DWIE ADMINISTRACJE: WPŁYW INSTYTUCJI NA ROZWÓJ

EKONOMICZNY WSCHODNIEJ CZĘŚCI CESARSTWA RZYMSKIEGO W

IV WIEKU

Wstęp

W moim artykule opisałem wpływ czynników instytucjonalnych na kształtowanie

gospodarki cesarstwa rzymskiego. Motywem przewodnim poniższych rozważań jest
konflikt pomiędzy władzą centralną a instytucjami administracji lokalnej.

NEW INSTITUTIONAL ECONOMICS I STAN GOSPODARKI CESARSTWA

Wstęp

Od przeszło trzech dekad w zakresie nauk ekonomicznych coraz częściej tłumaczy się
zjawiska gospodarcze poprzez wyjaśnianie wpływu instytucji na podmioty gospodarcze.
Nurt ten nazwany został przez Olivera Williamsona nową ekonomią instytucjonalną.
Pierwszy raz idea pojawiła się w artykule Ronalda Coase’a w 1937 roku 1. Wówczas jednak
nie została ona doceniona, gdyż nie pozwalała na wyciąganie jednoznacznych wniosków
mających na celu formułowanie zaleceń dla rządu2. Pojęcie wprowadził w latach 70. Oliver
Williamson, chcąc tym samym podkreślić odmienność nowej formacji od starego sposobu
wyjaśniania zjawisk ekonomicznych3. Treść artykułu powstała na podstawie osiągnięć
ekonomistów nowego nurtu.
Ocena systemu gospodarczego w starożytności

Prymitywiści-moderniści

Uznałem, iż w kontekście opisanych dziejów należy przedstawić w zarysie teorie

dotyczące gospodarki państw starożytnych, gdyż w historiografii w ostatnim stuleciu
pojawiło się kilka stanowisk zupełnie od siebie odmiennych. Na pierwszy plan wysuwają się
1 „The Nature of the Firm”, Economica 4 (1937), ss. 386–405.
2 E.W. Kitch, „The Fire of Truth: A Remembrance of Law and Economics at Chicago, 1932-1970”, Journal of Law
and Economics 26 (1983), s. 170.
3 Markets and Hierarchies, Analysis and Antitrust Implications: A Study in the Economics of Internal Organization,
New York 1975.
dwa przeciwstawne poglądy prymitywistów i modernistów. Pierwsi uznali, że gospodarka
cywilizacji starożytnych nie była podobna współczesnym i funkcjonowała całkowicie
odmiennie4. Natomiast od lat 80. zaczęto przeciwstawiać temu twierdzeniu dowody
archeologiczne. Moderniści postawili tezę głoszącą, że mechanizmy ekonomiczne
niezależnie od warunków technologicznych i społecznych są podobne 5. Ostatnio w dyskusji
zabrał głos Peter Temin. W swoich dociekaniach wykazał, że gospodarka cesarstwa
rzymskiego posiadała wiele cech gospodarki wolnorynkowej 6.
Antropologia gospodarcza (economic anthropology) (Formalizm-Substantywizm)

Inną płaszczyzną sporu była Antropologia gospodarcza. Na tym polu pojawiły się dwa
stanowiska: substantywistów (substantivists) i formalistów (formalists). Pierwsi dowodzili, iż
istniał rodzaj przedkapitalistycznego systemu ekonomicznego związanego z redystrybucją
dóbr, który zmieniła dopiero rewolucja przemysłowa 7. Formaliści natomiast uznali, że
przepływ produktów i kapitału był obecny zawsze, a wszelkie odmienności mają jedynie
podłoże formalne.
Pojawiały się również inne koncepcje wyjaśniające mechanizmy ekonomiczne w
czasach cesarstwa rzymskiego. Wśród nich można wymienić próbę opisania gospodarki
imperium od strony fizyki i ekologii8. Problem zrozumienia mechanizmów gospodarczych
jest obecny nie tylko w pracach dotyczących dziejów starożytnych, ale także i
średniowiecznych9.
Stan gospodarki cesarstwa

Sposoby postrzegania gospodarki starożytnej wpływały znacząco na ocenę stopnia

rozwoju ekonomicznego w późnym cesarstwie rzymskim. Wiele publikacji oceniało stan
ekonomii państwa jako prymitywny, częstokroć odwołując się do tezy upadku pieniądza 10.
Tymczasem dane archeologiczne wskazują na wzrost gospodarczy w późnym antyku 11.
Również wzrastała rola pieniądza, zwłaszcza solida, jako środka płatniczego 12. Jednocześnie
Dioklecjan intensyfikował system annona militaris, który był pewnego rodzaju pominięciem
obrotu monetarnego. W związku z potrzebą zaopatrywania armii w produkty codziennej
potrzeby również inaczej rozłożono nacisk na pobór podatków, preferując np. wpłacanie
należności fiskalnych w płodach rolnych.

4 M.I. Finley, The Ancient Economy, Berkeley 1999, ss. 175–176.

5 M.E. Smith, „The Archaeology of Ancient State Economies”, Annual Review of Anthropology 33 (2004), ss. 75–76;
P.F. Bang, M. Ikeguchi, H.G. Ziche, „Introduction”, [w:] Ancient Economies Modern Methodologies: Archeology,
Comparative History, Models and Institutions, wyd. P.F. Bang, M. Ikeguchi, H.G. Ziche, Bari 2006, s. 22.
6 P. Temin, The Roman Market Economy, Princeton 2013, ss. 8–9, 38.
7 K. Polanyi, „Economy as Instituted Process”, [w:] Trade and Market in the Early Empires: Economies in History
and Theory, wyd. K. Polanyi, C.M. Arensberg, H.W. Pearson, Glencoe 1971, ss. 250–256.
8 J.A. Tainter et al., „Resource Transitions and Energy Gain: Contexts of Organization”, Conservation Ecology 7
(2003), ss. 5–7; F.L. Chayette, „The Disappearance of the Ancient Landscape and the Climatic Anomaly of the
Early Middle Ages: A Question to be Pursued”, Early Medieval Europe 16 (2008), ss. 127–129.
9 J. Moreland, „Concepts of the Early Medieval Economy”, [w:] The Long Eighth Century, wyd. I. Hansen, Leiden
2000, ss. 1–34.
10 M.H. Crowford, „Finance, Coinage and Money from the Severans to Constantine”, [w:] Aufstieg und Niedergang
der römischen Welt, wyd. H. Temporini, t. 2.2, Berlin 1975, ss. 577–589; Teorie te inspirowane były pracami Maxa
Webera; zobacz: Die römische Agrargeschichte in ihrer Bedeutung für das Staats-und Privatrecht, Stuttgart 1891,
ss. 214, 264.
11 P. Millett, „Productive to Some Purpose? The Problem of Ancient Economic Growth”, [w:] Economies Beyond
Agriculture in the Classical World, wyd. D.J. Mattingly, London 2002, ss. 27–31; K. Greene, The Archaeology of
the Roman Economy, Berkeley 1986, ss. 169–171.
12 J. Banaji, Agrarian Change in Late Antiquity: Gold, Labour, and Aristocratic Dominance, Oxford 2001, ss. 42–43.
 DĄŻENIA ADMINISTRACJI CENTRALNEJ

Reforma kosztów armii

Budżet państwa

Obecnie ważnym elementem gospodarki państwa są wydatki rządowe, gdyż

administracyjne przepływy pieniądza kształtują system ekonomiczny regionu 13. Wprawdzie
stopień udziału finansów publicznych w całym produkcie krajowym brutto zapewne był
niższy niż współcześnie, niemniej jednak wydaje się, iż to właśnie cesarz dysponował
największymi środkami pieniężnymi. Większą część finansów publicznych cesarstwa
pochłaniały wydatki związane z armią. Budżet roczny wymagał bowiem przeznaczenia ok.
¾ dochodów na pokrycie wydatków związanych z armią 14.
Annona za Severów

Septymiusz Sewerus po latach wojen niejako został zmuszony do nagrodzenia swoich

żołnierzy podwyższeniem żołdu w 198 r. Gdy przyjął on władzę w cesarstwie w 193 r.,
państwo nie miało wystarczających środków na pokrycie kosztów związanych z armią 15. Już
Commodus rozpoczął zwiększanie emisji monety na szerszą skalę, która miała pokryć
ewentualne braki w budżecie. Septymiusz Sewerus od początku swoich rządów zmniejszał
systematycznie zawartość srebra w wybijanych nowych denarach 16.
Liczebność armii

Gdy cesarz Dioklecjan reformował wojsko, głównym założeniem było zwiększenie

jego liczebności. Wprawdzie dawny pogląd o podwojeniu sumy zatrudnianych żołnierzy
został odrzucony17, niemniej jednak z pewnością ilość etatów się powiększyła. By tego
dokonać, Dioklecjan zreformował system podatkowy, który miał skuteczniej egzekwować
należności fiskalne wobec państwa. Wydaje się także, że stopa opodatkowania została
podwyższona18. Najważniejszym jednak dążeniem było zmniejszenie kosztów utrzymania
żołnierza. W tym celu rozszerzono system zwany annona militaris, którego celem było
ominięcie pośredników przy zapewnianiu zaopatrzenia armii 19. Wcześniej zapewne w
większej części armia otrzymywała żołd w monecie, teraz celem reform było obniżenie
13 S.J. Turnovsky, Methods of Macroeconomic Dynamics, Cambridge 2000, s. 172.
14 R.P. Duncan-Jones, Money and Government in the Roman Empire, Cambridge – New York 1998, s. 44.
15 Cassius Dio Cocceianus, Historia Romana 74.8, wyd. E. Cary, Loeb Classical Library, London 1927.
16 G.F. Carter, W.H. Carter, „Chemical Compositions of Ten Septimius Severus Denarii”, Archaeometry 16 (1974), s.
204; A. Wassink, „Inflation and Financial Policy under the Roman Empire to the Price Edict of 301 A.D.”,
Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 40 (1991), s. 478.
17 E.C. Nischer, „The Army Reforms of Diocletian and Constantine and Their Modifications up to the Time of the
Notitia Dignitatum”, JRS 13 (1923), ss. 5–8.
18 H. Elton, „The Transformation of Government Under Diocletian and Constantine”, [w:] A Companion to the
Roman Empire, Malden 2006, s. 205; T.D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge
1982, ss. 201–225; A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, 284-602: A Social Economic and Administrative
Survey, t. 1, Oxford 1964, ss. 44–47.
19 Wcześniejsze wykorzystanie systemu zostało opisane np. w: R. Develin, „The Army Pay Rises under Severus and
Caracalla, and the Question of annona militaris”, Latomus 30 (1971), ss. 687–695.
pensji wypłacanej w pieniądzu, a zwiększenie dostaw zaopatrzenia. Dioklecjan zapewne
chciał uniknąć trudności związanych z dodatkowymi kosztami przy zakupywaniu żywności,
ubrań i innych produktów codziennej potrzeby przez jednostki wojskowe. Taki system był
tańszy, więc jego rozszerzenie pozwalało cesarzowi na poczynienie oszczędności lub
zwiększenie liczebności armii.
Reforma transportu

Intensyfikacja uprawy zbóż

Kontrola państwowa nad produktami i usługami

Obniżenie kosztów administracji

DĄŻENIA ADMINISTRACJI LOKALNEJ

Wysoka cena zboża

Wysokie koszty transportu

Intensyfikacja działów produkcji pozarolniczej

Zlecenia państwowe na produkty i usługi

Zwiększenie kosztów administracji

WPŁYW INSTYTUCJI

Czynniki wpływające na efektywność gospodarczą

Ochrona własności prywatnej

Intensyfikacja prywatnych rozstrzygnięć prawnych

Ilość zrzeszeń prywatnych ze zorganizowaną strukturą formalno-

prawną

Patronat

Współistnienie administracji lokalnej i centralnej