunalnego w XII w.
• na wschód od Łaby, początki gmin miejskich datowane są na XIII w.
• wieki XII-XIII były okresem formowania się miast w sensie prawnym i gmin mieszczańskich
• strefa górnoniemiecka (północnej Szwajcarii i południowo-zachodnich Niemczech) ~ ślady przeszłości
prowincjonalnorzymskiej, kontaktów handlowych ze światem śródziemnomorskim; Zurych, Bazylea i
Fryburg Bryzgowijski
• strefa wybrzeża Bałtyku; wczesne miasta nadmorskie, zwykle wieloetniczne; Lubeka

3. Źródła i metody:
• analiza otoczenia oraz badanie stylu życia na podstawie uwarunkowań materialnych
• zasób źródeł:
- przekazy pisane (testamenty małżeńskie, rachunki, inwentarze dobytku, czasem protokoły
szkód)
- przedstawienia ikonograficzne (wnętrza i sposoby ich wykonania ilustrowane są w tle scen
religijnych, rzadziej dworskich, wydarzeń ekstremalnych, a wyjątkowo zajęć codziennych)
- zachowane relikty

4. Zarys historii badań nad genezą domu mieszczańskiego w Europie Środkowej:

• prekursorem badań średniowiecznego był badacz gotyku Eugène Viollet-le-Duc
• Otto Stiehl analizował Europę Środkową
• prekursor problematyki kultury zamieszkiwania w średniowiecznych miastach czeskich – Zigmund
Winter
• w Polsce: budownictwo mieszczańskie w Krakowie datowane na przełom XIII i XIV w.

I. Budynki mieszkalne we wczesnych miastach:

• dwustopniowy rozwój miast (teza za którą opowiada się autor):
- I etap ~ stanowiły protomiasta, określane też jako miasta wczesne lub przedkomunalne, a w
Europie Środkowowschodniej – przedlokacyjne;
- II etap ~ w Europie Zachodniej i Środkowej wyznaczały miasta komunalne, dla których
podstawę demograficzną i gospodarczą stanowiły zatwierdzone prawnie gminy mieszczańskie
złożone głównie z kupców i rzemieślników
• relikty najstarszych faz zabudowy są zwykle najgorzej zachowane; zostały zniszczone lub poważnie
naruszone podczas późniejszych etapów intensywnego rozwoju miasta
• w strefie górnoniemieckiej najlepsze warunki dają materiały z protomiejskich faz rozwoju Zurychu i
Bazylei
• Zurych ~ wczesnomiejski, karoliński rozwinął się przy trzech założeniach elitarnych zbudowanych
nad rzeką Limat, w miejscu osadnictwa rzymskiego, były to: królewski pflaz na wzgórzu na prawym
brzegu rzeki i położone na południe od niego dwa klasztory kanoniczne
- najstarsze zabudowania były z drewna we wczesnej konstrukcji szkieletowej, bez podziału na
odrębne izby, może koszarowano w nich także zwierzęta
- w wiekach X-XII nastąpiły przekształcenia budynków; łączenie w obrębie jednego domu
mieszkalnego części drewnianej i murowanej (najstarsze łączenie w Europie); paleniska w
domach mieszkalnych nie miały urządzeń odprowadzających dym na zewnątrz
- drewniane domy zmieniano na konstrukcje kamienne o mniejszej powierzchni w rucie
poziomym, które umożliwiały budowę dodatkowych konstrukcji
• Bazylei:
- we wczesnym średniowieczu składał się ośrodek biskupi na Wzgórzu Műnsterhűgel i
osadnictwo rzemieślniczo-kupieckie na terasach potoku Birsig
- budynki z IX-X w. nieudokumentowane
 - podobna technika co w Zurychu ~ przyciesie umieszczono na podkładkach kamiennych, a na
nich, w wyciosach czopowych, osadzono słupy
- wnętrza domów domów wykładano glinianymi klepiskami, stwierdzono jednak także ślady
podłóg drewnianych, a także mat plecionkowych
- nieznane jest konkretne datowanie wprowadzenie do drewnianej zabudowy konstrukcji
murowanych
- w niektórych domach oddzielenie kuchni od izby oraz wyodrębnienie pomieszczenia do pracy
• osady rzemieślniczo-targowe:
- we wczesnym średniowieczu rozlokowane wzdłuż wybrzeży mórz Północnego i Bałtyku
- Dorestad ~ fryzyjski ośrodek; położony u ujścia Renu; istniał od czasów merowińskich, a
kulminacja jego rozwoju przypadła na IX w.; budynki łączące funkcję mieszkalną z
koszarowaniem zwierząt
- Hedeby ~ koło Szlezwiku; początkowo osada otwarta, a potem otoczona wałem; zabudowa
dostosowana do handlu i rzemiosła portowego; konstrukcja budynków słupowa albo
palisadowa; nie stwierdzono oddzielania pomieszczeń
• miasta Europy Środkowowschodniej:
- Praga, Wrocław i Kraków rozwijały się w swoim tempie ~ koncentracja ludności nie tylko
wynikiem wprowadzenia gospodarki rzemieślniczo-targowej, ale też w dużej mierze obecnością
ośrodków władzy świeckiej i biskupstw
- Wrocław wyróżniał się budynkami naziemnymi; do początków XIII w. wznoszono ją w
konstrukcji zrębowej lub plecionkowej o powierzchni 15-20 m 2; otwarte palenisko; podłoga z
desek lub klepisko gliniane; na Ostrowie Tumskim mieszkalne domy plecionkowe

Rozwój ośrodków handlowych i rzemieślniczych spowodował zmiany w organizacji domu

mieszkalnego. We wczesnym średniowieczu zauważa się na południu (Zurych, Bazylei), a także na
północy (Hamburg, Szlezwik) – budynki odbiegające od modelu właściwego domom wiejskim.
Budynki rzemieślników i kupców miały mniejszą powierzchnię. Wprowadzono w nich pierwsze
podziały wewnętrzne, a także dobudowano następną kondygnację. Pojawiła się tendencja do
rozróżniania funkcji pomieszczeń – oddzielano kuchnię od izby, a także warsztat. Procesu tego nie
dostrzega się we wczesnośredniowiecznych ośrodkach protomiejskich w Europie Środkowowschodniej,
gdzie warunki zamieszkiwania pozostały jeszcze be zauważalnych zmian.

II. Dom mieszczański terenach górnoniemieckich a problem bezdymnej izby:

1. Zagadnienie bezdymnej izby:
• w strefie górnoniemieckiej pojawiła się wyodrębniona izba wolna od dymu
• najstarsze przekazy o izbie datowane są na VII-VIII w. i dotyczą strefy górnoniemieckiej
• na pewno izba była od wieku XII
• próbowanie identyfikowania ogrzewania; podstawą do tej analizy były odkryte w budynkach
paleniskach lub gliniane piece, które (zdaniem odkrywcy) był zaopatrzone w okapy odprowadzające
dym
2. Rozwój przestrzeni i funkcji domu:
• początki rozwoju domu od formy jednoprzestrzennej do kilkuizbowej nastąpiły w Zurychu i Bazylei
jeszcze przed ukształtowaniem się gmin mieszczańskich i miast w rozumieniu prawnym; przełomowy
był wiek XII, a w XIII wieku nastąpiła intensywna rozbudowa
• rozwój domów z XII-XIII w. (Műnsterhof) wprowadzono mury kamienne na zaprawie wapiennej,
umożliwiającej budowę dwóch lub więcej kondygnacji; łączenie w jednym domu konstrukcji
drewnianych i murowanych
• zastosowanie formy pieca kaflowego ~ osiągnięcie przełomowe dla komfortu mieszkańców
• w Bazylei murowane, jednoprzestrzenne na parterze domu o rzucie zbliżonym do kwadratu
• Fryburg Bryzgowijski:
- nie ma tradycji rzymskiej
- rozwój miasta rozpoczął się na przełomie XI i XII w.
- od początków był typowym ośrodkiem mieszczańskim, bez dominującego biskupstwa czy
siedziby feudalnej, skupującej rycerzy i urzędników
 - najstarsze domy z drewna, w konstrukcjach słupowej i szkieletowej
- w 2 drugiej połowie XII w. domy o wielu kondygnacjach
- na piętro wchodziło się schodami zewnętrznymi
- jednokondygnacyjne domy drewniane, budowane od przełomu XI i XII wieku, były już w XII
w. zastępowane kamiennymi o podobnych wymiarach
- w XIII w. typ domów, dwu- lub trzykondygnacyjnych stał się popularny
- dom był zwykle podpiwniczony
- trójdzielny parter ~ XII/XIII w.
- piec kaflowy
• dwie techniki budowy kolejnych kondygnacji:
- montowanie w całości ścian szczytowych, ze słupami przechodzącymi przez pełną ich
wysokość, a poszczególne kondygnacje były montowane do istniejącej już pełnej ściany
- nakładanie na siebie kolejnych kondygnacji, przy czym wyższe mogły wykraczać ponad dolne
• magazyny i pracownie zwykle nad częścią stricte mieszkalną
3. Komfort zamieszkiwania. Możliwość identyfikacji stube:
• w XII i 1 połowie XIII w. dom trzykondygnacyjny przybierał formę zbliżoną do wieży
• cechą budulca kamiennego jest słaba izolacyjność (dwukrotnie niższa niż w przypadku cegły i około
dziesięciokrotnie niższa w przypadku drewna), nie zawsze też zabezpieczały przed wilgocią
• realizacja 2-3 kondygnacji w domach drewnianych była możliwa dzięki udoskonaleniu konstrukcji
szkieletowej (wprowadzenie poziomych rygli stabilizujących, skośnie zamocowanych zastrzałów,
doskonalenie wiązań ciesielskich i powiększenie grubości belek)
• łączenie w jednym domu kondygnacji drewnianych i kamiennych kumulowały zalety obu surowców:
- murowany (częściowo zagłębiony w podłoże parter, niekiedy też piwnica) dawały stabilną
podstawę konstrukcyjną dla drewnianego piętra; przeznaczenie na magazyny i pracownie
- drewno stanowiło lepszą izolację i podnosiły zabezpieczenie przed chłodem
• podziały wnętrz, zwłaszcza na wyższych, a więc mieszkalnych kondygnacjach, rzadko są możliwe do
odtworzenia (w takim przypadku utrudniona jest identyfikacja bezdymnej izby)
• wydzielenie pomieszczeń z urządzeniem ogniowym można stwierdzić od XI w. w drewnianych
domach (Zurych i Bazylei); wnętrza te wydzielone były drewnianymi ścianami i ogrzewane otwartymi
paleniskami; centralnie umieszczona kuchnia była zaopatrzona w palenisko na kamiennym postumencie
• otwarte paleniska były stosowane także w izbach wydzielonych na parterach kamiennych domów w
XII, a nawet XIII w.; umieszczono je bezpośrednio na klepiskach lub na podstawie kamiennej,
obejmując niekiedy drewnianą ramą
• istotne w rozwoju było zastosowanie wczesnej formy pieca kaflowego ~ gliniany piec kopułkowy z
ceramicznymi naczyniami w ściankach, ukształtowany w XI-XII w. na terenach obejmujących
dzisiejszą Szwajcarią, południowo-zachodnie Niemcy i Alzację
• oświetlenie:
- problemy w dostarczaniu odpowiedniej ilości światła dziennego związane z konstrukcją oraz
sprzeczność z cieplną izolacją domu
- w Zurychu i Bazylei w XII w. poświadczono nieliczne, małe okna szczelinowe o
przeznaczeniu raczej wentylacyjnym niż oświetlającym
- dopiero w XIII w. pojawiły się na wyższych kondygnacjach otwory okienne utrzymane w
stylistyce romańskiej, a w drugiej połowie małe okienka gotyckie
• piwnice i partery domów miały posadzki wapienne lub gliniane klepiska

III. Początki mieszczańskich domów na południowych wybrzeżach Bałtyku i Morza Północnego a

problem wielkiej sieni
1. Rola i organizacji sieni:
• dom sieniowy w pierwotnej wersji był jednokondygnacyjny, z wysokim, otwartym we wnętrzu
szczytem
• w głębi sieni, na jej dłuższej osi, mieściło się obszerne palenisko; wyznaczało funkcjonalne centrum
domu, służące do przygotowania posiłków, które spożywano przy palenisku lub przy stole ustawionym
w pobliżu
• w części przedniej, przy głównym wejściu, mieściła się strefa przeznaczona do pracy – sklep, warsztat
lub magazyn
• w późnym średniowieczu właściwe wnętrza mieszkalne (kuchnia, sypialnia, komory bądź izby)
wydzielano z sieni lub umieszczano za nią, w głębi parteru lub na piętrach
2. Struktura przestrzenna budynków:
c. Murowany dom sieniowy:
• wymiana ścian drewnianych na murowane
• domy sieniowe wyłącznie murowane
• poświadczone w Lubece, również kamienice mieszczańskie

IV. Wieże mieszkalne i domy wieżowe:

1. Wieże mieszkalne w miastach południowej strefy Europy Środkowej:
• w XI-XIV w. połączenie funkcji mieszkalnej z elementami obronności i cechami reprezentacyjnymi,
przy relatywnie niewielkich nakładach budowlanych
• w Zurychu mogły się pojawić w X w.
• na parter wchodziło się wówczas z pierwszego piętra; schodu sytuowano z boku wieży, a rzadziej od
ulicy
• podłogi na parterze miały postać klepiska
• różnorodna funkcja; kondygnacja najniższa – przeznaczony na magazyn; na parterze – kominek lub
piec kaflowy jeśli mieściła się tam pracownia; wyższe kondygnacje miały przeznaczenie mieszkalne
• w XII-XIII w. dominowały wnętrza jednoprzestrzenne; dopiero na przełomie XIII/XIV w.
potwierdzono podziały

V. Pierwsze domy mieszczańskie w Pradze, Wrocławiu i Krakowie:

3. Wczesne kamienice Wrocławia i Krakowa:
• Wrocław:
- najstarsze mieszkalne domy murowane zbudowano w XIII w. z cegieł
- dwu- lub trzykondygnacyjne
- wyższe kondygnacje przeznaczenie mieszkalne
- domy drewniane też dwukondygnacyjne

VI. Zakończenie:
• do XII w. funkcję mieszkalną pełnił najczęściej budynek o jednej przestrzeni wewnętrznej; ogrzewano
go paleniskiem lub piecem bez urządzenia odprowadzającego dym na zewnątrz ~ dom mieszczański
• przekształcenia domu wyznaczone były przez kolejne zjawiska: (1) uniwersalny funkcjonalnie
budynek halowy o trzech nawach, potwierdzony w Dorestad dla VIII w.; (2) likwidacja naw bocznych i
zmniejszenie powierzchni domu w związku z rezygnacją z koszarowaniem zwierząt (potwierdzone dla
Szlezwiku dla IX-XI w.); (3) zmiana konstrukcji słupowej na szkieletową i wprowadzeniem drugiej
kondygnacji (zaobserwowane w Lubece po połowie XII w.); (4) wprowadzenie tylnych aneksów i
ukształtowanie domów w strefie dolnoniemieckiej i na wybrzeżu Bałtyku w końcu XII i w XIII w.; (5)
zastosowanie murowanych ścian
• Europa Środkowa: wielofunkcyjna; sień na parterze; strefy o zróżnicowanym przeznaczeniu; obszerne
palenisko; jako sypialnia tylna część sieni; przednia strefa sieni jako miejsce do pracy lub magazyn
• Europa Środkowowschodnia: dwukondygnacyjne; zagłębione w podłoże domy drewniane w
konstrukcji szkieletowej; najstarsze praskie murowane domy kupieckie budowano z miejscowego
kamienia