Eos bezocht proefproject in Duitsland

Steenkool witgewassen?
Het idee om vervuilende steenkoolcentrales in één klap brandschoon
te maken door CO2 onder de grond te stoppen, klinkt te simpel om
waar te zijn. En erg verleidelijk. Maar wordt het ook echt een belangrijk
instrument om de opwarming van de aarde af te remmen?
Door Manu SINJAN

Eos 38
 De CCS-proefinstallatie van
Vattenfall is opgetrokken in de
schaduw van twee krachtpatsers
van elk 250 Megawatt. En toch
is alle hoop op kleine broer
gevestigd.

Eos 39
I
n het hedendaagse klimaatdebat gaat te-
recht veel aandacht naar hernieuwbare
energie. De technologie achter windmo-
lens en zonne-energie is nog lang niet aan
het eindpunt van haar ontwikkeling, en velen
zijn het eens met uitgebreide overheidssteun
voor deze initiatieven. Dat alles neemt niet
weg dat we voor onze energievoorziening nog
steeds in de eerste plaats vertrouwen op fos-
siele brandstoffen en kernenergie.
‘Of we het leuk vinden of niet: fossiele brand-
stoffen zijn de komende decennia onver-
vangbaar.’ Philippe Paelinck, de Belgische
projectmanager van Europees energiegigant
Alstom, is er de man niet naar om rond de pot
te draaien. ‘Vandaag zijn energiecentrales op
steenkool verantwoordelijk voor 40% van de
wereldwijde CO2-uitstoot. Dat is gigantisch,
maar in veel opzichten is het ook veel gemak-
kelijker om aan de bron in te grijpen dan bij
de consument.’
Een veelbelovende manier om de CO2-uit- De experimentele installatie heeft een capaciteit van 30 Megawatt, maar levert in de
stoot aan banden te leggen is CCS, wat staat praktijk enkel stoom aan een industrieterrein in de buurt.
voor Carbon Capture and Storage. In het
uiterste oosten van Duitsland – waar de be- We kunnen niet ontkennen dat de kostprijs transport en opslag van de koolstofdioxide,
roemde Spreewalder augurken groeien – liet van de energie die we opwekken met deze maar vooral bij de aanvaarding van het pu-
de van oorsprong Zweedse energieleverancier technologie nog relatief hoog is – vergelijk- bliek. Zolang mensen blijven denken dat het
Vattenfall een proefproject opzetten om de baar met de reële prijs van windenergie. Maar gevaarlijk is om een CO2-pijplijn in hun ach-
haalbaarheid van het concept te testen. Naast we beschikken nog over een vrij grote marge tertuin te hebben, komt dit systeem niet van
twee traditionele steenkoolcentrales bouwde voor verbeteringen, en dus is het een geloof- de grond. De geologen zijn het er nochtans
Alstom op de site Schwarze Pumpe (gemeen- waardige technologie.’ over eens dat er geen risico mee gemoeid is.
te Spremberg) een kleinere centrale, waar de ‘Volgens ons moet CCS tegen 2015 klaar zijn CO2 is overal rond ons en het is puur natuur,
CO2 sinds september 2008 niet wordt uitge- voor commerciële toepassingen. De belang- en bovendien zijn de pijpleidingen goed be-
stoten, maar opgevangen en omgezet in een rijkste uitdagingen liggen op het vlak van veiligd. Het is eigenlijk veel vreemder dat je
vloeibare vorm.
De uiteindelijke bedoeling is om de gecon-
centreerde koolstofdioxide op welbepaalde
De tegenstanders
plaatsen diep in de ondergrond te pompen, Greenpeace vreest dat de CCS-technologie gebruikt zal worden als argument om over de
waar het eeuwenlang veilig opgeborgen zou hele wereld nog meer steenkoolcentrales in gebruik te nemen, wat hoe dan ook de CO2-
zijn. En daar wringt uiteraard het schoentje. productie zal doen toenemen. Bovendien is de technologie vooralsnog te duur – want min-
De groene beweging stelt zich vragen bij de der efficiënt – om te concurreren met bestaande productiemethoden. Daarom hengelen
veiligheid van CO2-opslag, omdat de indus- bedrijven als Alstom ook naar Europese steun. Die zou de technologie competitiever maken,
trie de zaken volgens haar veel te rooskleurig en dus aantrekkelijker voor afnemers. De groene beweging vindt echter dat dergelijke steun
voorstelt. Onafhankelijke wetenschappers be- voorbehouden moet blijven aan systemen die ook op lange termijn duurzaam zijn.
nadrukken dat voorzichtigheid geboden blijft. Eloi Glorieux, de deskundige van Greenpeace België, ziet in CCS-technologie geen manier
om het klimaat te redden. ‘De CCS-technologie is nog helemaal niet klaar. Zelfs mensen
Aanvaarding die ermee bezig zijn, geven toe dat toepassing op commerciële schaal nog twintig jaar op
Terug naar Schwarze Pumpe, waar Pae- zich kan laten wachten. We mogen het dan ook niet gebruiken als excuus om verder CO2 de
linck uitlegt dat Alstom gekozen heeft voor lucht in te jagen. Ik verwijs naar de plannen van de Duitse energieleverancier E.ON om in de
een experimentele oxyfuel-installatie, die de Antwerpse haven een nieuwe steenkoolcentrale te bouwen. Die zou op z’n eentje goed zijn
steenkool verbrandt in zuivere zuurstof. Tra- voor 10% van de jaarlijkse CO2-uitstoot van heel Vlaanderen! Dat is gigantisch.’
ditionele branders gebruiken gewone lucht, ‘Er zijn nog grote vragen bij de efficiëntie van het opvangen van CO2. Dat vergt enorm veel
waarin naast zuurstof ook veel stikstof zit. energie, waardoor het rendement van zo’n steenkoolcentrale enorm zou dalen. Voor elke
Als je die eerst verwijdert, blijft er na verbran- vier centrales zou er een vijfde bijgebouwd moeten worden om de energie te leveren voor
ding bijna zuiver CO2-gas over, dat met rela- het opvangen van CO2. Daarnaast is het nog altijd niet duidelijk waar de leveranciers de
tief weinig moeite kan worden gezuiverd en koolstofdioxide gaan opslaan.’
samengeperst tot een vloeibare vorm. ‘Door Het argument dat een land als China wellicht niet overtuigd kan worden om het gebruik van
de hogere verbrandingstemperatuur in een steenkoolcentrales drastisch af te bouwen, vindt geen genade in Glorieux’ ogen. ‘We heb-
oxyfuel-brander kunnen we mikken op een ben niet de luxe meer om uit twee ongunstige alternatieven het minste kwaad te kiezen.
efficiëntie van 50%’, legt Paelinck uit. ‘Bij een Ontwikkelingslanden moeten meteen de best mogelijke keuze maken, en Peking investeert
traditionele installatie is dat gemiddeld 37%. nu al fors in hernieuwbare energie.’

Eos 40
nooit iemand hoort klagen over aardgaslei- ringende ecosysteem grote schade toebren- velden. Andere ondergrondse opslagplaatsen
dingen, die een stuk gevaarlijker zijn.’ gen. Het zeewater of de bodem zouden erdoor zullen wel lekken, maar dat is lang niet in
verzuren, wat grote gevolgen heeft voor de alle gevallen een echt probleem. Denk maar
Risico’s planten en dieren in de omgeving. Als CO2 aan alle vulkanische sites waar voortdurend
Geoloog Rudy Swennen van de K.U.Leuven, naar een drinkwaterlaag lekt, wordt die op CO2 ontsnapt. In België kan het enkel in de
die zich gespecialiseerd heeft in de materie,
nuanceert de hoerastemming bij Alstom. ‘Ik
denk dat geologen wel unaniem achter de ‘Zolang mensen geloven dat een CO2-
stelling zullen staan dat de ondergrondse
berging van CO2 behoorlijk veilig is. Maar er pijplijn in hun achtertuin gevaarlijk is,
zijn natuurlijk altijd risico’s, die je grosso mo-
do kan vergelijken met de potentiële gevaren
bij de exploitatie van olie- en gasvelden. Voor
komt dit systeem niet van de grond’
België kan je bijvoorbeeld vergelijken met de
gasvoorraad die in de buurt van Loenhout in slag onbruikbaar. Alles bij elkaar zou ik stel- Kempen, en dan nog in beperkte mate. Maar
de bodem wordt bewaard.’ len dat voorzichtigheid geboden blijft, maar er zijn veel betere locaties onder de Noordzee
‘Het is belangrijk om een onderscheid te ma- tegelijk is er een consensus onder geologen in Nederland.’
ken tussen de operationele fase, waarin de dat sommige locaties perfect veilig zijn. Dan Eind januari gaf het Nederlandse parlement
CO2 in de bodem wordt gepompt, en daarna’, denk ik met name aan uitgeputte gas- en olie- overigens al groen licht voor een omstreden
legt Swennen uit. ‘Zodra de CO2 opgeslagen
is en de grondlaag in kwestie is afgedicht,
nemen de risico’s geleidelijk af. Maar in de scheiden
operationele fase ga je de druk in de bewuste zuurstof en controlestation
stikstof CO 2-
grondlaag verhogen, waardoor je het systeem
verwerking
een beetje gaat destabiliseren. Dat kan onder
meer kleine aardbevingen veroorzaken. Zo
werd recent een project in Pau (Zuid-Frank-
rijk) stilgelegd omdat de effecten te groot
waren. Hetzelfde kan trouwens gebeuren bij
geothermische installaties, waarbij men koud
water de bodem inpompt, in de hoop het er
warm terug uit te halen. Uiteindelijk is het
simpel: je kan deze technieken beter niet toe-
passen in de buurt van woonkernen.’
‘Daarnaast is er een risico dat CO2 gaat lekken.
Dat kan op natuurlijke wijze, door scheurtjes
in het ondergrondse reservoir. Zo’n scenario
is eigenlijk perfect normaal, en het kan ook
weinig kwaad. Er zijn genoeg plaatsen op
aarde waar voortdurend grote hoeveelheden
CO2 op natuurlijke wijze ontsnappen. Denk
maar aan de thermale bronnen in het Turkse verwijderen
brander zuivering
Pamukkale. Het wordt eigenlijk pas gevaar- vliegas uitlaatgassen
lijk als er grootschaliger lekken ontstaan. Het
is natuurlijk niet simpel om een reservoir te
vinden van meerdere vierkante kilometer dat Hoe werkt het?
perfect afgedicht is. Het monitoren van derge- • De CCS-centrale van Vattenfall is van het oxyfuel-type. Dat betekent dat de kolen worden
lijke oppervlakken ligt ook niet voor de hand. verbrand in zuivere zuurstof, wat een veel fellere verbranding geeft. Door de hogere tem-
Als er grote hoeveelheden CO2 ontsnappen, peratuur (700°C tegenover 600-620°C bij een traditionele brander) wordt het rendement
wordt het toch nog gevaarlijk voor de mens. opgedreven. De verwijdering van stikstof kost echter veel energie, en dat gaat ten koste van
CO2 is kleurloos, reukloos en niet explosief, het rendement van de centrale.
maar wel zwaarder dan de lucht. Het absolute • De verbranding van de steenkool genereert stoom, die zoals gewoonlijk een turbine aan-
rampscenario voltrok zich in 1986 aan Lake drijft en zo elektriciteit genereert.
Nyos in Kameroen. Daar kwam een grote • Een deel van de uitlaatgassen wordt terug naar de brander geleid om de temperatuur daar
CO2-bel aan de oppervlakte, en bij gebrek aan te reduceren.
wind bleef het gas ook hangen in de dorpen • Verder in het proces worden asdeeltjes weggezuiverd uit de uitlaatgassen. Ook zwavel, dat
rond het meer. Als de concentratie een tijdlang verantwoordelijk is voor het ontstaan van zure regen, wordt uit de restgassen gehaald.
boven 8% ligt, is koolstofdioxide dodelijk. • Vervolgens worden de gassen afgekoeld en condenseert de aanwezige waterdamp. Wat
Meer dan 1.700 mensen overleefden het niet.’ overblijft is zo goed als pure CO2 (minimaal 95% in Schwarze Pumpe).
‘Een groot lek zal ongetwijfeld snel gedetec- • In de laatste fase wordt de CO2 gecomprimeerd tot 70 atmosfeer, waardoor het vloeibaar
teerd worden, maar een middelgroot lek kan wordt en klaar voor injectie in de ondergrond. De reservoirs liggen altijd dieper dan 800m
aan de aandacht ontsnappen en zou het om- onder de grond, omdat het anders spontaan terugkeert naar de gasvorm.

Eos 41
proefproject met de opslag van CO2 in de Ondanks de
beperkte
buurt van Barendrecht. omvang van de
Alstom denkt voor de ondergrondse opslag centrale, jaagt
van CO2 in de eerste plaats aan diepe saline ze er ruim 5 ton
bruinkool per
aquifers, goed afgesloten grondlagen met uur doorheen.
zout water. Veruit de meeste sites van dit type
zijn gevonden op het Noord-Amerikaanse
vasteland en in mindere mate in Azië. Europa
moet vooral rekenen op sites onder de Noord-
zee. Daarnaast is het gebruik van uitgeputte
olie- en gasvelden een reële optie.
In de pilootinstallatie van Spremberg werkt
Vattenfall nog met een ‘speelgoedcentrale’
die goed is voor een capaciteit van 30 Mega-
watt. Zo kinderachtig is de installatie trou-
wens niet, want op volle toeren jaagt deze
centrale er 5,2 ton bruinkool (ligniet) per uur
doorheen. Aan dat tempo blijft er 9 ton CO2
per uur over. Het is dan ook duidelijk dat het
transport van CO2 big business zal worden als
stoomturbine
deze technologie ooit gemeengoed wordt.
Volgens studies zou het transport van alle
mechanische
koolstofdioxide uit steenkoolcentrales tien koelwater energie CO 2
brander
keer de huidige capaciteit van alle olietankers
samen vergen. verwijdering
condensator zwavel
Toch gelooft het Intergovernmental Panel on condensator
Climate Change (IPCC) dat CCS goed kan zijn verwijdering
vliegas
voor 10 tot 55% van de wereldwijde inspan-
ningen om de CO2-uitstoot terug te dringen.

AZIË WACHT AF
Vattenfall kiest alleszins voor de vlucht voor-
uit, en wil dit jaar de knoop doorhakken over
de bouw van een levensgrote CCS-centrale.
Die zou goed zijn voor een capaciteit van 250
MW. Het vraagstuk van de ondergrondse op-
slag is daarmee echter niet opgelost.
De energieproducent krijgt voorlopig niet de
nodige vergunningen om de ondergrondse
berging van koolstofdioxide te testen bij
Schwarze Pumpe. Daarom wordt de CO2
voorlopig verkocht, bijvoorbeeld aan een fris-
drankbedrijf dat zo aan goedkope bubbels
komt. Wat er overblijft moeten ze toch nog
laten ontsnappen bij gebrek aan alternatief,
geven ze bij Alstom toe.
Toch besliste de Europese Commissie in de-
cember vorig jaar om 1 miljard euro te investe-
ren in negen CCS-projecten, wat onderstreept
hoeveel hoop op deze oplossing gevestigd is.
Het gaat meestal om proefprojecten, maar de
Italiaanse producent Enel wil een CCS-cen-
trale bouwen die 660 Megawatt aan stroom
produceert. Brussel en Washington hebben
ook regels doorgevoerd die CCS-technologie
verplicht maken voor nieuwe steenkoolcen-
trales. De industrie rekent op inkomsten uit
de emissiehandel om de kosten voor onder-
zoek en ontwikkeling terug te verdienen.
Ook in Azië worden de ontwikkelingen ove-
rigens met argusogen gevolgd. Met name
de Chinese economie draait grotendeels op
stikstof
water
gips
mechanische brandstof
energie
gerecyclede
zuurstof uitlaatgassen
lucht
bodemas
steenkool, en de behoefte aan energie neemt uitstoot tegen 2030 met de helft toeneemt.
er nog steeds razendsnel toe. Hetzelfde geldt Vele politici redeneren dan ook dat CCS de
voor India, dat zijn productiecapaciteit voort- onvermijdelijke schade aan het milieu dras-
durend moet uitbreiden om aan de vraag tisch kan inperken, en om die reden alle steun
te voldoen. Het gevolg zou zijn dat de CO2- verdient. ■
De alternatieven
• Naast het oxyfuel-procédé kan CO2 ook na verbranding in een klassieke brander worden
opgevangen (post-combustion capture). Daarvoor wordt een chemisch procédé inge-
zet dat scrubbing heet. Chemische stoffen gaan verbindingen aan met de CO2 in de uit-
laatgassen en worden in een latere fase weer verwijderd. De amines die daar momenteel
voor gebruikt worden, zijn echter relatief duur. Toch heeft dit procédé mogelijk een grote
toekomst, omdat het als enige kan worden ingebouwd in bestaande steenkoolcentrales.
De kostprijs is echter vrij hoog, zodat de energieproducenten voorlopig de kat uit de boom
kijken. Zolang deze technologie niet verplicht wordt, zouden ze zich immers uit de markt
prijzen als ze ‘CO2-arme’ energie gingen produceren. Naast de investeringen moet de produ-
cent immers rekening houden met een rendementsverlies van 15 tot 20%.
• Een derde techniek maakt het mogelijk om de CO2 nog vóór de verbanding te verwijderen
(pre-combustion capture). De steenkool wordt eerst vergast, waardoor er koolmonoxide (CO)
en waterstof overblijft. Vervolgens wordt er stoom toegevoegd, waarna de CO zich bindt met
de zuurstofmoleculen en er zuivere waterstof overblijft om energie mee op te wekken.

Eos 42