Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz

Ilustrację na obwolucie projektował: Jerzy Rozwadowski

Redaktor: Zofia Gawryś
Redaktor kartograficzny: Maria Stępniowska
Redaktor techniczny: Janusz Festur
Zdjęcia: WAF, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, CA KC PZPR,
repr. z: Brygada internacional, Berlin 1974, Der freiheitskoepf des
spainhen Volkes und die internacionale Solidarität 1936—1937,
Berlin 1956, zbiory własne autora.

© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Warszawa 1986. Wydanie I

ISBN 83-11-07343-0
HISTORYCZNE BITWY

LECH WYSZCZELSKI

MADRYT 1936-1937
Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1986
 WSTĘP

Lata 1918—1939, powszechnie uważane za okres pokoju, nie były

wolne od konfliktów zbrojnych, a nawet lokalnych wojen. Były to woj­
ny o różnej skali i zasięgu. Jedną z największych była narodoworewo-
lucyjna wojna w Hiszpanii 1936—1939. O tym, że zaliczona została do
znaczących wydarzeń okresu międzywojennego, zadecydowała zarów­
no skala prowadzonych działań militarnych, jak i jej znaczenie polity­
czne. W wojnie tej walczyły niemalże milionowe armie. Była ona po­
nadto swoistym poligonem doświadczalnym, na którym wypróbowy-
wano najnowsze typy sprzętu i uzbrojenia wojskowego oraz nowe
zasady taktyki prowadzenia walki zbrojnej. Tego rodzaju eksperymen­
ty czynił zwłaszcza niemiecki Wehrmacht. Wojnę tę traktował on jako
doskonały poligon, pozwalający praktycznie sprawdzić doktrynę wo­
jenną w przededniu przygotowań do wojen o panowanie nad Europą
i światem.
Polityczne znaczenie wojny hiszpańskiej polegało na próbie przeciw­
stawienia się sił demokratycznych rozszerzającej się ekspansji faszyz­
mu. Dlatego gdy po stronie rebeliantów zaangażowały się czynnie fa­
szystowskie rządy Włoch i Niemiec, postępowa opinia świata udzieliła
pomocy legalnemu rządowi republikańskiemu. Doprowadziło to do sy­
tuacji, że wojna domowa przekształciła się w narodoworewolucyjną
wojnę ludu hiszpańskiego. Radykalizacja mas oraz potrzeba zaktywi­
zowania dla obrony republiki szerokich rzesz społeczeństwa stworzy­
ły konieczność realizacji głębokich reform i przemian społecznych.
Rebeliantów dążących do unicestwienia republiki i wprowadzenia to­
talnej dyktatury czynnie wspierały państwa faszystowskie, a w sposób
zamaskowany także międzynarodowy kapitał. Po drugiej stronie zgru­
powani byli zwolennicy demokratyzacji ustroju, ewoluujący coraz wy­
raźniej ku przemianom o charakterze rewolucyjnym, postępowa opinia
świata oraz pierwsze państwo socjalistyczne Związek Radziecki, który
obok poparcia politycznego dostarczał sprzętu wojskowego i materia­
łów niezbędnych republikanom do prowadzenia walki.
Wojna hiszpańska jest interesująca dla historyków sztuki wojennej
ze względu na specyficzny charakter prowadzonych działań. W pier­
wszym etapie trwającym do listopada 1936 r. była to wojna manewro­
wa, prowadzona niewielkimi liczebnie siłami na rozległych przestrze­
niach operacyjnych. Nie było jeszcze wtedy możliwe utworzenie sta­
łych frontów, a działania prowadziły stosunkowo niewielkie zgrupowa­
nia. Z reguły dążyły one do opanowania ważniejszych miast i ośrod­
ków administracyjnych. Była to tzw. wojna kolumnowa. Nazwa po­
chodziła od tego, że obie strony tworzyły kilkutysięczne kolumny dzia­
łające na samodzielnych i odizolowanych kierunkach i dążące do opa­
nowania wyznaczonych obiektów. Na tym etapie nie było scentra­
lizowanego dowodzenia. W działaniach wojennych dominowała im­
prowizacja.
Rebelianci dzięki pomocy, jakiej udzieliły im faszystowskie rządy
Włoch i Niemiec, najpierw w przerzucie do metropolii kadrowych,
wojsk marokańskich, a następnie przez czynną interwencję, pierwsi
wypracowali jednolity plan prowadzenia wojny. Zakładał on przede
wszystkim doprowadzenie do połączenia odizolowanych stref, będą­
cych pod ich wpływami, a następnie skoncentrowanie wojsk w celu
zdobycia stolicy — Madrytu. W tym czasie republikanie, głównie
wskutek nieudolności kolejnych rządów, nie mieli wypracowanej kon­
cepcji walki i niewiele robili, aby utworzyć niezbędne do prowadzenia
działań siły zbrojne. Wśród partii tworzących Front Ludowy ścierało
się wiele koncepcji dotyczących zasad, na jakich miała być tworzona
armia republikańska. Dwie z nich zyskiwały najwięcej zwolenników.
Była to, głoszona przez socjalistów, koncepcja powszechnego uzbroje­
nia ludu realizowana przez tworzenie oddziałów Milicji Ludowej oraz
wypracowany przez komunistów model regularnej Armii Ludowej.
Ostatecznie przyjęto model proponowany przez komunistów. Przy­
czyniły się do tego niepowodzenia, jakich doznawały oddziały Milicji
Ludowej w walce z regularnymi wojskami frankistowskimi, co groziło
całkowitym unicestwieniem republiki.
Po połączeniu w sierpniu 1936 r. odizolowanych stref rebelianckich
w zwartą całość ich lider gen. Franco opracował plan zdobycia Madry­
tu. Miał to być dla rebeliantów cel strategiczny doprowadzający do
całkowitego unicestwienia republiki. Walka o pełne przywództwo nad
rebelią na krótki czas, do października 1936 r., odroczyła wykonanie
tego planu.
Od 6 października 1936 r. gen. Franco przystąpił do przeprowadze­
nia operacji zmierzającej do zdobycia Madrytu. W zamyśle gen. Fran­
co miał to być blitzkrieg. Zamierzał wkroczyć do stolicy 7 listopada
1936 r. Rzeczywistość okazała się zgoła inna. Groźba obalenia republi­
ki zmobilizowała lud hiszpański. Pod jego presją rząd zgodził się na
tworzenie regularnej Armii Ludowej oraz przedsięwziął inne środki,
wzmacniające potencjał wojenny republikanów.
 Czynne zaangażowanie się po stronie gen. Franco regularnych wojsk
włoskich i niemieckich spowodowało, że na pomoc republikanom po­
śpieszyli ochotnicy z 54 państw świata. Przybyło ich na ziemię hiszpań­
ską przez cały czas trwania wojny 35—42 tys.1 Co prawda nie zrówno­
ważyli oni pomocy udzielanej frankistom przez faszystowskie rządy
Włoch i Niemiec, ale w niezwykle trudnym okresie pierwszych walk
o Madryt stanowili liczące się wsparcie dla dopiero co tworzonych od­
działów Armii Ludowej. Największą zasługą powstających od 22 paź­
dziernika 1936 r. Brygad Międzynarodowych było pokazanie prakty­
cznego wzorca organizacyjnego formującym się jednostkom republikań­
skim. Na prośbę hiszpańskiego rządu republikańskiego skierowaną do
narodów świata o pomoc w walce z rodzimą rebelią i międzynarodową
interwencją pozytywnie odpowiedział Związek Radziecki. On to
w szczególnie trudnych dla republiki pierwszych tygodniach walk
w obronie Madrytu dostarczył nowoczesnego sprzętu wojskowego (samo­
loty, czołgi) oraz zezwolił radzieckim ochotnikom-specjalistom wojsko­
wym na wyjazd do Hiszpanii w celu udzielenia pomocy przy organi­
zowaniu Armii Ludowej.

Konsolidacja społeczeństwa i wojska dla obrony stolicy przyniosła

nadspodziewane efekty. Pierwsza frankistowska ofensywa na Madryt
załamała się 16 listopada 1936 r. Nie udał się gen. Franco zapowiada­
ny blitzkrieg. Po pierwszym szoku, jakim dla frankistów była upor­
czywa obrona Madrytu, nie zrewidowali swych planów prowadzenia
wojny. Druga ofensywa przeprowadzona była w pierwszej połowie
stycznia 1937 r. I ona nie przyniosła frankistom sukcesu. Młoda re­
publikańska Armia Ludowa zaczęła nabierać coraz większego do­
świadczenia bojowego systematycznie zwiększając także stany liczebne.
Pozwoliło to na utworzenie dywizji złożonych z kilku brygad, stano­
wiących w pierwszym etapie walk o Madryt najwyższą organizacyjną
jednostkę armii republikańskiej.
W lutym 1937 r. gen. Franco przeprowadził trzecią ofensywę, której
celem było zdobycie Madrytu. Tym razem miał on zamiar zniszczyć
wojska republikańskie w starciu poza murami miasta. W ten sposób
doszło do bitwy nad rzeką Jaramą. W wyniku niezwykle krwawych,
zaciętych walk frankistowskie natarcie zostało powstrzymane. Ozna­
czało to fiasko kolejnego planu zdobycia stolicy. W bitwie nad Jaramą
wykrwawiły się nie, jak zakładał gen. Franco, wojska republikańskie,
ale jego kadrowe oddziały. Z tego powodu czwarte natarcie przepro­
wadzić miał włoski Korpus Wojsk Ochotniczych złożony z czterech
dobrze wyszkolonych i zaopatrzonych, jak na warunki tej wojny, dy­
wizji, w tym jednej zmotoryzowanej. W ten sposób Mussolini, nie ma-

1 Stanowilo to w zależności od okresu od 15% do 4% ogólnego stanu Armii

Ludowej.
skując już bezpośredniej interwencji w Hiszpanii, usiłował wesprzeć
gen. Franco.
W marcu 1937 r. doszło do bitwy pod Guadalajarą, miejscowością
leżącą w pobliżu Madrytu. Po pierwszych sukcesach Włochów repub­
likanie zmobilizowali niezbędne odwody i zatrzymali, a następnie
zmusili do odwrotu korpus włoski. W ten sposób czwarta próba zdo­
bycia Madrytu została całkowicie udaremniona. Włosi ponieśli sro-
motną porażkę.
Czterokrotnie ponawiane przez gen. Franco próby zdobycia Madry­
tu kończyły się niepowodzeniem. Młoda republikańska Armia Ludowa
udowodniła swą wartość bojową. Był to zarazem tryumf komunisty­
cznego wzorca tworzenia armii. W bitwie pod Guadalajarą po stronie
republikańskiej pojawiły się wyższe związki taktyczne — korpusy.
Oznaczało to dalszy etap rozwoju Armii Ludowej.
Nieudane wysiłki frankistów zmierzające do zdobycia Madrytu
zmusiły ich do zmiany planów prowadzenia wojny. Po bitwie pod
Guadalajarą gen. Franco zrezygnował z dalszych prób atakowania sto­
licy. Postanowił skierować wojska do walki o opanowanie północnych
prowincji Hiszpanii.
Bitwa o Madryt nie zakończyła się w marcu 1937 r. Po klęsce pod
Guadalajarą frankiści zrezygnowali co prawda z operacji mających na
celu opanowanie stolicy, ale groźba tego typu działań nadal istniała.
W lecie 1937 r. w ramach republikańskich operacji mających odciążyć
Front Północny jeszcze raz stolica znalazła się w centrum działań wo­
jennych. W lipcu republikanie zaplanowali przeprowadzenie operacji
bruneckiej. Jej celem miało być odrzucenie nieprzyjaciela od Madrytu.
W przypadku pomyślnego przeprowadzenia operacji zlikwidowano by
groźbę bezpośredniego natarcia na stolicę. Operacja brunecka, chociaż
odciążyła Front Północny, nie przyniosła istotnych zmian w linii fron­
tu przebiegającej w pobliżu Madrytu. Republikanom nie udało się
odrzucić nieprzyjaciela od przedmieść stolicy.
Operacja pod Brunetę zakończyła bitwę o Madryt. Od lipca 1937 r.
do marca 1939 r. nie było już istotniejszych prób prowadzenia działań
ofensywnych na tym froncie.
Bitwa o Madryt miała olbrzymie znaczenie w wojnie hiszpańskiej lat
1936—1939. Skuteczna obrona miasta zmusiła frankistów do zweryfi­
kowania planów prowadzenia wojny i miała decydujące znaczenie dla
charakteru prowadzonych działań wojennych. Pod murami Madrytu
zawiodła frankistowska koncepcja wojny błyskawicznej, Nastąpiła sta­
bilizacja frontów. Wojna manewrowa przekształciła się w wojnę pozy­
cyjną. Przewaga działań pozycyjnych nie oznaczała jednak, że obydwie
strony wyrzekły się prowadzenia działań manewrowych. Operacje za­
czepne miały jednak ograniczony zasięg. Wojna stawała się długotrwa­
ła, jej celem strategicznym zaczęło być dążenie nie do zniszczenia sil
żywych nieprzyjaciela w walnej bitwie, lecz do takiego ekonomiczne­
go wyczerpania przeciwnika, aby nie był on w stanie podołać jej cięża­
rom. Frankiści narzucili republikanom wariant wojny długotrwałej, na
wyczerpanie, ponieważ sami korzystali z niczym nieograniczonej po­
mocy Włoch i Niemiec. Rząd republikański zaś z powodu polityki nie­
interwencji wobec wojny w Hiszpanii, przyjętej przez większość
państw Europy i świata, faktycznie pozbawiony był możliwości zakupu
broni i sprzętu dla wojska. Przy takiej izolacji politycznej Republika
Hiszpańska nie miała żadnych szans na zwycięstwo w długotrwałej
wojnie na wyczerpanie.
Bitwa o Madryt przyczyniła się do rozwoju nowoczesnych zasad
sztuki wojennej i stanowi interesujące studium zmian w tej dziedzinie.
Szczególnie cenne były doświadczenia dotyczące przygotowywania i pro­
wadzenia działań obronnych w dużych aglomeracjach miejskich. Bitwa
o Madryt udowodniła, że w nowoczesnej obronie najistotniejsze jest
posiadanie skutecznych środków zwalczania broni pancernej. Interesu­
jących wniosków dostarczyły republikańskie przeciwnatarcia ze sty­
cznia 1937 r. na kierunku Algora—Almadrones i z marca 1937 r. pod
Guadalajarą. Szczególnie w tym ostatnim po raz pierwszy w historii
sztuki wojennej na tak dużą skalę zastosowano współdziałanie głów­
nych rodzajów wojsk (piechota, broń pancerna, lotnictwo).
Broniące Madrytu wojska republikańskie dla zneutralizowania
przewagi liczebnej i technicznej przeciwnika śmielej sięgały do efek­
tywniejszego wykorzystywania tych zasad sztuki wojennej, które opie­
rały się na czynniku zaskoczenia i szybkości działań. Dlatego w trakcie
kontrnatarć i przeciwuderzeń starano się działania prowadzić na
skrzydła i tyły przeciwnika, a nie przeprowadzano natarć czołowych,
najczęściej stosowanych przez frankistów.
W czasie walk o Madryt frankiści, a zwłaszcza niemieckie formacje
Legionu „Condor", starali się sprawdzić praktyczną przydatność teorii
wojny powietrznej gen. Giulio Douheta 2. W tym celu w ciągu 52 dni
wykonano 30 nalotów na Madryt. Każdorazowo brało w nich udział
20—50 bombowców, które zrzucały średnio 50 ton bomb. Okazało się,
że samo intensywne bombardowanie nie doprowadzi do pokonania
przeciwnika. Za to, szczególnie w bitwie nad Jaramą i pod Guadalaja­
rą, zdało praktyczny egzamin lotnictwo, współdziałające z wojskami lą­
dowymi.
Bitwa o Madryt z racji udziału w niej licznych rzesz polskich ochot­
ników miała istotne znaczenie dla bojowych tradycji dąbrowszczaków3.
Stanowiła ona istotny epizod w postępowych i rewolucyjnych trady­

2 Wloski gen. Douhet w 1921 r. w pracy Panowanie w powietrzu sformu­

łował teorię zakładającą, że lotnictwo samodzielnie może osiągnąć strategiczny
cel wojny, czyli zwycięstwo nad przeciwnikiem.
3 Dąbrowszczakami nazywano wszystkich Polaków walczących w obronie
Republiki Hiszpańskiej niezależnie od formacji, do której należeli.
cjach walk Polaków. Walk prowadzonych pod hasłem „Za Waszą wol­
ność i naszą". W obronie Madrytu uczestniczył polski batalion im.
J. Dąbrowskiego, walczący w składzie XI, a następnie XII Brygady
Międzynarodowej. Polacy wraz z innymi ochotnikami międzynarodo­
wymi bohatersko walczyli w samym Madrycie, na pozycjach w Ciudad
UnWersitaria, Casa de Campo i Palacete, oraz szczególnie wyróżnili się
w bitwach nad Jaramą i pod Guadalajarą. W operacji bruneckiej wal­
czył już nie batalion, a polska Brygada Międzynarodowa.
Podczas walk w samym Madrycie i jego okolicach Polacy ponieśli
duże straty. Z liczby ponad 3 tys. Polaków poległych w wojnie hisz­
pańskiej ponad 1/3 to ofiary walk o stolicę Hiszpanii.
Męstwo i waleczność uczestniczących w walkach o Madryt dą­
browszczaków, a także słuszość ideałów, o które walczyli w obronie
Republiki Hiszpańskiej, zostały wysoko ocenione przez rząd Polski
Ludowej. 18 października 1956 r. ustanowiony został nadawany przez
Radę Państwa medal „Za Waszą wolność i naszą".
Polska histografia wojskowa badająca wojnę hiszpańską lat
1936—1939 jest niezwykle uboga. Jedynie bitwie nad Ebro poświęco­
na jest monografia M. B r o n a 4 . Kolejna praca tegoż autora Wojna
hiszpańska 1936—1939 5, mimo zachęcającego tytułu, w niewielkim
stopniu zajmuje się samą walką zbrojną. W rzeczywistości jest to wy­
bór wspomnień uczestników wojny lub opracowań historyków zagra­
nicznych. Jest to wybór przypadkowy i dlatego nie reprezentatywny.
W formie zbeletryzowanej problematyka tej wojny zaprezentowana
została w pracy R. D o b r z y ń s k i e g o 6 . Cennym źródłem okaza­
ła się natomiast praca M. B r o n a , E . K o z ł o w s k i e g o i M .
T e c h n i c z k a , Wojna hiszpańska 1936—1939. Chronologia wyda­
rzeń i bibliografia7. Niezmiernie interesujące są wspomnienia radziec­
kich ochotników — późniejszych wybitnych dowódców Armii Ra­
dzieckiej — przetłumaczone na język polski i wydane w zbiorze Pod
sztandarem Republiki Hiszpańskiej 8 oraz książka M. K o l c o w a ,
Dziennik hiszpański 9. Interesujące są także prace L. R e n n a, Wojna
hiszpańska 10 i L. L o n g o, Brygady Międzynarodowe w Hiszpanii 11.
Z wydawnictw obcojęzycznych najwięcej materiału dotyczącego
bitwy o Madryt dostarczyły opracowania radzieckich historyków: A.
S a m a r i n a , Bor'ba za Madrid 12, P . S a m o j ł o w a , Guadalaja-
4 M. B r o n, Bitwa nad Ebro i udział w niej Polaków, Warszawa 1976.
5 M. B r o n, Wojna hiszpańska 1936—1939, Warszawa 1961.
6 R. D o b r z y ń s k i , Błękitne imperium gen. Franco, Warszawa 1975.

7 M. B r o n , E . K o z ł o w s k i , M . T e c h n i c z e k , Wojna hiszpań­

ska 1936—1939. Chronologia wydarzeń i bibliografia, Warszawa 1964.

8 Pod sztandarem Republiki Hiszpańskiej, Warszawa 1967.

9 M. K o l c o w , Dziennik hiszpański. Warszawa 1959.

10 L. R e n n, Wojna hiszpańska, Warszawa 1957.
11 L. L o n g o, Brygady Międzynarodowe w Hiszpanii, Warszawa 1961.
12 A. S a m a r i n, Bor'ba za Madrid, Moskwa 1940.
ca 13 i A. S i e r i e b r i a k o w a , Brunieiskaja opieracja Respubli-
kanskoj Armii Ispanii 14.
Przy pisaniu niniejszego opracowania wykorzystane zostały także
dostępne w Polsce materiały archiwalne. Znajdują się one w Central­
nym Archiwum KC PZPR, Centralnym Archiwum Wojskowym, Archi­
wum Wojskowego Instytutu Historycznego i Archiwum Krajowej
Komisji Dąbrowszczaków przy Zarządzie Głównym ZBoWiD.
Sądzimy, że niniejsza książka przybliży Czytelnikom wycinek histo­
rii narodoworewolucyjnej wojny hiszpańskiej 1936—1939 r. w 50 ro­
cznicę jej wybuchu.

13 P. S a m o j ł o w, Guadalajara, Moskwa 1940.

14 A. S i e r i e b r i a k o w , Brunieiskaja opieracja Respublikanskoj Armii
Ispanii. Moskwa 1941.
 ZWYCIĘSTWO WYBORCZE
FRONTU LUDOWEGO

Do początku lat trzydziestych XX w. w Hiszpanii, która była

monarchią, władza spoczywała w rękach dyktatorów wojsko­
wych. W historii tego kraju szczególnie negatywnie zapisała się
dyktatura gen. Primo de Rivery trwająca do lata 1930 r. Za jego
rządów Hiszpania odczuwała nie tylko skutki wielkiego świato­
wego kryzysu gospodarczego, ale wyczerpujące i rujnujące
skarb walki z powstańcami w Maroku. Zniecierpliwienie za­
równo warstw najbiedniejszych, jak i burżuazji było tak duże,
że nie pomogły kolejne rekonstrukcje rządu. Partie radykalna
i socjalistyczna doprowadziły do utworzenia bloku zwanego
Paktem San Sebastian Twórcami Paktu, a jednocześnie jego
liderami, byli republikanie Niceto Alcala Zamora y Torres i
Manuel Azana y Diaz oraz znany działacz socjalistyczny Fran­
cisco Targo Caballero.
13 kwietnia 1931 r. rząd, bojąc się zbrojnego wystąpienia lu­
du, podał się do dymisji przekazując władzę Komitetowi Rewo­
lucyjnemu. Ten zaś przekształcił się w Rząd Tymczasowy
i proklamował powstanie II Republiki 2. Przekazanie władzy
odbyło się w sposób pokojowy. Stąd nie w pełni precyzyjna
wydaje się opinia, że „Ojcem właściwym republiki oraz jego
matką była ulica hiszpańska"3 Z kolei nie można zgodzić się i
z innym poglądem upatrującym główną przyczynę braku reak­
cji ze strony ustępującego rządu i monarchii na proklamowanie

1 J. B o r e j s z a , Hiszpania 1873—1916, Warszawa 1947, s.198.

2 I Republika istniała w latach 1873—1874.
3 Tego typu pogląd prezentuje B o r e j s z a , op. cit., s. 203.
republiki w decyzji dowódcy Guardia Civil gen. Jose Sanjurjo
Sacanelli przejścia pod rozkazy nowo powstałego rządu repub­
likańskiego 4. Premierem rządu republikańskiego został przy­
wódca partii konserwatywnej Alcala Zamora. W jego składzie
znaleźli się m.in. Manuel Azana, Alejandro Lerroux, Garcia
Migel Maura y Gamazo, Diego Martinez Barrio Largo Cabal­
lero i Indalecio Prieto y Tuero.
Nowo utworzony rząd stanął przed koniecznością rozwiąza­
nia szczególnie nabrzmiałych problemów kraju. Do nich należa­
ły, gruntowna przebudowa struktury agrarnej wsi, usunięcie
przyczyn wielowiekowych zadrażnień narodowościowych, reor­
ganizacja skorumpowanego aparatu administracji państwowej,
wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego klasy robotniczej,
demokratyzacja korpusu oficerskiego oraz ograniczenie wpły­
wów Kościoła.
Rząd zdawał sobie sprawę z tego, iż znalazł się pod presją
zradykalizowanych, najuboższych warstw narodu. Proletariat,
chłopstwo i drobnomieszczaństwo domagało się przeprowadze­
nia radykalnych reform społecznych. Zaktywizował swą dzia­
łalność ruch związkowy i to niezależnie od tego, czy był pod
wpływami socjalistów, anarchosyndykalistów, czy komunistów.
Tymczasem tworzący rząd obóz republikański stanowił wielką
mozaikę polityczną. Należały do niego partie o zróżnicowanych
interesach klasowych i politycznych. Na jednym skrzydle znaj­
dowała się radykalna lewica republikańska i socjaliści, na dru­
gim wielka burżuazja, ledwo maskująca konserwatywne oblicze
i wspólnotę interesów z prawicą. W tej sytuacji rząd nie był
zdolny do przeprowadzenia radykalnych reform społecznych.
Najbardziej dynamicznym i wpływowym członkiem rządu
był minister wojny Azana. Z jego inicjatywy rząd przede
wszystkim przystąpił do ograniczania roli Kościoła katolickiego
i armii. Zarówno Kościół, jak i armię uważał on za ostoję stare­
go ustroju monarchistycznego.
28 czerwca 1931 r. odbyły się wybory do Kortezów5. Wielki
sukces odniosła w nich lewica, a zwłaszcza socjaliści i radyka­
łowie. Mając mandat wyborców rząd wniósł pod obrady Korte­
zów projekt konstytucji. Uchwalono ją 9 grudnia 1931 r. Kon­
stytucja zakładała, iż Hiszpania będzie domokratyczną republi-

4 K. F e k e c z, Państwo hiszpańskie. Warszawa 1976, s. 29.

5 Parlament hiszpański.
ką ludzi pracy. Głosiła uznanie podstawowych swobód
obywatelskich. Zezwalała na legalną działalność wszystkich par­
tii politycznych. Znosiła przywileje szlacheckie. Nadawała rzą­
dowi prawo do nacjonalizacji własności prywatnej. Dużym
osiągnięciem było zamieszczenie zapowiedzi uwzględnienia as­
piracji narodowościowych niektórych grup etnicznych. Naj­
większy nacisk konstytucja kładła na ograniczenie dominującej
dotychczas roli Kościoła katolickiego. W związku z tym wpro­
wadzono zasadę rozdziału Kościoła od państwa, zlikwidowano
zakon jezuitów oraz upaństwowiono majątki innych zakonów.
Konstytucja nie w pełni satysfakcjonowała najuboższe warstwy,
a zwłaszcza klasę robotniczą. Nie wprowadziła bowiem oczeki­
wanego ustawodawstwa socjalnego. Stąd też przyniosła ona
pewien zawód radykałom, nie spełniając oczekiwań ludu hisz­
pańskiego.
Przeforsowawszy w konstytucji ustawowe ograniczenie roli
Kościoła Azana, już jako premier, przystąpił do reorganizacji
armii. Chodziło mu głównie o zmniejszenie wpływu wojsko-
wych na życie polityczne kraju. Dążył także do zredukowania
kadry oficerskiej 6 oraz przeniesienia z najbardziej odpowie­
dzialnych stanowisk wojskowych najzacieklejszych wrogów re­
publiki.
Po tych zmianach generałowie o nastawieniu monarchisty-
cznym zaczęli czynić przygotowania do zorganizowania spisku
i wywołania wojskowego puczu. Pierwszą próbą był pucz przy­
gotowany i wywołany przez gen. Sanjurjo. Wybuchł on 10
sierpnia 1932 r. w Sewilli. Zbuntowały się tam miejscowe od­
działy Guardia Civil. Pucz był jednak słabo przygotowany i
ograniczony do jednej miejscowości. Podstawowe siły klas po­
siadających zachowały postawę wyczekującą uważając, że wy­
stąpienie jest przedwczesne. Robotnicy zaś na reakcyjny pucz
odpowiedzieli proklamowaniem strajku powszechnego. W tej
sytuacji już po kilku godzinach bunt gen. Sanjurjo został stłu­
miony.
Reakcją rządu na pucz było przystąpienie do reorganizacji
Guardia Civil. Stanowiła ona bowiem jedną z głównych sił
reakcji o wyraźnie antyrządowym nastawieniu. W tej sprawie
rządowi zabrakło jednak konsekwencji. Udało mu się jedynie

6 26 V 1931 r. premier wydal dekret o rozwiązaniu dziesięciu dywizji i re­

dukcji kadry oficerskiej z 26 tys. do 7600.

jako przeciwwagę Guardia Civil utworzyć Guardia de Aselto,
do której szeregów włączono zwolenników republiki. W Hisz­
panii istniały więc dwa, bynajmniej niejednomyślne, organy po­
rządkowe i bezpieczeństwa, co utrudniało rządowi sprężyste
kierowanie krajem.
Przeprowadzenie przez rząd nawet niezbyt radykalnych —
w odczuciu warstw uboższych — ustaw spotkało się z du­
żym niezadowoleniem prawicy. Polityki rządu nie poparła także
część ugrupowań tworzących Pakt San Sebastian. Do opozycji
przeszły dwa ugrupowania centroprawicowe: Konserwatywna
Partia Republikańska kierowana przez Alcala Zamorę i Miguela
Maurę oraz Partia Republikańsko-Radykalna Alejandro Ler-
roux. Był to, jak się później okazało, wstępny akt protestu pra­
wicy republikańskiej. Obydwie partie wzmocniły zachowawcze,
a z czasem antyrepublikańskie, szeregi opozycji.
Koncentrowanie uwagi rządu na walce z opozycją opóźniało
prace nad przeprowadzeniem zapowiadanych reform. Najwa­
żniejszym problemem, który oczekiwał na szybkie rozwiązanie,
była reforma rolna. Dekret w tej sprawie został uchwalony
przez Kortezy dopiero 15 września 1932 r. Był on do tego mało
radykalny i nie spotkał się z szerszym poparciem chłopów. Re­
forma rolna miała mieć nader ograniczony zasięg. Objąć miała
jedynie 14, spośród 50, prowincji. W latach 1932—1933 ziemię
otrzymało zaledwie 7300 rodzin, podzielono 74 tys. ha, co sta­
nowiło 2,5% całej ziemi obszarniczej7. Chłopi zniecierpliwieni
małym zasięgiem reformy rolnej zaczęli się zniechęcać do rządu
republikańskiego. Było to zjawisko o tyle interesujące, że do ak­
tywnej walki politycznej włączały się masy chłopskie ze szcze­
gólnie zacofanych prowincji zachodnich i południowych. Do tej
pory te rzesze hiszpańskiego chłopstwa podlegające jeszcze
średniowiecznym formom wyzysku nie wykazywały zaintere­
sowania politycznymi sprawami kraju.
Z reform podejmowanych i zrealizowanych przez rząd należy
wymienić także przyznanie pełnej autonomii Katalonii i zna
cznie ograniczonej — Baskonii.
Działalność rządu II Republiki zmierzającą do demokratyza
cji życia oraz przeprowadzenia podstawowych reform społe
cznych uznać należy za dalece niewystarczającą. Rząd Azany
będący pod wpływami burżuazji, nie był zdolny do dokonania

7 Zob. Hisioria powszechna, t. IX, Warszawa 1975, s. 216 i 219.

rewolucyjnych zmian systemu politycznego Hiszpanii. Rząd
ten, będąc „usytuowany pod względem społecznym i polity­
cznym między silnie zradykalizowanym proletariatem i drob­
nym chłopstwem z jednej strony a kontrrewolucyjną arystokra-
cją i burżuazją z drugiej ... musiał prowadzić politykę chwiejną
i pełną sprzeczności" 8. Azańa nie naruszył dawnego układu sił
w administracji i sądownictwie oraz zmniejszył tempo realizacji
zadekretowanych już wcześniej reform. Dotyczyło to zwłaszcza
reformy rolnej i rozwiązania sprawy narodowościowej.
Dużą rolę w hamowaniu rozwoju rewolucji burżuazyjno-de-
mokratycznej odgrywała konsolidująca się, po klęsce wyborczej
do Kortezów, opozycja świeckich i duchownych właścicieli
ziemskich, kół wielkoburżuazyjnych oraz wyższych urzędników
aparatu państwowego.
Przeprowadzanie radykalnych reform społecznych utrudniał
prezydent republiki — Alcala Zamora. Sympatyzując z prawi­
cową opozycją, hamował wprowadzanie w życie wielu postępo­
wych inicjatyw rządu.
Opóźnianie zapowiadanych reform powodowało narastanie
zniecierpliwienia ludu. Rozpoczęły się strajki. Pierwszy strajk
powszechny wybuchł w maju 1932 r. Wzrost napięć społe­
cznych doprowadził we wrześniu 1933 r. do upadku rządu Ma­
nuela Azańy.
W drugiej połowie 1933 r. sytuacja społeczno-polityczna
w Hiszpanii była szczególnie trudna. Oprócz wystąpień klasy
robotniczej i biednego chłopstwa do ofensywy przystąpiła pra­
wica. Na arenę polityczną wkroczył jej lider Jose Maria Gil
Robles. Dokonał on zjednoczenia całej prawicy w jeden wspól­
ny obóz, któremu przewodziła jego partia — Hiszpańska Kon­
federacja Prawicy Autonomicznej (CEDA). Jeszcze groźniejsza
dla republikanów od zjednoczenia prawicy była reaktywacja
ugrupowań faszystowskich. Obok działających od 1931 r. Ko­
mitetów Ofensywy Narodowo-syndykalistycznej, wzorowanych
na włoskim modelu faszyzmu, w październiku 1933 r. utworzo­
na została Falanga Hiszpańska, ukształtowana według wzorów
hitlerowskich. W 1934 r. obie partie faszystowskie połączyły się
i występowały pod nazwą Falangi.
Zagrażające republice niebezpieczeństwo ze strony prawicy
najwcześniej dostrzegli komuniści. Wystąpili oni z programem

8 Historia Komunistycznej Partii Hiszpani,Warszawa 1966, s.78

tworzenia jednolitego frontu całej klasy robotniczej. W tej
sprawie zwrócili się do socjalistów. Kierownictwo partii socjali­
stycznej nie odpowiedziało jednak na tę propozycję.
W trudnej dla republiki sytuacji społeczno-politycznej
3 grudnia 1933 r. odbyły się przedterminowe wybory do Kor-
tezów. Prawica przystąpiła do nich skonsolidowana, z jednoli­
tym programem politycznym. Partie republikańskie występo­
wały w pojedynkę, bez konstruktywnego programu wyborcze­
go. Szczególnie ruch robotniczy rozbity na kilka partii
politycznych nie wypracował jednolitego programu, przez co
znalazł się w niebezpiecznym impasie. Odbiło się to na liczbie
głosów, jaką partie te uzyskały w wyborach do Kortezów.
Wyniki nowych wyborów do Kortezów były korzystne dla
prawicy. Prawica, jako całość, pięciokrotnie zwiększyła stan po­
siadania w porównaniu do 1931 r. Ugrupowania republikańskie
otrzymały trzykrotnie mniejszą liczbę mandatów. Partia socjali­
styczna natomiast dwukrotnie mniejszą liczbę miejsc w parla­
mencie. Przyczynami bezpośrednio wpływającymi na zwycię­
stwo wyborcze bloku prawicowo-centrystycznego było przejście
znacznej części centrum burżuazyjno-demokratycznego na
stronę prawicy, osłabienie centrolewicy spowodowane rozbie­
żnościami istniejącymi między republikanami a socjalistami
oraz zawód, jaki większości społeczeństwa, zwłaszcza warstwom
najuboższym, sprawiły dwuletnie rządy centrolewicy.Chociaż
prawica w wyborach do Kortezów odniosła duży sukces, to
jednak nie mogła samodzielnie sprawować władzy. Utworzono
więc rząd centroprawicowy, na którego czele stanął Lerroux.
W rzeczywistości rząd ten był zdominowany przez prawicę i to
ona wytyczała jego program. Przejęcie władzy przez prawicę
określane jest jako „czarne dwulecie" w dziejach II Republiki.
Nowy rząd rozpoczął działalność od cofnięcia ustawodawstwa,
wprowadzonego przez ekipę centrolewicową. Brutalne rozpra­
wienie się ze wszystkimi zdobyczami pierwszego okresu istnie­
nia republiki zrewolucjonizowało masy społeczne oraz przyczy­
niło się do polaryzacji stanowisk partii drobnomieszczańskich.
Znacznie ostrzej od partii drobnomieszczańskich na poczy­
nania rządu zareagowały partie robotnicze, a szczególnie Ko­
munistyczna Partia Hiszpanii. Zintensyfikowała ona wysiłek na
rzecz zawarcia z socjalistami sojuszu jednolitofrontowego. Idea
ta zaczęła mieć szansę powodzenia, kiedy w partii socjalisty­
cznej wyłoniło się radykalne lewe skrzydło, kierowane przez
 Larga Caballero. Chociaż kierownictwo partii socjalistycznej
odrzuciło ofertę komunistów, odgórnego porozumienia partyj­
nego, to jednak „doły" partyjne myślały o zacieśnieniu współ­
pracy.
Prawica również nie była całkowicie usatysfakcjonowana
działalnością rządu. Dążyła ona do samodzielnego sprawowania
władzy. Doprowadziło to do kryzysu rządowego, w wyniku
czego utworzono rząd o bardziej prawicowym obliczu.
Kontrofensywa prawicy spowodowała wrzenie w całej Hisz­
panii. Masowo zaczęły wybuchać strajki. W największym z nich
w Madrycie uczestniczyło 200 tys. robotników. Przywódca se­
paratystów katalońskich, Lluis Companys proklamował nie­
podległość Katalonii w ramach federacji hiszpańskiej. Wybuch­
ło powstanie górników w Asturii. Zostało ono stłumione wtedy,
gdy za radą doradcy ministra wojny gen. Francisco Franco
Bahamonde skierowano przeciwko powstańcom oddziały Legii
Cudzoziemskiej i najemne wojska marokańskie. Powstanie
upadło, ponieważ nie spotkało się z poparciem pozostałych
prowincji. Po zdławieniu powstania w Asturii cała Hiszpania
mogła się przekonać, co potrafią płatni przestępcy z Legii Cu­
dzoziemskiej. Mordowali oni bez litości bezbronną ludność.
Oficjalne dane rządowe podały, że zginęło 1070 osób, 2200 zos­
tało rannych, 3000 aresztowano, w tym Larga Caballero i Ma­
nuela Azańę. 30 górników skazano na śmierć, a wśród nich
przywódcę powstania — Ramona Gonzaleza Pene 9.
Krwawa rozprawa rządu z powstańcami w Asturii skłoniła
socjalistów do częściowej współpracy z komunistami. 10 paź­
dziernika 1934 r., z inicjatywy KPH powołano stały Komitet
Łączności między komunistami, socjalistami i centralami
związkowymi. Kolejnym krokiem, zbliżającym obie hiszpańskie
partie robotnicze, było utworzenie Komitetu Pomocy Hiszpań­
skim Więźniom Politycznym.
Olbrzymi wpływ na konsolidację sił lewicy hiszpańskiej wy­
warły uchwały VII Kongresu Międzynarodówki Komunisty­
cznej. Obradował on w dniach 25 lipca — 21 sierpnia 1935 r.
Idea tworzenia Frontów Ludowych wysunięta przez Kongres
znalazła podatny grunt i w Hiszpanii. W utworzeniu antyfaszy­
stowskiego Frontu Ludowego duże zasługi miała KPH, której
pozycja polityczna w kraju, w wyniku rewolucyjnych wystąpień
9 D o b r z y ń s k i , op. cit., s . 31.
klasy robotniczej, a zwłaszcza powstania w Asturii, uległa zna­
cznemu umocnieniu. Poczynania komunistów zmierzające do
utworzenia Frontu Ludowego aktywnie popierał przywódca
lewego skrzydła socjalistów, Largo Caballero. Przeszedł on ko­
lejną ewolucję poglądów i w tym czasie opowiadał się za rewo­
lucyjną drogą walki klasy robotniczej.
W wyniku masowych wystąpień klasy robotniczej oraz wsku­
tek afery łapówkowej upadł rząd Lerroux. Nowy — Manuela
Portela Valladaresa — nie znalazł poparcia ani prawicy, ani le­
wicy. W tej sytuacji prezydent Zamora zmuszony został do
podjęcia decyzji o przedterminowym rozwiązaniu Kortezów. 16
lutego 1936 r. miały odbyć się nowe wybory.
Przedterminowe rozpisanie wyborów było dła postępowych
sił w Hiszpanii okazją do odebrania prawicy władzy. Powstała
szansa przekształcenia dotychczasowego prowizorycznego alian­
su sił demokratycznych w rzeczywisty sojusz proletariatu,
drobnomieszczaństwa i postępowych grup burżuazji. Tylko taki
sojusz mógł bowiem zagrodzić drogę do władzy kontrrewolu­
cyjnej prawicy oraz umacniającemu się faszyzmowi.
Rozmowy między partiami popierającymi republikańską
formę rządów w sprawie opracowania programu politycznego
rozpoczęły się jesienią 1935 r. Doprowadziły one do przyjęcia
wspólnego programu minimum. Przewidywał on:
1) przywrócenie swobód demokratycznych i norm konstytu­
cyjnych;
2) amnestię dla więźniów politycznych;
3) przyjęcie do pracy robotników zwolnionych w ramach
represji;
4) wymierzenie kar za zbrodnie popełnione w Asturii;
5) nadanie ziemi chłopom i robotnikom rolnym;
6) uchwalenie reform społecznych 10.
15 stycznia 1936 r. w Madrycie nastąpiło podpisanie Paktu
Frontu Ludowego. Łączył on wspólnotą działania: Partię Le­
wicy Republikańskiej, Unię Republikańską, Socjalistyczną Par­
tię Robotniczą Hiszpanii, Komunistyczną Partię Hiszpanii,
Partię Republikańską Katalonii, katalońskich socjalistów i ko­
munistów, republikanów baskijskich, Powszechny Związek
Pracujących, część związków anarchistycznych, organizacje
młodzieży komunistycznej i socjalistycznej oraz kilka innych

10 Historia powszechna, t. IX, s. 345.

mniejszych grup11. Duże zasługi w sfinalizowaniu Paktu miał
Caballero, który swoje w nim uczestnictwo obwarował warun­
kiem udziału w Pakcie komunistów.
Lewica przystąpiła do wyborów zespolona w jednym bloku
wyborczym ze wspólnym programem; odmiennie wyglądała sy­
tuacja w obozie prawicy. W rywalizacji o przejęcie przywództ­
wa nad całą prawicą walczyli: Jose Calvo Sotelo, Gil Robles
i lider Falangi — Jose Antonio Primo de Rivera. W efekcie ża­
den z nich nie zdobył znaczącej przewagi. Z ugrupowaniami
prawicowymi zerwali współpracę zwolennicy monarchii (karliś-
ci). Utworzyli oni Wojskową Juntę Karlistowską i domagali się
w szczególnie niedogodnym terminie, w przededniu wyborów,
reaktywowania monarchii. Ich krótkowzroczność polityczna by­
ła tak daleko posunięta, że przystąpili do organizowania włas­
nych oddziałów wojskowych reguetes, które podjęły działania
partyzanckie w prowincji Navarra.
W skonsolidowaniu prawicy nie pomógł nawet apel prymasa
Hiszpanii, kardynała Isidro Goma, wzywający do zespolenia
szeregów w obliczu zbliżających się wyborów. Ostatecznie po­
szła ona do urn całkowicie rozbita i pozbawiona spójnego pro­
gramu wyborczego.
W takiej scenerii politycznej odbyły się w Hiszpanii 16 lute­
go 1936 r. wybory do Kortezów. Wyniki tych wyborów zasko­
czyły wszystkich. Byli nimi zaskoczeni zarówno Hiszpanie, jak
i opinia międzynarodowa. Nawet twórcy Bloku Frontu Ludo­
wego zdumieli się liczbą zdobytych mandatów. Na 473 miejsca
w Kortezach Front Ludowy uzyskał 268 mandatów wobec 205
zdobytych przez centroprawicę 12. Szczególnie dotkliwą poraż­
kę zanotowały partie centrum.
Wybory lutowe skierowane były głównie przeciwko reakcji
i faszyzmowi. W wyborach tych przełamali dotychczasową
bierność polityczną anarchosyndykaliści, którzy w znacznej
większości oddali głosy na kandydatów Frontu Ludowego 13.
Zwycięstwo Frontu Ludowego oznaczało dokonanie najwięk­
szego przełomu w historii Hiszpanii. Po wyborach lutowych
powstała III Republika. Stanęło przed nią zadanie dokonania
zmiany jeszcze na wpół feudalnych stosunków społecznych ist­
niejących w tym kraju.
11 Tamże.
12 Bron, op. cit., s. 25.
13 Borejsza, op. cit., s. 264.
 Zwycięstwo wyborcze partii tworzących Front Ludowy nie
było dziełem przypadku. Odniesiono je w wyniku zawarcia pak­
tu wyborczego, jednoczącego centrolewicowe partie republi­
kańskie z lewicą proletariacką. Aby do tego typu sojuszu mogło
dojść, potrzebna była konsolidacja zarówno partii reprezentują­
cych klasę robotniczą, jak i postępowych ugrupowań burżua-
zyjnych. Za programem Frontu Ludowego opowiedziało się
w przeważającej części chłopstwo i drobnomieszczaństwo
w poprzednich wyborach oddające głosy na partie centroprawi­
cowe.
Lewicowi republikanie, po raz drugi stając na czele rządu,
nie wyciągnęli jednak wniosków ze zmian, jakie zaszły w życiu
społeczno-politycznym Hiszpanii. Nie skoncentrowali się na
frontalnym zwalczaniu prawicy i faszyzmu, lecz dążyli do
wprowadzenia umiarkowanych reform społecznych. Po okresie
tak dramatycznych spięć społecznych nowy rząd premiera
Azany praktycznie zamierzał wprowadzać jedynie reformy
uchwalone w latach 1931 —1932.
Rok 1936 nie był już jednak rokiem 1931. Nie mogli więc
umiarkowani republikanie kopiować pracy rządu z poprzednie­
go okresu. Naród zaczął się domagać szybkiego przeprowadze­
nia reform, zapowiadanych w programie wyborczym. Jeszcze
dalej szły zamierzenia komunistów. Ich zdaniem należało dążyć
do zacieśniania jednolitofrontowych więzi i do energiczniejszej
niż w latach 1931 —1932 realizacji zamierzeń demokratycznej
przebudowy ustroju politycznego i społecznego kraju. Komu­
niści zabiegać zaczęli o to, by taktykę wyborczą zamienić
w długofalową strategię jednolitego działania wszystkich postę­
powych sił republikańskich. Miała ona być realizowana we
wszystkich płaszczyznach życia społecznego i politycznego.
Stąd też w marcu 1936 r. KPH zaproponowała kierownictwu
partii socjalistycznej współudział w opracowaniu rozszerzonego
programu Frontu Ludowego. Program zawierałby zapowiedź
radykalnej reformy rolnej, nacjonalizacji banków, przemysłu,
kolei oraz gruntownej demokratyzacji aparatu państwowego
i armii Socjaliści uchylili się od poparcia tego programu.
Tymczasem rząd premiera Azańy, sformowany wyłącznie
z lewicowych republikanów, ufny w poparcie lewicowych par­
tii, nawet w wypadku wprowadzenia znacznych korekt do przy­

14 Historia powszechna, s. 346.

jętego programu wyborczego, rozpoczął urzędowanie od po­
dejmowania decyzji popularnych, ale nie radykalnych. Ogłosił
amnestię dla więźniów politycznych, nakazał przyjęcie z powro­
tem do pracy wszystkich obywateli zwolnionych za prowadzoną
działalność polityczną oraz ponownie przyznał autonomię Kata­
lonii. Natomiast dużą opieszałość wykazywał w przeprowadza­
niu reformy rolnej, reform społecznych, czy ukaraniu osób od­
powiedzialnych za zbrodnie popełnione w Asturii. Szczególnie
sprawa reformy rolnej napotykała liczne trudności, znacznie
osłabiające tempo parcelacji ziemi obszarniczej. Dlatego niewie­
lu chłopów i robotników rolnych mogło skorzystać z tej refor­
my. W wyniku mało konsekwentnego działania rządu od lutego
1936 r. do dnia wybuchu reakcyjnego puczu rozparcelowano
jedynie 712 tys. ha ziemi.
Premier Azana, obawiając się, by rząd nie był posądzony
o nadmierną lewicowość, odciął się od koalicyjnej współpracy
z partiami lewicowymi w najważniejszych instancjach władzy
wykonawczej. Było to odejście od idei i programu Frontu Lu­
dowego. Lewicowi republikanie sprawując władzę negowali po­
trzebę istnienia Frontu Ludowego po wygraniu wyborów.
Azańa nie wykazywał konsekwencji w realizowaniu uchwalo­
nych już ustaw, reformujących ustrój społeczno-polityczny
państwa. Nie wykazywał większej troski o konsekwentne wcie­
lanie w życie reformy rolnej. Zbyt powierzchownie przepro­
wadził demokratyzację aparatu państwowego, który sympaty­
zował z prawicą. Wykazał ponadto znacznie mniej aniżeli w la­
tach 1931 —1933 zapału w demokratyzacji korpusu oficerskiego
— głównej ostoi reakcji. W tym wypadku prorocze okazały się
przestrogi, jakie głosił jeszcze przed ogłoszeniem wyników wy­
borów do Kortezów przewodniczący KPH — Jose Diaz. Był on
zdania, że jeżeli po utworzeniu rządu Frontu Ludowego „po­
zwoli się na to, by armią kierowali faszystowscy i monarchisty-
czni generałowie, zwycięstwo bloku ludowego będzie bardziej
niż względne i potrwa tyle czasu, ile potrzeba reakcji na po-
dźwignięcie się"16. Tak też stało się w rzeczywistości. Zarówno
Azana, jak i następny premier Casares Quiroga nie pozbawili
zajmowanych stanowisk reakcyjnych generałów i oficerów, a ci

l5 B o r e j s z a , op. cit., s. 265.

16 Cyt. za: D o b r z y ń s k i, op. cit., s. 50
konsekwentnie przygotowywali się do zbrojnego puczu mające­
go unicestwić republikę.
Stojący na czele rządu lewicowi republikanie bagatelizowali
wielokrotnie przekazywane, zwłaszcza przez partie lewicowe,
ostrzeżenia o niebezpieczeństwie przewrotu prawicowego.
Największym jednak zaniedbaniem był brak planu przeciwdzia­
łania ewentualnemu puczowi zbrojnemu.
Prawica, po szoku, jakim była klęska wyborcza, dość szybko
mobilizowała zwolenników. Przede wszystkim postanowiła jed­
nak generalnie przeformować program zdobycia władzy. Zade­
cydowano o przesunięciu punktu ciężkości z mało skutecznych
— zdaniem prawicy — legalnych metod parlamentarnych na
korzyść rozstrzygnięć pozaparlamentarnych — czyli akcji
zbrojnych. Jej stosunek do rządu Frontu Ludowego był jedno­
znacznie negatywny. Program wprowadzenia nawet ograniczo­
nych reform spowodował w obozie prawicy wielkie niezadowo­
lenie. Nie licząc już na możliwość odniesienia zwycięstwa wy­
borczego przystąpiła ona do wywoływania chaosu go­
spodarczego, dywersji, a nawet prowokacji politycznych.
Szczególnie groźnym dla rządu zjawiskiem było to, że prawica
hiszpańska zyskała sojusznika w międzynarodowym kapitale.
Sabotaż gospodarczy mógł być więc uprawiany zarówno przez
rodzimy, jak i obcy kapitał. Prawica hiszpańska skwapliwie ko­
rzystała również z pomocy bojówek faszystowskiej Falangi. Te
zaś na dużą skalę stosowały krwawy terror.
10 maja 1936 r. nastąpiły istotne zmiany w najwyższych wła­
dzach republiki. Prezydentem został Manuel Azana, a premie­
rem Casares Quiroga. Nowa ekipa rządowa, dostrzegając kno­
wania prawicy zmierzające do obalenia republiki siłą, podjęła
wiele przedsięwzięć mających na celu zarówno ukrócenie sa­
mowoli bojówkarzy z Falangi, jak i rozbicie powstających już
ognisk spisku 17. Były to jednak tylko działania defensywne.
W praktyce okazało się bowiem, że przeniesieni na inne stano­
wiska, nawet do najodleglejszych garnizonów, generałowie nie
zaniechali działalności spiskowej, a szef Falangi miał możliwość
kierowania organizacją nawet zza murów więzienia. Rząd zaś
w dalszym ciągu starał się prowadzić politykę odbiegającą od
założeń programu Frontu Ludowego. Polegała ona na oscylo-

17 Dokonano kolejnych zmian na kluczowych stanowiskach wojskowych

oraz aresztowano szefa Falangi Jose Antonio Primo de Riverę.

waniu między pokonanym blokiem partii centroprawicowych
a sojusznikami z lewego skrzydła Frontu Ludowego. Stąd też
rząd nie podzielał obaw, zgłaszanych przez socjalistów i komu­
nistów, co do umacniania się sił pragnących unicestwienia re­
publiki.
Wiosną i latem 1936 r. postępowała dalsza polaryzacja sta­
nowisk socjalistów i komunistów. Obie partie opowiadały się za
współpracą. Dużym sukcesem było zjednoczenie socjalistycznej
i komunistycznej organizacji młodzieżowej. W wyniku zjedno­
czenia 1 kwietnia 1936 r. powstał Związek Zjednoczonej Mło­
dzieży Socjalistycznej (JSU) z Santiago Carrillo na czele. Je­
szcze poważniejsze znaczenie miał postęp procesów zjednocze­
niowych w łonie partii socjalistycznej i komunistycznej. 23
lipca 1936 r. w Katalonii cztery partie robotnicze: Komunisty­
czna Partia Katalonii, Katalońska Federacja Socjalistycznych
Partii Robotniczych Hiszpanii, Socjalistyczny Związek Katalo­
nii i Katalońska Partia Proletariatu, utworzyły Zjednoczoną Par­
tię Socjalistyczną Katalonii (PSUC). Partia ta zgłosiła akces do
Międzynarodówki Komunistycznej. Jednak, poza Katalonią,
nie doszło do powstania jednolitej partii robotniczej. Prawica
i centrum partii socjalistycznej uniemożliwiały zabiegi zjedno­
czeniowe w skali całej Hiszpanii. Jedynym godnym odnotowa­
nia osiągnięciem było utworzenie w kwietniu 1937 r. Krajowe­
go Komitetu Łączności, mającego być organem koordynującym
działalność partii komunistycznej i socjalistycznej. Sądzono, że w
perspektywie Komitet ten przyczyni się do zjednoczenia obu partii 18.
Widząc brak jedności wśród partii tworzących Front Ludo­
wy wrogowie republiki ze zdwojoną energią przystąpili do
jej unicestwienia. Odrzucając taktykę zdobycia władzy drogą
wyborów parlamentarnych zaczęli brać przykład z pro-
gramu i praktycznej działalności Falangi. Ta natomiast zakła-
dała, że republikę zniszczyć można tylko siłą. Przyjęcie
falangistowskiej taktyki działania nie oznaczało, że prawica
hiszpańska uznała Falangę za siłę polityczną, która miała
poprowadzić do zwycięstwa. Jej liderem już wcześniej wybrana
została armia, a zwłaszcza antyrepublikańsko nastawiona kadra
oficerska.
Obok armii przygotowania do obalenia republiki prowadzili
18 Historia Komunistycznej Partii Hiszpanii, s. 187.
monarchiści, korzystający w tych poczynaniach z poparcia fa­
szystowskich Włoch oraz Portugalii 19.
Podstawową rolę w przygotowywanej rebelii odgrywała ar­
mia, a zwłaszcza junty generalskie oraz, skupiający oficerów,
Hiszpański Związek Wojskowy. Te dwa ośrodki opozycji woj­
skowej już na długo przed zbrojną rewoltą przygotowywały
składy broni i amunicji oraz rozbudowywały umocnienia poło­
wę w różnych punktach kraju. Między innymi w czasie prze­
prowadzonych w 1935 r. manewrów wojsko w górach Sierra de
Guadarrama wybudowało stałe pozycje obronne oraz przygo­
towało magazyny, składy broni i amunicji. Urządzenia typu po-
lowego budowano i w innych regionach Hiszpanii 20.
Junta generalska tymczasowo kierowana była przez gen. Ma­
nuela Godeda, ponieważ gen. Sanjurjo po nieudanym puczu
przebywał na emigracji. Przygotowała ona plany przejęcia wła­
dzy po wyborach lutowych z 1936 r. W styczniu spiskujący ge­
nerałowie nawiązali kontakt z Hiszpańskim Związkiem Woj­
skowym. Termin rewolty wyznaczono na 19 lutego 1936 r. Ge­
nerałowie uzyskali poparcie dla organizowanego puczu ze
strony faszystowskich Niemiec i Włoch. Rządy tych państw
obiecały rebeliantom dostarczyć znaczne ilości uzbrojenia i in­
nego materiału wojennego 21. Planowana na luty rewolta, z nie
wyjaśnionych jeszcze przyczyn, została w ostatniej chwili odwo­
łana.
8 marca 1936 r. generałowie dokonali formalnego wyboru
junty. W jej skład weszli generałowie: Fanjul, Orgaz, Villegas,
Rodriąuez del Barrio, Saliąuet, Garcia de la Herran, Kinde-
lan, Gonzales Carrasco i Varela. Nominalnym jej szefem był,
przebywający wciąż w Portugalii, gen. Sanjuijo. Kolejny ter­
min rebelii wyznaczono na 20 kwietnia, lecz i tym razem nie
doszła ona do skutku. O jej odwołaniu zadecydowały nieporo­
zumienia powstałe wśród samych członków junty.
Przygotowania do rebelii były tak zaawansowane, że rząd nie
miał żadnych trudności z ustaleniem, iż armia szykuje się do

19 L . T e t e r , Wojna domowa w Hiszpanii w świetle materiałów archiwalnych

przechowywanych w CAW 1936—1939, Materiały i Dokumenty Wojskowego

Instytutu Historycznego (dalej cyt. MiD WIH), sygn. 1/50/15, s. 10.
20 W. N i k o ł a j e n k o , Dwa goja hor'by w Ispanii, „Kommunisticzeskij

Internacyonał" 1938, nr 7, s. 57—58.

21 Ogólne zestawienie wiadomości i spostrzeżeń o wojnie w Hiszpanii., MiD

WIH. sygn. 1/48/7, s. 1.

zbrojnego wystąpienia. Zbagatelizował je jednak, dokonując je­
dynie kolejnych roszad na kluczowych stanowiskach wojsko­
wych. Miało to ograniczony skutek, powodując pewne zde­
kompletowanie wśród członków junty. Część z nich bowiem
oddelegowana została do prowincjonalnych garnizonów. W sze­
regach junty nastąpiła dość istotna zmiana. Ster przejął gen.
Emilio Mola Vidal. Główny ośrodek spisku przeniesiono do
Pampeluny, garnizonu, w którym gen. Mola dowodził jedną
z dywizji. Chociaż gen. Mola stał się rzeczywistym przywódcą
junty, to formalnie przewodził jej w dalszym ciągu gen. Sanjur-
jo.
Przygotowania prowadzone przez gen. Mole do wybuchu
zbrojnej rebelii stosunkowo szybko zostały dostrzeżone przez
partie Frontu Ludowego. Ostrzeżono rząd, ale ten pozostał
bierny, pozwalając tym samym na dalsze rozszerzenie się sieci
spisku.
Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna wiosną i latem 1936 r. by­
ła dla rządu premiera Quirogi niezmiernie trudna. Musiał on
stawić czoło trudnościom wewnętrznym spowodowanym ce­
lowo wywoływanym chaosem gospodarczym i nasilającej się
presji kapitału międzynarodowego. Sabotaż gospodarczy upra­
wiany przez rodzimą i międzynarodową burżuazję i obszarni­
ków doprowadził do powstania dużych napięć gospodarczych.
Zamykane były fabryki, nie obsiewane pola uprawne. Liczba
bezrobotnych dochodziła do miliona. Systematycznemu pogar­
szaniu ulegała sytuacja materialna ludzi pracy. Krwawe żniwo
zbierał faszystowski terror.
Olbrzymie trudności gospodarcze piętrzące się przed rządem
republikańskim pogłębiała celowa działalność burżuazyjno-de-
mokratycznych rządów państw Europy Zachodniej. Państwa te
stosowały na szeroką skalę restrykcje handlowe wobec Republi­
ki Hiszpańskiej. Wizja rządów Frontu Ludowego okrzyknię­
tych przez państwa kapitalistyczne "czerwonymi rządami",
chociaż w rządzie hiszpańskim nie było żadnego komunisty,
a nawet socjalisty, niepokoiła elitę władzy w tych państwach.
Dlatego prowadzona przez nie polityka zmierzała do popierania
każdego ośrodka przygotowującego obalenie rządu. Szczególnie
usilne starania czyniły państwa faszystowskie. One w sposób
jawny, wszelkimi dostępnymi sposobami, zachęcały prawicę
hiszpańską oraz junty generalskie do obalenia republiki.
W tym tak trudnym dla rządu republikańskiego okresie jego
polityka spotkała się z dużym niezadowoleniem najuboższych
warstw społecznych. Robotnicy i chłopi oczekiwali od rządu
Frontu Ludowego znacznej poprawy, a nie wyraźnego obniże­
nia ich warunków życia. W związku z tym nasilały się strajki,
które jeszcze bardziej dezorganizowały gospodarkę hiszpańską.
Wiosną 1936 r. spiskujący generałowie przyjęli ostateczny
plan działań i dokonali podziału stref, w których mieli przewo­
dzić zbrojną rebelią. Naczelnym dowódcą rebelii miał być gen.
Sanjurjo. Gen. Franco zaś objąć dowództwo nad wojskami ma­
rokańskimi i oddziałami Legii Cudzoziemskiej. Jego zadaniem
było jak najszybsze przerzucenie tych wojsk do południowej
Hiszpanii. Rebelią w północnych okręgach Hiszpanii kierować
miał gen. Mola. Gen. Goded z Walencji — dowodzić garnizonami
śródziemnomorskimi. W Madrycie rebelią kierować miał gen.
Villegas, a następnie gen. Fanjul. Gen. Garcia de la Herran
wzniecać rewoltę w garnizonie Carabanchel. Inni członkowie
junty kierować mieli puczem w Saragossie, Sewilli, Kadyksie
i innych większych miastach Data rewolty wyznaczona zos­
tała na 12 lipca 1936 r., ale i w tym terminie nie doszła do skut­
ku. Tym razem z powodu nieporozumień między generałami
a przywódcami ugrupowań monarchistycznych. Szczególną ro­
lę w planach spiskowców odgrywały wojska stacjonujące w
hiszpańskiej części Maroka. Tam znajdowała się Legia
Cudzoziemska oraz najemne oddziały marokańskie.
Czynnikiem, który skonsolidował całą prawicę i ostatecznie
przesądził o dacie rewolty, było zabójstwo głównego ideologa
prawicy Calvo Sotelo. Sprawca tego zabójstwa nie został wy­
kryty. Rewolta została wyznaczona na 17 lipca 1936 r. na go­
dzinę 17.00.
Rząd Frontu Ludowego został ostrzeżony za pośrednictwem
KPH o lipcowym terminie rewolty. Tym razem również nie
przedsięwziął środków, aby rozgromić w zarodku siły kontrre­
wolucyjne. Premier Quiroga spokojnie czekał na dalszy prze­
bieg wypadków. Nieudolności rządu zawdzięczać należy, że nie
tylko nie storpedował przygotowań do rebelii, ale nawet nie ob­
sadził wiernymi republice oficerami newralgicznych stanowisk
w armii. Dotyczyło to w szczególności garnizonów, w których
spiskujący generałowie i oficerowie mieli największe wpływy.

22 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 459—460.

Nie wprowadzono także stanu gotowości bojowej w jednost­
kach wojskowych. Rząd nie zdobył się nawet na ostrzeżenie
partii Frontu Ludowego. W tej sytuacji rebelianci mogli bez
żadnych przeszkód dokonać ostatnich przygotowań do puczu
wojskowego i tak sterować oddziałami wojskowymi, by te opo­
wiedziały się po ich stronie.
WYBUCH ZBROJNEJ REBELII

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, 17 lipca 1936 r. o go­

dzinie 17.00 rozgłośnia radiowa w Ceucie — stolicy hiszpań­
skiej strefy okupowanego Maroka — nadała sygnał: „Całe niebo
nad Hiszpanią jest bezchmurne". Było to hasło do rozpoczęcia
prawicowego puczu. Jako pierwsze, zgodnie z planem, przystą­
piły do działań oddziały Legii Cudzoziemskiej i najemne woj­
ska marokańskie. Były one od dawna przygotowywane do
udziału w rebelii. Znajdowały się w chwili jej rozpoczęcia
w pełnej gotowości bojowej. Było to wynikiem wielkiej niefra­
sobliwości rządu, który wiedząc o przygotowaniach pozwolił, że
zostały one skoncentrowane w jednym rejonie pod pozorem
udziału w manewrach.
Po otrzymaniu sygnału o rozpoczęciu puczu Legia Cudzo­
ziemska i najemne oddziały marokańskie dość szybko uporały
się z próbą obrony Ceuty przez oddziały wierne republice. Już
w pierwszych godzinach walk śmierć ponieśli wierni republice
generałowie Augustin Gomez Marato i Romerales Quintero.
Do rana 18 lipca całe terytorium Maroka hiszpańskiego zostało
opanowane przez rebeliantów.
W nocy z 17 na 18 lipca pucz objął większość garnizonów
rozmieszczonych w całej Hiszpanii. Największymi ośrodkami
rebelii były prowincje północne, gdzie spiskiem kierował gen.
Mola, i południowe, które opanowywały oddziały dowodzone
przez gen. Gonzalo Queipo de Liano y Serra.
Rebelią kierowali generałowie, ale po ich stronie stanęli wiel­
cy właściciele ziemscy, przemysłowcy, finansjera, faszyści,
monarchiści i wyższy kler Kościoła katolickiego.
 Głównym oparciem rebeliantów miała być armia, a zwłaszcza
korpus oficerski. Ich przewidywania sprawdziły się. W pier­
wszych dniach do puczu przyłączyło się około 80% oficerów. Po
stronie zbuntowanych generałów i oficerów opowiedziało się
70% stanu osobowego wojsk lądowych oraz niemal cała Gu­
ardia Civil. Wierne republice pozostały w przeważającej
większości wojska lotnicze i duża część marynarki wojennej 1.
Na wieść o wybuchu rebelii rząd premiera Casaresa Quirogi
podał się do dymisji. Nowym premierem został Martinez Bar­
rio. Jednak i on nie przystąpił do energicznych działań mają­
cych na celu opanowanie sytuacji. Ograniczył się do wprowa­
dzenia stanu wyjątkowego i zwolnienia żołnierzy od posłuszeń­
stwa wobec zbuntowanych dowódców. Premier Barrio, zbyt
słabo orientując się w sytuacji, szukał porozumienia z prawicą.
Zaproponował nawet gen. Moli stanowisko ministra wojny.
Rząd odrzucił natomiast wysuniętą przez Caballero — w imie­
niu Powszechnego Związku Pracujących (UGT) — propozycję
uzbrojenia robotników. Związki zawodowe wezwały klasę ro­
botniczą do strajku generalnego, pod hasłem zdecydowanej
walki z rebeliantami. Robotnicy, wbrew woli rządu, postanowili
tworzyć oddziały Milicji Ludowej. Robotników organizowali
do obrony republiki głównie komuniści.
18 lipca w całej Hiszpanii rozgorzały walki między rebelian­
tami a oddziałami wiernymi republice i robotniczą Milicją Lu­
dową. Toczyły się one w wielu miastach. W Madrycie rebelian­
tów izolowano. Aresztowany został gen. Patxot i płk Gómez
Carrión. Kpt. Augustina Huelina, który wyprowadził na ulice
pierwsze zbuntowane oddziały, zlinczował tłum. W innych
miastach i regionach Hiszpanii sytuacja republikanów nie była

1 W chwili wybuchu rebelii hiszpańskie sity zbrojne składały się z:

— wojsk lądowych liczących 135 888 żołnierzy, w tym: 84 generałów, 11 084

oficerów i 124 715 szeregowców i podoficerów;
— Guardia Civil — 29 187 żołnierzy, w tym: 6033 oficerów i 23 154 szeregowców
i podoficerów;
— Guardia de Aselto — 5000 żołnierzy;
— Afrykańskiego Korpusu Kolonialnego — 45 186 żołnierzy, w tym 2126 ofi­
cerów;
— wojsk lotniczych — 4423 szeregowców i podoficerów oraz 355 oficerów;
wojska te miały 500 samolotów;
— marynarki wojennej — 18 000 marynarzy i 1407 oficerów.
Powyższe dane cyt. za: Zarys historii Brygady „Garibaldi" 1936—1939, MiD
WH, sygn. 1/50/13, s. 29-30.
tak pomyślna jak w Madrycie. Wiele miast opanowali rebelian­
ci, zajęli m.in. Saragossę i Burgos.
Nie mogąc poradzić sobie ze skomplikowaną sytuacją, po za­
ledwie jednodniowym urzędowaniu, rząd Martineza Barrio po­
dał się do dymisji. Nowym premierem został Jose Giral
y Pereira. Rząd ten również nie był zdolny do zdecydowanego
działania. Usankcjonował jedynie istniejącą już sytuację i for­
malnie zezwolił na organizowanie Milicji Ludowej 2.
Na wieść o rebelii najbardziej zdecydowanie zareagowała
ludność Madrytu. Pod jej presją rząd zlecił utworzenie pięciu
kolumn 3 Milicji Ludowej. Na ich czele stanęli podpułkownicy
Julio Mangada, Lacalle i Marina oraz majorzy Sanchez Marina
i Fernandez Navarro. One to podjęły walkę z dowodzonymi
przez gen. Joaąuina Fanjula Goni rebeliantami, których otoczy­
ły w koszarach Montana.
19 lipca Komunistyczna Partia Hiszpanii wezwała wszystkich
robotników oraz całą postępową ludność Hiszpanii do obrony
republiki. Wiceprzewodnicząca KPH Dolores Ibarruri („Pa-
sionaria") rzuciła wówczas, w wygłoszonym przemówieniu ra­
diowym, hasło: „No pasaran! Mejor morir de pie que vivir en
rodillas!" (Nie przejdą! Lepiej umrzeć stojąc, niż żyć na klęcz­
kach!).
Obok Madrytu zdecydowaną przewagę w walce z rebelian­
tami uzyskała klasa robotnicza Barcelony. Sukcesem republika­
nów było także wyparcie zbuntowanych oddziałów z Walencji.
Rebelianci z reguły ponosili klęskę w tych miastach Hiszpanii,
w których była liczna i dobrze zorganizowana klasa robotnicza.
Natomiast na prowincji, z poparciem wojska, rebelianci uzyska­
li większe powodzenie. Gen. Mola ogłosił stan wyjątkowy
w prowincji Navarra mobilizując obok wojska 6 tys. requetes.
Innym członkom junty udało się opanować Segovię, Albacete,
Sewillę i inne większe miasta.
Rząd Girala, którego głównym zadaniem miało być stłumie­
nie rebelii, nie miał dostatecznego autorytetu ani umjejętności,
by ująć w ramy organizacyjne żywiołową walkę robotników
i chłopów przeciwko prawicowemu puczowi. Bardzo enigmaty­
czne były jego poczynania na arenie międzynarodowej. Jedyną

2 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op.cit., s . 3 3 .
3 Kolumna w przybliżeniu wielkością odpowiadała batalionowi, ale były
również kolumny liczące nawet 3000 żołnierzy. Każda z nich otrzymała 500 ka­
rabinów, 4 ckm i 50 tys. naboi.
inicjatywą była prośba skierowana do premiera Francji Leona
Bluma 4 o dostarczenie broni i amunicji. Pomimo obowiązują­
cej umowy hiszpańsko-francuskiej z 1935 r. o wzajemnych
ułatwieniach w sprzedaży broni, rząd francuski nie spieszył się
ani z udzieleniem odpowiedzi, ani tym bardziej z dostawami.
Po trzech dniach walk okazało się, że nie został zrealizowany
plan obalenia republiki. Zbuntowani generałowie liczyli na bły­
skawiczne przejęcie władzy. Tymczasem walka się przedłużała.
Rebeliantom udało się opanować stosunkowo niewielką część
Hiszpanii, a właściwie odizolowane obszary. Nie zajęli nato­
miast największych miast i ośrodków przemysłowych, w tym
Madrytu i Barcelony. Mimo iż na ich stronę przeszło około
70% stanu osobowego armii, to oddziały te, przebywając w od­
izolowanych garnizonach, nie mogły prowadzić większych ope­
racji wojskowych, poza kontrolowaniem zajętych miast i pro­
wincji.
Największe zagrożenie dla republiki stanowiły wojska stacjo­
nujące w hiszpańskiej strefie Maroka. Zostały one skoncentro­
wane na afrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego w goto­
wości do przerzucenia do Hiszpanii. Na ich dowódcę, jeszcze
przed wybuchem rebelii, wyznaczony został gen. Franco. Jed­
nak do wybuchu puczu był on dowódcą garnizonu na Wyspach
Kanaryjskich. Do Maroka przybył dopiero 19 lipca, korzystając
z pomocy monarchisty Juana de la Cierva Codorniu. Ten bo­
wiem wynajął w Wielkiej Brytanii specjalny samolot pilotowany
przez kpt. Bebbla, umożliwiając gen. Franco przylot do Ceuty.
Głównym zadaniem gen. Franco było przerzucenie najemnych
wojsk z Afryki do metropolii. Mógł tego dokonać tylko
wówczas, gdyby dysponował lotnictwem transportowym lub
flotą morską. Tymczasem mógł korzystać z usług jedynego ok­
rętu transportowego „Ciudad de Cadiz", który zresztą zablo­
kowały okręty wiernej republice marynarki wojennej. W tej sy­
tuacji jedyną możliwością była pomoc faszystowskich rządów
Niemiec i Włoch.
Niemiecki wywiad, poinformowany o terminie wybuchu
zbrojnej rebelii w Hiszpanii, jeszcze w czerwcu 1936 r., dopro­
wadził do utworzenia, kierowanego przez Niemców, Hiszpań­
sko-Marokańskiego Towarzystwa Transportowego. Dyspono­
wało ono dwiema eskadrami samolotów transportowych „Jun­
kers". Organizatorem i jednocześnie szefem Towarzystwa był
4 We Francji u władzy był rząd sformowany przez Front Ludowy.
hitlerowski oficer wywiadu Heinrickau. Towarzystwo, jako
pierwsze, pospieszyło z pomocą gen. Franco, tworząc most po­
wietrzny do Sewilli i przerzucając tam pierwsze najemne od­
działy marokańskie.
Hiszpańsko-Marokańskie Towarzystwo Transportowe nie
było w stanie samodzielnie przewieźć 25 tys. żołnierzy. Dlatego
też przywódcy rebelii zwrócili się bezpośrednio do Hitlera
i Mussoliniego o udzielenie im natychmiastowej pomocy. Ich
prośbę poparł ówczesny ambasador III Rzeszy w Madrycie,
który 25 lipca 1936 r. pisał, że „jeżeli nie nastąpi coś niespo­
dziewanego, trudno się spodziewać, by buntownicy mogli za­
tryumfować" 5
22 lipca udali się do Berlina dwaj agenci niemieccy Johannes
Bernhardt i Adolf Langenheim oraz oficer hiszpański kpt. Fran­
cisco Arranz. W trzy dni później spotkali się z Hitlerem, który
bez chwili wahania zdecydował się udzielić zbuntowanym ge­
nerałom pomocy. Polecił ministrowi lotnictwa Hermannowi Gó-
ringowi i ministrowi wojny Wernerowi Blombergowi zorgani­
zowanie specjalnej jednostki transportowej. O tym, jak spieszo­
no się z tą pomocą, świadczyć może fakt, że już 28 lipca
w Maroku wylądowało 20 niemieckich samolotów transporto­
wych „Junkers", 6 samolotów myśliwskich Heinkel-51 wraz
z uzbrojeniem i dodatkowym wyposażeniem 6.
Wysłany przez Hitlera pierwszy rzut sprzętu lotniczego nie
zaspokoił potrzeb rebeliantów związanych z transportem wojsk
marokańskich do metropolii. W celu ratowania rebelii jej przy­
wódcy, za pośrednictwem niemieckich przedstawicieli dyplo­
matycznych, przesyłali prośby o dalszą pomoc. 26 lipca nie­
miecki charge d'affaires w Lizbonie skierował do centrali
w Berlinie następującą depeszę: „Tymczasowy rząd wojskowy
w Burgos, powołując się na nasze wspólne interesy antykomu­
nistyczne, prosi o jak najszybsze dostarczenie do Saragossy lub
Burgos dziesięciu samolotów transportowych »Junkers«, jak
również bombowców (...), jeżeli możliwe 20 jednostek — i o ile
jest to konieczne — pod pozorem kontraktu o prywatnej sprze­
daży do Portugalii. W tym wypadku samoloty, po przymuso­
wym lądowaniu w Burgos, dostaną polecenie od odbiorcy pozo­
stania w Burgos (...) Ręczę, że Anglicy zaakceptują tego rodzaju

5 B r o n , op. cit., s . 50.

6 Tamże.
propozycję, dotyczącą samolotów transportowych (...) Rokowa­
nia w powyższej sprawie miały miejsce w prywatnym mieszka­
niu adiutanta szefa rządu portugalskiego (...)" 7.
Już w dwa dni po wysłaniu pierwszej depeszy ten sam dy­
plomata niemiecki przesłał do ministra spraw zagranicznych
III Rzeszy następną z prośbą o dalszą dostawę samolotów dla
rebeliantów. A oto jej fragment: „Konsultant w Sewilli przeka­
zał mi dzisiaj pilną prośbę generała Quiepo de Liano: Proszę
przesłać natychmiast dziesięć wielkich samolotów i pięć ma­
łych; w wypadku trudności co najmniej trzy wielkie samoloty
dla transportu wojska i bomb oraz trzy szybkie samoloty. W ce­
lu uniknięcia jakiejkolwiek kompromitacji proponuję przydzie­
lić samoloty do służby pocztowej Lufthansa i wysłać pojedyn­
czo, ale jak najszybciej do Sewilli lub Las Palmas, gdzie władze
wojskowe je skonfiskują (...)
Propozycja ta jest zupełnie niezależna od prośby Burgos (te­
legram nr 53 z 26 VII)"8.
Wysłannicy junty z Burgos udali się także do Włoch. 22 lipca
delegacja, na której czele stał dziennikarz Luis Bolin, spotkała
się z włoskim ministrem spraw zagranicznych, hr. Galeazzo
Ciano. W wyniku poczynionych ustaleń Włosi wysłali do Ma­
roka 11 samolotów transportowych Sabaudia-81.
Jawna oraz zamaskowana pomoc udzielana rebeliantom przez
Hitlera i Mussoliniego umożliwiła utworzenie stałego mostu
powietrznego między hiszpańską strefą Maroka a Sewillą. Przez
lipiec roku 1936 niemieckie i włoskie samoloty przerzucały na­
jemne wojska marokańskie do Hiszpanii. Gdy i to okazało się
niewystarczające, do pomocy zaangażowała się flota włoska.
Pod jej eskortą przepłynął konwój przewożąc 4 tys. żołnierzy
Legii Cudzoziemskiej.
W pierwszych dniach rebelii nie była ona centralnie kiero­
wana. Poszczególni członkowie junty lub wyznaczeni przez
nich generałowie i oficerowie prowadzili samodzielne działania.
Brak było przywódcy puczu. Zgodnie z wcześniejszymi ustale­
niami miał nim być przebywający na emigracji w Portugalii
gen. Sanjurjo. Tymczasem 20 lipca w czasie lotu samolotem do
Hiszpanii zginął on w katastrofie. Junta nie miała więc ani jed­
nolitego dowództwa wojskowego, ani kierownictwa polityczne-

7 Tamże.
8 Tamże.
go. Między jej członkami rozpoczęła się walka o wakujące sta­
nowisko szefa. 23 lipca spiskujący generałowie powołali w Bur­
gos Juntę Obrony Narodowej, na czele której stanął gen.
Miguel Cabanellas y Ferrer9. Na mocy opublikowanego przez
juntę dekretu gen. Franco mianowany został dowódcą wojsk
marokańskich i południowej Hiszpanii, a gen. Mola dowódcą
wojsk strefy północnej 10. W ten sposób faktycznymi liderami
rebeliantów zostali generałowie Franco i Mola.
Przerzucenie wojsk marokańskich do Hiszpanii rozpoczęło
nowy etap rebelii. Przywódcy junty z Burgos zaakceptowali
plan opracowany przez gen. Franco. Zakładał on prowadzenie
działań zbrojnych w celu połączenia odizolowanych północnych
i południowych rejonów kontrolowanych przez rebeliantów.
Przyjęcie przez juntę tego planu i wyznaczenie wojsk maro­
kańskich do przeprowadzenia zasadniczych działań bojowych
wysuwało osobę gen. Franco na pierwszy plan, chociaż formal­
nie nie wchodził on w skład junty. Z takim stanem rzeczy nie
chciał pogodzić się gen. Mola. Aby przejąć kierownictwo rewol­
tą, rozpoczął on działania zaczepne, zmierzające do zdobycia
stolicy. Sądził, że zdobywszy Madryt automatycznie stanie się
niekwestionowanym przywódcą rebelii.
Gen. Mola na czele czterech kolumn wojsk, w tym około 10
tys. requetes, rozpoczął marsz z północy w kierunku stolicy. Je­
go zdaniem piątą kolumnę 11 miał w samym Madrycie. Natar­
cie na miasto prowadzone było wzdłuż dróg przebiegających
przez szczyty gór Sierra Guadarrama, otaczających miasto od
północnego zachodu. Trzon wojsk gen. Moli stanowiły opano­
wane przez rebeliantów dywizje stacjonujące w Saragossie, Bur­
gos, Valladolid i La Coruna. Do jego szeregów pospieszyli także
falangiści. Faszystowscy bojówkarze opanowali słynną z wojen
napoleońskich przełęcz Samosierra. Inne oddziały gen. Moli
przełęcz, przez którą prowadziła droga z La Coruna do Madrytu.
W czasie zaciętych walk o tę przełęcz zginął m.in. wódz kasty-

9 W skład junty wchodzili także: gen. Andres Saliquet Zumeta, gen. Miguel

Ponte y Manso de Zuniga, gen. Emilio Mola Vidal, gen. Fidel Davila Arrondo,
płk Federico Montaner Canet i płk Fernando Moreno Colderón.
10 MiD W I H , T e t e r , Wojna domowa w Hiszpanii, s. 13.
11 Sformułowanie użyte przez gen. Mole „piąta kolumna" weszło w po­
wszechne użycie do języka politycznego i oznaczało posiadanie na terytorium
kontrolowanym przez przeciwnika utajonych sił, wspierających od wewnątrz
działania wojsk regularnych za pomocą dywersji, szpiegostwa itp.
lijskich falangistów Onesimo Redondo. Po zajęciu rejonu Alto
de Leon nad Madrytem zawisła groźba odcięcia od źródeł za­
opatrzenia w wodę i energię elektryczną. W paśmie gór Gua-
darramy znajdowały się bowiem elektrownie wodne i ujęcia
wody zaopatrujące stolicę.
W niezwykle groźnej dla Madrytu sytuacji republikanie,
głównie z inicjatywy komunistów, postanowili wysłać madryc­
kie oddziały Milicji Ludowej, aby zatrzymały rebeliantów.
Pierwsza opuściła Madryt kolumna dowodzona przez ppłk. Ju­
lio Mangadę, która miała zablokować przełęcz w górach Gua-
darrama. Druga kolumna, dowodzona przez por. Jose Galana,
wyruszyła w kierunku Alcala de Henares i Guadalajary, by po
wyparciu rebeliantów skierować się także w góry Guadarrama.
Na czele wszystkich oddziałów republikańskich walczących
w górach Guadarrama stanął ppłk Mangada. Obok Milicji Lu­
dowej pod jego rozkazami znalazły się wierne republice wojska
regularne z garnizonu madryckiego. Źle uzbrojone, w więk­
szości nie wyszkolone oddziały Milicji Ludowej staczały z regu­
larnymi wojskami gen. Moli zażarte walki. Republikanom uda­
ło się zablokować ciaśniny, przez które przebiegały główne
szlaki komunikacyjne. Kolumna dowodzona przez komunistę
por. Galana zdołała nawet wyprzeć nieprzyjaciela z przełęczy
Samosierra. Do końca lipca milicja madrycka całkowicie stor­
pedowała zamiar gen. Moli opanowania stolicy.
Po załamaniu się ofensywy na Madryt gen. Mola postanowił
ratować resztki prestiżu, zarówno swego, jak i dowodzonych
przez siebie wojsk, i skierował uderzenie na prowincje północ­
ne. Zamierzał zdobyć Irun, a następnie opanować prowincję
Guipuzcoa ze stolicą San Sebastian 12. Jednak i te działania nie
przyniosły gen. Moli większych sukcesów. Po zdobyciu Irunu
jego wojska przeszły do obrony. W ten sposób przegrał on z
gen. Franco rywalizację o przywództwo nad rebelią.
12 września 1936 r. Junta Obrony Narodowej utworzyła jed­
nolite dowództwo wojsk rebelianckich z gen. Franco jako na­
czelnym dowódcą, a 1 października mianowała go szefem rządu
i generalissimusem. W tym dniu gen. Franco, dziękując genera­
łom, powiedział: „Panowie, powierzacie mi Hiszpanię. Mogę
Was zapewnić, że moja pięść nigdy nie zadrży, że pozostanie

12 MiD WIH, T e t e r , Wojna domowa w Hiszpanii, s. 14.

zawsze zaciśnięta" 13. Tej obietnicy, jak żadnej innej, dotrzymał
z całą bezwzględnością. Przez cały okres wojny oraz długiego
panowania z całą brutalnością rozprawiał się ze swymi przeciw­
nikami politycznymi.
Rebelianci skonsolidowali się, wybrali przywódcę i korzysta­
jąc z każdym dniem ze wzrastającej pomocy państw faszystow­
skich przystąpili do planowego opanowywania terenów bę­
dących pod kontrolą republikanów. Legalny rząd tymczasem
w dalszym ciągu nie wypracował koncepcji prowadzenia dzia­
łań wojennych. To nie w wyniku energicznych posunięć rządu,
ale dzięki masowemu wystąpieniu ludu, rebeliantom nie udało
się przechwycić władzy w całej Hiszpanii.
W pierwszych miesiącach zbrojnej rebelii siły walczących
stron nie były usytuowane wzdłuż określonych linii frontu. Do­
piero jesienią 1936 r. odizolowane obszary łączyły się i zaczęła
się kształtować właściwa linia frontu. Zanim to jednak nastąpiło,
obie strony prowadziły działania bojowe przy użyciu tzw. ko­
lumn — oddziałów liczących od kilkuset do kilku tysięcy żoł­
nierzy. Walki toczyły się głównie wzdłuż ważniejszych szlaków
komunikacyjnych. Okres ten określany jest jako wojna kolu­
mnowa. Nie istniała wówczas ciągła linia frontu, a działania to­
czyły się na odizolowanych kierunkach. Walki na tym etapie
prowadzone były przy użyciu stosunkowo nielicznych sił i
przestarzałym sprzętem, ale charakteryzowały się dużą ma-
newrowością i dynamiką 14.
Rebelianci, jako pierwsi, zrozumieli potrzebę opracowania
planu wojny podporządkowanego jednolitej koncepcji strategi­
cznej. Gen. Franco zamierzał najpierw opanować Badajoz, by
doprowadzić do połączenia odizolowanych stref północnej i po­
łudniowej, kontrolowanych przez jego zwolenników. Po osiąg­
nięciu tego celu rozpocząć natarcie na Madryt, którego upadek
miał być równoznaczny z unicestwieniem republiki.
Zarówno w działaniach na Badajoz, jak i w natarciu na stolicę
główną siłę uderzeniową stanowić miał korpus wojsk afrykań­
skich. Dowódcą korpusu wyznaczony został płk Juan Yague
Blanco. Korpus został nazwany „Columna de Madrid". Już
sama nazwa sugerowała, że jego celem miało być zdobycie

13 Cyt. za: I. R. N o w a k , Odejście Generalissimusa, „Kultura" nr 45

t 9 XI 1975, s. 15.
14 MiD WIH T e t e r , Wojna domowa w Hiszpanii, s. 12.
Madrytu. W skład „Columny de Madrid" weszły oddziały Le­
gii Cudzoziemskiej i najemne wojska marokańskie. Liczyła ona
około 25 tys. dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy.
2 sierpnia zgrupowanie płk. Yagiie, złożone z trzech kolumn,
wyruszyło z Sewilli w kierunku Badajozu. W centrum ugrupo­
wania znajdowała się kolumna dowodzona przez ppłk. Cantosa
Heli Rolando de Telli. Na prawym skrzydle posuwała się ko­
lumna dowodzona przez ppłk. Carlosa Asensio Cabanillasa,
a na lewym kolumna mjr. Antonio Castejóna Espinosy.
Widząc, że nie zanosi się na szybkie zwycięstwo rebeliantów,
Mussolini i Hitler postanowili stopniowo przystępować do jaw­
nej interwencji po ich stronie. 4 sierpnia lotnictwo włoskie po
raz pierwszy weszło bezpośrednio do działań wojennych. Do­
konało ono ataku na republikańskie okręty wojenne ostrzeliwu-
jące zajęty przez rebeliantów port Larache. Także Niemcy pod­
jęli decyzję o bezpośredniej interwencji. 31 lipca w Dóberitz
pożegnano pierwszych lotników wyjeżdżających do Hiszpanii.
Zaokrętowano ich na parowiec „LTsaramo", który przyjął na
pokład także samoloty, artylerię przeciwlotniczą i inny sprzęt
wojskowy. Specjalny Sztab W, kierowany przez podsekretarza
stanu niemieckiego ministerstwa lotnictwa gen. Erharda Mil­
ena, koordynować miał pomoc niemiecką dla rebeliantów 15.
5 sierpnia „Usaramo" przerwał blokadę okrętów republikań­
skich i zawinął do Kadyksu. Przywiózł pierwszych 85 żołnierzy
niemieckich.
W pierwszych dniach i tygodniach puczu zbuntowani gene­
rałowie bardziej niż ludzi potrzebowali sprzętu wojskowego.
O jego dostawy szczególnie zabiegali u Hitlera i Mussoliniego.
A oto pismo niemieckiego ambasadora w Paryżu z 8 sierpnia
1936 r. skierowane do ministerstwa spraw zagranicznych III
Rzeszy w sprawie dostarczenia rebeliantom materiału wojenne­
go: „Proszę natychmiast przekazać kontradmirałowi Canarisowi
następującą informację od agenta, którego dobrze zna (...).
Mola prosi o dostarczenie w szybkim czasie do Coruńi 10 mi­
lionów naboi do karabinów »Mauser«. Wobec tego, że kontakt
z Franco jest nadal niebezpieczny, Mola prosi, by skomuniko­
wano się z mężem zaufania Franco w Berlinie, może on dostar­
czyć potrzebnych danych o kalibrze i o hiszpańskich karabi-
15 Cyt. za: Bron, op. cit., s. 51.
nach »Mauser«. Również Messerschmitt może dostarczyć in­
formacji na ten temat" 16
Korzystając z wydatnej pomocy Włoch i Niemiec rebelianci
znacznie wzmocnili swe wojska i przeszli do działań zaczep­
nych. Najważniejsze z nich prowadziła „Columna de Madrid".
Nie napotykając w działaniach na Badajoz większego oporu
zgrupowanie płk. Yagiie posuwało się w szybkim tempie.
4 sierpnia kolumna dowodzona przez mjr.Castejona zajęła bez
walki miejscowość El Ronąuillo, odległą 50 km od Sewilli.
W następnym dniu zajęła miejscowość Llerena. W tym samym
czasie ppłk Asensio zdobył Fuente de Cantos, a oddziały ppłk.
Telli wkroczyły do miejscowości Monesterio. Zgrupowanie płk.
Yagiie, dysponując znaczną liczbą środków transportu, a napo­
tykając słaby opór nielicznych oddziałów republikańskich,
w szybkim tempie zbliżało się do Badajozu. 11 sierpnia rebe­
lianci zdobyli miejscowość Meridę, leżącą zaledwie kilka kilo­
metrów od Badajozu. Jednak po raz pierwszy zmuszeni zostali
do odpierania kontrataków oddziałów Milicji Ludowej. W tym
dniu wojska podległe gen. Franco — zgrupowanie płk. Yagiie
— nawiązały łączność ze zgrupowaniem północnym gen. Moli
przez terytorium Portugalii. W ten sposób rebelianci uzyskali
nową drogę dla przerzutu broni i amunicji z Sewilli do Burgos.
Wciąż jednak nie osiągnięto ostatecznego celu operacji, to jest
zdobycia Badajozu i bezpośredniego połączenia dwóch swych
odizolowanych stref. Przygotowując się do szturmu płk Yagiie
musiał się liczyć z koniecznością stoczenia krwawych walk. Jego
wojska po raz pierwszy napotkały silny opór. Zakończył się dla
nich blitzkrieg, rozpoczęła się zażarta walka. Wielokrotnie po­
nawiane 13 sierpnia próby opanowania Badajozu nie przyniosły
sukcesu. Zdobyto jedynie kilka domów w Puerta de la Trinidad
— jednego z punktów oporu, broniących dostępu do Badajozu.
Następnego dnia mające przewagę liczebną zgrupowanie płk.
Yagiie wdarło się do miasta. Doszło do zażartych walk uli­
cznych. Całkowite zdobycie Badajozu nastąpiło 15 sierpnia.
Republikański dowódca obrony miasta, płk. Ildefonso Puig-
dendolas, wraz z grupą milicjantów wycofał się do Portugalii,
gdzie zostali internowani. Po zdobyciu Badajozu Marokańczycy
i legioniści rozpętali w mieście krwawy terror mordując zarów-

16 Tamże, s. 51—52.
no nielicznych znajdujących się tam milicjantów, jak i bez­
bronną ludność cywilną. Na arenie walki byków zamordowano
1800 jeńców, a w mieście rozstrzelano 4 tys. kobiet i mężczyzn.
Swe wrażenia z pobytu w Badajozie po dokonanej masakrze
opisali nieliczni dziennikarze zagraniczni, którym udało się tam
przedostać. Portugalski dziennikarz Mario Neves pisał: „Jest tu
tylu zabitych, że nie ma możliwości natychmiast ich pochować.
Jedynie masowe palenie zwłok może zapobiec rozkładowi na­
gromadzonych trupów, co stanowiłoby wielkie zagrożenie dla
zdrowia publicznego. Ta właśnie makabryczna operacja rozpo­
częła się dziś rano (17 sierpnia 1936 r. — R.D.), o godzinie szó­
stej, na cmentarzu, wytwarzając czarne chmury dymu, które —
przybywając z Caia — zauważyłem nad miejscem określanym
mi jako droga na cmentarz (...) Ogień płonie już dziesięć go­
dzin. Straszliwy zaduch przenika do nozdrzy do tego stopnia,
że żołądek się przewraca (...) W głębi wykopano rów wykorzy­
stując nierówności terenu. Na dnie rowu, długości jakichś 40
metrów, na poprzecznie nałożonych belach, podobnych do
podkładów kolejowych, leżą w większości zwęglone zwłoki po­
nad 300 ludzi" 17. Odpowiadając na pytanie korespondenta
amerykańskiej gazety „New York Herald Tribune" Johna T.
Whitakera o powód tej masakry płk Yague cynicznie stwierdził:
„Czy ktoś myślał, że zabiorę ze sobą cztery tysiące czerwonych,
kiedy moje oddziały posuwały się naprzód walcząc z czasem?
Czy miałem pozostawić ich na wolności, na tyłach i pozwolić
im, aby na nowo przekształcili Badajoz w czerwone miasto" 18.
Wiadomości o wydarzeniach w Badajozie wstrząsnęły opinią
świata. Napiętnowała ona masakrę dokonaną na bezbronnej
ludności tego miasta. Nawet katolicy, wyraźnie sympatyzujący
z rebeliantami hiszpańskimi, wyrażali swe oburzenie. Świadczył
o tym artykuł znanego francuskiego pisarza katolickiego Fran­
cois Mauriaca pt.: Badajoz, zamieszczony na łamach „Le Figa­
ro".
Potępienie przez opinię świata metod stosowanych przez na­
jemne oddziały rebelianckie nie pohamowało ani gen. Franco,
ani innych zbuntowanych generałów. W dalszym ciągu zalecali
oni stosowanie terroru.
Od pierwszych dni puczu wydarzenia zachodzące w tym kra­

17 Cyt. za: D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 80—81.

18 Tamże, s.81
ju nie były tylko wewnętrzną sprawą Hiszpanii. Od początku
rebelianci otrzymywali, zwłaszcza ze strony państw faszystow­
skich, poparcie moralne i materialne, wyrażające się w dosta­
wach sprzętu wojskowego. Gdy to okazało się niewystarczające,
rządy tych państw rozpoczęły bezpośrednią interwencję. Sytua­
cja w Hiszpanii interesowała także burżuazyjno-demokratyczne
rządy państw europejskich. Były one niechętnie ustosunkowane
do hiszpańskiego rządu Frontu Ludowego. Nie mogły jednakże
występować wbrew stanowisku własnego społeczeństwa, które
w większości oburzone było na zbrodnie dokonywane przez re­
beliantów, i otwarcie opowiedzieć się po stronie zbuntowanych
generałów. W tej sytuacji angielskie ministerstwo spraw zagra­
nicznych zaproponowało wyjście kompromisowe. Miała nim
być polityka neutralności w sprawie wojny hiszpańskiej. Zajęcie
takiego stanowiska oznaczało uniknięcie konieczności jednozna­
cznego opowiedzenia się po jednej ze stron konfliktu. Autorzy
tego projektu pragnęli jednakowo traktować zarówno legalnie
wybrany przez naród rząd, jak i rebeliantów. Było to stanowi­
sko bezprecedensowe w historii dyplomacji. Anglicy dla swego
projektu neutralności pozyskali Francję, mimo że rządy tam
sprawował, podobnie jak w Hiszpanii, Front Ludowy. Socjali­
styczny premier Francji Leon Blum ugiął się pod presją potę­
żnych kół przemysłowo-finansowych, obawiających się, by
hiszpański rząd Frontu Ludowego nie ograniczył zysków
z eksploatowanej przez nie gospodarki tego państwa. Dlatego
Blum zgodził się firmować inicjatywę angielską. 1 sierpnia
1936 r. wystąpił z apelem do wszystkich państw w sprawie za­
warcia międzynarodowego porozumienia o nieinterwencji
w wojnie hiszpańskiej. Propozycja francuska spotkała się z po­
parciem zdecydowanej większości państw Europy oraz Stanów
Zjednoczonych. Utworzony został stały Komitet Nieinterwen­
cji z siedzibą w Londynie.

Po opowiedzeniu się większości państw za polityką nieinter­

wencji w sprawy wojny hiszpańskiej, sytuacja rządu republi­
kańskiego stała się niezmiernie trudna. Państwa te wprawdzie
zobowiązały się do zakazu sprzedaży broni dla obydwu stron
walczących w Hiszpanii, ale Niemcy i Włochy, mimo uczest­
nictwa w Komitecie Nieinterwencji, nie tylko nie zaniechały
udzielania pomocy wojskowej rebeliantom, ale przystąpiły na­
wet do bezpośredniej interwencji19. Inne kraje, ściśle prze­

19 B r o n, op. cit., s. 52—57.

strzegając przyjętych zobowiązań, nie godziły się na sprzedaż
broni republikanom. Tak więc polityka nieinterwencji wymie­
rzona była przeciwko rządowi republikańskiemu. Rebelianci nie
odczuwali jej negatywnych skutków, a wręcz przeciwnie — „pra­
cowała" ona na ich korzyść.
Odmiennie aniżeli większość rządów na wybuch w Hiszpanii
wojskowego puczu zareagowała postępowa opinia świata. De­
mokraci z całego świata jednoznacznie solidaryzowali się
z walką prowadzoną przez Republikę Hiszpańską20. 23 lipca
1936 r. sekcje Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolu­
cjonistom (MOPR) Francji, Belgii, Szwajcarii i Włoch wydały
odezwę nawołującą masy pracujące do organizowania demons­
tracji, wieców, wysyłania telegramów do hiszpańskiego rządu
republikańskiego i składania wyrazów solidarności w ambasa­
dach tego państwa. Wyrazy solidarności dla walczącej z rebe­
liantami klasy robotniczej Hiszpanii skierowała największa
francuska centrala związkowa — Powszechna Konfederacja
Pracy (CGT).
Organizatorem akcji popierania walki ludu hiszpańskiego,
zmagającego się z rodzimą reakcją i międzynarodowym faszyz­
mem, były partie komunistyczne. One pierwsze dostrzegły
groźbę, jaką dla demokracji nie tylko w Hiszpanii, ale i w świecie
stanowiło czynne zaangażowanie się po stronie rebeliantów
państw faszystowskich. One także inspirowały swe narody do
walki o obronę Republiki Hiszpańskiej.
Narodami szczególnie żywo reagującymi na wydarzenia
w Hiszpanii był naród radziecki i francuski. 30 lipca odbył się
masowy wiec na placu Czerwonym w Moskwie pod hasłem:
„Ręce precz od rewolucyjnej Hiszpanii". 19 sierpnia w St.
Cloud pod Paryżem odbył się olbrzymi wiec solidarności na­
rodu francuskiego z udziałem około 400 tys. osób. Na wiecu tym
dominowało hasło: „Samoloty dla Hiszpanii"21. W drugiej po­
łowie sierpnia podobnego typu wiece solidarnościowe, chociaż
w znacznie mniejszej skali, odbyły się w Sztokholmie, Londy­
nie i innych miastach.

20 Najpełniejsze dane dotyczące pomocy udzielanej hiszpańskiemu rządowi

republikańskiemu przez postępową opinię świata zawiera publikacja Z pomocą

republikańskiej Hiszpanii 1936—1939, Warszawa 1976.
21 Demonstrantom chodziło o uchylenie wcześniejszej decyzji rządu francu­

skiego wstrzymującej wysyłkę zakupionych już przez Republikę Hiszpańską

samolotów.
 Poza wyrazami solidarności postępowa część narodów świata
zorganizowała pomoc materialną. Zapoczątkowała ją Międzyna­
rodowa Czerwona Pomoc, wpłacając 31 lipca 30 tys. franków
i wysyłając do Hiszpanii lekarstwa wartości 10 tys. franków 22.
Na apel Międzynarodowej Czerwonej Pomocy odpowiedziały
jej sekcje krajowe. Jedną z pierwszych była sekcja radziecka.
W Związku Radzieckim do 6 sierpnia 1936 r. na rachunek fun­
duszu pomocy Republice Hiszpańskiej wpłynęło 12 mln 145
tys. rubli, a do końca października tego roku — 47 mln 495 tys.
rubli 23
Podstawowym celem międzynarodowej akcji solidarności
z Republiką Hiszpańską było usunięcie blokady zastosowanej
wobec tego państwa w wyniku polityki nieinterwencji. Wystę­
powano o przywrócenie rządowi republikańskiemu prawa na­
bywania sprzętu wojskowego.
Międzynarodowa solidarność postępowej opinii świata z wal­
ką prowadzoną przez republikanów, a nawet niesiona im pomoc
materialna, nie mogły zrównoważyć pomocy, jaką otrzymywali
rebelianci od państw faszystowskich. W tej sytuacji do Hiszpa­
nii zaczęli przybywać ochotnicy, którzy z bronią w ręku pragnę­
li bronić demokracji przed zalewem faszyzmu. Ochotnicy ci
przybywali z wielu krajów świata. Reprezentowali 54 narody.
Pierwszymi ochotnikami byli sportowcy, który przyjyli do
Barcelony na mającą się odbyć 20 lipca 1936 r. Olimpiadę Ro­
botniczą. Na wieść o wybuchu rebelii przyłączyli się do barce -
lońskiej klasy robotniczej i czynnie uczestniczyli w rozgromie­
niu ognisk buntu w tym mieście. Następnymi byli ochotnicy
przybywający z Francji. 8 sierpnia do Barcelony przybyła pier­
wsza grupa francuskich antyfaszystów. Pod koniec tego miesią­
ca w Barcelonie sformowana została pierwsza międzynarodowa
centuria24 im. Ernsta Thalmanna złożona z ochotników róż­
nych narodowości. W jej składzie byli również Polacy.
Po pierwszym okresie żywiołowego napływu ochotników par­
tie komunistyczne rozpoczęły zorganizowaną rekrutację. Zapo­
czątkowała ją Francuska Partia Komunistyczna. W pierwszej
połowie sierpnia zorganizowała biura rekrutacji ochotników
oraz zajęła się sprawami technicznymi związanymi z ich wyjaz­

22 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z c k , op. cit., s. 43.

23 Z pomocą Republikańskiej Hiszpanii, s. 482—483.
24 Pododdział o liczebności zbliżonej do kompanii.
dem do Hiszpanii. Pod koniec sierpnia Komitet Centralny
Komunistycznej Partii Niemiec wydał odezwę skierowaną do
wszystkich antyfaszystów za granicą, którzy odbyli służbę woj­
skową, wzywając ich do oddania się do dyspozycji hiszpańskie­
go Frontu Ludowego.
Decyzje partii komunistycznych o rozpoczęciu planowej rek­
rutacji ochotników były odpowiedzią na apel rządu republikań­
skiego oraz Komunistycznej Partii Hiszpanii, skierowany do
narodów świata o międzynarodową pomoc dla walczącej repub­
liki.
W połowie sierpnia 1936 r. w Paryżu odbyła się pierwsza
Europejska Konferencja Pomocy Republice Hiszpańskiej, na
której wyłoniono Międzynarodową Komisję do Spraw Infor­
macji i Koordynacji Pomocy Hiszpanii. Na konferencji dysku­
towano sprawę zorganizowania kierownictwa akcją werbunko­
wą. Zadania tego podjęło się Prezydium Komitetu Wykona­
wczego Międzynarodówki Komunistycznej 25. Masowy napływ
ochotników oraz konieczność ujęcia tego ruchu w zorganizowa­
ne formy legła u podstaw inicjatywy, z jaką wystąpił we wrześ­
niu 1936 r. Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komuni­
stycznej. Zaproponował on utworzenie przy boku hiszpańskiej
armii republikańskiej Brygad Międzynarodowych 26.
W czasie gdy rebelianci zdobywali Badajoz, walki toczyły się
i na innych frontach. Po raz pierwszy republikanie przeprowa­
dzili lokalne akcje zaczepne. Szczególnie dużym echem
w Hiszpanii, a nawet w Europie, odbiła się wiadomość o powo­
dzeniu republikańskiego desantu wysadzonego na wyspach Ibi­
za i Formentera, leżących w archipelagu Wysp Balearskich.
Dowodzony przez kpt. Alberto Bayo desant morski zajął 9
sierpnia wymienione wyspy. Powodzenie tej akcji zachęciło
kpt. Bayo do nowej operacji desantowej. Zgromadziwszy około
3 tys. milicjantów, pod osłoną okrętów wojennych, 16 sierpnia
wylądował na wschodnim wybrzeżu Majorki. Po krótkiej walce
republikanie zajęli miejscowość Porto Cristo i do końca dnia
zdobyli przyczółek o głębokości 10—12 km. Dalsze ich posu­
wanie się zostało zahamowane. W następnym dniu wylądowały
nowe oddziały republikańskie. Z pomocą rebeliantom pospie­

25 E . K o z ł o w s k i , Hiszpańska epopeja dąbrowszczaków, „WPH" 1976, M3, s. 13.

26 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s . 52 .
szył Mussolini. 18 i 19 sierpnia oddziały republikańskie bom­
bardowało włoskie lotnictwo. Bombardowało także statki re­
publikańskie, które schroniły się w porcie Mahón na wyspie
Minorka. Obawiając się klęski walczących na Majorce rebelian­
tów Mussolini postanowił wysłać także oddziały lądowe. 19
sierpnia na odsiecz rebeliantom przybyli „ochotnicy" włoscy
pod dowództwem Arconovaldo Bonaccorsiego („Conde Ros­
si"). Walki trwały do 4 września i zostały zakończone dopiero
wówczas, gdy nowy premier rządu republikańskiego, Caballero,
bez porozumienia się z rządem katalońskim, odwołał z Majorki
walczące tam oddziały. Była to milicja katalońska podlegająca
lokalnemu rządowi w Barcelonie.
Po zdobyciu Badajozu gen. Franco mógł przystąpić do przy­
gotowywania operacji zmierzającej do zdobycia Madrytu. Roz­
począł je od cynicznego, jak udowodnił to dalszy przebieg woj­
ny, oświadczenia. Zapowiadał, że „ze względu na niewinną lud­
ność cywilną nie będzie bombardował Madrytu"27. Oświad­
czenie to złożył 16 sierpnia.
Podczas gdy rebelianci przygotowywali się do uderzenia na
stolicę, republikanie wciąż nie dysponowali siłami zbrojnymi
mogącymi podjąć z nimi skuteczną walkę. Szczególnie mocno
odczuwali brak wysoko kwalifikowanych kadr dowódczych.
Większość oficerów poparła bowiem rebelię. Republika nie
miała także odpowiednio wyszkolonej i zdyscyplinowanej armii.
Do stłumienia rebelii, zwłaszcza gdy do Hiszpanii zostały prze­
rzucone wojska afrykańskie, nie wystarczały oddziały Milicji
Ludowej. Były one słabo wyszkolone, niedostatecznie uzbrojo­
ne, a ponadto nie dowodzone według jednego, centralnego pla­
nu. Często były to oddziały tworzone przez partie polityczne,
które nie zawsze chciały realizować zadania wyznaczone przez
rząd. Były więc wypadki, że oddziały milicji po wyjściu poza
mury miast „przedkładały działalność polityczną nad obowią­
zek żołnierski, opuszczając niejednokrotnie front dla załatwia­
nia spraw politycznych" 28.
Wśród partii Frontu Ludowego jedynie Komunistyczna Par­
tia Hiszpanii przewidywała, że stłumienie buntu nie będzie
kwestią kilku dni. Dlatego usilnie nawoływała do utworzenia
regularnej Armii Ludowej. Komuniści rozpoczęli formowanie

27 Tamże.
28 Cyt. za: D o b r z y ń s k i, op. cit., s.87.
regularnych oddziałów wojskowych. Pod koniec lipca 1936 r.
utworzyli „stalowe kompanie", które na przełomie sierpnia
i września przekształcono w „Piąty Pułk". Była to nazwa
umowna. Nie przestrzegano etatów. W ciągu sześciu miesięcy
jego istnienia „przewinęło" się przez niego 70 tys. żołnierzy.
„Piąty Pułk" utworzyli najlepsi, najodważniejsi robotnicy Mad­
rytu. Jego dowódcą był Enrique Lister, a komisarzem polity­
cznym Włoch Vittorio Vidal („Carlos Contreras").
Rząd premiera Jose Girala, mimo trudnej sytuacji militarnej
republiki, nie kwapił się z tworzeniem regularnej Armii Ludo­
wej. Jednak pod naciskiem narodu zatrwożonego szybkością
działań wojsk afrykańskich, z którymi Milicja Ludowa nie mog­
ła sobie poradzić, zmuszony został do podjęcia nowych decyzji.
18 sierpnia ukazał się dekret rządu o utworzeniu ochotniczej
armii. Na jej organizatora wyznaczono Martineza Barrio. Do­
wódcami mieli być oficerowie i podoficerowie rezerwy. Mini­
malny okres służby wynosić miał 6 miesięcy. Chociaż nie była
to jeszcze decyzja o tworzeniu stałej armii regularnej, to jednak
stanowiła postęp na tej drodze. Ten dekret rządu spotkał się
z krytyką niektórych partii Frontu Ludowego. Przeciwny mu
był Caballero. Z jego inspiracji madrycki dziennik socjalisty­
czny „Claridad" już 20 sierpnia wystąpił przeciwko koncepcji
tworzenia armii ochotniczej. Zdaniem Caballero i jego zwolen­
ników zastąpienie milicji innym typem sił zbrojnych oznaczało­
by krok kontrrewolucyjny 29.
Rząd premiera Girala stanął nie tylko wobec problemu, jaki
wybrać wariant siły militarnej, mogącej skutecznie walczyć
z rebelią. Napotykał także trudności w umacnianiu władzy cen­
tralnej na terenach przez siebie kontrolowanych. Zaczęło bo­
wiem powstawać wiele ośrodków lokalnej administracji opano­
wywanych przez różne partie polityczne. Utrudniało to konso­
lidację całego społeczeństwa wokół walki o obronę republiki.
Anarchiści utworzyli Republikę Caspe, powstała Republika
Kraju Basków, Republika Santanderu oraz autonomiczny rząd
w Katalonii. Wymienione lokalne ośrodki administracji, kieru­
jąc się partykularnymi interesami, nie godziły się na zmobilizo­
wanie wszystkich posiadanych sił i środków do realizacji celów
strategicznych, jakie wyłaniały się przed władzą centralną.
Podczas gdy rząd republikański borykał się z narastającymi

29 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 54.

trudnościami wewnętrznymi i międzynarodowymi, gen. Franco
szykował się do uderzenia na Madryt. 20 sierpnia zgrupowanie
płk. Yagiie rozpoczęło pierwszy etap działań. Ponieważ droga
do Madrytu była jeszcze daleka, dlatego też przede wszystkim
należało opanować te rejony, które umożliwiały zajęcie najdo­
godniejszych pozycji wyjściowych do zaatakowania stolicy.
Przygotowując się do ofensywy na Madryt kolumna dowo­
dzona przez ppłk. Telli zdobyła 21 sierpnia miejscowość Trujil­
lo leżącą na podejściach do Sierra de Guadalupe. Dalszy kieru­
nek działań wyznaczony był na miasto Talavera de la Reina. 23
sierpnia zdobyta została miejscowość Navalmoral de la Mata.
W końcu sierpnia 1936 r. faszystowskie rządy Włoch i Nie­
miec postanowiły skoordynować pomoc udzielaną rebeliantom
hiszpańskim. Misji tej podjął się szef hitlerowskiego wywiadu
wojskowego adm. Wilhelm Canaris. 26 sierpnia wraz z bliskim
współpracownikiem płk. Walterem Warlimontem przybyli do
Włoch. Odbyli tam konferencję z szefem włoskiego wywiadu
wojskowego — gen. Mario Roattą. Pragnąc zapoznać się na
miejscu, w Hiszpanii, z istniejącą tam sytuacją płk Warlimont,
na pokładzie niemieckiego krążownika, udał się do Tetuanu,
a stamtąd wraz z gen. Roattą samolotem do kwatery gen. Fran­
co. Po rozmowach z gen. Franco odbyły się ponowne rozmowy
adm. Canarisa z gen. Roattą, podczas których przyjęto następu­
jące ustalenia:
1) oba państwa kontynuować będą, pomimo przystąpienia do
porozumienia o nieinterwencji, dostawy sprzętu wojskowego
dla rebeliantów hiszpańskich;
2) broń i uzbrojenie dostarczane będą odpłatnie;
3) do oddziałów rebelianckich z obu państw zostaną wysłani
specjaliści wojskowi;
4) transporty broni przewożone do Fliszpanii będą eskorto­
wane przez okręty wojenne;
5) Niemcy i Włochy wyślą swych oficerów łącznikowych do
sztabu gen. Franco 30.
Adm. Cuaris odbył także rozmowę z włoskim ministrem
spraw zagranicznych hr. Galeazzo Ciano. Ustalono limity dostaw
broni i sprzętu dla wojsk gen. Franco.
Złowieszczą zapowiedzią ustaleń dokonanych podczas spot­
kania niemiecko-włoskiego był nalot 27 sierpnia niemieckich

30 Tamże, s. 57.
samolotów na Madryt. Pierwsze niemieckie bomby zwiastowały
kolejny etap eskalacji obcej interwencji. Gen. Franco postano­
wił także nie „odstawać" od faszystowskich sprzymierzeńców.
Zaledwie w dwa tygodnie po oświadczeniu, że nie będzie bom­
bardował Madrytu, wysłał swe samoloty, aby bombardowały
stolicę. Stało się to mimo ogłoszenia Madrytu miastem otwar­
tym.
Po chwilowym wstrzymaniu działań, spowodowanym konie­
cznością przegrupowania oddziałów, wojska płk. Yagiie 28
sierpnia rozpoczęły nowe natarcie. Tym razem prowadzone
wzdłuż północnego brzegu rzeki Tag.
Groźna sytuacja, jaka zapanowała na frontach, a zwłaszcza
bezsilność rządu w walce z rebeliantami, zdopingowała KPH do
sprecyzowania programu ocalenia republiki. Przedstawił go
sekretarz generalny Jose Diaz Ramos w przemówieniu radio­
wym wygłoszonym 30 sierpnia. Program zakładał, że:
1) rewolucyjną wojnę można wygrać tylko wówczas, kiedy
zacznie się realizować rewolucyjny, ale zarazem realny, pro­
gram przeobrażeń politycznych, społecznych i ekonomicznych,
który potrafi przyciągnąć podstawowe warstwy i klasy społe­
czne;
2) na siłach zbrojnych spoczywać winien ciężar fizycznego
rozprawienia się z wrogiem, dlatego muszą one być do tego za­
dania odpowiednio przygotowane pod względem organizacyj­
nym i ideowopolitycznym.
3) armia powinna mieć ludowy charakter, polegający na wy­
chowaniu żołnierzy w duchu patriotyzmu i antyfaszyzmu; po­
winna być dokonana demokratyzacja korpusu oficerskiego
i powołanie instytucji komisarzy politycznych;
4) armia powinna przyjąć strukturę regularną ze wszystkimi
wynikającymi z tego komplikacjami 31.
Wypracowana przez komunistów koncepcja Armii Ludowej
atakowana była z dwóch stron. Krytykowały ją ugrupowania
burżuazyjno-demokratyczne opowiadające się za armią starego
typu. Z kolei anarchiści i ultralewica, a także premier Caballe­
ro, kierując się hasłami radykalizmu społeczno-politycznego,
przeciwstawiali się „uzawodowieniu" sił zbrojnych, opowiada­
jąc się za Milicją Ludową, jako formą powszechnego uzbrojenia
ludu.

31 Zob. „Kommunisticzeskij Internacyonał" 1937, nr 1, s. 4.

 Wobec piętrzących się trudności, zarówno wewnętrznych,
jak i na arenie międzynarodowej, 4 w rześnia 1936 r. premier
Giral podał się do dymisji. Nowy gabinet utworzył przedstawi­
ciel lewego skrzydła partii socjalistycznej — Largo Caballero.
Tym razem był to faktycznie rząd Frontu Ludowego, jako że
w jego składzie znaleźli się przedstawiciele wszystkich partii
tworzących ten blok. W skład rządu weszło także dwóch przed­
stawicieli KPH.
Rząd premiera Caballero miał do rozwiązania złożone zada­
nia polityczne i wojskowe. Już wtedy bowiem walka prowadzo­
na przez republikanów ze zbrojną rebelią i obcą interwencją za­
częła się przekształcać w wojnę narodoworewolucyjną. Na
zmieniający się charakter wojny zwrócił uwagę Komitet Cen­
tralny KPH 17 sierpnia 1936 r. W wydanej rezolucji stwier­
dzano, iż „zbrojnych zmagań w Hiszpanii nie można traktować
jako zwykłej wojny domowej, lecz jako wojnę narodoworewolu­
cyjną" 32. Szczególnie akcentowano rewolucyjny charakter wal­
ki o demokratyzację ekonomicznego, społecznego i politycznego
życia kraju, jak też ogólnonarodowy wymiar walki o wolność
i niezależność. W tej sytuacji nowy rząd musiał przeprowadzić
głębokie reformy strukturalne w celu prawnopolitycznego
usankcjonowania zachodzących przemian. Miał on także za za­
danie wyzwolenie zapału, inicjatywy i ofiarności wszystkich
zwolenników republiki. Dotyczyło to zarówno tych walczących
na froncie, jak i przebywających na zapleczu. Realizacja reform
wymagała od rządu prowadzenia uciążliwych pertraktacji mię­
dzypartyjnych, przezwyciężania sprzecznych niekiedy opinii
oraz wielu obaw i wahań. Jednocześnie musiał on bezwzględnie
utrzymać jedność Frontu Ludowego oraz zachować narodowy
charakter wojny.
Premier Caballero rozpoczął urzędowanie od wniesienia pod
obrady Kortezów ustawy o autonomii Basków. Z jego inicjaty­
wy minister rolnictwa, komunista Vicente Uribe Galdeano,
przygotował dekret o konfiskacie ziemi wrogów republiki.
W praktyce oznaczało to zlikwidowanie w Hiszpanii wielkiej
własności ziemskiej.
Obok wprowadzania postępowych reform najważniejszym
zadaniem rządu Caballero było przygotowanie sił i środków,

32 Cyt. za: Historia KPH, s. 166.

aby przynajmniej zahamować postępy rebelii. Przy realizacji
tego zadania premier nie wykazał jednak zbyt wiele inicjatywy.
Na początku września zgrupowanie płk. Yagiie zdobyło wa­
żny węzeł komunikacyjny, a jednocześnie duży ośrodek miejski,
Talavera de la Reina. Tym samym obydwa zgrupowania wojsk
rebelianckich — północne gen. Moli i południowe gen. Franco
— nawiązały ze sobą łączność operacyjną. Oznaczało to swobo­
dę wyboru dalszego kierunku natarcia. Był nim wcześniej już
wybrany przez gen. Franco kierunek madrycki. Po zdobyciu
Talavery wojska płk. Yagiie znalazły się w odległości zaledwie
100 km od Madrytu. Kontynuując działania zgrupowanie wojsk
afrykańskich posuwało się wzdłuż drogi Talavera de la Reina —
Maqueda — Valmojada — Madryt. Mogło ono zadać republice
śmiertelny cios. Stawką zmagań nie było bowiem tylko zdoby­
cie stolicy, ale ostateczne unicestwienie republiki. Groźbę tę
dostrzegł rząd premiera Caballero, ale przede wszystkim masy
pracujące Madrytu. Na front pod Talavera de la Reina kiero­
wane były najlepsze kolumny republikańskie. Z Madrytu prze­
rzucono, transportem samochodowym, kolumny wywodzące się
z „Piątego Pułku". Na pomoc przybyły także kolumny kataloń-
skie, w tym kolumna „Libertad", w składzie której walczył pol­
ski pododdział — „Grupa 36-ściu". Po raz pierwszy weszło
do walki lotnictwo republikańskie.
13 września kolumna „Libertad" zajęła pozycje leżące 30 km
na północny wschód od Talavera de la Reina. Jej zadanie pole­
gało na powstrzymaniu rebeliantów na szosie Talavera — Mad­
ryt. Po zatrzymaniu nieprzyjaciela republikanie 15 września
przeszli do kontrnatarcia w kierunku miejscowości Pelahustan.
W czasie natarcia dzielnie spisywali się Polacy. Dowodzona
przez Wiktora Kuźnickiego („Paweł Szkliniarz") obsługa ce-
kaemu zniszczyła załogę jednego z dział. Ogień prowadzony z
pozostałych cekaemów polskiego pododdziału umożliwił pie­
chocie republikańskiej kontynuowanie natarcia. Nieprzyjaciel
zmuszony został do wycofania się. W godzinach popołudnio­
wych Pelahustan został zdobyty. Następnie republikanie od­
rzucili przeciwnika o 15 km od wcześniej zajmowanych pozycji.
Milicja republikańska usytuowała się obronnie w pobliżu
miejscowości El Real de St. Vicente. Front na tym odcinku
ustabilizował się. Podobnie wyglądała sytuacja i na innych od­
cinkach frontu w rejonie Talavera de la Reina.
Zgrupowanie wojsk afrykańskich upojone łatwym sukcesem
podczas działań na Badajoz po raz pierwszy w tej wojnie zostało
skutecznie zatrzymane. Stanowiło to dla dowódcy zgrupowania,
płk. Yagiie, a zwłaszcza dla gen. Franco, wielki szok. Przeliczyli
się oni w planach, nie uwzględniając możliwości mobilizacji
mas ludowych wiernych republice. Gen. Franco postanowił
wówczas przyjść z pomocą oblężonym w Toledo, w twierdzy
Alcazar, oddziałom rebelianckim, aby podnieść prestiż wojsk
płk. Yagiie.
21 września wydał rozkaz rozpoczęcia przez zgrupowanie
„Columna de Madrid" działań na Toledo. W zastępstwie cho­
rego płk. Yagiie dowódcą zgrupowania został gen. Jose Enriąue
Varela Iglesias. Jego wojska zostały podzielone na dwie kolu­
mny. Dowodzili nimi ppłk Asensio i płk Barron. Natomiast
kolumna mjr. Castejóna nacierała na miejscowość Maqueda.
W Toledo tymczasem oddziały milicji republikańskiej oraz
jednostki Guardia de Aselto 23 września przystąpiły do
szturmu twierdzy Alcazar. Broniła się tam 1200-osobowa zało­
ga, dowodzona przez płk. Jose Moscardó Ituarte. W twierdzy
były warunki do prowadzenia długotrwałej obrony. Rebelianci
mieli tam duże zapasy żywności i wody, dlatego przez ponad
dwa miesiące skutecznie się bronili.
Kolumny płk. Barrona i ppłk. Asensio nie napotykając
w czasie działań na Toledo większego oporu posuwały się
w szybkim tempie. W ciągu jednego dnia pokonały około 60
km, docierając na odległość 15 km od Toledo. Tu zostały pow­
strzymane w związku z trudną sytuacją, w jakiej znalazły się
oddziały rebelianckie walczące w rejonie Maąuedy. Albowiem
republikanie, dzięki wysadzeniu śluzy na rzece Alberche, roz­
cięli ugrupowanie nieprzyjaciela na dwie części. Rebelianci
w panice wycofywali się w kierunku Santa Olalla, a następnie
Talavera de la Reina. Sytuacja została opanowana dopiero 25
września, co umożliwiło podjęcie działań w kierunku Toledo
26 września rebelianci przecięli szosę Toledo — Madryt. Zbli­
żyli się na odległość 3 km od Toledo. Jednocześnie pozycje re­
publikańskie w mieście bombardowało lotnictwo. 27 września
oddziałom gen. Vareli udało się przedrzeć do Toledo i połączyć
z garnizonem w Alcazar. Do wieczora opanowali większość
miasta. Broniły się jedynie odizolowane punkty oporu. Ostate­
cznie zostało ono całkowicie zdobyte w dzień później. Ostatnim
punktem oporu był szpitał broniony przez milicjantów Pow­
szechnej Konfederacji Pracy. Podobnie jak w Badajoz w Toledo
zapanował krwawy terror. W samym tylko szpitalu wymordo­
wani zostali nie tylko milicjanci, ale wszyscy lekarze, pielęg­
niarki i około 400 rannych.
Gen. Franco był autorem największej legendy wojny hisz­
pańskiej. Była ona znana pod nazwą epopei „lwów toledańskich
Alcazaru" 33. Legenda ta odwróciła uwagę, zarówno hiszpań­
skiej, jak i międzynarodowej opinii publicznej, od rzeczowej
analizy wydarzeń społeczno-politycznych. Podchwyciła ją
sprzyjająca frankistom propaganda w kraju i za granicą. Legen­
dę o toledańskich lwach wykorzystał gen. Franco dla spopula­
ryzowania własnej osoby.
Zdobycie Toledo i nadany temu rozgłos ostatecznie przypie­
czętowały zwycięstwo gen. Franco w rywalizacji o przywództwo
nad rebelią. Dlatego też, jak już wspomniano, wyznaczono go
1 października dyktatorem Hiszpanii. Po tym osobistym sukce­
sie gen. Franco miał się wyrazić: „Teraz wojna jest wygrana".
Jego optymizm był, jak się później okazało, przedwczesny. Wy­
grał natomiast i to całkowicie walkę o władzę. Jego zwolennicy
okrzyknęli go wodzem Hiszpanii narodowej — caudillo.
Stając się jedynym przywódcą rebelii gen. Franco przystąpił
do reorganizacji wojska. Dekretem z 2 października 1936 r.
utworzył narodowe siły zbrojne. Składały się one z dwóch ar­
mii: armii „Północ" — dowódca gen. Mola — złożonej z 5, 6, 7
i 8 dywizji, nowo formowanej dywizji kawalerii gen. Moscardó
i wojsk marokańskich w strefach działań tych dywizji; armii
„Południe" — dowódca gen. Queipo de Liano — w skład któ­
rej wchodziły wszystkie wojska działające w Andaluzji i rejonie
Badajoz, w tym także znajdujące się tam oddziały marokańskie.
Ogłoszenie gen. Franco dyktatorem rebelianckiej Hiszpanii
zakończyło pierwszy etap wojny hiszpańskiej. Rebelianci, cho­
ciaż nie osiągnęli celu strategicznego — upadku republiki —
mieli wiele innych znaczących sukcesów. Najważniejszy to za­
gwarantowanie sobie wszechstronnej pomocy ze strony Włoch
i Niemiec. Pomoc ta uratowała ich od klęski w pierwszych
dniach puczu oraz stanowiła istotny czynnik w toku dalej pro­
wadzonych walk. Nie bez znaczenia było także ciche poparcie
rebeliantów przez burżuazyjno-demokratyczne państwa Euro­
py i świata. Polityka nieinterwencji prowadzona przez te pań­
stwa bardzo odpowiadała przywódcom rebelii. W praktyce sku­

33 D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 113—116.

tecznie blokowała dostawy sprzętu wojskowego dla republika­
nów. Dużym sukcesem rebeliantów było ostateczne zakończe­
nie walki o władzę. Umożliwiło to skoncentrowanie uwagi na
wypracowaniu spójnego planu prowadzenia działań wojennych.
Do sukcesów militarnych można zaś zaliczyć połączenie w jed­
ną całość administrowanego przez nich terenu oraz przejęcie
inicjatywy strategicznej.
Republikanie nie zdołali /dławić rebelii w zarodku, kiedy by­
ła najsłabsza. Przeciwnie, uczynili niewiele dla zmniejszenia
odnoszonych przez przeciwników sukcesów. Mało konsekwentne
poczynania rządu premiera Girala nie umocniły pozycji repub­
likanów. Jednakże pod wpływem ludu utworzyli oni rząd,
w którym reprezentowane były wszystkie partie tworzące
Front Ludowy. Rząd ten zapoczątkował realizację radykalnych
ustaw zmieniających stosunki społeczne. Dzięki nim wojna,
która w pierwszych tygodniach była klasyczną wojną domową,
zaczęła zmieniać charakter stając się wojną narodoworewolu-
cyjną. Chłopi i robotnicy z ochotniczych formacji Milicji Lu­
dowej walczyli z większym zapałem, widząc w tej walce szansę
na zmianę ustroju społeczno-politycznego. Ważnym wydarze­
niem dla republiki był wzrost nacisków na rząd w celu utwo­
rzenia regularnej Armii Ludowej. Niechętny tej koncepcji
premier Caballero, dostrzegając zagrożenia, jakie dla republiki
po zdobyciu Toledo stanowiły przygotowania gen. Franco do
szturmu na Madryt, stopniowo zaczął wycofywać się ze zgła­
szanych zastrzeżeń. Zapowiedzią zmiany stanowiska premiera
było opublikowanie 30 września dekretu rządu o planowanym
wcieleniu oddziałów milicji w skład regularnej armii. Nie był to
jeszcze dekret o tworzeniu takiej armii, a tylko zapowiedź czy­
nionych przygotowań, jednak i to stanowiło sukces tych sił, któ­
re dostrzegły szansę obrony republiki w powołaniu regularnej
siły zbrojnej.
Generalnie ocenić można, że obydwie strony po pierwszym
etapie trwania wojny czyniły intensywne przygotowania do de­
cydującego starcia. Miejsce tej konfrontacji wybrane zostało
przez gen. Franco, gdyż jego wojska miały inicjatywę strategi­
czną. Miała to być bitwa o stolicę kraju. Według powszechnych
przypuszczeń — nie tylko frankistów, czy republikanów, lecz
także opinii świata — opanowanie przez wojska gen. Franco
Madrytu stanowiłoby śmiertelny cios dla zdezorganizowanej
republiki.
 PIERWSZE NATARCIE
NA MADRYT

Po zdobyciu przez frankistów Toledo zagrożenie Madrytu

wzrosło. Odległość, jaka dzieliła wojska gen. Franco od stolicy,
wynosiła 70 km. 28 września gen. Franco oficjalnie ogłosił roz­
poczęcie pierwszego natarcia na Madryt. Podobnie jak miało to
miejsce przy dotychczasowych operacjach, zadanie zdobycia
Madrytu, pomimo formalnego podporządkowania wojsk afry­
kańskich armiom dowodzonym przez generałów Mole i Queipo
de Liano, zostało powierzone tym właśnie wojskom działającym
samodzielnie. W myśl instrukcji przesłanej przez gen. Franco
miały one działać zdecydowanie i stanowczo. Oznaczało to
bezwzględne fizyczne rozprawianie się z przeciwnikami polity­
cznymi.
28 września wyznaczone do operacji wojska frankistowskie
zajęły pozycje wyjściowe. Było to zgrupowanie dowodzone
przez gen. Varelę, którego trzon stanowiły wojska afrykańskie.
Pas natarcia miał szerokość 60 km i ciągnął się od Toledo do El
Real de San Vicente. Plan natarcia zakładał koncentrację dzia­
łań w sektorze Toledo — San Martin de Valdeiglesias. Zgru­
powanie gen. Vareli podzielone zostało na pięć kolumn. Zada­
nie główne przydzielono kolumnom dowodzonym przez płk.
Barrona, ppłk. Asensio i ppłk. Francisco Delgado Serrano osła­
nianym na skrzydle przez dywizję kawalerii gen. Monasterio.
Wymienione kolumny nacierać miały z Toledo wzdłuż drogi
Santa Cruz dc Retamar Madryt. Działania pomocnicze
prowadzić miała kolumna ppłk. Castejóna. Jej marszruta wy­
znaczona była następująco: z San Martin de Valdeiglesias przez
Brunetę na Madryt.
 Przygotowania frankistów do szturmu Madrytu rozpoczęły
się od intensywnych bombardowań miasta. Jednocześnie,
zgodnie z przyjętym planem, do działań przystąpiły wojska lą­
dowe. 6 października rozpoczęły natarcie trzy frankistowskie
kolumny, działające na głównym kierunku Maąueda — Mad­
ryt. Na odcinku Maąuedy front przerwała kolumna ppłk. Del­
gado. Pod Torrijos rozpoczęła natarcie kolumna płk. Barrona,
a pod Villamiel wojska ppłk. Asensio.
Bezpośrednie zagrożenie Madrytu oraz konsekwencje, jakie
mógł stanowić upadek stolicy dla republiki, zmobilizowały lud
hiszpański. Na jego czele stanęła KPH. Rzuciła ona hasło:
„Wszyscy do obrony Madrytu!" Szczególną aktywnością wyró­
żniała się wiceprzewodnicząca KPH Dolores Ibarruri („Pasio-
naria"). Apelowała ona do kobiet Madrytu. „My kobiety mu­
simy od swych mężów wymagać odwagi. Wolimy być wdowami
po bohaterach niż żonami tchórzy" 1. Odpowiedź kobiet Mad­
rytu była jednoznaczna: „Jeżeli mężczyźni nie obronią Madrytu,
my go same obronimy. Raczej zginiemy, niż miałybyśmy wpaść
w ręce Maurów 2. Madryt nigdy nie będzie faszystowski" 3.
Nie tylko komuniści, ale także socjaliści i inni reprezentanci
Frontu Ludowego wzywali ludność Madrytu do obrony miasta.
W efekcie wywołało to powszechną mobilizację mężczyzn i ko­
biet. Każdy zajmował powierzony mu odcinek. Szczególnie
masowy był napływ ochotników do budowy umocnień wokół
stolicy. Zdecydowano wybudować wokół Madrytu trzy pasy
umocnień, które miały przebiegać w odległości 6 do 8, 12 do 14
i 20 do 35 km od centrum miasta 4.
Rząd, a przede wszystkim premier Caballero, był przeciwny
tej inicjatywie. Motywacje jego poczynań przedstawione zosta­
ną w dalszej części książki. Ale pod naciskiem mas musiał wy­
dać rozkaz o ich budowie. Nie ustąpił jednak całkowicie. Cabal­
lero, podporządkowując się oficjalnie woli mas, zakulisowo
prowadził intrygi sabotujące te poczynania. W rezultacie z pla­
nowanych trzech pasów umocnień zdołano całkowicie zakoń­
czyć budowę jednego, leżącego najbliżej przedmieść stolicy.

1 Cyt. za: B r o n , op. cit., s. 86.

2 Maurowie — potoczna nazwa Arabów.
3 Cyt. za: B r o n, op. cit., s. 86.
4 Zob. I. M a js k i , Narodoworewolucyjna wojna w Hiszpanii a Zwią­
zek Radziecki, (w:) Pod sztandarem Republiki Hiszpańskiej 1936-1939,
Warszawa 1967, s. 35.
W ten sposób powstała linia umocnień biegnąca od miejsco­
wości Aravaca poprzez Humerę, Carabanchel Alto do Villaver­
de, a więc ufortyfikowana została tylko zachodnia strona
przedmieść Madrytu. Jak się później okaże, odegrała ona istot­
ną rolę w obronie stolicy. Na niej zatrzymała się frankistowska
ofensywa, tu ustabilizowała się linia frontu przez cały czas tr­
wania tej wojny.
Inne rubieże podejść do Madrytu, niestety, nie zostały ufor­
tyfikowane. Południową flankę pasa obrony w pewnym stopniu
osłaniały przeszkody naturalne, a zwłaszcza rzeki Manzanares
i Jarama. Umocnienie się republikanów na linii wymienionych
rzek stanowiłoby dla frankistów trudną do sforsowania prze­
szkodę. Od północy zaś pasma szczytów gór Sierra de Guadar­
rama, Sierra de Ayllón, Sierra de los Cabras i Altos de Roma-
nillos stanowiły naturalny pas fortyfikacji osłaniających stolicę
z tego kierunku. O tym, jak trudno było sforsować te góry,
przekonał się gen. Mola w końcu lipca 1936 r., podejmując
pierwszą próbę zdobycia stolicy. Najsłabszym ogniwem w pasie
obrony Madrytu był odcinek od końca szczytów Sierra de
Guadarrama do miejscowości Aravaca. Był to teren odkryty,
pozbawiony liczących się przeszkód naturalnych. Dziwić się
tylko należy, że Dowództwo Obrony Madrytu niewiele uczyni­
ło dla ufortyfikowania tego tak newralgicznego odcinka obrony.
Podczas gdy ludność stolicy z entuzjazmem sposobiła się do
walki, rząd republikański wciąż ociągał się z podjęciem rady­
kalnych przedsięwzięć powiększających potencjał wojskowy.
W dalszym ciągu nie miał on żadnej koncepcji prowadzenia
działań wojennych 5. To nie jego decyzje, lecz inicjatywa partii
politycznych i narodu powodowały powstawanie nowych od­
działów Milicji Ludowej. Rząd był szczególnie „głuchy" na
apele o tworzenie armii regularnej.
Pierwszy etap frankistowskiej operacji zmierzającej do zdo­
bycia Madrytu zakładał przełamanie republikańskich pozycji
i otwarcie drogi do bezpośredniego zaatakowania miasta. Zgru­
powanie gen. Vareli liczyło 25 tys. żołnierzy, 60 dział, 4 bata­
liony włoskich czołgów i około 80 samolotów. Republikanie na­
tomiast na tym kierunku mieli jedynie 20 tys. źle uzbrojonych
milicjantów, działających w niezależnych od siebie i odizolowa-

5 MiD WIH, T e t e r , Wojna domowa w Hiszpanii, s. 11—12.

nych kolumnach, oraz kilkanaście przestarzałych dział6. Przez
pierwsze dziesięć dni prowadzonych walk postępy nieprzyjacie­
la nie były zbyt wielkie, chociaż systematycznie przybliżał się
do Madrytu. Tempo działań frankistów było stosunkowo po­
wolne i wynosiło średnio 2 km na dobę.
7 października kolumny podpułkowników Asensio i Castejó-
na zdobyły Escalonę zaskakując broniące się oddziały republi­
kańskie. Nie zdążyły one nawet wysadzić mostu na rzece Al­
berche. W następnym dniu kolumny Castejóna i Delgado zdo­
były miasto San Martin de Valdeiglesias. Jednocześnie pomoc­
nicze działania rozpoczęło zgrupowanie gen. Andresa Saliqueta
Zumeta, wchodzące w skład armii „Południe". Zajęło ono
miejscowość Robledo de Chavela. W następnych dniach tempo
działania wojsk frankistowskich słabło.
Niebezpieczeństwo dla Republiki Hiszpańskiej, jakie wiązało
się z utratą Madrytu, dostrzegł w końcu premier Caballero. Dał
się przekonać o potrzebie utworzenia regularnej armii republi­
kańskiej. Pod naciskiem komunistów oraz popierających ich
najuboższych warstw Madrytu wydał wreszcie 10 października
1936 r. dekret o utworzeniu Armii Ludowej. Dekret przewidy­
wał militaryzację Milicji Ludowej, czyli wcielenie jej do armii.
Kolejnym ustępstwem premiera na rzecz komunistów było
opublikowanie 15 października dekretu o utworzeniu General­
nego Komisariatu Wojennego oraz korpusu komisarzy wojen­
nych w oddziałach i pododdziałach. Komisariaty wojenne mia­
ły się tworzyć także na szczeblu taktycznym i operacyjnym.
Komisarze mieli podtrzymywać i umacniać ducha bojowego
walczących wojsk, a także dążyć do utrzymywania więzi między
kadrą a szeregowcami.
Mimo wzmacniania przez republikanów frontu broniącego
dostępu do Madrytu nie byli oni w stanie prowadzić skutecznej
walki z dobrze wyszkolonymi i uzbrojonymi oddziałami franki-
stowskimi.
17 października wojska nieprzyjacielskie przerwały republi­
kańskie linie obronne w rejonie Escalona — Maąueda. Kolu­
mna płk. Barrona zdobyła miejscowości Olias del Rey i Cabanas
de la Sagra. Kawaleria gen. Monasterió: Mocejón, Magan, Co-
beja, Villaluenga i Pantoja. Wznowiło działalność lewe skrzydło
zgrupowania gen. Yareli. Kolumna ppłk. Delgado zdobyła

6 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 461.

miejscowości Villa del Grado i Aldea del Fresno kontynuując
natarcie w kierunku Mentridy. Kolumna ppłk. Castejóna zbli­
żyła się do miejscowości Chapineria. Jednocześnie kolumna
ppłk. Asensio, przy współudziale kolumny ppłk. Delgado, pod
wieczór zdobyły ważny węzeł komunikacyjny — miejscowość
Valmojado.
Na wieść o przełamaniu frontu i szybkich postępach franki-
stów rząd republikański podjął decyzję o wysłaniu na zagrożone
odcinki wszystkich posiadanych rezerw. Dotyczyło to także pod­
oddziałów międzynarodowych, wcześniej walczących
w składzie Milicji Ludowej, a stopniowo wycofywanych z fron­
tu do miejscowości Albacete, gdzie projektowano utworzenie
Brygad Międzynarodowych. Wśród pododdziałów międzyna­
rodowych, które zamiast do Albacete wyruszyły na front, był
polski pluton cekaemów — „Grupa 36-ściu".
14 października Polacy skierowani zostali w rejon miejsco­
wości San Martin de Valdeiglesias. Weszli ponownie w skład
centurii im. Komuny Paryskiej. Walczyła ona w ramach ko­
lumny „Libertad". 15 października polska grupa znajdowała się
w drugiej linii na północny zachód od miejscowości Chapineria.
Wieczorem weszła na pierwszą linię, staczając w nocy upor­
czywe walki z nacierającym nieprzyjacielem.
Najcięższe walki „Grupa 36-ściu" prowadziła 17 październi­
ka. W tym dniu pozycje bronione przez Polaków były ostrzeli­
wane ogniem artyleryjskim oraz bombardowane przez lotnict­
wo. W południe do natarcia przystąpiła piechota. Została ona
odparta dopiero podczas walki wręcz. W walce dużą rolę ode­
grał celny ogień karabinów maszynowych obsługiwanych przez
Polaków. Nieprzyjaciel został zmuszony do czasowego wstrzy­
mania natarcia. 17 października Polacy ponieśli pierwsze straty.
Padli w boju: Szymon Zawada, Józef Elkon, Józef Mroczko
i Kostruwiec. Trzech dalszych zostało rannych 7.
Frankiści po przegrupowaniu i uzupełnieniu oddziałów
pierwszorzutowych 17 października po południu przystąpili do
natarcia i przełamali pozycje wojsk republikańskich. Polacy zo­
stali okrążeni. Zmuszeni byli przebijać się na miejsce koncen­
tracji w Brunetę. W następnych dniach Polaków wycofano

7 Slawnyj pul' internacyonalnoj brigady im. Dombrowskoga, „Kommunisti-

czeskij Internacyonał" 1938, nr 11, s. 79.
z frontu i skierowano do Bazy Brygad Międzynarodowych w
Albacete.
17 października frankiści przełamali linię frontu na dość du­
żej szerokości. Mieli więc możliwość kontynuowania działań
zaczepnych. 18 października kolumna płk. Barrona zdobyła
miejscowości Yuncos i Illescas i dotarła do pierwszego pasa
umocnień osłaniających Madryt. Gen. Asensio, dowódca wojsk
republikańskich broniących Madrytu, mimo słabnącego natar­
cia nieprzyjaciela, był zdecydowany wycofać swe wojska. Do­
piero ostry protest partii Frontu Ludowego, a zwłaszcza komu­
nistów, spowodował, że decyzja ta została cofnięta. Wojska re­
publikańskie przystąpiły nawet do lokalnych kontrataków.
Między innymi w rejonie Chapinerii przez dwa dni powstrzy­
mywały nieprzyjaciela, opóźniając tym samym tempo jego dzia­
łań.
K.PH przewodząca większości poczynań obronnych podjęła
największą akcję mobilizacji mieszkańców stolicy. Szczególnie
aktywnie, za przykładem Dolores Ibárruri, do przygotowań
obronnych włączyły się kobiety. Uczestniczyły one zwłaszcza
przy budowie umocnień.
Na tle powszechnego zaangażowania się ludności Madrytu
do obrony miasta dziwnie kontrastowało stanowisko rządu re­
publikańskiego, a zwłaszcza premiera Caballero. Oto jego reak­
cja na propozycję wybudowania linii okopów okalających stoli­
cę: „Generał (Asencsio L. W.) meldował ministrowi wojny
(Caballero L. W.) o konieczności zrobienia okopów dookoła
Madrytu, ale senior Largo Caballero uważa, iż okopy obce są
strukturze umysłowej żołnierza hiszpańskiego" 8. W końcu
i Caballero uznać musiał rację tych, którzy przygotowywali Mad­
ryt do obrony.
Narastająca groźba bezpośredniego szturmu Madrytu spo­
wodowała, że rząd republikański zaapelował do rządów demok­
ratycznych państw oraz postępowej opinii świata o pomoc i po­
parcie dla prowadzonej walki z frankistami oraz obcą interwen­
cją. Na apel ten pozytywnie odpowiedział Związek Radziecki
oraz większość postępowej opinii świata. Z całego świata do
Hiszpanii zaczęli napływać ochotnicy.
14 października 1936 r. powstał Komitet Organizacyjny Bry­
gad Międzynarodowych, który miał się zająć sprawami organi­
8 M. K o 1 c o w, Dziennik hiszpański, Warszawa 1959, s. 119.
zacyjnymi i szkoleniem przybywających do Hiszpanii ochotni­
ków. W jego skład weszli m.in. Andre Marty, Luigi Longo
(„Galio"), Giuseppe di Vittorio („Mario Nicoletti") i Hans
Kahle. Z inicjatywy Komitetu Organizacyjnego w miejscowości
Albacete utworzono ośrodek szkoleniowy dla ochotników mię­
dzynarodowych. Przechodzili oni tam pierwsze przeszkolenie,
musztrę i taktykę walki pojedynczego Strzelca.
Pertraktacje w sprawie utworzenia Brygad Międzynarodo­
wych prowadziła delegacja ochotników w składzie: Luigi Longo
(„Galio"), Pierre Robiere i Bolesław Krzykalski („Stefan Wiś­
niewski") z hiszpańskimi władzami administracyjnymi i woj­
skowymi. Delegacja składała wizyty prezydentowi Azanie,
premierowi Caballero i innym przedstawicielom najwyższych
władz republikańskich. Ostatecznie zadecydowano, że uzgod­
nienie stanowisk dokonane będzie z przewodniczącym Korte-
zów Martinezem Barrio. Po negocjacjach zapadła decyzja rządu
republikańskiego o utworzeniu przy boku powstającej Armii
Ludowej Brygad Międzynarodowych.
Formowanie brygad przebiegać miało w ramach rządowego
planu organizacji republikańskiej armii. Zakładał on utworzenie
w pierwszym etapie piętnastu brygad. Dziesięć z nich miało
być brygadami hiszpańskimi, a pięć brygadami międzynarodo­
wymi. Tym ostatnim przydzielono numery od XI do XV 9.
Z pomocą republikańskiemu rządowi hiszpańskiemu pośpie­
szył także Związek Radziecki. Rząd tego państwa w pierwszym
okresie wojny uczestniczył w pracach Komitetu Nieinterwencji.
Widząc jednak jawne łamanie przez Niemcy i Włochy przyję­
tych zobowiązań poinformował ten organ o zmianie stanowiska
i przystąpił do udzielania pomocy Republice Hiszpańskiej.
W okresie bezpośredniego zagrożenia Madrytu, 17 październi­
ka, rząd radziecki wystosował depeszę adresowaną do Komitetu
Centralnego KPH o następującej treści: „Lud pracujący
Związku Radzieckiego spełnia tylko swój obowiązek udzielając
w miarę możliwości pomocy rewolucyjnym masom Hiszpanii.
Zdaje on sobie sprawę, że wyzwolenie Hiszpanii spod ucisku
reakcjonistów faszystowskich nie jest prywatną sprawą Hiszpa-

9 Brygady Międzynarodowe z reguły miały numeracje rzymską, poza

129 i, czasowo, 150 Brygadami Międzynarodowymi, w odróżnieniu od

brygad hiszpańskich noszących numerację arabską.
nów, lecz wspólną sprawą całej przodującej i postępowej ludz­
kości" 10.
Uwzględniając prośbę rządu republikańskiego Związek Ra­
dziecki zgodził się, obok dostarczania nowoczesnych typów
uzbrojenia, a zwłaszcza samolotów, czołgów i artylerii, skiero­
wać do Hiszpanii radzieckich ochotników — doradców i ins­
truktorów. Mieli oni pomóc tworzyć Armię Ludową oraz uczyć
młodych hiszpańskich żołnierzy obsługi sprzętu bojowego 11.
Gdy rząd republikański mobilizował siły i środki do obrony
Madrytu, frankiści kontynuowali natarcie. Dowództwo Obrony
Madrytu zdecydowało się na przeprowadzenie kontrnatarć
w rejonie Chapinerii i Illescas. W natarciu na Illescas uczestni­
czyły trzy kolumny, dowodzone przez majorów Vicente Rojo
Llucha, Juana Modesta Guillota i Cipriana Merę. Dowódcą ca­
łości był gen. Asensio. Mimo dzielnej postawy żołnierzy, braki
w wyszkoleniu, a zwłaszcza taktyce prowadzenia walki, zadecy­
dowały, że kontrnatarcie zostało zatrzymane. Chociaż nie przy­
niosło ono pełnego sukcesu — udało się jedynie na krótko po­
wstrzymać frankistów — to jednak miało dla młodej armii re­
publikańskiej wielkie znaczenie moralne. Udowodniło ono, że
można skutecznie walczyć nawet z doborowymi oddziałami af­
rykańskimi.
Stosunkowo powolne postępy wojsk frankistowskich naciera­
jących na Madryt, a zwłaszcza pierwsze republikańskie kontr-
natarcia, zaniepokoiły Mussoliniego i Hitlera. Oczekiwali oni
łatwego i szybkiego sukcesu gen. Franco, tymczasem jego naj­
lepsze oddziały bardzo wolno posuwały się ku stolicy. 21 paź­
dziernika minister Ciano w czasie rozmów w Berlinie z Kon­
stantinen! von Neurathem przedstawił włoskie obawy co do
dalszych losów wojny hiszpańskiej. „Ciano oświadczył, że Duce
zamierza pomóc Franco, by zadać ostateczny cios Republice.
Włosi dostarczą Franco dodatkowe jednostki lotnicze i gotowi
są oddać powstańcom dwie łodzie podwodne" 12. W czasie tego

10 Cyt. za: K o 1 c o w, op. cit., s. 202.

11 Według danych podanych w opracowaniu Z pomocą republikań­
skiej Hiszpanii (s. 517) w Hiszpanii przebywało ponad 2 tys. ochotników
radzieckich, w tym: 772 lotników, 351 czołgistów, 222 dowódców i ins­
truktorów ogólnowojskowych, 77 marynarzy, 100 artylerzystów, 52 innych
specjalistów wojskowych, 130 robotników i inżynierów wytwórni lotni­
czych, 156 radiotelegrafistów i innych pracowników łączności i 204 tłu-
maczy.
12 Cyt. za: B r o n, op. cit., s. 52—53.
spotkania obaj ministrowie spraw zagranicznych ustalili wspól­
ne przedsięwzięcia dotyczące spraw hiszpańskich. Przewidywa­
ły one:
1) udzielenie natychmiastowej pomocy wojskowej gen.
Franco;
2) uznanie rządu gen. Franco natychmiast po zajęciu Mad­
rytu;
3) podjęcie działań nie dopuszczających do utworzenia pań­
stwa katalońskiego 13.
Państwa faszystowskie, podobnie jak gen. Franco, liczyły, że
upadek Madrytu oznaczał będzie klęskę Republiki Hiszpań-
skiej. Dlatego nacisk Berlina i Rzymu rósł w miarę przeciągania
się walk o to miasto. Adm. Canaris koordynujący, z upowa­
żnienia Hitlera, pomoc udzielaną gen. Franco odpowiadać miał
za techniczną stronę wsparcia jego wojsk, ale otrzymał również
zadanie podporządkowania „narodowej" Hiszpanii polityce III
Rzeszy. Świadczy o tym instrukcja, jaką Canaris otrzymał 30
października od ministra wojny III Rzeszy: „Należy w sposób
zdecydowany zająć następujące stanowisko wobec gen. Franco:
1) Szybkie zdobycie Madrytu ma decydujące znaczenie poli­
tyczne, ponieważ w ślad za tym nastąpi uznanie białego rządu
przez Niemcy i Włochy i jedynie ono usprawiedliwi skuteczne
środki pomocy;
2) Poważniejsza pomoc w lotnictwie wymaga, by:
a) niemieckie formacje w Hiszpanii zostały podporządkowane
niemieckiemu dowódcy, który powinien być jedynym doradcą
gen. Franco w sprawach dotyczących niemieckiego korpusu
lotniczego i składać sprawozdanie z całokształtu swej działal­
ności jedynie osobiście gen. Franco. Na zewnątrz zachowane
zostaną pozory hiszpańskiego dowództwa;
b) wszystkie niemieckie formacje bojowe, obrony przeciwlotni­
czej i zwiadu stacjonujące obecnie w Hiszpanii, włączając w to
służby tyłów, zostaną wcielone do niemieckiego korpusu lotni­
czego zgodnie z punktem a ;
c) niemieckie bazy lotnicze były dostatecznie chronione w wy­
padku potrzeby przez wzmocnione oddziały lądowe;
d) prowadzenie wojny, zarówno operacji lądowych, jak i
powietrznych, było racjonalniejsze i aktywniejsze, realizowane
było przez kombinację tych dwóch rodzajów operacji w celu jak

13 Tamże, s. 52.
najszybszego zdobycia portów, które mają ważne znaczenie dla
dostaw pomocy rosyjskiej;
3) Przewidujemy zwiększenie pomocy niemieckiej pod wa­
runkiem, że gen. Franco podpisze bez zastrzeżeń te żądania" 14.
Twarde warunki niemieckie, a właściwie dyktat uzależniał
udzielanie dalszej pomocy od spełnienia przez gen. Franco wa­
runku wyłączenia formacji niemieckich spod jego dowództwa.
Niemcy krytykowali ponadto sposób prowadzenia przez franki-
stów operacji. Doradzano im efektywniejsze działania zbrojne.
26 października pierwsza linia obrony Madrytu została przez
frankistów przełamana. Opanowano linię kolejową łączącą
Madryt z Walencją. Premier Caballero, znów w wyniku działań
oddolnych, zreorganizował dowództwo wojskowe. Odwołał
szczególnie krytykowanych za nieudolność: dowódcę Frontu
Centralnego gen. Asensio, którego zastąpił gen. Sebastian Po­
zas Perea, oraz dowódcę Obrony Madrytu gen. Luisa Castelló
Pantoję, którego miejsce zajął gen. Jose Miaja Menente. Zmia­
ny te niewiele jednak polepszyły sytuację. Nowy dowódca
Frontu Centralnego ze względu na wiek i chorobę nie nadawał
się na tak odpowiedzialne stanowisko liniowe. Dlatego nie po­
prawiło się dowodzenie na najważniejszym w tym czasie froncie.
Caballero postępował niekonsekwentnie, ponieważ nieudolnego
gen. Asensio wyznaczył na wyższe stanowisko — podsekretarza
stanu w ministerstwie wojny.
Dowódca Frontu Centralnego otrzymawszy do dyspozycji
nowo sformowaną kompanię czołgów, złożoną z nowoczesnych
wozów T-26, obsługiwanych przez radzieckich ochotników, po­
stanowił 29 października przeprowadzić przeciwnatarcie w kie­
runku Grinion — Sesena — Torrejón de Calzada. Grupa sztu­
rmowa, złożona z nowo utworzonej 1 brygady mieszanej mjr.
Listera i kolumny mjr. Vicente Uribarriego, miała odbić Sese-
ńę. Piechotę wspierać miała kompania czołgów, pięć baterii ar­
tylerii oraz kilka samolotów. Na skrzydłach działania pomocni­
cze prowadzić miały kolumny majorów Modesto i Mery,
Bezpośrednio przed przystąpieniem republikańskiego zgru­
powania do kontrnatarcia stała się rzecz przez nikogo nie ocze­
kiwana. Premier Caballero nie informując ani Sztabu General­
nego, ani dowódcy Frontu Centralnego, w noc poprzedzającą
republikańskie działania, w przemówieniu radiowym ogłosił

14 Tamże, s. 53—54.
Manifestacja
ludności Madrytu
z okazji
zwycięstwa
wyborczego
Frontu Ludowego
(Madryt 17 lutego
1936 r.)

Enrique Lister
- dowódca
„Piątego Pułku",
a następnie
11 dywizji
Włoch Vittorio Vidal („Carlos") - komisarz polityczny
„Piątego Pułku"
Przywódcy Komunistycznej Partii Hiszpanii.
Od lewej: Antonio Mije, nie rozpoznany, Pedro
Checa. Dolores Ibárruri i Jose Diaz
Członkini Biura Sekretarz Generalny
Politycznego KPH Komunistycznej Partii Hiszpanii
Dolores Ibárruri Jose Diaz
(„Pasionaria")
Wybitny dowódca republikański, bohater walk o Madryt - płk
Luis Barceló, opatrywany na punkcie sanitarnym
Centuria
im. E. Thälmanna
przed wymarszem
na front

Grupa ochotników
z kolumny
im. Karola Marksa
Radzieckie czołgi
T-26 w obronie
Madrytu

Najpopularniejsze
republikańskie
hasło:
„No Pasaran!"
(„Nie przejdą")
na jednej z ulic
Madrytu
Oddziały „Piątego Pułku" przed wymarszem na front

Przedmieście Madrytu zbombardowane przez niemieckie

lotnictwo Legionu „Condor"
Ucieczka ludności
hiszpańskiej przed
zbliżającymi się
frankistami

Jose Diaz przy

budowie umocnień
obronnych
osłaniających
stolicę

Dzieci madryckie
przy kopaniu
okopów
Obrońcy jednej z barykad usytuowanych na przedmieściach
Madrytu

Maszerują pododdziały pierwszej republikańskiej Brygady

Mieszanej dowodzonej przez mjr. Listera
pełny tekst rozkazu operacyjnego. Postępek ten nie wypływał ze
złych zamiarów premiera, ale z dyletanctwa. Liczyły się jednak
fakty, nieprzyjaciel został dokładnie poinformowany o zamiarze
republikanów, nie mogło być więc mowy o zaskoczeniu 15.
Mimo zdekonspirowania planu działań kontrnatarcie rozpo­
częło się w zaplanowanym dniu. Zbombardowanie frankistow-
skich pozycji oraz wprowadzenie do walki znacznej liczby czoł­
gów spowodowało, że nieprzyjaciel w popłochu zaczął opu­
szczać stanowiska. Kompania czołgów po przełamaniu linii
frontu wdarła się do Seseny. Za jej działaniami nie nadążała
jednak piechota. Stosunkowo szybko zaległa pod ogniem nie­
przyjacielskiej broni maszynowej. W tej sytuacji czołgiści sami
kontynuowali działania. W Seseńie zaskoczenie frankistów było
tak wielkie, iż republikańskie czołgi uznali za swoje. Oddziały
gen. Franco nie miały tam środków przeciwpancernych, repub­
likańskie czołgi mogły więc swobodnie rozpraszać i niszczyć
nieprzyjacielską piechotę i kawalerię. Po opanowaniu Seseńy
czołgiści kontynuując natarcie znaleźli się na głębokich tyłach
nieprzyjacielskiego ugrupowania. Dotarli aż do miejscowości
Esquivias i Borox rozpraszając po drodze oddziały kierujące się
w stronę frontu.
Śmiały rajd republikańskich czołgów nie mając wsparcia
w działaniach piechoty musiał zakończyć się powrotem do
własnych wojsk. Odbywał się on ponownie przez Sesenę. Nie­
przyjaciel po pierwszym szoku zdążył już jednak zorganizować
obronę przeciwpancerną. Obrona ta zniszczyła 3 czołgi, zginęło
również 10 ludzi ze składu załóg.
Natarcie na Sesenę, pomimo śmiałego rajdu pododdziału
czołgów, nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Piechocie nie
udało się zająć i utrzymać Seseńy. Przyczynami niepowodzenia
były przede wszystkim braki w wyszkoleniu taktycznym dopie­
ro co powstającej Armii Ludowej. Proces jej powstawania także
nie był jeszcze zakończony. Obok pierwszych regularnych od­
działów występowały wciąż kolumny Milicji Ludowej. W czasie
walk o Sesenę dało o sobie znać słabe techniczne wyposażenie
wojsk republikańskich, a zwłaszcza brak środków łączności. Nie
było łączności radiowej, brakowało nawet środków na zorgani­
zowanie sprawnej łączności przewodowej. Na wynikach działań
zaciążyły także poważne błędy w dowodzeniu wojskami, wyni­

15 K o l c o w , op. cit., s. 226—227.

kające z niedostatecznego wyszkolenia i braku doświadczenia
dowódców republikańskich.
Przeciwnatarcie republikanów pod Seseną potwierdziło jed­
nak słuszność decyzji o stworzeniu regularnej armii. Udowodniło
także, że w miarę zdobywania doświadczenia bojowego oraz
dozbrajania w nowoczesne uzbrojenie i sprzęt Armia Ludowa
będzie coraz skuteczniej walczyła z oddziałami frankistowskimi.
Po zatrzymaniu kontrnatarcia pod Seseną frankiści ponowili
działania na kierunku Madrytu. Wspierające gen. Franco lot­
nictwo niemieckiego Legionu „Condor" 30 października
zbombardowało republikańskie lotnictwo w podmadryckiej
miejscowości Getafe. W tym samym dniu kolumna płk. Barre­
na zdobyła miejscowości Humanes i Parła. Następnego dnia
kolumna ppłk. Castejóna zdobyła Sevilla la Nueva, a kolumna
ppłk. Delgado — Navalcarnero. Tym samym na wybranych
kierunkach przełamana została druga linia obrony Madrytu.
Jednak nawet to nie skłoniło premiera Caballero do zastosowa­
nia nadzwyczajnych środków. Sprzeciwiał się wciąż żądaniu
komunistów utworzenia — ze względu na bezpośrednie zagro­
żenie Madrytu — nowych batalionów ochotniczych. Jakże mało
przekonująca — w istniejącej sytuacji — była jego argumenta­
cja. Odmawiał on zgody na tworzenie nowych batalionów, po­
nieważ przekroczony został ustalony dla Frontu Centralnego
limit ochotników, wynoszący 30 tys. milicjantów 16. A więc
trzymał się biurokratycznych ustaleń w tych tak dramatycznych
dniach.
Frankiści i wspierający ich interwenci włoscy i niemieccy sta­
rali się złamać ducha oporu obrońców Madrytu. 2 listopada
samoloty włoskie zrzuciły na Madryt ulotki obwieszczające, że
miasto jest otoczone. Nawoływały one mieszkańców stolicy do
udzielania pomocy frankistom grożąc jednocześnie, że w wy­
padku stawiania oporu lotnictwo „zrówna miasto z ziemią".
Przewidując przystąpienie frankistów do szturmu na miasto
KPH wydała odezwę zatytułowaną: „Madryt w niebezpieczeń­
stwie!", w której nawoływała do mobilizacji wszystkich sił dla
obrony stolicy.
Dowództwo Obrony Madrytu w oczekiwaniu na rozpoczęcie
walk o miasto zabiegało o pomoc ze strony rządu oraz do­
wództwa armii republikańskiej. Postanowiono skierować do

16 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k, op. cit., s. 86—87.

obrony Madrytu dopiero formującą się pierwszą z Brygad
Międzynarodowych. Była to XI Brygada Międzynarodowa do­
wodzona przez Austriaka gen. Manfreda Sterna („Emil Kle­
ber"). Komisarzem politycznym był Włoch Giuseppe di Vitto­
rio („Mario Nicoletti"). W skład XI Brygady Międzynarodowej
wchodziły: niemiecko-austriacki batalion im. Edgara Andre,
francusko-belgijski batalion im. Komuny Paryskiej i polski ba­
talion im. Jarosława Dąbrowskiego. Do Madrytu skierowano
ponadto 50 czołgów T-26, 30 radzieckich instruktorów-czołgi-
stów i pierwszą partię radzieckich samolotów myśliwskich 1-15.
Przybycie do Madrytu nowej partii radzieckich czołgów
skłoniło dowództwo Frontu Centralnego do opracowania planu
kolejnego przeciwuderzenia. Miało ono za cel odrzucić nieprzy­
jacielskie wojska lub przynajmniej zahamować tempo ich natar­
cia. Przeciwuderzenie to zaplanowane na 3 listopada prze­
prowadzić miało zgrupowanie dowodzone przez ppłk. Burillo.
Liczyło ono około 3 tys. piechoty, 23 czołgi i 9 samochodów
pancernych. Kierunek działań wyznaczony został na Yaldemo-
ro — Torrejón de Velasco z zadaniem opanowania tych miejs­
cowości i przecięcia drogi prowadzącej z Madrytu do Toledo.
Współdziałać ze zgrupowaniem ppłk. Burillo miała brygada
mjr. Listera (2 tys. żołnierzy) i kolumna ppłk. Bueno (1,5 tys.
żołnierzy), nacierające z rejonu El Cerro de los Angeles i La Ma­
rañosa na Pinto.
Ppłk Burillo mając dość duże, jak na ówczesne warunki, siły
pancerne w okresie poprzedzającym natarcie szczególną uwagę
zwracał na wykorzystanie przez piechotę walorów tej broni.
Analizowano działania prowadzone 29 października, zwracając
uwagę na niewłaściwe współdziałanie piechoty z czołgami. Mi­
mo tych zabiegów bardzo słabe wyszkolenie taktyczne zarów­
no piechoty, jak i załóg czołgów — były to po raz pierwszy za­
łogi hiszpańskie — było przyczyną, że współdziałanie wciąż
zawodziło. Oderwanie nacierających na Valdemoro czołgów od
piechoty spowodowało stratę dwóch wozów bojowych i uszko­
dzenie trzeciego. Najsprawniej nacierał pododdział atakujący
miejscowość Torrejón de Velasco. Dzięki niemu zdobyto pięć
armat i opanowano tę miejscowość. Ale i w tym wypadku brak
doświadczenia bojowego dotkliwie dał o sobie znać. Ponieważ
Torrejón de Velasco zdobyto wieczorem, zaniechano dalszych
działań i postanowiono zatrzymać się w tej miejscowości na
noc. Nie zadbano jednak o wystawienie należytego ubezpiecze-
nia. Tymczasem Marokańczycy przeprowadzili nocny kontr­
atak. Obrzucili granatami czołgi jednego z plutonów i kilka uda­
ło im się zniszczyć.
Niewielkie sukcesy odniesione 3 listopada przez zgrupowanie
ppłk. Burillo zadecydowały, że wydał on rozkaz czasowego
przejścia do obrony. 4 listopada republikanie wznowili natarcie.
Dotarli do przedmieść Val demoro, Torrejón de Velasco i Sese-
ny. Dalsze natarcie zatrzymali frankiści, używając do walki
z nacierającymi wojskami republikańskimi lotnictwa.
Po południu ppłk Burillo wprowadził do walki ostatni od­
wód. Zaatakował on Torrejón de Velasco. Natarcie zostało jed­
nak przerwane, bowiem ze sztabu Frontu Centralnego nadszedł
rozkaz nakazujący przerzut do Madrytu większości pododdzia­
łów zgrupowania. Na zajmowanych pozycjach pozostał podod­
dział czołgów oraz nieliczna piechota. 4 i 5 listopada pododdzia­
ły te broniły linii frontu. Czołgi używane były jako ruchome
punkty ogniowe. Ostrzeliwały umocnione nieprzyjacielskie
środki ogniowe. 6 listopada pododdział czołgów został ostate­
cznie wycofany z tego odcinka frontu. Udał się na tyły celem
przeprowadzenia reorganizacji i wykonania niezbędnych re­
montów.
Zgrupowaniu ppłk. Burillo co prawda nie udało się wyprzeć
nieprzyjaciela z rejonu Seseńy i Valdemoro, ale spowodowało
ono zwolnienie tempa natarcia na Madryt. W czasie tych dzia­
łań młodzi republikańscy piechurzy, dzięki współdziałaniu
z czołgami i samolotami, oswajali się z nowoczesnymi metoda­
mi prowadzenia wojny. Pomagało im to w przezwyciężaniu
strachu przed nowoczesnym sprzętem technicznym, którego
frankiści mieli znacznie więcej od republikanów.
W czasie republikańskiego przeciwnatarcia w rejonie Valde­
moro—Seseńa na innych odcinkach frontu frankiści opanowy­
wali coraz to nowe miejscowości. Systematycznie zbliżali się ku
przedmieściom stolicy. 3 listopada zdobyli Móstoles i Villavi-
ciosa de Odón. Szczególnie zaciekłe walki toczono na linii
przebiegającej od stóp wzgórza El Cerro de los Angeles do Ge-
tafe, na południe do Leganes, na wschód od Móstoles, wzdłuż
lewego brzegu rzeki Guadarramy, aż do Boadilla del Monte i
dalej przez Villanueva de la Cańada, Valdemorillo do Robledo
de Chavela i Santa Maria de la Alameda.
Nieprzyjaciel zbliżając się do Madrytu wzmagał oddziaływa­
nie psychologiczne na broniących stolicy żołnierzy i mieszkań­
ców. 1 listopada gen. Varela w przemówieniu radiowym wy­
mienił drogi, wzdłuż których nacierały jego wojska. Były to
szosy: estramadurska, toledańska, guadarramska i guadalajar-
ska. Zaprosił on ponadto korespondentów zagranicznych do
wzięcia udziału w uroczystościach związanych z wkroczeniem
do Madrytu. Termin zajęcia miasta wyznaczył na 7 listopada.
Data ta nie była przypadkowa. W dniu tym przypadała 19 ro­
cznica zwycięstwa Rewolucji Październikowej. W ten sposób
gen. Franco chciał swoiście „uczcić" tę doniosłą rocznicę. Był
całkowicie pewny, że w wyznaczonym dniu wkroczy do stolicy,
dlatego polecił poczynić odpowiednie przygotowania dla ucz­
czenia tego wydarzenia. Wyznaczył więc mera Madrytu, jego
sztab, cywilnego gubernatora, szefa bezpieczeństwa itp. Obrał
miejsce, gdzie miała się odbyć parada wojskowa, uświetniająca
wkroczenie frankistów do Madrytu. Przygotowane było nawet
przemówienie caudillo do narodu hiszpańskiego. Na dyktatora
czekał biały koń, na którym miał wjechać do stolicy, a w kated­
rze madryckiej zamówiono mszę dziękczynną „z powodu zwy­
cięstwa nad wrogiem" 17.
Aby zmusić obrońców Madrytu do kapitulacji, zastosowano
oprócz operacji wojskowych całą gamę środków psychologi­
cznych. Tego typu działalność obok frankistów prowadził apa­
rat propagandowy faszystowskich Włoch, Niemiec, a nawet
Portugalii. 4 listopada rozgłośnie radiowe w Rzymie i Lizbonie
nadały komunikaty o wkroczeniu wojsk gen. Vareli do stolicy
i zajęciu gmachów w centrum miasta. Gen. Franco, aby wcześ­
niej uzyskać alibi, potrzebne zwłaszcza dla opinii międzynaro­
dowej, przed spodziewaną masakrą mieszkańców Madrytu,
wydał rozkaz zalecający „stosowanie umiaru" w rozprawie ze
zwolennikami republiki 18.
Pod naciskiem zradykalizowanych mas pracujących premier
Caballero 4 listopada dokonał rekonstrukcji rządu. Nowy gabi­
net składał się z 18 ministrów, wśród których było 7 socjalistów, 4
anarchosyndykalistów, 3 lewicowych republikanów, 2 komunistów,
1 baskijski nacjonalista i 1 przedstawiciel lewicy katalońskiej. Po
raz pierwszy powstał rząd reprezentujący szeroki Front Ludowy.
Frankiści, chcąc zdobyć Madryt w terminie przewidzianym

17 M a j s k i, op. cit., s. 38.

18 K o 1 c o w, op. cit., s. 247.
przez caudillo, w dniach od 4 do 7 listopada nasilili tempo natar­
cia. 4 listopada zdobyli miejscowości: Alcorcón, Leganes, Geta-
fe i Cuatro Vientos zbliżając się na odległość 13 km od zwartej
zabudowy Madrytu. 6 listopada zdobyte zostały kolejne miejs­
cowości: Cerro de los Angeles, Villaverde, Carabanchel Alto
i Retamares. Pierwsze pociski artyleryjskie zaczęły padać na
stolicę. Nieprzyjaciel przełamał trzecią i ostatnią linię umocnień
osłaniających Madryt.
Rząd republikański wobec groźby wkroczenia frankistów do
Madrytu 6 listopada ewakuował się do Walencji. Wcześniej, bo
już 22 października, prezydent Azańa przeniósł siedzibę swego
urzędu do Barcelony. O ile decyzja rządu o ewakuacji była
słuszna, ponieważ z nowego miejsca pobytu mógł sprawniej
kierować sprawami kraju, to sposób jej wykonania spotkał się
z dezaprobatą społeczeństwa. Zamiast otwarcie wyjaśnić przy­
czyny takiego kroku Caballero wyjechał ze stolicy ukradkiem.
Zrobiło to niekorzystne wrażenie na mieszkańcach Madrytu.
Było komentowane jako ucieczka z niebezpiecznego odcinka
frontu.
Wieloznacznie interpretowany był także rozkaz przekazany
z polecenia premiera gen. Miaji. Premier, przed opuszczeniem
Madrytu, wydał zarządzenie, by obroną stolicy kierował spe­
cjalny Komitet Obrony Madrytu (Junta de Defensa de Madrid)
z gen. Miają na czele. We wspomnianych instrukcjach po pou­
czeniach o „obronie stolicy za wszelką cenę" znalazło się także
sformułowanie zalecające przedsięwzięcia, jakie należało podjąć
w wypadku konieczności opuszczenia stolicy19. Premier dopu­
szczał więc możliwość poddania miasta. Był to wyraz braku
wiary w siłę i ducha bojowego jego obrońców.
Premier opuszczając stolicę przekazał kierowanie obroną
Komitetowi Obrony Madrytu, ale nie wyznaczył jego składu.
Był to jeszcze jeden przykład na to, że Caballero działał w po­
śpiechu oraz niezbyt wierzył w realność obrony miasta. Gen.
Miaja musiał więc sam wyznaczyć członków wspomnianego
komitetu. Ostatecznie w jego skład weszli przedstawiciele
wszystkich partii tworzących Front Ludowy. Z czasem okazało
się, że główną rolę w Komitecie Obrony Madrytu zaczęli od­
grywać komuniści, a zwłaszcza Antonio Mije Garcia, odpowie­
dzialny za sprawy obrony, Santiago Carrillo, sprawujący kon­

19 Pełny tekst rozkazu: tamże, s. 264.

trolę nad bezpieczeństwem, oraz Pablo Yagtie, zajmujący się
sprawami zaopatrzenia.
Komuniści dokonali także powszechnej mobilizacji ludności
do obrony stolicy. 4 listopada KPH rozpoczęła formowanie
drużyn rejonowych i ulicznych przygotowywanych do walki na
barykadach. Najnowsze hasło głosiło: „Bić się o każdą ulicę,
o każdy dom". Tymczasem po podejściu frankistów do „bram"
Madrytu zaktywizowała się piąta kolumna. Zaczęła terroryzo­
wać mieszkańców stolicy strzelając z ukrycia. Dopiero zdecy­
dowane wystąpienie organizacji politycznych i związkowych
doprowadziło do opanowania sytuacji. Partie polityczne i orga­
nizacje związkowe zaczęły wysyłać swych członków na front.
Sama tylko Zjednoczona Młodzież Socjalistyczna wysłała na
front 20 tys. członków. Ponadto utworzyła w Madrycie organi­
zację „Alerta", której zadaniem miało być przeszkolenie woj­
skowe młodzieży. Organizacja ta cieszyła się wśród młodzieży
bardzo dużą popularnością. W okresie dwuletniej działalności
wyszkoliła ponad 100 tys. osób.
Ludność stolicy, w tym masowo kobiety, przystąpiła do bu­
dowy barykad. Całe miasto przygotowywało się do obrony.
Przez całą noc z 6 na 7 listopada radio nadawało rozkazy o mo­
bilizacji. A oto przykłady niektórych z nich: „Wszyscy człon­
kowie związku piekarzy i zawodów pokrewnych winni stawić
się w koszarach milicji związkowej jutro o godzinie 7.00 rano.
Stawiennictwo obowiązkowe. Żadne usprawiedliwienia nie bę­
dą uwzględniane (...)".
„Wszyscy członkowie krajowego związku nauczycielstwa
w wieku od lat 17 do 55 winni stawić się jutro o 7.00 rano w
koszarach milicji wyżej wymienionej organizacji (...)" 20.
W przededniu frankistowskiego szturmu na Madryt dostępu
do miasta broniły następujące republikańskie oddziały: mjr. Li­
stera — rejon Villaverde—Entrevias; ppłk. Bueno — rejon Val-
lecas; płk. Prądy — Puentę de la Princesa; mjr. Roviry — Ca-
rabanchel; płk. Escobara — szosa z Estramadury; płk. Clairaca
— Casa de Campo i Puentę de la República; mjr. Enciso —
Casa de Campo; mjr. Romero — Puentę de los Franceses; mjr.
J. Galana — rejon Humera — Pozuelo; płk. Balceró — rejon
Boadilla del Monte. W odwodzie znajdowały się oddziały,

20 Cyt. za: M a j s k i, op. cit., s. 40.

w większości nie uzbrojone, dowodzone przez płk. Menę i płk.
Coque 21.
7 listopada rano, zanim jeszcze frankiści przystąpili do gene­
ralnego natarcia na Madryt, rozgłośnia radiowa w Burgos na­
dała buńczuczny komunikat: „Dziś poobiednią kawę będziemy
pili w kawiarniach Madrytu"22. Po tej zapowiedzi nastąpił sil­
ny ostrzał artyleryjski stolicy i intensywne bombardowanie lot­
nicze. Potem do szturmu przystąpiła piechota. Ofensywa pro­
wadzona była na froncie od Pozuelo do Quatro Caminos.
Główne uderzenie skierowane było na podmiejski park Casa de
Campo. Nieprzyjacielska grupa szturmowa składająca się
z sześciu kolumn otrzymała następujące zadanie: kolumna nr
i wedrzeć się miała na teren Casa de Campo, sforsować rzekę
Manzanares i kontynuować natarcie przez Park Zachodni, aż
do opanowania Miasteczka Uniwersyteckiego. Kolumna nr
3 po przebyciu Casa de Campo miała zbudować most ponto­
nowy dla przeprawy przez Manzanares, po czym zdobyć kosza­
ry Montana i kontynuować natarcie ku centrum miasta. Kolu­
mna nr 2 — prowadzić działania pozorujące, atakując miejsco­
wość Carabanchel Bajo. Działania pozorujące prowadzić miała
także kolumna nr 5 atakująca most Toledański. Kolumny nr 9
i 6 stanowiły odwód zgrupowania 23.
Odcinek przełamania miał szerokości około 8 km. Frankiści
przede wszystkim chcieli opanować wielki podmiejski park Ca­
sa de Campo, leżący po zachodniej stronie rzeki Manzanares.
Liczne pagórki oraz dość gęsty stary drzewostan w tym parku
stanowiły bardzo duże utrudnienie dla czołgów i innego cięż­
kiego sprzętu. Czołgi mogły się poruszać jedynie po wąskich as­
faltowych ścieżkach przeznaczonych dla spacerowiczów. Ogra­
niczało to liczbę użytego sprzętu oraz stwarzało dogodne wa­
runki dla organizowania przez republikanów obrony prze­
ciwpancernej. W wypadku zniszczenia pojazdu przejście było
zablokowane, uniemożliwiając wprowadzenie następnych wo­
zów bojowych. Ukształtowanie terenu w parku było dogodne
dla działania piechoty.
Kolejną przeszkodą naturalną po ewentualnym zdobyciu Ca­
sa de Campo była rzeka Manzanares. Nie była ona szeroka,

21 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 8 9 .
22 J. A 1 v a r e z del V a y o, Freedoms Battle, London 1940, s. 43.
23 K o l c o w, op. cit., s. 282—283.
w pasie natarcia nie przekraczała 50 m. Pewne utrudnie­
nie stanowił natomiast dość szybki nurt i o tej porze roku zi­
mna woda, nie można więc jej było przepłynąć wpław. Na rzece
zbudowanych było wiele mostów, zwłaszcza łączących stolicę
z Casa de Campo, ułatwiających natarcie nieprzyjacielowi.
Frankiści zakładali, że po sforsowaniu Manzanares główne
uderzenie skierują na kompleks zabudowań Miasteczka Uni­
wersyteckiego. Ten zespół budynków, leżący w pewnej odleg­
łości od zwartej zabudowy Madrytu, stanowił ważny republi­
kański węzeł obrony. Obrońcy byli chronieni grubymi murami
budynków. Poza tym ukształtowanie terenu w rejonie Mia­
steczka Uniwersyteckiego utrudniało działania zaczepne, ogra­
niczając do minimum możliwość użycia czołgów i artylerii. Te­
ren był pagórkowaty i dość gęsto porośnięty drzewami z nie­
wielką liczbą asfaltowych dróg.
Rzeczywistość okazała się jednak inna, niż zakładały plany
gen. Vareli. Wprawdzie oddziały Legii Cudzoziemskiej i na­
jemne wojska marokańskie opanowały część parku Casa de
Campo, na niewielkim odcinku sforsowały rzekę Manzanares
i próbowały wedrzeć się od zachodu do Madrytu, ale to było
wszystko, co w tym dniu osiągnęły. Oddziały republikańskie
powstrzymały pierwsze natarcie nieprzyjaciela.
W czasie ciężkich walk, podczas których republikanie starali
się udaremnić nieprzyjacielski atak na Madryt, w centrum mia­
sta odbył się, zorganizowany przez K.PH, uroczysty wiec po­
święcony 19 rocznicy Rewolucji Październikowej. Przemówie­
nie wygłosiła Dolores Ibárruri, która powiedziała m. in.: „Ro­
botnicy Madrytu! Nasz uroczysty wiec, poświęcony socja­
listycznej Rewolucji Październikowej w Rosji, odbywa się
w chwili, gdy pociski wroga burzą nasze domy, gdy nad naszą
stolicą latają faszystowskie samoloty, siejąc śmierć wśród bez­
bronnych kobiet i dzieci. Zebraliśmy się tutaj, aby spełnić nasz
święty obowiązek wobec wspaniałego kraju — Związku Socjali­
stycznych Republik Radzieckich, zebraliśmy się, żeby wyrazić
mu wdzięczność za pomoc okazaną narodowi hiszpańskiemu
(...) Niech faszystowskie Niemcy, Włochy i Portugalia zaopa­
trują rebeliantów w czołgi i wojska, jednak my zwyciężymy!
Przykład Związku Radzieckiego dodaje nam sił i męstwa"24.
8 listopada frankiści wzmocnili oddziały pierwszorzutowe

24 Cyt. za: M a j s k i, op. cit., s. 41—42.

i przystąpili do nowego szturmu na stolicę. Na niektórych kie­
runkach udało im się osiągnąć pewne sukcesy. Kolumna nr 2,
dowodzona przez płk. Barrona, dotarła do szpitala wojskowego
w Carabanchel Bajo, wykonując tym samym zadanie dnia po­
przedniego. Sukcesy zanotowała kolumna ppłk. Telli, forsując
rzekę Manzanares. Najzacieklejsze walki toczyły się w parku
Casa de Campo i na podejściach do Miasteczka Uniwersyte­
ckiego. Republikanie za wszelką cenę dążyli do utrzymania po­
zycji w parku. Aby wesprzeć broniące się tam oddziały, zamie­
rzali przeprowadzić silne uderzenie na skrzydła przeciwnika
oddziałami dowodzonymi przez płk. Barceló, ppłk. Bueno i
mjr. Listera. Republikańskie zgrupowanie zamierzało zaatako­
wać skrzydła i tyły frankistów. W tym samym czasie XI Bryga­
da Międzynarodowa osłaniać miała podejścia do Miasteczka
Uniwersyteckiego i Parku Zachodniego. Kontrnatarcie republi­
kanów nie przyniosło sukcesów terenowych, jedynie związało
większe siły przeciwnika.
8 listopada ciężkie walki toczyły się w Casa de Campo.
Uporczywa obrona republikanów spowodowała, że nieprzyja­
cielowi udało się przesunąć linię frontu tylko o półtora kilome­
tra. Dalsze natarcie zostało zatrzymane. Zażarte walki trwały
także na obrzeżach Miasteczka Uniwersyteckiego. Tam walczy­
li ochotnicy z XI Brygady Międzynarodowej. Poszczególne ba­
taliony, a niekiedy kompanie tej brygady były używane jako
grupy szturmowe powstrzymujące nieprzyjaciela lub kontrata­
kujące. Z batalionu im. J. Dąbrowskiego na pierwszej linii wal­
czyły trzy (z ogólnej liczby czterech) kompanie. Przez cały
dzień Polacy z powodzeniem odpierali wściekłe ataki franki­
stów. Padli pierwsi zabici i ranni 25.
9 listopada walki wokół Madrytu toczyły się na froncie
o długości 30 km. Przebiegał on od Pozuelo do Villaverde.
Frankistowskie kolumny nr 1, 3 i 4 uparcie, chociaż powoli,
kontynuowały manewr oskrzydlający. Usiłowały one przedostać
się do stolicy przez podmiejskie parki. XI Brygada Międzyna­
rodowa, mimo dużych strat, utrzymywała pozycje przed Mia­
steczkiem Uniwersyteckim, a nawet na niewielkiej przestrzeni
wyparła nieprzyjaciela na drugi brzeg rzeki Manzanares.
Obydwie strony zintensyfikowały naloty lotnictwa oraz ostrzał
25 J. Z i ó ł k o w s k i , Pierwsze dni, (w:) Gdzieś za Pirenejami, Kato­
wice 1968, s. 122.
artyleryjski. Nad Madrytem doszło do pierwszych walk po­
wietrznych. W czasie jednej z nich został strącony nieprzyja­
cielski samolot, który spadł na ulice miasta. Wywołało to entu­
zjazm mieszkańców. W południe frankiści zdołali na niewielkim
odcinku przełamać obronę w rejonie Carabanchel Bajo, co
spowodowało panikę w przylegających sektorach miasta. Re­
publikanie skierowali do walki pododdział samochodów pan­
cernych i powstrzymali nieprzyjaciela. Walki w tym dniu były
tak intensywne, że republikanie nie mieli już żadnych odwo­
dów. Dowództwo Obrony Madrytu czekało z niecierpliwością
na przybycie zapowiadanej przez Front Centralny pomocy.
Miało ją stanowić pięć brygad hiszpańskich i XII Brygada
Międzynarodowa. Tymczasem 9 listopada do Madrytu przybył
zaledwie, i to z własnej inicjatywy, jeden z terenowych batalio­
nów milicji. Szczególne oburzenie Komitetu Obrony Madrytu
wywołał list, jaki przywiózł adiutant premiera Caballero. Za­
miast oczekiwanej zapowiedzi pomocy dla broniącego się mia­
sta, czy nawet słów otuchy, szef rządu polecił dostarczenie nie
zabranych serwisów stołowych, będących własnością minister-
twa wojny 26. Oto przejaw troski premiera o losy walczącej sto­
licy.
Nacierające na Madryt frankistowskie zgrupowanie, mimo
pierwszych niepowodzeń, po ponagleniach słanych przez gen.
Franco, usiłowało przełamać republikańską obronę. Szczególnie
intensywny ogień prowadziła artyleria. Ponawiane były próby
bombardowania stolicy, lecz wiele z nich nie doszło do skutku
z powodu skutecznego przeciwdziałania lotnictwa republikań­
skiego. W działaniach lądowych na wielu odcinkach walk obie
strony dążyły do przejęcia inicjatywy. Republikanie z powo­
dzeniem kontratakowali w rejonie Carabanchel Bajo. Brygada
Listera opanowała kilka ulic w Villaverde. Natomiast frankiści
zdobyli wzgórze Garabitas w sektorze Casa de Campo. W tych
decydujących o losach stolicy dniach nasiliła działalność piąta
kolumna. Zmusiło to Komitet Obrony Madrytu do wydania za­
rządzenia wzywającego ludność cywilną do złożenia władzom
porządkowym wszelkiej broni palnej.
11 listopada entuzjazm ogarnął ludność Madrytu. Nad ra­
nem do stolicy przybyła nowo sformowana XII Brygada Mię­
dzynarodowa. Dowodzona była przez Węgra gen. „Lukacsa"
(Matę Zalka); komisarzem politycznym był znany działacz

26 K o l c o w, op. cit., s. 300.

Włoskiej Partii Komunistycznej — Luigi Longo („Galio").
W pozdrowieniu przesłanym mieszkańcom Madrytu ochotnicy
z tej brygady informowali: „Przybyliśmy z wszystkich stron
Europy. Wielu z nas przyjechało tu wbrew woli rządów, ale za
zgodą robotników, w imieniu których przekazujemy wam bra­
terskie pozdrowienia z okopów, gdzie walczymy (...)". Jedno­
cześnie przyrzekli oni, że będą „...bronili Madrytu, tak jakby
był rodzinnym miastem każdego z żołnierzy. Wasz honor —
naszym honorem. Wasza walka — naszą walką" 27.
Skierowanie przez dowództwo armii republikańskiej do
obrony Madrytu XII Brygady Międzynarodowej podyktowane
było wyjątkowo trudną sytuacją na tym froncie. Nie była ona
jeszcze bowiem przygotowana, a zwłaszcza przeszkolona, do
prowadzenia działań bojowych. Toteż dowództwo tej jednostki
tylko bardzo groźną sytuacją pod Madrytem tłumaczyło „tak
śmiałą decyzję, aby postawić naprzeciw wroga oddziały bez
wyszkolenia, ba! Wszak prawie bez organizacji" 28.
Wśród pododdziałów XII Brygady Międzynarodowej znajdo­
wała się także polska kompania wchodząca w skład batalionu
im. E. Thalmanna.
Oprócz XII Brygady Międzynarodowej obrońców Madrytu
11 listopada wzmocniła kolumna anarchistów katalońskich do­
wodzona przez Buenaventurę Durrutiego 29. Liczyła ona 3 tys.
żołnierzy.
11 listopada po dotychczasowych nieudanych próbach prze­
łamania frontu w Casa de Campo frankiści główne uderzenie
przeprowadzili w rejonie Carabanchel Bajo. Bombardowany
i atakowany był także most Toledański. Wysiłki nieprzyjaciela
okazały się bezowocne. Udało mu się zdobyć jedynie kilka ulic.
W tej sytuacji wieczorem zaatakował on w sektorze północnym,
w rejonie Villaverde. Plan zakładał oskrzydlenie Madrytu od
północnego wschodu i przecięcie jedynej drogi łączącej stolicę
z Walencją. W wypadku osiągnięcia tego celu doprowadzono
by do całkowitego odcięcia miasta. Jednak i ten plan został uda-

27 Cyt. za: M a j s k i, op. cit., s. 43.

28 Relacja Eliasza Schmidta, Centralne Archiwum Komitetu Centralne­
go Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej CA KC PZPR), sygn.
182/VII-22, s. 5.
29 Durruti należał do nielicznej grupy jednolitofrontowych działaczy

anarchistycznych. Opowiadał się on za współdziałaniem z komunistami.

remniony. O jego niepowodzeniu zadecydowało męstwo bro­
niących stolicy republikańskich oddziałów.
Dowództwo Obrony Madrytu starało się elastycznie reago­
wać na zmieniającą się na frontach sytuację. Dlatego nie ogra­
niczało się jedynie do prowadzenia działań obronnych. Plano­
wano, w miarę napływu nowych sił, działania zaczepne. Już 10
listopada Sztab Obrony Madrytu przystąpił do opracowywania
planów natarć. Pierwszym miało być natarcie prowadzone na
kierunku El Cerro de los Angeles — Getafe — Leganes — Alcor -
cón. Jego celem miało być wyjście na tyły madryckiego zgru­
powania frankistów i w ten sposób osłabienie nacisku na za­
chodnie przedmieścia stolicy. W natarciu miały wziąć udział
cztery brygady, w tym XII Brygada Międzynarodowa, wzmo­
cnione 12 armatami i 12 czołgami. Jego termin wyznaczono na
12 listopada.
W wyznaczonym dniu republikanie rozpoczęli działania w re­
jonie El Cerro de los Angeles. Główny wysiłek skierowali na zdo­
bycie zabudowań klasztornych znajdujących się na górze El Cerro
de los Angeles. W ataku na klasztor brała udział polska kompa­
nia z batalionu im. E. Thalmanna. O godzinie 14.30 batalion
im. E. Thalmanna rozpoczął natarcie na klasztor. Polacy, mimo
iż pierwszy raz uczestniczyli w walce, spisywali się nadspo­
dziewanie dzielnie. O ich zachowaniu się w boju tak napisał
dowódca batalionu Ludwig Renn: „Przede mną Polacy znów
poderwali się do skoku. Wspaniale! Porwał mnie potężny entu­
zjazm. Niemal łzy miałem w oczach z rozczulenia. To się na­
zywa natarcie" 30.
Pod wieczór pododdziały XII Brygady Międzynarodowej
i brygad hiszpańskich znalazły się w pobliżu atakowanego
klasztoru. Zdobycie tego silnie ufortyfikowanego punktu oporu
okazało się jednak niemożliwe. Republikanie nie mieli nie tylko
ciężkiej artylerii zdolnej do uczynienia wyłomów w murach
obronnych, ale nawet wystarczającej ilości materiału wybucho­
wego, który można by było wykorzystać do wysadzenia części
klasztornych murów. W tej sytuacji zadecydowano o przerwa­
niu natarcia.
Wieczorem okazało się, że niedoświadczeni oficerowie bry­
gad hiszpańskich samowolnie wycofali pododdziały do najbliż­
szych osiedli. W ten sposób zniweczyli całodzienny wysiłek
30 R e n n , op. cit., s. 82.
wszystkich republikańskich oddziałów i doprowadzili żołnierzy
do takiego wyczerpania fizycznego, że nie byli oni zdolni do
dalszych działań. Dlatego nie podjęto zaplanowanych na dzień
następny prób zdobycia góry El Cerro de los Angeles.
Groźba przerwania frankistowskich linii przez działające
w rejonie góry zgrupowanie spowodowała, że gen. Varela prze­
rzucił tam kilka batalionów z innego odcinka. Polecił także
przeprowadzenie intensywnego bombardowania republikań­
skiego zgrupowania. W tej sytuacji Dowództwo Obrony Mad­
rytu postanowiło stopniowo wycofywać oddziały skoncentro­
wane w rejonie El Cerro de los Angeles. Pierwsza wycofana zosta­
ła XII Brygada Międzynarodowa.
Działania pod El Cerro de los Angeles potwierdziły raz je­
szcze słabe wyszkolenie piechoty republikańskiej. Nie potrafiła
ona nacierać na silnie umocnione punkty oporu. Słabo wyszko­
leni byli również artylerzyści. Czołgiści zaś najczęściej otrzy­
mywali zadanie zniszczenia gniazd karabinów maszynowych
zamiast, mając przydzieloną piechotę, przełamywać linie
obronne przeciwnika.
W wyniku działań pod El Cerro de los Angeles republika­
nom udało się, w ograniczonym zakresie, odciążyć oddziały
walczące w obronie Madrytu.
12 listopada gen. Varela skupił się na atakowaniu przyczół­
ków mostowych na rzece Manzanares. Zelżał zatem nacisk na
zachodni sektor pasa obrony Madrytu. Sztab Obrony Madrytu
mógł więc dokonać reorganizacji walczących tam oddziałów.
Z Casa de Campo wycofano XI Brygadę Międzynarodową.
Otrzymała ona zadanie przeprowadzenia lokalnego natarcia
w rejonie miejscowości Humera. W wyznaczonym rejonie do
natarcia przystąpił batalion im. J. Dąbrowskiego. Jako wzmoc­
nienie otrzymał 4 czołgi i 2 działa. W pasie działania dąbrow­
szczaków frankiści dysponowali jednak znaczną przewagą,
zwłaszcza w artylerii. Dlatego też dość szybko zatrzymali Pola­
ków, celnym ogniem zmuszając do zalegnięcia, po przebyciu za­
ledwie 300 m. Zginęło kilkunastu żołnierzy polskich, a wśród
nich Bronisław Kowalczyk i Roman Pluta. Zniszczony został
jeden czołg oraz 2 cekaemy. Następne natarcie w rejonie
Humery dąbrowszczacy próbowali przeprowadzić 15 listopada.
Jednak i ono zakończyło się niepowodzeniem.
Przez cały okres pierwszego frankistowskiego szturmu na
Madryt ich lotnictwo intensywnie bombardowało stolicę. Po­
nieważ coraz więcej samolotów mieli republikanie, dochodziło
do licznych walk powietrznych. W jednej z nich republikańskie
lotnictwo myśliwskie strąciło 6 samolotów wroga przy stracie
2 własnych maszyn.
Od 13 listopada frankistowskie natarcie na Madryt zaczęło
stopniowo tracić impet. Obrona republikańska coraz bardziej
krzepła. Szczególnie korzystna dla republikanów sytuacja na­
stąpiła po 15 listopada. Do Madrytu przybyły dawno już ocze­
kiwane posiłki. Umożliwiło to zreorganizowanie wojsk bronią­
cych stolicy. Odcinek frontu w rejonie Estación del Norte po­
wierzono 4 brygadzie dowodzonej przez mjr. Arellano.
Kolumny „Ortega" i „Tierra y Libertad", 5 brygada zmotory­
zowana dowodzona przez mjr. Sabio, kolumna Durrutiego
i część XI Brygady Międzynarodowej broniły Miasteczka
Uniwersyteckiego. Kolumny podpułkowników Mery i Perei
oraz mjr. Cavady wraz z pozostałymi pododdziałami XI Brygady
Międzynarodowej broniły dostępu do strefy zachodniej (od
Miasteczka Uniwersyteckiego do Humery). 2 brygada dowo­
dzona przez mjr. Martineza de Aragon broniła rejonu Szpitala
Klinicznego. XII Brygadzie Międzynarodowej powierzono
obronę dostępu do Madrytu od strony południowej w rejonie
El Cerro de los Angeles.
W dniach od 15 do 17 listopada gen. Varela podjął ostatnią
próbę przełamania republikańskich linii obronnych w ramach
pierwszego natarcia na Madryt. Pierwszego dnia tych działań
dwa bataliony Marokańczyków i batalion Legii Cudzoziem­
skiej, dowodzone przez ppłk. Asensio, sforsowały rzekę Man­
zanares i zaczęły wdzierać się do Parku Moncloa znajdującego
się w kompleksie Miasteczka Uniwersyteckiego. Po nich sfor­
sowały rzekę pododdziały dowodzone przez ppłk. Delgado i płk.
Barrona. Frankistom udało się zdobyć i obsadzić kilka ważnych
budynków jak: Pałac Moncloa, Instituto Rubio, Hospital Clíni­
co i Casa de Valazquez.
Dostrzegając niezwykle trudną sytuację, jaka wytworzyła się
w rejonie Miasteczka Uniwersyteckiego, Dowództwo Obrony
Madrytu skierowało tam wszystkie swe odwody. Z rejonu Hu­
mery przerzucono XI Brygadę Międzynarodową. Zanim jednak
przybyła do miejsca najcięższych walk, nieprzyjaciel opanował
część zabudowań Miasteczka Uniwersyteckiego. Zachęcony
powodzeniem kontynuował natarcie. Dochodziło do walki
wręcz. „Ludzie biją się na bagnety, niekiedy nawet grzmocą się
kolbami" 3ł. Ochotnicy międzynarodowi wraz z oddziałami
hiszpańskimi próbowali wielokrotnymi kontratakami zahamo­
wać frankistowskie natarcie. Batalion im. J. Dąbrowskiego
otrzymał zadanie odzyskania kompleksu budynków Palacete
oraz wyparcia nieprzyjaciela z rejonu ambasady francuskiej. 16
listopada rano, gdy trwały przygotowania do natarcia, okazało
się, że dąbrowszczacy nie otrzymali zapowiadanych środków
wsparcia. Mimo to na rozkaz dowódcy brygady rozpoczęli dzia­
łania. Nieprzyjaciel „przywitał" ich silnym ogniem, szczególnie
intensywnym w rejonie działań 1 kompanii. Ona też poniosła
największe straty. Został ciężko ranny dowódca kompanii Iwan
Szewerda („Wańka"). Dowodzenie przejął komisarz polityczny
kompanii Franciszek Pałka. W innych kompaniach polskiego
batalionu straty były też znaczne. Dramaturgię toczonych
przez dąbrowszczaków walk tak opisuje ich uczestnik Piotr Wasi-
luk, wówczas szef kompanii cekaemów: „Niezapomniane to
chwile. Zostaliśmy otoczeni ze wszystkich stron — przez Ma­
rokańczyków, przez faszystowskie czołgi. Miotaczami ognia
podpalano schody, wnętrza domków, palono nas żywcem.
Wiedzieliśmy, że musimy bronić się, dopóki tylko się da — po­
nieważ była to pierwsza i ostatnia zarazem linia obrony Madry­
tu. Broniący tej linii Polacy przetrzymali wszystko i zatrzymali
wściekłe natarcie wroga, umożliwiając ściągnięcie jednostek
z innych odcinków frontu i podjęcie skutecznych kontrataków.
Ponieśliśmy tam jednak ciężkie straty (...). Z naszej kompanii
przy życiu pozostało tylko trzech (...) Pod karabinem maszy­
nowym, z którego prowadziłem ogień, rozerwał się granat. Po­
szarpał mi rękę — później okazało się, że miałem 17 ran. Nie
zdawałem sobie sprawy z tego, że jestem ranny — prowadziłem
ogień do końca. W nocy udało nam się prześliznąć tuż obok fa­
szystowskich czołgów — ku swoim" 32.
Dąbrowszczacy, mimo silnego ognia, usiłowali kontynuować
natarcie. Wprawdzie nie udało im się wykonać postawionego
zadania — wyprzeć nieprzyjaciela na przeciwległy brzeg rzeki
Manzanares — uzyskali jednak dość istotny sukces, zdobywając
kompleks budynków Palacete. W pasie działań XI Brygady
Międzynarodowej powstrzymane zostało nieprzyjacielskie na­
tarcie. Pewne sukcesy zanotowały także inne oddziały republi-
31 K o l c o w, op. cit., s. 323.
32 P. W a s i l u k, W pierwszej czwórce, „Za Wolność i Lud" nr 47
z 20 XI 1976 r., s. 11.
kańskie. Frankiści zmuszeni zostali w rejonie Miasteczka Uni­
wersyteckiego do umacniania zajętego terenu.
17 listopada po raz ostatni w pierwszym etapie walk o Ma­
dryt frankiści przeprowadzili silny atak na pozycje republikań­
skie. Zanim do szturmu przystąpiły wojska lądowe, Madryt
zbombardowało lotnictwo. W bombardowaniu wziął udział
niemiecki Legion „Condor". Niemcy po raz pierwszy użyli
bomb zapalających. Chcieli się przekonać, jak tego typu bom­
bardowanie wpływa na morale ludności 33. Celami nalotów
niemieckiego lotnictwa były głównie szpitale i gęsto za­
mieszkane dzielnice.
Około godziny 10.00 do natarcia przystąpiła piechota wspie­
rana przez czołgi. Intensywny ogień prowadziła też artyleria.
Republikanie podczas tych walk zastosowali specyficzną meto­
dę walki z nieprzyjacielskimi czołgami. Włączyli się do niej tzw.
łowcy czołgów. Rekrutowali się głównie spośród młodzieży
madryckiej. Oni to, nie zważając na grożące im śmiertelne nie­
bezpieczeństwo, uzbrojeni w wiązki granatów atakowali poja­
wiające się czołgi. „Przeciwczołgiści (takim określeniem ich
także nazywano L. W.) — Cal, Cornejo, Carrasco i inni —
stali się bohaterami narodowymi"34. Za namową radzieckich
doradców wojskowych próbowali także podjąć walkę z naciera­
jącymi czołgami frankistowskimi republikańscy artylerzyści.
Polegała ona na stosowaniu, nie znanej im dotychczas, techniki
strzelania z armat polowych na wprost do czołgów i samocho­
dów pancernych. Pierwsze rezultaty osiągnięte przez artylerzy-
stów republikańskich przy stosowaniu tej taktyki strzelania były
zachęcające. Kilka nieprzyjacielskich czołgów zostało unieru­
chomionych.
Szczególnie krwawe walki rozgorzały w Miasteczku Uniwer­
syteckim. Frankiści atakowali z furią. Zastosowali też nową tak­
tykę. Było to tzw. metodyczne natarcie polegające na prowa­
dzeniu działań na stosunkowo niewielką głębokość, ale za to na­
tychmiastowym umacnianiu zajętego terenu, po czym wyko­
nywany był następny skok. W tym dniu krwawe walki toczyły
zwłaszcza bataliony im. E. Thalmanna i E. Andre z XI Bryga­
dy Międzynarodowej. Z wielką pasją walczyły także oddziały

33 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 94.

34 N. W o r o n o w, Artyleria republikańskiej Hiszpanii, (w:) Pod
sztandarem, s. 80.
hiszpańskie. Pod wieczór nieprzyjaciel nie mogąc przełamać re­
publikańskich pozycji poniechał dalszych prób natarcia. Wy­
czerpały się jego odwody.
Załamanie się natarcia frankistów w rejonie Miasteczka Uni­
wersyteckiego spowodowało czasowe zaniechanie przez nich
prób zdobycia Madrytu. W jedenastodniowych walkach wy­
czerpały się zdolności ofensywne zgrupowania gen. Vareli. Nie
zdobył on Madrytu. Gen. Franco nie wypił kawy, co tak buń­
czucznie zapowiadał, w madryckiej kawiarni. Była to najwięk­
sza, w dotychczasowej fazie wojny, zarówno militarna, jak
i prestiżowa porażka frankistów i wspierających ich obcych
wojsk interwencyjnych.
Wydanie przez gen. Varelę rozkazu wstrzymującego natarcie
prowadzone na Madryt nie oznaczało, że frankiści pogodzili się
z porażką. Postanowili tylko wykorzystać przerwę w działaniach
na zgromadzenie znacznie większych sił licząc zwłaszcza na ma­
sowe dostawy z Włoch i Niemiec nowoczesnego uzbrojenia i
sprzętu wojskowego.
18 listopada Komitet Obrony Madrytu ogłosił komunikat
stwierdzający, że bezpośrednie niebezpieczeństwo zdobycia
przez nieprzyjaciela stolicy minęło. Ludność Madrytu entuzja­
stycznie manifestowała swą radość z okazji odniesionego zwy­
cięstwa. O tym, że frankiści nie porzucili myśli o zdobyciu sto­
licy, mieszkańcy tego miasta przekonali się już 18 listopada.
W tym i następnym dniu Madryt był wielokrotnie bombardo­
wany. Oto co pisze na ten temat bezpośredni obserwator wyda­
rzeń, radziecki korespondent Michaił Kolców: „Ostatnie dwie
doby (18 i 19 listopada — L.W.) to było najstraszniejsze ze
wszystkiego, co dotychczas przeżyło nieszczęsne miasto.
Madryt płonie. Podpaliły go samoloty niemieckie.
Płoną gmachy publiczne, hotele, szpitale, instytucje nauko­
we. Pali się nieskończenie wiele domów mieszkalnych.
Gasić tych wszystkich pożarów nie sposób, straż ogniowa
pracuje ostatkiem sił (...)
Obrona Madrytu doprowadziła faszystów do stanu ślepej
wściekłości. Postanowili zetrzeć stolicę Hiszpanii z powierzchni
ziemi, wytępić jej mieszkańców albo przynajmniej zmusić
obrońców do poddania miasta dla ocalenia życia miliona lud­
ności" 35.

35 K o l c o w, op. cit., s. 327.

 Nieliczne lotnictwo republikańskie, mimo zdecydowanej
przewagi przeciwnika w powietrzu, podjęło nierówną walkę.
Tylko w dniu 19 listopada strąciło ono 4 samoloty.
Fiasko planu gen. Franco zakładającego zdobycie Madrytu
poważnie zaniepokoiło faszystowskie rządy Włoch i Niemiec.
Jeszcze w teku zaciętych walk na przedmieściach stolicy Hitler
podjął decyzję o sformowaniu w Sewilli niemieckiego Legionu
„Condor". Jego dowódcą został gen. Hugo von Sperrle („San­
der"), a szefem sztabu płk Wolfram von Richthofen. Legion
„Condor" początkowo składał się z dywizjonu samolotów bom­
bowych (4 eskadry po 12 samolotów Junkers-52), dywizjonu
samolotów myśliwskich (4 eskadry wyposażone w samoloty
He-51 i Me-109), eskadry samolotów rozpoznawczych, do­
świadczalnych i wodnopłatów, a także jednostek lądowych.
W skład tych ostatnich wchodziły dywizjony artylerii przeciw­
lotniczej i przeciwpancernej oraz pułk czołgów. Tak jak to
wcześniej zapowiadano, warunkiem sformowania Legionu była
zgoda gen. Franco na wyłączenie tej jednostki spod hiszpań­
skiego dowództwa. Także Mussolini przygotowywał się do in­
terwencji na dużą skalę. O zamiarach Rzymu informował nie­
miecki ambasador w tym mieście: „Ciano poinformował mnie
wczoraj wieczorem, że wysyła do Franco Anfuso, który właśnie
wrócił. Wobec sytuacji w Hiszpanii Włochy postanowiły wysłać
tam całą dywizję »czarnych koszul«. 4000 ludzi spośród nich,
zorganizowanych w 4 bataliony, stoją w pogotowiu. Należy
jednak, na wszelki wypadek, uzyskać uprzednio pewne gwaran­
cje co do ewolucji hiszpańskiej polityki w przyszłości. Anfuso
przedłoży więc gen. Franco deklarację na piśmie, w której
Franco zobowiąże się zharmonizować w przyszłości hiszpańską
politykę śródziemnomorską z polityką włoską" 36.
Ceną za włoską pomoc miało być podporządkowanie Hiszpa­
nii „narodowej" polityce włoskiej. Presja Mussoliniego, aby
Franco zadeklarował podporządkowanie Hiszpanii Włochom,
niepokoiła nawet Niemców. Pisał o tym ich ambasador
w Rzymie: „Wysiłek Rzymu zmierza dp podporządkowania
Hiszpanii włoskiej polityce na Morzu Śródziemnym lub co
najmniej do zapobieżenia politycznej współpracy między Hisz­
panią z jednej strony a Francją lub Anglią z drugiej (...)
Przedsięwzięcie hiszpańskie, jako całość, rozwinęło się inaczej i

36 Cyt. za: B r o n, op. cit., s. 54—55.

niebezpieczniej, niż myślano na początku"37 Jeszcze wyraźniej
ujął to niemiecki charge d'affaires w Hiszpanii pisząc do minis­
tra spraw zagranicznych III Rzeszy: „Należy przewidzieć, że
włoski wysiłek (militarny — L.W.) przyczyni się również do
zwiększenia politycznego wpływu Włoch, a równocześnie do
osłabienia zależności rządu nacjonalistycznego od nas. Można
się obawiać, że nasz polityczny wpływ, który równoważył się
dotychczas z włoskim, zepchnięty zostanie na drugie miejsce" 38.
Gen. Franco nie mogąc zdobyć Madrytu zgodził się na żąda­
nia Mussoliniego. W zamian 26 grudnia 1936 r. z rozkazu
Mussoliniego rozpoczęto przetransportowywanie do Hiszpanii
włoskiego Korpusu Wojsk Ochotniczych. W ten sposób rozpo­
częła się wielka włoska interwencja w Hiszpanii. Wielka, bo­
wiem już wcześniej u boku gen. Franco walczyło lotnictwo wło­
skie i lądowe oddziały „ochotnicze". Wojna w Hiszpanii coraz
bardziej się umiędzynaradawiała. Stało się to za sprawą znaczne­
go udziału w niej formacji niehiszpańskich.
Zaniechanie przez frankistów natarcia na Madryt nie było
jednoznaczne ze wstrzymaniem wszelkich walk. Oprócz inten­
sywnego bombardowania Madrytu walczyły również, w lokal­
nym wymiarze, lecz z dużą zaciętością, wojska lądowe. Walki
koncentrowały się głównie wokół Miasteczka Uniwersyteckie­
go. Republikanom zależało na zlikwidowaniu frankistowskiego
przyczółka położonego najbliżej centrum stolicy. Przeciwnik
zaś próbował doprowadzić do jego rozszerzenia, by mieć pod­
stawę do bezpośredniego szturmu na miasto.
Walki wokół Miasteczka Uniwersyteckiego toczyły się już
18 listopada. Niektóre budynki przechodziły z rąk do rąk.
Frankiści do tego sektora zaczęli ściągać coraz więcej posiłków,
artylerię i moździerze. Wielokrotnie ponawiane ataki kosztowa­
ły ich drogo. Straty, zwłaszcza wśród Marokańczyków, były
duże. „Małe placyki między gmachami Miasteczka usiane były
trupami". Republikanie przeprowadzali kontrataki. 19 listopada
do działań w Miasteczku Uniwersyteckim wprowadzili nawet
dwie kompanie czołgów. Decyzja ta nie była jednak trafna. Te­
ren działań (mała przestrzeń, gęsta zabudowa) nie był korzyst­

37 Tamże, s. 56.
38 Tamże, s. 58.
ny do użycia czołgów. Dlatego po uszkodzeniu kilku wozów
zostały one wycofane.
20 listopada w Miasteczku Uniwersyteckim na nowo rozgo­
rzały walki. Frankiści znów przystąpili do szturmu. Obie strony
poniosły duże straty. W tym dniu, po trzydniowym odpoczyn­
ku, na pierwszą linię powrócił batalion im. J. Dąbrowskiego.
5 kompania cekaemów oraz 1 drużyna z 1 kompanii obsadziły
kompleks Palacete, czyli najbardziej wysunięty odcinek frontu.
Od rana dąbrowszczacy dostali się pod silny ogień. Nieprzyja­
ciel w sile około batalionu piechoty przypuścił szturm na bu­
dynki Palacete. W czasie odpierania ataku ranny został dowód­
ca batalionu Stanisław Ulanowski („Bolek"). Dowodzenie prze­
jął Francuz „Andre". Pierwszy atak został odparty.
W południe frankiści przystąpili do kolejnego natarcia na za­
budowania Palacete. Piechotę wspierał pododdział czołgów. Sy­
tuacja broniących się Polaków była niemalże beznadziejna.
Kończyła się amunicja, nie mieli ani granatów przeciwpancer­
nych, ani innych środków do walki z czołgami. Mimo to bro­
nili się do wieczora. Ulegli jednak w końcu miażdżącej przewa­
dze wroga i zginęli prawie wszyscy. Z trzydziestu sześciu wal­
czących w Palacete Polaków uratowało się jedynie sześciu 39.
Zginęli m.in.: dowódca 1 kompanii — Franciszek Pałka, do­
wódca 5 kompanii cekaemów — Stanisław Wrocławski oraz
komisarz polityczny tej kompanii Leon Inzelstein. Na innym
odcinku frontu zginął pełniący obowiązki dowódcy batalionu
„Andre". Ranny został kolejny dowódca batalionu — Wiktor
Kuźnicki („Paweł Szkliniarz"). W tym dniu straty batalionu
im. J. Dąbrowskiego były szczególnie wysokie. Jego stan
zmniejszył się o połowę w porównaniu do liczby żołnierzy roz­
poczynających walki w obronie Madrytu 40. Ze względu na po­
niesione straty batalion im. J. Dąbrowskiego został wycofany z
frontu i udał się na odpoczynek oraz reorganizację.
W obronie Palacete obok części batalionu im. J. Dąbrow­
skiego uczestniczyły także dwie kompanie batalionu im.
E. Thalmanna. Była to kompania polska i bałkańska. W czasie
odpierania zmasowanego natarcia pododdziałów frankistow-
skich wspieranych przez czołgi olbrzymie straty poniosła polska

39 Relacja Wacława Aleksandrowicza, CA KC PZPR, sygn. 182/VII-1,

40 M. B r o n , Udział Polaków w wojnie hiszpańskiej, (w:) Polacy w

wojnie hiszpańskiej 1936—1939, Warszawa 1967, s. 20.
kompania. Zginął jej dowódca — Józef Mania, komisarz polity­
czny — Wasyl Mielnik, wszyscy dowódcy plutonów oraz wielu
żołnierzy 41. Tak znaczne straty poniesione przez Polaków spo­
wodowane były z jednej strony miażdżącą przewagą atakujące­
go nieprzyjaciela, ale po części powstały też z powodu niedosta­
tecznego wyszkolenia dowódców i szeregowych żołnierzy oraz
nadmiernej brawury w walce. Dowódca batalionu tak o nich pi­
sał: „Kiedy polski komisarz polityczny zauważył pierwszy czołg
zbliżający się do jego pozycji, wyskoczył z granatem ręcznym
z okopu i chciał go rzucić: Ale czołg strzelił i komisarz padł na
miejscu. Inni próbowali tak samo rzucać granatami i również
polegli. Gdyby ci towarzysze, mówię o Polakach, nie byli tak
nieprawdopodobnie waleczni, mieliby jeszcze swych dowódców
i komisarzy" 42.
Na 28 listopada Sztab Obrony Madrytu zaplanował przepro­
wadzenie dużego natarcia, z wysuniętych pozycji między miej­
scowościami Pinto i Valdemoro. W natarciu uczestniczyć miało
dość duże, jak na republikańskie możliwości, zgrupowanie
czołgów. Czołgi miały wspierać dwa zgrupowania piechoty do­
wodzone przez płk. Burillo i mjr. Uribarri. Celem działań było
przeprawienie się przez rzekę Tag, przecięcie dróg komunika­
cyjnych frankistów i, gdyby było to możliwe, opanowanie mia­
sta Talavera de la Reina.
Natarcie początkowo przebiegało zgodnie z planem. Czołgi
zbliżyły się na odległość 1 km od przedmieść Talavery. Do­
wództwo wojsk frankistowskich postanowiło zatrzymać je lot­
nictwem. Ściągnięto do Talavery także kilka baterii artylerii.
Mimo intensywnego bombardowania i silnego ognia artylerii
republikanie przystąpili do ostrzału miasta. Gen. Varela wydał
więc rozkaz polecający pośpieszne wycofanie spod Madrytu
kilku batalionów piechoty oraz oddziału czołgów. W końcu
nieprzyjaciel zgromadził siły zdolne do zahamowania działań
republikańskiego zgrupowania. Było ono bezustannie bombar-
dowane z powietrza i ostrzeliwane przez coraz liczniejszą arty-
lerię. Gdy do kontrnatarcia przystąpiła piechota wsparta czoł­
gami, republikańskie zgrupowanie zaczęło wycofywać się ku po­
zycjom wyjściowym. Mimo zrealizowania jedynie ogra­
niczonego celu — odciągnięcia części wojsk nieprzyjaciela spod

41 CA KC PZPR, Relacja Eliasza Schmidta, s. 5.

42 R e n n , op. cit., s . 9 7 .
Madrytu — efekt moralny rajdu był doniosły. Udowodnił on,
że republikanie zdolni są do przeprowadzenia dużych operacji
zaczepnych. Frankiści zmuszeni byli dodatkowymi oddziałami
zabezpieczać skrzydło zgrupowania madryckiego.
W odwecie za republikański rajd frankiści 29 listopada przy­
puścili gwałtowny atak na północno-zachodnie przedmieścia
Madrytu. Szczególnie zacięte walki toczyły się na odcinku Casa
de Campo — Retamares i w rejonie Flumera — Pozuelo de
Alarcón. Dowodzone przez płk. Francisco Garcia Escameza
y Iniesta wojska frankistowskie przerwały linie obrony obsa­
dzone przez oddziały płk. Barceló i zaatakowały rejon Parku
Królewskiego w podmadryckiej miejscowości El Pardo. Zamia­
rem frankistów było oskrzydlenie Madrytu, a przede wszystkim
odcięcie go od wojsk broniących szczytów Guadarramy.
W pierwszym etapie walk z zajmowanych pozycji zostały wy­
parte pododdziały 3 brygady dowodzonej przez mjr. Jose Gala­
na. Broniły one rejonu Flumera — Pozuelo de Alarcón. 30 li­
stopada nieprzyjaciel zdobył Flumerę, następnego dnia Pozuelo
de Alarcón. Dopiero 2 grudnia republikanom udało się opano­
wać sytuację, mimo że nieprzyjaciel skoncentrował na tym od­
cinku frontu dużo artylerii i czołgów. W tym dniu republikanie
zniszczyli 12 czołgów. Obrońcy także zgromadzili znaczne siły,
mogli więc przejść do kontruderzeń. Stopniowo zmusili wro­
gów do wycofywania się z zajętych terenów. Kierunek wycofy­
wania wyznaczony był na Brunetę i Villaviciosa. Silne przeciw­
działanie, w którym uczestniczyły wszystkie czołgi, jakimi dy­
sponowało Dowództwo Obrony Madrytu, doprowadziło do
przejęcia inicjatywy przez republikanów. W czasie toczonych
walk okazało się, że czołgi produkcji radzieckiej są lepsze od
niemieckich, a zwłaszcza od włoskich, w które wyposażone były
wojska frankistowskie. W końcu front na odcinku Flumera —
Pozuelo de Alarcón ustabilizował się niemalże w tym samym
miejscu, co przed rozpoczęciem ofensywy frankistowskiej.
W czasie gdy w sektorze Flumera — Pozuelo de Alarcón
rozwijała się jeszcze ofensywa frankistowska, republikanie za­
atakowali w Casa de Campo. Walki koncentrowały się wokół
wzgórza Garabitas. Zamiarem republikanów było otoczenie
nieprzyjaciela znajdującego się na przyczółku w rejonie Mia­
steczka Uniwersyteckiego. Po przygotowaniu ogniowym — bra­
ło w nim udział lotnictwo i artyleria — przy wsparciu czołgów
do natarcia ruszyła katalońska kolumna anarchistów. Nie do­
wodził nią Durruti, który został wcześniej skrytobójczo zamor­
dowany. Anarchiści i tym razem nie popisali się. Zalegli bo­
wiem tuż po opuszczeniu okopów.
Natężenie walk o Madryt pod koniec listopada i w grudniu
1936 r. znacznie osłabło, ale obydwie strony systematycznie
wzmacniały swe wojska. Szykowano się do nowych walk. Pod
koniec listopada frankiści pod Madrytem zgromadzili około
60 tys. żołnierzy wyposażonych w nowoczesną broń i wspiera­
nych przez niemieckie i włoskie lotnictwo oraz oddziały pan­
cerne. Siły republikańskie liczyły w tym czasie 40 tys. żołnie­
rzy. Były one słabo wyszkolone i niedostatecznie wyposażone.
Jednakże republikanie mobilizowali wszelkie dostępne rezerwy.
Udoskonalali organizację swych wojsk i taktykę prowadzenia
walki. Doceniając rolę czołgów postanowiono je bardziej racjo­
nalnie wykorzystać w walce. Z wszystkich czołgów znajdują­
cych się w dyspozycji Dowództwa Obrony Madrytu sformo­
wano brygadę liczącą 56 czołgów T-2 6 43.
12 grudnia ukazał się komunikat dowództwa Milicji Ludowej i
politycznej reprezentacji Frontu Ludowgo Madrytu o wciele­
niu w tym mieście wszystkich oddziałów milicji do regularnych
jednostek wojskowych. W następnych dniach ukazały się po­
dobne komunikaty na innych republikańskich frontach. W ten
sposób ku końcowi zmierzał proces tworzenia jednolitej regu­
larnej Armii Ludowej.
Podczas porządkowania i reorganizacji oddziałów walczących
w obronie Madrytu nastąpiły zmiany w szeregach Brygad Mię­
dzynarodowych. 29 listopada batalion im. J. Dąbrowskiego wy­
łączony został z XI Brygady Międzynarodowej, wszedł w skład
XII Brygady Międzynarodowej. 4 grudnia po raz ostatni dą­
browszczacy brali udział w walkach w pierwszym etapie obrony
Madrytu. Odpierali atak frankistów w rejonie Miasteczka Uni­
wersyteckiego. Wróg został zatrzymany.
Wykorzystując chwilowy zastój w działaniach frankiści także
reorganizowali swe oddziały. Obok gen. Vareli, dowódcy całoś­
ci wojsk nacierających na Madryt, wyznaczeni zostali dowódcy
poszczególnych sektorów. Najważniejsze zadanie w przyszłej
operacji na Madryt wykonywać miało zgrupowanie północne.
Jego dowódcą został gen. Orgaz.
43 Por. S. K r i w o s z e i n , Czołgiści-ochotnicy w walkach o Madryt,
(w:) Pod sztandarem, s. 427.
 14 grudnia gen. Orgaz chcąc przygotować podstawy wyj­
ściowe do planowanej ofensywy, rozpoczął natarcie z Brunetę
i Villaviciosa de Odón w kierunku Boadilla del Monte. Mimo
zaciętego oporu, broniących tego odcinka frontu oddziałów re­
publikańskich, pod koniec dnia frankiści zajęli część Boadilla
del Monte. Do odparcia natarcia Dowództwo Obrony Madrytu
wysłało najpierw XI, a następnie XII Brygadę Międzynarodo­
wą. I znów ochotnicy międzynarodowi skierowani zostali, jako
szturmowe oddziały Armii Ludowej, na najbardziej zagrożony
odcinek frontu mimo strat, jakie poniosły dotychczas. „Brygady
straciły prawie czterdzieści procent swojego składu. Ci, co oca­
leli, pokryci są skorupą brudu; na palcach mają nagniotki od
zamków karabinów. Buty i mundury im się podarły, twarze
wychudły, wargi mają spieczone"44. Pomimo olbrzymiego
zmęczenia ochotnicy międzynarodowi wraz z oddziałami hisz­
pańskimi trzy dni toczyli krwawe walki wokół miejscowości
Boadilla del Monte. 16 grudnia frankiści zajęli to miasto. Jed­
nak próby kontynuowania natarcia wzdłuż rzeki Guadarrama
zostały udaremnione. Brygady Międzynarodowe wraz z hisz­
pańskimi oddziałami płk. Perey próbowały nawet kontratako­
wać z zamiarem odbicia Boadilla del Monte. Wysiłki te były
jednak bezskuteczne.
Ponowne natarcie Brygad Międzynarodowych miało odbyć
się 20 grudnia. W pierwszym rzucie planowano natarcie czte­
rema batalionami: im. J. Dąbrowskiego, im. G. Garibaldiego
oraz dwoma hiszpańskimi. Dowódcą zgrupowania był Włoch
Randolfo Pacciardi. W dniu natarcia okazało się, że z powodu
wielu niedociągnięć działania rozpocząć się mogą o 14.00 za­
miast o 7.00. W ten sposób odpadł czynnik zaskoczenia. Nieprzy­
jaciel zdążył zgromadzić odpowiednie siły, które udaremniły
realizację republikańskiego zamiaru. Już podczas podchodzenia
do linii rozwinięcia oddziały i pododdziały były bombardowane
przez lotnictwo oraz ostrzeliwane ogniem zaporowym przez ar­
tylerię. W tej sytuacji męstwo, a nawet brawura, jaka cechowała
nacierające oddziały republikańskie, okazały się niewystarczają­
ce. Nie mogły one sforsować obrony nieprzyjaciela. Zapadła
więc decyzja o przerwaniu działań do następnego dnia. Ostate­

44 K o l c o w, op. cit., s. 327.

cznie jednak całkowicie zrezygnowano z ich prowadzenia. Dą­
browszczacy zostali wycofani z frontu i skierowani na odpo­
czynek.
27 grudnia frankiści podjęli ostatnią próbę przerwania repub­
likańskich linii obronnych w rejonie Casa de Campo, przed
przystąpieniem do drugiej operacji, zmierzającej do zdobycia
Madrytu. Kosztem dużych strat nieprzyjacielowi udało się
sforsować rzekę Manzanares na wąskim odcinku i utworzyć
niewielki przyczółek. Tymczasem republikanie zaatakowali
w rejonie Villanueva de la Canada — Brunetę i zdobyli miejs­
cowość Villanueva de la Canada.
W grudniu 1936 r. w ramach przygotowań frankistów do
nowej bitwy o Madryt wzmogła się pomoc udzielana gen.
Franco przez Niemcy i Włochy. Rządy tych państw dostarczały
frankistom dodatkowego sprzętu wojskowego dla wyposażenia
sześciu brygad piechoty.
Pierwsza frankistowska operacja zmierzająca do zdobycia
Madrytu trwała ponad półtora miesiąca. Zakończyła się ona po­
rażką. Frankiści nie tylko nie opanowali Madrytu, ale dopro­
wadzili do takiej konsolidacji obrońców republiki, że ci w krót­
kim czasie mogli z nieregularnych oddziałów Milicji Ludowej
utworzyć regularną armię. Ta zaś zdobywając w walkach do­
świadczenie bojowe oraz przechodząc praktyczne szkolenie
stawała się groźnym przeciwnikiem nawet dla doborowych od­
działów marokańskich i Legii Cudzoziemskiej. Dużą rolę
w organizacji Armii Ludowej odgrywały Brygady Międzynaro­
dowe, które wypracowały strukturę organizacyjną dla formo­
wanych pododdziałów i oddziałów, oraz radzieccy doradcy i ins­
truktorzy praktycznie uczestniczący w jej tworzeniu i szkoleniu.
Spośród czynników decydujących o sukcesie Republiki
Hiszpańskiej, jakim była obrona Madrytu, cztery z nich odegra­
ły rolę wiodącą. Były to:
1) Konsekwencja, odwaga i energia KPH — głównego inspira­
tora, organizatora i kierownika walki w obronie stolicy;
2) Wielkie bohaterstwo ludu hiszpańskiego, a szczególnie
klasy robotniczej Madrytu i wspierających ją współtowarzyszy
z całej Hiszpanii;
3) Pomoc w sprzęcie wojskowym (czołgi, samoloty) oraz
przy organizacji Armii Ludowej, jakiej Republice Hiszpańskiej
udzielił Związek Radziecki;
4) Międzynarodowa solidarność i pomoc postępowych sił
społecznych świata, a zwłaszcza organizujących się Brygad
Międzynarodowych.
Pisząc o roli Brygad Międzynarodowych w pierwszym etapie
obrony Madrytu nie należy przeceniać, jak to tendencyjnie
czyni znaczna grupa historyków zachodnioeuropejskich, ich
wpływu na losy tej bitwy. To nie one ocaliły Madryt. Nie mog­
ły zresztą tego dokonać, licząc niewiele ponad 4 tys. żołnierzy.
Stwierdził to już w końcu grudnia 1936 r. dowódca XI Brygady
Międzynarodowej gen. „Kleber": „Myślę, że nawet gdybyśmy
nie przybyli — milicja hiszpańska stawiałaby opór u bram Ma­
drytu. Niewątpliwie jednak daliśmy przykład, za którym wielu
poszło. To było nasze główne zadanie" 45.

45 Cyt. za: G. C o x, Defence of Madrid, London 1937, s. 188.

„MGIELNA WOJNA"

Niepowodzenia, jakich doznały nacierające na Madryt w listo­

padzie i grudniu 1936 r. wojska frankistowskie, zmusiły gen.
Franco do zmiany planu działania. Zamiast uderzenia frontal­
nego zaplanował przeprowadzenie głębokiego manewru oskrzy­
dlającego stolicę. Przez cały grudzień nieprzyjaciel dążył do
zdobycia dogodnych pozycji umożliwiających realizację przyję­
tego planu prowadzenia operacji. Mając do wyboru oskrzydle­
nie Madrytu od północy lub południa ostatecznie wybrano wa­
riant pierwszy, ponieważ na tym kierunku frankiści dość głębo­
ko wrzynali się w pozycje republikańskie, co stanowiło dogodną
podstawę wyjściową do manewru oskrzydlającego.
Przygotowania do nowej ofensywy na Madryt frankiści rozpo­
częli od powiększenia sił działających na tym froncie. W końcu
grudnia w rejonie Madrytu mieli siły1 dwukrotnie liczniejsze od
tych, które nacierały w listopadzie. Były one także lepiej uzbro­
jone i wyposażone dzięki wzmożonym dostawom z Włoch
i Niemiec.
Dowództwo Obrony Madrytu było zorientowane w przygo­
towaniach przeciwnika do nowej ofensywy. Obrońcy także
przystąpili do przcgrupowywania oddziałów. Koncentrowali
wysiłek na storpedowaniu zamiarów nieprzyjaciela przez prze­
prowadzenie akcji wyprzedzających.
Komitet Obrony Madrytu, mając na uwadze ochronę ludności
cywilnej, ewakuował te jej grupy (kobiety, dzieci), które nie od­
grywały istotniejszej roli w systemie obrony miasta, a narażone były
na skutki prowadzenia walk.
1 Od początku rozpoczęcia działań wojennych do grudnia 1936 r. z
Madrytu ewakuowano około 500 tys. mieszkańców.
 W końcu grudnia i przez styczeń 1937 r. w okolicach Madrytu
panowały specyficzne warunki meteorologiczne. Pomimo że był
to okres kalendarzowej zimy, przeważały temperatury dodatnie,
ale występowała duża wilgotność powietrza. Powodowało to
tworzenie się bardzo gęstej mgły. Ponieważ walki w czasie dru­
giej frankistowskiej ofensywy na Madryt przez cały styczeń
1937 r. toczyły się w bardzo gęstej mgle, powszechne było
określenie „mgielna wojna" 2.
W ramach przedsięwzięć mających na celu przeszkodzenie
frankistom w przygotowaniach do nowej ofensywy na Madryt
Dowództwo Obrony Madrytu zaplanowało przeprowadzenie
kilku akcji zaczepnych. Jedną z nich rozpoczęto 30 grudnia
1936 r. Zamiarem republikanów było zdobycie miejscowości
Brunetę i Villanueva de la Cańada. W natarciu wzięła udział
brygada dowodzona przez płk. Barceló wzmocniona dwoma
batalionami XI Brygady Międzynarodowej. Działania rozpo­
częto nocą, ale wskutek trudnych warunków meteorologicznych
(gęsta mgła) poszczególne pododdziały pobłądziły, tracąc całą
noc na odszukanie właściwego kierunku natarcia. Do walki
przystąpiły dopiero o godzinie 9.00 następnego dnia.
Wyczerpanie fizyczne żołnierzy zgrupowania płk. Barceló wy­
nikało nie tylko z konieczności toczenia krwawych potyczek i to
do tego w trudnych warunkach atmosferycznych. Na wyczer­
panie to wpływały także warunki terenowe. Co prawda był to
teren na ogół płaski, ale wskutek nietypowej, jak na tę porę ro­
ku, pogody (duża ilość opadów) przemienił się, poza drogami,
w wielkie błotniste grzęzawiska, utrudniające prowadzenie
działań nawet przez piechotę. Frankiści na odcinku Brunetę
nie obsadzali ciągłej linii frontu. Ich system obrony polegał na
tworzeniu pojedynczych punktów oporu lokalizowanych głów­
nie w rejonach dróg oraz przeszkód terenowych. Pojedyncze
punkty oporu często nie miały możliwości utrzymywania sty­
czności taktycznej, nie miały również skutecznej łączności og­
niowej. Brak ciągłej linii frontu był więc czynnikiem sprzyjają­
cym działaniom oddziałów płk. Barceló. Dlatego, mimo trud­
nego terenu i złych warunków atmosferycznych, ich na-
tascie miało pewne powodzenie, chociaż jego tempo było
wolniejsze, niż zakładano. Wojska płk. Barceló zdobyły miejs­
cowość Villanueva de la Cańada, po tym sukcesie skierowały się

2 D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 131.

na Brunetę z zamiarem zdobycia tej miejscowości. Dalsze dzia­
łania republikańskiego zgrupowania zostały przerwane. Gen.
Miaja nakazywał bowiem umocnić zajęte pozycje oraz odesłać
w rejon Madrytu bataliony z XI Brygady Międzynarodowej 3.
Kolejne działania zaczepne Dowództwo Obrony Madrytu
zamierzało przeprowadzić na kierunku Guadalajara—Sigiienza.
Tym razem zamierzano zaatakować nieprzyjaciela w znacznej
odległości od stolicy. Rejon działań odległy był od Madrytu
o blisko 100 km. Uaktywnienie odcinka frontu tak odległego od
miasta podyktowane było chęcią przeszkodzenia we frankistow-
skich przygotowaniach do nowego natarcia na Madryt i prze­
niesienia walk na dużą odległość od stolicy. Sztab Obrony
Madrytu przewidywał również wariant na wypadek kontynuo­
wania przez nieprzyjaciela przygotowań do ofensywy na stolicę.
Planowano wówczas odrzucenie frankistów poza pasmo gór At­
las de Romanillos, sądząc, że nieprzyjaciel nie będzie wzmac­
niał swych sił na kierunku Sigiienza—Guadalajara. W ten spo­
sób front republikańskiej obrony opierałby się na naturalnych
przeszkodach terenowych (pasma gór Sierra de Guadarrama,
Sierra de Ayllón, Sierra de los Cobras i Atlas de Romanillos),
broniących dostępu do Madrytu od północnego zachodu i pół­
nocy.
Zasadniczym celem republikańskich działań zaczepnych na
kierunku Guadalajara—Sigiienza było opanowanie znajdują­
cych się tam węzłów komunikacyjnych. Przez ten teren prze­
chodziły ważne arterie komunikacyjne, m.in. dwie autostrady,
Madryt—Paryż i Madryt—La Coruña.
Analiza republikańskiego planu działania powodować może
zdziwienie. Sztab Obrony Madrytu, planując tak ważną opera­
cję, w której realizacja każdego z założonych wariantów mogła
przynieść republikanom poważne korzyści w skali większej niż
taktyczna, nie wydzielił do niej większych sił i środków. Do
prowadzenia wymienionych działań wyznaczono zaledwie dwie
brygady piechoty (XII Brygadę Międzynarodową i brygadę
hiszpańską), dwa szwadrony kawalerii, dwie baterie artylerii
i pododdział czołgów4. Były to siły niewspółmiernie małe
w porównaniu do stawianych im zadań. Na dowódcę zgrupo­
wania wyznaczony został gen. „Lukács".

3 K o l c o w, op. cit., s. 404.

4 Zob. S. A j z n e r, Madryt—Suragossa, Warszawa 1961, s. 74.
 Natarcie w kierunku Guadalajara—Sigiienza rozpoczęło się
31 grudnia 1936 r. w godzinach nocnych. Republikanie zamie­
rzali przede wszystkim opanować skrzyżowanie dróg Mirabue-
na—Madryt, co równałoby się przecięciu szosy Madryt—Sara­
gossa. Wśród pododdziałów nacierających w pierwszym rzucie
znajdował się polski batalion im. J. Dąbrowskiego. Po wykona­
niu zadania dąbrowszczacy przeprowadzili nocny wypad na
sztab batalionu frankistowskiego, znajdujący się około 5 ki­
lometrów na północ od miejscowości Almadrones. Akcja za­
kończyła się sukcesem. Nieprzyjacielski sztab został zlikwido­
wany 5.
Zgrupowanie gen. „Lukacsa" zasadnicze natarcie przepro­
wadziło 1 stycznia 1937 r. W godzinach rannych, po przygoto­
waniu artyleryjskim i bombardowaniu lotniczym, do ataku ru­
szyła piechota. Bataliony XII Brygady Międzynarodowej
otrzymały następujące zadania: batalion im. G. Garibaldiego
— atakować miejscowość Mirabueno, batalion im. J. Dąbrow­
skiego — Almadrones, a batalion im. A. Marty — Algorę.
Zaskoczony nieprzyjaciel pod silnym ogniem zaczął w popło­
chu wycofywać się z zajmowanych pozycji. Polacy zdobyli
skrzyżowanie dróg Madryt—Saragossa i Masegese—Sigiienza;
Włosi — Mirabueno, a Francuzi — Algorę. Bilans tego dnia
walk był pomyślny dla całego zgrupowania. Zdobyto duże ma­
gazyny żywnościowe, których zawartość gen. „Lukács" posta­
nowił wysłać do Madrytu, jako noworoczny prezent dla robot­
ników 6. Republikanie wzięli ponadto do niewoli licznych jeń­
ców. „Jest ich czterystu — starych żołnierzy zawodowych oraz
świeżo zmobilizowanych" 7.
Frankiści otrząsnęli się z szoku wywołanego niespodziewa­
nym republikańskim natarciem i po przybyciu odwodów już
wieczorem przystąpili do pierwszych kontrataków. Najcięższe
walki w Algorze stoczył batalion im. A. Marty. W nocnym bo­
ju, w którym dochodziło do walki na bagnety, stracił on 30 za­
bitych i wielu rannych żołnierzy.
2 stycznia batalion im. J. Dąbrowskiego przy wsparciu bata­
lionu z brygady hiszpańskiej rozpoczął natarcie na Almadrones.
Miejscowość ta była silnie ufortyfikowana i pomimo wsparcia
dwóch czołgów atak się załamał. W czasie walk śmiertelnie

5 Kalendarium wydarzeń i kronika polskich oddziałów w Hiszpanii, MiD

WIH, sygn. 1/48/3, s. 15.
6 Zdobyto około 800 świńskich tusz, wielką ilość baraniny i mąki. Por.

7 B a t o w , W szeregach ochotników wolności, (w:) Pod sztandarem, s. 272.

8 K o l c o w , op. cit., s. 417.

ranny został dowódca batalionu — Antoni Kochanek. Nowym
dowódcą został Wiktor Kuźnicki.
3 stycznia dąbrowszczacy ponownie zaatakowali. Dowódca
zgrupowania przydzielił im jako wsparcie kompanię z batalionu
im. G. Garibaldiego, kompanię hiszpańską oraz 3 czołgi. Tym
razem natarcie zakończyło się sukcesem i zdobyto Almadrones.
Linia frontu została przesunięta o dalsze 5—6 km. Najważniej­
szym sukcesem było jednak odblokowanie drogi prowadzącej
z Madrytu do Algory.
4 stycznia całość zgrupowania gen. „Lukacsa" atakowała
umocnienia znajdujące się na wzgórzu San Cristobal. Opano­
wanie tego punktu oporu stwarzałoby wojskom republikańskim
możliwość przecięcia drogi Mirabuena—Saragossa i wejścia
szerokim klinem w linie obronne frankistów. Tym razem żoł­
nierze republikańscy zmęczeni i nie przywykli do walki w gó­
rach nie odnieśli sukcesu. Ponadto Dowództwo Obrony Ma­
drytu poleciło XII Brygadzie Międzynarodowej przerwanie
walk i szybki przerzut na inny odcinek frontu.
Brak większego powodzenia w działaniach republikańskich
zgrupowań pod Brunetę i na kierunku Guadalajara—Siguenza
wynikał z wydzielenia sił zdecydowanie za słabych, by mogły
sprostać stawianym im zadaniom. Sztab Obrony Madrytu nie
miał jeszcze doświadczenia w planowaniu i prowadzeniu tego
typu operacji zaczepnych. Błędem było wydzielenie zgrupo­
wań, które od chwili rozpoczęcia działań nie otrzymały pomocy
od wyższych szczebli dowodzenia, a często nawet informacji
o działaniach nieprzyjaciela na sąsiednich kierunkach i wyty­
cznych, co do dalszych własnych przedsięwzięć. Wyżsi przeło­
żeni nie oddziaływali na przebieg walki wydzielonych zgrupo­
wań, nie wzmacniali zgrupowań odwodami. W tym okresie re­
publikanie nie doceniali znaczenia odwodów, których użycie
może przecież zmieniać sytuację na polu bitwy. Stąd zarówno
w działaniach operacyjnych, jak i taktycznych, znajdowały one
zastosowanie w niewielkim stopniu. Był to duży błąd, który nie
pozwolił stronie republikańskiej na dynamiczne prowadzenie
działań ofensywnych.
Republikańskie próby opóźnienia przygotowań nieprzyjaciela
do nowej ofensywy na Madryt nie przyniosły większych sukce­
sów. Były one z reguły powstrzymywane przez miejscowe od­
działy i stosunkowo nieliczne odwody nie naruszające podsta­
wowej siły zgrupowania, przygotowującego się do szturmu na
stolicę.
Druga frankistowska operacja zdobycia Madrytu miała być
przeprowadzona w sektorze Valdemorillo—Pozuelo. Cztery nie­
przyjacielskie kolumny prowadzić miały działania w kierunkach
na Majadahondę, Villafranca del Castillo i Pozuelo. Kolumna­
mi tymi dowodzili: płk Irurgetoyena, płk Barrón, płk Asensio
i płk Buruaga. Całością zgrupowania dowodził gen. Orgaz. Do
udziału w wymienionej operacji frankiści wydzielili siły liczące:
15 tys. żołnierzy, 120 dział, 60 czołgów i około 150 samolo­
tów 8.
W pasie natarcia nieprzyjaciela republikanie mieli osiem ba­
talionów piechoty (około 3 tys. żołnierzy), a w odwodzie XI Brygadę
Międzynarodową (1,5 tys. żołnierzy).
Nowa frankistowska operacja skierowana przeciwko Madry­
towi prowadzona była na północ od miasta. Zamiarem nieprzy­
jaciela było przełamanie północnego odcinka obrony i wkrocze­
nie do stolicy od strony północno-wschodniej. Gen. Franco za
namową niemieckich i włoskich doradców wojskowych tym ra­
zem próbował stoczyć walkę nie bezpośrednio na ulicach mia­
sta, jak to miało miejsce w walkach listopadowych 1936 r., lecz
na otwartej przestrzeni. Liczył on na lepsze wyszkolenie swych
wojsk oraz na przewagę w technicznych środkach walki. Wy­
branie obszaru na północ od miasta nie było dziełem przypad­
ku. Na tym obszarze bowiem przebiegały ważne szlaki komuni­
kacyjne: magistrala kolejowa Santander—Madryt, autostrada
Lizbona—Madryt i drogi o znaczeniu lokalnym. Układ arterii
komunikacyjnych wiodących do stolicy sprawiał, iż nawet
w wypadku uzyskania ograniczonego powodzenia republikanie
mogli utracić niezwykle ważne dla funkcjonowania miasta drogi
zaopatrzenia.
Teren, który został przez frankistów wybrany jako miejsce
planowanej ofensywy, był lekko pofałdowany z nielicznymi ła­
godnymi wzniesieniami. W przeważającej części przypominał
on krajobraz stepowy. Dość rzadko pojawiały się niewielkie gaje
oliwne. Warunki klimatyczne nie były typowe dla tego rejonu
geograficznego. Pomimo zimy przeważały temperatury dodat­
nie, które powodowały występowanie, wcześniej już opisywa­
nych, gęstych mgieł.

8 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 462.

 Mając zdecydowaną przewagę liczebną, a przygniatającą
w technicznych środkach walki, frankiści 3 stycznia 1937 r.
przeszli do natarcia. Główne uderzenie prowadzili wzdłuż szosy
Villanueva de la Canada—Villanueva del Pardillo z zamiarem
zdobycia miejscowości Villafranca del Castillo. Nieliczne od­
działy republikańskie stawiały tam jednak wyjątkowo silny
opór. Na pierwszą linię walk skierowana została XI Brygada
Międzynarodowa. Walczyła ona na odcinku Polacio de Zanuela.
Napór nieprzyjaciela był tak silny, że oddziały republikańskie
zmuszone zostały do stopniowego wycofywania się. W czasie
walk z powodu bardzo złej widoczności przerwana została łą­
czność pomiędzy batalionami XI Brygady Międzynarodowej.
Ciężkie boje z nacierającymi frankistami pododdziały prowadzi­
ły więc w izolacji. Podobna sytuacja była także w republikań­
skich oddziałach hiszpańskich. Najsilniejszy napór wroga skie­
rowany był na pozycje bronione przez batalion im. Komuny
Paryskiej. Fragment tych walk tak opisał Arnold Vieth von
Golssenau (Ludwig Renn), wówczas szef sztabu XI Brygady
Międzynarodowej: „Tymczasem zjawił się komisarz od Fran­
cuzów (batalionu im. Komuny Paryskiej L. W.).
— Towarzyszu, mam złe wiadomości z batalionu Komuny
Paryskiej. Od rana znajdował się on pod ciężkim artyleryjskim
ostrzałem na skraju lasu Remisy. O godzinie 10.00 faszyści wy­
słali do natarcia dwadzieścia czołgów; doszły aż do naszych li­
nii. Tam je zatrzymano, ale straty nasze były bardzo duże. Po­
tem (nie mogło to być dużo później) nastąpiło drugie natarcie.
Wtedy nasz batalion się cofnął.
— Daleko w tył?
— Na ile mogłem się dowiedzieć, to tylko niewiele, ale pow­
stało straszne zamieszanie i straty są duże.
— Towarzyszu — odpowiedziałem — to po raz pierwszy
wasz francuski batalion się cofał. Sytuacja musiała być napraw­
dę niedobra" 9.
4 stycznia przerwane zostały kolejne republikańskie linie
obronne. Nieprzyjaciel po ciężkich walkach opanował miejsco­
wości Villanueve del Pardillo i Majadahondę. Pod koniec dnia
frankiści dotarli pod Las Rozas oraz do skrzyżowania dróg La
Coruna —Escorial. Ich głównym celem — na tym etapie walk
— było przecięcie drogi łączącej Madryt z Escorialem, opano­

9 Renn, op. cit., s. 126—127.

wanie tego ostatniego miasta i tym samym odcięcie stolicy od
wojsk broniących szczytów Guadarrama.
Dowództwo Obrony Madrytu, wobec niezwykle groźnej sy­
tuacji, jaka powstała w wyniku nowej frankistowskej ofensywy,
skierowało na zagrożony odcinek frontu wszelkie posiadane
odwody. Już 4 stycznia wieczorem wojska republikańskie były
zdolne do przeprowadzenia lokalnych kontrataków w rejonie
Pozuelo. Jako wsparcie dla walczących wojsk skierowana zosta­
ła XII Brygada Międzynarodowa.
5 stycznia główny ciężar walk koncentrował się wokół miej­
scowości Pozuelo. Frankiści dysponując znaczną przewagą
w technicznych środkach walki zrównali tę osadę z ziemią. Za­
cięte walki toczyły się najpierw o każdy dom, a następnie na
gruzach tych domów. Wieczorem nieprzyjaciel zdobył rejon
dworca kolejowego. Ruiny Pozuelo i miejscowość Aravaca były
miejscem zaciętych walk prowadzonych następnego dnia. Jed­
nak i w tym dniu frankistom nie udało się całkowicie ich opa­
nować. Na pomoc walczącym oddziałom republikańskim zaczę­
ły przybywać nowe odwody, co pozwoliło na zwiększenie liczby
kontrataków. Przewaga frankistów była jeszcze tak wielka, że
6 stycznia zdobyli oni miejscowości Las Rozas i El Plantio.
W czasie boju o Las Rozas znów ciężkie walki prowadziła
XI Brygada Międzynarodowa. Poniosła jednak tak duże straty,
że 8 stycznia musiała być przeniesiona do odwodu celem reor­
ganizacji. O wielkości strat świadczy następujący zapis: „Bata­
lion im. E. Andre liczy już tylko 120 ludzi. Są u kresu sił (...)
Wczesnym rankiem 8 stycznia okazało się przy luzowaniu, że
batalion im. E. Thalmanna posiada jeszcze trzy cekaemy i liczy
trzydziestu dwóch ludzi" 10.
Po ciężkich walkach frankiści 6 stycznia podjęli próbę akty­
wizacji działań w rejonie Pozuelo i Aravaca. Republikańska ar­
tyleria rozpoczęła skuteczny ostrzał koncentrujących się oddzia­
łów nieprzyjaciela w całym pasie Majadahonda—Las Rozas.
Kosztem ogromnych strat w ludziach i sprzęcie frankistom
udało się 7 stycznia wyprzeć republikanów z miejscowości Po­
zuelo i Humera. Bezskuteczne były natomiast wielokrotnie po­
nawiane próby zdobycia Aravaca.
Frankistowska ofensywa nie rozwijała się tak, jak została
wcześniej zaplanowana. Przede wszystkim tempo prowadzone­

10 Tamże, s. 130—131.
go natarcia było bardzo powolne. Frankiści nacierali czołowo
nie prowadząc śmielszych manewrów oskrzydlających. Z reguły
okrążali jakieś zgrupowanie wojsk republikańskich w osadzie
lub miasteczku. W takim wypadku jednakże należało, stosując
się do nowoczesnych metod walki, po okrążeniu przeciwnika
w jakimś punkcie oporu, nie tracić czasu na jego całkowite
zdobycie. Frankiści zaś usiłowali metodycznie punkt po punk­
cie szturmować i zdobywać wszystkie napotkane na drodze na­
tarcia ufortyfikowane rejony obrony i punkty oporu. Zastoso­
wanie tej taktyki walki znacznie hamowało tempo działań oraz
rozdrabniało wysiłek na realizację celów drugorzędnych. Dzięki
nieefektywnej metodzie prowadzonego przez frankistów natar­
cia oraz uporczywej obronie oddziałów republikańskich, a zwła­
szcza opisywanej już postawie XI Brygady Międzynarodowej,
dowództwa Frontu Centralnego i Obrony Madrytu zyskały
cenny czas na zgromadzenie niezbędnych odwodów.
Dziwna wydaje się także decyzja, podjęta przez gen. Orgaza,
który po przełamaniu przez jego wojska republikańskiej obrony
pod El Pardo zatrzymał swe oddziały dla dokonania uzupełnień
i przegrupowań, a następnie, zamiast rozwinąć powodzenie głę­
biej na północ i północny wschód, skręcił gwałtownie w kierun­
ku miejscowości Aravaca. Tam natomiast zgrupowane już były
republikańskie odwody. Frankiści zamiast więc wchodzić
w przestrzeń operacyjną pozbawioną w zasadzie silniejszych
oddziałów republikańskich uwikłali się w ciężkie walki o silnie
ufortyfikowaną i bronioną miejscowość. Efekt tych działań był
taki, że chociaż po trzydniowych krwawych walkach opanowali
oni Aravaca, to wyczerpali siły oddziałów uderzeniowych,
a także zużyli odwody. Błędna taktyka walki przyjęta przez
zgrupowanie gen. Orgaza zadecydowała, że pierwszy etap walk
nie przyniósł frankistom oczekiwanych rezultatów. Tempo na­
tarcia systematycznie malało, krzepła natomiast obrona repu­
blikańska. Zapowiadało to fiasko planów gen. Franco zakładają­
cych zdobycie Madrytu.
Dowództwo Obrony Madrytu systematycznie kierowało na
zagrożony odcinek frontu nowe oddziały: XIV Brygadę Mię­
dzynarodową dowodzoną przez gen. Karola Świerczewskiego
(„Walter") i przegrupowaną z rejonu Villaverde 1 brygadę do­
wodzoną przez mjr. Listera. Tam także skierowano jedyną re­
publikańską brygadę czołgów.
8 stycznia frankiści usiłowali kontynuować natarcie. Jego
tempo jednak słabło. Mimo to nieprzyjaciel zdobył doszczęt­
nie zniszczoną przez artylerię miejscowość Aravaca, a następ­
nego dnia Cuesta de las Perdices i Cerro del Aguila. Był to jed­
nak już kres ich możliwości. Wskutek wyczerpania zdolności
ofensywnych oraz okrzepnięcia obrony republikańskiej 10 sty­
cznia zakończyła się pierwsza faza tej operacji. Zgrupowaniu
gen. Orgaza w ciągu ośmiu dni walk nie udało się od północy
oskrzydlić Madrytu. Jedyne, co osiągnął, to przesunięcie linii
frontu o 20 km, tak więc średnie tempo natarcia — 2,5 km —
nie było imponujące.
W czasie walk toczonych w pierwszym etapie tej operacji
obydwie strony poniosły duże straty. Po stronie republikańskiej
część tych strat — przy całym bohaterstwie żołnierzy — pow­
stała wskutek zamętu i chaosu oraz braku organizacji na
wszystkich szczeblach dowodzenia. Szczególnie karygodnym
zaniedbaniem zarówno dowództwa Frontu Centralnego jak
i Dowództwa Obrony Madrytu było niepowiadomienie wal­
czących oddziałów o znajdujących się w tym rejonie umocnie­
niach i fortyfikacjach. „Dopiero teraz wyszło na jaw zupełnie
przypadkowo, iż w lesie Remisy istnieją bardzo dobre fortyfi­
kacje, zbudowane jeszcze w październiku (1936 r. — L.W.) —
okopy, schrony, betonowe gniazda karabinów maszynowych.
Nikt nie zadał sobie trudu, aby z Madrytu zakomunikować
o tym walczącym oddziałom, które biły się w odległości dwustu
kroków od gotowych okopów, nie wiedząc o ich istnieniu! Nie
zdążywszy się okopać żołnierze wycofali się z lasu" 11.
W trakcie trwania trzydniowych zaciętych bojów o Aravaca,
sztab Frontu Centralnego przygotował plan republikańskiej
kontrofensywy. Miały ją przeprowadzić głównie wojska podle­
głe Dowództwu Obrony Madrytu. Był to jeszcze jeden przykład
chaosu panującego w sztabach Armii Ludowej. Działaniami
obronnymi w rejonie Majadahonda — Las Rozas kierowało
Dowództwo Obrony Madrytu, natomiast przeciwnatarciem
przeprowadzanym przez wojska podległe gen. Miaji — dowództwo
Frontu Centralnego (gen. Pozas). Spowodowało to liczne per­
turbacje wydłużające czas uzgadniania decyzji.
Zaplanowane przez republikanów przeciwnatarcie miało być
pierwszą w czasie bitwy o Madryt kontrofensywą, w której
uczestniczyłyby duże siły. Wyciągając wnioski z doświadczeń

11 K o 1 c o w, op. cit., s. 419.

zdobytych w trakcie odpierania pierwszej ofensywy na stolicę
republikanie zaniechali taktyki polegającej na biernej obronie.
Druga bitwa o Madryt tym się miała różnić od pierwszej, że
republikanie planowali zakończyć ją ofensywą zmierzającą do
odzyskania wcześniej utraconego terenu. Była to zapowiedź, że
w miarę wzrostu siły Armii Ludowej, w miarę doskonalenia jej
wyszkolenia, republikanie nie ograniczą się do biernego ocze­
kiwania na natarcie przeciwnika, lecz będą się starali, na wy­
branych kierunkach, przejąć inicjatywę w działaniach.
Dowództwo Frontu Centralnego planowało przeciwnatarcie
sześcioma brygadami (21, 1, 31, 3, XII i XIV Brygady Między­
narodowe). Dowódcą zgrupowania wyznaczony został płk Bu­
rillo. Główny wysiłek przeciwnatarcia spoczywał na XII i XIV
Brygadach Międzynarodowych wspieranych przez 22 działa
i 50 czołgów 12.
Przeciwnatarcie rozpoczęło się 11 stycznia. Z pozycji wyjś­
ciowych w rejonie Galapagar przystąpiły do działań XII i XIV
Brygady Międzynarodowe w kierunku na Galapagar — Maja-
dahonda. Rozgorzały zacięte walki. Republikanie zaczęli spy­
chać wojska gen. Orgaza. Straty obu stron były znaczne, a zdo­
bycze terenowe niewielkie.
Wśród pododdziałów republikańskich biorących udział
w kontrnatarciu znajdował się batalion im. J. Dąbrowskiego.
11 stycznia dąbrowszczacy otrzymali zadanie natarcia na kie­
runku Majadahondy. Na prawym skrzydle polskiego batalionu
nacierał batalion im. G. Garibaldiego.
11 stycznia dąbrowszczacy wdarli się na głębokość 4 km we
frankistowskie linie obronne. Znaleźli się w odległości zaledwie
800 m od Majadahondy. Jednak próby zdobycia tego miasta nie
powiodły się. Straty batalionu w tym dniu walk wynosiły 10
zabitych i 30 rannych. Kolejne natarcie wyznaczono na dzień
następny. Ono także nie zakończyło się sukcesem pomimo mę­
stwa nacierających żołnierzy. Oto fragment opisu tych walk:
„Atakujemy bardzo dobrze, bez żartów. Jednostki idą do bitwy
nadzwyczaj chętnie, odważnie, żołnierze są pełni poświęcenia i
entuzjazmu, szczerze pragną dokonać nareszcie przełomu, za­
mienić się z przeciwnikiem na role" 13.
Po niepowodzeniach w natarciu na Majadahondę zgrupowa­

12 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 462.

13 K o l c o w , op. cit., s. 419.
nie republikańskie 14 stycznia przystąpiło do natarcia na dru­
gim skrzydle w kierunku Las Rozas. I tu, po niewielkim wła­
maniu w nieprzyjacielskie pozycje, natarcie się załamało. Fran­
kiści przeprowadzali wiele kontrataków. Mieli oni sprawniejsze
dowodzenie, ponieważ przestrzegali zasady dowodzenia jedno­
osobowego. U republikanów zaś niepotrzebnie tracono czas na
uzgadnianie stanowisk, przez co decyzje były z reguły spóźnio­
ne.
14 stycznia nieprzyjaciel postanowił ostatecznie zatrzymać
republikańskie natarcie. W tym celu przerzucił wszystkie re­
zerwy na odcinek Majadahonda — Las Rozas. Nie zważając na
ponoszone straty frankiści ponawiali falowe kontrataki. „Fa­
szyści nacierają gęstymi, skoncentrowanymi, zwartymi kolu­
mnami, z artylerią w pierwszej linii, tak że działa przeciw czoł­
gowe idą prosto na nasze czołgi nie czekając, aż się do nich
zbliżymy. Własne czołgi grupują faszyści w podwójny szyk, z
taką kalkulacją, że piechota idąca tuż za drugą linią czołgów do­
staje się w razie odwrotu, a nawet zatrzymania, pod ich ogień, o
czym otwarcie zostaje uprzedzona.
W takim .szyku, nie szczędząc ludzi, Franco urządził w tym
dniu prawdziwe natarcie psychologiczne; pod silnym ogniem
republikanów kolumny faszystowskie szły bez przerwy naprzód
tracąc po drodze setki i tysiące ludzi" 14.
Po zażartych całodziennych walkach obie strony zaniechały
działań zaczepnych. Przeszły do obrony. Wprawdzie republi­
kanom nie udało się odzyskać wszystkich utraconych w
pierwszej fazie operacji terenów — było to zadanie ponad ich si­
ły — ale całkowicie storpedowali drugą frankistowską operację
zmierzającą do zdobycia Madrytu.
Od 15 stycznia zarówno frankiści jak i republikanie przystą­
pili do umacniania się na zajmowanych pozycjach. Madryt po
raz drugi został obroniony. Było to następne zwycięstwo mło­
dej, dopiero krzepnącej w bojach Armii Ludowej. Gen. Franco
nie umiał wykorzystać przewagi swoich wojsk. Kolejna nieudol­
na ofensywa obniżyła wyraźnie na arenie międzynarodowej au­
torytet nie tylko Franco, ale i jego mocodawców — Mussoli-
niego i Hitlera.
Ze styczniowych walk w obszarze Majadahonda — Las Ro­
zas dowództwo armii republikańskiej wyciągnęło wiele interesu­

14 Tamże, s. 422.
jących wniosków. Potwierdziła się wyższość regularnej armii
nad oddziałami Milicji Ludowej. Dowództwo zwróciło uwagę
na potrzebę intensywnego szkolenia wojsk republikańskich,
szczególnie szkolenia taktycznego oddziałów. W dalszym ciągu
bowiem szwankowało współdziałanie piechoty z czołgami. Zbyt
jednostronna była taktyka użycia czołgów. Stosowano najczęś­
ciej mało efektywną metodę rozczłonkowywania oddziałów, a na­
wet pododdziałów i przydzielania piechocie pojedynczych wo­
zów bojowych. Brakowało wykorzystania czołgów w masie,
oczywiście na miarę posiadanych możliwości, do pościgu lub
szybkich manewrów oskrzydlających. Niedostateczne było tak­
że współdziałanie piechoty z artylerią i lotnictwem. Zbyt duża
przerwa między przygotowaniem ogniowym a bezpośrednim
natarciem piechoty pozbawiała działania właściwego efektu.
Bardzo dużym mankamentem w wojskach republikańskich był
brak umiejętności organizowania współdziałania i utrzymywa­
nia łączności. Dowództwa i sztaby zbyt słabo orientowały się
w aktualnym usytuowaniu oddziałów i pododdziałów. Naj­
większą słabością Armii Ludowej było dowodzenie. Brak spre­
cyzowanych, klarownych kompetencji poszczególnych organów
dowodzenia, dublowanie niektórych ogniw i nadmierna biuro­
kracja — to tylko niektóre z wad republikańskiego systemu do­
wodzenia.
Przyjęte koncepcje rozwojowe Armii Ludowej zmierzające
do stworzenia zwartej, regularnej siły zbrojnej postawiły przed
Sztabem Generalnym potrzebę tworzenia wyższych od brygad
związków taktycznych. Zaczęto, pod wpływem sugestii radziec­
kich doradców, rozważać możliwość tworzenia dywizji,
a w przyszłości korpusów i armii.
Fiasko kolejnego frankistowskiego planu opanowania Madry­
tu nie było równoznaczne z całkowitym zastojem na tym fron­
cie. Już w trakcie walk pod Majadahondą republikanie zaktywi­
zowali działania w rejonie Miasteczka Uniwersyteckiego. Uży­
wając min i innych materiałów wybuchowych zburzyli część
frankistowskich umocnień i zdobyli jeden z gmachów kliniki
uniwersyteckiej. W kolejnych dniach republikanie wielokrotnie
atakowali w rejonie mostu San Fernando oraz w Miasteczku
Uniwersyteckim.
Po wyczerpujących walkach pod Majadahondą, wobec
przejścia republikanów do obrony, wycofane zostały z pierwszej
linii Brygady Międzynarodowe oraz, uznane za szturmowe,
brygady hiszpańskie. Tego typu jednostki wykorzystywane były
na tych odcinkach frontu, na których była najtrudniejsza sytua­
cja, lub tam, gdzie zamierzano przeprowadzać akcje zaczepne.
Na odpoczynek udała się XII Brygada Międzynarodowa,
a więc i batalion im. J. Dąbrowskiego. Dąbrowszczacy byli
bardzo wyczerpani fizycznie i psychicznie długotrwałym prze­
bywaniem na pierwszej linii. Do tego czasu w obronie Madrytu
zginęło ponad 400 dąbrowszczaków 15.
W nocy z 18 na 19 stycznia republikanie zaktywizowali dzia­
łania na południowych krańcach miasta. 1 brygada mjr. Listera
zdobyła wzgórze El Cerro de los Angeles. Frankiści już następ­
nego dnia, mobilizując kilka batalionów piechoty, po cało­
dziennych walkach odzyskali to wzgórze. Brygada Listera
opuścić musiała wcześniej zdobyte pozycje głównie wskutek
braku wsparcia ze strony republikańskiej artylerii, która nie
mogła uczestniczyć w walce bez rozkazu gen. Miaji. Był to je­
szcze jeden przykład świadczący o nieudolności, a w pewnym
stopniu i niefrasobliwości, sztabów i wyższych dowództw, któ­
rych biurokratyzm i brak operatywności zaprzepaszczał szansę
poprawy własnych pozycji.
W końcu stycznia frankiści dla zamaskowania przygotowań
do nowej ofensywy na Madryt zintensyfikowali działania
w pobliżu centrum stolicy. 26 stycznia nieprzyjaciel zaatakował
pozycje republikańskie na odcinku El Pardo. Trzy dni później
podjął próbę przełamania frontu w rejonie Moncloa i Aranjuez.
W sektorze Moncloa zażarte walki toczyły się także 31 stycznia.

15 Raport o stanie moralno-politycznym batalionu z 14 1 1937 r., MiD WIH,

sygn. 1/48/1, s. 80.
NAD JARAMĄ

Dwie nieudane operacje frankistowskie (z listopada 1936 r.

i stycznia 1937 r.) prowadzone z zamiarem zdobycia Madrytu
były dotkliwym ciosem dla gen. Franco. Załamał się jego plan
wojny błyskawicznej o przejęcie władzy w całej Hiszpanii. Za­
powiadała się długotrwała wojna. Oznaczała ona konieczność
metodycznego zdobywania kolejnych terenów. Prowadzenie ta­
kiej wojny nie było korzystne ani dla gen. Franco, ani dla wspiera­
jących go Mussoliniego i Hitlera. Tym ostatnim ograniczało
możliwość interwencji w innych krajach europejskich, dlatego
rządy Włoch i Niemiec zintensyfikowały pomoc udzielaną
frankistom. Nasilały także bezpośrednią interwencję. O skali
zaangażowania tych państw po stronie gen. Franco świadczyć
mogą następujące dane: do 10 stycznia 1937 r. liczebność faszy­
stowskich wojsk interwencyjnych wynosiła 24 tys. żołnierzy,
w pierwszych dniach lutego włoski Korpus Wojsk Ochotni­
czych liczył 56 tys. żołnierzy, a niemiecki Legion „Condor"
10 tys.1 23 stycznia w Rzymie odbyła się narada z udziałem Gó-
ringa, Mussoliniego i Ciano, na której podjęto ustalenia o skali
i zakresie zaangażowania Niemiec i Włoch w wojnę hiszpańską.
Mając tak daleko idące poparcie Niemiec i Włoch gen. Fran­
co rozpoczął następną, trzecią już, próbę zdobycia Madrytu.
W dalszym ciągu bowiem wierzył, że zdobycie Madrytu jest
możliwe, a ponadto, że doprowadzi do takiego osłabienia mora­
le zwolenników republiki, iż jej dalsza egzystencja będzie nie­
możliwa.

1 Zob. E. K o z ł o w s k i , Prace nad odtworzeniem historii wojny hiszpań­

skiej i udziału w niej Polaków, ( w : ) Polacy w wojnie, s. 159.
 Nowy frankistowski plan zakładał stoczenie bitwy w zna­
cznej odległości od miasta. W wyniku czołowego starcia obu
armii frankiści zakładali wykrwawienie, a następnie całkowite
zniszczenie broniących stolicy wojsk republikańskich. Konce­
pcja planu opierała się na przeświadczeniu gen. Franco, iż jego
wojska wyznaczone do operacji są znacznie liczniejsze, mają
dużą przewagę w uzbrojeniu i wyposażeniu oraz znacznie wię­
ksze doświadczenie w prowadzeniu działań zaczepnych. Plan
operacji frankistowskiej przewidywał uniemożliwienie repub­
likanom przygotowań do planowanych działań ofensywnych.
Cel ten miał być osiągnięty przez manewr oskrzydlający Ma­
dryt od strony południowo-wschodniej z jednoczesnym prze­
cięciem dróg prowadzących ze stolicy do Walencji i Barcelo­
ny 2. Główne walki spodziewano się stoczyć w rejonie Argandy
nad rzeką Jaramą.
Siły frankistowskie, wydzielone do przeprowadzenia operacji
nad Jaramą, liczyły: 40 tys. żołnierzy, 180 dział, około 50 czoł­
gów i około 150 smolotów 3. Były to siły znacznie liczniejsze od
biorących udział w pierwszym i drugim natarciu na Madryt.
Szczególnie korzystny dla frankistów był stosunek sił w pasie
przełamania. Broniące tego odcinka frontu oddziały republi­
kańskie liczyły 10 batalionów piechoty (około 5 tys. żołnierzy)
i nie miały ani artylerii, ani czołgów.
Obszar, który frankiści, a także republikanie, wybrali na
miejsce nowej bitwy mającej decydować o losach Madrytu, był
specyficzny pod względem położenia geograficznego, rzeźby te­
renu i panujących warunków atmosferycznych. Miejsce nowej
frankistowskiej operacji było oddalone od stolicy o około 30
km. Tym razem gen. Franco zamierzał przełamać front na po­
łudnie od Madrytu. Wybierając rejon Argandy na miejsce ko­
lejnej bitwy o stolicę frankiści chcieli przeciąć ważną arterię
komunikacyjną łączącą Madryt z Walencją (największy repu­
blikański port morski) oraz opanować ważne przeprawy na pły­
nących w tym rejonie rzekach, a zwłaszcza największej Jaramie,
i wyjść w przestrzeń operacyjną nie ograniczoną większymi
przeszkodami terenowymi. Zamierzali bowiem użyć dużej licz­
by wojsk pancernych, które w dogodnym dla jej działania tere­
nie okrążyłyby stolicę od południa i wschodu.

2 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 463.

3 Tamże, s. 463.
 W rejonie Argandy z Jaramą łączyły się rzeki Manzanares
i Tajuna. Poza tym w pobliżu Argandy Jarama płynęła dwoma
równoległymi korytami odległymi od siebie o 1 —1,5 km. Teren
sprzyjał utworzeniu przez republikanów w miarę trwałej obro­
ny, która stanowić mogła, po odpowiednim nasyceniu siłami i
środkami, trudną do przełamania zaporę.
W planowanych przez frankistów działaniach nad Jaramą
ogromną rolę odgrywać miało błyskawiczne opanowanie znaj­
dujących się w pasie natarcia mostów. Było ich cztery
(w: Arganda, Pintoąue, San Martin de la Vega i Titulcia).
Opanowanie mostów umożliwiało przeniesienie działań w głąb
ugrupowania republikańskiego na Alcala de Henares.
Teren przyszłych walk nad Jaramą był płaski z niewielkimi
wzniesieniami, z których dwa (La Marañosa i El Pingarron)
o wysokości około 700 m nad poziomem morza górowały nad
okolicą.
Odcinek Arganda — Titulcia (planowany pas natarcia franki­
stów) był ubogi w drogi, nie licząc wymienianej już autostrady
Madryt — Walencja. Większość pozostałych dróg nie była
utwardzona, trudno więc było przemieszczać nimi ciężki sprzęt
i tabory. Gliniasta gleba zaś utrudniała prowadzenie działań
przez piechotę. Mimo że był to początek lutego, przeważała
temperatura dodatnia. Dość często padał deszcz, przez co teren
stawał się jeszcze bardziej grząski.
Ocena terenu przyszłego pola walki oraz panujących warun­
ków atmosferycznych skłania do postawienia tezy, że nie był on
korzystny dla prowadzenia działań ofensywnych. Musiały być
one prowadzone na wąskich wybranych odcinkach przełamania.
Frankiści decydując się na uderzenie w tym rejonie mieli prze­
de wszystkim na uwadze względy operacyjne. Zdobycie prze­
praw na Jaramie, nawet kosztem znacznych strat, umożliwiało
bowiem wyjście w dogodną przestrzeń operacyjną i wykonanie
głównego uderzenia na Madryt.
Na dowódcę wojsk frankistowskich wyznaczonych do ope­
racji jaramskiej, podobnie jak dwóch poprzednich, przewidy­
wany był gen. Varela. Jednak faktycznym dowódcą był gen.
Orgaz. Dowodził on bowiem rzutem przełamania.
W czasie gdy frankistowski sztab opracowywał kolejny plan
zdobycia Madrytu, republikanie również przygotowywali ope­
rację zaczepną i to także w rejonie rzeki Jaramy. Operację tę
miały przeprowadzić wojska nowo sformowane, nie biorące do­
tychczas udziału w walkach. Republikanie planowali wykonanie
działań oskrzydlających w celu odcięcia od południowego za­
chodu i zachodu wojsk frankistowskich rozmieszczonych wokół
Madrytu. W ten sposób chciano rozluźnić dławiące miasto kle­
szcze. Wtórnym efektem powodzenia tych działań byłoby zmu­
szenie frankistów do zmniejszenia aktywności na froncie
Malagi 4.
Republikanie do działań nad Jaramą zamierzali utworzyć
grupę szturmową złożoną z piętnastu brygad. Miała ona nacie­
rać z rejonu La Marañosa — San Martin de la Vega. Już
w pierwszym dniu działań zamierzano przeciąć szosę toledań-
ską. Kierunek dalszego natarcia wyznaczony był na Getafe —
Alcorcón, działania pomocnicze na Brunetę. Jednocześnie woj­
ska broniące Madrytu miały wykonać dwa uderzenia uprzedza­
jące. Jedno z parku El Pardo, a drugie na kierunku Villaverde.
Tym razem również przygotowania republikańskie ujawniły
chaos kompetencyjny organów dowodzenia armii. Mimo że
w składzie sił mających uczestniczyć w tych działaniach prze­
widywany był udział wojsk podległych Dowództwu Obrony
Madrytu, nie zostało ono na czas powiadomione o planowanych
przedsięwzięciach, a zwłaszcza o składzie, celach i terminie
operacji. Radziecki dziennikarz Kolców 2 lutego tak o tym na­
pisał: „Largo Caballero osobiście zatwierdził plan opracowany
przez Sztab Generalny. W Madrycie o tym planie nic jeszcze
nie wiedzą, chociaż wojska madryckie mają zadać przeciwniko­
wi cios dodatkowy" 5. Przy opracowywaniu republikańskiego
planu operacji zaczepnej nad Jaramą decydującą rolę odegrały
racje polityczne (chęć umocnienia prestiżu premiera Caballero),
a nie wojskowe. Dlatego działania prowadzić miały brygady
dopiero co sformowane — te, które powstały dzięki wysiłkom
rządu. Nie brano pod uwagę faktu, że były one nie wyszkolona
i nie miały doświadczenia bojowego. Cytowany już wcześniej
Kolców dokonując codziennie zapisu wydarzeń tak oceniał ideę
opracowania tego planu: „Largo Caballero i szef Sztabu Gene­
ralnego generał Cabrera wbili sobie do głowy, że uwolnią Ma­
dryt siłami zupełnie nowej, przez nich samych utworzonej ar­
mii, z którą oddziały obrony Madrytu nie mogły się równać.
W ten sposób Caballero, który nie tylko opuścił w listopadzie

4 A j z n e r, op. cit., s. 102.

5 K o 1 c o w, op. cit., s. 442.
Madryt, ale otwarcie oświadczył, że obrona stolicy jest ze stra­
tegicznego punktu widzenia nonsensem, zmyłby z siebie plamę.
Teraz dowiedzie swojej słuszności i wystąpi jako oswobodziciel
Madrytu"6. Podczas gdy Dowództwo Obrony Madrytu nie by­
ło jeszcze wtajemniczone w założenia planu republikańskiej
operacji, frankiści znacznie lepiej znali jego szczegóły 7. W tej
sytuacji trudno się dziwić, że podjęli działania wyprzedzające.
Dla wojsk republikańskich mających wziąć udział w operacji
nie zorganizowano wyższych ogniw dowodzenia, co było wiel­
kim błędem dowództwa armii republikańskiej, ministra wojny
i jednocześnie premiera Caballero oraz Sztabu Generalnego.
Chociaż zgrupowanie uderzeniowe liczyło około piętnastu bry­
gad, nie miało nawet dywizyjnych szczebli dowodzenia.
Wszystkie brygady oddzielnie podporządkowane zostały do­
wództwu Frontu Centralnego. Dowódca frontu gen. Pozas nie
zatroszczył się o uzgodnienie współdziałania z Dowództwem
Obrony Madrytu, współodpowiedzialnym za przebieg plano­
wanych działań. Skutki tego typu niedopatrzenia, a raczej nie­
udolności, wysokich ogniw dowodzenia Armii Ludowej uwido­
czniły się, oczywiście z wszystkimi tragicznymi tego konsek­
wencjami, już w pierwszych dniach prowadzonych walk.
6 lutego trzy kolumny wojsk frankistowskich przerwały linię
frontu. Szerokość pasa przełamania wynosiła 18 km. Pierwsza
kolumna otrzymała zadanie zdobycia mostów na rzece Jarama
i Manzanares (most znajdujący się 1,5 km na północ od ujścia
rzeki Manzanares i most na szosie Madryt — Walencja). Druga
kolumna opanować miała most usytuowany 3 km na wschód od
La Marañosa. Zadaniem trzeciej kolumny było zdobycie dwóch
mostów: w San Martin de la Vega i Titulcia.
Już w pierwszym dniu działań frankiści zdobyli Ciempozue-
los i San Martin de la Vega. Zajęli ponadto niemal cały obszar
leżący między szosą andaluzyjską a rzeką Jarama.
Wobec groźnej sytuacji dowództwo Frontu Centralnego oraz
Dowództwo Obrony Madrytu postanowiły skierować tam po­
siadane odwody. Jako pierwszą w stan alarmu postawiono XII
Brygadę Międzynarodową. Po niej kierowano odwodowe bry­
gady hiszpańskie.
7 lutego działania frankistów zmierzały do opanowania mo­

6 Tamże, s. 457.
7 M a 1 i n o w s k i, op. cit., s. 140.
stów leżących w miejscowościach San Martin de la Vega i Ti­
tulcia. W celu odciążenia oddziałów walczących na odcinku Ja­
ramy Dowództwo Obrony Madrytu zaktywizowało działania na
przedmieściach stolicy. Oddziały republikańskie przystąpiły do
lokalnych ataków w Miasteczku Uniwersyteckim, Casa de
Campo i na północ od szosy Madryt — Escorial.
Napór wojsk frankistowskich w rejonie Jaramy był szczegól­
nie silny 8 lutego. Zdobyli oni wzgórze La Marañosa i obsadzili
prawy brzeg rzeki Manzanares. Na lewym skrzydle nacierają­
cego ugrupowania nieprzyjaciel zdobył miejscowość Vaciamad-
rid uzyskując możliwość ostrzału szosy prowadzącej z Madrytu
do Walencji. W tym dniu frankiści zakończyli pierwszą fazę
operacji dochodząc do Jaramy i całkowicie przełamując rejon
obrony 23 brygady.
W tej niezwykle trudnej dla republiki sytuacji dalsze rozwi­
janie natarcia groziło odcięciem Madrytu. Dowództwo Obrony
Madrytu zmobilizowało wszelkie odwody oraz wzięło na siebie
zadanie zahamowania natarcia frankistów.
8 lutego XII Brygada Międzynarodowa zajęła pozycje w re­
jonie mostu w pobliżu Argandy, czyli na najbardziej zagrożo­
nym odcinku frontu. Otrzymała ona zadanie rozbudowy inży­
nieryjnej rejonu obrony i powstrzymania tam posuwających się
w jej kierunku kolumn nieprzyjacielskich.
Posiłki kierowane przez repubkkanów nad Jaramę stopniowo
poprawiały niekorzystny dotychczas stosunek sił. Osłabiały tem­
po nieprzyjacielskich działań, usiłując przeprowadzać lokalne
kontrnatarcia. 9 lutego republikańska piechota wsparta 30 czoł­
gami z powodzeniem atakowała w rejonie Vaciamadrid. Były to
jednak lokalne sukcesy. Od 9 lutego frankiści rozpoczęli drugą
fazę operacji, która trwała cztery dni. W tym czasie sforsowali
Jaramę i utworzyli przyczółek o głębokości 8 km i szerokości 2—
3 km. Zgromadzono na nim bardzo znaczne (uwzględniając ob­
szar) siły. Liczyły one 15 tys. żołnierzy, 80 dział i około 50
czołgów. Z powietrza wspierało je całe lotnictwo będące w dy­
spozycji gen. Vareli.
Wieczorem 9 lutego nieprzyjaciel zbliżył się do szosy łączącej
Madryt z Walencją. Odcinek szosy, między 17 a 21 km, znalazł
się pod ostrzałem nieprzyjaciela, utrudniając zaopatrzenie
Madrytu, gdyż była to jedyna magistrala łącząca stolicę z zaple­
czem administrowanym przez republikanów.
Wysyłane przez Dowództwo. Obrony Madrytu odwody za
wszelką cenę usiłowały zahamować tempo prowadzonych przez
nieprzyjaciela działań. Były one jeszcze stosunkowo nieliczne.
Do 12 lutego składały się z czterech brygad piechoty (XI, XII,
XV Brygady Międzynarodowe i 17 brygada hiszpańska) oraz
brygady czołgów.
Frankiści zachęceni uzyskanym powodzeniem kierowali na
odcinek Jaramy coraz to nowe siły. W tym obszarze działań do
13 lutego mieli na pierwszej linii 30 tys. żołnierzy, 96 dział
i około 100 czołgów8. Czołgów i artylerii mieli więc oni zna­
cznie więcej niż republikanie w całym zgrupowaniu rozpoczy­
nającym operację.
Olbrzymie zagęszczenie wojsk obu stron na stosunkowo nie­
wielkiej przestrzeni powodowało, że walki toczyły się niemal
bez przerw. Na miejsce wyczerpanych oddziałów do walki
wprowadzano inne.
Sytuacja na froncie była bardzo zmienna. Frankiści często
niespodziewanie zmieniali kierunek uderzeń, nacelowując je na
odsłonięte skrzydła i w luki, jakie powstawały między oddzia­
łami republikańskimi. Bywało więc, że w ciągu kilku godzin sy­
tuacja zmieniała się diametralnie, grożąc przerwaniem frontu.
Zmuszało to stronę republikańską do wielkiej elastyczności
w działaniach, do błyskawicznych przegrupowań, wprowadza­
nia odwodów, ześrodkowywania ognia artyleryjskiego, kontr­
ataków z sąsiedniego odcinka lub przeciwuderzeń z udziałem
czołgów. Na poczynania nieprzyjaciela trzeba było reagować
natychmiast. Jest to możliwe pod warunkiem, że wojskiem kie­
rują sprężyste dowództwa i sztaby. Tymczasem wojska republi­
kańskie nad Jaramą w dalszym ciągu nie miały wyższych niż
brygadowe struktur dowodzenia. Doraźnie funkcje wyższych
dowódców wypełniali radzieccy doradcy wojskowi. Nie mając
co prawda formalnych do tego uprawnień, ale ciesząc się wiel­
kim autorytetem u dowódców hiszpańskich, podejmowali się
koordynacji działań bojowych, czynnie oddziałując na dynami­
kę prowadzonej walki 9.
10 lutego republikanie zaplanowali kontratak, chcąc wyprzeć
nieprzyjaciela z Vaciamadrid. Nie przyniósł on sukcesu, osłabił
jedynie tempo natarcia na tym odcinku.

8 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Departament Kawalerii,

t. 76, s. 16-17.
9 W o r o n o w, op. cit., s. 106.
 Tego samego dnia nad Jaramę przybyła XI Brygada Mię­
dzynarodowa. Otrzymała ona zadanie obrony mostu Pintoąue.
Od razu na zajmowane przez nią pozycje frankiści przypuścili
natarcie. XI Brygada Międzynarodowa w tym dniu wielokrot­
nie powstrzymywała ataki nieprzyjaciela. W nocy bezpośrednio
broniący mostu Pintoąue francuski batalion im. A. Marty, któ­
ry zaniedbał elementarnych zasad ubezpieczenia, został niespo­
dziewanie zaatakowany przez Marokańczyków. Batalion poniósł
duże straty, jedna z jego kompanii została całkowicie zniszczo­
na. Frankistom udało się przekroczyć Jaramę i utworzyć kolej­
ny przyczółek. Wydarzenie to zostało opisane przez ówczesnego
radzieckiego doradcę Pawła Batowa: „11 lutego o godzinie 2.00
na odcinku kompanii nie zauważono obecności nieprzyjaciela.
Widocznie osłabiło to czujność bojowników międzynarodowej
kompanii.
Około godziny 3.00 w nocy kompania została znienacka, bez
wystrzału, zaatakowana przez Marokańczyków. Żaden z kara­
binów maszynowych nawet nie zdążył otworzyć ognia. Kom­
pania ochotników międzynarodowych została, po krótkiej walce
wręcz, całko vicie zniszczona białą bronią. Z całego składu
kompanii ocalało tylko czterech żołnierzy, którzy poinformowa­
li o tym, co zaszło" 10.
Frankiści skwapliwie wykorzystali fakt zdobycia mostu Pin­
toąue. Zanim dowództwo republikańskie ściągnęło odwody,
nieprzyjacielowi udało się przerzucić przez most około pięciu
batalionów piechoty i kilkanaście czołgów. W ten sposób utwo­
rzyli nowy, niebezpieczny przyczółek. W bezpośredniej sty­
czności z frankistami znalazły się pododdziały XII Brygady
Międzynarodowej. Batalion im. J. Dąbrowskiego zająć musiał
nowe pozycje na wzgórzach oddalonych 6 km na południowy
zachód od Argandy.
12 lutego republikanie zamierzali poprawić swe pozycje nad
Jaramą. Zaplanowano natarcie XI i XV Brygad Międzynaro­
dowych. Jednak nieprzyjaciel dysponujący znaczną przewagą
nie zamierzał oddawać inicjatywy. Dlatego brygady zamiast
planowanego kontrnatarcia przeszły do działań obronnych.
Frankistom w tym dniu udało się osiągnąć duże sukcesy w re­
jonie San Martin de la Vega: opanowali znajdujący się tam
most i utworzyli nowy przyczółek na Jaramie. Dla zahamowa­

10 B a t o w , op. cit., s. 276.

nia tempa nieprzyjacielskiego natarcia republikanie, po raz
pierwszy w tej wojnie, użyli dużej liczby samolotów. Ponieważ
przeciwnik dysponował silnym lotnictwem, doszło do dużej
bitwy powietrznej. Lotnikom republikańskim udało się zestrze­
lić 7 samolotów wroga.
Lotnictwo republikańskie w tej fazie bitwy nad Jaramą zaczę­
ło odgrywać coraz większą rolę. Pochlebnie o jego działaniu pi­
sał ówczesny szef Sztabu Obrony Madrytu mjr Vicente Rojo:
„Lotnictwo ściśle współdziałało z wojskami lądowymi i w nie­
których momentach odgrywało decydującą rolę. W ciężkich
warunkach walki, gdy nieprzyjaciel posiadał liczebną przewagę,
lotnikom przychodziły z pomocą odwaga, bezprzykładne boha­
terstwo i ofiarność. Było rzeczą oczywistą, że doskonale zdawali
sobie sprawę ze znaczenia i wagi owych dni walki. Kiedyś na­
szym myśliwcom udało się pięć razy w ciągu dnia nie dopuścić
do bombardowania naszych okopów. Nad rzeką Jaramą dzień
w dzień, rano i wieczorem, lotnictwo osłaniało nasze wojska lą­
dowe. Nasi żołnierze byli świadkami licznych walk powie­
trznych; w niektórych z nich uczestniczyło ponad 100 samolotów
(w ogóle po raz pierwszy w dziejach lotnictwa rozgrywały się
boje powietrzne na taką skalę). Męstwo, z jakim nasi lotnicy
rzucali się do ataku i strącali samoloty przeciwnika, wywoływa­
ło wśród wojsk lądowych chęć bojowego współzawodnictwa.
Działania bojowe naszych lotników wykraczały poza wszelkie
normy; nierzadko wykonywali oni po siedem lotów w ciągu
dnia i za każdym razem prowadzili walkę powietrzną. Sytuacja
taka wymagała od lotników mobilizacji wszystkich sił. Bitwa
nad rzeką Jaramą doprowadziła do całkowitego wyczerpania
ludzi i zużycia sprzętu, ale na szczęście wyniki walk w pełni
usprawiedliwiały te wszystkie ofiary" 11.
Obok lotnictwa myśliwskiego, które prowadziło skuteczną
walkę w powietrzu, w bitwie nad Jaramą do działań użyto arty­
lerię przeciwlotniczą. Co prawda republikanie już wcześniej
wykorzystywali ją do obrony Madrytu czy portów, ale po raz
pierwszy dowództwo Frontu Centralnego wydzieliło dużą część
artylerii do obrony przeciwlotniczej walczących wojsk, a nie jak
dotyczczas obiektów stacjonarnych. Walczące nad Jaramą woj­
ska otrzymały artylerię średnich kalibrów, a więc najskute-

11 Cyt. za: I, H i d a l g o de C i s n e r o s , Oczami patrioty hiszpańskiego,

(w.) Pod sztandarem, s. 437—438.
czniejszą w zwalczaniu samolotów nieprzyjaciela. „Ogień jej
w połączeniu z umiejętnymi działaniami lotnictwa myśliwskie­
go dość pewnie osłaniał wojska z powietrza. Samoloty nieprzy­
jaciela zjawiały się teraz rzadko w ciągu dnia nad polem wal­
ki" 12.
Od 13 do 16 lutego rozpoczęła się trzecia faza pierwszego
etapu walk nad Jaramą. Frankiści główne uderzenie skierowali
na miejscowość Arganda i Morata de Tajuńa. Na tych kierun­
kach toczyły się najkrwawsze boje. Obie strony użyły w walce
wszystkich odwodów. Na samych przyczółkach nieprzyjaciel
zgromadził siły liczące: 40 tys. żołnierzy, 100 dział i 100 czoł­
gów, wspierane przez 150 samolotów. W połowie lutego po­
ważnie wzmocnione zostały również wojska republikańskie.
Przybyła większość brygad przewidzianych do użycia w, nie­
realnym już, republikańskim planie operacji zaczepnej. Zdecy­
dowano także o przeformowaniu brygad republikańskich w
związki taktyczne szczebla dywizyjnego. Z wojsk walczących
nad Jaramą utworzono pięć dywizji. Trzy z nich weszły w skład
zgrupowania zasadniczego dowodzonego przez płk. Burillo.
Walczyło ono na głównym kierunku. W skład zgrupowania we­
szły dywizje ,,A", „B" i „C". Dywizja „A" dowodzona przez
gen. Karola Świerczewskiego składała się z XIV i XII Brygad
Międzynarodowych, batalionu „Vuillemin" z 5 brygady hisz­
pańskiej i dwóch batalionów 33 brygady. Dywizja „B" dowo­
dzona przez komunistę węgierskiego Janosa Galicza (gen.
„Gal") miała w swym składzie XI i XV Brygady Międzynaro­
dowe oraz 17 brygadę. Dywizja „C" pod dowództwem mjr. Li­
stera składała się z 1, 18 i 23 brygad. Dywizja dowodzona przez
mjr. Modesto ugrupowana była na skrzydle północnym, a dy­
wizja mjr. Rubera zabezpieczała skrzydło południowe.
Rankiem 13 lutego nieprzyjaciel usiłował przerwać front na
odcinku bronionym przez XI Brygadę Międzynarodową.
Płk Burillo zadecydował o przeprowadzeniu przez batalion im.
J. Dąbrowskiego wyprzedzającego ataku na nieprzyjacielskie
pozycje, znajdujące się na przeciwległych wzgórzach. O godzi­
nie 10.00 dąbrowszczacy rozpoczęli natarcie w pasie o szero­
kości 1 km. Zasadniczym celem działań batalionu było zniwe­
czenie przygotowań wroga do ataku na XI Brygadę Międzyna­
rodową przez odciągnięcie sił wydzielonych do tego ataku 13.

12 W o r o n o w, op. cit., s. 108.

13 Ocena ostatnich bojów, CA KC PZPR, sygn. 182/111-27, s. 8.
 Odległość, jaka dzieliła dąbrowszczaków od nieprzyjaciel­
skich pozycji, wynosiła 1—1,5 km. Podczas natarcia Polacy
musieli zejść z gór, przeciąć szosę i następnie wdrapać się na
szczyty zajmowane przez nieprzyjaciela. W ich pasie działania
nieprzyjaciel dysponował: 2 tys. żołnierzy, 2 bateriami artylerii
oraz 18 czołgami.
Dąbrowszczacy nacierali pod ciągłym ogniem nieprzyjaciela,
mimo tego zeszli ze wzgórz, przecięli szosę i rozpoczęli mozol­
ną wspinaczkę na szczyty zajmowane przez frankistów. Nie za­
trzymały ich pierwsze kontrataki, ale ponosili coraz większe
straty, a tempo prowadzonych działań słabło. Nieprzyjaciel
użył wszystkich swoich czołgów, które strzelając z karabi­
nów maszynowych wzmacniały obronę zagrożonych rejonów.
W południe sytuacja dąbrowszczaków stała się bardzo trud­
na. Z poszczególnych kompanii napływały meldunki o dużych
stratach i załamywaniu się natarcia. Nie mogli ponadto otrzy­
mać, z braku odwodów, pomocy od macierzystej brygady. Lecz
nie przerwali działań. Około godziny 14.00 nastąpił kulmina­
cyjny moment walki. Pomimo wdarcia się na szczyty wzgórz,
dąbrowszczacy zostali zatrzymani przez silny ogień i zmuszeni
do zalegnięcia. Jednocześnie zaczęli odczuwać dotkliwy brak
amunicji.
Około godziny 16.00 nieprzyjaciel skierował na pozycje zaj­
mowane przez polski batalion kontratak wspierany przez czołgi.
Polacy zmuszeni zostali do wycofania się, lecz zagon pancerny
usiłował odciąć im drogę odwrotu. Rozpoczął się zażarty bój,
gdzieniegdzie dochodziło do walki wręcz. Załogom cekaemów
udało się unieruchomić 4 nieprzyjacielskie czołgi. O godzinie
17.00 rozpoczął się najbardziej dramatyczny moment walki.
Odległość dzieląca dąbrowszczaków od frankistów wynosiła za­
ledwie kilka metrów. W tej sytuacji główną bronią był bagnet.
Silny napór nieprzyjaciela zmusił nielicznych ocalałych Pola­
ków do systematycznego wycofywania się. Do pozycji wyjścio­
wych zajmowanych przez batalion w godzinach rannych dotar­
ły jedynie szczątki pododdziałów. Nieprzyjaciel zachęcony po­
wodzeniem nie przerwał natarcia. Usiłował wyprzeć Polaków
jeszcze dalej. Doszło do kolejnej walki wręcz. Frankiści grana­
tami niszczyli poszczególne punkty oporu i gniazda cekaemów.
Podczas wycofywania dąbrowszczakom pomieszały się kompa­
nie i plutony. Z wielkim trudem udało się im dotrzeć do na­
stępnej góry. Nieprzyjaciel rzucił do szarży kawalerię, usiłując
zniszczyć resztki batalionu. Rozpoczęła się walka na śmierć
i życie. Polacy bronili się bohatersko, a szczególnie żołnierze
z 3 kompanii. Jeden z plutonów tej kompanii został zniszczony
całkowicie.
W tym tragicznym momencie na pomoc dąbrowszczakom
pośpieszył batalion im. G. Garibaldiego. Sytuacja została częś­
ciowo opanowana. Tempo nieprzyjacielskiego natarcia zmalało.
Polacy w dalszym ciągu wycofywali się z zamiarem dotarcia do
szosy biegnącej do Argandy. O zmęczeniu, jakie ogarnęło ludzi,
świadczyć może relacja jednego z uczestników walk: „Nie ucie­
kaliśmy, bo brakowało sił. Faszyści stali na górze i strzelali do
setki rozciągniętych w marszu ludzi" 14.
Nieprzyjaciel zrezygnował z natarcia dopiero wieczorem.
W ostatniej fazie wycofywania się batalionu im. J. Dąbrowskie­
go został ranny jego dowódca Wiktor Kuźnicki. Dowodzenie
przejął Józef Strzelczyk („Jan Barwiński"). Wieczorem udało
się pozostałym przy życiu dąbrowszczakom zebrać na szosie
wiodącej do Argandy. Byli bardzo przygnębieni wiadomościami
o poniesionych stratach. Stan batalionu zmniejszył się do
280 żołnierzy 15. Stanowiło to zaledwie 50% stanu wyjściowego.
13 lutego zacięte walki toczyły się na przyczółku na wschod­
nim brzegu Jaramy w rejonie Argandy. Brygady Międzynaro­
dowe i hiszpańskie wielokrotnie przechodziły do kontrataków.
Mężnie walczyły z wrogiem i wiele razy zatrzymały jego natar­
cie. Dużą rolę w tych walkach odgrywały czołgi republikańskie.
Oto epizod z walk opisany przez ówczesnego radzieckiego do­
radcę Rodiona Malinowskiego: „Na jednym odcinku dziesię-
ciokilometrowego frontu nieprzyjaciel rzucił przeciwko pozy­
cjom republikanów kilkadziesiąt czołgów włoskich. Obrońcy
zachwiali się, twarz dowódcy brygady piechoty sposępniała.
A czołgi zbliżały się obrzucając tyralierę republikańską ogniem
swych karabinów maszynowych. Trzeba było wezwać tu szyb­
kie i silniejsze od włoskich czołgi T-26.
— No pasaran! No pasaran! — wołał wówczas w podnieceniu
dowódca brygady.
Rzeczywiście, tam gdzie pojawiły się czołgi republikańskie,
faszyści nie przechodzili" 16.

14 Relacja J. Bernarda, CA KC PZPR, sygn. 182/VII-1, s. 49.

15 Fuerzas combaliemes en los 12 BM, 19 Febrero 1937, MiD WIH, sygn. 1/48/1.
16 M a l i n o w s k i , op. cit., s. 142.
 W czasie krwawych walk toczonych nad Jaramą, w samym
Madrycie dała znów o sobie znać piąta kolumna. Wykryto siat­
kę szpiegowską i aresztowano 40 osób. Ponadto Komitet Obro­
ny Madrytu wydał zakaz nadawania audycji radiowych z wyjąt­
kiem programów artystycznych i audycji związków zawodo­
wych. Wykryto fakty wykorzystywania audycji radiowych do
wysyłania frankistom przez piątą kolumnę informacji szpiegow­
skich.
14 lutego nad Jaramą frankiści przypuścili kolejne ataki. Po
ciężkich walkach zdobyli wzgórze Pingarron leżące na wschod­
nim brzegu Jaramy. W tym dniu doszło do największej, w do­
tychczasowej historii tej wojny, bitwy powietrznej. Nieprzyja­
ciel mając znaczną przewagę w lotnictwie postanowił wykorzy­
stać je do bombardowania skoncentrowanych na niewielkiej
przestrzeni republikańskich sił lądowych. Lotnictwo republi­
kańskie, chociaż mniej liczne, składało się głównie z samolotów
myśliwskich. Z powodzeniem osłaniały one z powietrza wojska
lądowe. „O godzinie 14.00 nad rejonem Argandy ukazało się
sześć »Junkersów« w asyście trzydziestu sześciu myśliwców.
Momentalnie powitało je w powietrzu czterdzieści myśliwców
republikańskich. W bitwie brały udział osiemdziesiąt dwa sa­
moloty na raz. Wojska obu stron w napięciu obserwują bitwę
powietrzną. Ogłuszający ryk dziesiątków motorów przenika
wszystko dokoła.
Trzykrotnie próbują »Junkersy« wyjść na tyły linii republi­
kańskich, by zrzucić tam bomby. I trzykrotnie zmuszone zosta­
ły do ucieczki przez myśliwce republikańskie. Wypadło im więc
zawrócić do domu nie zrzuciwszy bomb" 17,
W czasie działań wojsk lądowych nad Jaramą dość często do­
chodziło do boju spotkaniowego. Obie strony dążąc w połowie
lutego do przejęcia inicjatywy podejmowały działania zaczepne,
kończące się często bojem spotkaniowym. Walki były niezwykle
zacięte i pochłaniały liczne ofiary. Frankiści świadomie, a re­
publikanie z przymusu, stawiali sobie za cel działań zniszczenie
nieprzyjacielskiej siły żywej. Dlatego, szczególnie u frankistów,
przeważało natarcie czołowe, głęboko urzutowane, czyli działa­
nie metodyczne. Była to kopia walk z frontu zachodniego
I wojny światowej, chociaż w tym czasie wśród teoretyków
myśli wojskowej dominował pogląd o konieczności prowadzenia

17 K o l c o w , op. cit., s. 461.

manewrowych form walki. Zwolennikami tego poglądu byli
między innymi niemieccy i włoscy teoretycy wojskowi. Dziwić
się więc należy, że doradcy wojskowi tych państw, którzy wy­
wierali bardzo istotny wpływ na decyzje podejmowane przez
sztab wojsk frankistowskich, nie odwiedli gen. Franco od po­
mysłu stosowania tej taktyki walki. Jak się przekonamy, taktyka
ta nie przyniosła im sukcesu. Dla teoretyków wojskowych był
to jeszcze jeden argument dowodzący nieprzydatności taktyki
walki na wyczerpanie kosztem zaniechania działań manewro­
wych.
Konieczność prowadzenia intensywnych walk, a zwłaszcza
duże straty powodowały, że w niektórych oddziałach republi­
kańskich, walczących nad Jaramą, obok wyczerpania fizycznego
pojawiło się zjawisko obniżenia stanu moralnego. Niezadowole­
nie potęgował fakt, że część oddziałów przygotowywanych do
udziału w republikańskiej ofensywie była zmuszona toczyć
ciężkie walki obronne. Wyjaśnieniem dowódcom i żołnierzom
przyczyn, które spowodowały konieczność przejścia od plano­
wanej ofensywy do działań obronnych, zajęli się komisarze poli­
tyczni. Na ich barkach spoczywał obowiązek troszczenia się
o stan moralny żołnierzy. 14 lutego Komisarz Generalny Bry­
gad Międzynarodowych Luigi Longo („Galio") zorganizował
odprawę z wszystkimi komisarzami brygad i batalionów mię­
dzynarodowych walczących nad Jaramą 18. Wyjaśnił na niej
przyczyny zmiany sytuacji na froncie i najbliższe zadania zgru­
powania republikańskiego walczącego na tym odcinku frontu.
Jednym z celów wspomnianej odprawy było także „zbadanie
wszystkich braków i niedociągnięć pierwszych dni walk; usunąć
je mobilizując wszystkie siły brygad" 19. Kierownictwu Brygad
Międzynarodowych chodziło głównie o usunięcie takich zauwa­
żonych mankamentów jak: brak troski o zabezpieczenie działań
oddziałów, nieumiejętność organizowania współdziałania, czy
słabe jeszcze dowodzenie pododdziałami.
Longo zalecił komisarzom zintensyfikowanie pracy propa­
gandowej w pododdziałach i oddziałach. Na każdą brygadę
i batalion, a w niektórych wypadkach nawet kompanię, nałożo­
no obowiązek wydawania krótkich, ale często ukazujących się,

18 Nad Jaramą walczyły cztery z pięciu wówczas istniejących Brygad Mię­

dzynarodowych, a mianowicie: XI, XII, XIV i XV Brygady Międzynarodowe

19 L o n g o , op. cit., s. 216.
gazetek polowych. Komisarzy zobowiązano także do pracy po-
lityczno-wychowawczej indywidualnie z poszczególnymi żoł­
nierzami. W tym celu w Brygadach Międzynarodowych powo­
łano na szczeblu plutonu, gdzie nie było etatowego stanowiska
komisarza politycznego, delegata politycznego. Był on wybiera­
ny przez kolektyw żołnierski plutonu.
Obok zalecenia nowych form pracy polityczno-wychowa-
wczej w pododdziałach na odprawie postawiono przed komisa­
rzami zadanie wyjaśnienia żołnierzom konieczności przyswaja­
nia podstawowych zasad sztuki wojennej. Zwrócono także uwa­
gę na egzekwowanie dbałości o broń i sprzęt wojskowy. Szcze­
gólnie duży nacisk, po ostatnich doświadczeniach, położono na
konieczność uświadamiania żołnierzy, że „sztuka wojenna nie
polega na tym, żeby dać się zabijać, ale na tym, by niszczyć
przeciwnika przy jak najmniejszych stratach własnych" 20.
Frankiści próbowali ponowić działania ofensywne 15 lutego.
W tym dniu republikanom niemal na całym froncie udało się
powstrzymać nieprzyjaciela. Frankiści stopniowo zaczęli tracić
zdolności ofensywne zużywając większość odwodów. Ich natar­
cie słabło. Obie strony przystąpiły do intensywnego ostrzału ar­
tyleryjskiego pozycji przeciwnika. Taka taktyka walki stosowa­
na była również w dniach następnych.
Od 15 lutego batalion im. J. Dąbrowskiego ponownie wrócił
na front. Tym razem obsadził drugą linię obrony w rejonie
Morata de Tajuńa. Nastrój dąbrowszczaków systematycznie
ulegał poprawie. Poprawiały go wiadomości o powstrzymaniu
ofensywy, wrócili też do pododdziału lżej ranni uczestnicy walk
13 lutego. Analizowano przyczyny doznanych niepowodzeń,
przeważał krytyczny stosunek do sposobu prowadzonych dzia­
łań oraz do zadania, jakie im wyznaczono. Oczywiście żołnierze
nie znali sytuacji na całym froncie. Tymczasem zadanie, jakie
im wyznaczono, wykonali — odciągnęli znaczne siły nieprzyja­
ciela, które nie mogły uczestniczyć w planowanych działaniach
zaczepnych.
Walki toczone przez dąbrowszczaków w dniu 13 lutego zosta­
ły wysoko ocenione zarówno przez dowództwo zgrupowania,
jak również przez prasę hiszpańską i zagraniczną. Opisując
walki toczone nad Jaramą radziecki dziennik „Izwiestia" cytu­
jąc słowa naocznego świadka tych walk — dziennikarza angiel­

20 Tamże, s. 219.
skiego — tak pisał: „Walczyli Polacy o każdy krok ziemi, nie
ustępując bez boju. Umierali tam, gdzie stali" 21. Inny kore­
spondent angielskiej gazety „Daily Telegraph" — także na­
oczny świadek walk pisał o boju dąbrowszczaków: „Okrążeni
przez wojska Franco »czerwoni« nie ustępowali i ani jednego
żywego »czerwonego« nie można było wziąć do niewoli. Po
znalezionych przy zabitych dokumentach wyjaśniło się, że to
był batalion im. Dąbrowskiego" 22.
Po 16 lutego frankistowska ofensywa nad Jaramą załamała
się. Nieprzyjaciel nie miał już sił na prowadzenie natarcia. Dla­
tego dużą wagę przywiązywał do umacniania zajętych pozycji.
Republikanie zaś 16 lutego wieczorem przystąpili do przeciw­
natarć na wielką skalę. Wyparli nawet nieprzyjaciela z pozycji
zajmowanych pod San Martin de la Vega.
Od 17 lutego rozpoczął się drugi etap bitwy nad Jaramą. Ini­
cjatywę przejęli republikanie. Ich działania zaczepne prowa­
dzone były głównie w rejonie wzgórz La Marañosa i Pingarron.
Już pierwszego dnia natarcia frankiści zostali zmuszeni do wy­
cofywania się z zajętego terenu. XV Brygadzie Międzynaro­
dowej udało się wyprzeć nieprzyjaciela z rejonu La Marañosa.
Nie powiodły się natomiast próby zdobycia wzgórza Pingarron.
Jednocześnie zaktywizowały działania oddziały republikańskie
rozmieszczone na przedmieściach Madrytu.
18 lutego na wybrane odcinki przełamania republikanie za­
częli wprowadzać nowe siły. Stosunkowo wąski front uniemoż­
liwiał jakikolwiek manewr. Dlatego obydwie strony były zmu­
szone do natarć czołowych. Nie pozwalało to na jednoczesne
użycie wszystkich sił. Mimo niekorzystnej sytuacji taktycznej
republikanie w tym dniu, na niektórych odcinkach, uzyskali
powodzenie. Przesunęli linię frontu o 5 km. Następnego dnia
walki nad Jaramą koncentrowały się w sektorze La Marañosa
oraz Morata de Tajuna. Pomimo wprowadzania przez repu­
blikanów do walki nowych odwodów uzyskali oni niewielkie
skrawki terenu. Ale podobną taktykę stosowali frankiści, oni
także wprowadzali na pierwszą linię coraz to nowe oddziały.
Brak rozstrzygnięcia w walkach nad Jaramą skłonił Do­
wództwo Obrony Madrytu do próby działań zaczepnych na
przedmieściach stolicy. 19 lutego republikanie z powodzeniem

21 „Izwiestia" z 17 II 1937, s. 2.
22 Sławnyj put'internacyonalnoj brigady im. Dombrowskogo, s. 81.
nacierali na kierunku Las Rozas. W odwet lotnictwo franki-
stowskie zbombardowało centrum Madrytu. Ponieważ niemal
całe republikańskie lotnictwo przerzucone zostało w rejon Ja­
ramy, nad Madrytem panowali w powietrzu frankiści. Ale re­
publikańskie myśliwce też zanotowały sukcesy. Tylko 19 lutego
nad Madrytem strąciły one 6 samolotów, tracąc 3 własne. Dzia­
łania zaczepne na przedpolach stolicy republikanie kontynuo­
wali przez kilka dni. 20 lutego poprawili swe pozycje na odcin­
ku Las Rozas oraz posunęli się kilka kilometrów w rejonie Cue­
sta de la Tracides. Ponadto zaskoczyli załogę obsadzającą
wzgórze El Cerro de los Angeles biorąc do niewoli licznych jeń­
ców. Atakowali także frankistowskie pozycje w rejonie Aravaca.
Nad Jaramą tymczasem trwał zacięty bój. Obydwie strony za
wszelką cenę dążyły do rozstrzygnięcia tej bitwy na swą ko­
rzyść. Od 18 do 20 lutego obydwie strony wprowadzały do
walki nowe odwody. Jednakże duże zagęszczenie frontu ludźmi
i technicznymi środkami walki doprowadzało do szybkiego zu­
żywania świeżych sił. Ten etap walk został w następujący spo­
sób scharakteryzowany przez wielokrotnie już cytowanego Kol­
cowa: „Front nad Jaramą jest niezmiernie zagęszczony. Obie
strony walczące skoncentrowały na stosunkowo niewielkim od­
cinku znaczne siły, ogromne środki ogniowe. Ogień artylerii
i karabinów maszynowych, ataki piechoty, samochodów pan­
cernych, czołgów i lotnictwa następują po sobie niemal bez
przerwy. Towarzyszą im nocne wypady, walka na bagnety,
zwiady kawaleryjskie na flankach.
Straty rebeliantów w ostatnich bitwach znowu są bardzo du­
że. Z punktów obserwacyjnych widać całe sznury autobusów
sanitarnych odjeżdżających z linii bojowej na tyły. Wielu zabi­
tych pozostaje na polu bitwy. Republikanie mają również po­
ważne straty" 23.
Od 21 lutego republikanie przystąpili do nowego natarcia.
Zaatakowali w rejonie San Martin de la Vega i Morata de Ta-
juńa. Po chwilowym sukcesie nieprzyjaciel opanował sytuację
i licznymi kontratakami zmusił oddziały republikańskie do wy­
cofania się na pozycje wyjściowe. Załamanie się natarcia na le­
wym skrzydle skłoniło płk. Burillo do zaatakowania na drugiej
flance. Natarcie koncentrowało się w rejonie Vaciamadrid.
Walki na podejściacn do tej miejscowości trwały przez cały

23 K o l c o w , op, cit., s. 464.

dzień 22 lutego. Nie przyniosły one rozstrzygnięcia i w efekcie
obie strony utrzymały się na wcześniej zajmowanych pozycjach.
Większe sukcesy notowali republikanie w walkach na przed­
polach stolicy. Atakując na różnych odcinkach frontu znacznie
poprawili swe pozycje. Między innymi natarcie przeprowadzo­
ne 22 lutego w Parku Zachodnim i Casa de Campo doprowa­
dziło do przesunięcia linii frontu. W następnych dniach udało
się wyprzeć nieprzyjaciela z części budynków Miasteczka Uni­
wersyteckiego.
Republikańska ofensywa na przedmieściach Madrytu od 18
lutego była przez Front Centralny koordynowana z walkami
prowadzonymi nad Jaramą. Od tego dnia bowiem gen. Poza-
sowi podporządkowano wszystkie oddziały republikańskie dzia­
łające w pasie od Las Rozas do Aranjuez włącznie. W ten spo­
sób Front Centralny otrzymał możliwość bezpośredniego kie­
rowania zgrupowaniem walczącym nad Jaramą. Decyzja ta,
aczkolwiek znacznie spóźniona, przyczyniła się do usprawnienia
dowodzenia i podporządkowania wszystkich prowadzonych
w tym pasie działań jednemu wspólnemu celowi operacyjnemu.
23 lutego nad Jaramą republikanie przystąpili do nowej ofen­
sywy. Po raz kolejny walki koncentrowały się na odcinku Mora-
ta de Tajuna i San Martin de la Vega. Szczególnie ciężkie boje
rozgorzały o wzgórze Pingarron. Na tym kierunku nacierała
dywizja „C" oraz XII Brygada Międzynarodowa. Wzgórze wie­
lokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Republikanie przez trzy
dni uparcie dążyli do jego zdobycia, aby otworzyć sobie drogę
do dalszego natarcia. Wzgórze Pingarron stanowiło bowiem
kluczową pozycję na wschodnim odcinku frontu walk nad Ja­
ramą. Podczas walk o wzgórze obydwie strony stosowały różno­
rodne sposoby działań. Republikanie usiłowali działając na
skrzydłach otoczyć wzgórze. Frankiści zaś stosowali taktykę
walki polegającą na systematycznym przerzucaniu na zajmowa­
ne pozycje jednej kompanii po drugiej. Wprowadzenie nowego
pododdziału odbywało się wówczas, gdy prowadzący walkę był
już niemalże wybity. Kiedy drugi pododdział „stopniał",
wprowadzano trzeci, czwarty i tak aż do skutku. Była to metoda
szczególnie antyhumanitarna, okazała się jednak na tyle skute­
czna, że republikanie nie zdobyli wzgórza. W ostatnim dniu
walk oddziały usiłujące otoczyć wzgórze znalazły się w podwój­
nym pierścieniu okrążenia. Trzydniowe walki o Pingarron kosz­
towały obie strony bardzo wiele ofiar. Straty w zabitych i ran­
nych obliczane były w tysiącach. Ostatecznie republikanie nie
widząc możliwości zdobycia wzgórza zaniechali działań ofen­
sywnych.
Walka o Pingarron tak wyczerpała obie strony, że żadna
z nich nie była zdolna do podjęcia działań zaczepnych. Od
24 lutego frankiści przystąpili do umacniania pozycji na wzgó­
rzach w pobliżu szosy Madryt — Walencja oraz w rejonie mo­
stu leżącego u ujścia rzeki Manzanares do Jaramy. Oznaczało
to, że nie zamierzali oni w tym rejonie prowadzić działań za­
czepnych. Republikanie także nie byli zdolni do natarcia. Mi­
mo to po przegrupowaniu oddziałów przygotowywali się do
jeszcze jednej próby zaktywizowania działań.
Ostatnie republikańskie natarcie w bitwie nad Jaramą zapla­
nowano na 27 lutego. Celem było ponowne zaatakowanie wzgó­
rza Pingarron i wyjście na wschodni brzeg Jaramy. Główne
działania prowadzić miały XV i XII Brygady Międzynarodowe,
pomocnicze — 24 brygada. Do wsparcia oddziałów wykonują­
cych główne zadanie przeznaczono znacznie osłabioną, wskutek
poniesionych strat, brygadę czołgów.
Płk Burillo planował, że w wypadku powodzenia natarcia na
wzgórze Pingarron pozostałe brygady piechoty przejdą do na­
tarcia, pogłębiając przełamanie. Przygotowując się do planowa­
nego natarcia postanowiono usprawnić dowodzenie wojskami.
W tym celu, po raz pierwszy w tej wojnie, wyznaczono zapaso­
we dowództwa. Miały one przejmować dowodzenie w wypadku
jego utraty przez dowództwa właściwe 24.
Mimo, wydawałoby się, dużej staranności przygotowań do
nowego natarcia republikanie nie ustrzegli się rażących zanied­
bań. Tym razem również nie przeprowadzono wnikliwego roz­
poznania ugrupowania przeciwnika. Zwłaszcza słabo został
rozpoznany system ognia karabinów maszynowych i artylerii.
Natarcie rozpoczęło się od przygotowania artyleryjskiego.
Artylerzyści wskutek słabego rozpoznania stanowisk ogniowych
nieprzyjaciela, a zwłaszcza armat przeciwpancernych, nie do­
prowadzili do ich obezwładnienia. Jako następne do działań
wkroczyły pododdziały czołgów. Po pokonaniu niewielkiej
przestrzeni zostały one ostrzelane przez wcześniej przygotowa­
ną, dobrze zamaskowaną artylerię przeciwpancerną. Od jej og­
nia czołgiści ponieśli duże straty. Ponadto w chwili ataku czoł­

24 W o r o n o w, op. cit., s. 110.

giści nie otrzymali wsparcia ogniowego, które obezwładniłoby
obronę przeciwpancerną. Atak brygady czołgów załamał się. To
zadecydowało o całym natarciu, gdyż piechota w ogóle nie we­
szła do walki. Po dwóch godzinach ponowiono natarcie, które
również nie przyniosło zamierzonego skutku. W dalszym ciągu
szwankowało współdziałanie piechoty i czołgów. Spośród
trzech brygad piechoty, biorących udział w natarciu, jedynie
XII Brygada Międzynarodowa usiłowała atakować, szturmowa­
ła pierwsze transzeje. Szturm nie mógł zakończyć się powodze­
niem, ponieważ działań nie podjęła ani XV Brygada Międzyna­
rodowa, ani 24 brygada hiszpańska. W ten sposób zakończyło
się ostatnie republikańskie natarcie nad Jaramą. Nie przyniosło
ono sukcesu, podobnie jak wiele wcześniejszych. Przyczyną by­
ło duże wyczerpanie oddziałów. Większość z nich ponad pół
miesiąca toczyła nieprzerwane walki. Niepowodzenie wynikało
także z wciąż słabego wyszkolenia niektórych hiszpańskich bry­
gad. Błędy popełniało również dowództwo zgrupowania.
Szczególnie dziwić może uparte dążenie strony republikańskiej
do zdobycia silnie bronionego wzgórza Pingarron.
28 lutego obie strony ostatecznie przeszły do obrony. Bitwa
nad Jaramą została zakończona. Nie przyniosła żadnej ze stron
rozstrzygnięcia. Kolejna próba zdobycia Madrytu zakończyła
się jednak dla frankistów fiaskiem.
Dla dowództwa republikańskiego bitwa nad Jaramą stanowi­
ła poglądową lekcję braków, jakie występowały w Armii Ludo­
wej. Były to niedociągnięcia w wyszkoleniu bojowym: nieumie­
jętność przełamywania obrony nieprzyjaciela i efektywnego
rozwijania uzyskiwanego powodzenia. Bitwa ta wykazała także,
jak ważna jest rola zaplecza w tego typu działaniach. Ponieważ
operacja nad Jaramą toczyła się według wzorów przeniesionych
z frontu zachodniego I wojny światowej, czyli były to działania
typowe dla wojny „materiałowej", zużycie materiału wojenne­
go, a zwłaszcza amunicji, było bardzo duże. Republikanie nie
byli do tego przygotowani, mieli więc duże trudności z materia­
łowym zaspokojeniem potrzeb frontu. Sprawa była o tyle trud­
na, że ich wojska nie miały sprzętu zunifikowanego, występo­
wała duża różnorodność wzorów i kalibrów. Obfitość zagrani­
cznego uzbrojenia strzeleckiego i artyleryjskiego zmuszała do
jak najszybszego zorganizowania sprężystego systemu zaopa­
trzenia. Zanim doprowadzono do większej unifikacji sprzętu,
podjęto decyzję o tworzeniu stałych baz i składów tyłowych.
Przede wszystkim wykorzystując doświadczenia z walk nad Ja­
rania, przystąpiono do zakładania tyłowych baz zaopatrzenia
frontów. Tyłowe składy amunicyjne frontów znajdowały się na
głębokości 75—100 km. Na okres planowanych natarć tworzo­
no wysunięte składy amunicyjne i ruchome kolumny samocho­
dowe. Pierwsze z nich rozmieszczone były 15—25 km od
przedniego skraju frontu; drugie 10—15 km. Rygorystycznie za­
częto także przestrzegać zasady maskowania wspomnianych baz
i składów przed nieprzyjacielskimi atakami powietrznymi. Dla­
tego dowóz zaopatrzenia na linię frontu z reguły odbywał się
nocą.
W bitwie nad Jaramą obie strony przejawiały wysoką aktyw­
ność, energię i uporczywość w dążeniu do przechylenia szali
zwycięstwa na swoją korzyść, tocząc walki nieprzerwanie dniem
i nocą. Po raz pierwszy wojska republikańskie zdobyły się na
tak dużą operację. Obydwie strony wprowadzały do walki naj­
lepsze związki taktyczne. Była to bitwa, w której dominowały
starcia czołowe, bez większych prób przeprowadzania manew­
ru. Dążenie obu stron do przełamania frontu przy dominacji
natarcia czołowego powodowało, że do działań wprowadzano
coraz to nowe odwody, nadmiernie zagęszczając front walki. Na
przykład 21 lutego w czasie republikańskiego natarcia na wzgó­
rze Pingarron na odcinku o szerokości 2,5 km republikanie
skoncentrowali dwie dywizje piechoty (7 brygad), 50 dział
i brygadę czołgów25. Nadmierne zagęszczenie powodowało
ogromne straty. Straty frankistów szacowane są na 50% stanów
wyjściowych, czyli wyniosły ponad 20 tys. ludzi. W samych
walkach o wzgórze Pingarron po obydwu stronach zginęło
16 tys. żołnierzy. Duże straty ponieśli również republikanie.
W Brygadach Międzynarodowych było 700 zabitych, 2 tys.
rannych i kilkuset zaginionych żołnierzy 26. Bliżej nie znane są
straty innych jednostek republikańskich, ale i one były duże.
Bitwa nad Jaramą należała do największych i najkrwawszych,
jakie stoczono w pierwszym okresie narodoworewolucyjnej
wojny hiszpańskiej.
W końcowym etapie bitwy nad Jaramą w dowództwie Armii
Ludowej nastąpiły dość istotne zmiany personalne wynikłe
z doświadczeń tej bitwy i sytuacji na innych frontach. Ze sta­

25 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 463.

26 Tamże, s. 132.
nowiska podsekretarza stanu w ministerstwie wojny został
zwolniony gen. Asensio. Premier Caballero dokonał tej zmiany
pod naciskiem opinii społecznej, która uważała tego generała za
sympatyka frankistów i obwiniała go za zaniedbania w obronie
Malagi. Miasto to zostało łatwo zdobyte przez włoski Korpus
Wojsk Ochotniczych. Gen. Asensio uparcie przeciwstawiał się
także koncepcji przekształcenia Milicji Ludowej w regularną
armię na całym obszarze republiki. Miejsce gen. Asensio zajął
działacz lewego skrzydła partii socjalistycznej, współpracownik
Caballero, Carlos de Baraibar. Zmiany nastąpiły także na sta­
nowiskach liniowych. Zwolniono dotychczasowego dowódcę
Frontu Centralnego gen. Pozasa, z powodu nieudolności, mia­
nując na jego miejsce gen. Miaję. Szefem sztabu Frontu Cen­
tralnego został dotychczasowy szef Dowództwa Obrony Mad­
rytu ppłk Vicente Rojo.
Po bitwie nad Jaramą poddano analizie pracę polityczno-wy-
chowawczą. Wnioski były szczegółowo rozpatrywane przez
Generalny Komisariat Polityczny Brygad Międzynarodowych,
a nakreślenia planów bieżącej i perspektywicznej pracy polity-
czno-wychowawczej dokonano na odprawie komisarzy polity­
cznych Brygad Międzynarodowych 2 marca 1937 r. We wnio­
skach z tej odprawy sprecyzowano potrzebę wydawania wspól­
nej gazety Brygad Międzynarodowych noszącej tytuł „La
Voluntaire de la Liberte" („Ochotnik Wolności") jak też zin­
tensyfikowanie agitacji prowadzonej wśród wojsk nieprzyjaciela
przez wykorzystanie tzw. altavoz, del frente27 i nowej arty­
lerii 28.
Bitwa nad Jaramą, mimo remisowego wyniku, wykazała, że
armia republikańska uzyskała już tak znaczącą sprawność, iż
potrafi uczestniczyć w operacjach szczebla armijnego. W toku
bitwy nad Jaramą dowództwo wojsk republikańskich po raz
pierwszy utworzyło związki taktyczne szczebla dywizyjnego
i zapoczątkowało proces tworzenia związków operacyjnych —
korpus armijny. Co prawda związki te powstawały przez me­
chaniczne łączenie brygad i dywizji. Nie dysponowały one je­
szcze właściwie zorganizowanymi i wyszkolonymi dowództwa-

27 Ogromne zamaskowane megafony, które słyszalne były z odległości ponad

2 km.
28 Nazwa ta odnosi się do zasobników z ulotkami zrzucanych na nieprzyja­

cielskie pozycje przez samoloty lub wystrzeliwanych przez tzw. race (odmiana
wyrzutni rakietowej).
mi i sztabami, nie miały własnych służb ani organicznej artyle­
rii, czołgów i samolotów.
W bitwie nad Jaramą frankiści nie osiągnęli założonego celu
militarnego i politycznego. Po raz trzeci nie powiódł im się plan
opanowania Madrytu. Nie osiągnęli celu strategicznego —
wykrwawienia w bitwie na otwartej przestrzeni wojsk republi­
kańskich i wkroczenia do Madrytu, ani celu operacyjnego —
odcięcia stolicy od reszty terytorium republikańskiego. W wy­
niku trzytygodniowych, uporczywych i krwawych walk uzyskali
jedynie możliwość ostrzeliwania niewielkiego odcinka szosy
Madryt — Walencja. Zdobyli ponadto wąski pas terenu na le­
wym brzegu Jaramy. Te rezultaty były niewspółmiernie skio-
mne do ceny, jaką za nie musieli zapłacić. „Nad Jaramą faszyści
stracili wszystkie swoje odwody, a ich oddziały uderzeniowe na
długo straciły zdolność bojową. Nie były w stanie udzielić
czynnego wsparcia ofensywie interwentów włoskich, która roz­
poczęła się na początku marca.
Republikanie oddali niewielki obszar, wygrali zaś bitwę
obronną" 29.
Po bitwie nad Jaramą gen. Franco musiał zrezygnować z
planów zdobycia Madrytu przy użyciu podporządkowanych
mu wojsk. Od lutego 1937 r., nawet nie zachowując pozorów
przed światową opinią publiczną, zaczął liczyć wyłącznie na ob­
ce wojska interwencyjne. Na początku lutego 1937 r., według
danych znajdujących się w dyspozycji hitlerowskiego Sztabu
Generalnego, armia gen. Franco liczyła 150 tys. żołnierzy,
z czego Włochów było — 56 tys., Niemców — 10 tys., Maro­
kańczyków i Legii Cudzoziemskiej — około 40 tys."30 Razem
nie-Hiszpanów było 106 tys., co stanowiło ponad 65% wszyst­
kich sił frankistowskich. W tym czasie republikańska Armia
Ludowa liczyła również około 150 tys. żołnierzy (część z nich
to wciąż jeszcze formacje Milicji Ludowej), w tym ochotników
międzynarodowych około 20 tys. Stanowili oni więc niecałe
13% sił republikańskich.

29 A. S a m a r i n, Bor'ba za Madrid, Moskwa 1940, s. 84.

30 K o z ł o w s k i , op. cit., s. 159.
 POD GUADALAJARĄ

Niepowodzenia frankistów w bitwie nad Jaramą podważyły

realność założonego przez gen. Franco celu strategicznego. Jak
pamiętamy, celem tym było zdobycie stolicy i tym samym bły­
skawiczne pokonanie republiki. Po Jaramie rozwiały się ostate­
cznie nadzieje Franco co do możliwości zdobycia Madrytu
„własnymi" siłami. W dotychczasowych operacjach prowadzo­
nych przeciwko miastu oprócz lotnictwa, w którym dominowa­
ły formacje niemieckie i włoskie, oficjalnie nie uczestniczyły lą­
dowe oddziały państw faszystowskich. Wyniki bitwy nad Jara­
mą zaniepokoiły Mussoliniego i Hitlera do tego stopnia, iż pod­
jęli decyzję bezpośredniego udziału ich wojsk w walkach o zdobycie
niepokonanego Madrytu.
Na początku grudnia 1936 r. Mussolini na konferencji z mi­
nistrem Ciano i szefem wywiadu wojskowego gen. Roattą,
w porozumieniu z Franco, zdecydował się przystąpić do bezpo­
średniej interwencji włoskiej w Hiszpanii. Zapowiedziano wys­
łanie Włoskiej Misji Wojskowej 1. Pod tą nazwą kryły się regu­
larne oddziały wojskowe. Pierwszy oddział liczący 3 tys. żołnie­
rzy wylądował w Hiszpanii 18 grudnia 1936 r. Po nim zaczęły
przybywać następne. Do takich działań, chociaż w mniejszej
skali, przystąpili też Niemcy. Napływ do Hiszpanii włoskich
i niemieckich wojsk był szczególnie duży w styczniu 1937 r.
Obrazują to następujące dane: do 10 stycznia liczebność wojsk
interwencyjnych wynosiła 24 tys., ale już 23 stycznia, według

1 D o b r z y ń s k i , op. cit., s . 133—134.

oświadczeń Mussoliniego, samych tylko Włochów było 44 tys.
żołnierzy 2.
Włoskie formacje wojskowe już na początku lutego 1937 r.
wzięły udział w działaniach bojowych na Froncie Południowym
w rejonie Malagi. Na froncie tym republikanie dopiero w lutym
przystąpili do wcielania Milicji Ludowej do nowo formowa­
nych brygad regularnej Armii Ludowej. W tej sytuacji, kiedy
doszło do konfrontacji doskonale wyposażonych dywizji wło­
skich ze słabo wyszkolonymi i uzbrojonymi formacjami repu­
blikańskimi, wynik walki był łatwy do przewidzenia. Włosi bar­
dzo szybko, bo już 8 lutego zdobyli Malagę.
Pod koniec lutego Mussolini oficjalnie przyznał się do wysła-
niana pomoc gen. Franco swych wojsk. Zmienił także ich na­
zwę na Korpus Wojsk Ochotniczych (Corpo Truppe Volontaire
— CTV). Chociaż ujawnił w przybliżeniu jego liczebność, to
starał się zamaskować prawdziwy charakter korpusu i stąd na­
zwa „ochotniczy". W skład korpusu w końcu lutego 1937 r.
wchodziły cztery dywizje włoskie i dwie hiszpańsko-włoskie
brygady mieszane. Wśród dywizji włoskich jedna, nosząca na­
zwę „Littorio", składała się wyłącznie z oficerów i żołnierzy re­
gularnej armii włoskiej. Była całkowicie zmotoryzowana. Pozo­
stałe trzy dywizje o nazwach „Dió lo Vuole" („Wola Boska),
„Fiamme Nerę" („Czarny Płomień") i „Penne Nerę" („Czarne
Pióra") były częściowo zmotoryzowane (artyleria, tabory, służ­
by) i składały się z oddziałów regularnych oraz z tzw. ochotni­
czego poboru. Włoski Korpus Ochotniczy miał zgrupowanie
broni specjalnej (czołgi, samochody pancerne, artyleria ppanc),
dziesięć dywizjonów artylerii polowej, trzy baterie artylerii
przeciwlotniczej, lotnictwo oraz niezbędne służby. Jego dowód­
ca gen. Roatta („Mancini") na początku marca poinformował,
że korpus liczy 50 tys. żołnierzy włoskich 3.
Korzystny dla republikanów wynik bitwy nad Jaramą skłonił
komunistów hiszpańskich do wypracowania własnych koncepcji
walki. Na plenum KC KPH w dniach 5-8 marca wysunięto
wiele postulatów odnoszących się do organizacji i sposobów
prowadzenia działań. Zmierzały one do konsolidacji armii,
utworzenia licznych, dobrze wyszkolonych rezerw, powołania
jednolitego dowództwa wojskowego, przyspieszenia wykonania

2 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k . op . cit., s. 115 i 121.

3 Guadalajara, Madrid 1937, s. 27.
prac fortyfikacyjnych oraz przygotowania armii do aktywnych
działań 4. Komuniści dostrzegli warunki umożliwiające przejś­
cie republikanów od działań defensywnych do ofensywnych.
Niedaleka przyszłość potwierdziła słuszność opracowanej przez
nich koncepcji.
Zanim Armia Ludowa przystąpić mogła do operacji zaczep­
nych, musiała odeprzeć jeszcze jeden atak na Madryt. Tym ra­
zem gen. Franco wysłał do boju włoski Korpus Wojsk Ochot­
niczych. Włosi pragnęli odnieść samodzielny sukces. Po łatwym
zwycięstwie pod Malagą sądzili, że i tym razem nie napotkają
większego przeciwdziałania ze strony wojsk republikańskich,
wyczerpanych i wykrwawionych w bitwie nad Jaramą.
W końcu lutego 1937 r., kiedy trwały jeszcze walki nad Ja­
ramą, na północ od Siguenzy skoncentrowały się oddziały wło­
skie. Założenia czwartej operacji zmierzającej do zdobycia
Madrytu przewidywały najpierw jego oskrzydlenie od północ­
nego wschodu, a następnie szturm na miasto. Szerokość pasa
działań miała wynosić 75—80 km. Zadanie główne wykonać mie­
li Włosi, a ubezpieczać frankistowska dywizja „Soria". W ope­
racji brało udział 60 tys. żołnierzy, 222 działa, 108 czołgów, 32
samochody pancerne, 3685 samochodów wszystkich typów oraz
60 samolotów5. Na korzyść tych wojsk działało znacznie li­
czniejsze lotnictwo, nie podlegało ono jednak bezpośrednio do­
wódcy operacji.
Broniące frontu Guadalajary oddziały republikańskie wcho­
dziły w skład 12 dywizji. Liczyła ona 10 tys. żołnierzy, którzy
mieli 5900 karabinów ręcznych, 85 karabinów maszynowych
i 15 dział. W pasie przełamania broniły się zaledwie trzy batalio­
ny piechoty. Republikanie nie mieli samolotów i czołgów. Sto­
sunek sił w ludziach i sprzęcie był dla nich szczególnie nieko­
rzystny — w piechocie 6:1, broni maszynowej 20:1 i artylerii
17:1.
Główne uderzenie włoskie miało się rozpocząć na kierunku
Guadalajara — Alcala de Henares w pasie o szerokości 25 km.
Po okrążeniu Madrytu od północnego wschodu Włosi zamie­
rzali połączyć się z rozmieszczonym nad Jaramą frankistow-
skim korpusem „Madryt" i wówczas rozpocząć walki o stolicę.
O tym, jak byli pewni łatwego sukcesu, świadczyć może opraco-

4 B r o n, K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s . 136.

5 Tamże, s. 464.
wany przez nich kalendarz opanowywania poszczególnych
miejscowości. 9 marca zamierzali zdobyć Toriję, 11 marca —
Guadalajarę, 12 marca — Alcalę de Henares, a 15 marca Ma­
dryt. Przyjęli średnie dzienne tempo natarcia 25 km.
Wybierając jako pas przełamania odcinek guadalajarski Włosi
nie działali przypadkowo. Rejon ten ze względu na ukształto­
wanie terenu i sieć dróg był wyjątkowo korzystny do prowa­
dzenia natarcia. Stwarzał możliwość wykorzystania wszystkich
rodzajów wojsk. Był szczególnie korzystny dla kolumn zmoto­
ryzowanych. W rejonie tym znajdowało się pięć dobrej klasy
dróg, na przykład autostrada Algora — Torija — Guadalajara,
stanowiąca część międzynarodowej autostrady Madryt — Pa­
ryż. Ponadto trzy inne prowadziły do Guadalajary. Dawało to
możność skoncentrowania działań celem zdobycia tej miejsco­
wości.
Sieć dróg była szczególnie istotna z powodu pory roku i spe­
cyficznego w tym rejonie klimatu. Klimat w rejonie Guadalaja­
ry na przełomie zimy i wiosny charakteryzuje się dużą zmien­
nością pogody (gwałtowne oziębienia) i dużą ilością opadów.
Zmiany pogody powodowały, zwłaszcza w szeregach republi­
kańskich, wzrost liczby zachorowań powodowanych głównie
przeziębieniami, a nawet odmrożeniami kończyn z powodu
braków w umundurowaniu i ciepłej bielizny.
Działania bojowe obie strony mogły prowadzić niemalże wy­
łącznie w oparciu o istniejące drogi. Poza nimi na rozmiękłym
gruncie ani pojazdy mechaniczne, ani nawet piechota nie mogły
się poruszać. Dlatego w pierwszym etapie walk sprzyjał on
stronie republikańskiej.
Atutem republikanów w działaniach pod Guadalajara był
stosunek do nich miejscowej ludności. Ludność ta utrzymująca
stałe kontakty z metropolią w przeważającej części świadoma
była celów, w imię których toczy się wojna. W zdecydowanej
większości popierała republikanów udzielając pomocy (głównie
żywnościowej) oddziałom prowadzącym walkę. Wrogość miej­
scowej ludności do zwolenników gen. Franco wynikała z faktu,
że popierali go faszyści włoscy, a więc obcy interwenci, siłą
pragnący zdławić republikę.
Dowództwo Frontu Centralnego od początku marca otrzy­
mywało informacje o koncentracji bliżej nieokreślonych oddzia­
łów włoskich w rejonie Almazan — Siguenza — Algora — Ari-
za. Nie przywiązywano jednak do tych wiadomości większej
wagi, spodziewając się kolejnego frankistowskiego natarcia na
południowych odcinkach frontu.
W rejonie Atienza — Sigiienza, gdzie Włosi zamierzali prze­
łamać republikańskie linie obronne, broniły się pododdziały
o szczupłych stanach osobowych i słabym uzbrojeniu. Ponadto
pododdziały te obsadzając spokojny — w ich mniemaniu —
odcinek zaniedbały prac inżynieryjnych na bronionych pozy­
cjach. Rażącym niedopatrzeniem było też rozmieszczenie szta­
bów brygad w odległości nawet 50 km od oddziałów pierwszo-
rzutowych 6.
8 marca 1937 r., po trzydziestominutowym silnym przygo­
towaniu artyleryjskim oraz zbombardowaniu republikańskich
pozycji, piechota włoska wspierana przez czołgi przystąpiła do
natarcia w pasie obrony 50 brygady republikańskiej. Na niektó­
rych odcinkach frontu przewaga nieprzyjaciela była wprost
druzgocąca. Na przykład koło miejscowości Mirabueno pięt­
naście batalionów włoskich nacierało na rejon broniony przez
trzy bataliony republikańskie. Przy takiej przewadze oddziały
republikańskie musiały się wycofać. W południe czołowe od­
działy 12 dywizji wycofywały się w całym pasie natarcia. Dopiero
wówczas dowództwo Frontu Centralnego dostrzegło powagę
sytuacji. Lotnictwo rozpoznawcze wykryło na autostradzie Al-
gora — Madryt liczne kolumny samochodowe i duże zgrupo­
wanie piechoty i czołgów. Podjęto wówczas decyzję o udziele­
niu pomocy 50 brygadzie najbardziej zaangażowanej w walce.
Wydzielono do jej dyspozycji z odwodu dywizyjnego batalion
piechoty oraz przybyłą z Madrytu kompanię czołgów. Nawet to
niewielkie wspomożenie sił 50 brygady pozwoliło skutecznie
zahamować natarcie dywizji włoskiej działającej w rejonie Al­
madrones na 102 kilometrze szosy wiodącej do Madrytu7.
W pierwszym dniu operacji Włosi włamali się na głębokość
10—12 km. Zdobyli miejscowości Mirabueno, Alaminos i Ca-
stejón oraz dotarli pod Almadrones i Bujaraló. Oznaczało to, że
już w pierwszym dniu osiągnęli znacznie mniejsze sukcesy niż
zakładali.
9 marca Włosi przystąpili do zmasowanego natarcia. Osią ich
działań była autostrada Algora — Madryt. Po ciężkich walkach
republikanie wycofali się o dalsze 15—18 km. Nieprzyjaciel
6 A. R o d i m c o w , Na Froncie Guadalajarskim, (w:) Pod sztandarem, s. 299.
7 P. S a m o j ł o w , Guadalujara, Moskwa 1940, s. 48.
zdobył miejscowości Almadrones, Cogollor i Macegoso. W tym
dniu główny ciężar walk po stronie republikańskiej spoczywał
na kompanii czołgów. Bataliony 50 brygady zdezorganizowane
i pozbawione łączności wycofywały się bez stawiania skute­
cznego oporu. Wieczorem nieprzyjaciel dotarł do przedmieść
Brihuegi.
Taktyka walki czołgistów republikańskich polegała na podzia­
le kompanii na plutony, które samodzielnie organizowały za­
sadzki. Urządzano je na drogach, którymi posuwały się zmoto­
ryzowane kolumny włoskie. Gdy kolumna zbliżyła się na odleg­
łość skutecznego strzału, czołgi republikańskie wykorzystując
swe lepsze uzbrojenie (wyposażone były w działa i karabiny
maszynowe, a czołgi włoskie tylko w karabiny maszynowe)
unieruchamiały pojazdy pierwszorzutowe, a następnie prowa­
dząc ogień z karabinów maszynowych rozpraszały piechotę.
Trwało to do czasu, aż Włosi rozwinęli artylerię i ostrzelali re­
publikańskie czołgi. Wówczas przesuwały się one na kolejną
rubież organizując następną zasadzkę. Ta taktyka walki skute­
cznie osłabiała tempo działań wojsk włoskich. Umożliwiała ona
dowództwu Frontu Centralnego przerzucanie odwodów w re­
jon przełamania.
Niezwykle groźna sytuacja, jaka powstała w wyniku udanego
natarcia włoskiego korpusu, oceniona została właściwie w do­
wództwie Frontu Centralnego dopiero w drugim dniu operacji.
W trybie alarmowym rozpoczęto opracowywanie planu pow­
strzymania natarcia. W drugiej fazie zamierzano przystąpić do
kontrofensywy. Podjęto decyzję o skierowaniu w rejon walk XI
i XII Brygad Międzynarodowych. Pierwsze dwa bataliony XI
brygady przybyły w okolice Brihuegi 9 marca po południu.
XI Brygada Międzynarodowa przebywająca w sektorze Mo-
rata de Tajuna 9 marca o godzinie 5.30 otrzymała rozkaz
natychmiastowego wyjazdu transportem samochodowym do
Toriji. W wyznaczony rejon przybyła po południu. O tym, jak
groźna była sytuacja na froncie, świadczą wspomnienia Ludwiga
Renna, który twierdzi, że decydowały nawet minuty. Gdyby
ochotnikom międzynarodowym nie udało się obsadzić pozyc-i
przed spodziewanym, kolejnym natarciem nieprzyjaciela,
mógłby on bez przeszkód kontynuować marsz w kierunku To­
riji 8. Ostatecznie bataliony XI Brygady Międzynarodowej ob-

8 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 138.

sadziły wyznaczony im odcinek obrony i powstrzymały zmoto­
ryzowane kolumny Włochów.
Republikanie chcieli zatrzymać natarcie w rejonie Almadro­
nes — Trijueąue — Brihuega — Cifuentes. Tam też zamierza­
no skoncentrować największe siły. Jednak odwody przybywały
zbyt wolno i w efekcie 10 marca rano jedynymi siłami, które
usiłowały hamować tempo włoskiej ofensywy, były: XI Brygada
Międzynarodowa, niepełna kompania czołgów, dwie baterie ar­
tylerii i dwie kompanie piechoty 49 brygady z 12 dywizji. Li­
czyły one 1850 ludzi, miały 1600 karabinów, 34 karabiny ma­
szynowe, 6 dział i 5 czołgów 9.
10 marca, podobnie jak w poprzednich dwóch dniach, Włosi
główny wysiłek skupili na działaniach prowadzonych wzdłuż
autostrady Algora — Madryt. Tej właśnie magistrali broniła XI
Brygada Międzynarodowa wzmocniona tylko 5 czołgami. Przy­
gotowała ona rubież obrony na 82 kilometrze wspomnianej au­
tostrady. Poszczególne bataliony rozmieszczone zostały nastę­
pująco: batalion im. Komuny Paryskiej na lewo od autostrady,
batalion im. E. Andre — na prawo, a batalion im. E. Thalman­
na 300 m na prawo od batalionu im. E. Andre. Czołgi przygo­
towały zasadzkę, bateria artylerii zaś rozmieszczona była na
północny wschód od Trijueque.
Po południu, po bombardowaniu lotniczym i ostrzale artyle­
ryjskim, piechota włoska wspierana licznymi czołgami przypu­
ściła atak na pozycje obsadzone przez XI Brygadę Międzyna­
rodową. Rozpoczął się zażarty bój. Mimo wielokrotnie pona­
wianych prób przełamania republikańskich pozycji Włosi nie
odnieśli sukcesu. Tymczasem broniące się wojska republikań­
skie otrzymały wzmocnienie. Przybyła XII Brygada Międzyna­
rodowa, trzy baterie artylerii oraz batalion czołgów. Razem by­
ło więc po stronie republikańskiej 4350 żołnierzy, 3700 karabi­
nów, 90 karabinów maszynowych, 8 moździerzy, 16 dział
i 26 czołgów. Mimo takiego wzrostu sił republikańskich nie­
przyjaciel w pasie przełamania wciąż dysponował przygniatają­
cą przewagą. W walce w tym dniu zaangażował on 26 tys. żoł­
nierzy wyposażonych w 900 karabinów maszynowych, 130 dział
i 130 czołgów 10.
9 marca po południu dowódca XII Brygady Międzynarodo-

9 Tamże.
10 Tamże.
wej gen. „Lukács" zarządził alarm w batalionach i polecił być
gotowym do wyjazdu o godzinie 14.00. Bataliony miały wyru­
szać w odstępie 15-minutowym.
Rozkaz wyjazdu na front zastał batalion im. J. Dąbrowskiego
w trakcie szkolenia w miejscowości El Pardo. Krótki termin
wymarszu przysporzył dowództwu batalionu trudności organi­
zacyjnych. Sytuację szczególnie komplikował fakt, że wielu żoł­
nierzy otrzymało przepustki do Madrytu i miało powrócić do­
piero następnego dnia. Wysłano więc do Madrytu wszystkie
samochody będące w dyspozycji batalionu, aby przewiozły dą­
browszczaków do El Pardo11. Ostatecznie udało się w wyzna­
czonym czasie zgromadzić cały stan osobowy batalionu i wyru­
szyć na front. Po przybyciu w rejon Brihuegi XII Brygada
Międzynarodowa przystąpiła do przygotowywania linii obron­
nych. Wraz z XI Brygadą Międzynarodową obsadziła odcinek
frontu od Toriji do Brihuegi. Batalion im. J. Dąbrowskiego za­
jął pozycje w pobliżu osady Palacio de Ibarra.
Po południu 10 marca Włosi rozpoczęli kolejne natarcie.
Tym razem na odcinek broniony przez bataliony im. J. Dą­
browskiego i G. Garibaldiego. Nowe natarcie miało powetować
niepowodzenia w rannych walkach z XI Brygadą Międzynaro­
dową. Do walki wprowadzono drugi rzut. Pododdziały 3 dywi­
zji „Czarne Pióra" pod osłoną niewielkiej liczby czołgów rozpo­
częły natarcie wzdłuż autostrady Algora — Madryt. Druga ko­
lumna nacierała wzdłuż szosy Muduex — Brihuega. Najcięższe
walki toczyły się w rejonie obrony XI Brygady Międzynarodo­
wej. Nieprzyjaciel nacierał „zwartą tyralierą jak na defiladzie,
trzymając karabiny w pozycji »do ataku broń«. Jednakże żoł­
nierze XI Brygady Międzynarodowej rozochoceni rannym suk­
cesem, przywitali ich zorganizowanym ogniem. Pod niszczy­
cielskimi seriami karabinów maszynowych Włosi z początku
przylgnęli do ziemi, a później zmuszeni zostali do wycofania się
na tyły pojedynczo i grupami" 12. Atak się załamał. Nieprzyja­
ciel poniósł duże straty w ludziach i sprzęcie.
Nie zanotowała sukcesów także kolumna nacierająca na po­
zycje zajmowane przez bataliony XII Brygady Międzynarodo­
wej. Bataliony im. J. Dąbrowskiego i G. Garibaldiego przygo-

11 Zob. J. K u b a c k i , Pogrom Czarnych Koszul, (w.) Gdzieś za Pireneja­

mi, s. 147.
12 Relacja P. Zajczuka, CA KC PZPR, sygn. 182/YII-8, s. 51.
towały zasadzkę przeciwpancerną. Zamaskowane czołgi oraz
bateria przeciwpancerna otworzyły skuteczny ogień unieru­
chamiając 5 czołgów, a pozostałe zmuszając do ucieczki. Także
piechota włoska musiała wycofać się 13.
Niefortunny atak Włochów ostudził ich wojowniczy zapał.
Przystąpili do budowy linii obronnych. Oznaczało to przynaj­
mniej chwilowe zrezygnowanie z prób przełamania na tym od­
cinku frontu republikańskich pozycji.
Niepowodzenia Włochów pod Guadalajarą wynikały z nie­
udolności ich dowództwa, które źle wybrało taktykę walki. Nie
wykorzystali oni przygniatającej przewagi w ludziach i sprzęcie.
Natarcia prowadzone wzdłuż dróg nie pozwalały na wykorzy­
stanie tej przewagi. Długie kolumny oddziałów włoskich były
skutecznie blokowane od czoła przez zniszczone pojazdy pier-
wszorzutowe. Dziwi więc uparte dążenie dowództwa włoskiego
korpusu do czołowego natarcia bez próby manewrów oskrzydla­
jących, czy głębszych obejść. Taktyka walki włoskiego korpusu
nie różniła się od wcześniejszych działań wojsk frankistowskich,
chociaż teoretycy włoscy lansowali działania manewrowe,
a zmotoryzowane dywizje włoskie w Hiszpanii dla tej właśnie
taktyki szczególnie były przydatne.
Nie na wszystkich odcinkach frontu leżących w pasie prze­
łamania sytuacja była tak korzystna jak na pozycjach XI i XII
Brygad Międzynarodowych. Nieprzyjaciel w dalszym ciągu miał
inicjatywę i wypierał oddziały republikańskie, zdobywając ko­
lejne miejscowości. 10 marca zdobył on Miralrio i Brihuegę
oraz dotarł w rejon Trijueąue. Szczególnie oddanie Brihuegi
było dużą stratą dla republikanów, wzrosło bowiem zagrożenie
prawego skrzydła republikańskiej obrony, a zwłaszcza pozycji
bronionych przez XII Brygadę Międzynarodową.
Trudna sytuacja republikanów pod Guadalajarą spowodowa­
ła podjęcie przez dowództwo Frontu Centralnego nowych de­
cyzji organizacyjnych. Zadecydowano o przerzuceniu na ten od­
cinek wszystkich odwodów. Postanowiono także utworzyć spe­
cjalny wyższy związek taktyczny, mający za zadanie zahamo­
wanie natarcia, a następnie wyparcie nieprzyjaciela. W tym celu
przystąpiono do formowania IV korpusu armijnego dowodzo­
nego przez ppłk. Enriąue Jurado. W jego skład miały wejść 11,
12 i 14 dywizje piechoty, brygada czołgów, dwie brygady kawa­
lerii i jednostki artylerii.
11 dywizja — dowódca mjr Lister — składała się z czterech

13 Tamże.
brygad: XI i XII Brygady Międzynarodowe, szturmowa bry­
gada „Campesino" i 2 brygada. Dywizja ta działać miała na
najważniejszym, centralnym odcinku frontu, po obu stronach
autostrady Algora — Madryt. 12 dywizja — dowódca Włoch
Nino Nanetti — składała się z 49, 50 i 71 brygad. Jej zadaniem
miała być obrona odcinka Cogolludo — Jadraąue. W skład 14
dywizji — dowódca mjr Cipriano Mera — wejść miały 65, 70
i 72 brygady. Rejon działań tej dywizji to lewy brzeg rzeki Ta-
juna na wysokości miejscowości Alcala de Henares. Wymienio­
ne związki taktyczne dopiero co się formowały. Część brygad
przerzucana była z odległych frontów. Stąd też, jako w pełni
ukształtowana formacja, IV korpus armijny mógł wejść do dzia­
łań dopiero po kilku dniach.
11 marca w rejonie walk pod Guadalajarą nastąpiła nagła
zmiana pogody. Najpierw szalała bardzo silna wichura i padał
ulewny deszcz, po czym nastąpiło silne ochłodzenie. Spowodo­
wało to masowe przeziębienia, gdyż żołnierze republikańscy nie
mieli ciepłej bielizny i zimowego umundurowania. Tylko w ba­
talionie im. J. Dąbrowskiego 60% żołnierzy uskarżało się na
przeziębienia, a blisko 20% miało odmrożenia, zwłaszcza koń-
czyn 14.
Niepowodzenia doznane przez włoskie oddziały, które
10 marca nacierały na pozycje bronione przez XI i XII Bryga­
dy Międzynarodowe, spowodowały, że na następny dzień zapla­
nowano znacznie silniejsze natarcie. Uzupełniwszy straty oraz
wprowadziwszy na pierwszą linię nowe oddziały Włosi staran­
nie przygotowywali się do natarcia poprzedzając je dwugodzin­
nym przygotowaniem artyleryjskim i około 20-minutowym
bombardowaniem lotniczym. Po przygotowaniu ogniowym pod
osłoną lotnictwa i przy wsparciu czołgów do natarcia ruszyła
piechota. Główne działania prowadzone były niezmiennie
wzdłuż autostrady Algora — Madryt. Działania pomocnicze
wykonali Włosi wzdłuż drogi Torija — Brihuega. W ten sposób
główny ciężar walki spoczął na barkach XI i XII Brygad Mię­
dzynarodowych.
Po intensywnym ostrzale pozycji zajmowanych przez XI
Brygadę Międzynarodową i kilkakrotnie ponawianych atakach
w południe 11 marca nieprzyjaciel przerwał front i począł roz­
wijać natarcie wzdłuż autostrady. Włosi dotarli do 77 kilometra

14 A j z n e r, op. cit., s. 131.

tej magistrali zdobywając miejscowości Trijueąue i Casa del
Cobo. Czołówki włoskiego korpusu zatrzymane zostały zaled­
wie 3 km od Toriji. Tym razem natarcie było tak silne, że na­
wet zahartowane w bojach bataliony XI Brygady Międzynaro­
dowej nie wytrzymały uderzenia. Wycofały się bataliony im.
Komuny Paryskiej i im. E. Andre, który został nawet częściowo
rozproszony. Chwilowa panika, jaka zapanowała na tym odcin­
ku frontu, spowodowana była nie tylko siłą nieprzyjacielskiego
uderzenia, chociaż było ono potężne, ale zamieszaniem, jakie
wywołał przydzielony XI brygadzie batalion hiszpańskich anar­
chistów. „Katastrofa nastąpiła wskutek tego, że ludzie z bata­
lionu, który dopiero przed dwoma dniami został włączony do
naszych szeregów (XI Brygady Międzynarodowej — L. W.) nie
wytrzymali tak silnego ognia artyleryjskiego i zaczęli uciekać.
Wiem, że w kilku miejscach międzynarodowi ochotnicy usiło­
wali ich zatrzymać, nie mogli jednak nic wskórać. Wkrótce tyl­
ko pojedynczy strzelcy byli rzadko rozsiani w terenie" 15. Wi­
dząc uciekających republikanów Włosi z pasją zaatakowali po­
zycje bronione przez batalion im. E. Andre. Atakowało
25 czołgów, za którymi posuwały się miotacze ognia. To właś­
nie miotacze ognia okazały się bronią szczególnie niebezpie­
czną. Większość ochotników międzynarodowych z batalionu
im. E. Andre po raz pierwszy się z nią spotkała. Efekt psycho­
logiczny był ogromny, żołnierze rozpoczęli bezładną ucieczkę.
Podobny los, chociaż pododdział wycofywał się jako zwarta
formacja, spotkał batalion im. Komuny Paryskiej. Jedynym
pododdziałem XI Brygady Międzynarodowej, który starał się
utrzymać zajmowane pozycje, był batalion im. E. Thalmanna.
Jednak i on, aby uniknąć okrążenia, musiał wycofać się. W tej
sytuacji z pomocą pospieszyły dwa bataliony dopiero co przy­
byłej 2 brygady. Zamknęły lukę, jaka powstała między pozycja­
mi obsadzanymi przez XI i XII Brygady Międzynarodowe.
11 marca silne natarcie skierowane było również na pozycje
bronione przez XII Brygadę Międzynarodową. Szczególnie
ciężkie walki toczył batalion im. G. Garibaldiego. Po kilkakrot­
nych natarciach faszystowskich rodaków batalion im. G. Gari­
baldiego zmuszony został do wycofania się z miejscowości Pala­
cio de Ibarra. Natomiast na odcinku bronionym przez dąbrow­
szczaków nieprzyjaciel nie uzyskał znaczących sukcesów.

15 R c n n , op. cit., s . 195.

Niewielkie powodzenie Włosi zanotowali na prawym skrzydle
w rejonie działań kompanii bałkańskiej. Był to, jak się okazało,
sukces chwilowy, bowiem już wieczorem w wyniku skuteczne­
go kontrataku nastąpiło przywrócenie pozycji pierwotnie zaj­
mowanej przez batalion.
Od początku walk pod Guadalajarą obydwie strony zaczęły,
na nie notowaną dotąd skalę, prowadzić różnorodne formy woj­
ny psychologicznej. Republikanie wykorzystali żołnierzy z bata­
lionu im. G. Garibaldiego, którzy przez specjalne głośniki na­
woływali rodaków, by zaniechali prowadzenia niesprawiedliwej
wojny, nie dali się otumanić faszystowskiej propagandzie. Fa­
szyści włoscy zaś zrzucali ulotki nawołujące ochotników mię­
dzynarodowych, by porzucali zajmowane pozycje i przechodzili
linię frontu. Ulotki te drukowane były w różnych językach. Ich
treść była jednak tak naiwna, że powodowały wręcz odwrotny
skutek. Oto treść ulotki zrzuconej na pozycje dąbrowszczaków:
„Ochotnicy brygad międzynarodowych! Wy nie znacie za co
walczycie! Was oszukano! Przejdźcie na naszą stronę, a my
Was odeślemy do Waszych krabów, a na znak solidarności za­
bierzecie ze sobą broń. W przeciwnym razie wszystkich Was
wybijemy"16 Dla dąbrowszczaków odesłanie do Polski ozna­
czało osadzenie w więzieniu. Mając taką perspektywę nikt
z nich nawet przez chwilę nie myślał o wykorzystaniu „szansy"
proponowanej im przez wroga.
11 marca sukcesy zanotowała frankistowska dywizja „Soria"
wspierająca działania włoskiego korpusu. Zdobyła ona miejsco­
wości Hita i Torre del Burgo.
Oceniając walki stoczone 11 marca można stwierdzić, że mi­
mo sukcesu na głównym kierunku natarcia Włosi nie wykonali
wcześniej przyjętego planu działań. Na wielu kierunkach ich
natarcie zostało zatrzymane.
Obrona republikańska po pierwszych niepowodzeniach coraz
bardziej krzepła. Przybywały w rejon Guadalajary nowe bryga­
dy przydzielone do IV korpusu armijnego. Dlatego republika­
nie nie musieli koncentrować wysiłku na biernej obronie, lecz
mogli przygotowywać kontrataki. Czas zaczynał pracować na
korzyść republikanów. Ten fakt dopingował dowództwo korpu­
su włoskiego do przyspieszania dalszego natarcia.
Wykorzystując powodzenie osiągnięte 11 marca przez 3 dy­

16 CA KC PZPR, Relacja P. Zajczuka, s. 357.

wizję i podejście jej czołowych oddziałów pod Toriję gen. Roat-
ta zaplanował na dzień następny decydujące natarcie wzdłuż
autostrady. Zamierzał on w pasie działania 3 dywizji wprowa­
dzić odwód, który stanowiła najsilniejsza dywizja korpusu —
dywizja „Littorio". Drugie rzuty wejść miały do działań także
w pasach natarcia 2 dywizji „Czarny Płomień" i 1 dywizji „Wo­
la Boska".
Wojska republikańskie walczące w sektorze Guadalajary mi­
mo systematycznego napływu nowych oddziałów w decydują­
cym dla losów operacji dniu, 12 marca, wciąż były znacznie
słabsze od sił, którymi dysponowali włoscy interwenci. Obrazu­
je to następujące zestawienie: 17

Strony walczące Ludzie Karabiny Ckm Moź­ Działa Czołgi

dzierze

Włosi 46 000 22 000 1500 72 204 80-100

Republikanie 10 000 6 200 170 14 21 60

Jedynym rodzajem broni, w którym republikanie mieli

w tym momencie przewagę, było lotnictwo. Udało im się bo­
wiem w obszarze Guadalajary skoncentrować niemalże całe lot­
nictwo Frontu Centralnego.
Pomimo zdecydowanej przewagi Włochów dowódca 11 dy­
wizji mjr Lister zaplanował przeprowadzenie 12 marca kontr­
ataku w celu odrzucenia nieprzyjaciela z rejonu Toriji.
W nocy z 11 na 12 marca w skład 11 dywizji weszła 2 bryga­
da należąca do elitarnych brygad szturmowych. Brygadą tą do­
wodził, do chwili wyznaczenia na stanowisko dowódcy dywizji,
mjr Lister. Właśnie ta brygada miała wykonać zaplanowane na­
tarcie. 2 brygadą w walkach pod Guadaiajarą dowodził mjr
Gonzalez Pando.
Nad ranem 12 marca w rejonie Toriji zgrupowana została
2 brygada, batalion czołgów i dwie baterie artylerii. Brygadę
ugrupowano w dwa rzuty z niewielkim odwodem. Pierwszy
rzut składał się z dwóch batalionów wzmocnionych czołgami,
drugi zaś — z jednego batalionu. Odwód stanowił jeden bata-

17 B r o n, op. cit., s. 100.

lion. Jego zadaniem miała być osłona prawego skrzydła pier­
wszego rzutu na wypadek przedarcia się nieprzyjaciela na drogę
Torija — Brihuega. Na korzyść 2 brygady działać miał, czaso­
wo jej podporządkowany, zbiorczy batalion 50 brygady. Jego
zadaniem było zajęcie pozycji obronnej w rejonie Toriji
i utrzymywanie jej do czasu przybycia oczekiwanej 1 brygady
szturmowej.
Natarcie wyznaczone zostało na godzinę 12.20. Wcześniej,
o godzinie 12.00, lotnictwo republikańskie zbombardowało po­
zycje 3 dywizji włoskiej. Punktualnie o godzinie 12.20 ruszył do
natarcia pierwszy rzut 2 brygady. Stosunkowo łatwo udało mu
się wejść w bezpośrednią styczność z pierwszą linią nieprzyja­
ciela i ostrzelać go z bliskiej odległości. Włosi w pośpiechu opu­
szczali swe stanowiska. Po przełamaniu pierwszej linii nieprzy­
jacielskich pozycji, posuwający się na czele ugrupowania repub­
likańskiego pododdział czołgów zauważył na autostradzie długą
kolumnę samochodową. Ostrzelał ją, a następnie rozproszył. Na
78 kilometrze drogi czołgi republikańskie wykryły odwód
3 dywizji i także go rozproszyły. Czołgi goniąc nieprzyjacielskie
oddziały oddaliły się od piechoty. Żołnierze zmęczeni nocnym
marszem do rejonu koncentracji mieli trudności z nadążaniem
za czołgami. Nie zważając na opóźnianie się piechoty, czołgiści
zbliżyli się do miejscowości Trijueąue, lecz zatrzymał ich silny
ogień przeciwpancerny. Po podciągnięciu piechoty i ona została
zmuszona do wstrzymania działań i zalegnięcia. Republikańskie
natarcie załamało się.
Włosi po szoku, jakim dla nich było republikańskie natarcie,
którego się nie spodziewali, zaczęli koncentrować siły z zamia­
rem przeprowadzenia kontrnatarcia. Do walki wprowadzili
czołgi z miotaczami ognia. Podobnie jak to miało miejsce
11 marca w walkach z XI Brygadą Międzynarodową ta nowa
broń wpłynęła deprymująco na przeciwnika. „Niektóre plutony
zaczęły się cofać pod naciskiem czołgów miotających ogień. Ca­
ła brygada znalazła się w niebezpieczeństwie" 18. Włosi dążyli
ponadto do obejścia lewego skrzydła 2 brygady i wyjścia na jej
głębokie tyły. Dowódcom przy pomocy komisarzy udało się
opanować trudną sytuację i stopniowo poszczególne pododdzia­
ły zaczęły powstrzymywać nacierających Włochów. Znaleziono
także skuteczny sposób walki z czołgami-miotaczami ognia.

18 Guadalajara, s. 93.
Oto wspomnienia komisarza politycznego 2 brygady z tego okre­
su walk: „Gdy pojawiły się czołgi z miotaczami ognia, z począt­
ku rzeczywiście ogarnął nas strach: posuwa się opancerzony
potwór i miota strumień ognia. Zrozumieliśmy jednak, że jeśli
się ukryjemy, to czołg nam nic nie zrobi. Tak też zrobiliśmy.
Wyszukaliśmy ukrycie i ulokowaliśmy się w nim, a gdy czołgi
nas minęły i pojawiła się za nimi piechota, zaczęliśmy do niej
strzelać. Za naszym przykładem poszło wielu żołnierzy i ofice­
rów batalionu. W ten sposób atak włoskiej piechoty został od­
party, a czołgi, które przerwały się na tyły, zostały zniszczone
przez naszą artylerię" 19.
Nie wszystkie oddziały nieprzyjacielskie zostały powstrzy­
mane. Jeden z batalionów piechoty wspierany przez 4 czołgi
zaatakował stanowisko dowodzenia 2 brygady. Dowódca bry­
gady zorganizował prowizoryczną obronę oraz wprowadził do
walki drugi rzut i odwód. W niezwykle trudnej dla 2 brygady
chwili Lister wydzielił z odwodu dywizyjnego kompanię czoł­
gów z batalionem piechoty. Rozpoczęły one kontratak. Do wal­
ki wkroczył także batalion odwodowy 2 brygady. Trudna sy­
tuacja została opanowana. Jednocześnie do walki przystąpił
drugi rzut brygady. Nieprzyjaciel znalazł się w potrzasku i po­
nosząc znaczne straty wycofał się. Natężenie walk słabło. W re­
jonie autostrady Algora — Madryt obie strony przegrupowywa-
ły oddziały z widocznym zamiarem rozpoczęcia nowego natar­
cia.
W czasie, gdy żołnierze 2 brygady toczyli z Włochami heroi­
czny bój, silne nieprzyjacielskie zgrupowanie nacierało wzdłuż
szosy Torija — Brihuega. Walkę z nim rozpoczęli żołnierze XII
Brygady Międzynarodowej.
W obszarze bronionym przez batalion im. J. Dąbrowskiego
znajdowała się kompania czołgów stanowiąca odwód XII Bry­
gady Międzynarodowej. Kompania ta miała powstrzymać na­
tarcie czołgów włoskich i wspierać kontrataki. Jej dowódca uz­
godnił z dowódcą batalionu Józefem Strzelczykiem precyzyjny
plan współdziałania. Po rozpoczęciu przez Włochów natarcia na
linie obronne dąbrowszczaków plan ten był ściśle realizowany.
Najpierw artyleria unieruchomiła kilka nieprzyjacielskich czoł­
gów, a 2 zniszczyła. Skuteczny ogień prowadzili także polscy

19 Cyt. za: R o d i m c o w, op. cit., s. 312.

Organizatorzy Brygad Międzynarodowych. Z lewej: Włoch
- Luigi Longo („Galio") i Francuz - Andre Marty

Dowódca XII Brygady

Międzynarodowej Stanisław Ulanowski („Bolek")
Węgier Matę Zalka -organizator i dowódca batalionu
(gen. „Lukács") im. J. Dąbrowskiego
 Stanisław Matuszczak
-komisarz polityczny batalionu
im. J. Dąbrowskiego

Dowódca XII Brygady

Międzynarodowej gen. „Lukács"
ze swym sztabem przed
rozpoczęciem walk
nad Jaramą

Jeden z kolejnych dowódców

polskiego batalionu
im. J. Dąbrowskiego Antoni
Kochanek. Poległ 2 stycznia
1937 r. pod Almadrones
Polacy z pierwszego polskiego pododdziału „Grupa 36-ciu"
Od lewej: Szczepan Urbaniak, Antoni Chrost, Stanisław
Matuszczak i Antoni Watoła

Obsługa ciężkiego karabinu maszynowego na madryckiej

barykadzie
Gazeta batalionu Gazeta XI Brygady
im. J. Dąbrowskiego Międzynarodowej

Jedną z form międzynarodowej

solidarności z walczącą
Republiką Hiszpańską były
plakaty wydawane przez
narodowe komitety.
Na zdjęciu: plakat wydany
we Francji
Czytanie prasy i pisanie listów
w chwilach spokoju na froncie

Plakaty propagandowe
Generalnego Komisariatu
Wojennego Brygad
Międzynarodowych
Pierwsi polscy absolwenci Szkoły Oficerskiej
utworzonej przy bazie Brygad Międzynarodowych.
Od lewej: Władysław Boksa, Franciszek Ksieżarczyk
i Kazimierz Sandecki

Fragment odpowiedzi dąbrowszczaków na list

przysłany przez KC KPP do batalionu im. J. Dąbrowskiego
Dowódca 35 dywizji republikańskiej gen. Karol Świerczewski
(„Walter") na pierwszej linii frontu w czasie walk pod Brunetę

Stanisław Ulanowski („Bolek") obsługuje wyrzutnię pocisków

propagandowych
Gen. Karol Świerczewski, Dolores Ibárruri i Luigi Longo
na trybunie honorowej w czasie defilady oddziałów
uczestniczących w bitwie pod Brunetę

Wiec żołnierski w czasie przerwy w walkach pod Brunetę.

Przemawia Dolores Ibárruri
cekaemiści, unieruchamiając następne wozy bojowe 20. Włosi
nie zważając na straty kontynuowali natarcie. W tej sytuacji do
kontrataku ruszyły czołgi republikańskie. Doszło do bitwy pan­
cernej. Straty poniosły obie strony, ale u Włochów były one
wyższe. Nieprzyjaciel zaczął się wycofywać. Widząc to dąbrow­
szczacy ruszyli do kontrataku. Udało im się opanować pierwszą
linię nieprzyjacielskich umocnień. Włosi skoncentrowali ogień
całej artylerii na nacierających kompaniach batalionu im.
J. Dąbrowskiego. Dąbrowszczacy przerwali natarcie i wycofali
się na wcześniej zajmowane pozycje. Bilans walki stoczonej
przez Polaków 12 marca był dla nich korzystny. Na ich kierun­
ku nieprzyjaciel nie poczynił żadnych postępów i zmuszony
został do zaniechania natarcia.
Mjr Lister polecił 2 brygadzie przystąpić do ponownego na­
tarcia o godzinie 16.30. Tym razem Włosi uprzedzili republi­
kanów. Do natarcia przystąpiły siły główne dywizji „Littorio".
Nieprzyjaciel większością sił nacierał wzdłuż autostrady Algo­
ra — Madryt. Najpierw z podstaw wyjściowych w rejonie Casa
del Cobo i Trijueąue zaatakował ugrupowanie 2 brygady i dwa
bataliony XI Brygady Międzynarodowej. Wieczorem nieprzy­
jaciel zamierzał 1 i 2 dywizją włoską zaatakować także pozycje
obsadzone przez XII Brygadę Międzynarodową.
O godzinie 16.00, a więc na pół godziny przed planowanym
natarciem republikańskim, artyleria włoska otworzyła ogień na
pozycje zajmowane przez 2 brygadę i bataliony im. Komuny
Paryskiej i E. Thalmanna. Do natarcia ruszyła piechota wspie­
rana przez czołgi, ugrupowana w dwa, a nawet trzy rzuty co
200-300 m.
Po południu 12 marca nieprzyjaciel nacierał w całym pasie
ugrupowania 11 dywizji. Sytuacja republikanów stawała się co­
raz trudniejsza. Szczególnie groźna była na styku 2 brygady
i XI Brygady Międzynarodowej. Tam nieprzyjaciel wdarł się
głębokim klinem w republikańskie linie obronne. Powstała luka
o szerokości 1 km. Nieprzyjaciel miał możliwość wyjścia na
skrzydła obu brygad oraz całkowicie opanować szosę Tori-
ja — Brihuega.
11 dywizji z pomocą pospieszyło całe dyspozycyjne lotnictwo
republikańskie. Zadało ono dotkliwe ciosy pierwszorzutowym
oddziałom włoskim, hamując tempo ich działań. Pozwoliło to

20 CA KC PZPR, Relacja P. Zajczuka, s. 51.

batalionom i brygadom tej dywizji opanować sytuację. Piechota
włoska posuwała się coraz wolniej. Czołgi powstrzymywało lot­
nictwo oraz mniej liczne, ale za to znacznie lepiej uzbrojone,
czołgi republikańskie. Działania nieprzyjacielskich czołgów by­
ły utrudnione ponadto przez rozmokły teren. Wielokrotnie po­
nawiane naloty republikańskiego lotnictwa ostatecznie załamały
morale przeciwnika. Pod wieczór Włosi zaniechali natarcia
i wycofali się na linię Trijueque — Casa del Cabo.
Starając się wykorzystać zamieszanie w szeregach włoskich
dowódca 2 brygady przy wsparciu czołgów i artylerii dywizyj­
nej usiłował zdobyć Trijueque. Republikanom udało się jedynie
dotrzeć do pierwszych zabudowań tej miejscowości, ale nie byli
w stanie jej zdobyć.
Walki stoczone 12 marca przez pododdziały 11 dywizji nale­
ży ocenić bardzo wysoko. Dzięki umiejętnemu dowodzeniu
mjr. Listera, który manewrował i przerzucał pododdziały na
najbardziej zagrożone odcinki, organizował też kontrataki,
udawało mu się uzyskać przewagę i odrzucać nieprzyjaciela.
11 dywizja nie czekała biernie na atak Włochów, lecz śmiało
zadawała ciosy uprzedzające. Nową, interesującą taktyką walki
stosowaną przez Listera było wydzielanie pododdziałów w sile
do batalionu piechoty, które przewożone samochodami z zasko­
czenia uderzały na nieprzygotowanych do walki Włochów.
Zmiana przez republikanów taktyki walki zaskoczyła Wło­
chów. Była ona na tyle skuteczna, by uniemożliwić im prze­
prowadzenie generalnego natarcia. Zamiast natarcia szerokim
frontem uwikłali się w potyczki, wprowadzając do walki
wszystkie odwody. To nasunęło dowództwu republikańskiemu
myśl zaatakowania długich, włoskich kolumn zmotoryzowa­
nych, a zwłaszcza doborowej dywizji „Littorio", dużymi gru­
pami różnych typów samolotów. Po raz pierwszy w tej wojnie
republikanie na dużą skalę użyli lotnictwa do atakowania ko­
lumn wojsk lądowych. Jak się okazało była to decyzja niezwykle
trafna. Lotnictwo poważnie sparaliżowało działalność bojową
włoskich wojsk zmotoryzowanych. Okazało się, że rozciągnięte
kolumny wojsk zmotoryzowanych nie mają skutecznej osłony
z powietrza ani etatowych środków obrony przeciwlotniczej.
Taktykę walki republikańskiego lotnictwa z włoskim Korpu­
sem Wojsk Ochotniczych interesująco przedstawił jeden z
uczestników tych walk, radziecki ochotnik pilot Gawrił Proko­
fiew: „Nasze myśliwce działając grupami po trzy — cztery sa­
moloty, atakowały kolumny hamując ich dalsze posuwanie się.
Do tego »konwejeru« włączono również bombowce. Wylatując
grupami po dwa — trzy samoloty z początku bombardowaliś­
my czołowe samochody kolumn powodując korki na drogach,
a następnie ostrzeliwaliśmy je z broni pokładowej. W tym cza­
sie, gdy jedna grupa trzymała nieprzyjaciela pod ogniem, druga
wylatywała, by ją luzować, a trzecia uzupełniała swoje paliwo
i amunicję. Taki system umożliwiał nam wykonywanie w ciągu
krótkiego marcowego dnia po cztery loty. Niektóre zaś myśliw­
ce wykonywały po siedem — dziesięć lotów" 21.
Wieczorem 12 marca dowódca włoskiego korpusu gen. Roat-
ta, po otrzymaniu meldunku, że wprowadzona do walki dywizja
„Littorio", stanowiąca ostatni odwód, poniosła duże straty i nie
jest zdolna do kontynuowania natarcia, wydał rozkaz o zanie­
chaniu ofensywy i przejściu do obrony. Była to decyzja, która
do dziś wywołuje dyskusje wśród historyków zajmujących się tą
wojną. Podjęta została w chwili, gdy Włosi dysponowali zna­
czną przewagą nad dopiero koncentrującymi się oddziałami
IV korpusu. W tym dniu tylko w sile żywej przewaga Włochów
była ponad czterokrotna. Jeszcze większa w technicznych środ­
kach walki, poza lotnictwem. Decyzja gen. Roatty o przejściu
do obrony spowodowała, że faktycznie los tej operacji roz­
strzygnął się już 12 marca 22. Nie dysponując dokumentami
włoskimi trudno ustalić motywy, które skłoniły dowódcę Corpo
Truppe Volontaire do podjęcia tej decyzji. Zdaniem radzieckie­
go historyka Samojłowa, były to przyczyny następujące:
„1) Wszystkie trzydniowe ataki korpusu włoskiego w rejonie
Toriji, Brihuegi zostały odparte przez republikanów. Dowódz­
two korpusu kolejno wprowadziło do walki wszystkie swoje siły
i nie osiągnęło powodzenia.
Widocznie dowódca korpusu nie zaryzykował powtórzenia
świeżego jeszcze w pamięci doświadczenia Franco nad rzeką Ja­
ramą, gdzie w bezskutecznych atakach stracił najlepsze, najbar­
dziej zdatne do walki jednostki swojej armii.
2) Włoski korpus ekspedycyjny poniósł tylko w ciągu pięciu
dni operacji ciężkie straty w ludziach i sprzęcie (...)
3) Korpus włoski doznał głębokiego wstrząsu moralnego,

21 G. P r o k o f i e w , Niebo hiszpańskie w ptomieniach, (w:) Pod sztanda­

rem, s. 494—495.
22 Por. J. G a r c i a , Ispanija Narodnogo Fronta, Moskwa 1947, s. 146.
zwłaszcza w ciągu dwóch ostatnich dni, w wyniku działania re­
publikańskiego lotnictwa i czołgów.
4) Wszystkie wyżej podane czynniki oraz śnieg, deszcz, mróz
i błoto, które nadszarpnęły siły fizyczne wojsk, a także w olb­
rzymim stopniu — agitacja polityczna republikanów poważnie
wpłynęły na stan polityczno-moralny osobowego składu korpu­
su.
5) Wytrzymałość piechoty republikańskiej w połączeniu
z czynnymi działaniami republikańskiego lotnictwa i czołgów
widocznie wytworzyła wśród generałów włoskich wyolbrzy­
mione pojęcie o siłach przeciwnika"23.
Zgadzając się z większością argumentów przytoczonych
przez Samojłowa, trudno przyjąć za miarodajne wnioski zawar­
te w punkcie pierwszym i czwartym. Nie jest zgodne ze stanem
faktycznym stwierdzenie, że w ciągu trzydniowych walk w re­
jonie Torija—Brihuega zostały odparte przez republikanów
wszystkie ataki Włochów. Przecież 11 marca przełamali oni
obronę republikańską i przesunęli front aż pod Toriję. Wydaje
się, że gdyby dowództwo włoskie działało bardziej energicznie
i próbowało manewrów, na przykład uderzeń na skrzydła, to
miało możliwość głębiej wedrzeć się w obronę republikańską.
Mało przekonująca jest argumentacja, że trudne warunki tere­
nowe i klimatyczne były przyczyną wyczerpania sił fizycznych
Włochów. Faktycznie wyczerpywały one siły fizyczne, ale obu
stron, a Włosi lepiej wyposażeni mogli łatwiej znieść te utrud­
nienia. Republikanie, głównie pododdziały 11 dywizji, na któ­
rych spoczywał ciężar walk, byli bardzo wyczerpani. „Można
było nieraz zauważyć, jak w krótkich przerwach zasypiali oni
nawet na stojąco; wszyscy też mocno odczuwali niedojadanie
i chłód" 24.
Stało się faktem, że Włosi 12 marca wieczorem zaniechali
działań ofensywnych i przeszli do obrony. W ten sposób zakoń­
czył się pierwszy etap operacji pod Guadalajarą — etap walk
zaczepnych prowadzonych przez korpus włoski. Rozpoczął się
etap drugi charakteryzujący się wzmacnianiem wojsk republi­
kańskich i przejęciem przez nie inicjatywy.
Drugi etap operacji pod Guadalajarą składał się z dwóch faz:
pierwszej, w której republikanie powstrzymywali lokalne natar­

23 B r o n , op. cit., s. 100—101.

24 R o d i m c o w , op. cit., s. 319.
cia Włochów oraz odzyskali część wcześniej utraconego terenu,
i drugiej, w której dokonali przegrupowania sił w celu przejścia
do generalnego natarcia.
13 marca republikanie rozpoczęli ataki na pośpiesznie przy­
gotowywane przez Włochów pozycje obronne. Przed połud­
niem zaatakowali lotnictwem zgrupowaną w Trijueąue piechotę
i artylerię włoską. W szeregach nieprzyjaciela wybuchła panika.
Część żołnierzy rozproszyła się. Lister wydał więc rozkaz do
natarcia na Trijueąue. Główne uderzenie wykonać miała znów
2 brygada wzdłuż autostrady. Ugrupowała się ona w dwa rzuty.
W pierwszym znajdowały się dwa bataliony piechoty wspierane
przez dwie kompanie czołgów i 5 armat przeciwpancernych
„Oerlikon". Do osłony i ubezpieczenia lewego skrzydła wydzie­
lono batalion piechoty. Ostatni z batalionów wyznaczony został
do odwodu dowódcy brygady i miał się ześrodkować w rejonie
Toriji25. Działania pomocnicze — atak na Trijueąue od połud­
niowego wschodu — prowadzić miała 1 brygada szturmowa.
Wsparcie obu brygadom zapewniała wydzielona grupa artylerii,
której ogień torować miał drogę piechocie.
Lister zamierzał zaatakować nie tylko Trijueąue, ale także
Casa del Cobo i Palacio de Ibarra. Na Casa del Cobo nacierać
miała XI Brygada Międzynarodowa, a na Palacio de Ibarra —
XII Brygada Międzynarodowa. Kierunki natarcia Brygad Mię­
dzynarodowych były kierunkami pomocniczymi, ich celem było
odwrócenie uwagi nieprzyjaciela od głównego kierunku ataku.
Dlatego uderzenie XI Brygady Międzynarodowej miało wy­
przedzać o 30 minut działania 1 i 2 brygad.
O godzinie 11.30 do natarcia w kierunku Casa del Cobo
wyruszyły bataliony XI Brygady Międzynarodowej. Nieprzyja­
ciel — pododdziały dywizji „Littorio" — otworzył silny ogień.
Osłabiło to tempo posuwania się prawego skrzydła, przez co
kierunek natarcia zaczął się przesuwać ku Trijueąue.
O godzinie 12.00 wzdłuż osi autostrady rozpoczęła natarcie
2 brygada. W pierwszej linii atakowały dwie kompanie czoł­
gów. Za nimi posuwała się piechota. Czołgiści z marszu zaata­
kowali piechotę włoską broniącą podejść do Trijueąue i po
krótkiej walce opanowali przedni skraj tej miejscowości. Za
czołgami do Trijueąue wkroczyła piechota. Rozpoczęły się za­
cięte walki uliczne. Niespodziewany atak republikanów zasko­

25 Tamże.
czył Włochów, którzy wycofali się z przedmieść. Bliżej centrum
republikanie napotykali większy opór, zwłaszcza że wozy bojo­
we mogły się posuwać jedynie wzdłuż autostrady. Wykorzystu­
jąc dogodne warunki do obrony przeciwpancernej Włosi obrzu­
cali czołgi granatami, butelkami z płynem zapalającym, płoną­
cymi pochodniami itp. Zmusiło to czołgistów do wycofania się
z Trijueąue. Po opuszczeniu zwartej zabudowy rozbili oni
rozmieszczone za osadą baterie artylerii.
Wobec zaangażowania się 1 i 2 batalionów w ciężkie walki
uliczne mjr Pando postanowił wprowadzić do walki drugi rzut.
Batalion piechoty wzmocniony kompanią karabinów maszyno­
wych otrzymał zadanie głębokiego obejścia Trijueąue i zaata­
kowania nieprzyjaciela od tyłu. Pojawienie się republikanów na
przeciwległym skraju osady wywołało u Włochów panikę. Pół-
nocno-zachodnia i północna część osady w ciągu godziny zosta­
ła oczyszczona z nieprzyjaciela. Walki toczyły się już tylko na
północno-wschodnim jej skraju. W tym czasie republikańska
kompania karabinów maszynowych zaskoczyła maszerującą ko­
lumnę włoską i rozproszyła ją. Reszty dokonało lotnictwo wło­
skie, biorąc rozproszony własny batalion za republikański26. Po
południu Trijueąue zostało zdobyte. 2 brygada kontynuowała
pościg za nieprzyjacielem do przedmieść Casa del Cobo. Za­
brakło jej jednak sił na zdobycie tej miejscowości.
Mniej korzystnie dla republikanów rozwijała się sytuacja w pa­
sie natarcia XII i XI Brygad Międzynarodowych. Po pier­
wszych sukcesach pododdziałów XI Brygady Międzynarodowej
nacierających na Casa del Cobo ich natarcie zostało zatrzymane.
Włosi przeszli do kontrataków. Po południu przełamali prawe
skrzydło pozycji zajmowanych przez XI Brygadę Międzynaro­
dową. Powstała duża luka między tą brygadą a XII brygadą. Za­
grożone zostały tyły nacierającej na Palacio de Ibarra XII bry­
gady. Tym samym brygada ta została zmuszona do przerwania
natarcia. Dowódca 11 dywizji wprowadził w lukę część swoich
odwodów, a ponadto wydłużył zajmowane pozycje batalion im.
G. Garibaldiego. Wieczorem niebezpieczną sytuację opanowa­
no. Linia frontu uległa stabilizacji. Gen. „Lukács" wobec nieu­
danego natarcia brygady na Palacio de Ibarra zaplanował
przeprowadzenie na tę miejscowość nocnego wypadu. Nie
udało się jednak zaskoczyć Włochów i pododdziały XII

26 Tamże, s. 323.
Brygady Międzynarodowej wycofały się na wcześniej zajmowa­
ne pozycje.
Dzień 14 marca należał do spokojniejszych na odcinku Gua-
dalajary. Wyczerpane oddział- republikańskie odpoczywały,
przygotowując się do nowych walk. Włosi również nie przeja­
wiali większej aktywności, intensywnie działało jedynie lot­
nictwo republikańskie bombardując nieprzyjacielskie pozycje
i tyły, gdzie skupione były liczne kolumny samochodowe. Tego
dnia aktywne działania prowadziła XII Brygada Międzynaro­
dowa, realizując zadania z 13 marca. Bataliony im. G. Garibal­
diego i A. Marty zdobyły miejscowość Palacio de Ibarra. Wzię­
to do niewoli ponad 100 Włochów, zdobyto 3 samochody cięża­
rowe i kilka cekaemów 27.
14 marca oddziały republikańskie walczące pod Guadalajarą
wizytował dowódca Frontu Centralnego gen. Miaja wraz ze
swym sztabem. Wysoko ocenił on walki stoczone przez 11 dy­
wizję zapowiadając jednocześnie szybkie nadejście posiłków.
Potwierdził ponadto prowadzenie intensywnych przygotowań
do rozpoczęcia aktywnych działań. Na krótkim żołnierskim
spotkaniu dowódca 11 dywizji mjr Lister i komisarz Vittorio
Vidal („Carlos") wręczyli gen. Miaji zdobyty sztandar jednego
z włoskich oddziałów 28.
11 dywizja w czasie trzydniowych walk z przeważającymi si­
łami korpusu włoskiego doprowadziła do załamania się operacji
frankistów. Poszczycić się ona mogła dużą zdobyczą wo enną.
W walkach prowadzonych w dniach 12—14 marca zdobyła
13 dział, 500 karabinów, około 50 karabinów maszynowych
i wzięła do niewoli ponad 500 żołnierzy i oficerów włoskich 29.
14 marca zakończyła się pierwsza faza drugiego etapu opera­
cji pod Guadalajarą. Poprawiwszy pozycje wyjściowe przed
spodziewanymi działaniami zaczepnymi republikanie przez trzy
dni koncentrowali oddziały przygotowywane do generalne roz­
prawy z Włochami. Obok wcześniej już sformowanej 11 dywizji
koncentrowały się oddziały 12 i 14 dywizji. W reion działań
przybył sztab nowo utworzonego IV korpusu armijnego i prze­
jął dowodzenie walczącymi jednostkami oraz zajął się planowa­
niem kontrofensywy.

27 Zob. R e n n , op. cit., s. 206.

28 Zob. K o l c o w , op. cit., s . 4 9 4.
29 R o d i m c o w , op. cit., s. 3 2 4.
 Od 15 marca republikanie rozpoczęli przygotowania do trze­
ciego etapu walk — własnych działań ofensywnych. W walkach
pod Guadalajarą mieliśmy do czynienia ze stosowaniem przez
wojska republikańskie klasycznych wzorów prowadzenia dzia­
łań bojowych. Od etapu pasywnych walk obronnych przez ok­
res obustronnych natarć i kontrataków przygotowywano się do
decydującego natarcia z przewidywanym finałem w postaci
pościgu. Umiejętne zastosowanie przez republikanów tych kla­
sycznych zasad sztuki wojennej świadczyło o wysokim stanie
wyszkolenia młodej przecież Armii Ludowej i jej coraz większej
zdolności do prowadzenia działań ofensywnych nie tylko
w wymiarze taktycznym, ale i operacyjnym.
W czasie przygotowań do natarcia IV korpus odwiedzali li­
czni goście. Byli wśród nich działacze polityczni, wybitni do­
wódcy i komisarze. Żołnierze 11 dywizji gościli Dolores Ibárru­
ri, która przybyła w towarzystwie komisarza wojennego Frontu
Centralnego Francisco Antona. Odwiedzili oni także żołnierzy
znajdujących się na pierwszej linii. Spotkało się to ze strony
żołnierzy z entuzjastycznym przyjęciem. Dużo satysfakcji i ra­
dości sprawiły im pochwały wyrażone przez tę niezwykle popu­
larną działaczkę komunistyczną. Ibárruri wysoko oceniła dziel­
ną postawę i bohaterstwo żołnierzy 11 dywizji 30.
W rejon koncentracji 16 marca przybyła 65 brygada, która
nawiązała łączność z batalionem im. J. Dąbrowskiego. Koncen­
trowały się brygady 14 dywizji. Pozycje na lewo od 11 dywizji
zajęła 12 dywizja. Intensywnie pracował sztab IV korpusu oraz
sztaby dywizji, opracowujące plan republikańskiego natarcia.
Wyznaczono je na 18 marca. Główne uderzenie skierowane
miało być na Brihuegę. Po jej zdobyciu ciężar walk zamierzano
przenieść na autostradę Algora — Madryt.
Do działań na kierunku Brihuegi wyznaczono trzy brygady:
XII Brygadę Międzynarodową wspieraną przez 12 czołgów,
1 brygadę szturmową z 10 czołgami i 70 brygadę z 14 dywizji
wspomaganą przez 16 czołgów. Odwodem tego zgrupowania
miała być 65 brygada. Do dyspozycji wojsk nacierających na
Brihuegę korpus przydzielił całą artylerię i lotnictwo 31.
XII Brygada Międzynarodowa otrzymała zadanie posuwania
się wzdłuż szosy Torija — Brihuega do skrzyżowania z drogą

30 Tamże, s. 329—330.
31 Tamże, s. 332.
prowadzącą od autostrady. Następnie miała zaatakować Bri­
huegę od strony południowo-wschodniej. Na jej prawym
skrzydle nacierała 70 brygada. 1 brygada szturmowa wykonać
miała głęboki manewr obchodząc Brihuegę od północnego
wschodu.
Stosunek sił w rejonie Guadalajary w dniu republikańskiego
natarcia w dalszym ciągu korzystny był dla Włochów. Oddziały
włoskie i frankistowskie liczyły 45 tys. żołnierzy, miały 20 tys.
karabinów, 1500 karabinów maszynowych, 70 moździerzy, 200
dział, 80 czołgów i 50 samolotów. Republikanów było zaś
20 tys., wyposażeni byli w 12 tys. karabinów, 275 karabinów
maszynowych, 17 moździerzy, 28 dział, 60 czołgów i 70 samo­
lotów. Przewaga włosko-frankistowska wynosiła: w piechocie
2:1, broni maszynowej 5:1, artylerii 7:1, czołgach 1,3:1. Tylko
w lotnictwie republikanie mieli przewagę wynoszącą 1,4:1 32.
W pasie głównego natarcia — rejon Brihuegi — nieprzyjaciel
miał 10 tys. żołnierzy, 6 tys. karabinów, 400 karabinów maszy­
nowych, 20 moździerzy, 70 dział, 12 czołgów i samochodów
pancernych i 25—30 samolotów. Przygotowane do natarcia siły
republikańskie liczyły 10 tys. żołnierzy, 7 tys. karabinów, 140
karabinów maszynowych, 12 moździerzy, 16 dział, 38 czołgów
i 70 samolotów 33, Z zestawienia tego wynika, że w pasie prze­
łamania republikanom udało się zgromadzić siły równe tym, ja­
kimi dysponował przeciwnik, mieli też przewagę w czołgach
i lotnictwie.
18 marca o godzinie 13.30 rozpoczęło się republikańskie na­
tarcie. Pierwsze do akcji wkroczyło lotnictwo. Bombardowało
ono przedni skraj obrony, a szczególnie Brihuegę. Potem arty­
leria rozpoczęła ogniowe przygotowanie natarcia. Jeszcze
w czasie jego trwania ruszyły czołgi. Zwalczały one za pomocą
ognia bezpośredniego nieprzyjacielskie stanowiska ogniowe. Za
czołgami posuwały się pierwszorzutowe bataliony XII Brygady
Międzynarodowej i 70 brygady. Mimo złych warunków atmos­
ferycznych (padający deszcz) oraz terenowych (błoto) czołgi
i piechota wytrwale kontynuowały atak.
Włosi, mimo ponoszonych strat, uporczywie bronili pier­
wszej linii okopów. Rozpoczął się zażarty bój. Z pododdziałów
XII Brygady Międzynarodowej pierwsze przełamały obronę

32 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 464.

33 Tamże, s. 141.
batalion im. J. Dąbrowskiego i hiszpański batalion „Madryt".
W drugim rzucie brygady posuwał się batalion im. G. Garibal­
diego. Odwód stanowił batalion im. A. Marty. Włoskie linie
obronne przełamały także pierwszorzutowe bataliony 1 brygady
szturmowej.
Opanowanie pierwszej linii okopów zachwiało ducha bojo­
wego Włochów. Część oddziałów zaczęła wycofywać się w nie­
ładzie. Pierwszorzutowe pododdziały wojsk republikańskich
rozpoczęły pościg aż do przedmieść Brihuegi. Włochom, dzięki
koncentracji silnego ognia artyleryjskiego, udało się powstrzy­
mać natarcie XII Brygady Międzynarodowej. Wówczas gen.
„Lukács" polecił wspierającym go czołgom dokonanie głębo­
kiego obejścia miasta od północy. Manewr się powiódł. Nie
został jednak wykorzystany przez piechotę 70 brygady, która
zbyt wolno prowadziła natarcie. W tej sytuacji mjr Lister pod­
porządkował XII Brygadzie Międzynarodowej dwie kompanie
czołgów, które dotychczas wspierały działania 70 brygady. Tym
silnym zgrupowaniem czołgów gen. „Lukács" rozpoczął natar­
cie na Brihuegę. Czołgiści wdarli się w ugrupowanie nieprzyja­
ciela. Za czołgami energicznie natarła piechota z batalionów im.
J. Dąbrowskiego i „Madryt". Włosi w pośpiechu zaczęli się
wycofywać. Z republikańskich batalionów piechoty jako pierwsi
do Brihuegi wkroczyli dąbrowszczacy 34, po nich Hiszpanie
z batalionu „Madryt" i Włosi z batalionu im. G. Garibaldiego.
Podczas walk w mieście w zwartej zabudowie słabło tempo
natarcia republikanów, a bardziej zacięta stawała się obrona
przeciwnika. Cały ciężar walk spoczywał na XII Brygadzie
Międzynarodowej, ponieważ żołnierze 70 brygady i 1 brygady
szturmowej nacierali bez zapału i wkrótce zalegli, mimo że
Włosi wycofywali się. Malała więc szansa odcięcia wycofują­
cych się oddziałów włoskich.
Dopiero około godziny 16.00, ponaglona przez dowódcę dy­
wizji, 1 brygada szturmowa rozpoczęła energiczne natarcie.
Przełamując nieprzyjacielskie pozycje zaczęła oskrzydlać Bri­
huegę od północy.
Włosi atakowani od wschodu i północy podjęli decyzję o wy­
cofaniu się z Brihuegi. Pod koniec dnia odwrót 1 dywizji wło­
skiej przekształcił się w ucieczkę. Włosi pozostawili wiele sprzę­
tu i uzbrojenia. Oddziały republikańskie przystąpiły do oczy­

34 L o n g o , op. cit., s. 275.

szczania miasta. Wyróżniały się w tej akcji bataliony im.
J. Dąbrowskiego i G. Garibaldiego. Wieczorem walki w mieś­
cie wygasły. Brihuega została zdobyta. 1 dywizja włoska pobita
i zdemoralizowana w nieładzie wycofywała się tracąc uzbrojenie
i sprzęt. „Wzięto do niewoli około 300 ludzi, zdobyto 30 dział
różnych systemów, 6 czołgów, 130 samochodów i traktorów,
dużą ilość wszelkiego rodzaju sprzętu inżynieryjnego i inten-
denckiego, wiele żywności i innego cennego dobytku" 35.
Po zdobyciu Brihuegi batalion im. J. Dąbrowskiego otrzymał
rozkaz zajęcia pozycji na okalających miasto górach od strony
rzeki Tajuna. Pościg kontynuowały hiszpańskie bataliony
„Madryt" i „Bandera Roja" 56, a 1 brygada szturmowa wyszła
na szosę Brihuega — Almadrones.
W czasie gdy wydzielone zgrupowanie 11 dywizji nacierało
na Brihuegę Włosi niespodziewanie zaatakowali przygotowują­
ce się do działań zaczepnych 2 brygadę i XI Brygadę Między­
narodową. O godzinie 17.00 po silnym ostrzale artyleryjskim
pododdziały dywizji „Littorio" przystąpiły do ataku. Nacierały
z kierunku Casa del Cobo na styk dwóch wspomnianych bry­
gad. Włosi w pierwszej linii uderzyli czterema batalionami pie­
choty wspieranymi przez czołgi. Zaatakowane zostały pozycje
zajmowane przez batalion „Apoyo", czasowo przydzielony XI
brygadzie i batalion „Pasionaria" z 2 brygady. Przewaga Wło­
chów w pasie natarcia była tak duża, że wymienione bataliony
cofnęły się zaginając skrzydła. Nieprzyjaciel kontynuował na­
tarcie. Położenie republikanów stawało się coraz groźniejsze,
gdyż mogło dojść do przecięcia drogi Torija — Brihuega. A to
oznaczałoby wyjście na tyły 11 dywizji. Aby opanować sytuację,
Lister polecił przerzucić z rejonu Trijueąue odwodowy bata­
lion z 2 brygady i z XI Brygady Międzynarodowej. Przydzielo­
no im po kompanii czołgów. Dzięki dobremu współdziałaniu
piechoty z czołgami nieprzyjaciel został zatrzymany, a następ­
nie odrzucony na wcześniej zajmowane pozycje 37.
Wieczorem 18 marca, kiedy klęska Włochów stała się faktem,
gen. Roatta w celu ratowania swych wojsk, a zwłaszcza dywizji
„Littorio", przed całkowitym rozgromieniem, wydał rozkaz na­
kazujący wycofanie się całego korpusu. Już w nocy z 18 na 19

35 R o d i m c o w , op, cit., s. 337.

36 Por. J. M r o z e k , Wspomnienia z frontu, „Dąbrowszczak" nr 12 z
% III 1937 r.
37 R o d i m c o w, op. cit., s. 333.
marca Włosi przystąpili do wycofywania swych oddziałów.
Miały one obsadzić nową, dobrze przygotowaną pod względem
rozbudowy inżynieryjnej, linię obrony.
19 marca rano dowódca 2 brygady otrzymał dane z rozpo­
znania świadczące, że Włosi przystąpili do zorganizowanego
odwrotu. W południe dane te zostały potwierdzone przez roz­
poznanie lotnicze. W związku z tym mjr Pando rozpoczął przy­
gotowania do pościgu za nieprzyjacielem. Zanim zostały one
ukończone, w pościg ruszyły brygady XI i 70.
W południe batalion im. Komuny Paryskiej z XI Brygady
Międzynarodowej nacierał na Casa del Cobo. Po krótkiej walce
z ubezpieczeniem — główne siły Włosi już wycofali — miejs­
cowość ta została zajęta. Pozostałe bataliony XI Brygady Mię­
dzynarodowej zachęcone powodzeniem o godzinie 13.40 weszły
do działań. Napotkawszy słaby opór tyłowego ubezpieczenia
nieprzyjaciela republikanie przystąpili do pościgu. A oto
wspomnienia szefa sztabu brygady Renna: „Dziś idzie zna­
cznie lepiej! Tam przed nami możecie jeszcze dojrzeć, jak nasze
kompanie znikają właśnie w zaroślach. Na prawo od nas posu­
wa się też naprzód 70 brygada.
Była godzina 16.00. Prawie wcale nie słychać było odgłosów
bitwy. Prawdopodobnie faszyści uciekli, nie strzelając" 38.
19 marca XI Brygada Międzynarodowa przekroczyła drogę łą­
czącą autostradę z Brihuegą. Dalszy pościg został jednak zaha­
mowany. Przed zmierzchem gen. „Kleber" wydał rozkaz
umocnienia się brygady na zajętych pozycjach.
Największe powodzenie miał pościg prowadzony przez
2 brygadę. Mjr Pando utworzył specjalny zmotoryzowany od­
dział wydzielony złożony z batalionu piechoty, przewożonego
samochodami, kompanii czołgów i baterii artylerii ciągnionej
przez samochody.
Zmotoryzowana kolumna posuwająca się ze znaczną szyb­
kością zaskoczyła Włochów w miejscowości Gajanejos leżącej
na 89 kilometrze autostrady. Rozpoczęła się walka. Czołgi re­
publikańskie ostrzelała artyleria. Jeden został unieruchomiony.
Pozostałe umiejętnie wykorzystując teren przyjęły walkę. Do
natarcia przystąpiła piechota republikańska. Ogień rozpoczęła
bateria artylerii. Z pomocą republikanom pospieszyło lotnic­
two. Właściwe współdziałanie piechoty, czołgów, artylerii

38 Renn, op. cit., s. 215.

i lotnictwa doprowadziło do zniszczenia nieprzyjacielskich pod­
oddziałów osłony i zdobycia Gajanejos 39. Po zakończeniu walki
o tę miejscowość republikańska piechota ponownie załadowała
się na samochody i kontynuowała pościg. Do zapadnięcia
zmroku udało się jej osiągnąć 94 kilometr autostrady. Ale pod
miejscowością Ledanca, którą obsadziły silne oddziały nieprzy­
jaciela, pościg został przerwany.
Mjr Lister otrzymawszy meldunek o zatrzymaniu 2 brygady
pod Ledancą rozkazał jej przygotować się do natarcia od rana
20 marca. Była to decyzja dość ryzykowna, bowiem 2 brygada
wysunęła się zdecydowanie najdalej ze wszystkich oddziałów 11
dywizji i miała odsłonięte obydwa skrzydła. Szczególnie duża
luka powstała na prawym skrzydle, ponieważ jej prawy sąsiad,
XI Brygada Międzynarodowa, został przeniesiony do odwodu
dywizji.
19 marca z 11 dywizji pościg kontynuowały 1 brygada sztur­
mowa i 70 brygada. 1 brygada dotarła do miejscowości Batalia.
Obok 11 w natarciu uczestniczyły dywizje 12 i 14. Ich dzia­
łania nie były jednak tak dynamiczne jak 11 dywizji i dlatego
nie zanotowały one wielkich sukcesów. Korzystniej prezentowa­
ła się 14 dywizja, która nacierała na kierunku Alaminos. Pomi­
mo braku 70 brygady, podporządkowanej 11 dywizji, opanowa­
ła ona miejscowość Villaviciosa de Tajuna i posuwała się
wzdłuż drogi Brihuega — Alaminos.
12 dywizja, która walczyła z frankistowską dywizją „Soria",
nie osiągnęła większego sukcesu. Wszystkie próby wyparcia
przeciwnika skończyły się niepowodzeniem i w tym rejonie
front nie uległ żadnym zmianom.
Mimo trudnej sytuacji taktycznej — brak powodzenia w
działaniach 12 dywizji i spowodowana tym konieczność zabez­
pieczenia lewego skrzydła przez XI Brygadę Międzynarodową
oraz słabe postępy własnego prawego skrzydła — Lister był
zdecydowany kontynuować 20 marca natarcie wzdłuż autostra­
dy. Takie też rozkazy zostały przekazane 2 brygadzie.
Mjr Pando przez całą noc z 19 na 20 marca przygotowywał
pododdziały do czekających ich walk. Dokonał przegrupowania
batalionów, by do pierwszej linii wprowadzić te, które 19 marca
nie uczestniczyły w walkach.
20 marca o godzinie 12.00 2 brygada przystąpiła do natarcia

39 R o d i m c o w, op. cit., s. 339.

wzdłuż autostrady z zamiarem zdobycia miejscowości Ledanca.
Włosi skoncentrowali na pierwszorzutowych batalionach tej
brygady silny ogień artylerii i piechoty. Zniszczone zostały dwa
czołgi republikańskie. Piechota zaległa. W tym dniu brygada
nie była już zdolna do prowadzenia działań ofensywnych.
Lister nie bacząc na wyczerpanie żołnierzy ponaglał do no­
wego natarcia. Miało ono być przeprowadzone 22 marca. Tym
razem dowódca 2 brygady do ataku na Ledancę wyznaczył dwa
bataliony wzmocnione dodatkowymi karabinami maszynowy­
mi, artylerią i czołgami.
22 marca, po krótkim, ale silnym przygotowaniu ogniowym,
2 brygada energicznie zaatakowała Ledancę i zajęła ją. Lecz
Włosi, którzy umocnili się na nowych pozycjach obronnych,
nie zamierzali dalej ustępować, a wieczorem udanym kontrata­
kiem odbili Ledancę.
W dniach 20—22 marca pościg za Włochami kontynuowały
z 11 dywizji 1 i 70 brygady, a z 14 dywizji 65 i 72 brygady.
Oddziały republikańskie osiągnęły rubież Valdearenos — Ledan­
ca — Hontanares — Alaminos. Frankiści, zaniepokojeni moż­
liwością całkowitego rozbicia korpusu włoskiego i przerwania
frontu, na odcinek Ledanca — Hontanares zaczęli przerzucać
silne odwody. Obsadzały one, wcześniej przygotowaną, linię
obrony. Ponadto Włosi otrząsnąwszy się z porażki stopniowo
doprowadzali swe oddziały do gotowości bojowej. Przedsię­
wzięcia te sprawiły, że republikańskie natarcie zostało zatrzy­
mane.
23 marca, wobec wyczerpania zdolności ofensywnych, ppłk
Jurano wydał rozkaz, aby IV korpus przeszedł do obrony. Jed­
nocześnie z frontu wycofano brygady szturmowe (1 i 2 brygady
hiszpańskie oraz XI i XII Brygady Międzynarodowe). Decyzja
o wycofaniu brygad szturmowych podyktowana była przyjętym
w armii republikańskiej zwyczajem, by doborowe oddziały nie
były wykorzystywane na kierunkach drugorzędnych, na ustabi­
lizowanych odcinkach frontu. Cofnięto je do odwodu przygo­
towując do walk na kierunkach, gdzie ważyły się losy republiki.
Wojska republikańskie w walkach pod Guadalajarą zdobyły:
43 działa, 8 moździerzy, około 400 karabinów maszynowych,
2000 karabinów, 10 czołgów, 170 samochodów ciężarowych
i traktorów, około 4 mln naboi do broni ręcznej i maszynowej,
25 tys. pocisków artyleryjskich oraz wiele żywności, umundu­
rowania i wyposażenia. Republikanie zadali też Włochom duże
straty. Strat ludzkich Włosi nigdy nie opublikowali, dlatego
trudno je precyzyjnie ustalić. Można je jednak szacować na
około 10 tys. zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Na pew­
no zaś nieprzyjaciel stracił 35 samolotów, 45 czołgów (w tym 10
zdobytych), około 100 dział i dużą liczbę środków transportu.
Straty republikanów — według ich danych — to: 208 zabitych,
3430 rannych, 1855 chorych i 230 zaginionych; w sprzęcie:
2 samoloty, 7 czołgów, 5 dział, około 20 karabinów maszyno­
wych i 550 karabinów 40. Chociaż są to dane pochodzące z jed­
nego źródła — od republikanów — dlatego być może straty
własne są zaniżone, a wyolbrzymione przeciwnika, ale jest rze­
czą niekwestionowaną, że Włosi ponieśli je znacznie większe.
W wyniku strat, jakie ponieśli w bitwie pod Guadalajarą, musieli
poważnie zreorganizować swe oddziały. Od 2 kwietnia 1937 r.
włoskie siły interwencyjne w Hiszpanii składały się z trzech
dywizji: „Littorio", „Frecce Nerę", „XXIII Marżo", zgrupo­
wania broni specjalnych „XXIII Luglio" oraz artylerii41. Je­
dynie dywizja „Littorio" przetrwała w nie zmienionym składzie,
pozostałe trzy dywizje walczące pod Guadalajarą miały tak du­
że straty i uległy tak dużej demoralizacji, że utworzono z nich
dwie zupełnie nowe dywizje. Po klęsce pod Guadalajarą odwo­
łany został gen. Roatta, a jego miejsce zajął gen. Ettore Bastico.
Wnioski z bitwy pod Guadalajarą wyciągnął gen. Franco.
Planując działania przeciwko prowincjom północnym w pełni
docenił rolę, jaką w tej wojnie odgrywało lotnictwo. Ponieważ
najsilniejszym i najskuteczniejszym lotnictwem dysponował
niemiecki Legion „Condor", jemu podporządkowano całość
lotnictwa frankistowskiego i włoskiego. W ten sposób dowódca
Legionu „Condor" gen. Sperrle stał się dowódcą połączonych
frankistowskich sił powietrznych. Teraz Niemcy podjęli się kie­
rowania operacjami wojsk gen. Franco. Na efekty nie trzeba by­
ło długo czekać. 26 kwietnia legło w gruzach zmiażdżone dy­
wanowym bombardowaniem lotniczym baskijskie miasto Guer­
nica, a w kilka dni później miasto Durango. Jak się okazało, już
po zakończeniu wojny w Hiszpanii, Niemcy potraktowali to ja­
ko eksperyment pozwalający na zapoznanie się ze skutkami
zmasowanego użycia lotnictwa 42.
Bitwa pod Guadalajarą była pierwszą bitwą stoczoną przez
40 Bron, Kozłowski, Techniczek, op. cit., s. 142—143.
41 Tamże, s. 147.
42 Dobrzyński, op. cit., s. 161 — 165.
republikanów, w której po walkach obronnych rozpoczęły się
zwycięskie działania ofensywne. Klęska włoskiego korpusu pod
Guadalajarą była również wielkim wydarzeniem politycznym
o znaczeniu międzynarodowym. Bitwa ta nadwerężyła prestiż
Włoch.
Szukając usprawiedliwienia dla klęski poniesionej pod Gua­
dalajarą starali się Włosi, fałszując rzeczywistość, wyolbrzymiać
siły republikanów 43. Czynili to także dowódcy frankistowscy.
Frankistowski generał lotnictwa Jose Goma tak przedstawił
walki pod Guadalajarą: „Zaczynając od 13 marca nieprzyjaciel
ukazał się w olbrzymich ilościach w powietrzu, a jego przewaga
była oczywista i zastraszająca. Tak straszna, że szybko dała mu
również dogodną sytuację na ziemi"44. Rzeczywistość była na­
tomiast taka, że do 18 marca republikanie mieli jedynie lokalną
przewagę w powietrzu, a od tego dnia stosunek sił w lotnictwie
wynosił 1,4:1 dla republikanów. Przewagę w powietrzu repub­
likanie uzyskali również dzięki większej operatywności swego
lotnictwa. Ta zaś była wynikiem sprawniejszego dowodzenia,
umiejętnego stosowania zasady ekonomii sił, a zwłaszcza wyż­
szego stanu moralno-bojowego lotników republikańskich. Oni
to nie zważając na niezwykle trudne warunki atmosferyczne
(niskie pułapy chmur), które unieruchomiły lotnictwo przeciw­
nika, przeprowadzali naloty na pozbawione osłony powietrznej
kolumny włoskie. Ponadto radzieckie samoloty bombowe typu
„SB" i „RZ" były wyższej klasy niż analogiczne włoskie i fran­
kistowskie. A oto opis naocznego uczestnika tych wydarzeń, ra­
dzieckiego lotnika, Prokofiewa: „Lotnisko w tych dniach przy­
pominało jarmark. Wszędzie grupami siedzieli ludzie ze zbroj-
mistrzem na czele, ładowali naboje do taśm karabinów maszy­
nowych, wyładowywali i podwieszali bomby pod samoloty, wy­
konywali różne prace pomocnicze. Na trzeci dzień walk (12
marca — L.W.) włączyły się do działań bojowych również sa­
moloty szturmowe. Posuwanie się nieprzyjaciela zostało za­
trzymane" 45.
Lotnictwo republikańskie, mimo dużej roli, jaką odegrało
w bitwie pod Guadalajarą, nie zadecydowało o losach tej opera­
cji. Decydujące było bowiem współdziałanie wszystkich rodza­
jów wojsk.

43 Kolcow, op. cit., s. 500.

44 J . G o m a , La guerra en el aire, Barcelona 1958, s. 189.
45 P r o k o f i e w , op, cit., s . 496.
 Bitwa pod Guadalajarą stanowiła ważny etap w organizacyj­
nym rozwoju Armii Ludowej. Po raz pierwszy w tej wojnie re­
publikanie utworzyli wyższy związek taktyczny — korpus.
Sformowany wyłącznie na potrzeby tej bitwy IV korpus armij­
ny zdał egzamin, działając jako samodzielna grupa operacyjna
luźno podporządkowana Frontowi Centralnemu. Co prawda
w korpusie były jeszcze duże braki. Na przykład zbyt szczupłe
dowództwa i sztaby — tak korpusu, jak i dywizji — brak służb
(szczególnie dotkliwie odczuwalny był brak środków łączności),
organicznych jednostek wsparcia (artylerii, broni pancernej
itp.). Zarówno korpus, jak i dywizje organizowane były w wal­
ce, z brygad przebywających na różnych frontach. Wyciągając
wnioski z działań IV korpusu w bitwie pod Guadalajarą na po­
czątku kwietnia 1937 r. na Froncie Centralnym utworzono je­
szcze dwa korpusy, II — broniący Madrytu i V — do odwodu.
W czerwcu 1937 r. front miał już pięć korpusów. W ten sposób
Armia Ludowa zaczynała przybierać kształt nowoczesnej armii
regularnej. Usprawniono dowodzenie, porządkowano stany
osobowe poszczególnych związków taktycznych.
W czasie walk pod Guadalajarą zdała egzamin większość
młodych dowódców Armii Ludowej. Dowódcy w większości
nie mając odpowiedniego wyszkolenia wojskowego z powodze­
niem dowodzili związkami taktycznymi. „Przeciwko generałom
włoskiej armii królewskiej działali generałowie (faktycznie ofi­
cerowie — L.W.) młodej armii republikańskiej: dowódca korpu­
su — podpułkownik artylerii Enriąue Jurado, dowódca 11 dy­
wizji — madrycki robotnik, metalowiec Enriąue Lister, do­
wódca 12 dywizji — członek włoskiej młodzieży komunisty­
cznej Nino Nanetti i dowódca 14 dywizji — madrycki robotnik
drogowy Cipriano Mera" 46.
Klęska włoskiego korpusu pod Guadalajarą podniosła autory­
tet republikańskiej Hiszpanii w kraju i za granicą. Za granicą
duże wrażenie wywarła klęska, w większości regularnych i no­
wocześnie wyposażonych, oddziałów włoskich w starciu z mło­
dą, dopiero co tworzoną armią. Obaliła ona mit o potędze
państw faszystowskich, a jednocześnie uświadomiła całej mię­
dzynarodowej społeczności skalę zaangażowania faszystowskich
rządów Włoch i Niemiec.
Zwycięstwo republikanów pod Guadalajarą zostało entuzja­

46 S a m a r i n, op. cit., s. 104.

stycznie przyjęte przez naród hiszpański. Szczególnie żywo
reagowała ludność miejscowości, w pobliżu których toczyły się
walki. Żołnierzy obdarowywano upominkami, żywnością,
odzieżą. „Na znak szczególnego uznania piękne dziewczęta,
ubrane w stroje narodowe, wręczyły najlepszym, wyróżniają­
cym się w walkach żołnierzom, podoficerom i oficerom piękne
koszule własnoręcznie haftowane. Uroczystości te odbywały się
przed frontem pododdziałów"47. Pozdrowienia dla żołnierzy
biorących udział w bitwie, a zwłaszcza najdzielniejszych brygad
11 dywizji, przesłała klasa robotnicza Madrytu. Mieszkańcy
stolicy wdzięczni za uratowanie miasta przed najazdem Wło­
chów wysyłali telegramy, listy oraz podarunki dla całych pod­
oddziałów i pojedynczych żołnierzy.
Uroczystości związane ze zwycięstwem pod Guadalajarą od­
bywały się we wszystkich brygadach biorących udział w bitwie.
Trwały przez trzy dni, od 23 do 25 marca.
Bitwa pod Guadalajarą będąca czwartą próbą zdobycia Mad­
rytu usunęła kolejne zagrożenie stolicy. Gen. Franco musiał ra­
dykalnie zweryfikować plany strategiczne i przygotować się do
prowadzenia długotrwałej wojny. W ten sposób uporczywa
obrona Madrytu odmieniła charakter prowadzonej wojny. Obie
strony przystąpiły do tworzenia armii masowych i do prowa­
dzenia wojny na wyczerpanie.
Gdy tylko minęło bezpośrednie zagrożenie Madrytu, premier
rządu republikańskiego Caballero zaczął ograniczać wpływy
komunistów w wojsku. Korzystając z faktu, że pełnił obowiązki
ministra wojny, przystąpił do akcji „oczyszczania" dowództw,
sztabów i Generalnego Komisariatu Wojennego z komunistów
i ich sympatyków. Na ich miejsce wprowadzał swoich zwolen­
ników. Jednocześnie przygotowywał plan przewrotu polity­
cznego. Chciał utworzyć, wspólnie z anarchistami, rząd syndy-
kalistyczny z pominięciem komunistów, republikanów i części
socjalistów. Oznaczało to rozbicie Frontu Ludowego. Wiosną
1937 r. podjęto w Barcelonie próbę trockistowsko-anarchisty-
cznego puczu. Został on jednak udaremniony, a Caballero mu­
siał zrzec się urzędu premiera. Jego miejsce zajął umiarkowany
socjalista Juan Negrin Lopez. Podjął on energiczne działania
dla wzmocnienia rządu i armii.
Gen. Franco, po bitwie pod Guadalajarą, porzucił myśl

47 R o d i m c o w, op. cit., s. 341.

o prowadzeniu działań zmierzających do zdobycia Madrytu
i od wiosny 1937 r. koncentrował uwagę na atakowaniu pro­
wincji północnych. Republikanie podjęli więc próbę zlikwido­
wania zagrożenia, jakie dla stolicy stanowiło przebywanie fran­
kistów niemalże na jej przedmieściach. W tym celu w ramach
operacji mających odciążyć Front Północny zaplanowali opera­
cję brunecką, która miała także odsunąć front od przedmieść
Madrytu.
Zanim doszło do operacji bruneckiej, obydwie strony podej­
mowały próby zaktywizowania działań na Froncie Centralnym,
szczególnie w obszarze Madrytu. Były to jednak walki lokalne
prowadzone na niewielką skalę.
Na początku kwietnia 1937 r. zarówno republikanie jak
i frankiści zamierzali poprawić położenie na odcinku Morata
deTajuna. W ramach republikańskiego natarcia brał udział pol­
ski batalion im. J. Dąbrowskiego. XII Brygada Międzynaro­
dowa weszła w skład V korpusu dowodzonego przez mjr. Juana
Modesto. Wydzielone oddziały tego korpusu 5 kwietnia miały
rozpocząć lokalną ofensywę na odcinku Morata de Tajuńa. Po
przybyciu do wyznaczonego rejonu okazało się, że frankiści już
rozpoczęli natarcie i oddziały republikańskie zmuszone zostały
do prowadzenia walk obronnych. Po zatrzymaniu nieprzyjaciel­
skiego ataku gen. „Lukács" wydał rozkaz przejścia do natarcia.
Nie przyniosło ono pełnego sukcesu. Zdobyto jedynie pierwszą
linię okopów. Wobec nikłych szans kontynuowania działań za­
czepnych mjr Modesto wydał rozkaz najpierw o zaniechaniu
natarcia, a następnie o wycofaniu z frontu oddziałów V korpu­
su.
Lokalne walki, niekiedy bardzo zacięte, prowadzone były
także w rejonie Madrytu. Frankiści próbowali atakować w Mia­
steczku Uniwersyteckim, na odcinku Carabanchel. Były to jed­
nak walki nie mające większego wpływu na zmianę sytuacji na
frontach. O tym, że sytuacja w rejonie Madrytu stabilizowała
się i że minęła bezpośrednia groźba zdobycia miasta świadczyć
może decyzja premiera Caballero z 21 kwietnia 1937 r. o roz­
wiązaniu Komitetu Obrony Madrytu 48. Wojska II korpusu
broniące stolicy zostały podporządkowane dowództwu Frontu
Centralnego. Sprawy cywilne przejęła npwo wybrana Rada
Miejska.

48 B r o n, K o z ł o w s k i, T e c h n i c z e k, op. cit., s. 153.

OPERACJA BRUNECKA

Gen. Franco po niepowodzeniach, jakich doznał przy czte­

rokrotnych próbach zdobycia Madrytu, aby utrzymać inicjaty­
wę strategiczną, rozpoczął przygotowania do wojny długotrwa­
łej, na wyczerpanie. O jej wyniku miał decydować potencjał wo-
jenno-ekonomiczny. Wychodząc z tych założeń gen. Franco
zamierzał najpierw zdobyć północne okręgi administrowane
przez republikanów. Tam bowiem znajdował się dobrze rozbu­
dowany przemysł ciężki oraz liczne surowce. Do obrania tego
właśnie kierunku działań przynaglali Hitler i Mussolini. Za
udzielanie frankistom pomocy militarnej żądali dostawy hisz­
pańskiej rudy i stali. Te zaś znajdowały się w Kraju Basków
i w prowincji Santander.
Godząc się na przerwanie działań w rejonie Madrytu na
rzecz opanowania obszarów leżących nad Zatoką Biskajską gen.
Franco musiał oddać inicjatywę w ręce najpoważniejszego kon­
kurenta, gen. Moli. On bowiem był dowódcą armii „Północ".
Od kwietnia 1937 r. frankiści przystąpili do natarcia na
Froncie Północnym. Mimo bohaterskiej obrony wojska repub­
likańskie zmuszone były do wycofywania się. Broniące Baskonii
oddziały walczyły z dużą determinacją o każdy skrawek terenu.
Gen. Mola potrzebował blisko dwóch miesięcy, by dotrzeć do
przedmieść stolicy Baskonii Bilbao.
Rząd republikański i Sztab Generalny w pierwszych miesią­
cach walk na Froncie Północnym zbyt mało angażowały się do
udzielania pomocy walczącym w Baskonii oddziałom republi­
kańskim. Wobec odcięcia tych prowincji od strefy centralnej
rząd republikański miał ograniczone możliwości niesienia po­
mocy. Niemożliwe było wsparcie lotnicze, którego zasięg nie
pozwalał na udział w walkach na północy. Jedynie realną po­
mocą mogło być zaktywizowanie walk na frontach strefy cen­
tralnej i tym samym zmuszenie frankistów do przerzucenia tam
zaangażowanych na północy odwodów.
Pierwsze republikańskie operacje ofensywne o lokalnym za­
sięgu przeprowadzone w maju pod Valsain i w czerwcu pod
Huescą nie spełniły oczekiwań i w odczuwalny sposób nie od­
ciążyły Frontu Północnego.
19 czerwca frankiści zdobyli Bilbao i rozpoczęli przygotowa­
nia do ofensywy na Santander.
Dowództwo armii republikańskiej od dłuższego już czasu
rozważało możliwości przeprowadzenia operacji na dużą skalę.
Ostateczna decyzja nie zapadła wskutek kontrowersji występu­
jących między Caballero a dowódcą Frontu Centralnego gen.
Miają. Głównym powodem sporu było miejsce przeprowadze­
nia ofensywy. Dowództwo Frontu Centralnego wysuwało kon­
cepcję operacji pod Brunetę. Zwycięstwo tej koncepcji było
jedną z przyczyn dymisji Caballero i utworzenia rządu kiero­
wanego przez dr. Negrina 1.
Zasadniczym celem ofensywy pod Brunetę było przerwanie
pierścienia frankistowskiej obrony pod Madrytem oraz zmu­
szenie nieprzyjaciela do przerzucenia tam większości sił zgro­
madzonych na północy do planowanych działań na Santander.
W ten sposób mając na uwadze pomoc dla Frontu Północnego
planowano jednocześnie odsunąć bezpośrednie zagrożenie
Madrytu, odrzucając frankistów z jego przedmieść. Cel operacji
pod Brunetę oraz uczestnictwo w niej wojsk Frontu Centralne­
go powodują, że działania te zaliczane są do walk prowadzo­
nych w ramach obrony Madrytu.
Operacja brunecka miała być prowadzona wzdłuż rzeki Gua-
darramy, pomiędzy pasmem gór Sierra de Guadarrama a rzeką,
na głębokość, która umożliwiłaby odcięcie wojsk frankistow-
skich oblegających Madryt2. Był to obszar leżący w pobliżu
dwóch wielkich magistrali drogowych: autostrad Lizbona —
Madryt (przez Navalcarnero) — kontrolowanej przez franki­
stów i La Coruńa — Madryt, na odcinku Las Rozas — Avaraca
obsadzonej także przez nich. W wypadku pomyślnego dla re-

1 D o b r z y ń s k i, op, cit., s. 168.

2 L o n g o, op. cit. s. 325.
publikanów przebiegu operacji istniała szansa odblokowania
drugiej z wymienionych arterii i ewentualnego przecięcia pier­
wszej. To zaś oznaczałoby wyraźne poprawienie ich własnych
dróg zaopatrzenia oraz utrudnienie komunikacji przeciwnikowi.
Teren wybrany do przeprowadzenia operacji bruneckiej był
korzystny dla działań ofensywnych. Był on częścią Płaskowyżu
Kastylijskiego wznoszącego się w tym rejonie 500—600 m
nad poziom morza. Znajdują się tam nieliczne wzgórza (La
Mocha, Los Llanos, Mosquito i Romanillos) osiągające wyso­
kość do 700 m nad poziom morza. Teren był odkryty, nie
zadrzewiony. Klimat zbliżony do kontynentalnego charaktery­
zował się małą ilością opadów w porze letniej. Jedynym więk­
szym utrudnieniem terenowym były rzeki, a zwłaszcza najwięk­
sza z nich Guadarrama o średniej szerokości 70—90 metrów
i stosunkowo stromych brzegach. Pozostałe rzeki (Perales, Au-
lencia i Boseąuillos) nie stanowiły istotnej przeszkody dla na­
cierających wojsk.
Republikański plan operacji pod Brunetę opracowywany był
z zachowaniem nadzwyczajnych środków ochrony tajemnicy,
aby nie powtórzyła się sytuacja z bitwy nad Jaramą, kiedy
szczegóły planu zostały przekazane frankistom. Tym razem
z inicjatywy szefa Sztabu Generalnego Armii Ludowej gen.
Rojo zlecono opracowanie strony technicznej planu radzieckim
doradcom wojskowym 3. O przygotowywaniu ofensywy nie
wiedział nawet szef sztabu Frontu Centralnego, a więc tego,
którego wojska miały w niej uczestniczyć, gen. Manuel Matal-
lana Gomez. Dowiedział się o szczegółach dopiero na dobę
przed jej rozpoczęciem. Zdarzenie to opisał Malinowski —
współautor planu operacji bruneckiej: „Jakież było jego zdzi­
wienie (gen. Matallany — L.W.), gdy na dobę przed rozpoczę­
ciem operacji dowiedział się prawdy. Pełen temperamentu
Hiszpan nie mógł tego znieść i zapłonął świętym oburzeniem.
Jakże to, przed nim, szefem sztabu frontu, ukryto operację,
którą ma on przeprowadzić!
I znów z pomocą przyszedł Vincente Rojo. Główny cios
wziął na siebie, a pozostałym już nietrudno było uspokoić
wzburzonego Matallanę. Tym bardziej że plan operacji bardzo
mu się podobał. W końcu wzruszył ramionami i z uśmiechem

3 M a l i n o w s k i , op. cit., s. 152—153.

powiedział: — Ależ wy, Rosjanie, umiecie trzymać język za zę­
bami!" 4
Plan operacji bruneckiej zakładał: przerwanie nieprzyjaciel­
skich linii i posuwanie się w kierunku Brunetę i Navalcarnero.
W tym czasie drugie zgrupowanie miało za zadanie sforsować
Guadarramę, zająć wzgórza Mosquito i Romanillos i posuwać
się w kierunku Boadilla del Monte. Pomocnicze uderzenie za­
planowano w sektorze Jaramy. W operacji uczestniczyć miały
następujące jednostki republikańskie: V korpus — dowódca mjr
Modesto, w jego składzie: 11 dywizja — dowódca mjr Lister (1,
9 i 100 brygady), 46 dywizja — dowódca mjr Gonzales (10
i 101 brygady), 35 dywizja — dowódca gen. Świerczewski (XI
Brygada Międzynarodowa, 32 i 108 brygady), XVIII korpus —
dowódca ppłk Jurado, a następnie ppłk Casado, w jego składzie
34 dywizja — dowódca mjr J. Galan (3, 16 i 18 brygady),
10 dywizja — dowódca ppłk Enciso (2 i 3 brygady), 15 dywizja
— dowódca gen. Galicz (XIII i XV Brygady Międzynarodo­
we), II korpus — dowódca ppłk Romero, w jego składzie 4 dy­
wizja (21 i 41 brygady), 24 dywizja — dowódca ppłk Galio (6, 7
i 19 brygady) i III korpus skoncentrowany nad Jaramą. W od­
wodzie znajdowała się 45 dywizja — dowódca gen. „Kleber"
(XII i 150 Brygady Międzynarodowe) i 47 dywizja (67 brygada
i brygada karabinierów) 5. Na głównym kierunku uderzenia
działały V i XVIII korpusy. W sumie siły republikańskie liczy­
ły: 105 tys. żołnierzy, około 250 dział, 130 czołgów i 140 samo­
lotów. Przeciwnik miał około 50—55 tys. żołnierzy, 300 dział,
100 czołgów i około 100 samolotów. Jeszcze większa dyspro­
porcja sił występowała w pasie głównego uderzenia. Stosunek
sił wynosił tam: w piechocie — 6:1, w artylerii — 6:1 iw arty­
lerii przeciwpancernej 4:1 na korzyść Armii Ludowej 6.
Operacja pod Brunetę rozpoczęła się nocą 5 lipca 1937 r.
W pierwszym etapie działań zaskoczenie nieprzyjaciela było
duże. Aby odwrócić uwagę przeciwnika od głównego kierunku
natarcia, republikanie zaatakowali najpierw pozycje w pobliżu
Cuesta de la Reina, przerwali tam linię frontu i do rana 6 lipca
zbliżyli się do tej miejscowości i do Seseny. Jednocześnie lot­
nictwo republikańskie intensywnie bombardowało miasta Na­
valcarnero i Valdemorillo.
4 Tamże, s. 153—154.
5 B r o n, K o z ł o w s k i, T e c h n i c z e k, op. cit, s. 467.
6 Tamże.
 Na głównym kierunku natarcia jako pierwszy rozpoczął wal­
kę V korpus. W nocy z 5 na 6 lipca 11 dywizja obchodząc nie­
przyjacielskie punkty oporu od zachodu podeszła pod Brunetę
i o świcie opanowała tę miejscowość. Znacznie trudniejszą wal­
kę toczyły pozostałe dywizje V korpusu.
Rankiem 6 lipca do walki wkroczył XVIII korpus. Rozpoczął
atak na miejscowość Villanueva de la Canada. Pierwszy szturm
nie przyniósł powodzenia. Zbyt duża przerwa między ognio­
wym przygotowaniem natarcia a atakiem piechoty spowodowa­
ła, że „Rebelianci zdążyli przyjść do siebie po wstrząsie, opuścić
schrony i zorganizowanym ogniem odeprzeć republikanów" 7.
Dużym błędem republikanów był brak współdziałania poszcze­
gólnych rodzajów broni. Był to błąd wielokrotnie już występu­
jący we wcześniejszych walkach. Dowództwo republikańskie
wszystkich szczebli nie umiało poradzić sobie ze zorganizowa­
niem właściwego współdziałania piechoty, czołgów, artylerii
i lotnictwa. O ile można jeszcze zrozumieć brak umiejętności
współdziałania piechoty z czołgami (była to broń nowa w armii
hiszpańskiej), to zupełnie niezrozumiały był brak umiejętności
ułożenia współpracy piechoty z artylerią. Piechota republikań­
ska nie umiała nacierać tuż za wałem ogniowym artylerii. Tra­
ciła w ten sposób poważny atut, jakim mogła być walka z nie­
przyjacielem jeszcze zdezorganizowanym i nie gotowym do
uruchomienia wszystkich posiadanych środków ogniowych. Nie
bez winy byli również artylerzyści, którzy nie zawsze na czas
obezwładniali wykryte nieprzyjacielskie środki ogniowe. Zwła­
szcza nikłe rezultaty osiągali oni w skutecznym niszczeniu
gniazd karabinów maszynowych. Oceniając skuteczność działań
republikańskich artylerzystów w pierwszym etapie walk pod
Brunetę pamiętać należy, że mimo przewagi liczebnej nad
frankistami, nasycenie artylerią frontu walki było niewielkie.
Wynosiło ono około 8 dział polowych na kilometr frontu. Re­
publikanie, mając w artylerii w pierwszych dniach walk dużą
przewagę nad nieprzyjacielem, wskutek mało efektywnego jej
użycia, nie zanotowali osiągnięć, na które liczyli. Stąd też prze­
sadna wydaje się opinia komisarza wojennego artylerii Frontu
Centralnego Girala cytowana przez Woronowa: „Działanie na­
szych baterii w walkach na Froncie Madryckim należy uznać
jako wspaniałe zwycięstwo artylerii republikańskiej. Obok od­

7 M a l i n o w s k i , op. cit., s . 154.

ważnych piechurów i lotników artylerzyści zapisali wspaniałe
karty do sławnej historii naszej wojny przeciwko interwentom.
Wiele naszych baterii uzupełniono nowymi oficerami i żołnie­
rzami — rekrutami, którzy przed rebelią nie mieli żadnego
przygotowania wojskowego. Niemniej jednak okazało się, że po­
trafią oni w pełni wykonywać pod bezlitosnym ogniem nieprzy­
jaciela wszelkie zadania stawiane przez dowództwo. Ale naj­
większy podziw budziła wyjątkowa precyzyjność wystrzałów
naszych artylerzystów. (...) Technika prowadzenia ognia w na­
szej armii pod tym względem przewyższała technikę nieprzyja­
ciela. Prawie żaden wystrzał nie szedł na marne i często nasze
baterie, pomimo liczebnej przewagi nieprzyjaciela i dogodniej­
szych jego stanowisk ogniowych, umiały zmusić do milczenia
jego działa" 8. Szczególnie ostatnie stwierdzenie, zwłaszcza
w walkach pod Brunetę, odbiegało od rzeczywistych rezulta­
tów.
W nocy z 6 na 7 lipca po kolejnych atakach Villanueva de la
Canada została zdobyta. W czasie walk o tę miejscowość wyró­
żniła się XIII „stara" Brygada Międzynarodowa, w składzie
której walczyła polska kompania im. A. Mickiewicza. Pierwsze
natarcie przeprowadzone przez 15 dywizję na Villanueva de la
Canada zostało odparte. Silny ogień zmusił bataliony między­
narodowe do zalegnięcia. Poniosły one duże straty. „Szczegól­
nie duże straty wśród oficerów poniosła znów druga kompania
(im. A Mickiewicza L. W.)" 9.
O godzinie 19.00 po nalocie republikańskiego lotnictwa bata­
liony piechoty otrzymały rozkaz ponownego natarcia. Batalion
im. „Czapajewa" zdobył lasek oliwny i cmentarz docierając do
pierwszych domów Villanueva de la Canada. Natarcie XIII
Brygady Międzynarodowej kontynuowane było w nocy. Z roz­
kazu dowódcy dywizji utworzono oddział szturmowy, który
ostatecznie opanował tę miejscowość. W tym dniu oddziały
V korpusu okrążyły frankistów na wzgórzu Los Llanos i w miej­
scowości Quijorna. Powodzenie uzyskały także oddziały III
korpusu działające w rejonie Jaramy. 6 lipca na odcinku Cara­
banchel Alto piechota republikańska przerwała linię frontu
i obsadziła odcinek szosy Madryt—Toledo.
Republikanie w pierwszej fazie działań popełnili duży błąd,
8 W o r o n o w, op. cit., s. 120—121.
9 A . K a n t o r o w i c z , Notatnik hiszpański, Warszawa 1952, s. 322.
mając zdecydowaną przewagę w siłach i środkach zamiast za
wszelką cenę dążyć do szybkiego włamania się na szerokim
froncie w pozycje nieprzyjaciela, do okrążenia jego zasadni­
czych sił i przecięcia szosy prowadzącej z Estramadury do
Madrytu podjęli decyzję zdobywania silnie ufortyfikowanych
punktów oporu w Villanueva del Pardillo, Villanueva de la Ca­
nada i Quijorna. Była to decyzja tym bardziej niezrozumiała, że
część tych punktów oporu była już otoczona. Należało więc
stosując się do prawideł nowoczesnej sztuki wojennej izolować
poszczególne punkty oporu, a pierwszorzutowymi oddziałami
kontynuować natarcie. Przyjęta przez republikanów koncepcja
prowadzenia działań nie tylko opóźniała realizację zasadniczego
planu operacji, ale zmusiła ich do przedwczesnego użycia zna­
cznej części odwodów.
Natarcie republikańskie, a zwłaszcza szybkie zdobycie Bru­
netę, zaniepokoiło gen. Franco. Wydał więc decyzję skierowa­
nia na zagrożony odcinek frontu 13, 150 i nowo formującej się
12 dywizji, a ponadto przerzucenia z Frontu Północnego 4 i 5
brygad oraz prawie całego znajdującego się tam lotnictwa.
Sformowano również specjalne dowództwo sektora Brunetę
z gen. Varelą na czele, które otrzymało zadanie zatrzymania
ofensywy republikanów.
7 lipca wojska republikańskie zdobyły punkty oporu w Los
Llanos i wzgórze 670. XVIII korpus częścią sił przystąpił do
forsowania rzeki Guadarramy. Jako pierwsze dokonały tego ba­
taliony XIII „starej" Brygady Międzynarodowej. Zamiarem
dowódcy 15 dywizji było opanowanie wzgórza Mosąuito,
miejscowości Romanillos i kontynuowanie natarcia w kierunku
Boadille del Monte. Nieprzyjaciel zdążył jednak na tym odcin­
ku zgromadzić wystarczające siły, które powstrzymały natarcie.
Udane działania zanotowała 35 dywizja. Wchodząca w jej skład
XI Brygada Międzynarodowa 7 lipca wieczorem zniszczyła
zgrupowanie podejmujące próbę obejścia Brunetę. W czasie
prowadzonego pościgu dotarła do skrzyżowania dróg w odleg­
łości 45 km od miejscowości Quijorna. Aktywne walki
prowadziły oddziały III korpusu. Rozszerzyły one pas działań
odrzucając nieprzyjaciela wzdłuż drogi Madryt—Toledo oraz
zdobyły miejscowość Ventoro de Los Pajaros.
Po pierwszym szoku spowodowanym rozmiarami ofensywy
republikanów frankiści zaczęli koncentrować pod Brunete nowe
oddziały. Mimo to 8 lipca republikanie w dalszym ciągu mieli
inicjatywę. Zdobyli wzgórza 640 i 620. Kilkakrotnie szturmo­
wali także Quijornę. W walkach o tę miejscowość zaangażowa­
ne były główne siły 11 dywizji oraz XI Brygada Międzynaro­
dowa z 35 dywizji10. Pozostałe oddziały tych dywizji nacierały
wzdłuż szosy Brunetę—Sevilla la Nueva. 10 dywizja atakowała
wzdłuż szosy Brunetę—Villaviciosa de Odón. Na innym odcin­
ku frontu duże sukcesy zanotowała 15 dywizja. XV Brygada
Międzynarodowa posuwała się wzdłuż szosy Brunetę—Boadilla
del Monte, zaś XIII „stara" Brygada Międzynarodowa zakoń­
czyła forsowanie Guadarramy i przy wsparciu kompanii czoł­
gów zaatakowała miejscowość Romanillos. Był to jednak atak
nieudany.
Od 8 lipca frankiści dzięki ściągnięciu z Frontu Północnego
niemalże całego lotnictwa uzyskali przewagę w powietrzu i sku­
teczniej hamowali tempo natarcia. Bombardowali intensywnie
także republikańskie tyły i odwody, zwłaszcza rozmieszczone
w rejonie Valdemorillo. Używając lotnictwa do hamowania
tempa natarcia nieprzyjaciel wykorzystał doświadczenia repu­
blikanów z walk pod Guadalajarą. Lotnictwo frankistowskie
wywalczyło sobie przewagę w powietrzu, ponieważ Front Cen­
tralny nie miał dostatecznej liczby samolotów myśliwskich pod
Brunetę. „Na całym froncie było zaledwie kilka eskadr myśliw­
ców. Miały one osłaniać wojska przed uderzeniami liczniejszego
lotnictwa nieprzyjaciela, ubezpieczać działania bombowców re­
publikańskich i odpierać naloty rebeliantów na Madryt, a także
prowadzić rozpoznanie" 11.
Na 9 lipca dowództwo Frontu Centralnego zaplanowało po­
głębienie odcinka przełamania. Po trzydniowych ciężkich wal­
kach, które wyłączyły z natarcia najlepsze pododdziały 11 i 35
dywizji, republikanie zdobyli Quijornę. Pozwoliło to na zakty­
wizowanie działań wzdłuż szosy Brunetę—Villaviciosa de
Odón. Wieczorem republikanie na tym kierunku dotarli do
Guadarramy. Najcięższe walki toczyły się na przyczółku w re­
jonie Romanillos—Mosquito, skąd 15 dywizja bezskutecznie
atakowała Romanillos. Po południu frankiści przystąpili tam do
10 K. Ś w i e r c z e w s k i — W a l t e r , W bojach o wolność Hiszpanii,
Warszawa 1966, s. 258.
11 M. J a k u s z y n , W pierwszej bitwie z faszyzmem, (w:) Pod sztandarem,
s . 453-454.
kontrataków. Zarówno XIII „stara" Brygada Międzynarodo­
wa, jak i XV Brygada Międzynarodowa z powodzeniem odpar­
ły kilka kontrataków na północ od szosy Brunetę—Boadilla del
Monte. W czasie walk obie strony poniosły duże straty. Zginął
między innymi komisarz polityczny XIII „starej" Brygady
Międzynarodowej, członek Komitetu Centralnego Komunisty­
cznej Partii Jugosławii — Błagoje Parovió. Innym rejonem za­
ciętych walk były okolice miejscowości Villafranca del Castillo,
gdzie walczyła 34 dywizja republikańska oraz miejscowość Vil­
lanueva del Pardillo. W walkach o tę ostatnią zaangażowała się
45 dywizja, w składzie której była polsko-hiszpańska 150 Bry­
gada Międzynarodowa im. J. Dąbrowskiego, która powstała
z rozwinięcia batalionu im. J. Dąbrowskiego, oraz XII Brygada
Międzynarodowa powstała z batalionu im. G. Garibaldiego.
W planie operacji 45 dywizja wyznaczona była do odwodu
zgrupowania. Konieczność szybszego niż przewidywano użycia
odwodów spowodowała, że już 9 lipca 45 dywizja otrzymała za­
danie przecięcia drogi prowadzącej z Villanueva del Pardillo do
Majadahondy. Dowódca dywizji gen. „Kleber" zadanie to za­
mierzał wykonać tworząc specjalne zgrupowanie składające się
z XII Brygady Międzynarodowej oraz batalionu im J. Dąbrow­
skiego. Dowódcą zgrupowania został dowódca XII Brygady
Międzynarodowej Randolfo Pacciardi. Energiczne działanie
zgrupowania, a zwłaszcza udany manewr obejścia Villanueva
del Pardillo doprowadził do okrążenia broniącej się tam załogi
frankistowskiej. Walki o opanowanie tej miejscowości trwały
przez cały dzień 10 lipca i uwieńczone zostały sukcesem.
Powodzenie uzyskane przez republikanów na niektórych od­
cinkach frontu pod Brunetę nie oznaczało, że bez przeszkód
realizowany był plan operacji. Tempo natarcia słabło. Nieprzy­
jaciel gromadził odwody ściągając oddziały z innych frontów.
Przygniatającą przewagę frankiści mieli w lotnictwie. Do 9 lip­
ca nieprzyjaciel przerzucił na odcinek brunecki ponad 150 sa­
molotów, w tym 60 nowoczesnych bombowców niemieckich.
Całe lotnictwo Legionu „Condor", wiele eskadr włoskich oraz
frankistowskich oddano do dyspozycji gen. Vareli. Mimo wiel­
kiej przewagi frankistów w lotnictwie republikańskie lotnictwo
myśliwskie podjęło nierówną walkę. Frankiści w odwecie
przeprowadzili dywanowe bombardowanie wiosek Villanueva
de la Cańada i Quijorna. W działaniach tych brało udział
miażdżącej przewadze republikańskie myśliwce podjęły walkę
i strąciły trzy samoloty 12.
Przewaga nieprzyjacielskiego lotnictwa wzrosła z powodu
napływu nowych samolotów z Niemiec i Włoch. Mając zdecy­
dowaną przewagę nad lotnictwem republikańskim, frankiści
zmienili taktykę użycia swych samolotów. Wynikała ona ponad­
to z zamiaru uniknięcia strat ponoszonych dotychczas w sta­
czanych walkach powietrznych. Myśliwce republikańskie gó­
rowały bowiem zarówno jakością sprzętu, jak i wyszkoleniem
pilotów. Dowódca Legionu „Condor" gen. Sperrle, odpowie­
dzialny za całość lotnictwa frankistowskiego działającego pod
Brunetę, aby uniknąć strat i wypróbować nową taktykę, połą­
czył samoloty w duże grupy. Kościec takiej grupy stanowiło
lotnictwo bombowe i szturmowe, osłonę zaś powierzono eskad­
rom myśliwskim, które podejmowały walkę z samolotami re­
publikańskimi. Niemcy traktując wojnę w Hiszpanii jak wielki
poligon doświadczalny w czasie lipcowych działań pod Brunetę
po raz pierwszy wypróbowali najnowszy typ samolotu myśliw­
skiego — Messerschmitt-109 13. Liczyli ponadto, że ten nowo­
czesny samolot myśliwski da im przewagę w walce z lotnic­
twem republikańskim.
Mimo desperackich wysiłków lotników republikańskich
przewaga frankistów w powietrzu była co dzień większa. „Co­
raz częściej napływały wiadomości o stratach w eskadrach re­
publikańskich". Działania lotnictwa republikańskiego w wal­
kach pod Brunetę interesująco opisał ich bezpośredni uczest­
nik, radziecki lotnik — ochotnik, Michaił Jakuszyn: „Były
długie upalne dni lipcowe. Dym pożarów i kurz, wzniesiony
wybuchami pocisków i bomb, stały w nieruchomym, rozżarzo­
nym powietrzu, zasłaniając ziemię i niebo. Od rana do wieczora
w powietrzu rozlegał się huk silników lotniczych i trzask serii
karabinów maszynowych. To myśliwce republikańskie prowa­
dziły zacięte i nieprzerwane walki z lotnictwem frankistowskim,
zabezpieczając działania armii republikańskiej na przedpolach
Madrytu. Silniki nie zdążyły stygnąć między jednym lotem
a drugim. Bywały takie dni, kiedy trzeba było wykonywać po
sześć — osiem lotów bojowych, prowadząc przy tym trzy —

12 K o 1 c o w, op. cit., s. 611.

13 J a k u s z y n, op. cit., s. 445.
cztery walki powietrzne, z reguły z przeważającymi siłami
przeciwnika" 14.
Na lądzie niezwykle krwawe walki toczyły się 10 lipca.
45 dywizja zdobyła Villanueve del Pardillo. 35 dywizja wraz
z 11 usiłowały nacierać wzdłuż drogi Brunetę — Navalcarne-
ro. 15 dywizja bezskutecznie atakowała miejscowość Romanil­
los i wzgórze Mosąuito. W tym dniu po zgromadzeniu zna­
cznych odwodów frankiści w rejonie Perales de Milla przeszli
do kontrnatarcia, zatrzymując działania 46 dywizji. Była to za­
powiedź większej akcji zmierzającej do załamania ofensywy re­
publikańskiej.
Od 11 do 13 lipca na odcinku Brunetę trwała zażarta walka.
Mimo wprowadzenia wszystkich odwodów republikanie nie
mogli uzyskać znaczących sukcesów terenowych. Ich natarcie
stopniowo wygasało. 11 lipca 11 dywizja bezskutecznie próbo­
wała sforsować rzekę w rejonie szosy z Brunetę do Villaviciosa
de Odón. Nieudane były także próby natarcia podejmowane
przez XIII „starą" Brygadę Międzynarodową i XV Brygadę
Międzynarodową. Najsilniejszy napór skierowali frankiści na
prawe skrzydło ugrupowania republikanów w rejonie rzeki Pe­
rales. 46 dywizja musiała przejść do obrony. Poszczególne bry­
gady tej dywizji przystąpiły do umacniania pozycji na wschod­
nim brzegu rzeki. Na lewym skrzydle zaś 12 lipca republikanie
próbowali prowadzić działania zaczepne. Nie zakończyły się
jednak sukcesem. Szczególnie duże straty ponosiła 15 dywizja
bezskutecznie nacierająca na Romanillos i Mosquito.
45 dywizja, która przez cały dzień 12 lipca odpierała kontr­
ataki nieprzyjaciela w rejonie Villafranca del Castillo, 13 lipca
otrzymała rozkaz przejścia do natarcia. Kluczową pozycją na
tym odcinku nieprzyjacielskiej obrony było wzgórze La Mocha.
Gen. „Kleber" zadecydował — podobnie jak przed natarciem
na Villanueva del Pardillo — utworzyć zgrupowanie dowodzo­
ne przez Pacciardiego. Obok XII Brygady Międzynarodowej
w jego skład wejść miały bataliony im. J. Dąbrowskiego,
A. Marty i M. Rakosiego ze 150 Brygady Międzynarodowej.
Pacciardi postanowił podzielić bataliony 150 brygady na kom­
panie i przydzielić je do batalionów brygady włoskiej. Decyzja
ta przyjęta została przez dowództwo i sztab polsko-hiszpań-
skiej brygady z dużym niezadowoleniem. Obok spraw presti­
14 Tamże, s. 454.
żowych decyzja ta całkowicie uniemożliwiała dowództwu 150
brygady dowodzenie swoimi batalionami.
13 lipca od rana pozycje zajmowane przez pododdziały
45 dywizji były ostrzeliwane przez artylerię oraz bombardowa­
ne przez lotnictwo. Mimo to zdecydowano się rozpocząć natar­
cie. Zostało ono wyznaczone na południe, po przygotowaniu ar­
tyleryjskim. Zamiarem republikanów było opanowanie wzgórza
La Mocha. Nie zakończyło się ono jednak sukcesem. Także na­
stępne, wieczorne, natarcie nie przyniosło powodzenia. Ciężkie
straty poniosła cała 45 dywizja, ale największe były w batalionie
im. J. Dąbrowskiego. Jak wspomina uczestnik tych walk Fran­
ciszek Księżarczyk: „Niemal wszyscy oficerowie zostali wybici:
pozostał bodajże jeden jedyny dowódca kompanii kapitan Jaź-
wiński, resztę kadry dowódczej stanowili już podoficerowie" 15.
Poważnym powodem załamania się republikańskich natarć
były ucieczki z pola walki nowo wcielonych rekrutów hiszpań­
skich. Rekruci ci nie mieli elementarnego przygotowania woj­
skowego, walczyli bez większego zaangażowania, zdarzało się
więc, że albo w ogóle nie opuszczali okopów, albo w czasie wal­
ki porzucali uzbrojenie ulegając panice 16. Zachowanie się rekru­
tów hiszpańskich w walkach pod Villafranca del Castillo różniło
się zasadniczo od waleczności, która cechowała ochotników
z byłej milicji republikańskiej, którzy weszli w skład Brygad
Międzynarodowych.
Dowódcy i komisarze XII i 150 Brygad Międzynarodowych
stanęli przed trudnym problemem, jakie sankcje zastosować
wobec dezerterów? Był to problem nie tylko natury wojskowej,
ale i politycznej. Po burzliwych dyskusjach zdecydowano się
zrezygnować z kary śmierci, a jako środek profilaktyczny
przeprowadzono reorganizację pododdziałów, ażeby pomieszać
żołnierzy „międzynarodowych" z Hiszpanami 17.
13 lipca ostatecznie zatrzymana została republikańska ofen­
sywa pod Brunetę. Zadecydowało o tym masowe użycie przez
frankistów lotnictwa oraz przerzucenie z innych frontów, głów­
nie Frontu Północnego, dość znacznych posiłków. W tej sytua­
cji dowódca Frontu Centralnego przerwał natarcie i przystąpił
do umacniania zajętych obszarów. Nie oznaczało to zaprzesta­
nia lokalnych działań zaczepnych.
15 F. K s i ę ż a r c z y k , Droga w ogniu, Warszawa 1962, s. 75.
16 Pamiętnik „Borbusia", CA KC PZPR, sygn. 182/VII-9, s. 105.
17 A j z n e r, op. cit., s. 200—202.
 Przygotowując się do odparcia w rejonie Brunetę spodziewa­
nej kontrofensywy frankistowskiej dowództwo Frontu Central­
nego podjęło decyzję szybkiego ufortyfikowania zajętego tere­
nu. Dla odciążenia oddziałów i pododdziałów liniowych do
prowadzenia wyczerpujących prac fortyfikacyjnych przydzielo­
no im specjalne oddziały saperów. Miało to umożliwić bryga­
dom pierwszorzutowym wypoczęcie przed oczekiwanymi wal­
kami. W ich pasach działania rozbudowę inżynieryjną stano­
wisk prowadziły 1—2 kompanie saperów. Najpierw przystą­
piono do rozbudowy przedniego skraju obrony, kopiąc pełno-
profilowe okopy i wykonując zapory z drutu kolczastego. Po
zakończeniu tego etapu prac przystąpiono do rozbudowy urzą­
dzeń tyłowych (zapasowe stanowiska dla gniazd karabinów ma­
szynowych, schrony amunicyjne, drogi ewakuacyjne itp.). Pra­
ce fortyfikacyjne z powodu ataków lotnictwa frankistowskiego
mogły być prowadzone tylko nocą, co poważnie ograniczało ich
zasięg. Republikanie zdążyli rozbudować tylko przedni skraj
obrony. Po przełamaniu przez nieprzyjaciela przedniego pasa
wycofujące się oddziały nie miały przygotowanych pozycji re­
zerwowych.
Mniejsza dynamika walk skłoniła sztaby korpusów do wy­
egzekwowania od dywizji efektywniejszej pracy ich sztabów.
Od 14 lipca sztaby dywizji zobowiązane zostały do nadsyłania
codobowych meldunków bojowych i meldunków sytuacyjnych.
W dotychczasowych walkach największe straty poniosła 15
dywizja, a zwłaszcza XIII „stara" Brygada Międzynarodo­
wa. Na niej skupiła ogień artyleria frankistowska. Ona była naj­
częściej bombardowana przez lotnictwo. Ponosząc olbrzymie
straty brygada praktycznie nie otrzymywała żadnych uzupeł­
nień. Wobec dramatycznej sytuacji z inicjatywy dowódcy bata­
lionu im. „Czapajewa" w nocy z 13 na 14 lipca odbyła się na­
rada dowódców pozostałych batalionów brygady i ich komisarzy
politycznych. Postanowiono wysłać łącznika do Generalnego
Komisarza Brygad Międzynarodowych Luigi Longo z memo­
riałem informującym, że dalsze przebywanie brygady na pozy­
cjach pod Romanillos oznaczało będzie jej całkowite unice­
stwienie. Decyzja kierownictwa Brygad Międzynarodowych by­
ła jednoznaczna — „sytuacja wojskowa wymaga waszego wy­
trwania na froncie" 18.
18 Cyt. za: K a n t o r o w i c z, op. cit., s. 361.
 14 lipca 45 dywizja otrzymała rozkaz przygotowania się do
kolejnego natarcia na wzgórze La Mocha. Ono także nie przy­
niosło sukcesu. Wobec tego przed 45 dywizją postawiono zada­
nie zmuszenia frankistów do zgromadzenia na tym odcinku
frontu jak największych sił. Umożliwić to miało innym jednost­
kom republikańskim zdobycie Villafranca del Castillo 19.
15 lipca na pierwszą linię frontu wprowadzony został naj­
młodszy batalion 150 Brygady Międzynarodowej, batalion im.
J. Palafoxa. Był to dzień, w którym 45 dywizja przygotowywała
się do kolejnego szturmu na szczyt La Mocha. Nieprzyjaciel
odparł ten atak, a także następny, wieczorem. Próby zdobycia
La Mocha wyczerpały zdolności bojowe brygad. Poniosły one
duże straty. Wśród pododdziałów 150 Brygady Międzynaro­
dowej największe straty miały bataliony im. J. Dąbrowskiego
i A. Marty. W tej sytuacji zapadła decyzja o przejściu dywizji
do obrony. Nie miały powodzenia także prowadzone przez re­
publikanów w dniach 15—16 lipca próby zdobycia miejscowości
Villafranca del Castillo.
Od 17 lipca inicjatywa w całym obszarze bruneckim przeszła
w ręce frankistów. Przystąpili oni do kontrataków mających na
celu odzyskanie utraconego terenu. Szczególnie zacięte walki
toczyły się w rejonie Romanillos — Mosąuito i pod Villafranca
del Castillo. W dniu następnym w rejonie Navalgamella fran­
kiści kilkakrotnie usiłowali zdobyć wzgórze Los Llanos. Zacie­
kle atakowane też były pododdziały 11 dywizji broniące rejonu
Sevilla la Nueva. Największe zdobycze nieprzyjaciel uzyskał
wzdłuż szosy Villaviciosa de Odón — Brunetę zajmując wzgó­
rza 670, 640 i 620. Walki prowadzone w tym dniu, a także 19
lipca, należały do najcięższych w całej operacji. Frankiści kon­
centrowali natarcie na dwóch kierunkach: wzdłuż szosy Naval-
carnero — Brunetę walcząc z 11 dywizją oraz pod Romanillos,
starając się wyprzeć z przyczółka 15 dywizję.
Na kierunku Brunetę obok 11 dywizji natarcie frankistów
powstrzymywała 35 dywizja. Walki prowadzone przez te
związki taktyczne tak opisał Renn: „18 lipca faszyści rozpoczęli
kontratak. Całe mnóstwo »Junkersów« i »Capronich« bombar­
dowało wieś Brunetę i przed nią pozycje Listera. Jego oddziały
opuściły kilka wzgórz. My również (XI Brygada Międzynaro-

19 Relacja Elmana, Na froncie Villafranca del Castillo, MiD W I H , sygn.

1/48/12, s. 217.
dowa — L. W.) ponieśliśmy dość znaczne straty, opuszczając
wysuniętą na prawo pozycję.
Nazajutrz rano bitwa stała się jeszcze bardziej zacięta. Fran­
kiści atakowali dywizję Listera aż 71 czołgami. Na ogół jednak
mimo ciężkich strat dywizja się utrzymała" 20.
Szczególnie dużym zagrożeniem dla walczących pod Brunetę
wojsk republikańskich było uzyskanie przez przeciwnika w dru­
giej połowie lipca przygniatającej przewagi w powietrzu. Lot­
nictwo nieprzyjaciela, zwłaszcza niemieckie, przystąpiło do ko­
lejnych eksperymentów w zakresie nowej taktyki prowadzenia
walki. Wypróbowywano bombardowania nocne. Wykonywały
je specjalnie do tego przystosowane niemieckie bombowce
Junkers-52. Bombardowania nocne były szczególnie dokuczli­
we dla wojsk republikańskich zwłaszcza w okresie przejmowa­
nia przez nieprzyjaciela inicjatywy w działaniach lądowych.
Ówczesny dowódca lotnictwa republikańskiego Ignacio Hidalgo
de Cisneros tak napisał o tym okresie walk: „Sytuacja republi­
kańskich wojsk lądowych była krytyczna: faszyści otrzymawszy
liczne posiłki, podjęli potężne przeciwnatarcie, aby odzyskać
zdobyte przez nasze wojska miejscowości. Zacięte walki trwały
przez cały dzień, a w nocy, gdy zmęczeni żołnierze armii re­
publikańskiej próbowali odpocząć, aby nabrać sił po wyczerpu­
jących bojach, niemieckie trzysilnikowe bombowce rozpoczy­
nały naloty; bombardowanie i ostrzał trwały zazwyczaj aż do
świtu. Nie pozwalało to nikomu zasnąć i odbywało się prawie
bezkarnie, ponieważ republikanie mieli bardzo mało artylerii
przeciwlotniczej"21. Udane zestrzelenie przez radzieckich lo­
tników — ochotników M. Jakuszyna i A. Sierowa Junkersa-52
spowodowało przerwanie nocnych nalotów tych samolotów 22.
To wydarzenie w sposób następujący odnotował Kolców:
„Broniąc Madrytu przed chmarami bandytów powietrznych lo­
tnicy republikańscy walczą nie szczędząc sił i życia. Tej nocy
myśliwce republikańskie po raz pierwszy w starciu nocnym za­
atakowały i zestrzeliły w rejonie Escorialu faszystowskiego
trzysilnikowego »Junkersa« (...) Lotnik bohater Carlos Caste-
jon awansował za swój czyn do stopnia kapitana.
Dziś nad ranem artyleria zenitowa strąciła w pobliżu Villa-

20 R e n n , op. cit., s. 278—279.

21 H i d a l g o d e C i s n e r o s , op. cit., s. 441—442.
22 Radzieccy lotnicy-ochotnicy M. Jakuszew i A. Sierow nosili w Hiszpanii
pseudonimy: Carlos Castejon i Rodrigo Mateo.
nueva del Cańada jeszcze jednego »Junkersa«. Jego załoga tak­
że zginęła" 23.
Niezwykle zacięte walki toczyły się od 18 lipca na przyczółku
w rejonie Romanillos. Tu bohatersko walczyła 15 dywizja,
a wśród jej pododdziałów polska kompania im. A. Mickiewi­
cza. Szczególnie krwawe walki stoczyli żołnierze tej kompanii
19 lipca, kiedy nieprzyjaciel usiłował okrążyć broniony przez
nich odcinek frontu. Bohatersko zachowali się także 22 lipca,
kiedy w batalionie im. „Czapajewa" z powodu eksplozji poci­
sków przeciwpancernych wybuchła panika. Polacy byli jedy­
nym pododdziałem tego batalionu, który nie uległ panice, opa­
nował sytuację i zdołał utworzyć drugą linię obrony 24. Bardzo
wysoko ocenione zostały działania kompanii im. A. Mickiewi­
cza 23 lipca. Wykonując udany kontratak nie dopuściła ona do
przełamania linii obronnych.
Na innych odcinkach frontu do 24 lipca walki toczyły się ze
zmiennym powodzeniem. 20 lipca kontratakując republikanie
odzyskali większość z utraconego 18 lipca terenu. Spowodowało
to nawet czasowe wycofanie się frankistów za rzekę Perales. Był
to jednak chwilowy sukces. Do 22 lipca nieprzyjaciel pod Bru­
netę zakończył koncentrację odwodów. Gen. Franco ściągnął
około 50 batalionów piechoty, ponad 100 dział, około 80 czoł­
gów i 150 samolotów25.Po zgromadzeniu niezbędnych sił
frankiści przygotowywali się do decydującej ofensywy. Została
ona wyznaczona na 24 lipca.
W przeddzień frankistowskiej ofensywy pod Brunetę rozgo­
rzały ciężkie walki. W kilku wybranych rejonach nieprzyjaciel
atakował z dużą determinacją. Oddziały piechoty nacierając ko­
rzystały ze zmasowanego wsparcia lotnictwa, artylerii i czoł­
gów. Największe sukcesy nieprzyjaciel zanotował na odcinku
Romanillos, gdzie udało mu się wyprzeć z pierwszej linii obro­
ny znaczną część mocno wykrwawionych pododdziałów XIII
„starej" Brygady Międzynarodowej. W ten sposób republikań­
ski przyczółek na prawym brzegu rzeki Guadarramy uległ dość
istotnemu zmniejszeniu.
Dużym niebezpieczeństwem dla wojsk republikańskich był
rajd pancernej kolumny, której udało się obejść skrzydło wal­
23 K o l c o w, op. cit., s. 611.
24 Relacja R. N a r w i c z a , Kompania Mickiewicza w ostatnich bojach,
„Dąbrowszczak" nr 40 z 10 VIII 1937 r.
25 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op. cit., s. 190.
czącej w rejonie Sevilla del Nueva 11 dywizji. Czoł­
gi frankistowskie usiłowały wedrzeć się do Brunetę, lecz na­
potkawszy silny ogień przeciwpancerny musiały wycofać się
na pozycje wyjściowe.
24 lipca rozpoczął się trzeci etap operacji bruneckiej. Fran­
kiści przystąpili do zdecydowanego przeciwdziałania. Natarcie
prowadzili na trzech kierunkach: główne wzdłuż szosy Naval-
carnero — Brunetę oraz pomocnicze na przyczółku pod Roma­
nillos i w rejonie Perales de Milla. Na kierunku Brunetę nacie­
rała 13 dywizja frankistowska. Działania pod Romanillos pro­
wadziły 5 i 20 dywizje, a pod Perales de Milla atakowały
4 i 150 dywizje.
Natarcie 13 dywizji frankistowskiej skierowane było na lewe
skrzydło 11 dywizji republikańskiej broniącej się w rejonie Se­
villa del Nueva. „24 lipca wczesnym rankiem rozpoczął się silny
ogień artyleryjski, co prawda skierowany nie na naszą brygadę
(XI Brygadę Międzynarodową — L.W.), lecz bardziej na lewo
na dywizję Listera. Czyżby to były bezpośrednie przygotowa­
nia do faszystowskiego natarcia?
W pół godziny później o 6.30 rozległ się warkot całej chmary
samolotów, które zaczęły bombardować naszą pierwszą linię.
Następne eskadry nieprzyjacielskie przeleciały nad nami z obu
stron i zrzuciły bomby nieco bardziej z tyłu" 26.
Po przygotowaniu ogniowym do natarcia ruszyła piechota
wspierana przez silne kolumny pancerne. Rozgorzała zażarta
walka. Mocno wykrwawione oddziały 11 dywizji usiłowały
powstrzymać nacierającego nieprzyjaciela. W tym celu wiele
razy kontratakowały. Frankiści mieli jednak przewagę zarówno
liczebną, jak i w technicznych środkach walki. Szczególnie du­
ży napór skierowany był na lewe skrzydło dywizji Listera, gdzie
pozycje obsadzała 100 brygada. Nie wytrzymała ona impetu na­
tarcia frankistów i zaczęła się cofać. W południc zaczęły wyco­
fywać się pozostałe brygady 11 dywizji. Pod naporem piechoty
wspieranej przez czołgi przy nieustannym bombardowaniu
z powietrza 11 dywizja wycofywała się w kierunku Brunetę. Walki
prowadzone przez tę dywizję zostały bardzo wysoko ocenione
przez ówczesnego doradcę dowódcy Frontu Centralnego ra­
dzieckiego ochotnika Rodiona Malinowskiego. Opisał on swoją
26 R e n n, op., cit., s. 280.
rozmowę z szefem sztabu armii republikańskiej gen. Vicente
Rojo: „Po jakimś czasie generał Rojo zapytał mnie:
— Kto według was najlepiej walczył?
— Odpowiedziałem zdecydowanie, że Lister.
— A kto najgorzej?
— Anarchiści.
Dywizja Listera znajdowała się na najtrudniejszym odcinku
frontu i jej żołnierze, jak zwykle, dokonywali cudów bohater­
stwa. W końcu wykrwawili się zupełnie. Dowództwo daremnie
usiłowało zluzować dywizję świeżymi oddziałami anarchistów;
ci nie chcieli pakować się do piekła"27.
Po kilkakrotnych kontratakach zmierzających do zatrzymania
natarcia frankistów 11 dywizja w południe rozpoczęła bój
c Brunetę. Nie otrzymując żadnych posiłków, mocno wykrwa­
wiona, nieustannie atakowana przez czołgi i bombardowana
przez lotnictwo, które w krótkim czasie całkowicie zniszczyło
Brunetę, dywizja Listera o godzinie 16.00 wycofała się z tej
miejscowości.
Frankiści do czasu opanowania Brunetę nacierali czołowo,
ale gdy pomiędzy 11 dywizją a 69 brygadą z 47 dywizji powsta­
ła luka, mieli szansę okrążyć dywizję Listera. Nie została ona
jednak wykorzystana, bowiem gen. Świerczewski widząc groźną
sytuację zabezpieczył powstałą lukę swoim odwodem.
11 dywizja po opuszczeniu Brunetę była w dalszym ciągu
najbardziej atakowana przez przeciwnika. Renn pisał, że już po
wycofaniu się dywizji Listera z Brunetę „Skierowany na wieś
ogień artyleryjski wciąż jeszcze nie tracił na sile. Znów nadle­
ciały całe roje »Junkersów« zrzucając bomby przypuszczalnie
na pozycje Listera. Ponadto 108 brygada bezpośrednio na lewo
od nas (XI Brygady Międzynarodowej — L.W.) zaczęła się
chwiać" 28.
Ofensywa frankistowska prowadzona 24 lipca nie ograniczała
się tylko do działań w rejonie Brunetę. Po południu rozpoczęło
się natarcie w rejonie Romanillos i Perales de Milla. Nieprzyja­
ciel uzyskał powodzenie tylko na pierwszym kierunku działań.
Najbardziej wykrwawiona w dotychczasowych walkach 15 dy­
wizja republikańska nie zdołała powstrzymać natarcia dwóch
dywizji przeciwnika i wieczorem ewakuowała się z przyczółka

27 M a l i n o w s k i , op. cit., s. 155.

28 R e n n , op. cit., s. 282.
na prawym brzegu Guadarramy. Przeciwnikowi, pomimo wie­
lokrotnie ponawianych natarć, nie udało się natomiast odnieść
większego sukcesu w rejonie miejscowości Perales de Milla.
Tego rejonu broniła 43 i część 35 dywizji republikańskiej.
Uporczywa ich walka spowodowała, że nieprzyjaciel nie uzyskał
znaczących sukcesów terenowych. Od południa 24 lipca w re­
jonie Perales de Milla frankiści skoncentrowali działania na
przełamaniu obrony wokół miejscowości Quijorna. Tego odcin­
ka broniła XI Brygada Międzynarodowa. Nacierało zaś wydzie­
lone zgrupowanie ze 150 dywizji frankistowskiej. Na XI bryga­
dę nieprzyjaciel skierował ogień artyleryjski oraz lotnictwo.
Szczególnie silne bombardowanie przeprowadził o godzinie
18.30. Do walki wkroczyła piechota frankistowska wspierana
przez czołgi. Przez całe popołudnie 24 lipca XI Brygada Mię­
dzynarodowa odpierała wielokrotnie ponawiane ataki przeciw­
nika. Postawa tej brygady, która zatrzymała natarcie frankistów
i obroniła Quijornę, została wysoko oceniona przez dowódcę
35 dywizji gen. Świerczewskiego. Przesłał on na ręce dowódcy
brygady podziękowanie za prowadzoną uporczywą walkę.
„Generał Walter przesyła XI Brygadzie Międzynarodowej wy­
razy uznania za spokojne i świetne dowodzenie" 29.
25 lipca frankiści przystąpili do kolejnego natarcia. I tym ra­
zem główny ciężar walk koncentrował się w rejonie Brunetę.
Z nastaniem świtu przygotowanie ogniowe rozpoczęła artyle­
ria. Trwało ono dwie godziny. Po nim ruszyło lotnictwo bom­
bowe i szturmowe, a o godzinie 11.00 natarcie rozpoczęła pie­
chota. Zaatakowała ona pozycje zajmowane przez 70 brygadę
zabezpieczającą skrzydła 35 i U dywizji. Skrzydłowe brygady
tych dywizji (108 z 35 i 100 z 11) udzieliły pomocy 70 bryga­
dzie. Mimo wszystko jednak jej linie obronne zostały przeła­
mane. Na pomoc pośpieszył jeden z batalionów 32 brygady, ale
frankiści zdołali włamać się na 2—3 km w linie republikańskiej
obrony.
Po południu rozpoczęło się nowe natarcie frankistowskie.
O godzinie 16.00 do działań na odcinku Brunetę użyte zostało
prawie całe lotnictwo, którym dysponował korpus gen. Vareli.
Intensywne bombardowanie oraz ostrzeliwanie z powietrza og­
niem karabinów maszynowych republikańskich pozycji zachwia­
ło spójność obrony. Pierwsze zaczęły się wycofywać bataliony
29 Tamże, s. 282—283.
69 brygady oraz XI Brygady Międzynarodowej. Bezładne wy­
cofywanie się tych pododdziałów spowodowało opuszczanie po­
zycji przez 108 brygadę z 35 dywizji i 100 brygadę z 11 dywizji.
Szczególnie trudna sytuacja wytworzyła się w pasie obrony
35 dywizji. Ilustruje ją zapis Dziennika operacyjnego 35 dywizji:
„16.10. Nie ma łączności telefonicznej z XI Brygadą Między­
narodową.
16.20. Narastające powoli załamanie się sił lewego skrzydła
przekształciło się już w ogólną panikę. Biegnących nie można
zatrzymać nawet ogniem karabinów maszynowych. Czołgi usi­
łują przywrócić sytuację. Załamanie się nastąpiło w czasie nalo­
tu nieprzyjacielskich samolotów bombowych i myśliwskich,
chociaż należy stwierdzić, że liczba ofiar jest niewielka.
W związku z tym ogólnym nieładem nie można już utrzymać
i 108 brygady, która pozostawszy sama, również zaczęła
uciekać.
17.05. Wszystkie linie łączności przerwane. Wysłano oficera
łącznikowego do XI BM i nareszcie zaczęto zatrzymywać bieg­
nących, ustawiwszy zawczasu linię obrony bardziej w tyle. Li­
nia ta prawdopodobnie nie będzie nawet wykorzystana, bo nie­
przyjaciel wcale nie atakował ani też nie wysunął się ze swoich
okopów i sam będzie nader zdziwiony, gdy dowie się o naszym
wycofaniu.
17.30. Siłami 32 brygdy oraz uciekających, których udało się
zatrzymać, ustanowiono ostatecznie linię obrony, przebiegającą
od domu Peones Camineros przy 3,5 km drogi Brunetę — Val-
demorillo wzdłuż wszystkich wysokich wzgórz na północ od
potoku Morales. SD dywizji nie zmieniło swego miejsca, brało
czynny udział w zatrzymywaniu biegnących i ustanowieniu
drugiej linii obrony.
XI BM pozostaje na swoich stanowiskach, jej działa prze-
ciwczołgowe wyparły nieprzyjaciela z okopów 108 brygady,
które zdobył on w pierwszej chwili, gdy zostały opuszczone.
Batalion odwodowy tej brygady został wysunięty dla osłony jej
lewego skrzydła.
17.40. Nasz szef sztabu zameldował o sytuacji szefowi sztabu
korpusu, który zatwierdził nową linię obrony.
21.00. Pozostajemy bez łączności telefonicznej.
24.00. Wycofanie zakończono i wskazano XI BM nowe po­
zycje. W ciągu całej nocy panował absolutny spokój" 30.
30 Ś w i e r c z e w s k i - W a l t e r , op. cit., s. 288.
 Wieczorem nieprzyjaciel zaniechał dalszego natarcia w całym
obszarze Brunetę. 35 dywizja zajęła pozycje wzdłuż rzeki Pera­
les, all dywizja wycofała się 4 km od Brunetę. Tak więc fran­
kiści mimo dużych wysiłków nie uzyskali większego powodze­
nia i ich postępy na kierunku Brunetę były niewielkie.
Stosunkowo większe sukcesy odniósł nieprzyjaciel nacierają­
cy na kierunku Villafranca del Castillo. Tego odcinka broniły
34 i 10 dywizje XVIII korpusu. Po zaciętych walkach republi­
kanie wycofali się 2—3 km od zachodniego brzegu Guadarra­
my. Najmniejsze rezultaty osiągnęli frankiści nacierający na
kierunku Quijorna — wzgórze Los Llanos.
Zacięte walki w rejonie Brunetę trwały przez cały dzień
26 lipca. Wzmacniając siły nacierające wzdłuż drogi Brunetę—
Villanueva de la Canada frankiści dążyli do zdobycia tej ostat­
niej miejscowości. W walkach o Villanueva de la Canada brały
udział brygady II korpusu, które zluzowały najbardziej wy­
krwawioną 11 dywizję oraz XV Brygadę Międzynarodową 31,
Nieprzyjacielskie natarcie wskutek zużycia odwodów zaczęło
tracić impet. Linia frontu stabilizowała się. 26 lipca trudna dla
republikanów sytuacja wystąpiła jeszcze w pasie obrony 35 dy­
wizji. Spowodowana złym stanem moralno-bojowym 108 bry­
gady wskutek nie tyle naporu przeciwnika, co defetystycznej
postawy dowódcy, który podejrzany był o sympatie profranki-
stowskie 32. Zachowanie się 108 brygady wywarło negatywny
wpływ na brygadę 32. Sytuację uratowały waleczne pododdzia­
ły XI Brygady Międzynarodowej oraz wyjątkowo dzielnie
w tym dniu walczący anarchiści z dywizji mjr. Mery. W nocy gen.
Świerczewski uporządkował rozproszone pododdziały 108 i
32 brygad i wypełnił lukę powstałą w pasie obrony.
Ostatnią w tej operacji próbę wznowienia działań zaczepnych
podjęli frankiści 27 lipca. Walki toczyły się na całej szerokości
frontu. Republikanie z powodzeniem odpierali ataki nieprzyja­
ciela, a po południu sami przystąpili do kontrataków. Wobec
wyczerpania się zdolności ofensywnych frankistów i uporczy­
wej obrony republikanów obie strony przeszły do obrony. Linia

31 XIII „stara" Brygada Międzynarodowa wskutek bardzo dużych strat zosta­

ła całkowicie wycofana z frontu i następnie rozwiązana. Od 6 sierpnia 1937 r.

jej numer przyjęta polsko-hiszpańska 150 Brygada Międzynarodowa im. J. Dą­
browskiego występująca odtąd jako XIII Brygada Międzynarodowa im. J. Dą­
browskiego.
32 R e n n , op, cit., s. 284—285.
frontu ustabilizowała się, przebiegała wzdłuż wschodniego
brzegu rzeki Perales, przecinała szosę Villanueva de la Caña­
da— Perales de Milla na wysokości 1 km na południowy za­
chód od Quijorny i dalej pasmem wzgórz leżących na północ od
Brunetę, a następnie skręcała na północ w kierunku Villanueva
del Pardillo.
Wobec zaniechania przez frankistów działań ofensywnych
w rejonie Brunetę republikanie ten odcinek frontu obsadzili
ośmioma brygadami. Pozostałe oddziały, a zwłaszcza wszystkie
brygady szturmowe, sztaby dywizji i korpusów oraz dużą część
artylerii i czołgów wycofano na tyły celem reorganizacji, uzu­
pełnienia i odpoczynku. Było to konieczne z powodu poniesio­
nych strat. Straty były duże po obu stronach, na przykład w
150 Brygadzie Międzynarodowej im. J. Dąbrowskiego było 121
zabitych, 320 rannych i 50 zaginionych, stanowiło to 30% jej
stanu 33.
W XIII „starej" Brygadzie Międzynarodowej straty w ope­
racji bruneckiej wynosiły ponad 60%. Ogólne straty republika­
nów w tych działaniach z powodu braku dokumentów są trud­
ne do precyzyjnego ustalenia.
Opinie o wynikach operacji bruneckiej nie są jednoznaczne.
Dowództwo armii republikańskiej, wnioskując z wypowiedzi
szefa Sztabu Generalnego gen. Rojo, uznało ją za w pełni uda­
ną. „Znów oddaliśmy Brunetę — mówił — ale przysłużyliśmy
się północy. Nieprzyjaciel ściągnął stamtąd czterdzieści batalio­
nów, dwadzieścia baterii, całe lotnictwo bojowe, Front Północ­
ny został uratowany. Możecie nam pogratulować" 34. Ocena ta
była tylko częściowo słuszna. Rzeczywiście gen. Franco z Fron­
tu Północnego ściągnął pod Brunetę wymienione przez gen.
Rojo siły. Okazało się jednak, że pomimo tej operacji nie udało
się uratować północy, a jedynie opóźnić moment jej opanowa­
nia przez frankistów.
W operacji bruneckiej nie zrealizowano zamiaru operacyjne­
go zakładającego okrążenie wojsk frankistowskich okupujących
Miasteczko Uniwersyteckie, Casa de Campo i Carabanchel.
Tym samym nie odsunięto od stolicy zagrożenia, jakim była
możliwość podjęcia przez przeciwnika kolejnych ataków. Mad-

33 Raport L. Longo „Galio" z 11 VII 1937r., MiDWIH. sygn. 1/48/1, s. 16.

34 M a l i n o w s k i , op. cit., s. 155.
ryt nie został oddalony od strefy działań wojennych i w dal­
szym ciągu ostrzeliwany był przez artylerię.
Mimo zrealizowania jedynie ograniczonych celów wojsko­
wych, operacja brunecka przyniosła republikanom duży sukces
propagandowy. Udowodniła bowiem, że młoda armia republi­
kańska jest zdolna do prowadzenia operacji zaczepnych na
wielką skalę. Pomyślne rezultaty osiągnięte w czasie działań
pod Brunetę przyspieszyły decyzję Sztabu Generalnego Armii
Ludowej o wszczęciu przygotowań do zaplanowania nowej
ofensywy.
Analizując znaczenie ofensywy bruneckiej przytoczyć należy
interesującą opinię wyrażoną przez radzieckiego historyka Sie-
riebriakowa: „Operacja lipcowa, bardziej znana pod nazwą bit­
wy bruneckiej, była niewątpliwie największą bitwą w pier­
wszym roku wojny w Hiszpanii. Świadczy o tym liczebność
wprowadzonych do walki sił ludzkich i ilość środków wzmoc­
nienia. (...)
Bitwa brunecka wzbogaciła historię wojen wieloma epizoda­
mi wspaniałej inwencji, męstwa, odwagi szeregowych, do­
wódców i pracowników politycznych armii republikańskiej.
Niektóre z tych epizodów, jak na przykład zdobycie Brunetę
przez jednostki 11 dywizji bez jednego strzału artyleryjskiego
pozostaną wzorem sprężystości organizacyjnej" 35.
Operacja brunecka odciążyła Front Północny, a zwłaszcza
port Santander, lecz go nie uratowała. Natarcie na ten jedyny
port odizolowanych północnych prowincji republikańskich
wznowiono 14 sierpnia. Gen. Franco potrzebował dwóch ty­
godni na odesłanie odwodów spod Brunetę na północ. W tym
czasie republikański Sztab Generalny czynił przygotowania do
nowej ofensywy, tym razem na kierunku Saragossy. Republi­
kanie po raz drugi zamierzali odciążyć Santander. Jednak i ta
operacja, przeprowadzona pod koniec sierpnia 1937 r., nie ura­
towała północy. 23 października Franco ostatecznie zdławił re­
publikańskie prowincje na północy.

35A.. S i e r i e b r i a k o w , Brunetskaja operacija Respublikanskoj Armii

Ispanii, Moskwa 1941, s. 101 i 103.

EPILOG

Obrona Madrytu stanowiła tylko jeden z etapów narodowo-

rewolucyjnej wojny w Hiszpanii lat 1936—1939. Przegrawszy
bitwę o stolicę gen. Franco, za namową Hitlera i Mussoliniego,
przystąpił do opanowywania uprzemysłowionych prowincji
północnych. Były one odcięte od reszty obszaru administrowa­
nego przez republikanów. Na tym froncie frankiści skoncen­
trowali najlepsze wojska.
Próby odciążenia walczących na północy oddziałów republi­
kańskich podejmowane przez rząd centralny nie przyniosły
spodziewanych rezultatów. Spośród trzech republikańskich
operacji zaczepnych przeprowadzanych z zamiarem odciążenia
Frontu Północnego (hueska— czerwiec 1937 r., brunecka — li­
piec 1937 r. i saragoska — sierpień 1937 r.) tylko ta druga spo­
wodowała przerzucenie przez frankistów znacznych odwodów
z północy.
Opanowując w październiku 1937 r. prowincje północne gen.
Franco nie zrealizował jednak założonego celu strategicznego,
przewidując takie osłabienie ekonomiczne i militarne republiki,
które w efekcie doprowadzi do szybkiego jej upadku. Były to
oczekiwania przedwczesne. Republikanie w dalszym ciągu dy­
sponowali dość dużym potencjałem ekonomicznym (przemysł
Katalonii i rolnictwo Levantu i Murcji). Mimo klęski na Fron­
cie Północnym armia republikańska odbudowała swój potencjał
militarny. Na miejsce czterech rozbitych na północy korpusów
już w końcu 1937 r. republikanie wystawili pięć nowych 1.

1 D o b r z y ń s k i, op. cit., s. 181.

 Po chwilowej ciszy, jaka zapanowała jesienią 1937 r. na fron­
tach, obie strony rozpoczęły przygotowania do decydujących
rozstrzygnięć.
Gen. Franco zaspokoiwszy życzenia Hitlera i Mussoliniego
polegające na dopuszczeniu Niemiec i Włoch, w zamian za
udzielaną pomoc, do eksploatacji zasobów surowcowych pół­
nocnych prowincji Hiszpanii uzyskał większy wpływ na wybór
koncepcji prowadzenia dalszej wojny. Starał się powrócić do
ulubionego planu — zdobycia Madrytu. Madrycka obsesja gen.
Franco była tak wielka, że gdy tylko zaistniała możliwość przy­
gotowania planu zaatakowania stolicy, zawsze uzyskiwała pier­
wszeństwo przed innymi. Tak było również jesienią 1937 r.
Gen. Franco zlecił sztabowi zaplanowanie ofensywy przeciwko
Madrytowi. Frankiści zamierzali przeprowadzić ją na kierunku
Guadalajary, a więc tam, gdzie w marcu 1937 r. porażkę po­
niósł korpus włoski. Chcąc zatrzeć pamięć klęski faszystowskich
sojuszników gen. Franco, korzystając z doświadczeń walk na
Froncie Północnym, zamierzał zgromadzić siły wielokrotnie li­
czniejsze od użytych przez Włochów. Zaplanował także prze­
prowadzenie głębokiego manewru okrążającego stolicę, a na­
stępnie uderzenia koncentryczne, aż do całkowitego wyczerpa­
nia sił republikańskich. Rozważano ponadto możliwość jedno­
czesnego prowadzenia działań pomocniczych w Estramadurze.
Sztab Generalny Armii Ludowej otrzymując informacje o
zamierzeniach frankistów nie pozostawał bezczynny. Wycho­
dząc ze słusznego założenia, że największym błędem jest odda­
nie inicjatywy przeciwnikowi, sam przygotowywał plan uprze­
dzającej operacji. Okazało się, że republikanie wcześniej zakoń­
czyli przygotowania do ofensywy.
8 grudnia 1937 r. Najwyższa Rada Wojenna Republiki Hisz­
pańskiej zatwierdziła plan operacji zaczepnej na kierunku Te-
ruelu. Miała ona storpedować przygotowania frankistów do
uderzenia pod koniec grudnia 1937 r. na Madryt. Operację tę
miały wykonać armie „Manewrowa" i „Levante".
15 grudnia 1937 r. rozpoczęła się ofensywa republikańska na
kierunku Teruelu. Nowa republikańska operacja była wielkim
zaskoczeniem dla gen. Franco. Skala podjętych działań dopro­
wadziła do przejęcia przez nich inicjatywy strategicznej. Fran­
kiści zaczęli obawiać się nie tylko utraty Teruelu, będącego sie­
dzibą władz prowincjonalnych, ale i odcięcia swych oddziałów.
Dlatego gen. Franco wydał decyzję o zaniechaniu wszelkich
przygotowań do ofensywy na Madryt. Większość zgromadzo­
nych już wojsk otrzymała polecenie udania się na odcinek te-
ruelski. Pozwoliło to pod koniec grudnia 1937 r. zahamować
ofensywę republikańską i przystąpić do kontrofensywy. Rozgo­
rzała nowa bitwa o Teruel, która trwała do 22 lutego 1938 r.
Ostatecznie frankiści odzyskali miasto. Operacja teruelska
mocno wykrwawiła walczące tam wojska.
W wyniku sugestii niemieckiego Sztabu Generalnego Franco
zaplanował kontrofensywę zmierzającą do rozcięcia terytorium
republiki na dwie części. Wykorzystując fakt zgromadzenia
w rejonie Teruelu licznych i doborowych oddziałów, zaplano­
wał ofensywę na szerokim froncie. Hitler inspirowany przez
swój Sztab Generalny dopingował Franco do przeprowadzenia
takiej ofensywy, dostrzegając w niej szansę generalnej rozprawy
z' republiką. Dlatego on i, za jego namową, Mussolini zintensy­
fikowali pomoc militarną udzielaną frankistom 2.
W myśl frankistowskiego planu operacji ich wojska miały
dotrzeć do Morza Śródziemnego odcinając Katalonię od pozo­
stałych obszarów kontrolowanych przez rząd republikański.
W drugim etapie zamierzano zdobyć całą Katalonię.
Ponad dwukrotna przewaga frankistów w ludziach, działach
i czołgach oraz siedmiokrotna w lotnictwie spowodowała, że
frankiści szybko i na szerokim froncie przełamali obronę repub­
likańską. Następnie napotykając jedynie słaby opór nielicznych
oddziałów opóźniających kontynuowali działania ku Morzu
Śródziemnemu. Republikanie nie byli przygotowani do odpar­
cia frankistowskiej ofensywy w Aragonii. Nie liczyli się bowiem
z możliwością podjęcia przez gen. Franco działań na taką skalę.
Szczególnie mało przewidujący był republikański minister woj­
ny Indalecio Prieto, który „nie potrafił wyobrazić sobie, żeby
Franco mógł odstąpić od ostatecznej próby zdobycia stolicy" 3.
9 marca 1938 r. wojska frankistowskie przystąpiły do natarcia
w Aragonii. Wykorzystując czynnik zaskoczenia i zdecydowaną
przewagę przełamali republikańską obronę w pasie o szerokości
92 km. W pierwszym etapie działań trwającym do 22 marca
wojska frankistowskie wdarły się na głębokość 120 km. Rozbiły

2 E. K o z ł o w s k i , K . S o b c z a k , Walka zbrojna ludu hiszpańskiego

przeciw kontrrewolucji i interwencji faszystowskiej w latach 1936—1939, „Myśl
Wojskowa" 1956, nr 5, s. 97.
3 D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 184.
oddziały armii „Manewrowej". W drugim etapie ofensywy
w Aragonii front przełamania obrony republikańskiej rozsze­
rzył się do 250 km. Frankistowskiemu korpusowi „Galicia"
i zgrupowaniu gen. Rafaela Garcia Valińo y Mareen 15 kwiet­
nia udało się dotrzeć do Morza Śródziemnego i zdobyć pas
wybrzeża szerokości około 30 km. Frankistom nie udało się na­
tomiast zdobyć Katalonii. Republikanie w połowie kwietnia
1938 r. ostatecznie doprowadzili do ustabilizowania frontu
w Katalonii wzdłuż rzeki Ebro.
Klęska republikanów w Aragonii nie unicestwiła, jak zakładał
Franco, Hitler i Mussolini, Republiki Hiszpańskiej. Mimo zna­
cznych strat terytorialnych i porażki militarnej premier Negrin,
po rekonstrukcji gabinetu, przystąpił do energicznych działań
umacniających potencjał militarno-ekonomiczny republiki.
Przede wszystkim zreorganizował Armię Ludową. Resort mi­
nistra wojny przejął sam premier. Zmieniono skład Najwyższej
Rady Wojennej. Jej przewodniczącym został Negrin, a człon­
kami ministrowie Paulino Gómez Saiz, Vicente Luis Uribe
Galdeano, Manuel Blasco Garzón i Jose Giral y Pereira 4.
Wobec rozcięcia terytorium republikańskiego na dwie części
powstały dwa nowe fronty: Kataloński i Levante oraz utworzo­
no dwie grupy armii. Obronę Katalonii powierzono Grupie
Armii Rejonu Wschodniego pod dowództwem gen. Juana Her-
nandeza Sarrabi złożonej z armii „Wschód" i „Ebro".
Premier Negrin i republikański Sztab Generalny postanowili
w lecie 1938 r. prowadzić nie tylko działania obronne, ale
i przygotować największą w dziejach tej wojny operację —
operację nad Ebro. Jej zadaniem miało być odciążenie walczą­
cych pod Walencją wojsk republikańskich oraz, w wypadku
powodzenia, doprowadzenie do ponownego połączenia Katalo­
nii z pozostałymi obszarami republiki.
Bitwa nad Ebro rozpoczęła się nocą z 24 na 25 lipca 1938 r.
Po sforsowaniu rzeki Ebro republikanie zdobyli miejscowość
Corberę i podeszli pod Gandesę stanowiącą ważny węzeł ko­
munikacyjny. Walki nad Ebro składały się z trzech etapów.
Pierwszy trwał od 25 lipca do 2 sierpnia i był okresem ofensy­
wy republikanów. Przełamali oni obronę nieprzyjaciela na głę­
bokość około 30 km i utworzyli przyczółek w rejonie Gandesy.
W drugim etapie trwającym od 3 sierpnia do 29 października

4 B r o n , K o z ł o w s k i , T e c h n i c z e k , op cit., s . 254.
republikanie bronili przyczółka. Była to obrona aktywna.
W trzecim etapie od 30 października do 15 listopada oddziały
republikańskie wyparte zostały z zajmowanych pozycji i ewa­
kuowały się na drugi brzeg rzeki Ebro.
Bitwa nad Ebro doprowadziła do zrealizowania głównego ce­
lu operacji. Napór frankistów na Walencję ustał i została ona
obroniona. Oprócz znaczenia militarnego operacja nad Ebro
miała dla republikanów olbrzymie znaczenie moralne. Armia
Ludowa uważana przez frankistów oraz znaczną część opinii
świata za pobitą udowodniła, iż była nawet zdolna do prowa­
dzenia śmiałych operacji zaczepnych, w których wykazała
dobre wyszkolenie oraz ogromnego ducha walki. Ostatecznie
nad Ebro zatryumfowali frankiści. W walce na wyczerpanie —
taka była druga faza bitwy nad Ebro — uzyskali przewagę.
Gen. Franco zależało, bez względu na straty własne, na zni­
szczeniu głównych sił republikańskich.
Po zakończeniu bitwy nad Ebro sztabowcy frankistowscy
rozpoczęli przygotowania do całkowitego zajęcia Katalonii.
Zgromadzili na tym froncie siły liczące ponad 300 tys. żołnie­
rzy, 950 dział, 250 czołgów i 500 samolotów 5. Tym samym
osiągnęli kilkakrotną przewagę nad republikanami w techni­
cznych środkach walki. W składzie wojsk frankistowskich znaj­
dował się korpus włoski oraz Legion „Condor".
Broniące Katalonii wojska republikańskie po zakończeniu
bitwy nad Ebro znajdowały się w niezwykle trudnej sytuacji.
Szczególnie odczuwały braki w uzbrojeniu i sprzęcie.
Po raz pierwszy w tej wojnie, na przekór wszelkim zasadom
sztuki wojennej, gen. Franco świadomie zrezygnował z wyko­
rzystania elementu zaskoczenia. Polecił on systematycznie, co­
dziennie informować o terminie rozpoczęcia wielkiej ofensywy
w Katalonii oraz o skoncentrowanych do walki siłach. Podano
dokładnie datę i godzinę rozpoczęcia operacji. Taktyka zasto­
sowana przez gen. Franco wynikała z miażdżącej przewagi
i miała na celu złamanie woli walki u żołnierzy wojsk republi­
kańskich i ludności cywilnej.
23 grudnia 1938 r., po wielogodzinnym bombardowaniu od­
wodów republikańskich, frankiści rozpoczęli operację kataloń-
ską. Składała się ona z trzech etapów. W pierwszym trwającym
do 15 stycznia 1939 r. nieprzyjaciel przełamał obronę na szero­

5 Tamże, s. 480.
kości 120 km i wtargnął na głębokość 100 km. W drugim etapie
trwającym od 16 do 26 stycznia frankiści zdobyli Barcelonę
i wyszli na rubież: Pons — Cervera — Tarragona. W etapie
trzecim od 27 stycznia do 9 lutego nieprzyjaciel zajął całą Kata­
lonię i dotarł do granicy francuskiej.
W etapie drugim i trzecim w oddziałach republikańskich
walczyły powtórnie, uzyskawszy na to zgodę rządu republikań­
skiego, formacje międzynarodowe. Składały się one z pozostają­
cych jeszcze w obozach demobilizacyjnych w Hiszpanii ochot­
ników międzynarodowych.
Podczas odwrotu armii republikańskiej ku granicy francu­
skiej wraz z nią opuszczali Katalonię jej mieszkańcy. W ciągu
ostatnich dwóch tygodni walk przekroczyło granicę hiszparisko-
-francuską 550 tys. Hiszpanów 6. Na terenie Francji znaleźli się
przywódcy republiki: prezydent — Manuel Azana i przewodni­
czący Kortezów — Martínez Barrio. Premier Negrin, po krót­
kim pobycie we Francji, wraz z częścią gabinetu przedostał się
do Madrytu z postanowieniem kontynuowania walki. Premier,
pomimo upadku Katalonii, wierzył, że republika jest jeszcze
zdolna do walki z frankistami. Terytorium Hiszpanii znajdujące
się pod kontrolą republikanów składało się jeszcze z 10 prowin­
cji zamieszkanych przez blisko 10 min ludzi. Armia Ludowa li­
czyła około 500 tys. żołnierzy i była zgrupowana w czterech
armiach. Ponadto sytuacja międzynarodowa, po układzie mo­
nachijskim 7, pozwoliła sądzić, że Hitler bardziej zainteresowa­
ny będzie przygotowaniami do realizacji podbojów na wscho­
dzie Europy.
Na kilka dni przed upadkiem Katalonii, bo 1 lutego, po raz
ostatni obradowały Kortezy. W posiedzeniu parlamentu
uczestniczyło 70 posłów. Kortezy jednomyślnie uchwaliły pro­
gram rządu dotyczący warunków, na jakich republikanie po­
dejmowali się prowadzenia rokowań z Franco w sprawie zakoń­
czenia wojny. Zawierał się on w trzech punktach:
1) zagwarantowanie niezawisłości Hiszpanii poprzez wycofa­
nie wszystkich obcych wojsk;

6 D o b r z y ń s k i , op. cit., s. 198.

7 Był to układ zawarty 19 IX 1938 r. w Monachium przez Hitlera, Mussoli-
niego, Daladiera i Chamberlaina, bez udziału Czechosłowacji, na mocy którego
Niemcom przyznano obszar Sudetów, stanowiący ponad 1/5 terytorium Cze­
chosłowacji.
 2) zagwarantowanie prawa narodu hiszpańskiego poprzez re­
ferendum do wyboru systemu politycznego;
3) niestosowanie represji wobec uczestników wojny 8.
Rząd republikański za najważniejszy uważał warunek trzeci
i od jego przyjęcia przez Franco uzależniał ewentualność
przerwania walk. Odpowiedź gen. Franco na republikańską
ofertę zakończenia wojny była błyskawiczna i jednoznaczna.
8 lutego wydał on dekret o odpowiedzialności karnej wszyst­
kich organizacji i osób, które popierały Front Ludowy i walczy­
ły przeciwko frankistom. Ten dekret nie pozostawiał republika­
nom żadnego wyboru. Pozostawała walka lub dobrowolne zgo­
dzenie się na represje.
Wobec jednoznacznej postawy Franco premier Negrin po­
stanowił jeszcze raz zmobilizować zwolenników republiki do
walki. Po ponad dwuletniej nieobecności w stolicy rząd repub­
likański ponownie powrócił do Madrytu. Wydał odezwę wzy­
wającą naród hiszpański do obrony republiki. Rząd republikań­
ski zawiadomił ponadto Wielką Brytanię i Francję o zamiarze
kontynuowania walki, jeżeli gen. Franco nie zgodzi się na nego­
cjacje w oparciu o uchwalone przez Kortezy warunki zawarcia
pokoju. Rządy wymienionych państw zareagowały na to
oświadczenie podjęciem decyzji o uznaniu rządu gen. Franco.
Premiera Negrina nie załamały decyzje większości państw
europejskich oficjalnie uznających rząd frankistowski. Z jego
inicjatywy gen. Miaja mianowany został dowódcą całości sił
zbrojnych republiki. Pozytywnie, chociaż z opóźnieniem, przy­
jął on propozycję KC KPH w sprawie wzmocnienia armii
i usunięcia niepewnych dowódców.
W czasie gdy kierowany przez Negrina rząd podejmował
kroki zmierzające do wzmocnienia siły armii, wśród wyższej
kadry dowódczej ujawniać się zaczęły tendencje kapitulanckie.
Na arenę polityczną wkroczył dowódca armii „Centrum" płk
Segismundo Casado López. Dowodził on armią odpowiedzial­
ną za obronę Madrytu. 23 lutego wydał polecenie dokonania
w stolicy konfiskaty nakładu organu KPH, gazety „Mundo
Obrero". Pretekstem do tej decyzji było opublikowanie w tym
dzienniku artykułu krytykującego byłego premiera Largo Ca­
ballero.
27 lutego premier zwołał do miejscowości Los Llanos pod
Albacete naradę wyższych dowódców wojskowych poświęconą
8 B r o n, K o z ł o w s k i, T e c h n i c z e k, op . cit., s. 321.
możliwościom kontynuowania działań wojennych. W naradzie
obok premiera uczestniczyli: naczelny dowódca sił zbroj­
nych — gen. Miaja, dowódcy armii: „Estramadura" — gen.
Francisco Escobar, „Levante" — gen. Leopoldo Menendez
López, „Centrum" — płk Casado, „Andaluzja" — płk Do­
mingo Moriones, dowódca wojsk lądowych gen. Manuel Mata-
llana Gómez, dowódca marynarki wojennej admirał Miguel
Buiza, dowódca lotnictwa płk Antonio Camacho i szef bazy
morskiej w Kartagenie — gen. Carlos Bernal9. Większość ucze­
stników narady podkreślała brak broni i trudności zaopatrzenio­
we, które uniemożliwiają prowadzenie działań wojennych. Osta­
tecznie przeważyło jednak zdanie Negrina, który opowiedział
się za kontynuowaniem walki. Premiera poparli generałowie
Miaja i Matallana. Zdecydowanym oponentem był adm. Buiza,
otwarcie mówił, że flota opuści porty hiszpańskie, jeżeli rząd
nie rozpocznie natychmiastowych rokowań o zawarcie pokoju.
Nie ujawniając na naradzie 27 lutego swych zamiarów płk
Casado od 2 marca w Madrycie czynił przygotowania do puczu
antyrządowego. 3 marca płk Casado uzyskał w Madrycie po­
parcie miejscowych kierownictw partii politycznych, oprócz
KPH, oraz dowódców wojskowych. Do puczu przyłączył się
wojskowy gubernator Madrytu — gen. Cabrera i szef wojsko­
wej służby wywiadowczej Angel Garcia Pedrero.
Powiadomiony przez komunistów o przygotowywanym spi­
sku Negrjn wezwał płk. Casado na naradę. Ten jednak, pozoru­
jąc chorobę, odmówił wyjazdu z Madrytu. Chociaż spisek był
pewny, premier nie podjął żadnych kroków. Zamiast rozprawy
z rebeliantami rząd republikański polecił we wszystkich mia­
stach i osiedlach rozplakatować apel wzywający do zdecydowa­
nej walki z frankistami i międzynarodowym faszyzmem.
Rankiem 4 marca w Madrycie wybuch antyrządowy pucz.
Płk Casado wraz ze zbuntowanymi oddziałami przystąpił do
obsadzania najważniejszych obiektów miejskich. Bunt wybuchł
także w Kartagenie. Jeden z jego organizatorów adm. Buiza
wydał okrętom rozkaz opuszczenia bazy i wypłynięcia w mo­
rze 10. Po trzech dniach eskadra republikańskich okrętów wpły-
9 Tamże, s. 325.
10 Były to okręty: krążowniki „Miguel Cervantes", „Libertad" i „Mendez
Nuńez", niszczyciele „Almirante Valdes", „Almirante Miranda", „Almirante
Antequerra" i „Jorge Juan", „Gravina", „Ulloa" i „Escafio" oraz okręt pod­
wodny C-4.
nęła do francuskiego portu Bizerty, gdzie została internowana.
Po wypłynięciu z Kartageny okrętów wojennych pucz w mieś­
cie został zlokalizowany i zlikwidowany.
Z 5 na 6 marca w kierunku stolicy wyruszyła 8 dywizja do­
wodzona przez mjr. Ascanio, która opowiedziała się po stronie
legalnego rządu, ale rebelianci także otrzymali posiłki. Po ich
stronie opowiedział się znany polityk, przedstawiciel prawego
skrzydła partii socjalistycznej, prof. Julian Besteiro. On to
w nocy z 5 na 6 marca, w przemówieniu radiowym, ogłosił
odezwę programową rebeliantów oraz podał skład powołanej
przez nich antyrządowej junty. W jej skład weszli: przewodni­
czący — gen. Miaja, odpowiedzialni za resorty: obrony — płk
Casado, zagraniczny — Besteiro, wewnętrzny — Wenceslao
Carrillo Alonso, finanse i rolnictwo — Gonzśles Marin, komu­
nikacja i prace publiczne — Eduardo Val, sprawiedliwość —
M. Sanandrez, oświata — Jose del Rio i praca — Antonio Pe­
rez 11.
Ukonstytuowanie się junty nie było jednoznaczne z opano­
waniem przez spiskowców sytuacji w Madrycie i w okolicach
miasta. Krwawe starcia toczyły się w miejscowościach Alcala de
Henares, Torrejón de Henares i Torrejón de Ardoz. W obronie
rządu Negrina wystąpiły oddziały I korpusu dowodzone przez
komunistę, słynnego bohatera z pierwszego etapu walk o Mad­
ryt, płk. Luisa Barceló.
7 marca oddziały I korpusu wspierane przez nieliczne od­
działy II i III korpusu dowodzone przez płk. Bueno i płk. Or-
tegę przystąpiły do oczyszczania Madrytu. Otoczyły rejon, w
którym znajdował się sztab płk. Casado, lecz z pomocą mu
pospieszył IV korpus dowodzony przez anarchistę płk. Merę.
Oddziały tego korpusu opuściły front pod Guadalajarą i zdoby­
ły wierne rządowi garnizony w Alcalś i Torrejón.
7 marca premier Negrin i minister spraw zagranicznych Al­
varez del Vayo, nie widząc szans na opanowani rebelii, opuści­
li Hiszpanię i schronili się we Francji.
Zacięte walki w Madrycie toczyły się od 9 do 12 marca.
Stopniowo przewagę zaczęli zdobywać zwolennicy płk. Casado.
9 marca oddziały IV korpusu zdobyły w stolicy kilka ważnych
obiektów. Tego samego dnia oddziały wierne Negrinowi obsa­

11 B r o n, K o z ł o w s k i, T e c h n i c z e k, op. cit., s. 328.

dziły szosę Madryt—Walencja stanowiącą jedyne połączenie
stolicy z resztą obszarów kontrolowanych przez republikanów.
9 marca junta płk. Casado zwróciła się do gen. Franco z pro­
pozycją zawarcia rozejmu. Spiskowcy prosili jedynie o umoż­
liwienie uczestnikom puczu opuszczenia Hiszpanii w ciągu
25 dni od zawarcia rozejmu. Nie zabiegali o amnestię dla
wszystkich zwolenników republiki, lecz o uchronienie swego
życia. To był podstawowy motyw ich akcji antyrządowej.
W imię osobistych interesów podjęli krwawą rozprawę z klasą
robotniczą Madrytu i zwolennikami Negrina.
11 i 12 marca rebelianci uzyskali w Madrycie widoczną
przewagę, wypierając wojska rządowe z centrum na przedmieś­
cia. 12 marca stolica została całkowicie opanowana przez bun­
towników. Z rozkazu płk. Casado rozstrzelani zostali płk Barce­
ló i jego komisarz polityczny Conesa. Bunt zaczął rozszerzać
się, obejmując coraz większe obszary kontrolowane przez re­
publikanów. Do spisku przyłączały się nowe oddziały, indok-
trynowane przez profrankistowsko nastawionych dowódców.
Ostatnim bastionem oddziałów wiernych Negrinowi była pod-
stołeczna miejscowość Ciudad Real. Walki z nimi prowadziły
wojska dowodzone przez gen. Escobara. Opór oddziałów pro-
rządowych został złamany 12 marca wieczorem. W ten sposób
rebelianci opanowali Madryt i jego okolice. W czasie tygodnio­
wych walk w Madrycie zginęły 233 osoby, 564 odniosło rany,
setki aresztowano, by ich później oddać w ręce frankistów 12.
Gen. Franco z uwagą śledził wydarzenia zachodzące w Mad­
rycie. Kontrolował przebieg działań dbając z jednej strony, by
odbywały się po jego myśli, a z drugiej pragnął, by republikę
unicestwili jej byli zwolennicy. Nie spieszył się, wiedząc, że
tym razem los republiki był już przesądzony.
Po zwycięstwie rebeliantów w Madrycie do płk. Casado zgło­
sił się dotychczasowy komendant republikańskich warsztatów
remontowych płk Centanos, który był agentem piątej kolumny
i został przez gen. Franco wyznaczony pełnomocnikiem na
Madryt. Rozpoczął on z płk. Casado pertraktacje w sprawie ka­
pitulacji. Tym razem nie było już żadnej mowy o honorowej
kapitulacji. Centanos domagał się wyłącznie kapitulacji bezwa­
runkowej. Dla uwierzytelnienia żądań swego emisariusza 14
marca gen. Franco wydał dekret o powołaniu specjalnego try­

12 Tamże, s. 209.
bunału, który miał sądzić „odpowiedzialnych politycznie" za
działalność antyfaszystowską przed wybuchem rebelii i w czasie
trwania wojny domowej. Tym samym przeciwnicy polityczni
gen. Franco, zarówno wierni zwolennicy republiki, jak i nowi
rebelianci, zostali potraktowani jednakowo. Nikt nie mógł mieć
cienia nadziei, że nie zostanie pociągnięty przez frankistów do
odpowiedzialności karnej.
Prof. Besteiro 18 marca jeszcze raz w imieniu rebeliantów
zwrócił się drogą radiową do gen. Franco z apelem o zawarcie
pokoju, lecz Franco domagał się bezwzględnej kapitulacji. Re­
belianci znaleźli się w potrzasku.
22 marca płk Casado zdecydował się na rozpaczliwą decyzję.
Jego emisariusze przybyli na, leżące pod Burgos, lotnisko Ga­
monal, gdzie znajdowała się siedziba gen. Franco. Zadaniem
ich było omówienie warunków kapitulacji. Gen. Franco odrzu­
cił i tę misję. Junta madrycka znalazłszy się w sytuacji bez
wyjścia podjęła decyzję o wysłaniu do Burgos oficjalnych
przedstawicieli dla omówienia warunków kapitulacji, godząc się
nawet na formułę bezwzględnej kapitulacji. Wysłannicy gen.
Franco postawili przedstawicielom junty takie warunki, które
faktycznie stanowiły ultimatum. Zażądano, by wojska repub­
likańskie zdały cały sprzęt ciężki, a także broń ręczną i amuni­
cję; po rozbrojeniu oddziały miały być kierowane do obozów
koncentracyjnych 13.
Warunki kapitulacji przedstawione przez frankistów wysłan­
nikom junty zostały przez nich przyjęte. Proszono jedynie
o przesunięcie o jeden dzień terminu poddania się lotnictwa.
Franco chcąc pokazać Fliszpanom i światu swą bezwzględność
odrzucił tę prośbę, uznając ją jednocześnie za pretekst do ze­
rwania rozmów i podjęcia działań zbrojnych.
26 marca wojską frankistowskie rozpoczęły natarcie w Es-
tramadurze. Nie napotykając większego oporu opanowały
miejscowości Pozoblanco i Santa Eufemia. W ciągu jednego
dnia jego wojska opanowały około 2 tys. km2 obszaru republi­
kańskiego. Wcześniejsza rebelia płk. Casado wraz z rozpoczętą
przez frankistów ofensywą na froncie doprowadziły do całkowi­
tego rozkładu armii republikańskiej. Gdy zabrakło komunistów,
bezwzględnie eliminowanych z armii przez zwolenników płk.
13 Tamże, s. 330.
Casado, morale armii republikańskiej obniżyło się i nie nadawa­
ła się ona do prowadzenia działań wojennych.
Na Froncie Centralnym dowodzący wojskami republikań­
skimi płk Prada podpisał 27 marca kapitulację. Stolica stop­
niowo była opanowywana przez piątą kolumnę. Płk Casado
i gen. Matallana zdecydowali się na ucieczkę do Walencji.
Tymczasowym prezydentem stolicy z inicjatywy zwolenników
gen. Franco został mianowany anarchista Melchor Rodriguez
Garcia.
Obok Estramadury i Frontu Centralnego frankiści podjęli
ofensywę w Levancie i Andaluzji. 28 marca 1939 r. wojska
frankistowskie, którym przez dwa i pół roku nie udało się prze­
łamać linii obronnych wokół Madrytu, tym razem bez walki,
wkroczyły do stolicy.
Zdobycie przez frankistów Madrytu oznaczało faktycznie
upadek republiki. Stolica stanowiąca dla zwolenników republiki
symbol walki z rodzimą reakcją i międzynarodowym faszyz­
mem uległa. Nie dokonało się to w walce, bo tej gen. Franco
mimo wielokrotnie ponawianych działań ofensywnych wygrać
nie mógł, ale w wyniku zdradzieckiego puczu byłych rzeko­
mych zwolenników republiki. 4 kwietnia 1939 r. frankiści zajęli
całość terytorium kontrolowanego przez republikanów. Gen.
Franco ogłosił w tym dniu zakończenie wojny.

Bezpośrednia bitwa o Madryt trwała od października 1936 r.

do marca 1937 r. W tym czasie gen. Franco czterokrotnie po­
dejmował próbę opanowania stolicy. Trzy razy atakował elitar­
ny korpus składający się z najemnych oddziałów marokańskich
i Legii Cudzoziemskiej. Jego klęski spowodowały, że czwartą
próbę opanowania Madrytu podjął włoski Korpus Wojsk
Ochotniczych. Jednak i on w bitwie pod Guadalajarą poniósł
klęskę. Wówczas gen. Franco, skłoniony przez Hitlera i Musso-
liniego, skierował główny wysiłek na opanowanie północnych,
odizolowanych prowincji republikańskich.
Bitwa o Madryt dla rządu republikańskiego była bitwą o ist­
nienie republiki. Zdawano sobie sprawę, że utrata stolicy za­
chwiałaby wiarę w skuteczność wojny z frankistami i obcą in­
terwencją. Dlatego na Madryt skierowane były oczy całej Hisz­
panii i postępowej opinii świata.
 Republikanie do jesieni 1936 r. nie mieli stałej armii. Walkę
prowadziły samodzielnie działające kolumny Milicji Ludowej.
W konfrontacji z wojskami regularnymi nie miały one szansy
powodzenia. Dostrzegła to już znacznie wcześniej KPH. Od
początku rebelii prowadziła ona kampanię na rzecz powołania
armii. Jej poglądu nie podzielały jednak partie tworzące Front
Ludowy, a także premier Caballero. Dopiero bezpośrednia
groźba unicestwienia republiki skłoniła go do wydania dekretu
o tworzeniu Armii Ludowej. Proces jej tworzenia nie był łatwy.
Nie było wzorców organizacyjnych; brakowało kadr, uzbrojenia
i sprzętu. Wobec decyzji państw zachodnioeuropejskich o przy­
jęciu zasady nieinterwencji w sprawy wojny hiszpańskiej,
a jawnej pomocy udzielanej gen. Franco przez Hitlera i Musso-
liniego, jedynym krajem, który udzielił pomocy republice, był
Związek Radziecki. Pomoc ta była ograniczona, a później,
wskutek blokady Hiszpanii, znacznie utrudniona. Tymczasem
państwa faszystowskie nie tylko jawnie łamały przyjęte zobo­
wiązania i udzielały frankistom olbrzymiej pomocy wojskowej
i materialnej, ale w końcu 1936 r. wysłały do Hiszpanii swe
wojska. Po stronie republiki opowiedziała się postępowa opinia
świata, której reprezentanci utworzyli przy boku Armii Ludo­
wej Brygady Międzynarodowe.
To właśnie Brygady Międzynarodowe, obok radzieckich do­
radców wojskowych, położyły duże zasługi przy tworzeniu re­
gularnej Armii Ludowej służąc jej własnymi wzorcami organi­
zacyjnymi oraz pomocą w szkoleniu kadr. One także wydatnie
wzmocniły w okresie największego zagrożenia Madrytu (listo­
pad—grudzień 1936 r.) wojska republikańskie broniące stolicy.
W Madrycie w toku prowadzonych krwawych walk formowały
się pierwsze brygady republikańskie będące zalążkiem regular­
nej armii. One zaś posłużyły za wzór dla formowania podob­
nych jednostek na innych frontach. Stopniowo powstawały co­
raz większe związki taktyczne, a następnie operacyjne. Do sty­
cznia 1937 r. w obronie Madrytu najwyższą formacją wojskową
republikanów była brygada, w lutym — dywizja, a w marcu już
korpus. Zmienił się także charakter prowadzonych walk. Po ok­
resie wojny „kolumnowej" od zimy 1936—1937 r. nastąpiła
stabilizacja frontów i przejście od działań manewrowych do
walk pozycyjnych.
Rosnąca siła Armii Ludowej szczególnie widoczna była w to­
ku walk prowadzonych pod Madrytem. W pierwszych dwóch
ofensywach frankistowskich strona republikańska w zasadzie
ograniczała się do prowadzenia bitwy obronnej. W bitwie nad
Jaramą republikanie, po powstrzymaniu ofensywy, sami starali
się przejść do działań zaczepnych. Nie przyniosły one im je­
szcze sukcesu taktycznego. W bitwie pod Guadalajarą republi­
kańska kontrofensywa miała już pełne powodzenie, w jej wy­
niku wojska włoskie zmuszone zostały do ucieczki.
Odrębnym rozdziałem bitwy o Madryt była operacja bru-
necka. W niej bowiem nie frankiści, lecz republikanie byli stro­
ną rozpoczynającą działania zaczepne. Ofensywa pod Brunetę
obok celu strategicznego — odciążenia Frontu Północnego —
zakładała odcięcie części wojsk frankistowskich znajdujących się
najbliżej Madrytu i tym samym odsunięcie bezpośredniej groź­
by zaatakowania stolicy. W wypadku pełnej realizacji założone­
go przez republikanów planu Madryt byłby znacznie bezpie­
czniejszy. Operacja brunecka przyniosła republikanom tylko
częściowe zrealizowanie planu strategicznego, nie doprowadziła
bowiem do odsunięcia frontu od przedmieść stolicy. Była to,
jak się później okazało, ostatnia operacja, w której ważyły się lo­
sy Madrytu. Od lipca 1937 r., aż do zdradzieckiego puczu płk.
Casado w marcu 1939 r. stolica nie była areną walk. U jej
przedmieść ustabilizował się front, który w niezmienionym
kształcie przetrwał przez 20 miesięcy.
Madryt na pierwsze strony gazet dostał się w marcu 1939 r.
Tym razem „bohaterem" był nie Franco, a zdrajca republiki
płk Casado. On to doprowadził do wybuchu w stolicy antyrzą­
dowego puczu. W jego wyniku usunięto zwolenników premiera
Negrina. Część z nich, głównie komunistów, zlikwidowano.
W Madrycie powstała junta nominalnie kierowana przez gen.
Miaję, a faktycznie przez płk. Casado. Za cenę „honorowego
pokoju" rebelianci zamierzali skapitulować. Gen. Franco nie
przyjął jednak oferty rozpoczęcia negocjacji z juntą płk. Casa­
do. Pod błahym pretekstem zerwał nawet rozmowy dotyczące
bezwzględnej kapitulacji. W momencie, kiedy nastąpiło wyra­
źne załamanie się stanu moralno-bojowego żołnierzy armii re­
publikańskiej, spowodowane m.in. puczem płk. Casado, fran­
kiści rozpoczęli ofensywę. Nie napotykając oporu zajmowali ko­
lejne prowincje i miasta. Bez walki wkroczyli także do
Madrytu.
Wejście frankistów do Madrytu zakończyło dwu- i półroczny
okres walki o to miasto. Długo gen. Franco musiał czekać na
zdobycie stolicy, chociaż przygotowywał się do uroczystego do
niej wjazdu już 7 listopada 1936 r. Tymczasem dopiero po
29 miesiącach ciężkich walk, na 4 dni przed całkowitym poko­
naniem republiki, zrealizował upragniony cel.
Bitwa o Madryt stanowiła jedno z najważniejszych wydarzeń
w narodowo rewolucyjnej wojnie hiszpańskiej. Bohaterska
obrona stolicy pokrzyżowała gen. Franco plany zlikwidowania
republiki. Nie udało się go zrealizować za pomocą działań bły­
skawicznych. Zaszła konieczność prowadzenia wojny długo­
trwałej. Obrona Madrytu skonsolidowała zwolenników republi­
ki do walki z rodzimą i obcą interwencją.
Bitwa o Madryt zapisała się także w historii postępowych
walk Polaków. W obronie stolicy Hiszpanii walczyli polscy
ochotnicy. To oni skupieni w batalionie im. J. Dąbrowskiego
skutecznie powstrzymywali kolejne ofensywy frankistów.
W obronie Madrytu poległo ponad tysiąc dąbrowszczaków.
Stanowiło to 1/3 ogółu strat poniesionych przez nich w obronie
Republiki Hiszpańskiej. Doceniając wkład dąbrowszczaków
w obronę Madrytu na płycie Grobu Nieznanego Żołnierza
umieszczone zostały w Polsce Ludowej nazwy następujących
pól bitewnych: Madryt, Jarama, Guadalajara.
BIBLIOGRAFIA

Źródła archiwalne

Centralne Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Ro­

botniczej, zespoły:
Wojna domowa w Hiszpanii, sygn. 182,
Korespondencja sekretariatu Biura Politycznego KC KPP (listy z domu i do
domu), sygn. 158.
Materiały i Dokumenty Wojskowego Instytutu Historycznego, zespoły:
Polacy w republikańskiej armii hiszpańskiej, sygn. 1/48/1 — 1/48/13, 1/49/1
- 1/49/5.
Centralne Archiwami Wojskowe, zespoły:
Ministerstwo Spraw Wojskowych Departament Kawalerii, t. 76,
Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, Oddział II Sztabu Głównego — Hisz­
pania, sygn. 302.

Prasa

„Dąbrowszczak" 1937 r., Madryt.

„Izwiestia” 1937 1938 r., Moskwa.
„Kommunisticzeskij Internacyonał" 1937—1938 r., Moskwa.
„Ochotnik Wolności" 1938 r., Barcelona.

Wspomnienia

A j z n e r Seweryn, Madryt — Saragossa, Warszawa 1961.

A l v a r e z d e l Y a y o Julio, Freedoms Banie, London 1940.
G a r c i a Jose, hispanija Narodnogo Fronta, Moskwa 1947.
G ó m a J., La guerra en la aire, Barcelona 1958.
H i d a l g o d e C i s n e r o s Ignacio, Lotnik Republiki, Warszawa 1970.
K a n t o r o w i c z Alfred, Notatnik hiszpański, Warszawa 1957.
K a n t y k a Jan, K o n i e c z n y Andrzej (opr. i red.), Gdzieś za Pireneja­
mi. Ze wspomnień dąbrowszczaków, Katowice 1968.
K o l c o w Michaił, Dziennik hiszpański, Warszawa 1959.
K s i ę ż a r c z y k Franciszek, Droga w ogniu, Warszawa 1962.
L o n g o Luigi, Brygady międzynarodowe w Hiszpanii, Warszawa 1961.
M a a s s e n H., Die Sóhne des Tschapajew, Berlin I960.
M a c h o L. A., La batallia de Brunete, Madrid 1952.
Pod sztandarem Republiki Hiszpańskiej, Warszawa 1967.
R e n n Ludwig, Wojna hiszpańska, Warszawa 1957.
S z l e y e n Zofia, Ochotnicy wolności. Księga wspomnień dąbrowszczaków,
Warszawa 1957.
Ś w i e r c z e w s k i Karol-Walter, W bojach o wolność Hiszpanii, Warszawa
1966.

Opracowania

B o r e j s z a Jerzy, Hiszpania 1873—1936, Warszawa 1947.

B r o n Michał, Bitwa nad Ebro i udział w niej Polaków, Warszawa 1976.
B r o n Michał, Wojna hiszpańska 1936—1939, Warszawa 1961.
B r o n Michał, Zdobycie Ouinto i Belchite, „Polska Zbrojna" 1949, nr 103.
B r o n Michał, K o z ł o w s k i Eugeniusz, T e c h n i c z e k Maciej, Woj­
na hiszpańska 1936—1939. Chronologia wydarzeń i bibliografia, Warszawa
1964.
C o x G., Defence of Madrid, Londyn 1937.
D o b r z y ń s k i Roman, Błękitne imperium gen. Franco, Warszawa 1975.
F e k e c z Kazimiera, Państwo hiszpańskie, Warszawa 1976.
Guadalajara, Madrid 1937.
Historia Komunistycznej Partii Hiszpanii, Warszawa 1966.
Historia powszechna, t. IX, Warszawa 1975.
K o z ł o w s k i Eugeniusz, Hiszpańska epopeja dąbrowszczaków, „Wojskowy
Przegląd Historyczny" 1976, nr 3.
K o z ł o w s k i Eugeniusz, S o b c z a k Kazimierz, Walka zbrojna ludu
hiszpańskiego przeciw kontrrewolucji i interwencji faszystowskiej w latach
1936—1939, „Myśl Wojskowa" 1956, nr 5.
M r o z e k Józef, Wspomnienia z frontu, „Dąbrowszczak" nr 12 z 30 III
1937 r.
N o w a k J. R., Odejście Generalissimusa..., „Kultura" nr 45 z 9 XI 1975 r.
N i k o ł a j e n k o W., Dwa goda bor'by w Ispanii, „Kommunisticzeskij Inter
-nacyonał” 1938, nr 7.
Polacy w wojnie hiszpańskiej 1936— 1939, Warszawa 1967.
S a m a r i n A., Borba za Madrid, Moskwa 1940.
S a m o j ł o w P., Gwadalachara (Guadalajara), Moskwa 1940.
S i e r i e b r i a k o w Al., Brunietskaja opieracyja riespublikanskoj armii Ispa-
nii. Opieraliwno-takticzeskij oczerk, Moskwa 1941.
Siawnyj put' intemacyonalnoj brigady im Dombrowskogo, „Kommunisticzeskij
Internacyonał” 1938, nr 11.
S z y r Eugeniusz, Czterdzieści lat temu w obronie Republiki Hiszpańskiej, „No­
we Drogi" 1976, nr 7.
 SPIS TREŚCI

Wstęp................................................................................................................................... 5
Zwycięstwo wyborcze Frontu Ludowego........................................................................ 13
Wybuch zbrojnej rebelii....................................................................................................30
Pierwsze natarcie na Madryt.............................................................................................55
„Mgielna wojna"...............................................................................................................92
Nad Jaramą.......................................................................................................................106
Pod Guadalajarą.............................................................................................................. 129
Operacja brunecka...........................................................................................................164
Epilog.............................................................................................................................. 188
Bibliografia..................................................................................................................... 203