Vous êtes sur la page 1sur 16

La práctica investigativa en

ciencias sociales
Absalón Jiménez Becerra
Alexander Ruiz Silva
Alfonso Torres Carriito
Rafae[ Ávila Penagos
Adoll'o León Atehortúa Cruz
Darío Betancourt Echeverry
Conzalo Sánchez Gómez

Alfonso Torres Carrillo


Absalón Jiménez Becerra
Compiladores

UNIVER,SIDAD PEDAGOGICA
NACIONAL
sPp[Pf ep esor otrsrfuPrJ
lPlrllsrc ppPrsrJ^run los+old
pJref Jg zJusLurf uolPSqY

sslPrfos sPr)uJIf,
sP1 ue uorfe8lrrolur
P1 u3 r]JP 13p opPlsr
IE
óc . s¡ler¡os spr)uJrJ ua elrtreÍirlsalur e:r1:9:d e1

BPPUaPJO uorsB^Jasgo aP odlt JelnblBnf ap oluarurr3elqBtse p or^aJd osJf,oJd


I
un JsE oPu¿zrlBsJ <p¿prlBsJ ¿l ¿ nafqns ruepro 'sEpBuepJoof, e)J?ru afenSua¡
I
IE 'soldaf,uo: se.rqe¡ed ep orpau rod atuarupdl:ur¡d 'egeapor ol anb peprpar
3l B aruo5 uo¡:rrdo¡de ap f se,urafqns seuorfBlal opuer3elq?tsa I opuBlJasrp
'opuezu?rualqoJd guruJal ouerprtof, Jr^r^ ns ap olloJJ"sap Ia ua eJqr.uoq Ie (o]
-f,eJa uE 'alen8ua¡ Iep orpaw rod gzrpuet¿ru es anb peprper EI ap ugrsrrdord¿
aP ossf,oJd un uoJEIIoJJ¿sep 'ugrf,¿prlosuof, ap zdrra ns ue (salBrf,os serf,uerf, s¿.I

uor rerdord, oLUo) :]H\:iltJ."r? J1E


'o¡.n¿SDsarrur orJEUef, sa
Ie
ua oqdrue orntnJ un ep sepepr1rqrsod ua¡aua8 atuesa¡d Ia epsap anb serrppul
a spsopa ou selsandse¡ JEp Ef,snq 'opep ol ap orcnpord ou¡o¡ 'anb oprJJooaJ
o^enu un Jafolqelsa e¡ed eprrred ap orund oruo: .rr8nl Jef,Je] ua I ,uol:z8n
-se^ur e¡ ep ugl:e8nsalur ap rrsendord eun ourof, atJe Iap opelsJ Ie arnf,srp 3s
ft8n¡ opun8as ua :otuarurrf,ouol lep uo¡:rldo¡de ap etsandord eun oruo¡ olsl,r.
eue Iap opetsa ¡e SeBn¡ ¡arur¡d ue :sopnues seJt ua uorsnf,srp EUn EIIoJJESap
oleqerr etsfl 'sopeprunf,E sotsa ¡euol:oadsul e,ute8nsa¡.ul ugroe8l¡qo Bun ua rse
asopu?rlJr^uoc tetlnsuo: ap sBrJEsD)au 'setuaJaJlp sersendsar I sauolsnlf,uof, E
ope8a¡¡ ueq 'se¡Soloporaur f saleproqe soturlsrp eruerperu ,anb I oleqerr oJtsanu
uorarpacard anb s¿,rne8nsa ur sml39¡ e apuodsar 'aluase¡d Ia ue opep ol ap
orcnpord oruof, (3tre Iap opetsa ¡g 'o.r.ne8nsa ur eruet o euta¡qord Iap ugrrel
-ntrrJoJ e¡ rerSo¡ e¡ed ol¡ese¡eu os¿d un sa ugrJEJoqEIa eÁnt'lanua.tatat ouaru
o at"t? la? o??tsa /, sa solle ap oun lo,rne8ltsa,tur Eural o erualqord rarnb¡enc
Jrrrrnse ered sa¡eluaruepunJ sosed sor¡e,L uelstxe ugrce8nsa,rul ap sosacord sol uE

uorfPlusseJd
(hipótesis), Para traer como consecuencia las grandes
teorías. Podemos deducir
que la principal cantera y fuente del conocimiento social es
la realidad como
tal, la experiencia y la cotidianidad, y su principal forma de apropiación
se da
por medio del lenguaje.
De esta manera,_ desde los sigros xvl y XWi, cuando cierros pensadores
se acercaron al método científico con Descarres, Bacon
y spinoza il^ r brra,
se creó una importante división de carácter no cíclico
.i ti.mpo histórico;
"n
así, al apropiarse de la realidad científica y social, el hombre
se convirtió en
sujeto de la historia. Por lo demás, desde esa coyunrura,
el hombre, constituido
como sujeto, se piensa a sí mismo, se apropia de un presente
y proyecta futuro.
Las ciencias sociales, en su génesis, superaron una etapa
d. áir.rtr.ión de la
realidad, trascendiendo el escenario de lo cotidiano y irl ,rntido
común, para,
y por medio del método científico, rransformar ia experiencia,
generali)arla,
conceptualizarla y sintetizarla en grandes teorías.
Las ciencias sociales, en su etapa de consoridación, se apropiaron
ante todo
de un presente capitalisra con el objetivo de susrenrarlo y t"gl,i*rrlo.
La verdad
esque las ciencias sociales, como producto de la modernidrdl
,. .o.rrolidaron de
manera recienre, jalonadas principalmenre por la historia politica
alemana, desde
comienzos del siglo XlX, se acercaron al método cienufico
y a la fuente escrira, que,
vista_de manera objetiva, representaba la verdad en
la hisioria. podemos d.du.ir,
con Immanuel \íallerstein, que esta disciplina nace con
intenciones idiográficas;
es decir, no busca establecer grandes hipátesis o reorías, sino más bien
vlrdades
científicas en el pasado. Posteriorm..r.., 1g50 y 1914, seda la consolidación
de ]as múltiples disciplinas; además de ".r,r.
la historia, se consolid an la economia, la
sociologta, la ciencia política y la antropohgíaa (\rallerstein
, 1999: r7).
Estas disciplinas buscan principalmenre impulsar el
conocimiento ob-
jetivo de la realidad con base en descubrimi.ntos empíricos.
No obsranre,
por el conrexro en que se consolidan las disciplinas y sus objetos
de estudio
(principalmente el problema del Estado), lrs .i.rr.ia,
sociales son anre rodo
universalistas, eurocéntricas y esradocentristas (§íallersrein,
1999: 59). por
consiguiente, mediante laflsica social se establecieron
grandes caregorías ro-
talizantes y teorías que explicaron de manera científiá
el comportamienro
social, económico y político dado entre los nuevos estados.
como lo explicó
recientemente Santiago Castro,

E1 proceso de consolidación de las cieqcias sociales fue


antecedido por la filosofla y el derecho, que ya tenÍan
presencia en la uni_
t.,ii'-::Ílt;:l-tl cuadrcdelascienciassocialessecompletaco;lageografíaylapsicologíae..t,igtoxx.Noobs¡anre,aestas
*"e de c¡íticas:,la filosofía es^vista
con desconfimza por-su carácte"r especulativo;
. -' :.'::l-r)"|'j:':i1:::l::"-iii
cidf,des en el derecho no son verdades sociaies; ia
1
!ur!wqrq!¡ru,
geografía, como disciplina, .. sint"tir"dor" y poco analítica,
en segundo
LI rctsurruu tu,
ru,
y la f,sicología
t:).|:|u.]i::"^*:-:':," las ciencias sáciales v la medicina. A p..". d. .0,".
:l:
:.-:- j(l (.\en¿flo dedi\cu\ion '*it"t¡e .ri i.as, esras disciplinas también
v rellexi<jn rocial.

:clo rl¡ i .trte en l¿ investigación en las cicnci.ts sociaLes


tt . sJlplatos sprfLrJrf uJ p^rlp8rlsJ^ut eJtlfpjd pl

'uo¡c¿¡a:d¡a:ur e[ ep souru.tr sol ,rnrocru ,.¡ ,eJlayf .o^JE]^p rHrnsúor .opr¡urs


In"d ¡ ¡rsr ,,
ua anb sorxer ap orpeu rod pepr¡tar
"r,rjÍjj, ;r"Jr.jr:::X ,¡y
ñ:ff::
eJ
e1 ,rr"rdr"ru*rü ápu,i.
uE sopt:3ts
,,i" u, ,¡BoJopo:r*'rr. ,p.,-ol¡'rr*.p .*.oord erso
sorxar so¡ ap orpau :od orr,r, un ,. 9rr¡"., ,, *o p"fr"r, ,p ugr¡r¡a:d¡alur ap osacord e:or3or as
o¡Brs Ja
"¡ ¡e etrrnpuauJaq e.J (

solxer so.,eer '.xD( orgrs ue o pruoJo3


IJ oporJad oJlsenu ue Epr r p,prr,eJ
EI
eP sour,reru¿vrcd 'a!n$!r/ rp os.o ;o1á*rla ro¿ .opeseá
E ¡, u, irp .prf;;rr;
Iap oDnpord un oruoo o ,aluasa¡d Ie ue Ep?p p'pll,er e¡ ap
aleproqe e.red
?f,rln?uaruJeg ersando¡d eun uo: {r,luanf, .¡rrrüa .rr¡Jrrá, s'rf,uerf ¡a .so,
sE-I
-xe, sor I soluarunrop sor rod soperpaur ",
orf,rur un spsap u,Jruanf,ue es 2u?
so?plsa sol ua pEprpJJ EI ep ugrf,¿ra¡d¡alul /2?
Ie
rl l orurrLrro,ro, ,olf,aJe
uE
'.uglce8nsaaur ns 3p I
pepl¡ear EI ap ugloera-rd_ratur ap
sosaco¡d sol ue ?4tn?ua'ttta1 etsandotd¿un ler3rur
ue ,rrrq i, l,sa¡ercos s¿rf,uarf, s¿l
rod opelnurnce I opep or ap orlnpo-rd
un ap uarred .uarq s,pru :p,pru¿rprlo3
eyÍ,pt oruo3 ?rf,uel¡adxa ;prp¡lrrr r¡ rr r.b ,¡elcos
"¡ orrrrirrrorol IJp aruanJ
1rp ,opri*
e upf,Jaf,? JS ou arJB
¡edlculrd e1
soI .¿rf,uanorr,ro,
,E .uauaruof, solla
saprf,os s,rfusrf, se1 ap anb_sopeprunf,B
so¡ f soixar so¡ .lod rprrpr* EJrusnsue
as ecrSoloporau¡ ersandord eisa',opo,
,r,r" ,orad ,¡el o*o,
-eldo¡de I orualruecJsf,E ep os¿d ¡arul¡d frpr¡rer el ap ugrf,
ueruasa;dr-l .uglrrSrrsa,rul ep odll
Ja
rarnb¡enc ue soprf,npold so¡ I ,saJeloos
serouerl sEI ua atrc ep sop¿tsa so.I
's,rJoat sapuer' I seI¡o,ar¿c .soldacuoc
,qrprr*rp ,rtr ,oprlrE ,p
or¡alo¡d un uof, sers¡¡erldec seprf,os sauorf,Elar
rr"r rt;;;;r¿Lo* aruasa.rd un
ap uorerdorde as ,sala¡ I ssargdrq ap
epanbs¡q .r, ,rrrpoio,, ,rr¡orr,rrrur
uo¡
'vttrylodanuan E [asqonos r7 ,r1*ioi, ,oruetse¡uaU\tr
-oaPI silelu¡ un ¡od uote_zl't)et?f, es
E .rr;;;;r;:j;;;
uarg spru fslsargd_lq ,rp.rrrS o silrJ
aP u9r)uerur el urs opesed
rrJrrq
,o1dua[e
¡ap uo¡erdo¡de as ro á i1X"/rA"uur r¡l.,.rrrorr)
E :se'uereJrp seun'¡e uersrxa 'sEIIe arua 'o'rrq*, .rrp"lp,prl,er EI ep
-¿ldo¡de ap osacord
yls ugn
1a ua epe'a¡1rp olund un u¿sa¡dxe saprf,os s,rf,uarf, spr

'Er sr r{r¿ ur ua8r¡ o un u of, u,r nf, ,sE,, oar


ue ;:lf¿!: *ffi:ffirT;;iltl:;
;J::'.'11'::ij,:#:i:p
eredpep rcar E ep,o,,,áo,
I d,,,,, [', Ñ rr ue 13 e
¡ en b ap
;ñ+;;;;i;#:i1x.!i:Hifi ,',ü;.:§T,?,'ü,:Í.'J3::ffi :i:,;
opegedruoce 'oursl¡eldec pp I
¡errq{ Lrrr,rrro*rp uaul8pr Iep ,ourepour op¿rsg
IeP u9lsBPrlosuor e¡ uorzunr8el saprf,os
serf,uero se¡ ,ugrsn¡cuotr ep EJeuEru
V
'(699¿ 'zour93-orse3) prnrlnr
p?pr¡urpr Eun sou?p¿pnr:
tu 'oze1d o8rel e sea,:arol se'rü Jrugap (s'Uos¡ad ap so1 e reu8rse f ¡rn¡rsuoc
se1 sp ¿pr^ ?J arqos
IoJruol racrafa ap
peprcedrc q ue os ou ou,rporu opers,
"rr"rpq seprf,os s,rsuorf, sEI
Ie ap osrnf,uor
erronb as anb prcos opunru Ia urs
"reuraqoS Ja ue ¿f,gIlua. ugrs, Jesqo ap ¿rurofleld eun .rereu
-eB or¡¿sacau e¡E 'sorusru¡ soJ ep oaunrqsuorours .ug,eu-opersg
1a -rod soplugap ecrr¡¡od
uor¡ezrue,¡o ep solr,ur sol oltxxtp" ouavJ,Je,
B sa ou srprJ* *rLrrr, ,;;;írr*rrr,r
"r1
'
que han consultado fuentes e interpretado esas coyunturas; en el caso de la
antropología, para enterarnos de la cultura de otras comunidades, también nos
vemos obligados a leer textos, con el objetivo de tener un conocimiento, así
sea tangencial; caso similar ocurre con la economíA, acompañada de sus gran-
des categorías, por ejemplo, la teoría del valor, la mercancía, la plusvalía, o los
concePtos de producción, distribución y consumo, vividos en el capitalismo; la
ciencia políticd, acompañada de sus concepros de Estado, nación, ciudadanía,
régimen político, también se mueve dentro de una propuesta hermenéutica;
la sociologia y sus estudios de relaciones sociales , cdmpus, htíbitus, esramentos,
clases, el concepto de legitimidad, etc., hacen parte de la misma lógica.
cuando hablamos de estado dzlarte para el abordaje de un problema o un
tema en cualquiera de las ciencias sociales, estamos hablando de la necesidad
hermenéutica de remitirnos a textos que a su vez son expresiones de desarrollos j
investigativos, dados desde diversas percepciones de las ciencias sociales y escuelas
de pensamiento -el funcionalismo, el marxismo o el estructuralismo-, ,rr."
prendida y cuyo objetivo final es el conocimienro y la apropiación de la realidad"*-
social para luego disertarla y probl ematizarla. Ciertamente, con los estados del I
arte se comprueba que sólo se problematizalo que se conoce, y paraconocer y
problematizar un objeto de estudio es necesaria una aprehensión inicial mediada
por lo ya dado, en este caso el acumulado investigativo condensado en diversos
textos e investigaciones que antecedieron mi inclinación temática.

El estado del arte como una propuesta de investigación

La única demanda para iniciar un estado del arte es el establecimiento de un


tema o problema por investigar, "lo que implica un esfuerzo por reconocer los
límites de lo ya sabido y arreverse a pregunrar lo inédito, p"ro i,.rr..ptible de ser
pensado e investigado desde el acumulado en el campo del conocimiento, de ahí
Ia importancia de realizar estados del arte en la investigación ' (Torres, 200 1).
En relación con lo anterio¡ y como bien lo ha venido anorando de tiempo
atrás el profesor e investigador Germán Vargas Guillén, los estados del arte re-
presentan la primera actividad de carácter investigativo y formativo por medio
de la cual el estudiante se pregunta de manera inicial: qué se ha dicho y cómo
se ha dicho en torno a su problema de investigación.
En este senddo, la actualización de un estado del ate es asunro de primer orden. Tiene
serias implicaciones positivas para la formación 1. el desarrollo de destrezas como la
documentación, el an:ílisis, la comparación de métodos y de resultados. En fin, ia pro-
ducción de estos dispositivos de saber configuran una formación crítica, en el orden del
conocimiento disciplinar, temático y metodológico fly'argas Guillén, 1999).

1: . il estaclo rlcl arte cn la irrvesti.¡.tción elr las cicnci.ts soci.rlcs


tE . SJIPTIoS spr)trJr.l ul elrlu8r¡s:rur e:r1:9rd e1

'9961 'ca:a3 'elo8o g '\'!quop) ua q ap alua:atd I opaw¿ ut',,serucedsred I acueJEg : u rruelo¡^ EI e¡qos sorpn]s¡ sol,,
"rruloln
'Ízeqtrurs oJ?zuoC E661 'eroSog
: 'tr
óN'"¿uf) q 2P I pytog t1tor1¡7 ay ou?tqtuop) ou?taT úe ,,,o)tJersorrorsrg erueFq un r:ed
setou :J¿rf,os Euolsrg a sruer3e seqon¡ .opeursadur3,, ,ou¿refag oruotuv snsal fZg6l ,Ilo8og .0I
uJ ap I plros alu§lH
a? 2urtguolo) ou"nuv ua ,,Jetuoloo ecoda e¡ arqos ouprquoJo) top¿tjotsrq
"¡¡,atnqn3
,oue:que7 :e^oJ opjEulsg
I¡p oluatuesü¡d ¡¡,, .

'6¿6¡ '9ro3og '9 oN'mry) ry ap [ ¡aoog rrtotsr¡7 dp


ou?rytulp) ou?nuvüe.,,rtqúoloJ ur ¿rr]orsrq e,r3ersouap ap
solPnlsa sol aP lEnlf,e oPtlsE,r 'uozuld le^o¿ sauiaH :696I '€to8og 'Z oN Jurrrl toryklt¡ ve ,,,?c¡Jotsrr{ ugrf,ete¡drerur a e¡3o¡oapr
:or:eueruerrnbsa5,, ,¿urpaw oljgpaw:6961 .erquolol áp "W ,Z oN,lrufrqnJ rgrrri\nnrq rp ugrrrrrr¡J
lEuoD¿N pEprsJaaru¡.gto8og
2P ?1t142ü ue ',,sálu¿uluopa:d ser:uapuet ,i J¿ntle uor)Enrs :ErquoloJ uf, sort¡o¡srq sorpnlsa so-L .o1e¡,1 opue¡:6 a8roI
"l o
^¡,

u3 'groSog apss (erquolof 3p puorf,EN pEprsra^ruo EI ap ErrolsrH ue Elrlse¿tr


{
el aP EJnlJade e¡ ary slsuBuodrul UEJB ap opadsE oJto ilBruolof, uorf,E8¡sa ur
elered aleproqe ap sodn so anu I se¡Solopolaur s¿Aanu ua osuad es (sEIIa ap
Jru?d E (uarg s,?ru ours 'sa¡euorclpeJl sauorf,s8Esa^ur saJorJstuB ep ¿sEJ Elqel
JesBq gf,snq ou tE o¿ opJEUJag ap osEf, ÉJed ,anb ,elualas soge solep px,tol
Ia
-sxH ?a7ruN el ep e8n¿ IE solurraJeJ soN 'selErnlunlo: sol3ads? rod sopespdul
uoJery 'BuBrqtuolo) e)rJeraoyolsrr{ Eurldrf,srp EI ap oJlu3p opol e]u" ,zasnp
-Elu ep opBJS otlB un uoJBtuasaJdal ánb 'aue
lap sopBlse saJorreluB so-I
'¿Er3u3lor^ EI eP ElrrSorrolsrq
EI arqos'zer{3ups opzuoS ep olnf,}tr¿
Ia.gg6l ua l(Brqtuolo] ue op¿ursad
-rlrBf, I3 srqos ouBJ¿lag oluoruy sIlssr ¿lsruouosa I roperro]sr{
Iap olpqBJl Ie
glrlgnd as tg6I ue ÍrE oJ opr¿uJag rod olrrrsa ,¡eruo¡o: ElJ"rSouolsq aJqos
orpnlse un grsarBd" zg6l ue'sand ';sy 'ospd1ur elusrl?saJqos un opu¿Jgof,aJ
513¡nsa¡ un e^r^ e^ne8r]sa ur ugrf,?tuJoJ ap I ecÉglopoteru Et$ndoJd Etsa
oPuBnf Eluar{f,o sous sol ue sfl 'sBusrgruolof salErf,os sBr)uer3 sBI ue au?
/2?
0ru1s2 o orup ol 2? zruE?q ep odE uf,l8uru Efrqn as ou enb ,elualas
Ia ue oporrsd
sou¿ sol u3 31uE1suo3 Eun uoJBlueseJdal ou sauorf,¿JogBla s?JeurJd wlsa
'elsruolof, ElrrSouap arqos af,uEIEg
un ollorrBsep uozurd rE^oJ saur3H I 'elcuapuadapul BI erqos solEqsrl sol ep
?f,ra3B sluEIBq un ozrq anb ,ogB
¡a ue olnf,)uB un ofrlqnd ¿urpew oluoperu
orusrur Ia ua :Erqurolos u3 sof,rJolsq sorpntsa sol sJgos pqolS ol"sue un glrTqnd
uarnb 'olrw
opuEIrO a8rof ap EII?] EI ep $roperrotsrr{ rod 6961 ue sopezrlear
sozJenjss sol B soturJeJeJ soN 'ofueJSouolsrr{ Je}f,gJ¿f, ap sef,uslBq ap sournsur
soJeruud sol Jeselq?]s3 uoJEJSol as sluesas sog" sol 3p salBUS e ,eluBlsqo oN
'Elurouose 3l rod sopsreprl uorenj u?rq(uBt ond ,sotgfatSouo$xq szruq?q sol
uoJary ugrserdxa ilnr 'Esugtsrq EurldDsrp EI rod aluaurpdrourrd sopeuo¡el
'etuaqco sour sol ua uoJJrf,alqer$ as 'e,ute8rlsa,\ur Erfuepuel r pepl¡epou
ourof, 'sBuBrqluolof selBrsos sErfusrs s¿l ep oJlusp .aur
¡ap sop¿]s3 so-I
'op"8a[ ¿q as anb sz]sandsar ep odn opualnPur (serSolopolatu I seru8rp
I¿ Ia
-¿JEd (sauor:dao:ad 'aleproqe ep $ruJoJ sns (orpnrse ap soralqo so¡ e otcadsar
uof, Ees el 'ouppur tel)gtel ap serrnoads¡ad se,r.anu rero¡dxa I saleuorsu.ord sop
-Elf,unu3 JElsEJluoJ 'sogurnJ rercl)e'so¡lo ¡od soptzrleeJ so ne8rlse^ur saf,ue^e
sol JBlusrur¡ I ¡¿srzra¡ ep pEprsef,au 3l ssalqelsa as atJe
Iap sop"lse sol ua
L984, que de manera implícita obrigó
a sus maesrros y primeros estudiantes
realizar balances de lo dado y .rt"di a
der arte
cada una de las preocupaciones investigativas
¿. .; i;;.'ipir",
acuerdo con
que iban naciendo.
Pero un punro de lregada, conrespecto
a esra rarea metodológica, se
rializó en el texto q,r. il.rá por tíruro La
mare-
bisnria nt¡rol;;"*,enio,pubricado
por la universidad Nacionar de colomb
i^rn tggL,' ;;";";;exisren balances
acerca de la época coloniar, ra economía
y ros movimi.rt* sociares der sigro
XIX' los movimientos sociares, ra polltica y la
viorencia en er sigro )c(s. para
ese mismo año, el profesorJesús
Antonio Bejarano dio a conocer un completo
balance de historiografía elonómica
sobre rá. .rgi";xx
estableciendo tendencias remáricas, lr* * corombia,
e incluso .i .r..r"rio de Amé_
1994).A"bid"rrdo
ricaLatina en la posgue rra (Bejarano,
manera de conclusión, en esre
aparte se puede manifestar que dentro
de las ciencias .o.i"r., colombianas,
principalmente la historiayrieconomía,
se han desarronado esfuerzos
tantes en Ia tarea metodológi ca de impor_
rearizar grandes estados der arte
disciplina¡ estableciendo .Jyur,rr."s y de carácter
temáticas específicas.
. ,Sin embargo, en este mismo .orrr.*,o, d. _"rr.." "lr.rrr" para offos inves_
tigadores sociales que se mueven en
el escenario educativo, como es
er caso d.e
la profesora de la Universidad.pedagogica
Nacional, Gloria Calvo, la demanda
de los estados del artecnué en ros
aRásleten,, por ra puerta de ra porítica
con el objetivo de imprementar porlticas social,
de caráct.i educativo y de sarud. La
perrinencia de dichos.estudios es precisada
en la necesi¿"¿ á. rr"..r un arto en
con la ayudade una d.t.i-ir".ión
:l :*.,
la investigación con er fin de consoridar
tempor"l, ,. p.r_itiera balancear
la informacio, a'irp.rible, buscando
cuesrionar y llegar a un conocimienro
de la temári." .rt"brl.id".
De esta manera, en ros estados der arte
se presentó la necesidad de diferen_
ciar varias mreas y aspefios que ro atañen,
como es er caso de ros marcos teóricos
y la reuisión documentar. "Lás marco,
t.ári"o. están dirigidos a estabrecer ros
modelos explicativos que pueden ser
utilizado, p"r";;;i;;;|l.r,.r,u"r-..,r.,
intervenir en los problemas investigados,, (Calvo
y Casrro, 1995).
La revisión documenral ., prrl consustancial
de ros estados der arte, que
obliga no sólo a desarroila, ,"rrr.o,
d.e textos editados, sino también
riencias.investigativas previas, en ocasiones de expe_
no publicadas, que con diversas
metodologías y apararos conceptuales
han abord"do ,r,r.rr- o'b;.ro de estudio
o rema invesrigativo.
Por otro lado, dentro de la Iógica
de revisión documental, las nuevas
tecnologías están revolucionando el
acceso a la bibliografía y a las fuentes,
s
La historia alfinat d't *'t"'"Á$lii-r7^aNacional
de colombia, Facurrad de ciencias
genera.l de este rrabajo esruvo a cargo de Be¡nardo Humanas, r994. La coo¡dinación
Tova¡ Z"_b*ro.

5.tr . EI est.tclo del artc en l¿ investigación en las cienci¿s


sociales

-
§É . solertos sprfuer) ua elr¡e8r¡s:,rur e:r¡:e:d e1

sns ep sop,¡fn§r so,,,,o,o, , oo,*'i"::ít:;:::r?i:,;,r,í:"?:'::::i::::;j,.1#ü;:#:::jJñ1ilTi*:::lü


I e¡ ap orp:u rod rlto:srq ua sa:opr8rrs:aur ap o:uer:odur
I
orr*¡u un, oprn* ¡, u, ,ru,:n¡3, oprrBo¡ ueq soJJg ,EJnp?u¡Jrxf ,p
.W;;X;,:
'at ?rt,Jtt4 #:1,:::::I;.:::::::H.,0.:,::I.:1,p,-p1¡
qa? ? 'so¡¡¿g sol¡r1 ¡od opr:aprr odn:B peprr.,r"
oa*B ¡.i.l,,"llf *11".-"3 e¡ ap oaer:u,s ua
Ja
"1
,'rLgrrf;;pdrd;";;;#,"r: #"::ffil:

'ugrf,eSnsa^u ep odn JarnbJ¿nf,


ep IBrJrur BrJuaJaJaJ
ap sof,Jeru o sournsur sol Jaf,slq,lsa ualrruJad
aue^l,p ,oprrr, ,o1 .rrnrrrrr¡J*
sÉlsandoJd sBI o ElEoJopotarrrouta EI (ugrf,f,e
ugrce8lrsaaul .alqrxeg e¡ ua Epeseq
,{ e¡teu¡¡dnsrprelur ,e¡Boloporau=p ,áár,
,o,rrr, ,o¡ ,p'o.l*rp o lpuorf,rper}
I,rf,os prf,uarr Bun ap o*uep Bpep Eas e,t ,ugrg.e1urrrrui ,p odir ,rirb¡r.J
ugrr,r,rur e¡ ercd .alueuodrur sPur ze'-Iet I .ou¡nsul
,p
Ia ,r*rrd ¡, ,r,rrrrrd,
alJB IaP oPelso
¡a 'oclSglopolaur osef,ord ¡ap oJruap .ercuancasuo) uE

rr res egap,aruasa¡d
ro
anb ¡¡¡e8ns ount¡odo a3aJed 'orr.¡te8llsa¡.ur
*rroffiy:ilr"*:::i:i il1r;fiHIffi';
operrnsal un oruoJ ¡¿ruesa¡d apend
es oPeP ol aP oDnPo¡d oruoc anb
'et¡e Iap opelse aldruls us repanb aprnd
as ou ropeSrlse ur ¡a
lap mJEr e1 snb -rc^Jesgo B sourc^ or elu,Iap,seru oruof,-
soru,rl?sar opEJ orro ap ,op?lrun¡ap I
oplugrp ,*rJqoid un uoc ugrf,Eler ue
olPru', aP oPry orua.'ola un olxol
lep al,r.l of,nn?uaruJaq rarspJ,' un uor
anb'uguaSusanul ap ug|w*gsart"l ,1 ,prcJqeq apand es erf,uonf,esuof, ue ,rs
ry
ua uglceSnsa^ur ?l ep ugrsJa uof, ?l u3 0urs ,ugrceluerunf,op
eI ap uol:elldrue
eun ue 3Jru33 es alusruelos ou ecr80¡opolau¡ 30Jel
else sand ,ugiceárirri.r, ,¡
ua odtuec o^anu un usrq¿ 3u?
Iap sopslsa so¡ seropeSllsa ur selsa e¡ed uarq IS

¿sauolce8nso ur sel ap orcnpord ¡a sa pn3? .7


¿opezrpn uelqeq as secÉg¡oporau I secu¡drua serf,uapr e .; ?rb?
¿setualqord sosa opruUep uelqer.l o*931 * .f
¿ope8nsa,rur ueq as serua¡qord p"b? .i
apuodseras,sope',,sa.r";,#:il:::TJ,ffi
ele 'eüe ?lqT
;;;l'ffi :ITH,;#,:j:,j,,X
,onseC
IaP oPelsa 3P as opuenf, I oap3 rred .ualg BrorIV
'DC( I lC( o¡8ls arue ecrrpur8lperrd
Ia Io ,grrrr,rrrr EI ap etue^olar
rcl:eJ ouror ugloeSnsa^ur e¡ ua eor8g¡ E^anu eun
opuaruodrul p.r¡ ,saur,rgf so¡ ap
uPrf,mnPJ el ue otuo3 (ppparf,os e¡ ap orunluoc
¡a ua I orJBtrsJJ run opun11¡ Ie ue
laureruJ elap ugpezr¡eraua8 ET .opunu
¡ap arred ue¡B eun ¿ ¡rirorrro.l rreueru
eP PeuPtuersur ugrcEruJOJUr JnnusuEJr ap
E^rDeJalur elUJoJ eun ou¡of, .sa olsa
'sapeprrqrsod I peplruapr ns uof, opranf,e ep Ezrnn as ls ,orr¡r¿Blrsa^ur
Jeqes lap
ugrcetuauS,{ el EJluo3 Erua*ueJJer{ esorapodTerrrr,r
r,rrro*oc er¡ueuodu¡l
?Jqo, puJelul el .nsorope8,sa^ur ap sa¡eqop_sapeprun.,oi
s'^anu op.rrrrlrqrroi
A'ug',etlyqnd I uglce',sa ur ,y ,rrd'¡rdra
pp ,r.rorr,l*ur, ,r¡ op.rrproqrrp
En estas condiciones, cabe aclarar que, de acuerdo con el tipo de disciplina,
la elaboración de los estados del arte o acumulados de lo ya dado se lleva a cabo
de diversas maneras. Por ejemplo, en disciplinas como la historiay la economía,
es importante elaborar estados del arte de trabajos anreriores y que, como parre
de un corte de la realidad, den prioridad a un objeto de estudio acompañado
de una delimitación temporal. Dentro de la sociología, la ciencia politica y la
antropología, por lo general, en los balances de lo dado o estados del arte se busca,
adem¿ís del establecimiento de experiencias investigatiyas específicas, la reali-
zación de marcos conc€Ptuales acompañados de categorías o modelos explicatiuos
dados desde el acumulado de la teoría, para analizar e investigar determinados
escenarios y circunstancias de carácter social, político y cultural.
Por lo demás, de manera recienre en el siglo )c(, con el desarrollo de la
etnografta como principal herramienta para la interpretacióny el estudio de
la cultura, y el desarrollo de nueyas metodologías sociológicas, lideradas por
la inuestigacióru acción pdrticipatiua, y que como propuesras de investigación
parten de la realidad presente y de lo dado, se comienza a hablar de un nueyo
tipo de metodología de carácter cualitativo.
En estas metodologías cualitativas, en las que se tiene un contacto di-
recto con la persona o grupo de personas, en escenarios particulares, y en los
que el investigador debe familiarizarse e interactuar con la vida cotidiana del
investigado, sus pensamientos, la manera de actuar y sentir, acompañada de
su idiosincrasia,
es importante una revisión de laliteraturaconsante enümrd de los cambios yrefinamientos
que la investigación va teniendo, relacionados con el avance que va emergiendo del proceso
investigativo de campo. I-a rwisión de la literatu¡a, en este tipo de investigación, corre paralela
aI proceso de recolección de datos y aruílisis preliminares (Sandoval, 1996).

Una diferencia importante de la investigación cualitariva es que la exploración


de la literatura disponible no se usa para crear categorías previas al proceso
de investigación; más bien, lo que busca el investigador en las lecturas que
anteceden la investigación es armar un dispositivo conceptual que le permita
comprender la realidad, üascendiendo el senrido común. No obstante, dicho
dispositivo inicial debe ser flexible y no puede determinar el curso de la inves-
tigación ni sus resultados finales.
Los estados del arte, para su iniciación, demandan, como al inicio de este
apafte se aclara, de la definición de un problema investigativo, y ante rodo de "una
Preguntd' que, ubicada en una temática definida por el investigador, se convierte
en el primer requisito para iniciar el rastreo y la pesquisa de información. En
efecto, la pregunta investigativa es tn ?equeño bisturí que guía la pesquisa y la

5ó . El estado del arte en [a investigación en las ciencias sociales

L
ll . saler:os sortuJrJ ut trrrlr,;^t¡s:lur u:t1:e:d e1

'2002 aP eJlseuas Jaur:d'¡¿¡ 'tloSog ,prf,os ugfte8t:saaur ep secru:?t I sopotau ,¿lloaf


ua uor:ez¡ercadsE',.uotle3llsoaul ua alJE IeP oPBtse
Ia), ¡Jqos ugrsnlsrp'serolg erJrg fppE aruerpnrse eJ ¡p es?p ua satrody,,
e1

¿uer3 ep solsr^ (anb solxel ap erJes Else atuaSrlatur eJeuBur ap EJEInf,rlrc enb
¿run8a¡d Jaf,alq,rse ue o$Jdxa JS ou,J,lag ep p,prlrq".l E-J .orusr^epsJ
I "un <"rrru
¡a opren8sal Ia EI 'soursadurer sol E ue8uo uoraip-aiuaurJouersod ;nb
SEIEIUOIOf, SEUOI3N}IISUI SEI OPETPN1SA U?IqBI{ ENb SOIN]IUE I SOrqr¡ AP
PEPI]UEf,
EPE^EIA PUN O3]UE[Eq EISENdOJd NS UE '¿1U3]ES EPI.D:,P EI U3 SBf,IIFIUE} SE1S3
IAP
oP¿PJoqe uelq¿q 'euoÁetx ue¡S ns ua 'l¿ur8Jeru ¿Jau¿ur ap anb sotuetunlop
ap
JrJas ¿un Etuanf ue o^nt ouerefag ,aue ,setuep ol Jod .uorf
1ap opetsa elsa ua
-ezrlr^ouI Jp sErxJoJ sns Á saler:os sJUorfEIsJ sns ,elquo¡o3 ue soulsadrurc so¡
ap uaSrro ¡a :selun8ard san err¡c EJau¿ur ap orf,alg,rse ef,u,I?q ns ap olloJJ,sap
1a e:ed '¿rgruolo3 ua opeulsadurm Iep eua¡qord Ia argos eiuan: oip r.f
1, ,r,
'ouzrefag oruoluv snsaf rod opeJoq¿la oruoo ,sopr:e1sap ,p- ,olrqrr¡o¡
Ia
ap soun8p JEST aJ 'seJou,ru, seriueJe8ns sEI ap op,rrrrrrá I ,ol:a3a uE
IE
'(tOOZ'o,r.p3) Ellorresep as enb
uo¡:e8nsa,rur ap Ea,¿ ue
I3 l,Jntlnf,orf,os ecnup;oued rprrp .rrrrr3o ,.rf auode

Ia Jafalgerse alnu¡ad sou anb o1 ,solxat sol ap oun epel ap s"uJJtur se¡roBatec
s"i ap opuanrcd sofeqerr sol ap ugtcaztr.oflal?J eun a¡a¡Bns as te8n¡ Jef,rJl ua
:s'^rsnffuof, I sec€gloporaru 'sa[Enlda:uo¡ sercua8ra,Lrp r ser¡ua8¡a^uof, sns
'sopErlnsuoc sofeqerr ap odn pp uguaryftsq) eun rJrJIgE]sJ ¡llu¡ad sou uorJ
-"ruroJur ap uorfef,rqn sriqp te3n1 0punSas ua :sauor:¿3r1se^ur wsJa^rp sel ap
so^rsnlfuo3 sala^ru I ¡entdaauo, ,irrrrrjr, ,p ,orrr- ,rrr8oloporilu ,saJolnE
'sotxal a¡ od¡r Ia opu"f,lrrsel: ?f,rtpuat BI ap uoxJyzxlynlxatttu Eun JEIIoJJ¿sap
'o¡arul¡d :a¡al3ns as alJE Iep sop¿tsa sol ep uorleJogela EI ue ,lEJeuaB'uE
'so lsnpuo3 sala^ru I secl80¡orualslda sauor¡rsod .solegerl
sosa UoJEIIoJJESap as anb uoc
¡entdacuof Br3uaJaJeJ 3p sofJeru ,se;3o¡oporaru
OPU3TfAIq¿TSE .UOIf,EIUJOJUI EUN JEfSISEIf, I UO¡CE8I]SA¡,UI IIIr JEIIOJrcSEP OESEP
anb e¡ ue ¿f,rlg.,,r eI reJEIJe allu¡¡ad au anb ou.a¡d op,In.,,n3, un ap EluJnf,
-\op sel,n3 sol ep orpau ¡od ..cla ,solrp?ur sotue.,nf,op ,seger8ouour ,ope;B
rp srser 'solnll]J? <soJqll opuEfrqn 'uglceruro¡ut el Jez\lenlxJruof, I esmbsad
Ei J¿lloJJ¿sep rrnurad aru ,¿peunuJelap m¡pruet EUn Jp onuap epeclgn
anb
'awlc uunSatd pun 3p oluar,,lf,alq,lsa elr¿ opelsr
Ia sa Iep pp yayutqatluot
-i payn4au,tarsxs eI eznue¡e? Eprparu Bueng ua anb o¡ irrr,rr.rrrroJ uE
'',¡erauaS ua olege,r
Iap ugrf,ErJJd¡arur EI u,lusiuepury anb I ,uol:euro3ul r¡
ne¡adnca¡ anb se;ro8aref, sEI rreurruJJrap as sand,ugnaul"to!"1"t ,f ugTr*7rú*r)
ry
,{'ugttea.teuta$lsI srsrlpu, ap soJlarr.r."Jed sol augap ,rnd.,rguo*ro¡"1"¡ *rg*¡i
:sel,q}I sounS¡e rmalq,rse I erua¡qord reurruJerap e a¡e,trnba ,ia ,lrgurñro¡r,
Ia
al "¿?zq?uxzluot :sol¡edse soJto eJlue erSo¡ ropeSEse^ur ,31JE
Ie lep op¿lse Iep
ETLISr.U u9r3¿Jog¿p ¿l uJ .?Jau¿r.u aC .aluaur]¡ad uorf,EtuJojul
IE] ap epanbsnq
mrnere, daban a conocer el origen del campesino, pero acompañado del con-
terfio en el que se desarrolló el proceso de mestizaje y la consolidación de la
hacienda cafetera en determinadas regiones del país. Este balance de lo dado
rePresenta una verdadera investigación de la investigación; anterior a dicho
balance no se tenla conocimiento sobre la existencia de los campesinos en el
ámbito nacional.
Por otro lado, en el balance que realiza Mauricio Archila, en rorno a los
movimientos sociales en Colombia en el siglo )O( alavez que los clasifica en
movimiento obrero, campesino, indlgena, de negritudes, nuevos movimientos
sociales, como el pedagógico, estudiantil y cívico, enrre orros, destaca sus auto-
res, establece tendencias, particularmente en el caso del movimienro obrero, y
desarrolla un ejercicio de conceptualiztción. Este trabajo representa uno de los
balances más integrales de dicha publicación, cuyo objetivo, según el auror, es
rcalizar "una reflexión crítica sobre la producción histórica, destacando modelos
ieóricos, los paradigmas interpretativos, las tendencias y escuelas invesrigativas"
(Archila, 1994).
Recientemente, en el campo educativo, los investigadores Miryam Henao
lVilles yJoryeOrlando Castro encabezaronun equipo de trabajo cuyo objetivo
fue el de realizar un Estado del arte dz k inuestigacitin en educacitin y pedagogía
en Colombia (Henao y Castro, 2001). En dicho trabajo se establecieron varios
criterios parula realización del rastreo, la ubicación y clasificación de infor-
mación en el sentido de que el interés de la propuesta era establecer el tipo de
investigaciones financiadas por Colciencias en el campo educativo en la década
de los años noventa. Adem¿ís, se tuvieron en cuenta otros criterios, como el
tipo de comunidades académicas, de acuerdo con las temáticas establecidas,
sus relaciones nacionales e internacionales, la articulación de los grupos inves-
tigativos con las pollticas educativas, su materialización grupal por medio de
seminarios, publicaciones, revistas y libros, el tipo de problemas investigados
y sus metodologías, entre orros.
El resultado de dicho esfuerzo colectivo, en el que participaron profesores
de las universidades Nacional y Pedagógica e investigadores educativos, fue el
establecimiento de nueve temáticas balaceadas, acompañadas de su respectivo
comentario por parte de un especialista. Dichas temáticas fueron las siguientes:
investigación en educación y ciencias sociales; investigación en educación ma-
temática en Colombia; en lenguaje, competencias comunicativas y didácticas;
formación, ética, valores y democracia; historias globales sobre educación en
Colombia; enseñanza de las ciencias; innovaciones educativas; nuevas tecnolo-
gías aplicadas a Ia educación; esrudios sociales en educación, y un estado del arte
de las comunidades académicas de la investigación educativa en Colombia.

13 . El estado de[ arte en la investigación en las ciencias sociales

¡"-.-.
ót . sJlpl)os spr)ualJ ua p^rlptrlss^ur p)rl)gtd p.I

odrr ogclp 'olzrgo se oruo3 .selJoal erseg I


slsargdrq .se¡ro3ale: .sotda¡uoc
'srslJgu, ueuaruof, anb s¿ma¡d afeproqe áp sEr.uJoJ
uarnrnsuoc .za^ ns e .anb
'sotxal rod eperpau (Fr)os prp¡1rr, ?l'ap ugrf,Erdá¡de
e¡'e ,( otuer*rro,ro,
rc3a¡1 ercd EluarrupJJeq ¿un u¿tuesardar ,ugrce'llsa,rur I
-eso-I*^ ap ¿f,rrn?uoru
-raq etsando¡d eun ap orpeuJ ¡od
'au, sop¿rsá so1 taa sourapod
Jap oruo]
ollpgul ol p eprued ap olund oluof, rup
lap opptsr lE

orr,ue3sa Ia apuarf,se, as anb


¡a ua r'ugrce'nsezrr;'::i:ir'"::Xr'ffi:L::
ou¡nsurun I rc[eqenrod seualqord so¡
ap ugrcerdorár r¡ ,rr rr,rrrrodu¡l osed
¿tuasa¡da¡ 'uglre8ltsaaur EI op ugrf,e8lrsarrur un
oruoc ,onbi epuercBep olua.,,ale
un ua alJer^uoo as anb ol .sorxel sol EpJoqp
ue¡nb ,p ugrrrrrrdrrr,r, el rp
-1zqogfuoc
E se lePuetsns oruaural, oJro ,orusrru Isv .so.,,sr., sol ue ?pruaruof,

uorf,"rr¡JoJut el ezr.l\tn ,{. emtdet Js ouro3
ElforftsaP as anb eluú pv?trqputatrsls
I
¿Jau€ru e¡ so1xa1 sol ap eJnt3ar Er

ELm eP or¡uop rope8lrsarrur


ap oper8 orrrr, ,rrr,rrrrs rriUá¡
pf,zrlqersa anb ,rrniod
;;;#j
Ia ip odq pp p?px.taD t7t )tj
'opol a¡up ,E^lrep as ocr8o¡opolaru orf,rf,rafa ogrlp^ap
urrrJ§re as .uarq EJor{V.sa[Br:os serf,uarf,
rrp,ioí i;r;r;{"ir;[
se¡ ua oaneflrrrrrrri ,rr¡p,ur ap
un ucluasaJdat ovtp^q orund
sezuq?q o ruz sol ,EJau¿ru
"?
.¡e8nsarru¡ U.swrse ac
rod setua¡qo-rd I seu¡axo¡, "rsa
,rrrry olras afeproge
,*, rp upenbs¡q BI pas ou orrnafqo n, ,nb I socg¡ruelf, u,as ou
¡rr.rr*rp,rnj
sofequrr soqllP anb olsa rrrrp rrrrr'b oá .rprrgr,rn e¡Bo¡oporaru Bun arsxa
J¡,E IaP sopels3 sol ua uerq rs ou
'?rsuanresuos ug roqsl ns J¿rf,rur e¡ed sorunsu¡
so¡aru¡¡d sol ep oun otuof, ugr,e.,JoJuteluezlteutatsls
I
"ruJoJ
e1e I
sofeqeJr soq)'p ap sa¡qesuodso¡ s¿uos¡ad "rru;rp;;il;;
s¿l ep so rr,B¡rsa¡.ur sose¡
-erur sosra^rp sor e uapuodsar au,
Iap sop,lsJ so¡ ter:erde apand as o.,,o,
'E^nef,npa urrr¡1od e¡,{, uolteu
EI uof, o8o¡prp onunuof, ,¡rrro,
,r, I J:nr¡od
tel)Yre) 3P
l¿uolJnrnsul EIJols¡I{ Bun JrnJlsuof,eJ e¡ed satuauirrrd ,orrr.,Jr1,
'p arres eun Jef,arqelsa oanargo ourof, o^nl af,uele_q ,rrg .r,rirr,¡¡ unan¡¡ e¡ r{
PuoIrIPErt Brrolsq pl ep oJruap ugrf,-Ef,Urspl, odrr ,r*rr¡op,rpp ,sopecrlqnd
e,,{' so{eqen I e¡rrsaeu¡ ap srsar .,r¡yogou"o* "p
uormrqn as r ugrcetuJoJur gaJlspJ
es '(T,ooZ'eoran'rg ,{,zauVwr.[)
/?uo??N atgg*opa¿ prploioju, q a?
?7 rlnnsuo¡a¡ e¡ed er¡¿lr¡oud an3 anb .?arcl Br.lf,rp
uE .(0002 .eoren3lg
"!,.tots!t/
I
zauvutr.f) opez,i,eer eg as anb of,rurlla
sa ¿rorl" erseqanb-*srrriq,rro¡o,
sap,prs
-Ja lun sel ap puorrnl,sur ErJotsrq ap odlr
p orcadsat ,ro, orrq rr rr,¡ orrrrjo
soN 'sopeíeqerr o¡od o so anu orpntsa
f_1*pr¡rr ,p ,orrlqo ep ourol ua
aleproqe ap s¿ruroJ ofuqen ap se¡Bo¡opo,ru
'{' rorarg,rso ug oruoc ueuan anb
satuBpq ualsrxo (',p,rr.urlJp spru ocod - ""
,r, ,r.rorrrtrrrrrr,rr",r, ,.r2rq*rj
de análisis, categorías e hipótesis expresan realidad condensada, previamenre
un futuro
observada, conceptuali zada y categorizada.
minos inv
El estudio de las ciencias sociales, en general, sus avances investigativos y
e igualmer
los textos publicados representan el primer paso de formación hacia loinédito,
sociales er
debido a que detrás de este proceso formativo se le posibilita al investigador ins-
en cuanto
peccionar lo no transitado. Los estados del arte permiten no solamente conocer
los problemas para problematizarlos aún más, sino también establecer caminos
vírgenes, en cuanto lo metodológico o lo conceptual. En la investigación social
reciente se han logrado establecer nuevos objetos de estudio que demandan Br¡eneNo,
nuevas metodologías y formas de abordaje, que, como parte de lo inédito, no pafa un
pueden partir de la nada, sino de lo previamente acumulado. la Cubu;
Es de aclarar que los estados del arte se realizan desde un tiempo presenre,
que, como suma de coyunturas y de diversos presentes, ha sido antecedido por siglos XD
formas diversas y diferentes lógicas de apropiación de la realidad. El esrado del Carvo, Ty
arte implica el balance de textos, y envuelve, por supuesto, las condiciones cul- Anthropr
turales, políticas y sociales en cuyo seno han tomado cuerpo dichos trabajos. Carvo, Gro
El sujeto social es producto del tiempo en el que le correspondió vivir, y Bogotá, (
desde esa coyuntura, acompañada de su respectivo escenario, el sujeto se apro-
pia de su presente y alavez proyecta futuro. Nosotros, en nuestro ,.rp..tir.o en Colom,

Presente, nos apropiamos de un acumulado histórico que tiene que ver con esra de Docur
lógica de acción social. como lo ha dado a conocer Hugo Zemelman, (documer
en el marco de esta relación, la coyuntura constituye un cone en el tiempo que siwe de Cesrno-Gól
referencia para construir el conocimiento desde el "hacerse" de Ia objetiüdad; de ahí que Latina. B<
la coyuntura rePresente una mediación entre el conocimiento acumulado en estructuras H¡N¡,o, Mrru
teóricas y Ia a-lternativa de praxis adecuada al quehacer de una opción definida como educación
-
posible (Zemelman, 1992: 29). JruÉNrz B., y'
institucion
Nosotros, como investigadores, y como parte de los sujetos sociales del presente UPN", CN

en el que nos correspondió vivir, nos apropiamos del conocimiento acumulado Bogotá, Ur
históricamente, entrando a la yez en una praxis social en la que se busca un
futuro plural, y, ¿por qué no?, inédito, con respecro a anreriores percepciones Pedagógica
de apropiación de la realidad. M¿orue, Mn¡
En este sentido, la manera como balanceamos lo dado, como parte ya del en Estudios
pasado y de la experiencia acumulada, no representa una inocente curiosidad Mtro, Joncr (
de anticuario. El estudio de lo dado siempre se halla ligado en alguna forma al y tendencia
Presente, y encuentra en éste enormes repercusiones no sólo de carácter episte- Cultural,N
mológico, sino también como un hecho de dimensión social. Como es Ávio, SÁNcu¿2, Go¡r
el investigador realizasu aporte con el objetivo de percibir y apropiarse de un en Pasado y,
presente más amplio y plural, aportando muy a su manera a la ampliación de SaN¡ovar Cesr
métodos
1 tét

-1o . EI estado del artc en [a investigación en [as cienci¡rs sociales


tl . sf,lprtos spt)uJrJ uJ p^llpSLlsJ^Ltr
eJtlf0Jd pl

'966 I '<saJrJ 'pro8og 7o1tos ugttu*usanu! a? spqu)?l r{ sopolVru


'sry¿o4 a? ugp?z?rryrzdsg 'va4altrunt .v sofuv,'.rr^rrrrr3 -rv^ocrNvs
ugnail%sartlq
'986I '.r3re) 'proSog .ulqruop)
ua uxrualol¿ p/ a? atuasa"¿d I opasa¿
ua
'..se'trlcads,ad l arue¡eg :Erfuaror^ EJ argos sorpnrse so-J,, .O.ryzNoD .zaHrNys
'696I.etgrilolol ap puorf,EN peprsra^run ,pro8og .Z
ug.cuZ¡natg a? ugpJa'qe o\f la.r.ntlny
q prsrnaa 'N'n ue '.,sarueu*uopa.rd
"p selcuapuar r
IEnrfE uorfentrs :ETqtuoloS ua sorrJglsn{ sorpn}se soJ,, .ocrNv-rug
ucuof.oTsJAJ
.,,,ruersrquercera.rdralu,rr¡eo¡o6Jp!1";::"1Í;?il,í',#g;ry,l,I*:;

sre^run .,er
g rr*:_
p¿pr oB o
I ? u o ! r uN a c 7E9 Eap a¿ y, ?, *, /::;o;
"
;;;:tr »':tp
'oluar?utoaanular7rrrlrposffi ,r'l;;,";:»::W;'::;:;;?r]lilfi
EJ eP elrorsrq EI
»o( oprs 1ep ffiuergruoror sep,prsJr^run sBI ap Jeuorrnrrsur
errorsrq EI E oluarule)ra3e un,, 'uvl§TirH
'youansrc
'1697 .ad¡ocos ,serf,uerrloJ ,sajrJ ,pro8og .o?qruolo)
l .Ngrvsry ..g zaNgnrrf
ua alilohupad Iugoanpa
ua uguaS4saau?
E ap u¿? lap ,oputsg.ooNyruo .ou¿syJ I .wvxuryrg .ovNsH
'0002 Tesuad .euelraaef -.
lerrolrpg peprsJe^ru¡l ,gtoiog-.auar7
arl.t?ruv ua raplror wlrua? §E a? ugxn¿rurn"4ra2¿
/7 .o5\ürNys .zar.{g)_ouJsy]
.
(opegerSouecaru oruaruncop)
166I .Ndn_¿nIJ (leuorce¡ ecr8g8epad peprsro^ru¡ ugrretuaunroC
ap
orlue3 '966I op oraua .Cg3J .pnles ap
ouotsrurl4J ,,ero8og vlquto/o) ua
a1\,rulaJ ay ugoaS,sartur 3r ,¿qo§ at"t? pp o?"lsL.voNy-roÁ .ou,syJ r .-.-=-
(recrlqnd urs olueurnr o» goyz,Ndn_d¡il .p:o8og
'

',.oluerurrrouoo
¡ap I eu* Jap op,rsa :Jeruaurnrop ,grrr8rrr*,rr;;; .r*"rD .o,\ry]

'Euolr,,eg' u g.taxa"r dta1u. ry a? §outlu?r so7 orxü /


"rr';9*:;1";,lJI, ^rna
§ola.¿qo§,,uteuor.,pá,r::f"';:;-,:;:;"fr::ffi7:?;1ffi¡.-*",rt:_
'9g6¡ ,gto3og .I .oN ?¿ruln7
ay I ¡apog ortols?H a? ou?tquoro) ox¿unuvua
I q
'..ocger8orrors^{ aJuepg un e¡ed
setou :pr3os Errotsrq a se¡¡e¡Ee ser{)nl .opeulsrdurr3,, .or*or*y s4rsaf .ouvuvfag
YlcYu)or1flrg
. .IBrf,os
otuaruJrf,ouof,
I3p ugr3f,nJtsuos EI E oluen3 Ue
'soolSo¡oporaru souru¡J?r ua
'opu,uorxal+al e8rs enb ue Bprpe., E[ ua saprios
sElruarf, se^enu s¿un ap ugrJepllosuo:
e1 ered sotuJurale rrp"pq ,atuau¡en8r
selSoloporau¡ I sorafqo 's¿lsendsa¡ a
'sauol:e:qdxa sB^anu ,sorrrefirsa¡.ur sourur
-,f, so^anu JIJqE ¿l*uJJd a¡ anb ,ot¡p?ur, .oropr,ro,, ,jfñll;ü;
¡ri"¡a
Tonnes, ArroNso. "El planteamiento de problemas de investigación social",
Bogotá, UPN, Icfes, noviembre de 2001 (documento sin publicar).
Toven PINzóN, HeRM¡s. "Estado actual de los estudios de demografía histórica
en Colombia", enAnuurio Colombiano de Historia SocialI dr la Cubura,No 5,
Bogotá,1970.
Toven ZeunnaNo, BrRNARDo (compilador). La historia alf.nal del milenio.
Bogotá, Universidad Nacional de Colombia, Facultad de Ciencias Humanas,
r994.
. "El pensamiento del historiador colombiano sobre la época colonial",
en Anuario Colombiano de Historia Socialy de la Cultura, N" 10, Bogotá, 1982.
Vences GurnÉN, GnRMÁN. "Las líneas de investigación: de la posibilidad a la
necesidad", en Desarrollo de lirueas de inuestigación a partir
la relación docertcia
de
e inuestigacitin en la Uniuersidad Pedagigica Nacional. Encuentro Interno de
Investigadores, Bogotá, CIUP-UPN, 1999.
§ferrrnsrcrN, Iuue.Nuer. Abrir l¿s ciencias sociales. México, Siglo )O(I editores,
1999.
ZeunrueN, Huco. Los horizontes de la raztin, L Dialéctica y a?ropiación del presente.

Colegio de México, Anthropos, 1997.

4: . Et estado del arte en investigación en las ciencias sociales


I
1a

Vous aimerez peut-être aussi