Het spannendste museum van Nederland ziet er rustiek

Museum Het Dolhuys in haarlem en zelfs een tikje kneuterig uit aan de buitenkant, maar

Van de ratten schijn bedriegt. Het Dolhuys maakt de geschiedenis van

de psychiatrie in de Lage Landen springlevend, maar er

besnuffeld? gebeurt nog veel meer in dit voormalige gekkenhuis.

Door Manu Sinjan

‘D
e missie van het Dolhuys is in
de eerste plaats zin en onzin
van elkaar scheiden als het
over psychiatrie gaat’, ver-
telt directeur Hans Looijen.
‘Mensen beseffen niet hoe normaal het is
om psychische problemen te hebben. Uit
het Nemesis-onderzoek bleek bijvoorbeeld
dat één op de vier Nederlanders gedurende
zijn leven in aanraking komt met de psy-
chiatrie. Het kan daarbij om een eetproble-
matiek of verslaving gaan, maar ook om
een psychose of schizofrenie.’ De laatste
decennia zijn allerlei ziektes bespreekbaar
geworden en kijken we met z’n allen naar
docusoaps over mensen met uiteenlopende
aandoeningen. ‘Maar dat geldt niet voor
de psychiatrie. Daar kleef nog steeds het
beeld aan van de zwakke broeders, die het
leven niet aan zouden kunnen. Mensen lij-
den onder dat stigma, dat de genezing of
het herstel zeker niet bevordert’, bevestigt
Looijen. ‘Er bestaan nog steeds enorm veel
misvattingen over mensen met psychische
problemen, bijvoorbeeld dat je niets meer
zou kunnen, dat je geen relatie kan onder-
houden of zou kunnen werken. Je wordt
gediskwalificeerd, daar komt het op neer.
Iemand die kanker heeft, is vanzelfspre-
kend meer dan die ziekte, maar voor psy-
chiatriepatiënten geldt dat niet.’
Normaal?
Die vaststelling was in 1998 aanleiding voor
het oprichten van een stichting. Die moest
enerzijds het psychiatrisch erfgoed in Ne-
derland bewaren en ontsluiten, maar tege-
lijk ook een breder begrip kweken voor de
psychiatrie.
‘Hier in Het Dolhuys zoeken we de
grens op tussen “normaal” en “abnor-
maal”, waarbij we de bezoekers een

110 111
 Deze dwangstoel was eeuwenlang een gretig
gebruikt hulpmiddel om onrustige krankzinni-
gen onder controle te houden.
Met deze laars Van Junod werd in de 19de eeuw een onder-
druk gecreëerd rond het been, zodat er bloed werd ontrokken
aan het volgens dokter Junod 'te sterk doorbloede' brein.
Pieter Overduin (geboren 1969) publiceerde twee
boeken over zijn leven met manisch-depressiviteit,
een diagnose die eerder werd gesteld bij zijn opa en
oom. Volgens Pieter heeft hij een ziekte die vergelijk-
baar is met reuma of diabetes, waarbij je ook dage-
lijks medicijnen moet gebruiken. Wél voelt hij zich

Kleine geschiedenis van de gekte

'Mensen beseffen niet hoe normaal het is om
psychische problemen te hebben', stelt muse-
umdirecteur Hans Looijen.
spiegel voorhouden zodat ze zich vragen
gaan stellen. Wat is dat eigenlijk: nor-
maal?’
‘De meeste mensen ontdekken gaan-
deweg dat dat geen vaststaand gegeven
is, maar eerder samenhangt met de maat-
schappelijke opvattingen van het moment,
wat er sociaal geaccepteerd wordt. Rond
1900 werd ongelovigheid bijvoorbeeld
nog beschouwd als een gedragsstoornis,
daar kon je voor behandeld worden …
Vaak komt psychiatrische problematiek
pas in beeld door mensen die sterk afwij-
kend gedrag vertonen en niet om kunnen
gaan met hun omgeving, of omgekeerd.’
‘We vinden het belangrijk om in ge-
sprek te treden, om ontmoetingen tot
stand te brengen’, legt Looijen uit. Die
ontmoetingen worden tot stand gebracht
met allerlei interactieve vondsten, zoals
een reeks etalagepoppen die ieder het ver-
haal van een psychiatriepatiënt verbeel-
den. Elke pop heeft een eigen hoofdtele-
foon, waarmee de bezoeker kan luisteren
naar hun indringende getuigenissen. Even
De prachtig gerestaureerde zorgzaal biedt
een overzicht van onze omgang met geestes-
zieken door de eeuwen heen. De bezoeker
krijgt een stethoscoop waarmee hij bij elk
tentoonstellingsobject extra uitleg kan
beluisteren.
verderop, in de gang, hangt een publieke
telefoon met de raadselachtige boodschap
‘Bel me’ erboven. Wie de hoorn opneemt,
krijgt een verhaal te horen dat menigeen
een krop in de keel zal bezorgen.
‘Maar het kan ook zomaar gebeuren
dat je rondleider iemand is met een psy-
chiatrische achtergrond. Dat vertellen we
er niet bij, maar je krijgt vaak interessante
ontmoetingen als mensen achteraf bij een
kopje koffie zitten na te praten. En als
mensen goed in hun eigen omgeving rond-
kijken, zien ze daar ook mensen met psy-
chiatrische problemen.’
Onzichtbaar
‘Wie weet waar hij moet kijken, merkt dat
geestesziekte overal om ons heen is, maar
tegelijkertijd onzichtbaar blijft. En dat
is ook niet zo gek. Tot twintig jaar gele-
den woonden psychiatrische patiënten in
grote instellingen, vaak voor tientallen ja-
ren of zelfs de rest van hun leven’, schetst
Looijen. ‘De problematiek werd dus heel
erg aan het oog ontrokken, terwijl een
geestelijk verrijkt door zijn psychosen. Na de HAVO
raakte Pieter in een psychose. Er volgden jaren van
heftige stemmingswisselingen en psychiatrische
opnames. Soms wilde hij alleen maar dood, soms
• In het Oude Griekenland zorgde Hippocrates (9de Eeuw) voor de eerste bekende waande hij zich het centrum van het universum. Toch
theorie over geestesziekte. Psychische problemen waren volgens hem het wist hij een MBO-opleiding te voltooien. Hij werkte
gevolg van een onevenwicht tussen de vier lichaamsvochten. Aderlaten en vijf jaar als activiteitenbegeleider met chronisch psy-
braaktherapie waren aangewezen om de balans te herstellen, maar ook wissel- chiatrische patiënten. Daarna ging hij schrijven. Zijn
baden, rust en dieet werden voorgeschreven. De denkers van die tijd verschilden boeken bevatten een behoorlijke dosis humor.
van mening over de oorzaak van geestesziekten, die volgens de ene bij de goden
lag, maar volgens anderen lichamelijk of juist geestelijk waren.
• Bij de Romeinen was de kijk op psychische problemen heel eenvoudig: ofwel was
het een poging om te ontkomen aan maatschappelijke verplichting, ofwel was het
een symptoom van stress. In het eerste geval was opsluiting of marteling de con-
sequentie, in het tweede werd er eerder gewerkt met rust, regelmaat en muziek.
• In de vroege middeleeuwen raakte de medische benadering van geestesziekte
op de achtergrond en werden mensen met zware psychische problemen soms
letterlijk aan de ketting gelegd of opgesloten. Tegelijkertijd leefden veel geestes-
zieken midden in de samenleving, zolang ze zich maar nuttig konden maken.
• In de late middeleeuwen werden er steeds meer gespecialiseerde opvangplaat-
sen voor ‘dollen’ gecreëerd, vaak door religieuze ordes. De steden organiseer-
den opvang in zogenaamde dolhuizen, te beginnen in Gent op het einde van de
12de eeuw. De geesteszieken werden er niet bepaald zachtzinnig behandeld.
Men geloofde dat het nodig was om de patiënten te doen schrikken om de ziekte
te verjagen. Geselingen werden beschouwd als een doeltreffende therapie.
Mensen met psychische problemen werden beschouwd als nutteloos, als ze al
niet werden berecht wegens hekserij of ketterij.
• In de Nieuwe Tijd werden geesteszieken nog steeds beschouwd als bezetenen of Jacquelien Gosschalk (geboren 1959) Tijdens een
heksen. Ze werden steeds vaker gedwongen opgenomen in dolhuizen. Vanaf de opname begon Jacquelien poppen te maken – sym-
17de eeuw werden ‘dollen’ steeds vaker gedwongen tot handenarbeid, zodat ze bolen voor de verschillende personen in haar hoofd.
toch nog economisch nut hadden. Deze pop, Visvrouw, verbeeldt hoe ze zich voelde
• Met de Verlichting en de Franse Revolutie groeit het besef dat geestesziekte door het misbruik in het verleden: sterk geseksuali-
behoorde tot het terrein van de medische wetenschap. Overal in Europa werden er seerd en tegelijkertijd koud als een vis. Tot haar der-
grote krankzinnigengestichten gebouwd, waar allerlei ‘gespecialiseerde’ thera- tigste dacht Jacquelien dat ze het voor elkaar had.
pieën werden toegepast. Patiënten werden bijvoorbeeld urenlang in een dwangstoel Toen viel ze uit elkaar. Een dissociatieve stoornis, vol-
gens de psychiater. Tijdens tien jaar psychiatrie leer-
gezet, snel rondgedraaid of in ijskoud water ondergedompeld. Geleidelijk groeide de
de Jacquelien dat er al veel langer iets mis zat. Haar
wetenschappelijke kennis, waarna uiteindelijk ook de behandelingen werden aan-
ziekte kostte haar veel: haar baan, haar huwelijk, het
gepast . De aandacht voor de kwaliteit van de zorg nam toe, en de volgende sprong contact met haar zoon. Toch vindt ze het leven mooi.
voorwaarts was de ontwikkeling van steeds efficiëntere geneesmiddelen. Creativiteit is een nieuwe levensvervulling geworden.

112 113
lang verblijf in een instelling nu eerder de
uitzondering is.’
De psychiatrie evolueert voortdurend
sinds de Franse Revolutie, toen het idee
ontstond dat de geneeskunde zich moest
gaan bezighouden met ‘dollen’, zoals ze
toen genoemd werden. ‘Rond 1850 had dat
idee ook hier ingang gevonden en werden
de dolhuyzen van Amsterdam en Haarlem
als eerste gesloten. De patiënten verhuis-
den naar de nieuwe instelling Meerenberg,
waar ze volgens de ideeën van die tijd in
een “prikkelarme omgeving” werden on-
dergebracht’, legt Looijen uit. ‘Er is trou-
wens een Belgisch kantje aan dat verhaal,
want oorspronkelijk had dr. Jozef Guislain
de opdracht gekregen om zo’n instelling te
bouwen in Gent. Maar toen de Belgen in
1830 genoeg hadden van die Hollanders
en voor zichzelf begonnen, was het nodig
om ook zo’n voorziening te bouwen aan
deze kant van de grens.’ (lacht)
‘Vandaag zie je de omgekeerde bewe-
ging. Psychiatrische patiënten verhuizen nu
weer naar de stad en de opvang verloopt
steeds kleinschaliger. Maar problemen zijn
er nog steeds genoeg. Als er één TBS’er
(dader van een misdrijf die onder psychia-
trisch toezicht staat, red.) in de fout gaat,
moet de hele verlofregeling meteen op de
schop. Mensen vergeten snel dat het in ne-
gen van de tien gevallen wel goed gaat. Je
hebt natuurlijk een open samenleving, en
dan krijg je die eeuwige worsteling.’ pb
Huys van
de kunst
Het Dolhuys heeft een hart voor
moderne kunst, maar de tijdelijke
tentoonstellingen hebben ook
altijd een link naar wat er verder
te zien is in het museum.
In de tentoonstelling ‘Schaduwen’
kreeg schilder Gerard Polhuis de
kans om een grote muurschildering
te maken, uitgevoerd in zwart en wit.
Het verwijst net als de andere geëx-
poseerde werken naar het onder-
bewustzijn, dat voor de kunstenaar
een brug is naar een andere wereld.
Schaduwen, nog tot 4 juli in Het
Dolhuys

Voor de tentoonstelling ‘Louwes

versus Meijers’ mocht fotograaf

De Bovenkamer
Op 11 mei heeft Het Dolhuys zijn nieuwe
paviljoen De Bovenkamer geopend. Het is
volledig gewijd aan de hersenen van jon-
geren tussen 14 en 18 jaar. Het brein is het
enige orgaan dat je hele leven blijft evolu-
eren, maar in de puberteit verandert het in
een razend tempo. Dat verklaart ten dele
waarom veel mensen die periode ervaren
als de mooiste, maar tegelijk ook de moei-
lijkste tijd van hun leven.
Pubers zijn dus niet zomaar hangerig of
liggen voortdurend in bed. Al die energie
gaat namelijk naar de hersenen, die in
volle ontwikkeling zijn. Het empathisch
vermogen is bijvoorbeeld nog niet volledig
ontwikkeld en de verslavingsgevoeligheid
is veel groter. De worsteling met het leven
heeft dus ook een anatomische oorzaak.
De bezoekers, die alleen in groepen van 15
de Bovenkamer in mogen, worden meteen
geconfronteerd met een stel hersenen op
sterk water. Daar hoort een woordje uitleg
bij, waarna ze doorlopen naar een geheim-
zinnig mini-auditorium met aanraakscher-
men. In het Breinlab krijgen de bezoekers
filmpjes te zien waarin jongeren getuigen
over hun leven, hoe ze verslaafd zijn
geraakt of ontdekten dat ze een psychische
stoornis hebben.
Na elke getuigenis volgt een snelle test, waaruit de bezoekers kunnen afleiden hoe ze
zich verhouden tot de rest van de groep. Als deelnemer beslis je overigens zelf of je je
resultaten wilt delen met de anderen. In de laatste etappe hoor je hoe de jongeren uit
de filmpjes hebben leren omgaan met de moeilijkheden die op hun pad kwamen.
Annaleen Louwes grasduinen in
het fotoarchief van het museum.
Ze stootte er op de unieke collectie
van psychiater Frederik Salomon
Meijers, die in het begin van de
20ste eeuw portretten maakte
van psychiatrische patiënten. Ter
gelegenheid van de vijfde verjaar-
dag van het Dolhuys confronteert
Louwes het werk van Meijers met
haar eigen foto’s van mensen die ze
op straat, in gevangenissen en psy-
chiatrische ziekenhuizen vond.
Louwes versus Meijers, nog tot 27
juni in het Dolhuys
Vanaf 24 augustus loopt in Het
Dolhuys de tentoonstelling ‘Dossier
Van Gogh’. Het is bekend dat
Vincent Van Gogh psychische pro-
blemen had, maar hoe keken zijn
tijdgenoten daar tegen aan? Wat
was het oordeel van psychiaters
toen en nu, en hoe ervoer de schil-
der zelf zijn toestand?
Dossier Van Gogh, vanaf 24 augustus
in het Dolhuys
Praktische info:
Maandag gesloten, dinsdag tot en
met vrijdag: open van 10 tot 17u
Zater-, zon- en feestdagen: van 12
tot 17u
Elke derde donderdag van de
maand is het museum open tot 21u
en vindt er een ‘43ste april-activi-
teit’ plaats.
www.hetdolhuys.nl

114 115