Vous êtes sur la page 1sur 22

MINISTERIO DE DESARROLLO RURAL Y TIERRAS

PROGRAMA PROCAMELIDOS
Propuesta de Libretos Radiales con temática de jóvenes

PERSONAJES
Guillermo: Hola, soy Guillermo, tengo 17 años y estoy a punto de salir bachiller.
Aunque soy introvertido, me gusta mucho participar en actividades del colegio
porque creo que es importante que los jóvenes nos involucremos en las decisiones y
procesos de nuestra comunidad.
Kamisaki, nayax Guillermutwa, tunka paqallquni maranitwa, niyarakiw bachiller
ukham tukuya yatiqañ utana. Mawk’a asxarillatwa, ukampirusa nayatakix wali
askiwa taqinuna lurawinakana ukhamaraki tantachawinakana chikanchasiña
markaslayku.
Andrea: Hola, soy Andrea, tengo 18 años y estoy en el curso de Guillermo, él es mi
mejor amigo desde que éramos pequeños. A diferencia suya, soy muy amiguera, pero
a la hora de participar en las actividades me asusto. No se me da bien tomar
decisiones.
Kamisaki, nayax Andreayatwa, tunka kimsaqallquni maranitwa, nayax
Guillermumpiwa pachpa t’aqama yatiqtha, jupaxa masixawa jisk’atpacha. Jupat
sipanxa, nayax walja masinankanitwa, ukatxa, kunapachatix lurawinaka utjki nayax
axsarayastwa. Janiw kuna amuyunakaxas utjkituti.
Magdalena: Hola, soy Magdalena, soy la profesora de matemáticas de la promoción
y también su asesora. Trabajo constantemente para ofrecer a nuestros estudiantes una
educación de calidad, pero al mismo tiempo, no descuido lo humano. Sé que muchas
veces los jóvenes necesitan con quien hablar.

1
Kamisaki, nayax Magdalenatwa, nayax matemática yatichiritwa, ukampirusa
promoción ukan asesorapatwa. Nayax irnaqtwa wayna tawaqunakar sum
yatichañataki, ukatxa jiwaskikpa sum uñaqasiñataki. Ukatxa yatiraktwa, wayna
tawaqunakaxa khitimpi arusiña.
Basilia: Hola, soy Basilia, la mamá de Guillermo. Quiero que mi hijo salga de la
comunidad y se vaya a la ciudad a estudiar y trabajar para tener un mejor futuro, pero
él no está de acuerdo. Dice que tiene todas las oportunidades sin salir de nuestra
comunidad.
Kamisaki, nayar Basiliatwa, Guillermon mamapatwa. Nayax mutwa, wawajax aka
markata sarañapa jach’a markaru yatiqiri, irnaqiri mä suma jutir urutaki, ukampirus
jupax janiw munkiti. Jupax siwa, aka markanwa taqikunas utji nayraqatar
sarantañataki, jan marksat mistusa.
Pedro: Hola, soy Pedro, soy el hermano mayor de Guillermo y tengo 26 años.
Aunque a veces él y yo no coincidimos en muchas cosas, estoy de acuerdo en su
deseo de quedarse en nuestra comunidad. ¡No hay lugar como el hogar!
Kamisaki, Pedrotwa, nayax Guillermon jilir jilapatwa, pä tunka suxtani maranitwa.
Yaqhip pachaxa jupampi nayampix janiw mä suma amtaru puripkti, ukampirusa,
natakix wali askiwa jupan amtapaxa aka markasana qhiparaña ¡janiw kunas utjkiti
utasjama!

2
Capítulo 1: “El presidente de la promo”
Temática: LIDERAZGO Y AUTOESTIMA

Sonido de curso (bulla de jóvenes hablando, lápices, etc.)

MAGDALENA: ¡Ya jóvenes, silencio! ¡Hoy tenemos que escoger a su presidente


de clase! ¿Han pensado quien será?
¡Yatiqirinaka maukipxam! ¡jichhurux chhijllañaniwa presidente irpiri! ¿lup’ipxtati,
khitispasa?

La bulla se silencia.
ANDREA: Yo creo que debería ser el Guillermo, profe. Es el más responsable y se
ha ganado la confianza de todos.
Nayax Guillermuñapaw siristwa, yatichiri. Jupax wali irnaqiriwa, ukatxa taqins
munatawa.
GUILLERMO: ¡No, Andrea! ¿Qué estás hablando? Me da vergüenza, no puedo
hacer eso.
¡Janiw Andrea! ¿Kuns arusiskta? Nayax phinq’astwa, janiw lurkiristi
MAGDALENA: ¡Te entiendo, Guillermo! Pero, ¿sabes? Un líder es un modelo a
seguir y alguien que inspire a otros y si tus compañeros creen eso de ti, estoy segura
de que puedes lograrlo.
¡Amuysmawa Guillermo! Ukampirusa, ¿yattatï? Mä irpirix mä unañchiriwa, jua
kikpa sartañataki, yaqhanakarusa ch’amanchiwa sarantañataki, yatiqir
masinakamaxa ukham uñjapxsma, nayax amuytwa jumax wali suma sarantayasma.
GUILLERMO: Gracias, profe. Me da miedo, pero si mi curso me apoya, no los voy
a defraudar.

3
Pay, yatichiri. Asxarayastwa, ukampirusa, yatiqir masinakatix yanapt’apxitani uka
pachaxa nayax sarxarayawa.
MAGDALENA: ¡Muy bien, Guillermo! Necesitamos jóvenes como tú. ¡Jóvenes por
Bolivia!
¡Wali askiwa Guillermo! Jumjam waynanaka munapxtan. ¡waynanaka Bolivia
markasataki!

Gritos de alegría y aplausos.


Pack de cierre.

Capítulo 2: “La fiesta de inicio de año”


TEMÁTICA: LIDERAZGO Y AUTOESTIMA

Voces, sonido de patio escolar.


ANDREA: ¡Che, Guillermo! Esta noche nos vamos a ver en la plaza con los chicos,
¿vas a ir?
¡che, Guillermo! Jichha arumax masinakampiw planana jikisipxa, ¿saratatï?
GUILLERMO: No, Andrea, mucho toman y no me gusta.
Janiwa, Andrea, ancha umapxi, ukax nayataki janiw askikiti.
ANDREA: Pero, Guille, ya hemos hablado de eso. Tú que eres tan seguro para
algunas cosas, tienes que estar seguro de lo que haces y no haces. Por ti mismo
decides no beber, pero eso no implica que no te diviertas con todos.
Ukatx arusxtanwa Guillermo. Jumax yattawa kunatix jumataki askiki ukhamaraki
jan askiki taqi ukanakxa, ukampirusa ukax janiw sañmunkiti janiw k’uchirtkasmati
taqinimpi.
GUILLERMO: Sí, siempre me dices eso, pero ¿y si me hacen a un lado?

4
Jisa, ukx sapinistawa, ukat may ¿uñismuchapxitanisti?
ANDREA: No, Guille. Más bien lo que tenemos que hacer vos y yo es tratar de
reducir el consumo de alcohol entre nuestros compañeros. Es bueno divertirse, pero
es mejor cuando se hace de manera responsable. Todavía somos jóvenes y nos queda
un gran camino por recorrer.
Janiwa, Guillermo. Jiwasax jaxu uma umaña apaqañasawa masinakasata. Waliw
k’uchirtasñaxa, juk’am askiwa kunapachatix amuyumpi k’uchirtasitaki uka pachaxa.
Jiwasaxa waynanakaasktanwa, walja pachawa jiwasataki utjaski.
GUILLERMO: Sí, Andrea. Como dice la profe, somos ¡Jóvenes por Bolivia!
Jisa, Andrea. Kunjamti yatichirix jiski, jiwasax ¡waynanaka Bolivia markasataki!
Pack de cierre.

Capítulo 3: “Mi hermano Pedro”


TEMÁTICA: ÁMBITO LABORAL

Sonido de televisíón.
GUILLERMO: Hola, Pedro ¿qué estás haciendo? ¿no tenías tu entrevista de trabajo
hoy?
Kamisaki Pedro ¿kuns luraskta? ¿janiti jichhurux irnaqañataki entrevista
utjkayatma?
PEDRO: Hola, hermano. Si pues, pero...no voy a ir...no me van a contratar.
Kamisaki, jilata. Jisa, ukampirusa janiw sarkati, janiw chhijllapkitaniti irnaqañataki.
GUILLERMO: ¿Por qué dices eso? Si vos estás bien capacitado...
¿kunats ukham jista? Jumax wali yatxatatatawa.
PEDRO: Mmm...es difícil, todos son mayores y yo no tengo experiencia.
mmm… ch’amawa, taqiniw jiliripxi, nayax janiw experiencianikti.

5
GUILLERMO: Es difícil aceptar el rechazo, hermano, pero de vos he aprendido
que nada se consigue si no se intenta. Si te dicen que no, habrá otros trabajos. Pero
no te rindas antes de probar.
Wali ch’amawa jan katuqayasiña jilata, ukampirusa jumat nayax yatiqtha janiw kuns
jiqhatkasmati jan yant’asinxa. Kunapachatix janiw sapkatam ukhaxa, yaqha
irnaqawinakaw utjani. Jan pisi chuymt’amti janir yant’kasaxa.
PEDRO: Pero...
Ukampirusa…
GUILLERMO: Sin peros, Pedro. Somos jóvenes, estamos aprendiendo, no nos
quitemos las oportunidades antes de intentar. Andá rápido más bien, te voy a estar
esperando para que me cuentes. Tú puedes, hermano. Somos ¡Jóvenes por Bolivia!
Jiwasax waynanakatanwa, yatiqasktanwa, jan pisi chuymt’añaniti janir yant’kasaxa.
Ratuki saram, nayax suyaskama jiqhataniñamkama. Jumax atitawa jilata, jiwasax
¡waynanaka Bolivia markasatakipxatanwa!
Pack de cierre.

Capítulo 4: “Mi mamá”


TEMÁTICA: IGUALDAD DE OPORTUNIDADES PARA EL CAMPO Y LA
CIUDAD

Sonido de campo, viento, llamas.

BASILIA: Pero hijito, si es por plata no te preocupes, no vas a pasar falta en la


ciudad.
Hay waaita, qulqitakichi ukax jan llakisimti, janiw jach’a markan kunas pisikaniti.
GUILLERMO: No, mamita. No es dinero, no quiero irme a la ciudad, ¿para qué?
Si aquí hay todo...

6
Janiw mamita. Janiw qulqikiti, nayax janiw jach’a markaru saraña munkti
¿Kunataki? Akan taqi kunas utji.
BASILIA: Pero no es igual pues hijito, la educación y las oportunidades son mucho
mayores en la ciudad.
Janiw kikpakiti wawa, yatiqawina, ukhamaraki kunaymani oprtunidades ukaw jch’a
markan utji.
GUILLERMO: Estás equivocada y te lo voy a demostrar, mamita. Tienes que
valorar más a nuestra comunidad.
Panjasitatawa, qhanañchamawa mamita. Jumax jiwas markasa wali
laqanchayañama.
BASILIA: Soy orgullosa de pertenecer aquí, hijito, pero quiero lo mejor para vos...
Nayax wali qamasanitwa aka markata wawa, ukampirusa nayax jumatakiw suma
qhipur uru muntha.
GUILLERMO: Pero es que, mamita, realmente no es necesario irse a la ciudad.
Cada vez más nuestras comunidades están creciendo en educación, salud y
tecnología.
Mamita, janiw wakisirikiti jach’a markaru saraña. Markasax juk’atjamaw jilaski,
yatiqawina, qullasiñana, ukhamaraki tenología uksana.
BASILIA: ¡Ay, hijito! ¡Qué ejemplo eres! Realmente los chicos como vos son el
futuro, ¡Jóvenes por Bolivia!
¡Ay wawita! ¡suma irpiritawa! Chiqas jumjam wawanakaw jutir qhipurutakipxta
¡waynanaka Bolivia markasataki!

Pack de cierre.

7
Capítulo 5: “La elección de carrera universitaria”
TEMÁTICA: LIBERTAD DE EXPRESIÓN

Sonido de plaza de pueblo.


GUILLERMO: Pero, Andrea, lo más importante de una carrera universitaria es que
estés consciente de que a eso vas a dedicarte toda la vida. Si no te apasiona, ¿cómo
vas a levantarte cada mañana para hacer eso?
Andrea, carrera universitaria yatxatawixa, mä qhipiru ukan irnaqañatakiwa,
kunapachatix jumataki jan askiki ukhaxa ¿kunjams sapa alwa sartata yatiqañataki?
ANDREA: Pero, Guillermo, mis papás quieren que estudie algo que me dé
dinero...quieren que sea veterinaria y me haga cargo de nuestras llamas.
Guillermo, tatanakajax yatiqañax munapxi qulqiniñataki, uywa qulliriñax munpaxi,
ukatxa qarwanakaxa naya uywxiristha.
GUILLERMO: Yo entiendo, Andrea. Los papás quieren lo mejor para sus hijos,
pero la verdad es que ellos no son los que van a tener que dedicarse a eso. Tú tienes
que preguntarte ¿esa elección te hace feliz?
Nayax amuytwa, Andrea. Tatanakax munapxiwa wawanakapa wali askiñapa,
ukampirusa jupanakax janixay uk sarxarapkchinitix. Jumax jiskt’asiñamawa ¿uka
chhijllawix askitï?
ANDREA: Claro pues, tienes razón...pero...qué difícil, voy a tener que volver a
hablar con mis papás y hacerles entender...
Ukhamapï, ukampirusa wali ch’amawa, tatanakajampiw aruskipañätha,
amuyt’ayañataki.
GUILLERMO: Sí, pues...hablá con ellos. La verdad, Andre, lo que sea que estudies
si lo haces con pasión y esmero va a dar resultados. Es nuestro futuro, somos ¡Jóvenes
por Bolivia!

8
Ukhamapï, aruskipam jupanakampi. Chiqakipansa Andrea, kunxay yatxatchita ukax
taqi chuymampiwa sarxarayañama, ukhamataki wali askini. Má qhipurunx
¡waynanaka Bolivia markasatakitanwa!

Pack de cierre.
Capítulo 6: “Mi maestra Magdalena”
TEMÁTICA: MASCULINIDADES

A lo lejos el sonido del recreo.


MAGDALENA: Guillermo, no has salido al recreo, te hemos extrañado...te veo
triste ¿qué ha pasado?
Guillermo, janiw samariri mistktati, tumpasipxsmawa, llakitjamakitaway ¿kunas
kamachtam?
GUILLERMO: Profe Magdalena, gracias por preocuparse...ya sabe, pienso en mi
futuro, voy a ser un hombre de familia, y no puedo demostrar debilidad delante de
mis compañeros.
Yatichir Magdalena, pay nayat llakisitamata, yatxtawa, mä qhipurutakiw lup’iskta,
mä suma chachayawa, ukampirusa janiw jisk’a jisk’a uñanaqañakti masinakajataki.
MAGDALENA: Ay, Guillermo, tienes que cambiar de pensamiento, los hombres
tienen tanto derecho a sentirse inseguro como cualquier persona...
Ay, Guillermo, lup’iwimx mayjt’ayañamawa, chachanakax yaqhip pachaxa pisi
chuymt’apxarakiwa yaqha jaqinakjama.
GUILLERMO: ¿Y si me juzgan, profe? ¿Y si me consideran débil?
¿taripapxitani uka pachasiti yatichiri? ¿pisi chuymaw sapxitanisiti?
MAGDALENA: Guillermo, equivocarse es normal, es parte de crecer. Eres joven,
la vida entera es prueba y error, pero aún más la juventud. Tu fortaleza no está en

9
que no sientas nada, sino en cómo manejas lo que sientes. Recuerda, ustedes son los
¡Jóvenes por Bolivia!
Guillermo, pantjasiñax askiwa, ukax jilañatakiwa. Jumax waynatawa, sarnaqawisax
pantjawinakaniwa, ukax nayraru sarxarañatakiwa. Amtatï jumanakax ¡waynanaka
Bolivia markasatakipxtawa!

Pack de cierre.

Capítulo 7: “La decisión de Pedro”


TEMÁTICA: MASCULINIDADES

Sonido de cocina.
BASILIA: Pero, hijito...necesito tu ayuda pues...ahora estoy solita en la casa y
cuesta...
Wawita, yanapawima muntha, jichhax sapakitwa utana, ukax ch’amawa.
PEDRO: Pero, mamita. ¡Cómo pues te voy a ayudar en la cocina! ¿Si alguien me
ve?...
Mamita ¡nayast kunjamaraki phayañana yanapamasti! ¿ukat khitis uñjapxitanistï?
BASILIA: Pero, Pedro... ¡Qué barbaridad!¡Yo no te he criado así! Los hombres y
las mujeres tienen exactamente las mismas responsabilidades, obligaciones y
oportunidades en el hogar, ¡no me vengas con macanas!
Pedro, Pedro, ¡jallastax! ¡nayx janiw ukham uywasksmati! Chachas warmis kikpa
lurawinakaniwa utanxa, ¡jan thithiyistati!
PEDRO: No, mamá Basilia, ya pues...
Janiwa, mamita Basilia

10
BASILIA: Ay, Pedro, a veces los jóvenes creen tener la razón en todo y no es así,
hazme caso, he vivido más que vos. Tienes que valerte por ti mismo también en las
tareas del hogar.
Ay Pedro, yaqhip pachaxa waynanakaxa jach’a jach’awa tukupxi, ukampirus janiw
ukhamakiti, nayar jaysañamawa, nayax jiliritwa. Juma kikpawa kuns lurasiñama
utanxa.
PEDRO: Pero, mamá...
Mamita…
BASILIA: No, Pedro. Un joven completo y que sea el futuro del país debe saber de
todo, recuerda que ustedes son ¡Jóvenes por Bolivia!
Janiw Pedro. Mä waynax taqi kuna yatiñapa markasa jach’añchañataki, amtasipxam
jumanakax ¡waynanaka Bolivia markasatakipxtawa!

Pack de cierre

Capítulo 8: “La protesta escolar”


TEMÁTICA: EQUIDAD DE GÉNERO

Sonido de altiplano.
MAGDALENA: Chicos, ¿qué está pasando? ¿por qué es la protesta?
Yatiqirinaka ¿kunas kamachaski? ¿kunats ch’axwawixa?
ANDREA: Las autoridades del colegio están pretendiendo que las mujeres
vengamos con falda en primavera y estamos defendiendo nuestro derecho a escoger
usar pantalón.
Yatiqaña uta irpirinakaxa munapxiwa imill wawanakax mini falda ukani jutapxañapa
jallu qalltama, nanakax ukat ch’axwasipkta, kunatix nanakaw chhijllapxañata
pantalunani jutaña.

11
GUILLERMO: Y nosotros, como buenos compañeros, estamos apoyando a las
chicas del colegio.
Nanakax suma masinakjamax, ch’amachasipktwa kullaka yatiqirinakaru.
MAGDALENA: Pero, chicos, las reglas son las reglas. No deberían meterse a esto.
Yatiqirinaka, kamachix kamachiwa. Jan ukar mantapkasmanti.
ANDREA: No, profe. Los jóvenes tenemos derecho a protestar y defendernos
cuando encontramos situaciones injustas, como ésta.
Janiw yatichiri, waynanakjamax derechonipxtwa ch’axwañataki kunapachatix jani
askiki nankattaki uka pacha.
GUILLERMO: Sí, sí. Nuestra voz es importante y debe ser tomada en cuenta
cuando se trata de decisiones que nos afectan. Somos parte activa de la sociedad,
somos ¡Jóvenes por Bolivia!
Jisa, jisa. Arusax wali askiwa, jay satañapawa. Jiwasax markasan
chikanchasiritanwa, jiwasax ¡waynanaka Bolivia markasatakitanwa!

Pack de cierre.

Capítulo 9: “El concurso de rap”


TEMÁTICA: LIBERTAD DE EXPRESIÓN

Sonido de plaza.
GUILLERMO: Estoy pensando en la actividad para el día de la equidad de género,
pienso que un festival musical podría funcionar.
Nayax lup’isktwa equidad de género urutaki, jaylliwi phunchawiw askispa.
ANDREA: ¿Festival musical?
¿ jaylliwi phunchawi?

12
GUILLERMO: ¡Claro! Hay tanto talento en el curso, creo que un concurso de rap
sería una buena opción
¡jisa! Waljaniw t’aqasanx yatipxi, nayatakix rap yant’asiwiw aspispa.
ANDREA: ¡Ay! ¿Acaso eso sirve para expresarse?
¡ay! ¿ukast arsusiñatati askiti?
GUILLERMO: Pero claro, Andi. Los jóvenes tenemos varias opciones para
expresarnos con libertad. Lo importante es dar a conocer nuestras ideas y
pensamientos a partir de un lenguaje con el que nos sintamos identificados y desde
el cual podamos decir nuestras inquietudes.
Jisa Andi. Waynanakax walja kasta tuqita arsusna. Ukampisa, wakisiriwa
amuyunakasa unañcht’ayañataki, kunay mani arsiwinakata.
ANDREA: Si, tienes razón. Creo que esta idea les va a gustar mucho a nuestros
compañeros.
Walikiwa, aka amuyunakaxa masinakasataki askiniwa.
GUILLERMO: (riendo) Y te pondremos de juez, uno de los ¡Jóvenes por Bolivia!
Jumax chiqanchiriyatawa, mä ¡waynanaka Bolivia markasataki!

Pack de cierre.

Capítulo 10: “La profe y mi mamá”


TEMÁTICA: BRECHA GENERACIONAL EN EL ÁMBITO LABORAL
Sonido de teléfono.
MAGDALENA: Buenas tardes, señora Basilia, le habla Magdalena, la profesora de
Guillermo. La llamaba para hablar sobre su hijo.
Aski jayp’ukipan mama Basilia, Magdalenatwa, Guillermon yatichiripatwa.
Yuqamxata aruskipañataki jawsansma.

13
BASILIA: Ah, profesora, buenas tardes. ¿En qué puedo ayudarla?
Ah, yatichiri aski jayp’ukipan ¿kunans yanapt’irisma?
MAGDALENA: Pues estuve ayudando a los muchachos con los test de orientación
vocacional y veo que Guillermo está muy confundido, quisiera pedir su autorización
para ayudarlo.
Nayax yatiqirinakaruw test de orientación vcocacional tuqit yanaptásktha, amuytwa
Guillermox wali ch’iphantasitawa, juman autorizacionap mutha yanapañataki.
BASILIA: Uy, profe...no sé, preferiría que lo ayude algún otro profesor...alguno
más...experimentado.
Uy, yatichiri… janiw yatkti, nayay mä chacha yatichirich yanapaspa siristwa, mä
suma yatxatata.
MAGDALENA: ¡Oh, ya veo! Me doy cuenta que le molesta mi juventud, señora
Basilia...es una pena...yo siempre trato de motivar a los jóvenes...
¡oh, amuytwa! Jumataki nayax taqaqutwa ukat jan askikiti, mama Basilia, wali
llakiwa, nayax waynanakarux yanapakipuntwa.
BASILIA: Es que, profesora, la experiencia cuenta...
Yatichiri, experiencias askiwa…
MAGDALENA: No señora, lamento decirle que usted está equivocada. Es
importante que los chicos tengan un ejemplo joven. Ellos deben saber que los jóvenes
tienen campo laboral y serán respetados y apreciados en sus fuentes laborales.
Janiw mama, jumax pantjasitatawa. Askiwa waynanakax mä wayna tawaqu
irpiriniñapa. Jupanakax yatipxañapawa waynanakax irnaqapxarakiwa, ukampirusa
jupanakax wali yaqaychatapxaniwa.
BASILIA: Ay, profesora, va a disculpar. Tiene usted razón, tengo dos hijos jóvenes
y quiero que crezcan seguros de sí mismos, ustedes son ¡Jóvenes por Bolivia!

14
Ay yatichiri, p’amp’achitatawa. Nayx pä yuqanitwa, jupanakax wali k’umara
ukhamaraki amuyuni jilakpxaspa uka muntha, jumanakax ¡waynanaka Bolivia
markasatakipxtawa!

Pack de cierre.

Capítulo 11: “Pedro y yo”


TEMÁTICA: RELACIONES JUVENILES

Sonido de altiplano.
PEDRO: Las relaciones son complicadas, Guillermo, pero lo que tú estás haciendo
con la Isabel no está bien.
Chikachasiñax janiw askikiti, Guillermo kuntix Isabelampi lurkta ukax janiw
askikiti.
GUILLERMO: Es que, si le digo que quiero ir con mis amigos en lugar de con ella,
se va a enojar pues, mejor es mentirle.
Wayna masinakaxampiw saña muntha siristha ukaxa phiñasispawa, ukata k’aristha.
PEDRO: No, Guillermo ¿te sentirías bien si ella te mintiera? Si en algo tan simple
se mienten, cómo será en cosas más complicadas...
Janiw Guillermo ¿jumax walikismati kunapachatix jupax k’ariskaspa ukhaxa?
GUILLERMO: Es que las mujeres no nos entienden. Los hombres necesitamos
nuestro espacio y ellas solo causan problemas.
Janiw warminakax amuyapkiti. Chachanakax muntanwa k’uchirtasiña, warminakaxa
thithiyañaki yatipxi.
PEDRO: ¡Qué equivocado, hermano! La comprensión de hombres y mujeres pasa
por la comunicación y el respeto. No somos más que ellas en una relación y deberías
aprenderlo ahora.

15
Janiw waliktati jilata! Chachampi warmimpi suma jakawixa aruskipañatjamawa,
jiwasax janiw juk’ampiktanti warminakatxa, yatiqañamawa.
GUILLERMO: Comunicación....bueno, tienes razón Pedro, esa es la clave de toda
relación. Las buenas relaciones las hacemos los ¡Jóvenes por Bolivia!
Aruskipawi…aski amuyunitawa Pedro, uka aski mä chikachasiwinxa. Suma
jakasiwxa laqanchayapxtanwa ¡waynanaka Bolivia markasataki!

Pack de cierre.

Capítulo 12: “El equipo mixto de futsal”


TEMÁTICA: EQUIDAD DE GÉNERO
Sonido de plaza.
ANDREA: Es que no me parece justo, profe. Las chicas también queremos jugar
futsal y no han habilitado para nosotras.
Janiw nataki askikiti yatichiri, kullakanakax futsal anataña munapxaraktuwa,
ukampirusa nanakatakixa janiw wakiyapkiti.
MAGDALENA: Si, Andrea, tienes toda la razón, también me ha molestado que
dividan el campeonato en deportes de chicas y de chicos, eso no está bien.
Jisa Andrea, nayarus kulirayapxarakituwa, payaru t’aqxasa chachanakataki
ukhamaraki warminkataki, ukax janiw askikiti.
ANDREA: ¿Y qué podemos hacer?
¿kuns kamachsna?
MAGDALENA: Pienso que podemos enviar una carta, yo las apoyaré. Podríamos
proponer equipos mixtos.
Nayax amuytwa mä qilqata apaysna, nayax yanapapxamawa. Maysnawa equipos
mixtos.

16
ANDREA: Tiene toda la razón, profe, necesitamos visibilizar el trabajo deportivo
de las chicas del colegio.
Wali askiwa yatichiri, wakisiriwa irnaqaña warminaka equipona yatiqañ utasana.
MAGDALENA: Además que no es correcto que un colegio incentive esa
discriminación de género. Pero no te preocupes, Andrea. Lo vamos a solucionar.
Ukhamarusa janiw askikiti yatiqañ utasana chamañchaña jisk’achasiña. Jan
llakisimti Andrea, askichañaniwa.
ANDREA: Gracias por el apoyo, profita.
Pay yatichiri yanapawimata.
MAGDALENA: De nada Andrea, depende de nosotras reclamar por nuestros
derechos, empezando desde niñas. No hay edad para reclamar por lo que es justo, así
somos los ¡Jóvenes por Bolivia!
Janiw kunakisa Andrea, jiwasatjamaskiwa. Janiw marasas kunas qhiparaykistaspati,
jiwasax ¡waynanaka Bolivia markasatakitanwa!

Pack de cierre.

Capítulo 13: “Mi hermano se va de la casa”


TEMÁTICA: INDEPENDENCIA ECÓNOMICA

Sonido de altiplano.
PEDRO: Ay, mami, no te me pongas así. Sabías que algún rato iba a suceder. Ya
tengo 26 años, es hora de que me independice.
Ay, mamita, jan ukham uskusimti. Yatiyatawa ukhamañapxa. Pä tunka suxtani
maranixtwa, pachaxiwa yaqhasasxañaxa.
BASILIA: ¡Ay, hijo! Pero acaso te hace falta algo, cómo nos vas a dejar así pues...
Ay wawa! Kunaraki jan utjaysma, kunjamaraki ukhama jaytjitatasti…

17
PEDRO: No les estoy dejando, mamita, a ver entendé. Llega una edad pues, donde
uno ya quiere formar su propio futuro, tener sus propias cositas y su espacio. Siempre
voy a estar pendiente de ustedes.
Janiw jaytjksmati mamita, amuyam. Maranakax purinxiwa, nayax mä qhipurutakiw
wakiyasxañatha. Jumatx janiw armaskamati.
BASILIA: ¿Y no te va a faltar nada?
Janit kunas phaltkatam?
PEDRO: Al principio si pues, mamita. Pero es una cosa normal, estaré poco a poco
creciendo y pronto tendré todo.
Qalltañataki inasa mamita. Ukax ukhamapuniwa, juk’at juk’at phuqhachasiskawa,
ukat taqikunanixawa.
BASILIA: Ya, hijito, te entiendo. ¡Pero qué dificil!
Walikiw wawa, amuysmawa. ¡Pedro wali ch’amawa!
PEDRO: Ya vas a ver, mamita. Todo sea por seguir creciendo. Con la base de
valores y cariño que ustedes me han dado nada me va a hacer falta. Gracias, por tanto,
mamita, por vos somos ¡Jóvenes por Bolivia!
Amtkitata mamita. Taqikunas jiltañatakiwa. Ixwawinakamampi quli chuymamampi
taqikunas phuqhataniwa. Pay mamita, jumatakix nanakax ¡waynanaka Bolivia
markasatakipxtwa!

Pack de cierre.

18
Capítulo 14: “Mi primer trabajo”
TEMÁTICA: INDEPENDENCIA ECONÓMICA

Sonidos de plaza.
ANDREA: ¿Y estás seguro de que quieres trabajar, Guillermo?
¿Guillermo chiqapuniti irnaqaña munta?
GUILLERMO: Si, Andrea. Con eso de que mi hermano Pedro se ha ido de la casa,
me doy cuenta de que hay que empezar a conseguir independencia económica.
Jisa Andrea. Pedro jilajax utata sarawayxi ukampix amuytwa, sapa mayniwa
independencia económica jiqhatañasa.
ANDREA: ¿Pero, por qué?
¿kunata?
GUILLERMO: Así es, Andrea. Uno crece, tiene que ayudar también en la casa con
los gastos. La vida no es barata, los papás también se cansan y no se les puede estar
pidiendo cosas todo el tiempo.
Ukhamawa Andrea. Maynix jiliwa, utanx yanapañapawa qulqimpi. Jakawisax janiw
inakikiti, tatanakasax qarxtapxarakiwa, ukat jaiw wiñayatki jupanakaru mayksnati.
ANDREA: Ah ya, ya te entiendo. Tienes razón, Guillermo. La verdad no había
pensado en eso, pero me estás haciendo ver que es importante tener nuestras propias
fuentes de ingreso, aunque aún seamos jóvenes.
Ah ya, amunyxsmawa Guillermo. Chiqas janiw ukham amuykayati, jichhax
amuyayistawa, wali askitapa fuentes de ingreso ukaniña waynatpacha.
GUILLERMO: Así es amiga, no es temprano para pensar en nuestro futuro
económico. Y estamos con una buena edad, somos ¡Jóvenes por Bolivia!
Ukhamaw masi, janiw alwakiti mä qhipurutaki lup’iña. Marasax urasawa, jiwasax
¡waynanaka Bolivia markasatakitanwa!

19
Pack de cierre.
Capítulo 15: “La charla sobre sexualidad”
TEMÁTICA: SALUD SEXUAL Y REPRODUCTIVA

Sonido de teléfono.
MAGDALENA: Yo entiendo que pueda no estar de acuerdo señora, pero estas
charlas son importantes para los jóvenes.
Nayax amuytwa jan jumataki askitapa, ukampirusa aka aruskipawixa wali askiwa
waynanakataki
BASILIA: Es que yo creo, profesora, que hablarles de sexualidad es fomentar a que
tengan una vida sexual activa.
Nayax amuytwa yatichiri, sexualidad ukat arxayañaxa, vida sexual activa
ch’amanchañatakikaspas ukhama.
MAGDALENA: No, señora, no es así, lo que nosotros hacemos es informar a los
chicos, ellos deben conocer su cuerpo, conocer sus derechos sexuales y sobre todo,
dejar los tabúes de lado para no caer en errores comunes de la edad.
Janiw mama, nanakax waynanakaru yatiyañataki, janchipa uñt’asipxañapataki,
derechos sexuales yatipxañapataki, ukhamaraki tabus ukanaka jaytañataki.
BASILIA: Pero a mí me han contado que así aprenden y luego cuidado mi hijo esté
saliendo bachiller con wawa.
Nayarux yatiyapxituwa, ukhamat yatiqapxi sasina, ukataraki yuqajax wawani
bachiller tukuyaspa
MAGDALENA: No, señora. Más bien todo lo contrario, lo que nosotros hacemos
es brindarles una educación sexual de calidad para que puedan cuidarse, decidir sobre
sus cuerpos y no tener miedo a preguntar sobre lo que desconocen.

20
Janiw mama. Nanakax yatxatayapxtwa educación sexual de calidad uksa tuqita
ukata jupanakax suma waqaychasipxañapataki, janchipxata amuyasipxañapataki,
ukatxa jan axsarasa jiskt’asipxañanakapataki.
BASILIA: Bueno, eso sí. Tiene razón también profesora. Lo mejor es que estén
informados de manera correcta. Con tanta mala información que reciben ahora de
todas partes, mejor brindarles algo cierto y responsable, así somos los ¡Jóvenes por
Bolivia!
Walikiwa ukhamaxa yatichiri. Jupanakax suma yatxatatapxaniwa. Jichhurunakax
kunaymani jan wali yatiyawinaka yatipxi, ukatwa aski suma yatxatapxañapa,
ukhamatanwa ¡waynanaka Bolivia markasataki!

Pack de cierre.

Capítulo 16: “´La graduación”


TEMÁTICA: OPORTUNIDADES
Bulla de voces.
MAGDALENA: No puedo creer que el año se haya pasado tan rápido chicos. Ya se
están graduando.
Makiw marax tukuwayxi yatiqirinaka. Yatiqañ utan yatiqañs tukuyxaptawa.
GUILLERMO: Si profe, rápido ha sido, ahora se nos viene el futuro por delante,
comenzando con la universidad, ¡qué miedo!
Jisa yatichiri, makiw tukuwayxi, jichhax qhipur urunakaw juti, universidadan
qalltaña ¡wali asxarayastha!
ANDREA: Yo no estoy preocupada, Guillermo. La verdad es que siento que con la
educación actual hemos recibido todo lo necesario para afrontar la siguiente etapa de
nuestras vidas. Y con profes tan dedicadas como la profe Magda, no tenemos por qué
temer.

21
Nayax janiw llakitakti Guillermo. Yatiqawi yatxatatampix phuqt’atatanwa juk’ampi
sarantañataki. Suma yatichirinakammpi yatxatatax janiw kuna axsaras utjkiti
MAGDALENA: Gracias, Andrea, pero yo creo que el mérito es suyo. La verdad es
que son jóvenes que han sabido aprovechar su etapa escolar y están más que
preparados para lo que sigue. Estoy orgullosa de ser su profe.
Pay Andrea, jumanakankiw yatiqawinakaxa. Jumanakax sum yatiqawayapxta, ukatx
suma yatxatatapxtawa juk’ampitaki. Nayax wali kusisitatwa jumanakan
yatichirimasa.
GUILLERMO: Si, profe. Gracias. La educación es vital para nuestro futuro y es
muy bueno que ahora realmente todos podamos obtenerla. No hay excusa para no
salir del colegio, como nosotros ahora. Cada año somos más y más bachilleres. Y así
hay que seguir creciendo.
Jisa yatichiri pay. Yatiqañaxa wali askiwa jakawisataki. Janiw kunakipansa yatiqañ
utata qhiparksnati. Sapa marawa juk’ampi yatiqañ utata tukuyapxtan. Jichhas
ukhamakiskañapawa
ANDREA: Siga formando más bachilleres, profe. Eso necesita este país. Una
profesional joven como usted, que también sea ejemplo para nosotros.
Juk’ampi yatxatayaskakim waynanakaru yatichiri. Ukaw markasana munasi. Mä
yatxatata tawaqu jumjama
GUILLERMO: Sí, sí, tienes razón. La verdad ahora con todas estas oportunidades
de estudio, lo mejor que tenemos son ejemplos como usted. Estamos formando un
buen futuro de ¡Jóvenes por Bolivia!
Jisa, jisa. Chiqasa akhama yatiqawinakampixa jumjama yatxatata arkañatakiw utjani.
Wakiyasktanwa mä suma qhipur urutaki ¡waynanaka Bolivia markasatakitanwa!

Pack de cierre.

22

Vous aimerez peut-être aussi