Artur Pawelec1

Klastry Energii jako forma aktywności lokalnej społeczności w obszarze

energetyki
Streszczenie
Zmiany zachodzące w obszarze produkcji energii pozwalają na jej wytworzenie
w miejscu jej konsumpcji. Wytwarzanie odbywa się w oparciu o lokalne zasoby
energetyczne. Aktywność gospodarcza lokalnej społeczności może pozwolić na
osiągnięcie ważnych celów społecznych. Celem może też być wybudowanie
infrastruktury opartej o odnawialne źródła energii. Wytworzenie i dystrybucja
energii w obszarach działania klastrów energii zmienia kierunki przepływów
zasobów finansowych pozostawiając ich znaczną część w regionie. Poprzez
tworzenie Klastrów Energii można podnieść świadomość ekologiczną lokalnej
społeczności.

Słowa kluczowe: Klastry Energii, Odnawialne Źródła Energii, Generacja

Rozproszona, Mikrosieci Elektroenergetyczne.

Wstęp
Ustawa z 22 czerwca 2016 roku o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach
energii wprowadziła nową definicję – klaster energii. Klastry energii są podmiotami
cywilnoprawnymi skupiającymi osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki naukowe
i jednostki samorządowe. Celem klastra wynikającym z ustawy jest wytwarzanie i
dystrybucja energii. Dodatkowo ustawodawca postawił zadanie równoważenia
zapotrzebowania energii na obszarze działania klastra energii. Obszar działania
został ograniczony do jednego powiatu lub pięciu gmin. Klastry energii mogą
operować siecią dystrybucyjną o napięciu znamionowym do 110 kV. Może to być
sieć własna lub sieć należąca do Operatora Systemu Dystrybucyjnego OSD. W
przypadku sieci OSD jest ona współużytkowana na zasadach określonych w
stosownej umowie. Działaniami klastra energii powinien kierować koordynator
którym może być dowolny członek klastra, może on występować także jako
spółdzielnia, stowarzyszenie czy fundacja. Klaster energii musi uzyskać koncesję
zgodnie z Prawem Energetycznym wydaną dla koordynatora klastra.
Klastry energii są odpowiedzią na światowe trendy w dążeniu do generacji
rozproszonej opartej o nowe technologie pozyskiwania energii ze źródeł
odnawialnych.

Rynek energetyki rozproszonej

Od momentu zapowiedzi uchwalenia ustawy o odnawialnych źródłach energii to
jest od roku 2010 można było obserwować zwiększoną aktywność lokalnych

1
Magister inżynier, Politechnika Świętokrzyska, Wydział Zarządzania i Modelowania
Komputerowego, apawelec@tu.kielce.pl.

1
inwestorów i rolników. Aktywność ta przejawiała się przygotowywaniem terenów
inwestycyjnych pod energetykę rozproszoną. Dla poszczególnych lokalizacji
uzyskiwano decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych, pozyskiwano warunki
zabudowy, uzyskiwano decyzje o warunkach przyłączenia do sieci
elektroenergetycznej oraz wykonywano projekty budowlane uzyskując ostatecznie
pozwolenia na budowę. Projekty dotyczyły głównie inwestycji w technologię
fotowoltaiczną. Powstałe projekty często nie były realizowane ponieważ ustawa o
OZE została uchwalona dopiero w 20 lutego 2015 roku. Podejmowanie inwestycji
wstrzymywał także brak mechanizmów wsparcia. Ceny rynkowe komponentów
wykorzystywanych przy budowie np. instalacji fotowoltaicznych nie pozwalały na
inwestycje bez zewnętrznego dofinansowania. Przez kolejne miesiące toczyła się
dyskusja na temat form wsparcia. Dopiero w grudniu 2016 roku odbył się pierwszy
konkurs w ramach aukcji na zakup energii z instalacji OZE. W miedzy czasie można
było obserwować znaczący spadek cen komponentów. Najlepiej widać tą tendencję
na przykładzie modułów polikrystalicznych stanowiących główny składnik kosztów
instalacji fotowoltaicznych .

Rysunek 1. Tendencja zmian cen modułów fotowoltaicznych polikrystalicznych

poly-Si [USD/Wp]
Źródło: International Technology Roadmap for Photovoltaic (ITRPV) report 2018

Aukcje ogłaszane przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki w grudniu 2016 i

czerwcu 2017 r. oraz konkursy w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego w
poszczególnych województwach spowodowały w ostatnich miesiącach dynamiczny
wzrost mocy przyłączanej źródeł rozproszonych. Przyłączenia dotyczyły elektrowni
wodnych, fotowoltaicznych i w mniejszym stopniu biogazowni i elektrowni

2
wiatrowych. Analizując tendencje należy zauważyć także aktywność dotyczącą
instalowania magazynów energii głównie litowo-jonowych.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości w swoich analizach na koniec 2016
roku wykazywała istnienie 25 klastrów związanych z sektorem energetycznym. Były
to głównie klastry ukierunkowane na zdobywanie i wymianę kompetencji w
dziedzinie czystej energii. W dniu 16 sierpnia 2017 r. Ministerstwo Energii ogłosiło
pierwszy konkurs dla klastrów energii. W czasie dwumiesięcznego naboru zgłosiło
się 115 klastrów z 15 województw. Były to klastry posiadające opracowaną strategię
działania i konkretne plany inwestycyjne. W wyniku oceny Ministerstwo Energii
wyłoniło 33 klastry którym przyznano Certyfikaty Pilotażowego Klastra Energii. W
2018 r. odbył się drugi konkurs na który wpłynęły 84 wnioski wraz ze strategiami.
Strategie klastrów energii zawierają zestawienia projektów inwestycyjnych.
Dominującą technologią jest fotowoltaika. Wynika to z dostępności tej technologii.
Budowa instalacji fotowoltaicznej nie wymaga ingerencji w środowisko. Instalacje
fotowoltaiczne do 1 ha nie są zaliczane do przedsięwzięć mogących potencjalnie
znacząco oddziaływać na środowisko. Ważnym argumentem przemawiającym za tą
technologia jest jej coraz to większa dostępność. Rysunek 2 przedstawia tendencje
cenowe w perspektywie na najbliższe lata.

Rysunek 2. Prognoza kosztów elementów instalacji fotowoltaicznej o mocy

większej niż 100 kW [ 2017=100% ]
Źródło: International Technology Roadmap for Photovoltaic (ITRPV) report 2018

Na decyzje inwestycyjne klastrów energii maja także wpływ względy wysokości

nakładów CAPEX. Wbudowanie instalacji o mocy zainstalowanej 1 MWp wynoszą
około 3 mln zł netto. Instalacje można łatwo rozbudowywać o kolejne jednostki

3
wytwórcze. Z mocy zainstalowanej 1 MWp możemy w skali roku dla polskiej
szerokości geograficznej i w polskich warunkach klimatycznych wytworzyć około
950 MWh energii elektrycznej. Czas eksploatacji farmy fotowoltaicznej to około 25-
30 lat. Producenci modułów fotowoltaicznych gwarantują produktywność po 25
latach eksploatacji na poziomie 80 % mocy zainstalowanej. W wyniku prostej
analizy można stwierdzić że przez 25 lat wyprodukujemy ok 21,372 GWh energii
elektrycznej. Koszty OPEX przy instalacji bezobsługowej sprowadzają się do
ubezpieczenia i monitoringu oraz obsługi biurowej. Koszt wytworzenia 1 MWh w
skali cyklu życia instalacji to ok.140 zł a koszt obsługi to kolejne 20 zł. W sumie
czyni to cenę już dziś konkurencyjną dla energetyki zawodowej.

Cele Klastrów Energii

Klastry energii mogą odegrać kluczową rolę w rozwoju gospodarczym regionów.
Dokumenty Komisji Europejskiej2 mówią o potrzebie funkcjonowania klastrów
innowacji stanowiących skupiska firm, małych i średnich przedsiębiorstw oraz
jednostek badawczych działających w określonej dziedzinie i zdefiniowanym
regionie w celu stymulowania działalności innowacyjnej, wymiany wiedzy,
wymiany doświadczeń. To klastry mogą przyczynić się do transferu technologii,
tworzenia sieci powiązań i tworzenia nowej jakości jaką jest koopetycja.
Koopetycja jako alternatywa dla konkurencji i współpracy jest strategią
angażującą strony, uczestników klastra energii do współdziałania w pewnej części
ich aktywności a w pozostałej części pozwalająca na konkurowanie w celu
osiągnięcia lepszych wyników gospodarczych. Biorąc pod uwagę cele klastrów
energii łatwo się przekonać że koncepcja koopetycji jest z klastrami mocno
związana.
Zamówiona przez Ministerstwo Energii koncepcja funkcjonowania klastrów3
wymienia dwadzieścia dwa cele przypisując im znaczenie dla osób indywidualnych,
społeczności lokalnych i regionalnych oraz cele o znaczeniu krajowym. Wzrost
bezpieczeństwa energetycznego jest celem na wszystkich poziomach. Ale
zmniejszenie energochłonności gospodarki, zmniejszenie emisji dwutlenku węgla,
zwiększenie udziału OZE w miksie energetycznym, uniezależnienie się od
zagranicznych dostaw czy zwiększenie mocy zainstalowanej to cele ważne głównie
na poziomie krajowym. Kolejna grupa celów tym razem o znaczeniu dla lokalnej
społeczności to: rozwój energetyki rozproszonej poprzez lokalne inwestycje,
aktywizacja społeczna, poprawa jakości zasilania, zwiększenie wykorzystania
lokalnych zasobów, tańsze zaopatrzenie w energię, uniezależnienie się od

2
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX%3A52006XC
1230%2801%29
3
Koncepcja Funkcjonowania Klastrów Energii w Polsce, opracowanie na zlecenie Skarbu
Państwa – Ministerstwa Energii wykonana przez konsorcjum: Krajowa Agencja
Poszanowania Energii SA, WiseEuropa – Fundacja Warszawski Instytut Studiów
Ekonomicznych i Europejskich, Atmoterm SA.

4
zewnętrznej polityki, ochrona środowiska. Trzecia grupa celów to cele o dużym
znaczeniu dla regionów: podniesienie atrakcyjności terenów inwestycyjnych,
poprawa jakości powietrza, rozwój niskoemisyjnego transportu, tworzenie nowych
miejsc pracy, pobudzenie rozwoju małych miejscowości, rozwój innowacyjności,
rozwój nowego modelu biznesowego jakim są klastry energii, wprowadzenie
inteligentnych sieci, oraz poprawa konkurencyjności i pobudzenie rozwoju
gospodarki.
Mając na uwadze powyżej wymienione korzyści naturalnym trendem będzie
powstawanie klastrów energii i budowanie dzięki nim społeczeństwa
obywatelskiego. Lokalna społeczność powiatów i gmin poprzez swoje organy
samorządowe jak i lokalne grupy działania powinna docierać z ideą klastrów do
mieszkańców swoich miejscowości. Problem jednak polega na dopiero co rodzącej
się świadomości ekologicznej i niskiej kulturze technologicznej. W dużej mierze
obowiązek informacyjny biorą na siebie gminy. To one dziś są najczęściej
inicjatorami powstających klastrów energii. Gminy posiadają tereny inwestycyjne,
posiadają informację o infrastrukturze oraz mają dobre rozeznanie w zasobach
ludzkich. Częstym błędem popełnianym przez gminy jako inicjatorów jest
zamykanie się terytorialnie to powierzchni jednej gminy. Klastry energii co do
zasady powinny obejmować obszar powiatu a tylko w przypadku terenów leżących
na granicy kilku powiatów ograniczenie jest do pięciu gmin. Z punktu widzenia
inwestycyjnego najlepszym rozwiązaniem jest tworzenie klastra energii poprzez
pobudzenie aktywności inwestycyjnej lokalnych przedsiębiorców. To oni poprzez
biznesowe podejście do zadania mogą pokusić się o tworzenie pierwszych jednostek
wytwórczych czy to w postaci małych elektrowni wodnych [ MEW], rolniczych
instalacji biogazowych czy instalacji fotowoltaicznych. Te powstające elementy
generacji rozproszonej poprzez stworzenie własnej infrastruktury przesyłowej co na
początku na pewno będzie trudne czy poprzez infrastrukturę przesyłową OSD
stworzą podwaliny klastra energii. Wyprodukowana energia na warunkach
rynkowych może zostać kupiona i następnie sprzedana uczestnikom klastra. Zadanie
to jest przypisane podmiotowi zwanemu koordynatorem klastra. Koordynator klastra
energii jest powoływany na podstawie umowy cywilnoprawnej wszystkich
uczestników klastra. Powołanie to jest związane z nałożeniem na koordynatora
konkretnych zadań związanych z codzienną działalnością klastra energii a w
szczególności z budowaniem strategii gospodarowania energią. Rysunek nr 3
przedstawia schemat procesu budowy strategii gospodarowania energią.
Do podstawowych zadań koordynatora należy zbudowanie i wdrożenie strategii
energetycznej klastra. Strategia to dokument definiujący zadania bieżące jak również
wyznaczający cele strategiczne. Przygotowany przez Ministerstwo Energii szablon
strategii na potrzeby przeprowadzanych konkursów zawierał informacje o obszarze
działania klastra, dostępie do sieci energetycznej, poziomie zaspokojenia potrzeb
energetycznych wyrażonym w procentach. Wymagania ME dotyczyły także
określenia udziału energii z OZE w zużyciu energii przez członków klastra energii
w perspektywie 5 lat i docelowo. Dla określenia udziału niezbędne jest wykonanie
bilansu zapotrzebowania na energię, bilansu zasobów energetycznych i określenie

5
nakładów inwestycyjnych. Koszt stworzenia takiej dokumentacji spada na członków
klastra lub koordynatora dysponującego wspólnym kapitałem. Dla realizacji zadań
inwestycyjnych możliwe będzie sięganie po środki z RPO, POIIŚ, PROW, POIR,
NFOŚiGW. Niektóre konkursy mogą być dedykowane tylko dla klastrów energii.

Rysunek 3. Schemat procesu budowy strategii gospodarowania energią.

Źródło: Zarządzanie Energią w JST, CeDeWu Warszawa 2017

Wszystkie działania w ramach klastra energii powinny być spójne z Planami

Gospodarki Niskoemisyjnej uchwalanymi przez Gminy a PGN powinny zawierać
planowane działania klastrów.

Sieci dystrybucyjne
Klastry energii to Lokalne Obszary Bilansowania [LOB]. Ustawodawca w
definicji klastra określił zadanie równoważenia zapotrzebowania. Zadanie to nie
zostało sprecyzowane, nie został określony procent zbilansowania ale należy przyjąć
że celem klastra jest dążenie do pokrywania zapotrzebowania głównie z własnych
źródeł. Jest to trudne zadanie przy korzystaniu tylko z niesterowalnych źródeł energii
opartych o wiatr czy energię słoneczną. Źródła wiatrowe i fotowoltaiczne są
źródłami sezonowymi o dużej zmienności uzależnionej od chwilowych warunków
atmosferycznych. Dlatego też w klastrach energii jest miejsce na tworzenie
rozwiązań hybrydowych łączących różne źródła.
Do źródeł sterowalnych zaliczyć należy magazyny energii i generatory na gaz
ziemny. Generatory mogą pracować także w trybie kogeneracyjnym wytwarzając
równocześnie energię elektryczną i energię cieplną. W przypadku trigeneracji jest
mowa także o chłodzie co w coraz bardziej wymagającym rynku może być też
wartością. Wydzielona infrastruktura energetyczna wraz ze źródłami odnawialnymi
będzie mogła pracować jako mikrosieć elektroenergetyczna. Zbudowanie struktury
elektroenergetycznej w postaci mikrosieci daje duże możliwości w zakresie
zarządzania podażą i popytem na energię.

6
 W obszarze zarządzania siecią przez koordynatora klastera energii pojawiają się
nowe obowiązki polegające na kształtowaniu taryf dystrybucyjnych.
W początkowej fazie rozwoju klastrów energii niewątpliwie większość będą
stanowić sytuacje kiedy infrastruktura dystrybucyjna będzie udostępniana przez
OSD co będzie wiązać się z kosztami przesyłu. Korzystanie z sieci dystrybucyjnej
pozwoli na większą elastyczność. Z czasem jednak klastry energii będą dążyły do
przejmowania lub budowania własnych lokalnych sieci elektroenergetycznych.

Potrzeby energetyczne gminy

Wykonanie analiz dla zdefiniowanego obszaru pozwala na ustalenie struktury
odbiorców i ich procentowego udziału. Poniższe tabele przedstawia uwarunkowania
przykładowej gminy miejsko-wiejskiej województwa świętokrzyskiego o
powierzchni 18 329 ha.

Tabela nr 1. Struktura nośników energii cieplnej w budownictwie

mieszkaniowym w przykładowej gminie województwa świętokrzyskiego.

Nośnik energii cieplnej Energia cieplna [MWh/rok] Udział procentowy

Węgiel 40 787,00 39,44%
Drewno 52 068,95 50,35%
Pellet 180,45 0,17%
gaz z sieci 7 573,16 7,32%
Energia elektryczna 2 523,00 2,44%
OZE 280,80 0,27%
Źródło: opracowanie własne

W analizowanej gminie głównym nośnikiem energii cieplnej w budownictwie

mieszkaniowym jest drewno. Energia z oze i energia elektryczna jako nośniki nie
powodujące niskiej emisji to zaledwie 2,71%. Energia cieplna z OZE to ciepła woda
użytkowa produkowana w kolektorach słonecznych.

Umieszczone w tabeli nr 1. dane pokazują możliwość zastąpienia spalania

drewna lub węgla nowszymi technologiami. Wykorzystanie kogeneracji
pozwoliłoby na zaopatrzenie w ciepło zwłaszcza części miejskiej gminy. Na terenie
miasta znajdują się cztery kotłownie zaopatrujące w ciepło obiekty mieszkalne,
użyteczności publicznej i placówki oświatowe. Na terenie wiejskim istnieje 5
kotłowni lokalnych przy placówkach oświatowych. Planowana jest rozbudowa sieci
ciepłowniczej zarówno w obszarze miasta jak i budowa sieci ciepłowniczych
w miejscowościach posiadających dużą koncentrację obiektów użyteczności
publicznej i obsługi rolnictwa o stosunkowo dużych kubaturach oraz zwartej
zabudowie mieszkaniowej.

7
 Należy zauważyć także fakt że w gminie jest dobrze rozwinięta sieć gazowa,
instalacja dociera do 44,7 %. Aktualnie do sieci jest podłączonych 1706 budynków.

Tabela nr 2. Zapotrzebowanie na energię końcową w analizowanej gminie

województwa świętokrzyskiego

Sektor Energia Końcowa Udział procentowy

[MWh/rok]
Sektor budownictwa 101 764,04 34,06%
mieszkalnego - potrzeby
grzewcze
Sektor budownictwa 7 743,58 2,59%
użyteczności publicznej -
potrzeby grzewcze
Oświetlenie uliczne - energia 427,79 0,14%
elektryczna
Transport - energia zawarta w 149 723,92 50,11%
paliwach
Sektor budownictwa 2 523,00 0,84%
mieszkalnego - energia
elektryczna
Sektor budownictwa 1 054,82 0,35%
użyteczności publicznej -
energia elektryczna
Sektor gospodarczy 35 554,16 11,90%
Łącznie 298 791,32 100%
Źródło: opracowanie własne

Przytoczone dane pokazują bardzo duży potencjał inwestycyjny. Ten potencjał

może zostać wykorzystany przez lokalnych inwestorów którzy działając w klastrze
energii zrealizują swój cel biznesowy jak również inne cele ważne dla społeczności
lokalnej. Społeczność lokalna poprzez współdziałanie np. w spółdzielniach
energetycznych też mogłaby podjąć się zadań inwestycyjnych.
Zorganizowanie jednolitego i spójnego systemu zarządzania energią poprawiło
by efektywność. W przypadku dużej ilości małych źródeł (zlokalizowanych na
przykład na dachach), wspólne zarządzanie nimi było by realizacją idei wirtualnej
elektrowni.
Planowane inwestycje dotyczące budowy instalacji fotowoltaicznych na dachach
osób fizycznych pozwolą na zainstalowanie mocy ok 350 kWp. Na obiektach
użyteczności publicznej można zainstalować 180 kWp. Takie inwestycje pozwolą w
najbliższym czasie na produkcję roczną na poziomie 504 MWh energii elektrycznej
rocznie.
Aby zbilansować potrzeby w zakresie energii elektrycznej na potrzeby
mieszkaniowe i na użytek obiektów użyteczności publicznej z wykorzystaniem tylko
technologii fotowoltaicznej konieczne byłoby zainstalowanie mocy rzędu 3,5 MWp.
Taka instalacja zajęła by powierzchnię około 8 ha i kosztowała by ponad 10 mln zł.

8
Wnioski
Zmieniające się Prawo Energetyczne oraz znowelizowana Ustawa o
Odnawialnych Źródłach Energii pozwalają na podjęcie działań w obszarze
energetyki przez lokalne społeczności. W analizowanej gminie działania
dotychczasowe związane z planami budowy instalacji fotowoltaicznych o mocy ok
530 kWp są nie wystarczające w stosunku do potrzeb. Istnieje konieczność
inwestycji w większe obiekty energetyczne takie jak farmy fotowoltaiczne,
biogazownie rolnicze czy instalacje wiatrakowe. Aby uzyskać znaczącą produkcję
należy podjąć działania zmierzające do powstania klastra energii który stworzy
mechanizmy pozwalające na produkcję i sprzedaż energii w lokalnym obszarze
bilansowania. Dla prawidłowego funkcjonowania klastra energii potrzebny jest
koordynator klastra. Koordynator klastra energii powołany jest także do pełnienia
funkcji spółki obrotu w tym bilansowania potrzeb energetycznych i możliwości
wytwórczych. Wymaga to kompetencji bardzo często nie dostępnych na rynku
lokalnym. Stąd też potrzeba współpracy z zewnętrznymi jednostkami naukowymi i
badawczymi. Jednostki naukowe w takiej sytuacji są dostarczycielami innowacji
technologicznych, stosowanych rozwiązań technicznych.
Klastry energii wpisują się w potrzebę kultury energetycznej ukierunkowanej na
dekarbonizację działalności człowieka, poprawę sprawności przetwarzania energii
pierwotnej oraz poprawy sprawności wytwarzania nośników energii. Klastry uczą
poszanowania energii a zarazem poszanowania środowiska zapewniając
społeczeństwu dostęp do taniej i pewnej energii.
Miernikami kultury energetycznej są wskaźniki intensywności emisji gazów
cieplarnianych w przeliczeniu na PKB, udział energii z OZE w miksie
energetycznym.
Tworzenie społeczeństwa obywatelskiego odpowiedzialnego w korzystaniu z
zasobów energii odnawialnej ale i inwestującego w rozwój infrastruktury
energetycznej stworzy mechanizmy powodujące wzbogacanie się lokalnej
społeczności.

Energy Clusters as a form of activity of the local community in the area of

energy
Abstract
Changes occurring in the area of energy production allow its production at the place
of its consumption. Production is based on local energy resources. The economic
activity of the local community may allow achieving important social goals. The
goal may also be to build an infrastructure based on renewable energy sources. The
generation and distribution of energy in the areas of energy cluster operations
changes the directions of financial flows, leaving them a significant part of the
region. By creating Energy Clusters, you can raise the environmental awareness of
the local community.

9
Key words: Energy Clusters, Renewable Energy Sources, Distributed Generation,
Power Grids.

Bibliografia
Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii, Dz.U. 2015 poz.
478,
Ustawa z dnia 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii
oraz innych ustaw, Dz.U. 2016 poz. 925,
Fraś B., Ivashczuk O. Rola Klastrów w zrównoważonym rozwoju energetyki w
Polsce, Polityka Energetyczna 2017
Jabłońska K. A. Klastry Energii jako narzędzie wspierania rozwoju nowoczesnych
systemów elektroenergetycznych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu 2016,
Kordas Ł., Chwieduk D. Klastry Energetyczne – Analiza modelu funkcjonowania
energetyki w regionach wiejskich, Polska Energetyka Słoneczna 2017,
Łucki Z., Misiak W. Energetyka a społeczeństwo. Aspekty socjologiczne.
Wydawnictwo Naukowe PWN 2012,
Ministerstwo Energii, Koncepcja funkcjonowania klastrów energii w Polsce,
Warszawa 2017,
Mucha-Kuś K., Sołtysik M., Zamasz K. Rola Koopetycji w klastrach energii, XVIII
Konferencja Naukowa Aktualne Problemy w Elektroenergetyce APE”17, Zeszyty
Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej 2017
Pawelec A. Idea funkcjonowania autonomicznych regionów energetycznych w
oparciu o rozproszone źródła fotowoltaiczne, Polska Energetyka Słoneczna 2013,
Popczyk J. Klastrowy rynek energii elektrycznej, Biblioteka Źródłowa Energetyki
Prosumenckiej 2016,
Romaniuk K., Koopetycja jako model biznesu, Prace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu 2016,
Sołtysik M. Założenia funkcjonowania klastrów energii, Konferencja Naukowa
Aktualne Problemy w Elektroenergetyce APE”17, Zeszyty naukowe Wydziału
Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej 2017,
Tokarcik A.,Rovnak M., Lechwar M., Wisz G. Zarządzanie energią w jednostkach
samorządu terytorialnego, CeDeWu Warszawa 2017,
http://www.itrpv.net/Reports/Downloads/, International Technology Roadmap for
Photovoltaic (ITRPV) report 2018.

10