Na egzamin!

PRAWO
CYWILNE
w pigułce
5. wydanie

szybko
zwięźle
i na temat

AA3lkwA=
AA
zakupiono w sklepie: Ravelo (Azymut)
identyfikator transakcji: 6709542

znak wodny:

AA3lkwA=
AA
PRAWO CYWILNE
w pigułce

AA3lkwA=
AA
 Inne w tej serii:
Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce
Postępowanie cywilne w pigułce
Prawo karne w pigułce
Postępowanie karne w pigułce
Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce
Prawo handlowe w pigułce
Prawo gospodarcze publiczne w pigułce
Prawo finansowe w pigułce
Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce
Prawo konstytucyjne w pigułce
Prawo rzymskie w pigułce
Logika w pigułce
Historia ustroju i prawa Polski w pigułce
Powszechna historia państwa i prawa w pigułce
Prawo Unii Europejskiej w pigułce
Podstawy prawa i wiedzy o społeczeństwie w pigułce

Polecamy inne nasze publikacje:

J. Ablewicz, A. Gacka-Asiewicz
TERMINY USTAWOWE CYWILNE I KARNE
Terminy Becka
Z. Radwański, A. Olejniczak
PRAWO CYWILNE  CZĘŚĆ OGÓLNA
Podręczniki Prawnicze

www.ksiegarnia.beck.pl

AA3lkwA=
AA
 PRAWO
CYWILNE
w pigułce
5. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2018

AA3lkwA=
AA
 Stan prawny: styczeń 2018 r.
Darmowe aktualizacje dostępne na www.testy-prawnicze.pl!

Wydawca: Wioletta Żelazowska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2018

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.

ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: IDENTIA

Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa

ISBN 978-83-812-8619-0
ISBN e-book 978-83-812-8620-6

AA3lkwA=
AA
 Spis treści

Wstęp .............................................................................................................................................. IX

Wykaz skrótów .......................................................................................................................... XI

DZIAŁ PIERWSZY. PRAWO CYWILNE ................................................................................ 1

Część I. Część ogólna .............................................................................................................. 3

Rozdział 1. Przepisy wstępne ......................................................................................... 3
Rozdział 2. Osoby fizyczne ............................................................................................. 5
Rozdział 3. Osoby prawne .............................................................................................. 12
Rozdział 4. Rodzaje osób prawnych ............................................................................ 16
Rozdział 5. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi,
którym ustawa przyznaje zdolność prawną ....................................................... 19
Rozdział 6. Przedsiębiorcy i konsumenci .................................................................. 20
Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego ............................................ 25
Rozdział 8. Czynności prawne ....................................................................................... 31
Rozdział 9. Zawarcie umowy ......................................................................................... 35
Rozdział 10. Tryb ofertowy ............................................................................................. 35
Rozdział 11. Przetarg i aukcja ........................................................................................ 38
Rozdział 12. Negocjacje ................................................................................................... 40
Rozdział 13. Forma czynności prawnych ................................................................... 40
Rozdział 14. Wady oświadczenia woli ........................................................................ 46
Rozdział 15. Warunek ....................................................................................................... 48
Rozdział 16. Przedstawicielstwo ................................................................................... 50
Rozdział 17. Prokura .......................................................................................................... 55
Rozdział 18. Przedawnienie roszczeń ......................................................................... 57

Część II. Prawo rzeczowe ....................................................................................................... 62

Rozdział 1. Własność ......................................................................................................... 62
Rozdział 2. Współwłasność ............................................................................................. 74
Rozdział 3. Odrębna własność lokalu ......................................................................... 81
Rozdział 4. Ochrona własności ...................................................................................... 87
Rozdział 5. Roszczenie windykacyjne (rei vindicatio) ............................................ 88
Rozdział 6. Roszczenie negatoryjne (actio negatoria) .......................................... 89

AA3lkwA=
AA
 VI Spis treści

Rozdział 7. Roszczenia uzupełniające ......................................................................... 90

Rozdział 8. Roszczenia wynikające z budowy na cudzym gruncie .................. 94
Rozdział 9. Użytkowanie wieczyste ............................................................................. 96
Rozdział 10. Prawa rzeczowe ograniczone ............................................................... 100
Rozdział 11. Użytkowanie ............................................................................................... 105
Rozdział 12. Służebności – uwagi ogólne ................................................................. 109
Rozdział 13. Służebności gruntowe ............................................................................ 110
Rozdział 14. Służebności osobiste ............................................................................... 116
Rozdział 15. Służebność przesyłu ................................................................................ 119
Rozdział 16. Hipoteka ....................................................................................................... 121
Rozdział 17. Zastaw na rzeczach ruchomych .......................................................... 127
Rozdział 18. Zastaw na prawach .................................................................................. 133
Rozdział 19. Zastaw rejestrowy ..................................................................................... 135
Rozdział 20. Posiadanie ................................................................................................... 140
Rozdział 21. Księgi wieczyste ......................................................................................... 149

Część III. Zobowiązania – część ogólna .......................................................................... 157

Rozdział 1. Uwagi ogólne ............................................................................................... 157
Rozdział 2. Wielość dłużników lub wierzycieli ......................................................... 165
Rozdział 3. Zobowiązania podzielne i niepodzielne ............................................. 167
Rozdział 4. Zobowiązania umowne ............................................................................ 169
Rozdział 5. Wzorce umów ............................................................................................... 174
Rozdział 6. Umowa przedwstępna .............................................................................. 177
Rozdział 7. Zadatek ........................................................................................................... 178
Rozdział 8. Prawo odstąpienia od umowy ................................................................ 179
Rozdział 9. Bezpodstawne wzbogacenie .................................................................. 179
Rozdział 10. Czyny niedozwolone ............................................................................... 181
Rozdział 11. Odpowiedzialność za własne czyny ................................................... 183
Rozdział 12. Odpowiedzialność za cudze czyny ..................................................... 185
Rozdział 13. Odpowiedzialność odszkodowawcza za funkcjonowanie
władzy publicznej ........................................................................................................ 187
Rozdział 14. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy .......................................... 189
Rozdział 15. Naprawienie szkody na osobie ............................................................ 191
Rozdział 16. Obowiązek zapobieżenia szkodzie ..................................................... 194
Rozdział 17. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny ............................................................................................................... 195
Rozdział 18. Współodpowiedzialność za szkodę .................................................... 198
Rozdział 19. Przedawnienie roszczeń i zbieg odpowiedzialności .................... 199
Rozdział 20. Wykonanie zobowiązań .......................................................................... 200
Rozdział 21. Nienależyte wykonanie zobowiązania .............................................. 206
Rozdział 22. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów
wzajemnych ................................................................................................................... 209

AA3lkwA=
AA
 Spis treści VII

Rozdział 23. Potrącenie .................................................................................................... 211

Rozdział 24. Odnowienie ................................................................................................ 213
Rozdział 25. Zwolnienie z długu ................................................................................... 214
Rozdział 26. Zmiana wierzyciela lub dłużnika ......................................................... 215
Rozdział 27. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika ............ 217

Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa .............................................................. 220

Rozdział 1. Sprzedaż ......................................................................................................... 220
Rozdział 2. Rękojmia za wady ........................................................................................ 223
Rozdział 3. Gwarancja przy sprzedaży ....................................................................... 229
Rozdział 4. Szczególne rodzaje sprzedaży ................................................................ 231
Rozdział 5. Prawa konsumenta ..................................................................................... 235
Rozdział 6. Dostawa .......................................................................................................... 241
Rozdział 7. Umowa o dzieło ........................................................................................... 243
Rozdział 8. Umowa o roboty budowlane .................................................................. 246
Rozdział 9. Najem .............................................................................................................. 251
Rozdział 10. Najem lokali ................................................................................................ 256
Rozdział 11. Dzierżawa .................................................................................................... 262
Rozdział 12. Leasing .......................................................................................................... 263
Rozdział 13. Użyczenie ..................................................................................................... 266
Rozdział 14. Pożyczka ....................................................................................................... 267
Rozdział 15. Zlecenie ........................................................................................................ 269
Rozdział 16. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ....................................... 272
Rozdział 17. Umowa komisu .......................................................................................... 273
Rozdział 18. Spółka ........................................................................................................... 276
Rozdział 19. Poręczenie ................................................................................................... 286
Rozdział 20. Darowizna .................................................................................................... 288
Rozdział 21. Renta ............................................................................................................. 290
Rozdział 22. Dożywocie ................................................................................................... 292

Część V. Prawo spadkowe ..................................................................................................... 294

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia .................................................................................. 294
Rozdział 2. Dziedziczenie ustawowe .......................................................................... 297
Rozdział 3. Dziedziczenie testamentowe .................................................................. 299
Rozdział 4. Powołanie spadkobiercy ........................................................................... 303
Rozdział 5. Zapis zwykły .................................................................................................. 305
Rozdział 6. Zapis windykacyjny .................................................................................... 306
Rozdział 7. Wykonawca testamentu ........................................................................... 307
Rozdział 8. Zachowek ....................................................................................................... 308
Rozdział 9. Przyjęcie i odrzucenie spadku ................................................................ 310
Rozdział 10. Stwierdzenie nabycia spadku i poświadczenie
dziedziczenia ................................................................................................................. 313

AA3lkwA=
AA
VIII Spis treści

Rozdział 11. Skutki stwierdzenia nabycia spadku .................................................. 315

Rozdział 12. Ochrona spadkobiercy ............................................................................ 316
Rozdział 13. Odpowiedzialność za długi spadkowe ............................................. 318
Rozdział 14. Wspólność majątku spadkowego ....................................................... 320
Rozdział 15. Dział spadku ............................................................................................... 322
Rozdział 16. Umowy dotyczące spadku .................................................................... 329

DZIAŁ DRUGI. PYTANIA KONTROLNE ............................................................................. 333

AA3lkwA=
AA
 Wstęp

Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i  zastana­

wiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu, tak aby wiadomości zosta­
ły w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem
jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak, jeśli czasu jest coraz
mniej, a  po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki
i rysowanie tabel? Rozwiązaniem jest właśnie ta publikacja. To kompakto­
we opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość
pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno
do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu te­
matu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz
niezbędne informacje, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym
przeżyciem.
Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki.
Wydanie piąte zostało wzbogacone o pytania kontrolne, które pozwolą
sprawdzić stopień przygotowania do egzaminu.

Powodzenia!
Redakcja

AA3lkwA=
AA
AA3lkwA=
AA
 Wykaz skrótów

1. Akty prawne
GospNierU ������������� ustawa z  21.8.1997 r. o  gospodarce nieruchomościami
(t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 121 ze zm.)
KC ���������������������������� ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r.
poz. 459 ze zm.)
KK ���������������������������� ustawa z  6.6.1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z  2017  r.
poz. 2204)
Konstytucja RP ������ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U.
Nr 78, poz. 483 ze zm. i sprost.)
KPC ������������������������� ustawa z  17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 155 ze zm.)
KRO ������������������������� ustawa z  25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i  opiekuńczy
(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682)
KSH ������������������������� ustawa z  15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1577)
KWU ����������������������� ustawa z  6.7.1982 r. o  księgach wieczystych i  hipotece
(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1007 ze zm.)
OchrLokU �������������� ustawa z  21.6.2001 r. o  ochronie praw lokatorów, miesz­
kaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
(t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1610 ze zm.)
OrdPU ��������������������� ustawa z 29.8.1997  r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 201 ze zm.)
PrKonsumU ����������� ustawa z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U.
z 2017 r. poz. 683 ze zm.)
PrNot ����������������������� ustawa z  14.2.1991 r. – Prawo o  notariacie (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 2291)
PrSpółdz ����������������� ustawa z  16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1560 ze zm.)
SamGminU ������������ ustawa z  8.3.1990 r. o  samorządzie gminnym (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1875 ze zm.)
SamPowU ��������������� ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1868 ze zm.)
SamWojU ���������������� ustawa z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 2096 ze zm.)
SpółMieszkU ���������� ustawa z  15.12.2000 r. o  spółdzielniach mieszkaniowych
(t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1222 ze zm.)

AA3lkwA=
AA
 XII Wykaz skrótów

WłLokU ������������������ ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2015 r.

poz. 1892 ze zm.)
ZastRejU ����������������� ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zas­
tawów (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1278)

2. Czasopisma i publikatory
Biul. SN ������������������� Biuletyn Sądu Najwyższego
OSA ������������������������� Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego
OSNAPiUS ������������� Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNC ���������������������� Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
OSNCK ������������������� Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna
OSNKW ������������������ Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa
OSP �������������������������� Orzecznictwo Sądów Polskich
Wok. ������������������������ Wokanda

3. Inne skróty
n. ������������������������������ następny (-e, -a)
orz. ��������������������������� orzeczenie
post. ������������������������� postanowienie
SA ���������������������������� Sąd Apelacyjny
SN (7) ���������������������� Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów
t.j. ����������������������������� tekst jednolity
tj. ������������������������������ to jest
wyr. �������������������������� wyrok

AA3lkwA=
AA
DZIAŁ PIERWSZY.
PRAWO CYWILNE

AA3lkwA=
AA
AA3lkwA=
AA
 Część I. Część ogólna

Rozdział 1. Przepisy wstępne

1. Zakres regulacji. Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne

między osobami fizycznymi i osobami prawnymi.

2. Nieretroakcja. Według art. 3 KC, ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba

że co innego wynika z jej brzmienia lub celu (lex retro non agit). Stosowanie
retroakcji jest dopuszczalne tylko wyjątkowo, gdy wynika to z brzmienia
lub celu nowej ustawy.

3. Nadużycie prawa. Zgodnie z  art.  5  KC, nie można czynić ze  swego
prawa użytku, który byłby sprzeczny ze  społeczno-gospodarczym prze-
znaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie
działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie
prawa i  nie korzysta z  ochrony. Odesłanie do  społeczno-gospodarczego
przeznaczenia prawa w wyraźnym stopniu uwzględnia interes społeczny, na-
tomiast przytoczenie zasad współżycia społecznego służy uzyskaniu równo-
wagi przez uwzględnienie interesów indywidualnych.

4. Ciężar dowodu. Zgodnie z brzmieniem art. 6 KC, ciężar udowodnienia

faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.
a. Wyjątek od  reguły ogólnej. W przypadku, gdy jedna ze stron swoim
postępowaniem uniemożliwia albo poważnie utrudnia wskazanie okoliczno-
ści drugiej stronie, na  której spoczywa ciężar dowodu, wówczas na  stronę
„utrudniającą” przechodzi ciężar dowodu, że okoliczności takie nie zacho-
dziły (wyr. SN z 3.3.1971 r., II PR 453/70, Biul. SN 1971, Nr 9, s. 147). Reguła
ta znajduje powszechne zastosowanie w sprawach z zakresu prawa pracy.
b. Domniemania
Domniemania prawne wiążą sąd, mogą zostać jednak obalone dowodem
przeciwnym, o ile ustawa tego nie wyłącza.
Domniemanie prawne jest wyjątkiem od zasady art. 6 KC, zmieniającym regu-
łę rozkładu ciężaru dowodu.

AA3lkwA=
AA
 4 Część I. Część ogólna

DOMNIEMANIA

faktyczne (praesumptio facti) to uznanie prawne (praesumptio iuris) występuje

pewnego faktu za udowodniony na wówczas, gdy przepisy prawne na­kazują
podstawie innych ustalonych faktów, w określonych okolicznościach uznać
pozostających w tym związku pewne fakty za prawnie ustalone

FORMALNE
Nakazują przyjąć, że określony fakt zachodzi lub zaszedł, dopóki nie zostanie
wykazane, że tak nie było, np. tak długo jak nie zostanie wykazane, że nastąpiło
urodzenie martwe, przyjmuje się, że dziecko urodziło się żywe (art. 9 KC).

MATERIALNE
Na podstawie udowodnienia innego prawnie relewantnego faktu lub stanu
faktycznego nakazuje przyjąć dany fakt za uznany, np. jeśli dziecko urodziło
się w trakcie małżeństwa lub do 300. dnia po jego ustaniu lub unieważnieniu,
domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki (art. 62 § 1 KRO).

WZRUSZALNE
(praesumptio iuris tantum)
Mogą być obalone, jeżeli zostanie wykazane w przewidziany prawem sposób, że
pomimo tego, iż miał miejsce inny fakt, to jednak poszukiwany fakt nie wystąpił.

NIEWZRUSZALNE
(praesumptio iuris ac de iure)
Wykluczony jest przeciwdowód. Ustalenie poszukiwanego faktu w drodze
domniemania prawnego jest niepodważalne. Domniemania takie stanowią
w polskim prawie wyjątki; są to najczęściej tzw. fikcje prawne. Przykład stanowi
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych.

5. Dobra i zła wiara. W ustawodawstwie brak jest ogólnej definicji dobrej

lub złej wiary. Przyjmuje się, że w złej wierze jest podmiot, który wie, że dane
prawo lub stosunek prawny nie istnieje, lub też wprawdzie nie wie, ale nale-
ży przyjąć, że wiedziałby, gdyby się zachował należycie, tzn. gdyby w danej
sytuacji postępował rozsądnie i zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
Dobra wiara jest określonym stanem psychicznym, który polega na ist-
nieniu u danego podmiotu pewnej świadomości.
Dla oceny istnienia dobrej lub złej wiary miarodajny jest moment wska-
zany w przepisie ustanawiającym ochronę dobrej wiary. W razie wątpli-
wości należy przyjąć, że jest to moment podjęcia zachowania, którego skutki
zależą od  istnienia omawianego stanu psychicznego. Późniejsza utrata do-
brej wiary nie uchyla, co do zasady, skutków zdarzenia prawnego – malafides
superveniens non nocet. Wyjątkowo tylko skutki prawne zależne są od istnie-
nia dobrej wiary przez pewien czas (np. art. 174 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Osoby fizyczne 5

Istnienie dobrej wiary objęte jest domniemaniem z art. 7 KC. Zgodnie

z tym przepisem, jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej
wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary. Domniemanie to  można
obalić, wykazując, że dany podmiot wiedział o okolicznościach wskazanych
w poszczególnych przepisach prawa. Ciężar dowodu, zgodnie z regułą wy-
rażoną w art. 6 KC, spoczywa na stronie kwestionującej istnienie dobrej
wiary.

Rozdział 2. Osoby fizyczne

1. Pojęcie osoby fizycznej. Osoba fizyczna jest to prawne określenie każ-

dego człowieka, który występuje jako podmiot w stosunku cywilnopraw-
nym. O kwalifikacji człowieka do podmiotów praw i obowiązków z zakresu
prawa cywilnego decyduje przypisana mu zdolność prawna.

2. Zdolność prawna. Jest to zdolność do bycia podmiotem praw i obo-

wiązków. Stanowi ona podstawową cechę normatywną podmiotów prawa
cywilnego.
a. Podmioty posiadające zdolność prawną:
• osoby fizyczne,
• osoby prawne,
• jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną.
Każda żyjąca osoba fizyczna posiada bezwarunkową zdolność prawną.
Od chwili urodzenia może być podmiotem praw i obowiązków wynikają-
cych ze stosunków cywilnoprawnych.
Początkiem zdolności prawnej człowieka jest zatem chwila urodzenia,
czyli moment oddzielenia od  ciała matki. Warunkiem nabycia zdolności
prawnej jest, by dziecko urodziło się żywe. Nie ma przy tym znaczenia czy
organizm dziecka jest zdolny spełniać samodzielnie funkcje życiowe.
b. Nasciturus. Jest to dziecko poczęte, ale nie urodzone. Posiada ono wa-
runkową zdolność prawną, tzn. przysługuje ona dziecku poczętemu pod wa-
runkiem zawieszającym, że urodzi się ono żywe. Nasciturus może zatem
od chwili poczęcia do chwili urodzenia nabywać prawa podmiotowe, któ-
rych wykonywanie pozostaje w  zawieszeniu do  momentu żywych naro-
dzin. Zgodnie z art. 4461 KC, dziecku narodzonemu przysługuje roszcze-
nie o naprawienie szkody prenatalnej wyrządzonej mu przed urodzeniem.

AA3lkwA=
AA
 z I z ó a

Ponadto art. 927 § 2 KC przewiduje zdolność nasciturusa do dziedziczenia

po osobach, które zmarły zanim się urodził.

3. mier . Zdolność prawna osoby fi zycznej trwa przez całe ż ycie czło-
wieka i kończy się w chwili jego śmierci. Śmierć stanowi zdarzenie cywil-
noprawne, z którym wiąże się wygaśnięcie praw i obowiązków niemająt-
kowych oraz przejście – poza pewnymi wyjątkami – praw i  obowiązków
majątkowych na spadkobierców według zasad prawa spadkowego. Bardzo
istotne jest zatem oznaczenie chwili śmierci człowieka. Za taką chwilę uwa-
ża się trwałe i  nieodwracalne ustanie czynności mózgu (śmierć mózgu –
art. 9 ustawy z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komórek, tkanek i narządów, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1000).
Dokument stanowiący dowód śmierci to akt zgonu, sporządzony na pod-
stawie wystawionej przez lekarza karty zgonu.

. omniemanie równoczesności śmierci. Dla ustalenia chwili usta-

nia zdolności prawnej istotne znaczenie ma domniemanie równoczesności
śmierci wprowadzone w art. 32 KC. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli kilka
osób utraciło ż ycie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa,
domniemywa się, że zmarły jednocześnie. Domniemanie równoczesności
śmierci może być obalone (wzruszone) dowodem przeciwnym, np. eksper-
tyzą lekarską ustalającą kolejność śmierci.

. znanie za zmar e o. Zgodnie z  art. 29   KC, uznanie za  zmarłego

jest możliwe wobec osoby, która zaginęła, a  od  końca roku kalendarzowe-
go, w którym zgodnie z istniejącymi wiadomościami jeszcze żyła, upłynęło
10 lat. Jednak w przypadku, gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony
ukończył 70 lat, wówczas termin ten skraca się do 5 lat.
Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzo-
wego, w  którym zaginiony ukończyłby  lat 23. Jednak w  nadzwyczajnych
przypadkach, gdy zaginięcie nastąpiło w związku ze szczególnymi okolicz-
nościami zwiększającymi prawdopodobieństwo śmierci, terminy umożli-
wiające uznanie za zmarłego są krótsze.
Zgodnie z art. 30 § 1 KC, kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub
morskiej w związku z katastrofą statku, okrętu albo innym szczególnym zda-
rzeniem ten może być uznany za zmarłego po upływie 6 miesięcy od dnia,
w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie.
Jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu, bieg terminu
6-miesięcznego rozpoczyna się z  upływem roku od  dnia, w  którym statek
lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Osoby fizyczne 7

Jeżeli statek lub okręt nie miał portu przeznaczenia, bieg terminu 6-mie-
sięcznego rozpoczyna się z  upływem 2  lat od  dnia, w  którym była ostat-
nia o nim wiadomość. Kto zaginął w związku z bezpośrednim niebezpie-
czeństwem dla życia, ten może być uznany za  zmarłego po  upływie roku
od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności po-
winno było ustać.
Z wydaniem orzeczenia o uznaniu za zmarłego wiąże się istotne domnie-
manie, że  zaginiony zmarł w  chwili oznaczonej w  orzeczeniu o  uznaniu
za zmarłego. Z tego z kolei wyprowadza się drugie domniemanie, że zaginio-
ny żył do chwili określonej w orzeczeniu.
Chwilą domniemanej śmierci zaginionego jest chwila, która według okolicz-
ności jest najbardziej prawdopodobna.
Natomiast w  braku wszelkich danych, chwilą domniemanej śmierci
jest pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego sta-
ło się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci zo-
stał oznaczony tylko datą dnia, za  chwilę domniemanej śmierci zaginio-
nego uważa się koniec tego dnia. W  przypadku, gdy kilka osób utraciło
życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się,
że zmarły jednocześnie.

6. Zdolność do  czynności prawnych. Jest to zdolność do kształtowa-

nia swojej sytuacji prawnej w zakresie praw i obowiązków prawa cywilnego
bezpośrednio poprzez własne działania – czynności prawne.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

BRAK OGRANICZONA PEŁNA

Osoby Osoby Osoby Osoby Osoby Osoby

do lat 13 ubezwłasno­ małoletnie, ubezwłasno­ pełnoletnie prawne
wolnione które wolnione
całkowicie ukończyły częściowo
lat 13

Pełnoletność uzyskuje także małoletnia (która ukończyła lat 16), która zawar-
ła związek małżeński! Zob. art. 10 § 1 KRO.

AA3lkwA=
AA
 8 Część I. Część ogólna

7. Ubezwłasnowolnienie całkowite
Osoba, która ukończyła 13 lat, może być ubezwłasnowolniona całkowi-
cie, jeżeli wskutek:
• choroby psychicznej,
• niedorozwoju umysłowego albo
• innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w  szczególności pijaństwa lub
narkomanii,
nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza utratę zdolności do  czynności
prawnych.
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozo-
staje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

8. Ubezwłasnowolnienie częściowe
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu:
• choroby psychicznej,
• niedorozwoju umysłowego albo
• innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w  szczególności pijaństwa lub
narkomanii,
jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz
potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora
(art. 178 i n. KRO). Uchylenie ubezwłasnowolnienia częściowego przywraca
pełną zdolność do czynności prawnych, kuratela zaś ustaje z mocy prawa.
Jeżeli osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych dokona czynno-
ści, do której wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych, czynność
taka jest nieważna (np. sporządzenie testamentu).

9. Zgoda przedstawiciela ustawowego. Do ważności czynności praw-

nej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych za-
ciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej
przedstawiciela ustawowego (wyrażona przed jej dokonaniem, równocze-
śnie z tą czynnością lub po jej dokonaniu).

10. Potwierdzenie czynności prawnej. W przypadku zawarcia umowy

przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaga-
nej zgody przedstawiciela ustawowego, ważność tej umowy zależy od jej po-
twierdzenia przez przedstawiciela ustawowego. Osoba ograniczona w zdol-
ności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu
pełnej zdolności do czynności prawnych.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Osoby fizyczne 9

Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czyn-

ności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawicie-
la ustawowego. Osoba taka może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi
odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Po bezskutecznym upływie
wyznaczonego terminu staje się wolna.
a. Czynność jednostronna. Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czyn-
ności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której
ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Dla ważności tych czynności zgoda przedstawiciela musi więc zostać wyra-
żona najpóźniej w chwili ich dokonywania.
b. Czynności niewymagające zgody przedstawiciela. Pewne czynności
osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może podejmować
samodzielnie, tzn. bez zgody swego przedstawiciela ustawowego. W tym za-
kresie osoba taka traktowana jest na równi z posiadającym pełną zdolność
do czynności prawnych. Są to:
• czynności prawne, które nie mają charakteru zobowiązującego lub roz-
porządzającego (zwiększające prawa lub zmniejszające obowiązki),
• umowy powszechnie zawierane w  drobnych bieżących sprawach życia
codziennego,
• rozporządzenia swoim zarobkiem, chyba że  sąd opiekuńczy z  ważnych
powodów inaczej postanowi,
• czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych oso-
bie ograniczonej w  zdolności do  czynności prawnych do  swobodnego
użytku (wyjątek stanowią czynności prawne, do  których dokonania nie
wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego),
• umowa o  pracę, którą – według art.  22 §  3 KP – może zawrzeć osoba
ograniczona w zdolności do czynności prawnych bez zgody przedstawi-
ciela ustawowego (może także dokonywać czynności prawnych, które do-
tyczą stosunku pracy. Jeżeli jednak stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej
osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może
stosunek pracy rozwiązać).

11. Ochrona dóbr osobistych. Dobra osobiste to prawnie uznane war-

tości, dobra prawne niematerialne, ściśle związane z istnieniem i psychiką
określonych osób fizycznych. Kodeks cywilny nie zawiera definicji tego
pojęcia.

AA3lkwA=
AA
10 Część I. Część ogólna

a. Katalog. Zawarty w  art.  23  KC wykaz dóbr osobistych ma  charakter

przykładowy. Są  to  w  szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda
sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica koresponden-
cji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza
i racjonalizatorska.
b. Prawa podmiotowe osobiste

CECHY PRAW PODMIOTOWYCH OSOBISTYCH

niemajątkowe bezwzględne niezbywalne niedziedziczne

Przedmiot Skuteczne erga Związane ściśle Wygasają wraz
– dobra omnes. Uprawniony z osobą, której ze śmiercią
niematerialne. może żądać od przysługują. podmiotu,
każdego podmiotu Nie mogą być któremu
nienaruszania jego przeniesione na przysługują.
dóbr osobistych. inne podmioty.

c. Przesłanki ochrony. Mechanizmy ochrony dóbr osobistych mogą zostać

uruchomione pod warunkiem spełnienia łącznie dwóch przesłanek:
• podjęcia działania zagrażającego dobrom osobistym lub naruszającego
takie dobra,
• bezprawności zachowania się sprawcy zagrożenia lub naruszenia.
d. Stan zagrożenia dóbr osobistych. Stan ten oraz naruszenie dóbr
to  dwie odrębne przesłanki odpowiedzialności. Zagrożenie dóbr osobi-
stych może nastąpić w  wypadku przygotowywania się do  naruszenia tych
dóbr, np. fabrykowania i gromadzenia materiałów mających skompromi-
tować osobę w społeczności, natomiast opublikowanie (ujawnienie) tych
materiałów (sfałszowanych dokumentów) będzie już naruszeniem dóbr
osobistych.
e. Bezprawność zachowania. Zachowanie jest bezprawne, gdy pozostaje
w obiektywnej sprzeczności z zasadami porządku prawnego, czyli regułami
postępowania wyznaczonymi przez normy prawne oraz zasady współżycia
społecznego.
f. Domniemanie bezprawności. Pokrzywdzony nie ma obowiązku dowie-
dzenia bezprawności, ponieważ ustawodawca odstąpił w  tym przypadku
od zasady rozkładu ciężaru dowodu sformułowanej w art. 6 KC i wpro-
wadził domniemanie bezprawności. Tak więc z faktu zagrożenia lub na-
ruszenia dobra osobistego można wnioskować o bezprawności zachowa-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Osoby fizyczne 11

nia się sprawcy, chyba że ten wykaże się (wypływającym z zasad porządku
prawnego) uprawnieniem do takiego właśnie działania lub zaniechania.
Pokrzywdzony musi zatem wykazać jedynie fakt, że jego dobro osobiste
zostało naruszone.
g. Wyłączenie bezprawności. Bezprawność wyłącza działanie w zakre-
sie porządku prawnego (przypadki działania znajdującego uzasadnienie
w konkretnym przepisie prawnym lub wynikającego z wykonywania innego
prawa podmiotowego) oraz zgoda danego podmiotu na ingerencję w jego
dobra osobiste.
h. Środki ochrony

NIEMAJĄTKOWE
• roszczenie o zaniechanie działań zagra-
żających dobru osobistemu,
• roszczenie o zaniechanie naruszeń
oraz
• roszczenie o usunięcie skutków
naruszeń.
Roszczenie o zaniechanie naruszeń ma cha­
rakter prewencyjny, zmierza bowiem
do zapo­bieżenia naruszenia dóbr osobi­
stych. Ponadto osoba, której dobro osobiste
zostało naruszone, może żądać od spraw­
cy narusze­nia, aby dopełnił on czynności
potrzebnych do usunięcia jego skutków.
Ustawodawca wskazuje np. że usunięcie
skutków może polegać na złożeniu oświad-
czenia odpowiedniej treści i w odpowied-
niej formie.
MAJĄTKOWE
W ramach majątkowych środków ochro­
ny dóbr osobistych pokrzywdzony może
żądać:
• zadośćuczynienia pieniężnego lub
• zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej
na wskazany cel społeczny.
Wskazane roszczenia nie są uwarunkowa­
ne powstaniem uszczerbku majątkowego
w dobrach pokrzywdzonego. Gdyby jednak
wskutek naruszenia dobra osobistego zosta­
ła wyrządzona szkoda majątkowa, poszko­
dowany może żądać jej naprawienia na
zasadach ogólnych (art. 24 § 2 KC).

Przepisy o  ochronie dóbr osobistych stosuje się do  osób fizycznych, osób
prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, któ-
rym ustawa przyznaje zdolność prawną.

12. Miejsce zamieszkania. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej

jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego poby-
tu. Do oznaczenia miejsca zamieszkania niezbędne są zatem dwie prze-
słanki, które muszą być spełnione łącznie: faktyczne przebywanie w danej
miejscowości (element fizyczny, tzw. corpus), zamiar stałego pobytu w tejże
miejscowości (element psychiczny, tzw. animus). Zamiar stałego pobytu
sprowadza się do skoncentrowania swoich interesów życiowych, rodzin-
nych, majątkowych, zawodowych w określonej miejscowości, która stano-
wi ośrodek działalności życiowej.

AA3lkwA=
AA
12 Część I. Część ogólna

a. Zasada jednego domicylu. Zgodnie z tą zasadą, wyrażoną w art. 28 KC,

można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.
b. Miejsce zamieszkania a zameldowanie. Miejsce zamieszkania nale-
ży odróżniać od  zameldowania (na  pobyt stały lub czasowy). Zameldo-
wanie jest czynnością administracyjnoprawną służącą ewidencji ludności.
Fakt zameldowania w  określonej miejscowości nie przesądza o  miejscu
zamieszkania.
c. Pochodne miejsce zamieszkania. Miejscem zamieszkania dziecka
pozostającego pod władzą rodzicielską jest:
• miejsce zamieszkania rodziców albo
• miejsce zamieszkania tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługu-
je władza rodzicielska, lub któremu zostało powierzone wykonywanie
władzy rodzicielskiej.
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym
osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z ro-
dziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale
u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy.
Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamiesz-
kania opiekuna.

Rozdział 3. Osoby prawne

1. Pojęcie. Osobą prawną jest wyodrębniona strukturalnie i majątkowo,

powstała w celu realizacji określonych zadań gospodarczych lub społecznych
jednostka organizacyjna, której ustawodawca nadał kwalifikację podmio-
towości cywilnoprawnej. Zgodnie z art. 33 KC, osobami prawnymi są Skarb
Państwa oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przy-
znają osobowość prawną.
Jednostkami organizacyjnymi, którym przepisy szczególne przyznają oso-
bowość prawną są m.in.:
• handlowe spółki kapitałowe (KSH): spółka akcyjna, spółka z ograniczo-
ną odpowiedzialnością,
• spółdzielnia (PrSpółdz),
• przedsiębiorstwo państwowe (ustawa z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2152),

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Osoby prawne 13

• jednostki samorządu terytorialnego: gmina (SamGminU), powiat (Sam-

PowU), województwo (SamWojU),
• kościół i  poszczególne jego jednostki organizacyjne (ustawy regulują-
ce status poszczególnych wyznań): diecezja, parafia, organizacja kościel-
na itp.,
• wyższa uczelnia (ustawa z 27.7.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym,
t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2183 ze zm.),
• fundacja (ustawa z 6.4.1984 r. o fundacjach, t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 40 ze zm.),
• partia polityczna (ustawa z 27.6.1997 r. o partiach politycznych, t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 876 ze zm.),
• stowarzyszenie rejestrowe (ustawa z 7.4.1989 r. – Prawo o stowarzysze-
niach, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 210),
• samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (ustawa z 15.4.2011 r.
o działalności leczniczej, t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 160 ze zm.),
• związek zawodowy (ustawa z  23.5.1991  r. o  związkach zawodowych,
t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1881).
Osobą prawną nie jest oddział osoby prawnej.

2. Cechy. Do najważniejszych cech osób prawnych należą:

• wyodrębnienie organizacyjne (strukturalne), polegające na  istnieniu
osobnej, samodzielnej i zorganizowanej jednostki,
• wyodrębnienie majątkowe, polegające na wydzieleniu pewnej masy ma-
jątkowej przysługującej samodzielnie jednostce,
• określenie organów, które mają przejawiać wolę jednostki organizacyj-
nej,
• osobowość prawna przyznana przez przepis szczególny.

3. Powstanie. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą

wpisu do  właściwego rejestru. Wpis taki ma  charakter konstytutywny
(art. 37 § 1 KC).

AA3lkwA=
AA
14 Część I. Część ogólna

SYSTEM POWSTAWANIA OSOBY PRAWNEJ

SYSTEM AKTÓW SYSTEM KONCESYJNY SYSTEM NORMATYWNY

ORGANÓW PAŃSTWA Jednostka organizacyjna W akcie normatywnym
Kreatorem osoby prawnej tworzona jest przez określone są, w sposób
jest organ państwa, inicjatorów, którymi generalny dla konkretnego
który w drodze aktu mogą być osoby fizyczne rodzaju jednostek
normatywnego lub lub prawne, jednak do organizacyjnych,
administracyjnego powstania osoby prawnej przesłanki od zaistnienia
powołuje do życia wymagana jest zgoda których zależy uzyskanie
jednostkę organizacyjną. właściwego organu. osobowości prawnej.
W ten sposób powstają Spełnienie warunków
np. wyższe uczelnie normatywnych prowadzi
państwowe (w drodze do powstania osoby
ustawy) oraz banki prawnej bez konieczności
(w drodze rozporządzenia). uzyskiwania odrębnego
zezwolenia organu
państwowego.

4. Nazwa i firma. Nazwa jest elementem indywidualizującym osobę praw-

ną. Stanowi ona dobro osobiste konkretnej osoby prawnej, podlegające
ochronie prawnej (art. 43 w zw. z art. 23 KC). Przedsiębiorcy działają pod
firmą, którą ujawnia się we właściwym rejestrze (art. 432 KC).

5. Siedziba. Siedziba osoby prawnej jest odpowiednikiem miejsca zamiesz-

kania osoby fizycznej. Określona jest przez ustawę lub przez oparty na niej
statut. W  przypadku braku takiego oznaczenia przyjmuje się, że  siedzibą
osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządza-
jący (art. 41 KC). Siedzibą w tym znaczeniu nie jest więc konkretny lokal,
lecz miejscowość.

6. Ochrona dóbr. Osoby prawne – podobnie jak osoby fizyczne – mają

swoje dobra osobiste. Są to wartości niemajątkowe, dzięki istnieniu których
może zgodnie z zakresem swoich zadań funkcjonować.
Do dóbr osobistych osób prawnych zaliczają się w szczególności nazwa, nie-
tykalność siedziby, firma, tajemnica korespondencji, dokumentacji i  planów
działania, dobra sława. W  zakresie ochrony dóbr osobistych osób prawnych
art. 43 KC nakazuje odpowiednio stosować przepisy o ochronie dóbr osobi-
stych osób fizycznych. Odnosi się to również do jednostek organizacyjnych
niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.

7. Ustanie. Ustanie osoby prawnej może nastąpić wskutek wielu różnych

zdarzeń. Dlatego też w  art.  35  KC ustawodawca ograniczył się jedynie
do stwierdzenia, że ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Osoby prawne 15

Najczęściej spotykane przyczyny ustania osób prawnych to:

• wystąpienie okoliczności powodujących ustanie osobowości prawnej
ex lege (np. upływ czasu, na jaki powołano osobę prawną),
• akt właściwego organu państwowego,
• wola organów osoby prawnej,
• inkorporacja osoby prawnej,
• połączenie osób prawnych,
• podział osoby prawnej.

8. Zdolność prawna. Od chwili powstania osoba prawna może być pod-

miotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Może we własnym
imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Dysponuje swoim wyod-
rębnionym majątkiem, którym może rozporządzać i odpowiadać za swoje
zobowiązania.
Osoba prawna uzyskuje zdolność prawną z chwilą powstania i zachowuje
ją do momentu ustania osobowości prawnej. Natomiast osobowość praw-
ną, jak wskazano powyżej, jednostka organizacyjna uzyskuje z chwilą wpisu
do właściwego rejestru, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

9. Zdolność do czynności prawnych. Powstaje u osób prawnych z chwi-

lą uzyskania przymiotu zdolności prawnej, czyli w momencie powstania.

10. Działanie osoby prawnej przez organy. Według przyjętej w prawie

polskim teorii organów osoba prawna działa przez swoje organy. Działania
tych organów uznawane są za działania samej osoby prawnej. Za działanie
organu osoby prawnej uznaje się dokonywanie przez osobę lub osoby fizycz-
ne tworzące organ, w sposób wyraźny lub dorozumiany, czynności prawnej
w charakterze organu tej osoby. Osoby te muszą działać w granicach kom-
petencji danego organu.

11. Działanie osoby prawnej przez przedstawiciela. Osoba prawna

może także działać za pośrednictwem swojego przedstawiciela, w szczegól-
ności pełnomocnika. Osoba prawna może zatem umocować samodzielny
podmiot do składania w jej imieniu oświadczeń woli, dokonywania okre-
ślonych czynności prawnych. Jednak o  ile organ osoby prawnej mieści się
w  strukturze osoby prawnej i  nie występuje jako samodzielna jednostka,
o  tyle pełnomocnik jest odrębnym od  osoby prawnej podmiotem. Zakres
kompetencji organu wynika z przepisów ustrojowych odnoszących się do da-
nej osoby prawnej, natomiast źródłem uprawnień pełnomocnika jest stosow-
ne oświadczenie (umocowanie) mocodawcy. Bez organu osoba prawna nie
może uczestniczyć w stosunkach cywilnoprawnych.

AA3lkwA=
AA
16 Część I. Część ogólna

12. Skutki braku umocowania. Zgodnie z art. 39 § 1 KC, kto jako organ
osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem albo prze-
kraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu
tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz naprawienia
szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc
o braku umocowania. Powyższą zasadę stosuje się odpowiednio w wypadku,
gdy umowa została zawarta w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.

13. Brak organów. Funkcjonowanie osoby prawnej może zostać utrud-

nione lub całkowicie wyłączone z  powodu braku właściwych organów
umocowanych do  podejmowania czynności prawnych. Sytuacja taka unie-
możliwi osobie prawnej realizację zdolności do czynności prawnych. Zgod-
nie z art. 42 § 1 KC, jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw
z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.
Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów oso-
by prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.

Rozdział 4. Rodzaje osób prawnych

1. Państwowe osoby prawne. Zalicza się do  nich Skarb Państwa oraz
inne państwowe osoby prawne.

SKARB PAŃSTWA
• samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego;
• w języku prawniczym określa się go również mianem fiskus;
• istnieje tylko jeden Skarb Państwa, który nie powstaje ani nie gaśnie wskutek ja­
kichś szczególnych zdarzeń prawnych. Nie jest także wpisywany do żadnego rejestru.
Skarb Państwa nie ma siedziby (post. SN z 28.3.1995 r., I CRN 24/95, OSP 1995, Nr 7–8,
poz. 117);
• sam odpowiada za swoje zobowiązania. Zgodnie z art. 40 § 1 KC, Skarb Państwa
nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba
że przepis odrębny stanowi inaczej. Państwowe osoby prawne nie ponoszą natomiast
odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa;
• w razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego
składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni
odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy
składnik stanowił własność da­nej osoby prawnej, do wysokości wartości tego skład­
nika ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty (art. 40
§ 2 KC);

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Rodzaje osób prawnych 17

• działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach cywilnoprawnych i proceso­

wych zwane są stationes fisci. Kierownicy tych jednostek zarządzają powierzonym im
mieniem państwowym oraz reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnopraw­
nych wobec innych podmiotów (osób fizycznych lub prawnych) z wyłączeniem zastęp­
stwa procesowego;
• Skarb Państwa reprezentuje Prokuratoria Generalna;
• szczególnie szerokie kompetencje w zakresie reprezentacji Skarbu Państwa przyznano
ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa.

INNE PAŃSTWOWE OSOBY PRAWNE

• inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość prawną,
których mienie jest w całości mieniem państwowym;
• mają swój własny majątek, jednak z punktu widzenia gospodarczego należy on w cało­
ści do Skarbu Państwa;
• Skarb Państwa nabywa majątek po zlikwidowanej państwowej osobie prawnej oraz,
jeżeli działalność jej przynosi zyski – przypadają one państwu;
• organy Skarbu Państwa mają wpływ na działalność państwowych osób prawnych,
a także z reguły decydują lub współdecydują o ich utworzeniu, przekształceniu i likwi­
dacji. Zadania gospodarcze w sferze prawa cywilnego realizują różnego rodzaju pań­
stwowe osoby prawne. Należą do nich w szczególności przedsiębiorstwa państwowe
i państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw, np. Na­
rodowy Bank Polski;
• niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji pu-
blicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły wspierać realizację swoich
zadań własną działalnością gospodarczą, np. pań­twowe szkoły wyższe, Polska Akade­
mia Nauk;
• nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.

2. Jednostki samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 165 ust. 1 Kon-

stytucji RP, jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną.
Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe. Przepis ten stanowi
dostateczną podstawę do uznania każdej jednostki samorządu terytorialnego
za osobę prawną. Do zakresu działania tych jednostek należy wykonywanie
zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorzą-
dowej (art. 166 ust. 1 Konstytucji RP).
Realizacja zadań przypisanych jednostkom samorządu terytorialnego
następuje za  pośrednictwem ich organów stanowiących i  wykonawczych
(art. 169 ust. 1 Konstytucji RP). Samodzielność jednostek samorządu teryto-
rialnego jest chroniona sądownie (art. 165 ust. 2 Konstytucji RP).

3. Gminy. Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego.

Jako jednostce samorządu terytorialnego gminie przysługuje osobowość
prawna. Dla uzyskania przez nią osobowości prawnej nie jest konieczna jej
rejestracja.

AA3lkwA=
AA
18 Część I. Część ogólna

Zgodnie z art. 2 ust. 1 SamGminU, gmina wykonuje zadania publiczne w imie-

niu własnym i na własną odpowiedzialność.
Jako osoba prawna ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada
za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą od-
powiedzialności za zobowiązania gminy.
Podobnie jak Skarb Państwa, gmina nie ma  wyodrębnionego systemu
organów, które miałyby wyłączne kompetencje w  sferze stosunków cywil-
noprawnych. W  myśl art.  46 ust.  1 SamGminU, oświadczenia woli składa
jednoosobowo wójt albo działający na  podstawie jego upoważnienia za-
stępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) – samodzielnie bądź łącznie
z inną upoważnioną osobą.

4. Związki międzygminne. W  celu wspólnego wykonywania zadań pu-

blicznych gminy mogą tworzyć związki międzygminne (związki gmin).
Związki międzygminne wyposażone są w osobowość prawną (art. 65 ust. 2
SamGminU), którą nabywają po zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze.
Podobnie jak gminy, także ich związki nie mają wyodrębnionego syste-
mu organów, przez które działałyby w sferze stosunków cywilnoprawnych.
Organem wykonawczym związku jest zarząd, a jego kompetencje określa
statut związku.

5. Powiaty. Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z  mocy

prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium (art. 1 SamPowU).
Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne w  imieniu
własnym i  na  własną odpowiedzialność oraz posiada osobowość praw-
ną (art. 2 SamPowU). Oświadczenia woli w imieniu powiatu składają dwaj
członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez
zarząd (art.  48 SamPowU). Ponadto na  podstawie szczególnych przepisów
mogą być także powoływane powiatowe osoby prawne, które mają własne
mienie i odpowiadają nim za swoje zobowiązania.

6. Województwo. Województwo jest regionalną wspólnotą samorządową,

którą tworzą z mocy prawa mieszkańcy największej jednostki zasadniczego
podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej.
Województwo posiada osobowość prawną oraz własne mienie (art.  6
SamWojU), którym dysponuje samodzielnie.
Oświadczenia woli w imieniu województwa składa marszałek wojewódz-
twa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut województwa stanowi ina-
czej (art. 57 ust. 1 SamWojU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Jednostki organizacyjne… 19

Ponadto, wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jed-

nostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną oraz oso-
by prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącz-
nie przez województwo.

7. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne. Ze względu na kryterium

substratu tworzącego daną jednostkę organizacyjną osoby prawne dzieli się
na korporacyjne i fundacyjne.

KORPORACJE FUNDACJE
Substratem korporacji są ludzie. Substratem fundacji jest wyodrębniona
masa majątkowa.

Korporację stanowi zbiorowość osób zwią­ Z działalności fundacji korzystają osoby nie-
zanych z osobą prawną stosunkiem człon- będące członkami tej osoby prawnej, tzw.
kostwa i realizujących wspólny im cel go­ destynatariusze.
spodarczy lub inny.

Liczba członków korporacji jest możliwa Fundacja służy nieokreślonej liczbie

do określenia. osób.

Zadania i cele działania korporacji określa­ Zadania i cele działania fundacji określa
ne są przez jej członków. fundator (założyciel), który decyduje zazwy­
czaj również o sposobie powoływania orga­
nów osoby prawnej.

Majątek korporacji tworzony jest w więk­ Pierwotny majątek fundacji wnoszony jest
szości przez jej członków. przez fundatora.

Osobami prawnymi typu korporacyjnego Osobami prawnymi typu fundacyjnego są:

w polskim systemie prawnym są: • państwowe osoby prawne,
• spółki prawa handlowego, • fundacje.
• spółdzielnie,
• stowarzyszenia,
• partie polityczne.

Rozdział 5. Jednostki organizacyjne niebędące

osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje
zdolność prawną

1. Pojęcie. Poza wymienionymi powyżej podmiotami prawa cywilnego

w  stosunkach cywilnoprawnych występują także jednostki organizacyj-
ne, stanowiące pewne wyodrębnione i  samodzielne struktury posiadające
zdolność prawną, którym jednak żaden przepis nie przyznaje osobowości
prawnej.

AA3lkwA=
AA
20 Część I. Część ogólna

Stosownie do art. 331 KC, do jednostek organizacyjnych niebędących oso-

bami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się od-
powiednio przepisy o osobach prawnych.

2. Zdolność prawna. Zdolność prawna przyznawana jest w dotychczaso-

wych regulacjach zazwyczaj poprzez określenie „może we własnym imieniu
nabywać prawa i zaciągać zobowiązania”. Wyposażenie jednostek w zdol-
ność prawną kwalifikuje je  jako samodzielne podmioty praw i  obowiąz-
ków – odrębne od osób (fizycznych lub prawnych) będących uczestnikami
(członkami) takiej jednostki organizacyjnej.

3. Przykładowy katalog:
• handlowe spółki osobowe,
• spółki kapitałowe w organizacji,
• wspólnoty mieszkaniowe.
Samodzielnej zdolności prawnej nie posiada spółka cywilna. Nie można za-
tem uznać jej za objętą unormowaniem art. 331 KC.

4. Odpowiedzialność za  zobowiązania. Jeżeli przepis odrębny nie

stanowi inaczej, za zobowiązania jednostek, o których mowa powyżej, od-
powiedzialność subsydiarną ponoszą ich członkowie. Odpowiedzialność
ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

Rozdział 6. Przedsiębiorcy i konsumenci

1. Działalność zawodowa – profesjonalna. To  wykonywanie okre-

ślonych czynności różnego rodzaju przez osobę mającą określone umie-
jętności faktyczne lub określone, formalnie poświadczone, kwalifikacje
zawodowe. Działalnością zawodową jest także działalność polegająca na wy-
konywaniu tzw.  wolnych zawodów. Jeśli więc profesjonalista wykonuje
powyższe czynności we  własnym imieniu i  na  własny rachunek, to  jego
działalność ma  charakter działalności zawodowej wykonywanej przez
przedsiębiorcę.

2. Działalność wykonywana w  imieniu własnym. Przedsiębior-

ca wykonuje działalność gospodarczą lub zawodową we  własnym imieniu
(art. 431 KC). Działanie we własnym imieniu oznacza działanie ze skutkiem
prawnym dla siebie i  na  własną odpowiedzialność (na  własny rachunek).
W przypadku działalności zawodowej aktywność gospodarcza przedsiębior-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 6. Przedsiębiorcy i konsumenci 21

cy wykonywana jest we własnym imieniu, ale na rachunek klienta dającego

zlecenie. Przedsiębiorcą nie jest osoba, która wykonuje czynności w  cu-
dzym imieniu, działając np. w ramach stosunku pracy.

3. Organizacja. Działalność gospodarcza lub zawodowa musi być wykony-

wana w sposób zorganizowany. Organizacja działalności gospodarczej wiąże
się z podjęciem przez przedsiębiorcę różnych czynności faktycznych i praw-
nych. Chodzi tu przede wszystkim o:
• zarejestrowanie działalności,
• zgłoszenie statystyczne, podatkowe i w zakresie ubezpieczenia społecznego,
• otwarcie rachunku bankowego,
• zastosowanie wybranej lub nakazanej przez prawo formy organizacyjnej
prowadzenia danego rodzaju działalności gospodarczej, a także
• uzyskanie stosownego zezwolenia lub koncesji na  wykonywanie działal-
ności, jeśli jest to wymagane.
Przez pojęcie organizacji działalności gospodarczej rozumie się także obsługę
kontaktów handlowych z innymi przedsiębiorcami lub konsumentami.

4. Prowadzenie przedsiębiorstwa. Co do zasady przedsiębiorca prowa-

dzi „przedsiębiorstwo” lub jest właścicielem przedsiębiorstwa (w znaczeniu
przedmiotowym). Prowadzenie przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmio-
towym nie jest jednak konieczne dla posiadania statusu podmiotowego
przedsiębiorcy. Jeżeli przedsiębiorca nie prowadzi przedsiębiorstwa w zna-
czeniu przedmiotowym, oznacza to, że jego działalność zorganizowana jest
jedynie na  poziomie formalnym (zgłoszenie do  odpowiedniego rejestru),
natomiast brak jest jeszcze materialnego stopnia organizacji.

5. Konsument. Zgodnie z  art.  221  KC, za  konsumenta uważa się osobę
fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej
bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Jest to wą-
skie określenie pojęcia „konsument”. W ujęciu szerokim konsumentem jest
każdy, kto nabywa rzeczy na  własne potrzeby, bez zamiaru ich dalszej od-
sprzedaży. Konsumentem może być wyłącznie osoba fizyczna, dokonująca
czynności prawnej z przedsiębiorcą niezwiązanej bezpośrednio z jej działal-
nością gospodarczą lub zawodową. Ustawodawstwo ostatnich lat w szczegól-
ny sposób nastawione jest na ochronę konsumentów jako uczestników ob-
rotu cywilnoprawnego. Przepisy prawa konsumenckiego określają, co należy
uważać za niewłaściwe i naganne w zakresie traktowania konsumenta jako
uczestnika obrotu prawnego, oraz wskazują środki ochrony konsumentów.

AA3lkwA=
AA
 z I z ó a

Zgodnie z art. 76 Konstytucji RP, władze publiczne mają obowiązek ochrony

konsumentów (oraz użytkowników i najemców) przed działaniami zagraża-
jącymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi
praktykami rynkowymi. Regulację z zakresu ochrony konsumentów zawie-
rają także:
• ustawa z 16.2.2007   r. o  ochronie konkurencji i  konsumentów (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 229 ze zm.),
• ustawa z 12.5.2011   r. o  kredycie konsumenckim (t.j. Dz.U. z 2016   r.
poz. 1528 ze zm.),
• ustawa z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 683).

. irma prze siębiorcy

a. o ęcie. Kodeks cywilny nie zawiera definicji fi rmy. Artykuł 422
§ 1 KC stwierdza jedynie: „przedsiębiorca działa pod firmą”. Każdy przed-
siębiorca bez względu na formę prawną działa pod firmą. Zasady konstru-
owania firmy różnią się w przypadku poszczególnych rodzajów przedsiębior-
ców, natomiast zasady korzystania z ochrony prawa do firmy są identyczne
dla wszystkich przedsiębiorców.
Zgodnie z  art. 43 4  KC, firmą osoby fi zycznej jest jej imię i  nazwisko.
Nie wyklucza to włączenia do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących
na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz in-
nych określeń dowolnie obranych. Natomiast art. 435 § 1 KC stanowi, że fir-
mą osoby prawnej jest jej nazwa.
b. asa y prawa irmowe o. W  odniesieniu do  firmy wykształciło się
tzw. prawo firmowe. Jest to zespół norm wynikających bezpośrednio z KC
oraz innych przepisów, które wiążą się z tworzeniem, używaniem, rozporzą-
dzaniem i  ochroną prawa do fi rmy. Realizacja prawa fi rmowego związana
jest z występowaniem pewnych zasad.

AA3lkwA=
AA
 ZASADY PRAWA FIRMOWEGO
ZASADA PODSTAWA NORMATYWNA
art. 433 KC
Przedsiębiorca działa pod firmą. Firmę ujawnia się
JAWNOŚCI
we właściwym rejestrze, chyba że przepisy odrębne stano­
wią inaczej.
art. 433 § 2 KC
Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do
PRAWDZIWOŚCI
osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębior­
cy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia.
art. 437 KC
Zmiana firmy wymaga ujawnienia w rejestrze.
W razie przekształcenia osoby prawnej można zachować jej
dotychczasową firmę z wyjątkiem określenia wskazującego
AA
AA3lkwA=
formę prawną osoby prawnej, jeżeli uległa ona zmianie. To
samo dotyczy przekształcenia spółki osobowej.
art. 438 KC
W przypadku utraty członkostwa przez wspólnika, którego
nazwisko było umieszczone w firmie, spółka może zachować
CIĄGŁOŚCI
w swej firmie nazwisko byłego wspólnika tylko za wyrażo­
ną na piśmie jego zgodą, a w razie jego śmierci – za zgodą
jego małżonka i dzieci. Tak samo w wypadku kontynuowania
działalności gospodarczej osoby fizycznej przez inną osobę
fizyczną będącą jej następcą prawnym.
Kto nabywa przedsiębiorstwo, może je nadal prowadzić pod
dotychczasową nazwą. Powinien jednak umieścić dodatek
wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy, chyba że strony po­
stanowiły inaczej.
OBJAŚNIENIE
Firma podlega ujawnieniu w sposób formalny w rejestrze
przedsiębiorców. Ujawnienia w rejestrze wymaga także zmia­
na firmy. Przedsiębiorca ma obowiązek posługiwać się firmą
w obrocie.
Brzmienie firmy musi być zgodne z rzeczywistym stanem
faktycznym i prawnym. Brzmienie firmy nie może wprowa­
dzać w błąd (odnosi się to zarówno do rdzenia, jak i dodat­
ków firmy).
Zasada ciągłości stanowi odstępstwo od rygorystycznego
stosowania zasady prawdziwości. Pomimo zmian organiza­
cyjnoprawnych przedsiębiorcy, które, co do zasady, powin­
ny skutkować zmianami w brzmieniu firmy, ustawodawca
w pewnych sytuacjach pozwala prowadzić działalność pod
firmą w brzmieniu dotychczasowym, wymagając jedynie cza­
sem umieszczenia w firmie stosownych dodatków. Zasada
ciągłości dotyczy następujących przypadków:
• przekształcenie osoby prawnej (art. 437 KC),
• utrata członkostwa przez wspólnika, którego nazwisko było
zamieszczone w firmie (art. 438 § 1 KC),
• kontynuowanie działalności gospodarczej osoby fizycznej
przez inną osobę fizyczną, będącą jej następcą prawnym
Rozdział 6. Przedsiębiorcy i konsumenci
(art. 438 § 2 KC),
• nabycie przedsiębiorstwa (art. 438 § 3 KC).
23
 24

ZASADY PRAWA FIRMOWEGO

ZASADA PODSTAWA NORMATYWNA OBJAŚNIENIE
art. 432 KC Jeden przedsiębiorca = jedna firma. Przedsiębiorca nie
Przedsiębiorca działa pod firmą. może używać więcej niż jednej firmy. W przypadku osoby
JEDNOŚCI prawnej firma oddziału zawiera pełną nazwę tej osoby oraz
określenie „oddział”, ze wskazaniem miejscowości, w której
oddział ma siedzibę.
art. 433 § 1 KC Jedna firma = jeden przedsiębiorca. Firma przedsiębiorcy
Firma przedsiębiorcy powinna się odróżniać dostatecznie musi być oryginalna – „powinna się odróżniać dostatecznie
WYŁĄCZNOŚCI
od firm innych przedsiębiorców prowadzących działal- od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na
ność na tym samym rynku. tym samym rynku”.
art. 439 KC Zasada niezbywalności wiąże się z zasadą, że firma nie może
Firma nie może być zbyta. Przedsiębiorca może upoważnić być zbyta. Ponadto firma nie wchodzi obecnie w skład przed­
innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy, jeżeli nie siębiorstwa w rozumieniu art. 551 KC, co również potwierdza
AA NIEZBYWALNOŚCI

AA3lkwA=
wprowadza to w błąd. niezbywalność firmy. Przedsiębiorca może jednak upoważnić
innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy, jeśli nie
wprowadza to w błąd.
Część I. Część ogólna
 Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego 25

c. Elementy firmy. Firma przedsiębiorcy składa się z  korpusu i  dodat-

ków. Korpus stanowi podstawowy trzon firmy, w przypadku osób fizycznych
i  osób prawnych jest obligatoryjnie określony, w  przypadku spółek kapita-
łowych może być obrany dowolnie. Korpus składać się musi z określeń oso-
bowych (osoby fizyczne, spółki osobowe) oraz rzeczowych, tematycznych,
mieszanych, osobowych (osoby prawne). Korpus identyfikuje przedsiębior-
cę, stanowi odpowiednik nazwiska osoby fizycznej. Dodatki dzielą się na ob-
ligatoryjne i fakultatywne.
Dodatki obligatoryjne to dodatki:
• wskazujące rodzaj przedsiębiorcy, np. „spółka jawna”, „spółka partnerska” itp.,
• wskazujące sytuację prawną przedsiębiorcy, np. „w organizacji”, „w likwi-
dacji” itp.
Dodatki fakultatywne zależą – w zakresie ich utworzenia oraz kształto-
wania treści – od woli przedsiębiorcy, np. „Bracia”, „Ojciec i syn”.
d. Ochrona prawa do firmy. Prawo do firmy jest chronione w art. 4310 KC.
Przedsiębiorca, którego prawo do  firmy zostało zagrożone cudzym działa-
niem, ma określone roszczenie. Jest to więc ochrona przysługująca nieza-
leżnie od tego, czy naruszono prawo do firmy, gdyż wystarczającą prze-
słanką jest wystąpienie zagrożenia. W  takim przypadku może on żądać
zaniechania takiego działania (powstrzymania od  działania). Nie można
jednak wystąpić z takim roszczeniem, gdy działanie takie nie jest bezprawne.
Odpowiedzialność z tytułu zagrożenia jest niezależna od winy. Natomiast
w razie dokonanego naruszenia przedsiębiorca może żądać także:
• usunięcia skutków naruszenia prawa do firmy,
• złożenia oświadczenia (oświadczeń) w odpowiedniej formie i treści,
• naprawienia szkody majątkowej na ogólnych zasadach,
• wydania korzyści przez osobę, która dopuściła się naruszenia.

Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego

1. Rzeczy. Według KC rzeczami są tylko przedmioty materialne. Są to tyl-

ko te  przedmioty, które wskutek ich wyodrębnienia z  natury mogą mieć
charakter dóbr samoistnych. Muszą zatem zostać wydzielone z  przyrody
w  takim stopniu, by  mogły jako samoistne dobra występować w  obrocie,
będąc przedmiotem stosunków prawnorzeczowych lub zobowiązaniowych.
Nie będą zatem rzeczami w powyższym znaczeniu złoża materiałów znaj-
dujące się w  ziemi, woda, powietrze, dzikie zwierzęta żyjące na  wolności
itp. Rzeczami będą natomiast wydobyty węgiel, woda ujęta w  beczce, gaz
skondensowany w butli itp. Rzeczami nie są również dobra niematerialne,

AA3lkwA=
AA
 26 Część I. Część ogólna

w  szczególności różne postaci energii, dobra osobiste, dzieła literackie,

artystyczne, naukowe itp. Ponadto, ze  względów moralnych, rzeczami
w  znaczeniu technicznoprawnym nie są  zwłoki człowieka, odłączone
od ciała narządy, tkanki, komórki itp.
Zgodnie z ustawą z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz.U. z 2017 r.
poz.  1840) zwierzęta nie są rzeczami, jednak w sprawach nieregulowanych
w ustawie stosuje się do nich odpowiednio przypisy dotyczące rzeczy. Normy
prawne, które się do  nich odnoszą, powinny być stosowane ze  szczególnym
uwzględnieniem natury zwierzęcia jako istoty żywej, zdolnej do odczuwania
bólu, cierpienia, przywiązania do człowieka.

RZECZY
RUCHOMOŚCI
Ruchomością jest wszystko, czego nie
można zakwalifikować do kategorii
nieruchomości.
RZECZY WYŁĄCZONE Z OBROTU (RES
EXTRA COMMERCIUM)
Rzeczy, które ze względów moralnych
zostały wyjęte z obrotu i poddane
odrębnej regulacji (np. zwłoki ludzkie).
Nie mogą one stanowić przedmiotu praw
rzeczowych ani być elementami stosunków
zobowiązaniowych.
RZECZY PODZIELNE
Rzeczy podzielne to rzeczy, które w obrocie
da się podzielić bez istotnej zmiany samego
przedmiotu lub jego wartości.
RZECZY OZNACZONE
CO DO GATUNKU
Określone poprzez wskazanie jedynie ich
cech rodzajowych, np. tona węgla itp.
NIERUCHOMOŚCI
Nieruchomościami są części powierzchni
ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot
własności (grunty), jak również budynki
trwale z gruntem związane lub części
takich budynków, jeżeli na mocy przepisów
szczególnych stanowią odrębny od gruntu
przedmiot własności (art. 46 § 1 KC).
Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi)
są nieruchomości, które są lub mogą być
wykorzystywane do prowadzenia działalności
wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji
roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji
ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 461 KC).
RZECZY W OBROCIE (RES IN COMMERCIO)
Rzeczy w obrocie to przedmioty materialne
dopuszczone przez ustawodawcę do
cywilnoprawnej wymiany oraz ustanawiania
na nich praw.
RZECZY NIEPODZIELNE
Rzeczy, których nie da się podzielić, nie
zmieniając przy tym w sposób istotny ich
przedmiotu lub wartości.
RZECZY OZNACZONE CO DO TOŻSAMOŚCI
Rzeczy oznaczone co do tożsamości to rzeczy
określone poprzez wyeksponowanie cech
indywidualnych, tylko im właściwych, np.
konkretna nieruchomość.

Zob. także:
1. Wyr. NSA z 5.8.2005 r., OSK 1865/04, Legalis – pojęcie nieruchomości gruntowej
2. Post. SN z 16.6.2009 r., V CSK 479/08, Legalis – działka gruntu stanowiąca element nieruchomości jako
przedmiot zbycia
3. A. Sylwestrzak, Glosa do uchwały SN z 17.4.2009 r., III CZP 9/09, MoP 2010, Nr 2
4. Wyr. NSA z 24.7.2009 r., I OSK 1032/08, Legalis – kwalifikacja gruntu jako rolnego a wpis w ewidencji gruntów
5. Wyr. SN z 14.11.2001 r., II CKN 440/01, OSNC 2002, Nr 7–8, poz. 99 – prawo pierwokupu nieruchomo­
ści rolnej

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego 27

2. Części składowe rzeczy. Zgodnie z art. 47 § 2 KC, częścią składową

rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia
lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przed-
miotu odłączonego.
Część składowa stanowi element większej całości i pozostaje z całością rzeczy
w związku fizycznym i funkcjonalnym.

ZWIĄZEK CZĘŚCI SKŁADOWEJ Z RZECZĄ

Związek fizyczny Związek funkcjonalny

Część składowa rzeczy, będąc składnikiem większej
całości, jest trwale związana z rzeczą złożoną,
co powoduje, że nie może ona być oddzielona
od rzeczy bez istotnego przekształcenia całości lub
przedmiotu odłączonego.
Część składowa jest jednym
z elementów kreujących rzecz
złożoną. Bez tego elementu rzecz
ta nie mogłaby spełniać przypisanej
jej funkcji.

3. Części składowe gruntu. Części składowe rzeczy mogą być zarówno

elementami nieruchomości, jak i ruchomości. Do części składowych grun-
tu należą w  szczególności budynki i  inne urządzenia trwale z  gruntem
związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasia-
nia (art. 48 KC).
Własność nieruchomości rozciąga się na  rzecz ruchomą, która została
połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składo-
wą (art. 191 KC). Za części składowe nieruchomości uważa się także prawa
związane z jej własnością (art. 50 KC).

4. Przedmioty niebędące częściami składowymi. Są to:

• obiekty niezwiązane trwale z  gruntem, np.  posadowiony na  gruncie
kiosk bez fundamentów, trybuna ustawiona na czas defilady,
• przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku (art. 47
§ 3 KC), np. wstawienie do samochodu silnika zamiennego na czas napra-
wy uszkodzonego,
• nieruchomości budynkowe, jeżeli na mocy szczególnego przepisu sta-
nowią odrębny od gruntu przedmiot własności,
• nieruchomości lokalowe (mieszkalne lub użytkowe), stanowiące odrębny
od budynku i gruntu przedmiot własności,
• drzewa i inne rośliny, gdy ustawa przewiduje, że są one odrębnymi rze-
czami ruchomymi (np. art. 279 KC),
• urządzenia służące do  doprowadzania i  odprowadzania wody, pary,
gazu, prądu elektrycznego oraz inne narzędzia podobne do nich, jeżeli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa (art. 49 KC).

AA3lkwA=
AA
28 Część I. Część ogólna

5. Konsekwencje wyróżnienia części składowych. Część składowa

rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rze-
czowych (art. 47 § 1 KC).
Nie można zatem przenieść osobno własności części składowej, ponie-
waż wchodzi ona w  zakres własności całej rzeczy. Natomiast nie ma  prze-
szkód, by część składowa była przedmiotem stosunków zobowiązaniowych,
np.  najem niewyodrębnionego prawnie lokalu. Odłączenie części składo-
wej od całości powoduje przekształcenie takiego przedmiotu w samoistną
rzecz. Z tą chwilą część składowa przekształca się w przedmiot odrębnych
praw rzeczowych.

6. Przynależności. Są nimi rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z in-

nej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z  jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają
z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi (art. 51 § 1 KC) –
przynależnością samochodu, jako rzeczy głównej, jest koło zapasowe, a przy-
należnością nieruchomości rolnej jest inwentarz żywy i martwy.
Elementy charakteryzujące przynależność:
• przynależność jest samoistną rzeczą odrębną od rzeczy głównej,
• przynależnością może być wyłącznie rzecz ruchoma – rzeczą główną
może być zarówno nieruchomość, jak i ruchomość,
• własność rzeczy głównej i rzeczy przynależnej musi przysługiwać tej sa-
mej osobie (art. 51 § 2 KC),
• przynależność musi być potrzebna do  korzystania z  rzeczy głównej
zgodnie z jej przeznaczeniem,
• przynależność i rzecz główna pozostają ze sobą w faktycznym związku,
który ma na celu właściwe korzystanie z rzeczy głównej zgodnie z jej prze-
znaczeniem (art. 51 § 1 KC).
Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek tak-
że względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynno-
ści albo z przepisów szczególnych. Dlatego też umowa przenosząca własność
rzeczy głównej obejmuje swym skutkiem także rzeczy przynależne, choćby
o nich nie wspomniano w treści. Powyższe uregulowanie ma jednak charak-
ter względnie obowiązujący – strony mogą w czynności prawnej przewi-
dzieć skutek odmienny, postanawiając, że umowa nie rozciąga się na rze-
czy przynależne. Ponadto, wyjątek od  zasady przewidzianej w  art.  52  KC
może przewidywać także przepis szczególny.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego 29

7. Pożytki. Są nimi przychody z rzeczy lub praw. Stanowią one przedmiot

stosunków cywilnoprawnych.

POŻYTKI

RZECZY
Pożytkami z rzeczy są przychody, jakie rzecz
przynosi w toku jej normalnej, zgodnej
z przeznaczeniem eksploatacji lub wskutek
uczynienia tej rzeczy przedmiotem
stosunku prawnego.
PRAWA
Pożytkami prawa są dochody, które prawo
to przynosi zgodnie ze swym społeczno-
-gospodarczym przeznaczeniem.

NATURALNE CYWILNE
Jej płody i inne Dochody, które
odłączone od niej części rzecz przynosi Zob. np.:
składowe, o ile według na podstawie post. SN z 28.3.2012 r., I KZP 1/12,
zasad prawidłowej stosunku OSNKW 2012, Nr 5, poz. 47 – drzewa
gospodarki stanowią prawnego wycięte w ramach prawidłowej
gospodarki lasu jako pożytki z rzeczy
normalny dochód (art. 53 § 2 KC).
z rzeczy (art. 53 § 1 KC).

a. Pobieranie pożytków naturalnych. Pożytki naturalne przypadają

uprawnionemu, jeżeli zostały odłączone od  rzeczy w  czasie trwania jego
uprawnienia, np. owoce zebrane przez użytkownika z sadu w okresie użyt-
kowania nieruchomości. Własność pożytków naturalnych rzeczy nabywa się
przez ich odłączenie od rzeczy.
b. Pobieranie pożytków cywilnych. Pożytki cywilne należą się upraw-
nionemu w  stosunku do  czasu trwania tego uprawnienia, np.  czynsz
z tytułu najmu przypada wynajmującemu za czas trwania najmu. Pożyt-
ki cywilne nabywa się dopiero z  chwilą ich wydania. Jeżeli uprawniony
do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które
przypadły innej osobie, należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady.
Wynagrodzenie nie może przewyższać wartości pożytków.

AA3lkwA=
AA
30 Część I. Część ogólna

8. Przedmioty inne niż rzeczy

PRZEDMIOTY INNE NIŻ RZECZY

PRZEDMIOTY MATERIALNE PRZEDMIOTY PRZEDSIĘBIORSTWA

NIEBĘDĄCE RZECZAMI
Różnią się od rzeczy tym,
że nie występują w postaci
wyodrębnionej lub
zindywidualizowanej. Dlatego
też odnoszą się do nich,
innego rodzaju niż rzeczowe
prawa podmiotowe. Wśród
tego rodzaju przedmiotów
materialnych można
wyróżnić:
• ciecze i gazy
• kopaliny
• zwierzęta w stanie
wolnym
NIEMATERIALNE Przedsiębiorstwo to
Wspólną cechą zorganizowany zespół
wyróżniającą tę grupę składników składników
przedmiotów jest to, że nie niematerialnych
mają one postaci materii i materialnych
w sensie fizykalnym. przeznaczonych
Wśród przedmiotów do prowadzenia
niematerialnych wyróżnić działalności
można przede wszystkim: gospodarczej.
• energię
• dobra intelektualne
• dobra osobiste
• pieniądze
• papiery wartościowe

9. Przedsiębiorstwo
a. Składniki. Przedsiębiorstwo obejmuje w szczególności:
• oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione
części (nazwę przedsiębiorstwa),
• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów,
towarów i  wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do  nieruchomości lub
ruchomości,
• prawa wynikające z  umów najmu i  dzierżawy nieruchomości lub ru-
chomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości
wynikające z innych stosunków prawnych,
• wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,
• koncesje, licencje i zezwolenia,
• patenty i inne prawa własności przemysłowej,
• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,
• tajemnicę przedsiębiorstwa,
• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
b. Czynność prawna dotycząca przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo
może być w drodze czynności prawnej zbyte, wydzierżawione lub obciążo-
ne prawem użytkowania (art. 751 KC). Czynność prawna mająca za przed-
miot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co  wchodzi w jego skład, chyba
że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 8. Czynności prawne 31

c. Odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa. Nabywca przedsię-

biorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze  zbywcą za  jego zobowiązania
związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, chyba że w chwili nabycia nie
wiedział o  tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności.
Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsię-
biorstwa według stanu z chwili nabycia, a według cen z chwili zaspokojenia
wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłą-
czyć ani ograniczyć.

10. Gospodarstwo rolne. Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne

wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i in-
wentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospo-
darczą, oraz prawami związanymi z  prowadzeniem gospodarstwa rolnego
(art. 553 KC).
Z  nabyciem gospodarstwa rolnego związana jest solidarna odpowie-
dzialność nabywcy i zbywcy za zobowiązania zbywcy związane z prowa-
dzeniem przedsiębiorstwa (art. 554 KC).

11. Mienie. Mienie obejmuje prawa podmiotowe bezwzględne i względne

o charakterze majątkowym. Odnosi się to do ogółu aktywów. Długi, czyli
pasywa, nie wchodzą w  skład mienia. W  powyższym znaczeniu mówi się
o  mieniu państwowym, przysługującym Skarbowi Państwa oraz innym
państwowym osobom prawnym, a  także o  mieniu jednostek samorządu
terytorialnego.

MIENIE

WŁASNOŚĆ INNE PRAWA MAJĄTKOWE

Zgodnie z  art.  441 §  1  KC, własność i  inne prawa majątkowe, stanowią-

ce mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwo-
wym osobom prawnym.

Rozdział 8. Czynności prawne

1. Pojęcie. Czynnością prawną jest zdarzenie, w  którego skład wchodzi

co najmniej jedno oświadczenie woli złożone przez osobę posiadającą zdol-
ność do czynności prawnych, zmierzające do wywołania skutku prawnego
w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, przy

AA3lkwA=
AA
32 Część I. Część ogólna

czym skutek ten następuje jedynie w przypadku, gdy przewiduje go norma

prawna. Niezbędnym elementem każdej czynności prawnej, odróżniającym
ją od innych zdarzeń cywilnoprawnych, jest oświadczenie woli.

2. Zdarzenie cywilnoprawne. Jest to  każde zdarzenie, które prowadzi

do powstania, zmiany lub ustania stosunków cywilnoprawnych.

3. Skutki czynności prawnej. Charakterystyczna dla czynności prawnej

jest jej „konwencjonalność”, która przejawia się przede wszystkim w  wy-
mogach formalnych warunkujących skuteczność dokonania konkretnej
czynności prawnej, np.  dla zawarcia małżeństwa nie wystarczy sama wola
zainteresowanych, muszą oni spełnić przewidziane przez przepisy wymogi
dotyczące formy oraz innych przesłanek, takich jak odpowiedni wiek, płeć
czy też niepozostawanie w innym związku małżeńskim. Skutki prawne każ-
dej takiej konkretnej czynności prawnej mogą jednak znacznie wykraczać
poza jej bezpośrednią treść objętą oświadczeniem jej uczestników. Czynność
prawna wywołuje bowiem nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również
te, które wynikają z  ustawy, zasad współżycia społecznego i  ustalonych
zwyczajów (art. 56 KC).

4. Rozporządzanie prawem. Nie można przez czynność prawną wyłą-

czyć ani ograniczyć uprawnienia do  przeniesienia, obciążenia, zmiany
lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy jest ono zbywalne. Nie wyłącza
to  dopuszczalności zobowiązania, że  uprawniony nie dokona oznaczonych
rozporządzeń prawem (art. 57 KC).

5. Nieważność czynności prawnej. Zgodnie z  art.  58  KC czynność

prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nie-
ważna, chyba że  właściwy przepis przewiduje inny skutek, w  szczegól-
ności taki, że  na  miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej
wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest także czynność
prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeśli nieważnością
jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy
co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postano-
wień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

6. Oświadczenie woli. Oświadczenie woli jest podstawowym i koniecz-

nym elementem czynności prawnej. Jest to złożony proces „psychofizycz-
ny” składający się z dwóch zasadniczych elementów:
• wewnętrznego aktu woli – jest to element przebiegający w świadomości
podmiotu działającego, a  więc zasadniczo niewywołujący samodzielnie
skutków prawnych,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 8. Czynności prawne 33

• uzewnętrznienia aktu woli, czyli zakomunikowania woli, skierowanego

do adresata – co do zasady – w dowolnej formie, przez jakiekolwiek zro-
zumiałe dla tego adresata zachowanie się osoby składającej oświadczenie
woli.
Zgodnie z  art.  60  KC, wola osoby dokonującej czynności prawnej może
być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę
w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci
elektronicznej. W  związku z  powyższym wyróżnia się oświadczenia woli
wyraźne i dorozumiane.

OŚWIADCZENIE WOLI

WYRAŹNE
składane są w praktyce społecznego
komunikowania się w formach
skonwencjonalizowanych
DOROZUMIANE
(per facta concludentia)
komunikujące pośrednio wolę
wywołania skutku prawnego przez osobę
dokonującą określonej czynności prawnej

a. Wykładnia oświadczeń woli. Zgodnie z art. 65 KC, oświadczenie woli

należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w któ-
rych złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwy-
czaje. Natomiast w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar
stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.
b. Chwila złożenia oświadczenia woli. Oświadczenie woli, które ma być
złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki spo-
sób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia
jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcze-
śniej. Oświadczenie woli wyrażone w  postaci elektronicznej jest złożone
innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektro-
nicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.
c. Śmierć składającego oświadczenie woli. Skuteczne oświadczenie woli
może złożyć podmiot istniejący w chwili jego składania (tj. osoba fizyczna
żyjąca oraz nieuznana za zmarłego; odnosi się to odpowiednio do wyposa-
żonych w  zdolność prawną jednostek organizacyjnych) oraz wyposażony
w  odpowiedni w  odniesieniu do  konkretnej czynności zakres zdolności
do czynności prawnych. Dlatego też oświadczenie woli, które ma być złożo-
ne innej osobie, nie traci mocy wskutek tego, że zanim do tej osoby doszło,
składający je  zmarł lub utracił zdolność do  czynności prawnych, chyba
że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności.

AA3lkwA=
AA
34 Część I. Część ogólna

7. Zgoda osoby trzeciej. Dokonanie niektórych czynności wymaga do-

datkowej zgody osób trzecich. W takich sytuacjach osoba trzecia może wy-
razić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonujące
czynności albo po jego złożeniu. Jeżeli do ważności czynności prawnej wy-
magana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trze-
ciej powinno być złożone w tej samej formie.

8. Orzeczenie zastępujące oświadczenie woli. Prawomocne orze-

czenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby złożenia oznaczonego
oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie.

9. Klasyfikacja czynności prawnych

CZYNNOŚCI PRAWNE

JEDNOSTRONNE DWUSTRONNE WIELOSTRONNE

JEDNOSTRONNIE WIELOSTRONNIE
ZOBOWIĄZUJĄCE ZOBOWIĄZUJĄCE

Zob. np.
ODPŁATNE NIEODPŁATNE W. Borysiak, Konstrukcja
czynności prawnych mortis
causa w polskim prawie cy­
wilnym, Przegląd Prawniczy
KONSENSUALNE REALNE UW 2006, Nr 2.

KAUZALNE ABSTRAKCYJNE

ZOBOWIĄZUJĄCE ROZPORZĄDZAJĄCE ZOBOWIĄZUJĄCO-

-ROZPORZĄDZAJĄCE

MORTIS CAUSA INTER VIVOS

10. Causa dokonania czynności prawnej. Jest ona wynikającym z cha-

rakteru prawnego, zobiektywizowanym celem (przyczyną) czynności
prawnej. Causa ma podstawowe znaczenie dla ustalenia skutków prawnych

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Tryb ofertowy 35

czynności przysparzających – jej nieprawidłowość prowadzi do wadliwości

takich czynności.

CAUSA

DONANDI SOLVENDI OBLIGANDI VEL AQUIRENDI CAVENDI

przysporzenie przysporzenie przysporzenie w celu dokonana
pod tytułem w celu zwolnienia uzyskania w zamian w celu
darmym się od istniejącego przysporzenia drugiej zabezpieczenia
zobowiązania strony wierzytelności

11. Zakres stosowania przepisów. Przepisy o oświadczeniach woli stosu-

je się odpowiednio do innych oświadczeń.

Rozdział 9. Zawarcie umowy

1. Pojęcie umowy. Umowa jest to  czynność prawna zawierająca co  naj-
mniej dwa zgodne oświadczenia woli zmierzające do powstania, zmiany
lub ustania stosunku prawnego. Zawarcie umowy jest jednym z podstawo-
wych zdarzeń cywilnoprawnych.

2. Sposoby zawierania umów

TRYB ZAWIERANIA UMÓW

OFERTOWY PRZETARG I AUKCJA NEGOCJACJE

Rozdział 10. Tryb ofertowy

1. Pojęcie. Zgodnie z  art.  66 §  1  KC, oświadczenie drugiej stronie woli

zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej
umowy.

2. Okres związania ofertą. Może być wskazany przez samego oferenta

w  ofercie, najczęściej poprzez wskazanie konkretnej daty. Równoznacz-
ne z określeniem czasu związania jest użycie przez oferenta sformułowania,
że w określonym terminie oczekuje na odpowiedź, albo że wskazuje termin

AA3lkwA=
AA
36 Część I. Część ogólna

ważności oferty. W przypadku, gdy oferent nie oznaczył w ofercie terminu,

w ciągu którego oczekiwać będzie odpowiedzi, oferta złożona w obecności
drugiej strony albo za  pomocą środka bezpośredniego porozumiewania
się na odległość przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie.
Oferta złożona w  inny sposób niż wskazany powyżej przestaje wiązać
z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czyn-
ności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia
(art. 66 § 2 KC).

3. Oferta złożona w  postaci elektronicznej. Wiąże ona składające-

go, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie (art.  661
§ 1 KC). Przedsiębiorca składający ofertę w postaci elektronicznej jest obo-
wiązany przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę w  sposób
jednoznaczny i zrozumiały o:
• czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umo-
wy,
• skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania ofer-
ty,
• zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez
przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy,
• metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowa-
niu błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić
drugiej stronie,
• językach, w których umowa może być zawarta,
• kodeksach etycznych, które stosuje, oraz o  ich dostępności w  postaci
elektronicznej. Stosuje się to  także w  przypadku, gdy przedsiębiorca za-
prasza drugą stronę do:
– rozpoczęcia negocjacji,
– rozpoczęcia składania ofert albo
– zawarcia umowy w inny sposób.
Powyższe zasady dotyczące oferty złożonej w postaci elektronicznej nie mają
zastosowania do zawierania umów za pomocą poczty elektronicznej albo po-
dobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość, a także
w stosunkach między przedsiębiorcami, jeżeli strony tak postanowiły.

4. Odwołanie oferty. Oferta może być odwołana – w stosunkach między

przedsiębiorcami – przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwo-
łaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadcze-
nia o przyjęciu oferty (art. 662 § 1 KC). Nie można jednak odwołać oferty,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Tryb ofertowy 37

jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia (art. 662
§ 2 KC).

5. Opóźnienie odpowiedzi. Może się zdarzyć, że  oświadczenie o  przy-

jęciu oferty nadeszło z  opóźnieniem, lecz z  jego treści lub z  okoliczności
wynika, że zostało wysłane we właściwym czasie. W takim przypadku umo-
wa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocz-
nie drugą stronę, że  wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę
za niezawartą.

6. Zastrzeżenie zmiany lub uzupełnienia oferty. Zgodnie z art. 68 KC,

przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej tre-
ści poczytuje się za nową ofertę.

7. Odpowiedź na ofertę. W stosunkach między przedsiębiorcami odpo-

wiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających
istotnie treści oferty poczytuje się za  jej przyjęcie. W  takim przypadku
strony wiąże umowa o treści określonej w ofercie, z uwzględnieniem za-
strzeżeń zawartych w odpowiedzi na nią (art. 681 § 1 KC).
Powyższej zasady nie stosuje się w przypadku, gdy w treści oferty wska-
zano, że:
• może ona być przyjęta jedynie bez zastrzeżeń albo
• oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy albo
• druga strona w odpowiedzi na ofertę uzależniła jej przyjęcie od zgody ofe-
renta na  włączenie zastrzeżeń do  umowy, a  zgody tej niezwłocznie nie
otrzymała.
W  przypadku złożenia oferty osobie niebędącej przedsiębiorcą ofertę
uważa się za  przyjętą, gdy oblat złoży oświadczenie o  przyjęciu oferty bez
żadnych zastrzeżeń.

8. Dorozumiane przyjęcie. W  sytuacji, gdy przedsiębiorca otrzymał

od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę za-
warcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi
poczytuje się za przyjęcie oferty (art. 682 KC).

9. Milczące przyjęcie. Zgodnie z  art.  69  KC, jeżeli według ustalonego

w danych stosunkach zwyczaju lub według treści oferty dojście do składa-
jącego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest wymagane,
w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego wykonania umo-
wy, umowa dochodzi do skutku, skoro druga strona w czasie właściwym
przystąpi do jej wykonania. W przeciwnym razie oferta przestaje wiązać.

AA3lkwA=
AA
38 Część I. Część ogólna

10. Chwila zawarcia umowy. Za chwilę zawarcia umowy poczytuje się –

w razie wątpliwości – chwilę otrzymania przez składającego ofertę oświad-
czenia o jej przyjęciu. Natomiast w przypadku, gdy dojście do składającego
ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane, umowę poczytuje się
za zawartą w chwili przystąpienia przez drugą stronę do jej wykonania.

11. Miejsce zawarcia umowy. W razie wątpliwości miejscem zawarcia

umowy jest miejsce otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia
o jej przyjęciu. W sytuacji zaś, gdy dojście do składającego ofertę oświad-
czenia o jej przyjęciu nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci
elektronicznej, umowę poczytuje się za  zawartą w  miejscu zamieszkania
albo w siedzibie składającego ofertę w chwili zawarcia umowy.

Rozdział 11. Przetarg i aukcja

1. Pojęcie. Zgodnie z art. 701 § 1 KC, umowa może być zawarta w drodze
aukcji albo przetargu. Aukcja i przetarg zostały uregulowane w KC wspól-
nie. Obydwie te formy polegają na wyborze jednej ze zgłoszonych – na za-
proszenie organizatora – ofert.

2. Istota aukcji. Aukcja polega na bezpośrednim składaniu ofert i wybo-

rze najkorzystniejszej przez organizatora, a  zawarcie umowy w  wyniku
aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia.

3. Istota przetargu. Przetarg nie wymaga osobistego uczestnictwa ofe-

rentów. Organizator przetargu wybiera jedną z wcześniej złożonych ofert,
a następnie obowiązany jest niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestni-
ków przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu przetargu bez dokonania
wyboru.

4. Ogłoszenie aukcji lub przetargu. Zgodnie z art. 701 § 2 KC, w ogło-

szeniu aukcji albo przetargu należy określić czas, miejsce, przedmiot
oraz warunki aukcji albo przetargu albo wskazać sposób udostępnienia
tych warunków. Ogłoszenie, a  także warunki aukcji albo przetargu, mogą
być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści
(art. 701 § 3 KC). Organizator aukcji od chwili udostępnienia warunków
jest obowiązany postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia i wa-
runkami aukcji. Natomiast oferent obowiązany jest postępować zgodnie
z  postanowieniami ogłoszenia, a  także warunków przetargu, od  chwili
złożenia oferty.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 11. Przetarg i aukcja 39

5. Zawarcie umowy w wyniku aukcji. W myśl art. 702 § 1 KC, oferta zło-

żona w toku aukcji przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) zło-
żył ofertę korzystniejszą, chyba że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej.
Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia
(art. 702 § 2 KC). Jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych
wymagań przewidzianych w  ustawie, zarówno organizator aukcji, jak i  jej
uczestnik, którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy
(art. 702 § 3 KC).

6. Zamknięcie przetargu. Zgodnie z art. 703 § 1 KC, oferta złożona w toku

przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy prze-
targ został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warun-
kach przetargu zastrzeżono inaczej. Organizator jest obowiązany niezwłocz-
nie powiadomić na  piśmie uczestników przetargu o  jego wyniku albo
o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru (art. 703 § 2 KC). Do usta-
lenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy doty-
czące przyjęcia oferty, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej.

7. Wadium. Zgodnie z art. 704 § 1 KC, w warunkach aukcji albo przetar-

gu można zastrzec, że przystępujący do aukcji albo przetargu powinien, pod
rygorem niedopuszczenia do nich, wpłacić organizatorowi określoną sumę
albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty (wadium).
Jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu mimo wyboru jego oferty uchyla się
od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wy-
magań przewidzianych w  ustawie, organizator aukcji albo przetargu może
zachować pobraną sumę albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu za-
bezpieczenia. W  pozostałych wypadkach zapłacone wadium należy nie-
zwłocznie zwrócić, a  ustanowione zabezpieczenie wygasa. Jeżeli organi-
zator aukcji albo przetargu uchyla się od  zawarcia umowy, ich uczestnik,
którego oferta została wybrana, może żądać zapłaty podwójnego wadium
albo naprawienia szkody (art. 704 § 2 KC).

8. Unieważnienie umowy. Jeżeli strona zawartej umowy, inny uczestnik

lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo
przetargu w  sposób sprzeczny z  prawem lub dobrymi obyczajami, orga-
nizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia
zawartej umowy. W przypadku, gdy umowa została zawarta na cudzy ra-
chunek, jej unieważnienia może żądać także ten, na czyj rachunek umowa
została zawarta, lub dający zlecenie. Uprawnienie powyższe wygasa z upły-
wem miesiąca od  dnia, w  którym uprawniony dowiedział się o  istnieniu

AA3lkwA=
AA
40 Część I. Część ogólna

przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia

zawarcia umowy.

9. Zaproszenie do zawarcia umowy. Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne

informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się
w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy
(art. 71 KC).

Rozdział 12. Negocjacje

1. Pojęcie. Negocjacje są jednym z ogólnych sposobów zawierania umów.

Polegają na wzajemnej wymianie propozycji dotyczących treści planowa-
nego stosunku prawnego, przy czym strony nie są  związane prawnie aż
do momentu uzyskania porozumienia co do wszystkich postanowień, które
były przedmiotem negocjacji.

2. Zawarcie umowy. Zgodnie z art. 72 § 1 KC, jeżeli strony prowadzą ne-

gocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy, zostaje ona zawarta, gdy stro-
ny dojdą do  porozumienia co  do  wszystkich jej postanowień, które były
przedmiotem negocjacji.
Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z  naruszeniem do-
brych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obo-
wiązana do  naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to,
że liczyła na zawarcie umowy (art. 72 § 2 KC; culpa in contrahendo).

3. Poufność informacji. W myśl art. 721 § 1 KC, jeżeli w toku negocjacji

strona udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności, druga strona jest
obowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz
do niewykorzystywania tych informacji dla własnych celów, chyba że stro-
ny uzgodniły inaczej. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania
obowiązków, o których mowa powyżej, uprawniony może żądać od drugiej
strony naprawienia szkody albo wydania uzyskanych przez nią korzyści.

Rozdział 13. Forma czynności prawnych

1. Pojęcie. Forma czynności prawnej to sposób złożenia oświadczenia woli.

Zasadą jest, że czynność prawna może być dokonana w dowolnej formie, pod
warunkiem, że  wola osoby dokonującej czynności prawnej ujawniona jest

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Forma czynności prawnych 41

w sposób dostateczny (art. 60 KC). W pewnych przypadkach ustawodawca

ze względu na funkcje, jakie pełni taka czynność, wymaga jednak dochowa-
nia określonej formy.

2. Skutki niedochowania należytej formy. Niedochowanie określonej

formy powoduje niekorzystne skutki:
• nieważność bezwzględną (ad solemnitatem);
• utrudnienia w dowodzeniu dokonania czynności – w razie niezachowa-
nia zastrzeżonej formy pisemnej w  sporze nie jest dopuszczalny dowód
z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynno-
ści;
Wyjątkowo dowód taki jest dopuszczalny, jeżeli:
– obie strony wyrażą na to zgodę,
– żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo
– fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony
za pomocą dokumentu – rygor dla celów dowodowych (ad proba-
tionem) oraz
• wyłączenie niektórych zamierzonych przez działającego skutków praw-
nych, przy ważności pozostałych elementów takiej czynności – rygor dla
wywołania szczególnych skutków prawnych (ad eventum).
Jeżeli forma pisemna, dokumentowa albo elektroniczna jest zastrzeżona
dla oświadczenia jednej ze stron, w razie jej niezachowania dowód z zeznań
świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania tej czynności jest do-
puszczalny także na żądanie drugiej strony (art. 74 § 3 KC).

3. Forma czynności prawnych – podział

FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH

DOROZUMIANA SZCZEGÓLNA USTNA

Wola podmiotu dokonującego czynności Wola podmiotu dokonującego czynności

prawnej może być wyrażona przez prawnej może być również wyrażona
każde zachowanie się danej osoby, które za pomocą żywej mowy.
w sposób dostateczny wyraża wolę
dokonania czynności prawnej.

AA3lkwA=
AA
42 Część I. Część ogólna

a. Forma pisemna

FORMA PISEMNA

ZWYKŁA
Jest to oświadczenie na piśmie zawierające własnoręczny podpis składającego
oświadczenie woli. Natomiast w przypadku umów oświadczenia woli stron
tradycyjnie zawarte są w jednym dokumencie podpisanym przez obie strony.
Bywa jednak, że do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów, z których
każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany.

KWALIFIKOWANA

PISEMNA Z DATĄ PISEMNA Z URZĘDOWYM AKT

PEWNĄ POŚWIADCZENIEM NOTARIALNY
PODPISU

DOKUMENTOWA

ELEKTRONICZNA

FORMA PISEMNA Z DATĄ PEWNĄ. Forma ta polega na uzupełnieniu

zwykłej formy pisemnej o urzędowe poświadczenie daty dokonania czynno-
ści. Jeżeli ustawa uzależnia ważność albo określone skutki czynności praw-
nej od urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie takie jest skutecz-
ne także względem osób nieuczestniczących w  dokonaniu tej czynności
prawnej.
Ponadto, czynność prawna ma datę pewną:
• w  razie stwierdzenia dokonania czynności w  jakimkolwiek dokumencie
urzędowym – od daty dokumentu urzędowego,
• w  razie umieszczenia na  obejmującym czynność dokumencie jakiejkol-
wiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu tery-
torialnego albo przez notariusza – od daty wzmianki,
• w razie znakowania czasem dokumentu w postaci elektronicznej – od daty
znakowania czasem.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Forma czynności prawnych 43

W razie śmierci jednej z osób podpisanych na dokumencie datę złożenia

przez tę osobę podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmier-
ci tej osoby.
FORMA PISEMNA Z  URZĘDOWYM POŚWIADCZENIEM PODPI-
SU. Forma ta polega na tym, że notariusz poświadcza własnoręczność pod-
pisu danej osoby. W  niektórych przypadkach do  poświadczenia podpisu,
w miejscowościach, w których nie ma kancelarii notarialnej, są upoważnieni
wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast oraz banki.
AKT NOTARIALNY. Akt notarialny polega na spisaniu przez notariu-
sza składanych przez strony czynności prawnych oświadczeń woli. Nota-
riusz sprawdza przy tym tożsamość osób biorących udział w dokonywaniu
czynności prawnej i czuwa nad należytym zabezpieczeniem praw i słusz-
nych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może po-
wodować skutki prawne. Sprawdza on także zgodność aktu notarialnego
z prawem i udziela stronom niezbędnych wyjaśnień. Przed podpisaniem po-
winien zostać odczytany przez notariusza lub inną osobę w jego obecności.
Przy odczytaniu notariusz powinien się przekonać, że strony dokładnie ro-
zumieją treść oraz znaczenie aktu, a akt jest zgodny z ich wolą.
Zastosowanie którejkolwiek z  form pisemnych kwalifikowanych wyczerpuje
wymóg złożenia oświadczenia w formie pisemnej zwykłej.

b. Związanie pismem potwierdzającym. W wypadku, gdy umowę zawar-

tą pomiędzy przedsiębiorcami bez zachowania formy pisemnej jedna strona
niezwłocznie potwierdzi w piśmie skierowanym do drugiej strony, a pismo
to zawiera zmiany lub uzupełnienia umowy, niezmieniające istotnie jej treści,
strony wiąże umowa o treści określonej w piśmie potwierdzającym, chyba
że druga strona niezwłocznie się temu sprzeciwiła na piśmie.
W przypadku, gdy umowę zawartą pomiędzy przedsiębiorcami bez zacho-
wania formy dokumentowej jedna strona niezwłocznie potwierdzi w doku-
mencie skierowanym do drugiej strony, a dokument ten zawiera zmiany lub
uzupełnienia umowy, niezmieniające istotnie jej treści, strony wiąże umowa
o treści określonej w dokumencie potwierdzającym, chyba że druga stro-
na niezwłocznie się temu sprzeciwiła w dokumencie.
c. Forma dokumentowa. Do zachowania dokumentowej formy czynno-
ści prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w  postaci dokumentu,
w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie.
Dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się
z jej treścią.

AA3lkwA=
AA
44 Część I. Część ogólna

d. Forma elektroniczna. Do zachowania elektronicznej formy czynności

prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w  postaci elektronicznej
i opatrzenie go bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym
przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu.
Oświadczenie woli złożone w  formie elektronicznej jest równoważne
z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej, chyba że ustawa lub
czynność prawna zastrzega inaczej.
e. Zastępcze postacie podpisu. Zachowanie formy pisemnej zwykłej
wymaga złożenia własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym
treść oświadczenia woli. Niezbędne jest zatem, aby osoba dokonująca czyn-
ności prawnej mogła pisać. Musi ona bowiem zapoznać się z treścią utrwalo-
nego w dokumencie oświadczenia i je podpisać. Dlatego też dla osób, które
nie mogą pisać, ustawodawca przewidział zastępcze postacie podpisu. Osoba
niemogąca pisać może złożyć, zgodnie z art. 79 KC oświadczenie woli w for-
mie pisemnej na dwa sposoby:
• osoba taka może uczynić na  dokumencie tuszowy odcisk palca, obok
którego osoba przez nią upoważniona wypisuje jej imię i nazwisko oraz
złoży swój podpis, albo
• zamiast składającego oświadczenie podpisuje się osoba przez niego upo-
ważniona, a jej podpis jest poświadczany przez notariusza, wójta (bur-
mistrza, prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa z zazna-
czeniem, że został złożony na życzenie niemogącego pisać.
f. Skutki niezachowania formy szczególnej. Ze względu na konsekwencje
niezachowania wskazanego przez ustawodawcę albo strony czynności praw-
nej sposobu jej dokonania wyróżnia się formę zastrzeżoną pod rygorem
nieważności, formę zastrzeżoną dla celów dowodowych oraz formę dla
wywołania określonych skutków prawnych.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Forma czynności prawnych
POD RYGOREM
NIEWAŻNOŚCI
(ad solemnitatem)
Niezachowanie formy
zastrzeżonej pod rygorem
nieważności powoduje
bezwzględną nieważność
czynności prawnej.
Jeżeli ustawa zastrzega dla
czynności prawnej formę
pisemną, dokumentową
albo elektroniczną,
czynność dokonana bez
zachowania zastrzeżonej
formy jest nieważna
tylko wtedy, gdy ustawa
przewiduje rygor
nieważności.
Jeżeli ustawa zastrzega
dla czynności prawnej
inną formę szczególną,
czynność dokonana bez
zachowania tej formy jest
nieważna. Nie dotyczy
to jednak wypadków,
gdy zachowanie
formy szczególnej jest
zastrzeżone jedynie dla
wywołania określonych
skutków czynności
prawnej.
Jeżeli strony zastrzegły
dokonanie czynności
w zwykłej formie
pisemnej, dokuementowej
albo elektronicznej,
to zachowanie tej
formy jest warunkiem
skuteczności danej
czynności tylko wówczas,
gdy z oświadczeń
woli stron wynika
jednoznacznie
zastrzeżenie sankcji
nieważności.
FORMA ZASTRZEŻONA
DLA CELÓW DOWODOWYCH
(ad probationem)
Zastrzeżenie formy dla celów
dowodowych ma służyć
stwierdzeniu dokonania
czynności prawnej.
Niezachowanie tej formy
nie powoduje nieważności
czynności prawnej, a ma jedynie
skutki procesowe. W przypadku
sporu sądowego nie będzie
bowiem możliwe prowadzenie
dowodu z zeznań świadków lub
z przesłuchania stron na fakt
dokonania czynności.
Formą dla celów dowodowych
jest jedynie forma pisemna
zwykła, dokumentowa albo
elektroniczna, zastrzeżona
w ustawie bez wskazania sankcji
(art. 73 § 1 KC).
W przypadku formy pisemnej
zwykłej, dokumentowej albo
elektronicznej, zastrzeżonej
przez strony dla dokonania
czynności prawnej poczytuje
się w razie wątpliwości, że była
zastrzeżona dla celów tylko
dowodowych.
Pomimo niezachowania
formy pisemnej zastrzeżonej
dla celów dowodowych
dowód z zeznań świadków
lub z przesłuchania stron
będzie dopuszczalny w trzech
przypadkach:
• gdy obie strony wyrażą
na to zgodę,
• jeżeli żąda tego konsument
w sporze z przedsiębiorcą,
• jeżeli fakt dokonania
czynności prawnej jest
uprawdopodobniony
za pomocą dokumentu,
pochodzącego od dowolnej
osoby.
AA3lkwA=
AA
45
DLA WYWOŁANIA
OZNACZONYCH
SKUTKÓW PRAWNYCH
(ad eventum)
Zastrzeżenie określonej
formy dla wywołania
oznaczonych skutków
prawnych wynika
wyraźnie z przepisu.
Przy tej sankcji
niezachowanie
przewidzianej formy
szczególnej nie
powoduje nieważności
czynności prawnej
ani ograniczeń
procesowych,
a jedynie brak
owych, wskazanych
w przepisach
szczególnych, skutków.
Zob.:
1. wyr. WSA w Warszawie
z 19.5.2009 r., VI SA/Wa
378/09, Legalis – zastrze­
żenie formy pisemnej
czynności prawnych dla
celów dowodowych;
2. wyr. SN z 23.1.2003 r.,
II CKN 1335/00, Legalis
– dyspozytywny charakter
umownego zastrzeżenia
formy pisemnej pod
rygorem nieważności;
3. wyr. SN z 5.2.2009 r.,
I CSK 325/08, OSNC 2010,
Nr 2, poz. 30 – sposoby
uzyskania daty pewnej
zastrzeżonej ad eventum.
46 Część I. Część ogólna

g. Forma następczych czynności prawnych. Następcze czynności praw-

ne to czynności dotyczące zawartej już umowy i zmierzające do modyfika-
cji albo do zakończenia powstałego stosunku prawnego.
Kodeks cywilny zawiera różne przewidziane dla czynności następczych
wymogi co do formy, zależnie od ich rodzaju. Zgodnie z art. 77 § 1 KC uzu-
pełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką usta-
wa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia.
Jeżeli umowa została zawarta w  formie pisemnej, dokumentowej albo
elektronicznej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie
od niej albo jej wypowiedzenie, wymaga zachowania formy dokumentowej,
chyba że ustawa lub umowa zastrzega inną formę (art. 77 § 2 KC).
W myśl art. 77 § 3 KC, jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczegól-
nej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga zachowania takiej formy, jaką
ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia.
Natomiast odstąpienie od  umowy albo jej wypowiedzenie powinno być
stwierdzone pismem.

Rozdział 14. Wady oświadczenia woli

1. Pojęcie. Wada oświadczenia woli polega bądź na nieprawidłowym funk-

cjonowaniu mechanizmu woli, bądź na  niezgodności między powzięciem
woli a jej przejawem. Obejmuje podjęcie określonej decyzji (tzw. akt woli)
oraz jej uzewnętrznienie, które prowadzą do określonych w przepisach wa-
dliwości dokonanej czynności prawnej.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 14. Wady oświadczenia woli
2. Poszczególne wady oświadczenia woli
SKUTKUJĄCE NIEWAŻNOŚCIĄ BEZWZGLĘDNĄ
BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY
POWZIĘCIA DECYZJI
Nieważne jest oświadczenie woli
złożone przez osobę, która z jakichkolwiek
powodów znajdowała się w stanie
wyłączającym świadome albo swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Dotyczy to w szczególności choroby
psychicznej, niedorozwoju umysłowego
albo innego, chociażby nawet
przemijającego, zaburzenia czynności
psychicznych, np. upojenia alkoholowego
(art. 82 KC).
SKUTKUJĄCE NIEWAŻNOŚCIĄ WZGLĘDNĄ
BŁĄD
W razie błędu co do treści czynności
prawnej można uchylić się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli
jednak oświadczenie woli było złożone
innej osobie, uchylenie się od jego
skutków prawnych dopuszczalne jest tylko
wtedy, gdy błąd został wywołany przez
tę osobę, chociażby bez jej winy, albo
gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła
z łatwością błąd zauważyć. Ograniczenie
to nie dotyczy czynności prawnej
nieodpłatnej (art. 84 § 1 KC).
Można powoływać się tylko na błąd
uzasadniający przypuszczenie, że gdyby
składający oświadczenie woli nie działał
pod wpływem błędu i oceniał sprawę
rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej
treści – błąd istotny (art. 84 § 2 KC).
Uchylenie się od skutków prawnych
oświadczenia woli, które zostało złożone
innej osobie pod wpływem błędu,
następuje przez oświadczenie złożone tej
osobie na piśmie. Uprawnienie to wygasa
z upływem roku od jego wykrycia.
AA3lkwA=
AA
47
POZORNOŚĆ
Nieważne jest oświadczenie woli złożone
drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.
Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone
dla ukrycia innej czynności prawnej,
ważność oświadczenia ocenia się według
właściwości tej czynności (art. 83 § 1 KC).
Pozorność oświadczenia woli nie
ma wpływu na skuteczność odpłatnej
czynności prawnej, dokonanej
na podstawie pozornego oświadczenia,
jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia
nabywa prawo lub zostaje zwolniona
od obowiązku, chyba że działała w złej
wierze (art. 83 § 2 KC).
GROŹBA
Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem
bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby
trzeciej, ten może uchylić się od skutków
prawnych swego oświadczenia, jeżeli
z okoliczności wynika, że mógł się
obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie
grozi poważne niebezpieczeństwo
osobiste lub majątkowe (art. 87 KC).
Uchylenie się od skutków prawnych
oświadczenia woli, które zostało złożone
innej osobie pod wpływem groźby,
następuje przez oświadczenie złożone tej
osobie na piśmie.
Uprawnienie to wygasa z upływem roku
od chwili, kiedy stan obawy ustał.
48 Część I. Część ogólna

KWALIFIKOWANE POSTACIE BŁĘDU

PODSTĘP ZNIEKSZTAŁCENIE OŚWIADCZENIA

Jeżeli błąd wywołała druga strona WOLI PRZEZ POSŁAŃCA
podstępnie, uchylenie się od skutków Zniekształcenie oświadczenia woli przez
prawnych oświadczenia woli złożonego osobę użytą do jego przesłania ma takie
pod wpływem błędu może nastąpić także same skutki, jak błąd przy złożeniu
wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również oświadczenia.
wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności
prawnej (art. 86 § 1 KC).
Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny
z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie
wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej
strony albo jeżeli czynność prawna była
nieodpłatna (art. 86 § 2 KC).

3. Wyzysk. Jako wadę oświadczenia woli określa się także wyzysk. Polega on
na świadomym wykorzystaniu przez jedną ze stron umowy przymusowego
położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony (art. 388 KC).

Rozdział 15. Warunek

1. Pojęcie. Warunek jest to zdarzenie przyszłe i niepewne, które stanowi

najczęściej element podmiotowo istotny (accidentalia negotii) konkretnej
czynności prawnej. Zgodnie z  art.  90  KC, ziszczenie się go nie ma  mocy
wstecznej, chyba że inaczej zastrzeżono.
Ponieważ zastrzeżenie warunku wprowadza w  stosunkach prawnych
stan niepewności, dopuszcza się wykonywanie przez podmioty warunkowo
uprawnione wszelkich czynności, które zmierzają do zachowania ich praw.

2. Rozporządzenia sprzeczne z  warunkiem. Jeżeli czynność prawna

obejmująca rozporządzenie prawem została dokonana pod warunkiem,
późniejsze rozporządzenia tym prawem tracą moc z chwilą ziszczenia się
warunku o tyle, o ile udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się wa-
runku (art. 92 § 1 KC).
Jednak gdy na  podstawie takiego rozporządzenia osoba trzecia na-
bywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowied-
nio przepisy o  ochronie osób, które w  dobrej wierze dokonały czynno-
ści prawnej z  osobą nieuprawnioną do  rozporządzania prawem (art.  92
§ 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Warunek 49

3. Skutki nielojalnego zachowania. Zgodnie z  art.  93 §  1  KC, jeżeli

strona, której zależy na  nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w  sposób
sprzeczny z  zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się warunku,
następują skutki takie, jakby warunek się ziścił. Jeżeli strona, której zale-
ży na ziszczeniu się warunku, doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego do ziszczenia się warunku, następują skutki takie,
jakby warunek się nie ziścił (art. 93 § 2 KC).

4. Rodzaje warunków

WARUNEK

ZAWIESZAJĄCY
Warunek jest zawieszający, jeżeli
czynność prawna ma wywołać skutki
dopiero po zaistnieniu zdarzenia
przyszłego i niepewnego, np.: „jeżeli
zaliczę ten egzamin, pokryję koszty
czesnego”.
ROZWIĄZUJĄCY
Warunek jest rozwiązujący, kiedy po
wystąpieniu zdarzenia przyszłego
i niepewnego czynność prawna ma
przestać wywoływać skutki, np.: „jeżeli
oblejesz egzamin, przestanę wypłacać Ci
kieszonkowe”.

DODATNI
Warunek jest dodatni, jeżeli przyszłe
i niepewne zdarzenie polega na zmianie
istniejącego stanu rzeczy, np. A otrzyma
darowiznę, jeżeli wyjedzie z kraju.
UJEMNY
Warunek jest ujemny, jeżeli zakłada
utrzymanie się istniejącego stanu
rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego
w warunku zdarzenia, np. A otrzyma
darowiznę, jeżeli nie wyjedzie z kraju.

POTESTATYWNY PRZYPADKOWY MIESZANY

Warunek potestatywny
to warunek, którego
spełnienie zależy od woli
warunkowo uprawnionej
osoby, np. otrzymam
spadek, pod warunkiem
że nie wyjadę
z kraju.
Warunek przypadkowy
to warunek, którego
spełnienie nie zależy od
zachowania się osoby
warunkowo uprawnionej,
lecz od określonego
przypadku, np. żołnierz
otrzyma konia, pod
warunkiem że wybuchnie
wojna.
Warunek jest mieszany,
jeżeli jego spełnienie,
tylko częściowo, zależy
od woli warunkowo
uprawnionego, np.
otrzymam darowiznę,
jeżeli zawrę małżeństwo.

Ponadto  KC wyróżnia warunek niemożliwy, przeciwny ustawie oraz

zasadom współżycia społecznego.

AA3lkwA=
AA
50 Część I. Część ogólna

WARUNEK

NIEMOŻLIWY PRZECIWNY USTAWIE PRZECIWNY ZASADOM

Warunek jest niemożliwy, Warunek jest przeciwny WSPÓŁŻYCIA
jeżeli zakłada powstanie ustawie, jeżeli zakłada SPOŁECZNEGO
skutków prawnych, które powstanie skutków Warunek jest przeciwny
nigdy nie mogłyby być bezprawnych, zasadom współżycia
zrealizowane, czyli nie np. Z otrzyma nagrodę, społecznego, jeżeli przyszłe
miałyby społecznego sensu, jeżeli zamorduje X. i niepewne zdarzenie
np.: X otrzyma nagrodę, związane jest z działaniami
jeżeli skoczy na księżyc. niemoralnymi, np. umowa
najmu ulegnie rozwiązaniu,
jeżeli najemczyni urodzi
dziecko.

ZAWIESZAJĄCY ROZWIĄZUJĄCY
Zastrzeżenie takiego warunku powoduje Zastrzeżenie takiego warunku powoduje,
nieważność czynności prawnej. że uważa się go za niezastrzeżony.

Rozdział 16. Przedstawicielstwo

1. Pojęcie. Przedstawicielstwo jest to  instytucja cywilnoprawna służą-

ca dokonywaniu czynności prawnych w  imieniu innego podmiotu, gdy
ten nie może lub nie chce działać sam. Przedstawicielstwo polega zatem
na  dokonaniu przez jedną osobę (przedstawiciela) w  imieniu innej oso-
by (reprezentowanego) czynności prawnej, przy czym czynność ta, je-
żeli mieści się w  granicach upoważnienia przedstawiciela do  działania
w imieniu reprezentowanego, wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla
reprezentowanego.

2. Zakres. Za  pośrednictwem przedstawiciela można dokonać właściwie

każdej czynności prawnej, chyba że  ustawa stanowi inaczej lub właści-
wość samej czynności prawnej stoi temu na przeszkodzie (art. 95 § 1 KC).
Zgodnie z  art.  944 §  2  KC, testamentu nie można sporządzić ani odwołać
przez przedstawiciela. Ponadto, przedstawiciel ustawowy ojca niemającego
pełnej zdolności do  czynności prawnych nie może w  jego imieniu uznać
dziecka (art. 73 KRO).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Przedstawicielstwo 51

3. Rodzaje

TYTUŁ PRAWNY UMOCOWANIA

PEŁNOMOCNICTWO PRZEDSTAWICIELSTWO USTAWOWE

Pełnomocnictwo występuje w przypadku,
gdy umocowanie do działania w cudzym
imieniu wynika z oświadczenia woli
reprezentowanego (mocodawcy).
Przedstawicielstwo występuje
w przypadku gdy źródłem umocowania
jest inne zdarzenie cywilnoprawne,
w szczególności ustawa lub wydane na jej
podstawie orzeczenie.

4. Pełnomocnictwo – definicja. Jest to  przedstawicielstwo polegające

na  umocowaniu do  działania w  cudzym imieniu z  bezpośrednim skut-
kiem takich czynności prawnych – dokonanych przez pełnomocnika – dla
reprezentowanego.
Umocowany do działania jest pełnomocnikiem, a reprezentowany – mo-
codawcą. Natomiast oświadczenie woli, którym mocodawca udzielił umo-
cowania pełnomocnikowi, jest pełnomocnictwem.

5. Domniemanie pełnomocnictwa. Zgodnie z art. 97 KC, osobę czynną

w  lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do  obsługiwania publiczności
poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynno-
ści prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami korzystają-
cymi z usług tego przedsiębiorstwa.

6. Udzielenie pełnomocnictwa. W prawie polskim udzielenie pełnomoc-

nictwa jest jednostronną czynnością prawną o  charakterze upoważniają-
cym, ponieważ, jak wspomniano powyżej, kreuje ona po stronie jej adresata
kompetencje do podejmowania czynności ze skutkiem prawnym bezpośred-
nio dla udzielającego upoważnienia.
Oświadczenie woli powinno być złożone pełnomocnikowi. Natomiast
nie jest wymagane przyjęcie przez niego pełnomocnictwa.

7. Zdolność do czynności prawnych jako warunek udzielenia pełno-

mocnictwa. Warunkiem udzielenia skutecznego prawnie pełnomocnictwa
jest w przypadku mocodawcy posiadanie zdolności do czynności prawnej
wymaganej dla danej czynności, która ma  być podjęta przez pełnomocni-
ka. Natomiast pełnomocnik musi legitymować się co najmniej ograniczo-
ną zdolnością do czynności prawnych (art. 100 KC). Ograniczenie pełno-
mocnika w zdolności do czynności prawnych nie wpływa zatem na ważność
czynności dokonanej przez pełnomocnika w imieniu mocodawcy.

AA3lkwA=
AA
52 Część I. Część ogólna

8. Forma udzielenia pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo może być

udzielone zasadniczo w  dowolnej formie, w  sposób wyraźny lub dorozu-
miany (per facta concludentia). Jednak przepisy szczególne mogą przewidy-
wać wyjątki od tej zasady.
Istotny wyjątek w tym zakresie wprowadza art. 99 § 1 KC, który przewiduje, że je-
żeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest forma szczególna, pełnomoc-
nictwo do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie.
Jeżeli więc pełnomocnik ma  zawrzeć umowę zobowiązującą do  przeniesienia
własności nieruchomości lub przenoszącą własność takiej rzeczy (art.  158  KC),
pełnomocnictwo do  zawarcia takiej umowy powinno być udzielone w  formie
aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Według art. 99 § 2 KC pełnomoc-
nictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.

9. Rodzaje pełnomocnictw

PEŁNOMOCNICTWO

OGÓLNE
Pełnomocnik legitymujący się pełnomocnictwem ogólnym może dokonywać
czynności zwykłego zarządu, przez które rozumie się najogólniej zwykłe, codzienne
czynności zarządu majątkiem, zmierzające do utrzymania majątku i jego
składników w stanie niepogorszonym, mające na celu normalne korzystanie z tego
majątku, zgodnie z jego przeznaczeniem.
Będzie to np. umocowanie do pobierania czynszu z tytułu najmu lub dzierżawy,
prowadzenia bieżącej rachunkowości czy spełniania świadczeń podatkowych.
Pełnomocnictwem takim może dysponować np. zarządca rzeczy stanowiącej
przedmiot współwłasności (art. 203 KC).
Dla swej ważności pełnomocnictwo ogólne wymaga zachowania formy pisemnej
pod rygorem nieważności.

RODZAJOWE
Pełnomocnictwo rodzajowe określa rodzaj czynności prawnych, które mogą być
dokonywane przez pełnomocnika (np. pełnomocnictwo do zawierania umów
o pracę w imieniu spółki, do zawierania umów najmu lub dzierżawy nieruchomości).
Pełnomocnictwo takie ustanawiane jest, w przypadku gdy pełnomocnik
ma dokonywać czynności prawnych przekraczających zwykły zarząd, czyli
czynności, których bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie lub
zniesienie prawa, jak też zmiana przeznaczenia rzeczy.

SZCZEGÓLNE
Pełnomocnictwo szczególne ustanawiane jest, w przypadku gdy przepis szczególny
przewiduje taki obowiązek.
Pełnomocnictwo to udzielane jest do podjęcia tylko indywidualnie oznaczonej
czynności prawnej, np. zawarcia umowy sprzedaży konkretnej nieruchomości.
Również mocodawca może upoważnić swego reprezentanta do dokonania jednej
wskazanej czynności.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Przedstawicielstwo 53

Ustawodawca nie ogranicza liczby możliwych do  ustanowienia pełno-

mocników. Jeżeli jednak jest ich więcej, powstaje problem sposobu repre-
zentacji, a  mianowicie, czy każdy z  nich może podejmować czynności od-
dzielnie, czy też muszą oni wszyscy działać łącznie. Dlatego też wyróżnia się
pełnomocnictwo rozłączne i łączne.

PEŁNOMOCNICTWO

ROZŁĄCZNE ŁĄCZNE
Pełnomocnictwo jest rozłączne, jeżeli Pełnomocnictwo jest łączne, jeżeli w jego
każdy z pełnomocników ma możliwość treści zastrzeżono wymóg łącznego
samodzielnego działania. działania pełnomocników.

10. Czynność prawna z pełnomocnikiem. Pełnomocnik nie może być

drugą stroną czynności prawnej dokonywanej w imieniu mocodawcy. Peł-
nomocnik nie może także reprezentować obu stron czynności prawnych.
Wyjątki:
• gdy zezwala na to treść pełnomocnictwa, a zatem jeżeli mocodawca zgodził
się na takie działanie pełnomocnika,
• gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naru-
szenia interesów mocodawcy.

11. Substytucja. W wyjątkowych przypadkach możliwe jest ustanowienie

dalszych pełnomocników (substytutów).
Kompetencja taka może wynikać:
• z  treści pełnomocnictwa – jeżeli mocodawca upoważnił pełnomocnika
do powoływania innych pełnomocników,
• z  ustawy (według art.  91 pkt 3 KPC, tzw. pełnomocnictwo procesowe
obejmuje z samego prawa umocowanie m.in. do udzielenia dalszego peł-
nomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu),
• ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (np. z umo-
wy, zlecenia).

12. Działanie rzekomego pełnomocnika. Warunkiem skutecznej

prawnie reprezentacji jest umocowanie pełnomocnika i  jego działanie
w  granicach tego umocowania. Osoba działająca w  cudzym imieniu, nie
legitymując się stosownym umocowaniem lub przekraczając granice udzie-
lonego umocowania, jest tzw. rzekomym pełnomocnikiem (falsus procura-
tor). Taki pełnomocnik nie może zasadniczo swoim działaniem wywołać
skutków w sferze prawnej reprezentowanego (art. 95 § 2 KC). Od powyższej

AA3lkwA=
AA
54 Część I. Część ogólna

zasady istnieją jednak pewne wyjątki związane z ochroną interesów repre-

zentowanego lub osoby trzeciej działającej w dobrej wierze.
Ważność umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika zależy od  jej
potwierdzenia przez osobę, w  której imieniu umowa została zawarta
(art. 103 § 1 KC). Do chwili potwierdzenia skutki prawne umowy pozosta-
ją w zawieszeniu (bezskuteczność zawieszona).
W  celu usunięcia wytworzonego umową stanu niepewności druga stro-
na umowy może wyznaczyć reprezentowanemu odpowiedni termin do po-
twierdzenia umowy (art.  103 §  2  KC). Potwierdzenie umowy powodu-
je związanie reprezentowanego skutkami dokonanej przez rzekomego
pełnomocnika czynności prawnej od  chwili jej dokonania, a  więc ze skut-
kiem ex tunc. Odmowa potwierdzenia umowy przez reprezentowanego, jak
też bezskuteczny upływ wyznaczonego do potwierdzenia terminu, skutku-
je nieważnością umowy. Rzekomy pełnomocnik obowiązany jest wówczas
do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz
do naprawienia szkody, którą niedoszły kontrahent poniósł przez to, że za-
warł umowę, nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego za-
kresu (art. 103 § 3 KC).
Jednostronna czynność prawna rzekomego pełnomocnika dotknięta jest
sankcją nieważności bezwzględnej (art. 104 zd. 1 KC). Jednak w przypad-
ku, gdy ten, komu zostało złożone oświadczenie woli w  cudzym imieniu,
zgodził się na działanie bez umocowania, czynność taka może być potwier-
dzona przez reprezentowanego.
Jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mo-
codawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, czyn-
ność prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania
wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć (art. 105 KC).
Mocodawca może w pewnym stopniu zapobiec niepożądanemu działaniu
rzekomego pełnomocnika. Zgodnie z art. 102 KC przysługuje mu bowiem
roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umoco-
wania. Niezależnie od tego mocodawca może jednak domagać się naprawie-
nia szkody wyrządzonej działaniem rzekomego pełnomocnika.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Prokura 55

Rozdział 17. Prokura

1. Pojęcie. Prokura jest specyficznym rodzajem pełnomocnictwa. Jest

to  pełnomocnictwo udzielone przez przedsiębiorcę podlegającego obo-
wiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie
do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa.
Pomimo pewnych różnic do prokury można stosować uzupełniająco przepisy
o pełnomocnictwie, chyba że byłoby to sprzeczne z jej naturą lub funkcjami.

2. Udzielenie. Udzielenie prokury następuje w drodze jednostronnej czyn-

ności prawnej o charakterze upoważniającym, dokonanej przez ściśle okre-
śloną grupę podmiotów do tego uprawnionych. Oświadczenie o udzieleniu
prokury – podobnie jak w  przypadku pełnomocnictwa – trzeba odróżnić
od wewnętrznego stosunku łączącego mocodawcę i prokurenta.
Udzielić prokury może wyłącznie przedsiębiorca, czyli każdy podmiot
podlegający obowiązkowi wpisu do  rejestru przedsiębiorców. Jeśli chodzi
o  przedsiębiorców będących osobami prawnymi lub jednostkami orga-
nizacyjnymi posiadającymi zdolność prawną, organy (osoby) posiadające
kompetencję do  udzielania prokury wskazywać będą przepisy regulujące
funkcjonowanie tych przedsiębiorców. Prokurentem może być wyłącznie
osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych.
Udzielenie prokury wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nie-
ważności (ad solemnitatem).
Przedsiębiorca ma obowiązek zgłoszenia faktu udzielenia prokury do re-
jestru przedsiębiorców. Zgłoszenie to powinno określać rodzaj udzielonej
prokury, a w wypadku prokury łącznej – wskazywać także sposób jej wyko-
nywania (art. 1098 KC).

3. Zakres umocowania prokurenta. Prokura obejmuje generalne umo-

cowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z pro-
wadzeniem przedsiębiorstwa. Prokurent może więc reprezentować przed-
siębiorcę przed wszystkimi sądami i  organami państwowymi. Czynności
pozasądowe mieszczące się w granicach umocowania prokurenta wskazuje
orzecznictwo, wymieniając w tym zakresie np. zawieranie umów sprzedaży,
przyjmowanie darowizn, podpisywanie czeków i weksli, udzielanie i zacią-
ganie kredytów i pożyczek, zawieranie umów o pracę, umów najmu, umów
dzierżawy itp.

AA3lkwA=
AA
56 Część I. Część ogólna

Jednak w  kilku przepisach sam ustawodawca ogranicza jednoznacznie

zakres umocowania prokurenta:
• zgodnie z art. 1093 KC, prokura nie obejmuje umocowania do dokony-
wania następujących czynności prawnych:
– zbycia przedsiębiorstwa lub nieruchomości,
– oddania przedsiębiorstwa do czasowego korzystania lub
– obciążenia nieruchomości (np.  ustanowienia na  rzecz drugiej strony
użytkowania przedsiębiorstwa lub nieruchomości),
do dokonania wymienionych czynności w imieniu przedsiębiorcy potrzebne
jest bowiem udzielenie pełnomocnictwa szczególnego;
• w  myśl art.  1096  KC, zakazane jest przeniesienie prokury, co  oznacza,
że  niedopuszczalne jest ustanawianie przez prokurenta dalszych proku-
rentów. Jest to zakaz bezwzględny – nie może być zmieniony odmienną
wolą przedsiębiorcy.
Niedopuszczalność przeniesienia prokury nie pozbawia jednak prokuren-
ta uprawnienia do ustanowienia pełnomocnika. Jednak pełnomocnictwo
takie może mocować jedynie do  dokonania poszczególnej czynności lub
pewnego rodzaju czynności. Wykluczone jest więc udzielenie przez pro-
kurenta pełnomocnictwa ogólnego. Udzielając pełnomocnictwa, prokurent
jest ponadto związany zakresem własnego umocowania. Pełnomocnictwo
szczególne lub rodzajowe może więc dotyczyć wyłącznie takich czynności,
których dokonywanie jest objęte granicami prokury.
Natomiast sam przedsiębiorca nie może ograniczyć umocowania proku-
renta ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stano-
wi inaczej (art. 1091 § 2 KC).

4. Prokura łączna. Przedsiębiorca jest uprawniony do  powołania kilku

prokurentów. Może on zastrzec, że prokurenci będą działać łącznie (proku-
ra łączna). W przypadku braku takiego zastrzeżenia, każdy z prokurentów
będzie miał możliwość samodzielnego działania. Udzielając prokury łącz-
nej mocodawca może zastosować różne warianty koniecznego współdziała-
nia prokurentów:
• możliwe jest ustanowienie dwóch lub większej liczby prokurentów z obo-
wiązkiem uczestniczenia przez wszystkich w każdej czynności prawnej
objętej prokurą,
• dopuszczalne jest także powołanie większej liczby prokurentów z  jedno-
czesnym ustaleniem zasady, że  do  skutecznego złożenia oświadczenia
w imieniu mocodawcy wystarczy wspólne działanie tylko niektórych spo-
śród nich. Każdy z  prokurentów w  ramach prokury łącznej umocowany
jest zawsze do  samodzielnego odbioru oświadczeń i  pism kierowanych
do przedsiębiorcy. Jest to tzw. przedstawicielstwo bierne prokurentów.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Przedawnienie roszczeń 57

5. Prokura oddziałowa. Zgodnie z art. 1095 KC, prokurę można ograni-

czyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa.
Jest to tzw. prokura oddziałowa. Możliwe jest ustanowienie osobnego pro-
kurenta do  prowadzenia spraw każdego z  wielu ewentualnych oddziałów
przedsiębiorstwa, choć nie można też wykluczyć udzielenia jednej prokury
obejmującej kilka (choć nie wszystkich) oddziałów przedsiębiorstwa. Celem
prokury jest zwiększenie ochrony interesów przedsiębiorcy. Ustanowienie
wyłącznie jednej prokury obejmującej całe przedsiębiorstwo mogłoby oka-
zać się ryzykowne, ze względu na specyfikę okoliczności, w których działa
konkretny oddział.

6. Ustanie prokury. W art. 1097 KC ustawodawca wyliczył tylko najbardziej

typowe przyczyny wygaśnięcia prokury, zaliczając do nich:
• odwołanie prokury, które może nastąpić w każdym czasie,
• wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru,
• ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy,
• otwarcie likwidacji przedsiębiorcy,
• przekształcenie przedsiębiorcy oraz
• śmierć prokurenta.
Śmierć przedsiębiorcy, a  także utrata przez niego zdolności do  czynności
prawnych, nie powoduje wygaśnięcia prokury. Wygaśnięcie prokury przedsię-
biorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców.

Rozdział 18. Przedawnienie roszczeń

1. Pojęcie przedawnienia. Przedawnienie oznacza upływ zastrzeżonego

przez ustawodawcę terminu wraz ze związanym z tym skutkiem w postaci
możliwości uchylenia się od zaspokojenia roszczenia.

2. Przedmiot przedawnienia. Przedawnieniu ulegają wyłącznie rosz-

czenia majątkowe. Nie stosuje się przedawnienia wobec innych uprawnień
(praw podmiotowych). Ponadto, nie przedawniają się roszczenia o charak-
terze niemajątkowym. Istnieją jednak pewne wyjątki wyłączające przedaw-
nienie określonych roszczeń majątkowych. Przypadki takie przewidziane
zostały np. w art. 220 KC (roszczenie o zniesienie współwłasności) i art. 223
§ 1 KC (roszczenie windykacyjne i negatoryjne dotyczące nieruchomości).

AA3lkwA=
AA
58 Część I. Część ogólna

3. Zarzut przedawnienia. Zgodnie z art. 117 § 2 KC, po upływie terminu

przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić
się od jego zaspokojenia. Uchylenie to może nastąpić przez oświadczenie
złożone uprawnionemu. Uchylenie od zaspokojenia roszczenia może rów-
nież przybrać postać odmowy spełnienia świadczenia po wezwaniu ze stro-
ny wierzyciela. W  razie sporu zarzut przedawnienia można zgłosić przed
sądem. Bez wyraźnego zarzutu pozwanego sąd nie może uwzględniać
z urzędu upływu terminu przedawnienia. Dochodzone roszczenie przedaw-
nione podlega uwzględnieniu, jeżeli brak jest zarzutu przedawnienia ze stro-
ny pozwanego.
Zobowiązany może zrzec się korzystania z  zarzutu przedawnienia
(art. 117 § 2 zd. 1 in fine KC). Jednak zrzeczenie się zarzutu przedawnienia
przed upływem terminu jest nieważne (art. 117 § 2 zd. 2 KC).

4. Skutek przedawnienia. Jak wspomniano powyżej, po upływie termi-

nu zobowiązany może podnieść zarzut przedawnienia. Jednak roszczenie
przedawnione nie wygasa. Przybiera ono postać roszczenia niezupełnego
– roszczenie istnieje, ale nie można go dochodzić i wyegzekwować, jeżeli zo-
bowiązany skorzystał z zarzutu przedawnienia.

5. Terminy przedawnienia. Terminy przedawnienia określone są przepisa-

mi bezwzględnie obowiązującymi.
a. Długość terminu. Zgodnie z  art.  119  KC, terminy przedawnienia nie
mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wy-
nosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związa-
nych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata (art. 118 KC).
W  przepisach prawa cywilnego spotkać można wiele przypadków za-
strzegania szczególnych terminów przedawnienia (np.  art.  243, 390 §  3,
art. 4421, 554 KC). Natomiast w przypadku, gdy brak jest odrębnej regulacji
prawnej przedawnienia, należy stosować ogólne terminy. Zgodnie z art. 125
§ 1 KC roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub inne-
go organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orze-
czeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą
zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawar-
tą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem
10  lat, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy.
Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe,
roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnie-
niu 3-letniemu.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Przedawnienie roszczeń 59

TERMINY PRZEDAWNIENIA

10 LAT DLA ROSZCZEŃ

OGÓLNE SZCZEGÓLNE STWIERDZONYCH

UGODĄ PRAWOMOCNYM PRAWOMOCNYM PRAWOMOCNYM

ORZECZENIEM ORZECZENIEM ORZECZENIEM
SĄDU INNEGO SĄDU
WŁAŚCIWEGO POLUBOWNEGO
ORGANU

PRZED PRZED PRZED SĄDEM

MEDIATOREM SĄDEM POLUBOWNYM

3 LATA 10 LAT

ROSZCZENIA ROSZCZENIA ZWIĄZANE WSZELKIE INNE ROSZCZENIA

O ŚWIADCZENIA Z PROWADZENIEM Z JAKICHKOLWIEK
OKRESOWE DZIAŁALNOŚCI STOSUNKÓW PRAWNYCH
GOSPODARCZEJ

Świadczenia okresowe to świadczenia spełniane Dotyczy to roszczeń

w pewnych regularnych odstępach czasu przedsiębiorców (osób
(np. co miesiąc, co rok itp.) przeważnie w formie fizycznych i prawnych)
pieniężnej, w ramach określonego ciągłego z zakresu ich zarobkowej
stosunku prawnego. Świadczeniem okresowym działalności profesjonalnej.
jest np. czynsz najmu, odsetki, świadczenia
rentowe itp.

b. Obliczanie terminu. Co do zasady, bieg przedawnienia rozpoczyna się

od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jednak jeżeli wymagal-
ność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnio-
nego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby
się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możli-
wym terminie. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się
od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastoso-
wał się do treści roszczenia (art. 120 § 2 KC).
Przedawnienie następuje z  upływem dnia, który datą odpowiada po-
czątkowemu dniowi terminu, a  gdyby takiego dnia w  ostatnim miesiącu
nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca.

AA3lkwA=
AA
60 Część I. Część ogólna

c. Zawieszenie biegu terminu. Postanowiono w  art.  121  KC, że  bieg

przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
• co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez
czas trwania władzy rodzicielskiej,
• co  do  roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolno-
ści do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub
kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli,
• co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko dru-
giemu – przez czas trwania małżeństwa,
• co  do  wszelkich roszczeń, gdy z  powodu siły wyższej uprawniony nie
może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do roz-
poznania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody.
W przypadku, gdy nie rozpoczął się jeszcze bieg terminu przedawnienia,
a  zaistniała już któraś z  wymienionych powyżej przeszkód, bieg terminu
przedawnienia rozpoczyna się po ustaniu przeszkody.
W  przeciwnym przypadku następuje zawieszenie rozpoczętego bie-
gu przedawnienia, czyli okresowe powstrzymanie biegu przedawnie-
nia – na czas trwania przeszkody. Po  ustąpieniu przeszkody przedaw-
nienie biegnie dalej, z  uwzględnieniem terminu, który upłynął przed
zawieszeniem.
d. Wstrzymanie zawieszenia biegu przedawnienia. Względem osoby,
która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, przedawnienie nie
może skończyć się wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia dla niej
przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia
(art. 122 § 1 KC).
Powyższa zasada dotyczy także biegu przedawnienia przeciwko osobie,
co  do  której istnieje podstawa do  jej całkowitego ubezwłasnowolnienia
(art. 122 § 3 KC).
e. Przerwanie biegu przedawnienia. Bieg terminu przedawnienia przery-
wają określone czynności stron. Mogą to być zarówno czynności procesowe
uprawnionego, jak i materialnoprawne czynności uznania roszczenia przez
zobowiązanego albo czynności wszczęcia mediacji. Przede wszystkim bieg
przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym
organem powołanym do  rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń
danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośred-
nio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia
roszczenia (art.  123 §  1 pkt 1  KC). Bieg terminu przedawnienia przerywa
np. wniosek o zabezpieczenie roszczenia (z art. 187 KPC), pozew o zasądze-
nie roszczenia (z art. 187 KPC), pozew o ustalenie istnienia lub nieistnienia

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Przedawnienie roszczeń 61

prawa lub stosunku prawnego (z art. 189 KPC) lub wniosek o wszczęcie eg-
zekucji (z art. 796 KPC).
Bieg przedawnienia przerywa się także przez uznanie roszczenia przez
osobę, której roszczenie przysługuje (art.  123 §  1 pkt 2  KC). Nie ma  przy
tym znaczenia forma uznania. Bieg terminu przedawnienia przerywa rów-
nież wszczęcie mediacji (art.  123 §  1 pkt 3  KC). Po  każdym przerwaniu
przedawnienia biegnie ono na nowo (art. 124 § 1 KC). Jednak w razie prze-
rwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub in-
nym organem powołanym do rozpoznania spraw, lub egzekwowania rosz-
czeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, lub przez wszczęcie
mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie
zostanie zakończone (art. 124 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Część II. Prawo rzeczowe

Rozdział 1. Własność

1. Pojęcie i treść prawa własności. Własność stanowi zbywalne i podle-

gające dziedziczeniu prawo podmiotowe bezwzględne, dotyczące wyłącznie
rzeczy (tj. materialnej części przyrody o charakterze samoistnym).
Własność definiuje art. 140 KC. Przepis ten stanowi: „W granicach określonych
przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem
innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przezna-
czeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody
z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”.
Artykuł 140 KC przyznaje właścicielowi dwa podstawowe uprawnienia:
• do korzystania ze swojego przedmiotu własności oraz
• do rozporządzania przedmiotem własności.
Są to uprawnienia podstawowe, w ramach których właściciel może doko-
nywać określonych czynności faktycznych i czynności prawnych. Uprawnie-
nia te podlegają pewnym ograniczeniom, które wynikają z:
• obowiązujących ustaw,
• zasad współżycia społecznego oraz
• społeczno-gospodarczego przeznaczenia danego prawa.
Korzystanie z rzeczy i innych dóbr stanowiących przedmiot własności
obejmuje:
• posiadanie (ius possidendi),
• używanie (ius utendi),
• pobieranie pożytków naturalnych i cywilnych oraz innych dochodów (ius
fruendi),
• przetworzenie rzeczy,
• zużycie rzeczy,
• zniszczenie rzeczy (ius abutendi).
Rozporządzanie przedmiotem własności obejmuje:
• wyzbycie się własności,
• obciążenie prawa własności,
• zniesienie prawa własności.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 63

Z treści art. 140 KC wynika, że właściciel może korzystać z rzeczy z wy-

łączeniem innych osób. Oznacza to, że  inne osoby obowiązane są  do  po-
wstrzymywania się od  ingerencji w  sferę uprawnień właściciela (non face-
re), chyba że zezwala im na to przepis szczególny (np. art. 142, 149 KC). Bez
wyraźnego upoważnienia zawartego w ustawie ingerencja w sferę uprawnień
właściciela może nastąpić tylko za jego zgodą. Wyróżnia się zatem pozytyw-
ną i negatywną treść prawa własności.

TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI

POZYTYWNA NEGATYWNA
Na pozytywną treść Własność widziana od strony negatywnej nawiązuje
własności składają do istoty stosunku prawnego, którego elementem jest prawo
się uprawnienia podmiotowe właściciela i kładzie nacisk na powszechny
do korzystania obowiązek nienaruszania sfery dozwolonego zachowania
z rzeczy, tj. do jej właściciela, obciążający wszystkich poza uprawnionym.
posiadania, używania, Do takiej koncepcji nawiązuje art. 140 KC, który przewiduje,
pobierania pożytków że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia
i dokonywania społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób,
dyspozycji faktycznych korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym
– jej zużycia, przeznaczeniem swojego prawa, w szczególności może
przetworzenia pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych
i zniszczenia. granicach może rozporządzać rzeczą.

2. Wykonywanie prawa własności, granice. Granice wykonywania

prawa własności stanowią:
• obowiązujące przepisy prawa,
• zasady współżycia społecznego oraz
• społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa.
Ustawowe wyznaczniki prawa własności odnoszą się do różnych aspektów
regulacji tego prawa. Dotyczą zarówno korzystania z rzeczy, jak i rozporzą-
dzania nią.
Najdalej idące ograniczenia prawa własności zawierają ustawy szczegól-
ne o charakterze administracyjnym. Wprowadzone przez te ustawy ograni-
czenia prawa własności mają charakter publicznoprawny (administracyjny).
Zawierają one przepisy zakazujące właścicielom określonego sposo-
bu wykonywania prawa własności lub nakazujące powstrzymywanie się
od pewnych działań albo wręcz wyłączające nabywanie własności bez od-
powiedniego pozwolenia, czy też zezwalające, pod określonymi warunka-
mi, na całkowite czy częściowe pozbawienie własności.

AA3lkwA=
AA
64 Część II. Prawo rzeczowe

Pozostałe ograniczenia prawa własności mają charakter cywilnoprawny

i wynikają z przepisów KC. Zaliczamy do nich regulacje dotyczące:
• stanu wyższej konieczności – art. 142 KC,
• prawa sąsiedzkiego – art. 144–154 KC,
• prawa pierwokupu przysługującego współwłaścicielom gospodarstwa
rolnego – art. 166 KC,
• roszczenia samoistnego posiadacza nieruchomości o  przeniesienie
przez właściciela na niego zajętej pod budowę działki gruntu za odpo-
wiednim wynagrodzeniem – art. 231 KC.
a. Stan wyższej konieczności. Artykuł 142  KC przewiduje, że  właściciel
nie może sprzeciwić się użyciu, a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rze-
czy przez inną osobę, jeżeli jest to konieczne do odwrócenia niebezpie-
czeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub oso-
by trzeciej. Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody. Artykuł
142 KC znajduje zastosowanie, gdy niebezpieczeństwo zagraża także dobrom
majątkowym. W  tym jednak przypadku użycie, uszkodzenie czy zniszcze-
nie cudzej rzeczy nie jest możliwe, gdy grożąca szkoda jest oczywiście i nie-
współmiernie mniejsza niż uszczerbek, który mógłby ponieść właściciel
wskutek użycia, uszkodzenia lub zniszczenia jego rzeczy (np.  dowóz wody
do pożaru przez zasiane zbożem pole). Niebezpieczeństwo musi obiektyw-
nie istnieć i być bezpośrednie, przy rozsądnej ocenie okoliczności.
b. Prawo sąsiedzkie. W zakresie korzystania z nieruchomości podstawowe
znaczenie mają ograniczenia związane z tzw. prawem sąsiedzkim, uregulo-
wanym w art. 144–154 KC, które normują sposób korzystania z nierucho-
mości, uwzględniający konieczność rozwiązania ewentualnych kolizji pły-
nących z sąsiedztwa.
Sąsiedztwo nieruchomości jest ściśle związane z problematyką oddziały-
wania na grunt sąsiedni, tzw. immisji.
ROBOTY ZIEMNE. Szczególny sposób oddziaływania na nieruchomość
sąsiednią reguluje art. 147 KC. Zgodnie z tym przepisem, właścicielowi nie
wolno dokonywać robót ziemnych w taki sposób, żeby to groziło nierucho-
mościom sąsiednim utratą oparcia.
OWOCE OPADŁE. Zgodnie z  art.  148  KC, owoce opadłe z  drzewa lub
krzewu na  grunt sąsiedni stanowią jego pożytki. Przepisu tego nie stosuje
się, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny.
USUNIĘCIE GAŁĘZI, OWOCÓW. W  zakresie sposobu korzystania
z nieruchomości, a zwłaszcza jej pasów przylegających do granic nierucho-
mości sąsiednich, podstawowe znaczenie ma  art.  149  KC. Zgodnie z  tym

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 65

przepisem, właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunię-

cia zwieszających się z jego drzew gałęzi i owoców. Właściciel sąsiedniego
gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.
USUNIĘCIE KORZENI. Sposób usuwania korzeni i gałęzi przechodzą-
cych na grunt sąsiedni reguluje art. 150 KC. Stanowi on, że właściciel grun-
tu może obciąć i zachować dla siebie korzenie przechodzące z sąsiedniego
gruntu. To  samo dotyczy gałęzi i  owoców zwieszających się z  sąsiedniego
gruntu, jednak w takim wypadku właściciel gruntu powinien uprzednio wy-
znaczyć sąsiadowi odpowiedni termin do ich usunięcia.
SŁUŻEBNOŚĆ DROGI KONIECZNEJ. Zgodnie z  art.  145  KC, jeże-
li nieruchomość nie ma  odpowiedniego dostępu do  drogi publicznej lub
należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może
żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem
potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna).
Przeprowadzenie drogi koniecznej nastąpi z  uwzględnieniem potrzeb
nieruchomości niemającej dostępu do  drogi publicznej oraz z  najmniej-
szym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Jeżeli potrze-
ba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czyn-
ności prawnej, a  między zainteresowanymi nie dojdzie do  porozumienia,
sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, któ-
re były przedmiotem tej czynności prawnej (art. 145 § 2 KC). Przeprowadze-
nie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
Zasady dotyczące drogi koniecznej stosuje się odpowiednio do samoistnego
posiadacza nieruchomości. Jednak posiadacz może żądać tylko ustanowienia
służebności osobistej.
PRZEKROCZENIE GRANIC PRZY BUDOWIE. Jeżeli przy wzno-
szeniu budynku lub innego urządzenia przekroczono bez winy umyślnej
granice sąsiedniego gruntu, właściciel tego gruntu nie może żądać przy-
wrócenia stanu poprzedniego, chyba że bez nieuzasadnionej zwłoki sprze-
ciwił się przekroczeniu granicy, albo że grozi mu niewspółmiernie wielka
szkoda.
Może on żądać:
• stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej słu-
żebności gruntowej albo
• wykupienia zajętej części gruntu, jak również tej części, która na skutek
budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze.
ROZGRANICZENIE. Właściciele gruntów sąsiadujących obowiązani
są  do  współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz przy utrzymywa-

AA3lkwA=
AA
66 Część II. Prawo rzeczowe

niu stałych znaków granicznych. Koszty rozgraniczenia oraz koszty urzą-

dzenia i utrzymywania stałych znaków granicznych ponoszą oni po połowie
(art. 152 KC).
URZĄDZENIA NA GRANICY. Wprowadza się domniemanie, że mury,
płoty, miedze, rowy i  inne urządzenia podobne, znajdujące się na  granicy
gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. To samo do-
tyczy drzew i krzewów na granicy. Korzystający z wymienionych urządzeń
obowiązani są ponosić wspólnie koszty ich utrzymania (art. 154 KC).
USTALENIE GRANIC. Jeżeli granice gruntów stały się sporne, a stanu
prawnego nie można stwierdzić, ustala się granice według ostatniego spo-
kojnego stanu posiadania. Gdyby również takiego stanu nie można było
stwierdzić, a  postępowanie rozgraniczeniowe nie doprowadziło do  ugody
między zainteresowanymi, sąd ustali granice z uwzględnieniem wszelkich
okoliczności. Może przy tym przyznać jednemu z właścicieli odpowiednią
dopłatę pieniężną (art. 153 KC).

IMMISJA
Immisją są takie działania, które realizowane są na własnym gruncie, ale których skutki
przenoszone są na grunt sąsiedni.

BEZPOŚREDNIA
Immisje bezpośrednie
polegają na skierowaniu
określonych substancji
na grunt sąsiedni
za pomocą określonych
urządzeń (np. skierowanie
nadmiaru wód opadowych
na grunt sąsiada).
Immisje bezpośrednie
są bezwzględnie
zakazane. Stanowią one
niedozwoloną ingerencję
w uprawnienia właściciela.
POŚREDNIA
Immisje pośrednie, jak sama nazwa wskazuje, polegają
na pośrednim oddziaływaniu na grunt sąsiada,
np. poprzez wytwarzanie hałasu.
MATERIALNA NIEMATERIALNA
Immisje materialne Immisje niematerialne
polegają na emisji polegają na oddziaływaniu
określonych cząstek jedynie na sferę psychiczną
materii (pył, dym) lub właściciela nieruchomości
energii (hałas, wiązki sąsiedniej (poczucie
światła). estetyki, wywoływanie
poczucia zagrożenia).

Zakres dopuszczalnych immisji pośrednich wyznacza dyspozycja art. 144 KC. Zgodnie

z tym przepisem, właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa
powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich
ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia
nieruchomości i stosunków miejscowych. Następstwem przekroczenia ustawowych
granic oddziaływania na nieruchomość sąsiednią jest możliwość wystąpienia przeciwko
właścicielowi nieruchomości, który się tego dopuścił, z roszczeniem negatoryjnym,
przewidzianym w art. 222 § 2 KC.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 67

3. Nabycie i utrata prawa własności. Wyróżnia się następujące sposoby

nabycia i utraty własności:
• cywilnoprawne,
• administracyjnoprawne (wywłaszczenie – art. 112–135 GospNierU),
• wynikające z  orzeczenia sądu karnego o  przepadku przedmiotów
(art. 44 KK).
Cywilnoprawne sposoby regulują art. 155–194 KC. Wymienia się tu:
• przeniesienie własności,
• nabycie własności rzeczy ruchomej od nieuprawnionego,
• zasiedzenie,
• zrzeczenie się własności nieruchomości,
• zawłaszczenie rzeczy ruchomej wraz z  problematyką nabycia roju
pszczół,
• przemilczenie,
• pobranie pożytków,
• wytworzenie, przetworzenie, połączenie lub pomieszanie rzeczy.

4. Charakter nabycia

NABYCIE

PIERWOTNE
Przy nabyciu pierwotnym
brak jest więzi między
dotychczasowym
a aktualnym właścicielem.
Nabywca uzyskuje prawo,
które nie istniało wcześniej,
albo które istniało
wcześniej, ale uzyskuje
to prawo niezależnie
od woli poprzednika.
Przy nabyciu pierwotnym
nabywca uzyskuje prawo
własności z zasady wolne
od dotychczasowych
obciążeń.
POCHODNE
Nabycie pochodne polega na tym, że nabywca
własności uzyskuje to prawo od innej osoby w drodze
przeniesienia. Podstawą przeniesienia może być
czynność prawna (umowa sprzedaży, zamiany, darowizny,
dziedziczenie na podstawie testamentu). Przy nabyciu
pochodnym podstawowe znaczenie ma zasada nemo
plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet –
nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam
posiada. Wyjątki od tej zasady przewidują art. 169 KC i art. 5
KWU. W wypadku nabycia pochodnego nabywca uzyskuje
prawo własności w takich samych granicach, w jakich
przysługiwało ono poprzednikowi, tzn. ze wszystkimi
obciążeniami, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Przy nabyciu pochodnym zachodzi stosunek następstwa
prawnego między dotychczasowym i nowym właścicielem,
czyli tzw. sukcesji.

Sukcesja syngularna Sukcesja uniwersalna

Przedmiotem nabycia Nabywca wchodzi w ogół praw i obowiązków
jest określone prawo zbywcy, na mocy jednej czynności prawnej
własności. (np. dziedziczenie całego majątku po osobie
zmarłej, nabycie przedsiębiorstwa).

AA3lkwA=
AA
68 Część II. Prawo rzeczowe

5. Przeniesienie własności. Ma miejsce wówczas, gdy utracie własności rze-

czy przez jedną osobę towarzyszy równoczesne jej nabycie przez inną osobę.
a. Umowy zobowiązująco-rozporządzające. Przez przeniesienie własno-
ści rozumie się przejście prawa własności na  podstawie umowy. Zgodnie
z art. 155 § 1 KC, umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nie-
ruchomości lub inna umowa zobowiązująca do  przeniesienia własności
rzeczy oznaczonej co do tożsamości przenosi własność na nabywcę, chyba
że przepis szczególny stanowi inaczej, albo że strony inaczej postanowiły.
Jest to  umowa o  podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym
i  przenosi własność rzeczy w  drodze jednej umowy. Umowa ta  ma  cha-
rakter konsensualny, gdyż do osiągnięcia skutku wystarczy jedynie zgodne
oświadczenie woli stron, natomiast nie jest konieczne wydanie rzeczy.
Natomiast w  przypadku, gdy przedmiotem umowy zobowiązującej
do  przeniesienia własności są  rzeczy oznaczone tylko co  do  gatunku,
do  przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rze-
czy. To  samo dotyczy wypadku, gdy przedmiotem umowy zobowiązującej
do przeniesienia własności są rzeczy przyszłe (art. 155 § 2 KC). Obowiązek
wydania rzeczy przesądza zatem o realnym charakterze tej umowy.
b. Zasada materialnej kauzalności. Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej
własność następuje w  wykonaniu zobowiązania wynikającego z  uprzed-
nio zawartej umowy zobowiązującej do  przeniesienia własności, z  zapisu
zwykłego, z  bezpodstawnego wzbogacenia lub z  innego zdarzenia, waż-
ność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania
(art. 156 KC). Jest to zasada tzw. materialnej kauzalności umów przenoszą-
cych własność. Oznacza to, że jeżeli przyczyna, dla której zawiera się umowę
o przeniesienie własności, nie istniała, umowa taka jest nieważna.
c. Wyłączenie warunku oraz zastrzeżenia terminu. Z art. 157 KC wynika,
że własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani
z zastrzeżeniem terminu.
Nie ma  natomiast przeszkód do  zawarcia pod warunkiem albo z  zastrzeże-
niem terminu umowy zobowiązującej do  przeniesienia własności nierucho-
mości. Jeżeli miało to  miejsce, do  przeniesienia własności potrzebne jest
dodatkowe porozumienie stron (umowa rozporządzająca) obejmujące ich
bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności (art. 157 § 2 KC).

d. Forma umowy przeniesienia własności. Artykuł 158  KC przewiduje,

że zarówno umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomo-
ści, jak i  umowa przenosząca własność nieruchomości, musi być zawarta
w formie aktu notarialnego.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 69

Niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy (art. 73 § 2 KC).

Wymóg formy aktu notarialnego został wyłączony przez art. 159 KC w od-
niesieniu do  sytuacji, w  których grunty wniesione jako wkład do  rolni-
czej spółdzielni produkcyjnej mają stać się współwłasnością dotychczaso-
wych właścicieli. Możliwość taką może przewidywać statut spółdzielni lub
umowa. Zgodnie z art. 141 § 2 PrSpółdz, przez wkład gruntowy rozumie się
grunty oraz budynki lub ich części i inne urządzenia trwale z gruntem zwią-
zane, znajdujące się na tych gruntach w chwili ich wniesienia.
e. Pierwokup współwłaścicieli. Zgodnie z art. 166 KC, w razie sprzedaży
przez współwłaściciela nieruchomości rolnej udziału we współwłasności lub
części tego udziału pozostałym współwłaścicielom przysługuje prawo pier-
wokupu, jeżeli prowadzą gospodarstwo rolne na gruncie wspólnym. Nie do-
tyczy to jednak wypadku, gdy współwłaściciel prowadzący jednocześnie
gospodarstwo rolne sprzedaje swój udział we współwłasności wraz z tym
gospodarstwem albo gdy nabywcą jest inny współwłaściciel lub osoba,
która dziedziczyłaby gospodarstwo po sprzedawcy.
Do sprzedaży przez współwłaściciela nieruchomości rolnej w rozumieniu
przepisów ustawy z  11.4.2003  r o  kształtowaniu ustroju rolnego (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 2196 ze zm.) udziału we współwłasności lub części tego udzia-
łu stosuje się przepisy tej ustawy.

6. Nabycie od nieuprawnionego. Jeżeli osoba nieuprawniona do rozpo-

rządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzy-
skuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej
wierze (art.  169 §  1  KC). Nie stosuje się do rzeczy wpisanej do krajowego
rejestru utraconych dóbr kultury.
Osobą uprawnioną do  rozporządzenia rzeczą jest, co  do  zasady, wła-
ściciel (ale też np.  makler giełdowy, komisant, przewoźnik, przedsiębiorca
składowy), osoba nieuprawniona zwykle nie jest właścicielem, może to być
np. niewłaściwie umocowany przedstawiciel właściciela.
Osobą nieuprawnioną może być również sam właściciel (w sytuacji, gdy
np. komornik dokonał zajęcia, a właściciel pomimo zakazu, dokonuje zbycia
rzeczy – art. 848 KPC). Do nabycia własności rzeczy ruchomej od nieupraw-
nionego muszą być spełnione następujące przesłanki:
• dobra wiara nabywcy oraz
• fakt władania rzeczą ruchomą przez zbywcę i wydania jej nabywcy.

AA3lkwA=
AA
70 Część II. Prawo rzeczowe

Jednak gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez wła-
ściciela zostaje zbyta przed upływem 3 lat od chwili jej zgubienia, skradzenia
lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z  upływem powyższe-
go 3-letniego terminu. Ograniczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów
na okaziciela ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku
postępowania egzekucyjnego (art. 169 § 2 KC). Nie stosuje się do rzeczy wpi-
sanej do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.
Trzyletni termin, o  którym mowa w  art.  169 §  2  KC, nie jest terminem
zasiedzenia, ale szczególnym terminem ustawowym o charakterze terminu
prekluzyjnego (wyr. SN z  18.10.1994  r., I  CRN 98/94, Legalis). Regulacja
ta nie dotyczy rzeczy nabytych:
• na urzędowej licytacji publicznej lub
• w toku postępowania egzekucyjnego.
W stosunku do tych rzeczy stosuje się ogólną regułę z art. 169 § 1 KC.

7. Nabycie rzeczy obciążonej. W  przypadku przeniesienia własno-

ści rzeczy ruchomej, która jest obciążona prawem osoby trzeciej, prawo
to wygasa z chwilą wydania rzeczy nabywcy, chyba że ten działa w złej wie-
rze. Regulacji tej nie stosuje się do rzeczy wpisanej do krajowego rejestru
utraconych dóbr kultury.

8. Zasiedzenie. Jest jedną z instytucji dawności (obok przedawnienia, ter-

minów zawitych i  przemilczenia) i  służy uzgodnieniu rzeczywistego stanu
posiadania ze stanem prawnym. Zasiedzenie prowadzi do nabycia własno-
ści przez posiadacza na  skutek długotrwałego posiadania przez niego rze-
czy i utraty własności przez dotychczasowego właściciela, który w przeszło-
ści utracił posiadanie rzeczy. Jest to pierwotny sposób nabycia własności,
przy którym nabywca uzyskuje ex lege prawo własności niezależnie od praw
poprzednika.
a. Ochrona małoletniego. W  przypadku, gdy właściciel nieruchomości,
przeciwko któremu biegnie zasiedzenie, jest małoletni, zasiedzenie nie może
skończyć się wcześniej niż z upływem 2 lat od uzyskania przez niego pełno-
letności (art. 173 KC).
b. Zasiedzenie nieruchomości. Zgodnie z art. 172 § 1 KC, posiadacz nie-
ruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nie-
ruchomość nieprzerwanie od 20 lat jako posiadacz samoistny, chyba że uzy-
skał posiadanie w złej wierze.
Po upływie 30 lat posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby
uzyskał posiadanie w złej wierze (art. 172 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 71

Nabyć nieruchomość rolną w rozumieniu przepisów ustawy z 11.4.2003 r.

o kształtowaniu ustroju rolnego (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2196 ze zm.) przez
zasiedzenie może jedynie rolnik indywidualny w rozumieniu przepisów tej
ustawy, jeżeli – ustalona zgodnie z przepisami art. 5 ust. 2 i 3 tej ustawy – po-
wierzchnia nabywanej nieruchomości rolnej wraz z nieruchomościami rol-
nymi stanowiącymi jego własność nie przekroczy 300 ha użytków rolnych.
c. Zasiedzenie ruchomości. Zgodnie z art. 174 KC, posiadacz rzeczy ru-
chomej niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz
nieprzerwanie od  3  lat jako posiadacz samoistny, chyba że  posiada w  złej
wierze. Regulacji tej nie stosuje się do rzeczy wpisanej do krajowego rejestru
utraconych dóbr kultury.
d. Posiadanie poprzednika. Jeżeli podczas biegu zasiedzenia nastąpi-
ło przeniesienie posiadania, obecny posiadacz może doliczyć do  czasu,
przez który sam posiada, czas posiadania swego poprzednika.
Jeżeli jednak poprzedni posiadacz uzyskał posiadanie nieruchomości
w  złej wierze, czas jego posiadania może być doliczony tylko wtedy, gdy
łącznie z  czasem posiadania obecnego posiadacza wynosi przynajmniej
30 lat (art. 176 § 1 KC).
Dotyczy to również przypadku, gdy obecny posiadacz jest spadkobiercą
poprzedniego posiadacza.

9. Inne przypadki nabycia i utraty własności

a. Porzucenie. Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej
przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci (art. 180 KC).
b. Nabycie od nieuprawnionego. Zob. wyżej pkt 6.
c. Zawłaszczenie rzeczy ruchomej. Zgodnie z art. 181 KC, własność ru-
chomej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne,
czyli tzw. zawłaszczenie (occupatio). Zawłaszczeniu temu musi towarzyszyć
wola wykonywania dla siebie prawa własności w myśl reguły z art. 336 KC.
d. Problematyka roju pszczół. W myśl art. 182 KC, w razie wyrojenia rój
pszczół staje się niczyim dopiero po  upływie 3 dni od  dnia wyrojenia, je-
żeli właściciel do tego czasu nie odszukał go. Właścicielowi wolno w pości-
gu za rojem wejść na cudzy grunt, powinien jednak naprawić wynikłą stąd
szkodę. Jeżeli rój osiadł w cudzym ulu niezajętym, właściciel może domagać
się wydania roju za zwrotem kosztów. Jeżeli rój osiadł w cudzym ulu zajętym,
staje się własnością tego, czyją własnością był rój, który się w ulu znajdował.
Dotychczasowemu właścicielowi nie przysługuje w tym wypadku roszczenie
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

AA3lkwA=
AA
72 Część II. Prawo rzeczowe

e. Rzecz znaleziona. Artykuł 187  KC przewiduje, że  rzecz znaleziona,

która nie zostanie przez osobę uprawnioną odebrana w ciągu roku od dnia
doręczenia jej wezwania do odbioru, a w przypadku niemożności wezwania
– w ciągu 2 lat od dnia jej znalezienia, staje się własnością znalazcy, jeżeli
uczynił on zadość swoim obowiązkom. Jeżeli jednak rzecz została oddana
staroście, znalazca staje się jej właścicielem, jeżeli rzecz odebrał w wyzna-
czonym przez starostę terminie. Rzecz znaleziona będąca zabytkiem lub
materiałem archiwalnym po upływie terminu do jej odebrania przez osobę
uprawnioną staje się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy znalezione
stają się własnością powiatu po upływie terminu do ich odbioru przez zna-
lazcę. Z chwilą nabycia własności rzeczy przez znalazcę, powiat albo Skarb
Państwa, wygasają obciążające ją ograniczone prawa rzeczowe.
Jeżeli rzecz znaleziono w  takich okolicznościach, że  poszukiwanie wła-
ściciela byłoby oczywiście bezcelowe, staje się ona przedmiotem współ-
własności w częściach ułamkowych znalazcy i właściciela nieruchomości,
na której rzecz została znaleziona, jeżeli jednak rzecz ta jest zabytkiem lub
materiałem archiwalnym, staje się ona własnością Skarbu Państwa, a zna-
lazca jest obowiązany wydać ją niezwłocznie właściwemu staroście.
f. Nabycie własności pożytków naturalnych. Pożytkami naturalnymi
rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, jeżeli według
zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy (art. 53
§ 1 KC).
Uprawniony do  pobierania pożytków naturalnych rzeczy nabywa ich
własność przez odłączenie od  rzeczy (art.  190  KC). Nieistotne jest przy
tym, kto dokonał odłączenia. Pożytki przypadają zawsze osobie uprawnionej
do ich pobierania. Na skutek odłączenia pożytki naturalne rzeczy same uzy-
skują status rzeczy. Tym samym mogą być przedmiotem własności i innych
praw rzeczowych.
g. Połączenie lub pomieszanie, wytworzenie, przetworzenie rzeczy. Po-
łączenie lub pomieszanie określa się łącznie mianem akcesji (accessio). Ak-
cesja jest zdarzeniem prawnym, które prowadzi do  zmiany w  stosunkach
własnościowych połączonych lub pomieszanych rzeczy. Bez znaczenia jest,
kto dokonał połączenia lub pomieszania; może to nastąpić także w wyniku
działania sił przyrody.
Połączenie rzeczy ruchomej z  nieruchomością, w  taki sposób, że  rzecz
ruchoma stała się częścią składową nieruchomości, powoduje wygaśnię-
cie własności rzeczy ruchomej i  rozciągnięcie własności nieruchomości
na rzecz połączoną.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Własność 73

Lex specialis w  stosunku do  art.  191  KC stanowią art.  49, 274 i  art.  279
§ 1 KC. Zgodnie z art. 49 KC, urządzenia służące do doprowadzania lub od-
prowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia
podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wcho-
dzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. Z art. 274 i 279 KC wynika, że bu-
dynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną
na gruncie stanowiącym wkład gruntowy stają się jej własnością. Zasadzone
na nieruchomości stanowiącej wkład gruntowy drzewa i rośliny nie stają się
częściami składowymi gruntu, stanowią własność spółdzielni tak długo, jak
długo trwa użytkowanie gruntu. Po wygaśnięciu użytkowania stają się wła-
snością właściciela gruntu, czyli dopiero z chwilą wygaśnięcia użytkowania
zmieniają swój status, stając się częściami składowymi gruntu.
Jeżeli rzeczy ruchome zostały połączone lub pomieszane w taki sposób,
że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trud-
nościami lub kosztami, dotychczasowi właściciele stają się współwłaści-
cielami całości. Udziały we  współwłasności oznacza się według stosunku
wartości rzeczy połączonych lub pomieszanych. Jednak gdy jedna z  rze-
czy połączonych ma  wartość znacznie większą aniżeli pozostałe, rzeczy
mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi (art. 193 KC). Zgodnie
z art. 192 § 1 KC ten, kto wytworzył nową rzecz z cudzych materiałów, sta-
je się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od war-
tości materiałów. Jeżeli przetworzenie rzeczy zostało dokonane w złej wie-
rze albo jeżeli wartość materiałów jest większa od wartości nakładu pracy,
rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów. Wytworze-
nie, czyli tzw. specificatio, przewiduje dwie sytuacje:
• wytwórca staje się właścicielem nowej rzeczy, jeżeli wartość jego pracy
była większa niż wartość materiałów. O wartości nakładu pracy i mate-
riałów decydują stawki obowiązujące w czasie, gdy rzecz została wytwo-
rzona. Właściciel materiałów traci własność, a  wytwórca nabywa prawo
własności nowo powstałej rzeczy z chwilą jej wytworzenia;
• jeżeli wytwórca był w złej wierze, albo wartość materiałów jest więk-
sza od wartości nakładu pracy, wówczas rzecz staje się własnością wła-
ściciela materiałów. W takim przypadku nabycie własności ma charakter
pierwotny.
Przepisy o  przetworzeniu, połączeniu i  pomieszaniu nie uchybiają prze-
pisom o  obowiązku naprawienia szkody ani przepisom o  bezpodstawnym
wzbogaceniu.

AA3lkwA=
AA
74 Część II. Prawo rzeczowe

Rozdział 2. Współwłasność

1. Pojęcie współwłasności. Współwłasność jest to własność rzeczy przy-

sługująca co najmniej dwóm podmiotom prawa cywilnego niepodzielnie,
tzn. bez wydzielenia dla któregokolwiek z  tych podmiotów przysługującej
mu części fizycznej takiej rzeczy.

2. Źródła współwłasności:
• dziedziczenie,
• zasiedzenie,
• połączenie lub pomieszanie rzeczy ruchomych,
• czynność prawna zainteresowanych stron,
• orzeczenie sądowe,
• decyzja administracyjna.

3. Rodzaje współwłasności. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje

współwłasności – współwłasność w częściach ułamkowych oraz współwła-
sność łączną.
a. Współwłasność łączna. Występuje, jeżeli istnieje stosunek prawny
(podstawowy), z którego wynika, np. małżeństwo, stosunek spółki cywilnej.
Nigdy nie ma  ona charakteru samoistnego. Cechą charakterystyczną tej
współwłasności jest jej trwały charakter – istnieje ona tak długo, jak długo
istnieje stosunek prawny, z  którego wynika. Współwłasność łączna tworzy
tzw. zespolone prawo wspólne. Dopóki trwa współwłasność łączna, dopóty
współwłaściciel nie może rozporządzać swoim udziałem ani żądać podzia-
łu rzeczy wspólnej. Zasadniczo przedmiotem współwłasności łącznej jest
pewna masa majątkowa, a nie jedna rzecz.
Z  chwilą ustania stosunku podstawowego, współwłasność łączna prze-
kształca się we  współwłasność w  częściach ułamkowych, z  tym że  przepi-
sy KC o współwłasności w częściach ułamkowych będą miały zastosowanie
do tej współwłasności, tylko o tyle, o ile przepisy dotyczące tych stosunków
nie stanowią inaczej.
b. Współwłasność ułamkowa. Współwłasność w  częściach ułamkowych
polega na tym, że udział każdego ze współwłaścicieli we wspólnym prawie
własności jest określony ułamkiem (np. 1/2, 1/4, 1/6). Ułamek ten wyznacza
zakres uprawnień właściciela zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i ze-
wnętrznych. Przepisy określające wielkość udziału lub sposób jego oblicza-
nia mają charakter iuris cogentis i nie mogą być przez strony modyfikowane.
W przypadku współwłasności w częściach ułamkowych każdy ze współwłaści-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Współwłasność 75

cieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwła-

ścicieli. Rozporządzenie udziałem obejmuje jego zbycie, obciążenie, zrzeczenie
się lub rozporządzenie na wypadek śmierci. Natomiast żaden ze współwłaści-
cieli nie ma wyłącznego prawa do jakiejkolwiek części rzeczy, bowiem cała rzecz
oraz poszczególne jej części są własnością wszystkich współwłaścicieli.
Dopóki współwłasność w częściach ułamkowych nie zostanie zniesiona,
dopóty korzystanie z  rzeczy wspólnej oraz rozporządzanie nią wymaga
zgody wszystkich albo większości współwłaścicieli (art. 199 i 201 KC).
Domniemywa się, że  udziały współwłaścicieli są  równe (art.  197  KC). Jest
to jednak domniemanie wzruszalne, więc każdy ze współwłaścicieli może do-
wodzić, że jego udział jest inny.

RODZAJE WSPÓŁWŁASNOŚCI – PORÓWNANIE

WSPÓŁWŁASNOŚĆ W CZĘŚCIACH
UŁAMKOWYCH
• samoistna,
• niezwiązana bezpośrednio z innym sto-
sunkiem prawnym
stosunek prawny o charakterze przej-
ściowym – może być zniesiony w każ-
dym czasie
każdy współwłaściciel ma swój określony
ułamkiem udział
współwłaściciel może swoim udziałem
rozporządzać
może zostać w każdym czasie zniesiona
WSPÓŁWŁASNOŚĆ ŁĄCZNA
• charakter służebny,
• istnieje po to, aby stosunek podstawowy
mógł prawidłowo funkcjonować
instytucja trwała, która istnieje
tak długo, jak długo trwa stosunek
podstawowy
• jest to współwłasność bezudziałowa,
• każdy ze współwłaścicieli ma prawo do ca-
łej rzeczy i musi być to godzone z ana-
logicznymi uprawnieniami pozostałych
współwłaścicieli
uprawniony w ogóle nie może dyspono-
wać swoimi prawami do rzeczy objętej
współwłasnością
nie może zostać zniesiona w każdym czasie

4. Treść. Określa ją  art.  140  KC. Z  przepisu tego wynikają uprawnienia
właściciela do  korzystania z  rzeczy, rozporządzania rzeczą, jej posiadania.
Uprawnienia te właściciel może realizować „z wyłączeniem innych osób”.

5. Wykonywanie. Wykonywanie współwłasności łącznej regulują przepisy

dotyczące stosunków prawnych, z których ta współwłasność wynika. Z wy-
konywaniem współwłasności w częściach ułamkowych łączą się następujące
zagadnienia:
• zarząd rzeczą wspólną,
• korzystanie z rzeczy,
• ponoszenie ciężarów związanych z rzeczą,
• rozporządzanie rzeczą,
• dokonywanie czynności dotyczących zachowania praw współwłaścicieli.

AA3lkwA=
AA
76 Część II. Prawo rzeczowe

6. Udział. Udział we  współwłasności wyraża zakres uprawnień współwła-

ściciela względem rzeczy wspólnej i  jest określony odpowiednim ułam-
kiem. Prawo własności całej rzeczy przysługuje niepodzielnie wszystkim
współwłaścicielom, udział natomiast jest prawem, które należy wyłącznie
do współwłaściciela. Wiąże się z tym zasada wyrażona w art. 198 KC, że każ-
dy ze współwłaścicieli może swym udziałem swobodnie rozporządzać, bez
zgody pozostałych współwłaścicieli.
Wielkość udziału wynika z  reguły z  tytułu prawnego, który stał się podsta-
wą powstania współwłasności. Jeżeli wielkości udziału nie da się określić,
to zgodnie z art. 197 KC, domniemywa się, że udziały są równe.

7. Zarząd rzeczą wspólną. Przez pojęcie zarządu rzeczą wspólną należy

rozumieć podejmowanie wszelkich rozstrzygnięć i dokonywanie wszelkie-
go rodzaju czynności dotyczących rzeczy wspólnej. Ze względu na źródła
regulacji zarządu możemy wyróżnić zarząd: umowny, ustawowy i sądowy.

ZARZĄD

UMOWNY USTAWOWY SĄDOWY

Współwłaściciele Ustawowe zasady Procesowi zarządu rzeczą wspólną
mogą uregulować zarządu rzeczą może towarzyszyć ingerencja sądu.
kwestię zarządu rzeczą wspólną opierają Każdy ze współwłaścicieli może
wspólną w drodze się na wyróżnieniu wystąpić do sądu o wyznaczenie
umowy. Możliwe czynności zwykłego zarządcy, jeżeli nie może uzyskać
są w tym zakresie zarządu i czynności zgody większości współwłaścicieli
różne rozwiązania. przekraczających w istotnych sprawach dotyczących
Przykładowo wskazać zakres zwykłego zwykłego zarządu albo jeżeli
można powierzenie zarządu. Dodatkowo większość współwłaścicieli narusza
wykonywania wyróżnić można zasady prawidłowego zarządu lub
zarządu zarządcy czynności krzywdzi mniejszość (art. 203 KC).
wyłonionemu spośród zachowawcze. Ustanowiony w tym trybie
współwłaścicieli lub zarządca jest uprawniony
osób trzecich. i zobowiązany do dokonywania
czynności zwykłego zarządu.
Sposób wykonywania zarządu
„sądowego” został przedstawiony
ogólnie w przepisach regulujących
postępowanie cywilne (art. 611–615
KPC). W kwestiach nieuregulowanych
w tych przepisach ustawodawca
odsyła do unormowania zarządu
wykonywanego w toku egzekucji
z nieruchomości (art. 935 KPC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Współwłasność 77

a. Czynności zwykłego zarządu. Są to czynności polegające na załatwia-

niu bieżących spraw związanych ze zwykłą eksploatacją rzeczy i utrzymywa-
niem jej w stanie niepogorszonym w ramach jej aktualnego przeznaczenia.
Do dokonania czynności zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda większo-
ści współwłaścicieli. W braku takiej zgody każdy ze współwłaścicieli może
żądać upoważnienia sądowego do  dokonania czynności (art.  201  KC).
Ingerencję sądu w czynności zwykłego zarządu przewidziano także w sytu-
acji, gdy większość współwłaścicieli postanawia dokonać czynności rażąco
sprzecznej z  zasadami prawidłowego zarządu rzeczą wspólną, gdyż wte-
dy każdy z  pozostałych współwłaścicieli może żądać rozstrzygnięcia przez
sąd (art.  202  KC). Większość ta  jest liczona według wielkości udziałów
(art. 204 KC).
b. Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Wszystko co nie
mieści się w granicach czynności zwykłego zarządu należy do spraw prze-
kraczających zakres zwykłego zarządu. Do  czynności przekraczających
zakres zwykłego zarządu należy zaliczyć zbycie rzeczy wspólnej i jej ob-
ciążenie. Zgodnie z  art.  199  KC, do  rozporządzania rzeczą wspólną oraz
do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna
jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaści-
ciele, których udziały wynoszą co  najmniej połowę, mogą żądać rozstrzy-
gnięcia przez sąd, który orzeknie, mając na względzie cel zamierzonej czyn-
ności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli.
Niezależnie od powyższych zasad każdy ze współwłaścicieli może wyko-
nywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają
do zachowania wspólnego prawa (art. 209 KC). Przykładem czynności za-
chowawczej jest np.  wystąpienie z  roszczeniem windykacyjnym o  wydanie
rzeczy wspólnej.

8. Korzystanie z  rzeczy i  ponoszenie ciężarów. Korzystanie z  rzeczy

wspólnej obejmuje:
• posiadanie,
• używanie,
• pobieranie pożytków naturalnych i cywilnych,
• przetworzenie,
• zużycie,
• zniszczenie.

AA3lkwA=
AA
78 Część II. Prawo rzeczowe

W myśl art. 206 KC, każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współ-

posiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki
daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozo-
stałych współwłaścicieli. Przepis wymienia expressis verbis dwa uprawnienia:
prawo do współposiadania oraz do współkorzystania.
Uprawnienia te są jednak ograniczone ze względu na ochronę interesów
pozostałych współwłaścicieli. Każdemu ze współwłaścicieli przysługują bo-
wiem takie same uprawnienia. Może on zatem realizować swoje prawa tyl-
ko w  takim zakresie, w  jakim da się to  pogodzić ze  współposiadaniem
i współkorzystaniem przez pozostałych współwłaścicieli.
Każdy ze współwłaścicieli ma prawo wykonywać swoje uprawnienia. Je-
żeli zostają one naruszone, współwłaścicielowi służy ochrona w postaci po-
wództwa o dopuszczenie do współposiadania (vindicatio partis). Z reguły
przyjmuje się, że powództwo o dopuszczenie do współposiadania jest do-
zwolone, gdy współposiadanie i  współkorzystanie nie wymaga zgodnego
współdziałania współwłaścicieli, np. w wypadku współwłasności drogi czy
studni. Natomiast powództwo takie jest niedozwolone wtedy, gdy potrzeb-
ne jest zgodne współdziałanie współwłaścicieli, np.  przy współwłasności
przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego. W takiej sytuacji właściwy jest
tryb nieprocesowy.
Artykuł 206  KC stanowi podstawę roszczeń sui generis windykacyj-
nych i negatoryjnych współwłaścicieli między sobą, rozumianą jako ochro-
na uprawnień wzajemnych w  rodzaju tej, którą przewiduje dla właścicieli
art. 222 KC.
Zgodnie z art. 207 KC, pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przy-
padają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim sa-
mym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rze-
czą wspólną. Przepis ten ma charakter dyspozytywny.

9. Rozporządzanie rzeczą wspólną. Rozporządzanie rzeczą wspólną

obejmuje:
• wyzbycie się własności rzeczy,
• obciążenie rzeczy ograniczonym prawem rzeczowym,
• przekazanie nieruchomości,
• porzucenie rzeczy ruchomej z zamiarem wyzbycia się własności,
• zniszczenie rzeczy.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Współwłasność 79

Zgodnie z  art.  199  KC, do  rozporządzania rzeczą wspólną oraz innych
czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda
wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których
udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd,
który orzeknie, mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy
wszystkich współwłaścicieli.

10. Zniesienie współwłasności. Każdy ze  współwłaścicieli ma  prawo

żądania zniesienia współwłasności (art. 210 zd. 1 KC). Biorąc pod uwagę
fakt, że żądanie zniesienia współwłasności może godzić w uzasadnione inte-
resy stron, ustawodawca przewiduje, że uprawnienie do żądania zniesienia
współwłasności może być wyłączone przez czynność prawną na  czas nie
dłuższy niż 5 lat. Jednak w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego ter-
minu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze 5 lat, przy czym prze-
dłużenie to można ponowić (art. 210 zd. 2 i 3 KC).
Zniesienie współwłasności nieruchomości rolnej oraz gospodarstwa rol-
nego w rozumieniu przepisów ustawy z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustro-
ju rolnego (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2196 ze zm.) następuje z uwzględnieniem
przepisów tej ustawy.
a. Tryb zniesienia współwłasności

TRYBY ZNIESIENIA WSPÓŁWŁASNOŚCI

UMOWNY
Umowne zniesienie współwłasności
dochodzi do skutku poprzez
porozumienie współwłaścicieli
co do samej zasady, że współwłasność
ma zostać zniesiona oraz co do sposobu,
w jaki to ma nastąpić.
SĄDOWY
W braku porozumienia współwłaścicieli
jedyną możliwością zniesienia
współwłasności jest uzyskanie stosownego
rozstrzygnięcia sądowego. Rozstrzygnięcie
to zapada w postępowaniu nieprocesowym
i przybiera formę postanowienia.

b. Sposób zniesienia współwłasności. Zniesienie współwłasności może

nastąpić na kilka sposobów. Kodeks cywilny wyróżnia trzy podstawowe spo-
soby zniesienia współwłasności: podział rzeczy wspólnej, przyznanie rzeczy
jednemu ze współwłaścicieli oraz sprzedaż rzeczy wspólnej.

AA3lkwA=
AA
 80 Część II. Prawo rzeczowe

SPOSÓB ZNIESIENIA WSPÓŁWŁASNOŚCI

PODZIAŁ RZECZY WSPÓLNEJ

Zgodnie z art. 211 KC, każdy ze współwłaścicieli może żądać, aby zniesienie
współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział
byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem rzeczy, albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub
znaczne zmniejszenie jej wartości.
Sprzeczność z ustawą dotyczyć może w szczególności podziałów fizycznych
nieruchomości (zob. np. art. 93 GospNierU).
Sprzeczność podziału ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa może
mieć miejsce np. wtedy, gdy jego następstwem jest likwidacja istniejącego zakładu
produkcyjnego.
Z kolei istotna zmiana rzeczy lub zmniejszenie jej wartości może dotyczyć podziału
rzeczy niepodzielnych (np. samochody, zwierzęta).
Dwie ostatnie przesłanki negatywne nie mają charakteru bezwzględnego i nie
wyłączają podziału umownego. Jeżeli zniesienie współwłasności następuje na mocy
orzeczenia sądu, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez
dopłaty pieniężne. Przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części
potrzebnymi służebnościami gruntowymi (art. 212 § 1 KC).

SPRZEDAŻ RZECZY WSPÓLNEJ

Jest to najbardziej radykalny sposób zniesienia współwłasności w częściach
ułamkowych. Podział ten określany jest podziałem cywilnym. Polega on
na sprzedaży rzeczy wspólnej i podziale uzyskanej z tego tytułu kwoty
pieniężnej. Jeżeli sprzedaż taka następuje w trybie sądowego zniesienia
współwłasności, jest ona dokonywana zgodnie z przepisami KPC, czyli w trybie
licytacji prowadzonej na takich zasadach, jak to ma miejsce w postępowaniu
egzekucyjnym (art. 212 § 2 KC).

PRZYZNANIE RZECZY WSPÓLNEJ JEDNEMU ZE WSPÓŁWŁAŚCICIELI

Zniesienie współwłasności może nastąpić poprzez przyznanie w całości rzeczy
wspólnej jednemu ze współwłaścicieli. O tym, któremu z właścicieli przyznaje się
własność rzeczy, decydują strony (przy podziale umownym) lub sąd. Współwłaściciel,
któremu przypadła rzecz, ma obowiązek spłaty pozostałych współwłaścicieli.

Zob. np.:
1. post. SN z 13.1.2012 r., I CSK 358/11, Legalis – konflikt osobisty pomiędzy współwłaścicielami jako
przesłanka uzasadniająca zniesienie współwłasności;
2. post. SN z 26.11.2009 r., III CSK 52/09, Legalis – okoliczności uwzględniane przy znoszeniu współwła-
sności nieruchomości;
3. post. SN z 2.7.2009 r., V CSK 481/08, Legalis – przesłanki zabezpieczenia dopłat lub spłat zasądzonych
przy zniesieniu współwłasności;
4. post. SN z 18.1.2000 r., III CKN 518/98, Legalis – podział gospodarstwa rolnego stanowiącego majątek
spadkowy.

AA3lkwA=
AA
 z za r a w as ka

c. niesienie wspó w asności ospo arstwa rolne o. Sposoby zniesienia

współwłasności gospodarstwa rolnego uregulowane zostały w art. 213–218
KC. Zgodnie z tymi przepisami, współwłasność gospodarstwa rolnego może
być zniesiona przez:
• podział gospodarstwa rolnego między współwłaścicieli (podział ten nie
może być sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki),
• przyznanie gospodarstwa rolnego temu współwłaścicielowi, na którego
wszyscy pozostali współwłaściciele wyrazili zgodę,
• przyznanie gospodarstwa rolnego temu współwłaścicielowi, który
je prowadzi albo stale w nim pracuje,
• przyznanie gospodarstwa rolnego temu współwłaścicielowi, który daje
najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia,
• sprzedaż gospodarstwa rolnego (gdy wszyscy współwłaściciele tak wnio-
skują albo gdy żaden z nich nie wyraził zgody na przyznanie mu gospo-
darstwa).
Stosownie do  art. 218   KC, współwłaściciele, którzy nie otrzymali go-
spodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili zniesienia współwłasno-
ści w tym gospodarstwie mieszkali, zachowują uprawnienia do dalszego za-
mieszkiwania, jednak nie dłużej niż przez 5  lat, a  gdy w  chwili znoszenia
współwłasności są małoletni – nie dłużej niż 5 lat od osiągnięcia pełnoletno-
ści. Ograniczenie powyższym terminem nie dotyczy współwłaścicieli trwale
niezdolnych do pracy. Do  uprawnień powyższych stosuje się odpowiednio
przepisy o służebności mieszkania. Uprawnienie do dalszego zamieszkiwa-
nia przysługuje podmiotom wymienionym w art. 218 KC, chociażby sąd nie
zamieścił o tym rozstrzygnięcia w postępowaniu działowym. Jest to upraw-
nienie nieodpłatne, ma charakter osobisty, gaśnie wraz ze śmiercią upraw-
nionego i nie wchodzi do spadku po nim.

11. Wy czenie prze awnienia. Roszczenie o zniesienie współwłasności

nie ulega przedawnieniu.

oz zia 3. rębna w asnoś lokalu

1. o ęcie. Odrębna własność lokalu jest to własność nieruchomości „lo-

kalowej” (samodzielnego lokalu mieszkalnego, a  także lokalu o  innym
przeznaczeniu wraz z  pomieszczeniami przynależnymi) wyodrębnionej
od gruntu – zgodnie z art. 46 § 1 KC – na podstawie ustawy.
Podstawowa regulacja prawna poza KC znajduje się w przepisach ustawy
z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 1892 ze zm.).

AA3lkwA=
AA
82 Część II. Prawo rzeczowe

2. Przedmiot własności. Odrębną nieruchomość stanowić może tylko lo-

kal samodzielny. Zgodnie z  art.  2 ust.  2 WłLokU, samodzielnym lokalem
mieszkalnym jest wydzielona trwałymi ścianami w obrębie budynku izba
lub zespół izb przeznaczonych na  trwały pobyt ludzi, które wraz z  po-
mieszczeniami pomocniczymi służą zaspokajaniu ich potrzeb mieszka-
niowych. Przepis ten stosuje się odpowiednio również do  samodzielnych
lokali wykorzystywanych zgodnie z przeznaczeniem na inne cele niż miesz-
kalne. Do  lokalu z  reguły przynależą, jako jego części składowe, tzw. po-
mieszczenia przynależne, w szczególności: piwnica, strych, komórka, garaż.
Pomieszczenia te  nie muszą bezpośrednio przylegać do  lokalu, mogą być
położone poza budynkiem, ale w granicach nieruchomości gruntowej. Je-
żeli pomieszczenia te nie stanowią części składowej lokalu, wówczas objęte
są współwłasnością właścicieli lokali jako powierzchnie wspólne (zob. wyr.
SN z 8.6.2006 r., II CSK 37/06, MoP 2006, Nr 13, s. 681).
W razie wyodrębnienia własności lokali właścicielowi lokalu przysługuje
udział w nieruchomości wspólnej jako prawo związane z własnością lokali.
Dopóki trwa odrębna własność lokali nie można żądać zniesienia współwła-
sności nieruchomości wspólnej (tzw. współwłasność przymusowa).
Nieruchomością wspólną są  grunt oraz części budynku i  urządze-
nia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali. Zatem urządze-
nia i  części budynku, służące wyłącznie do  użytku właścicieli poszczegól-
nych lokali, nie wchodzą w  skład nieruchomości wspólnej (zob.  wyr. SN
z 3.10.2002 r., III RN 153/01, OSNAPiUS 2003, Nr 18, poz. 423). Udział wła-
ściciela lokalu wyodrębnionego w nieruchomości wspólnej odpowiada sto-
sunkowi powierzchni użytkowej lokalu wraz z  powierzchnią pomieszczeń
przynależnych do  łącznej powierzchni użytkowej wszystkich lokali wraz
z pomieszczeniami do nich przynależnymi.
Udział właściciela samodzielnych lokali niewyodrębnionych w nierucho-
mości wspólnej odpowiada stosunkowi powierzchni użytkowej tych lokali
wraz z powierzchnią pomieszczeń przynależnych do łącznej powierzchni
użytkowej wszystkich lokali wraz z pomieszczeniami do nich przynależ-
nymi. Do wyznaczenia stosunku, o którym mowa powyżej, niezbędne jest
określenie, oddzielnie dla każdego samodzielnego lokalu, jego powierzch-
ni użytkowej wraz z  powierzchnią pomieszczeń do  niego przynależnych.
Na potrzeby stosowania ustawy przyjmuje się, że udział w nieruchomości
wspólnej współwłaściciela lokalu w częściach ułamkowych odpowiada ilo-
czynowi wielkości jego udziału we współwłasności lokalu i wielkości udzia-
łu we współwłasności nieruchomości wspólnej przypadającej na ten lokal
(art. 3 ust. 1–4 WłLokU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Odrębna własność lokalu 83

Wyjątek od  zasady, zgodnie z  którą nie jest dopuszczalne zniesienie

współwłasności nieruchomości, dopóki trwa odrębna własność lokali
(art. 3 ust. 1 zd. 2 WłLokU), wprowadza art. 5 WłLokU. Zgodnie z  tym
przepisem, jeżeli powierzchnia nieruchomości gruntowej zabudowanej bu-
dynkiem, w  którym wyodrębniono własność lokali, jest większa niż po-
wierzchnia działki budowlanej, w rozumieniu przepisów o gospodarce nie-
ruchomościami, niezbędnej do korzystania z niego, współwłaściciele mogą
dokonać podziału tej nieruchomości.
Jeżeli na  nieruchomości gruntowej jest położony więcej niż jeden bu-
dynek, a  przynajmniej w  jednym z  nich wyodrębniono własność lokalu,
współwłaściciele mogą dokonać podziału tej nieruchomości polegającego
na  wydzieleniu z  dotychczasowej nieruchomości dwóch lub więcej działek
budowlanych.

3. Powstanie odrębnej własności lokalu. Źródłem powstania odrębnej

własności lokali może być:
• umowa,
• jednostronna czynność prawna właściciela nieruchomości oraz
• orzeczenie sądu znoszące współwłasność.
Odrębna własność lokalu nie może powstać w  wyniku zasiedzenia. Możliwe
jest natomiast nabycie w tym trybie własności takiego lokalu, ale po jego wy-
odrębnieniu. Odrębna własność lokalu może także powstać w  wyniku połą-
czenia dwóch lokali, stanowiących już odrębne nieruchomości – w jedną nie-
ruchomość albo w wyniku podziału takiego lokalu (art. 22 ust. 4 WłLokU).
a. Powstanie odrębnej własności lokalu w drodze umowy. Ustanowienie
odrębnej własności lokalu w drodze umowy może przybrać postać:
• umowy między współwłaścicielami nieruchomości, którzy w  ten spo-
sób znoszą współwłasność należącej do nich nieruchomości (art. 7 ust. 1
i art. 8 ust. 3 WłLokU),
• umowy między właścicielem nieruchomości a osobą, która nabywa lokal
i w następstwie tego dochodzi do jego wyodrębnienia (art. 7 ust. 1 i art. 8
ust. 3 WłLokU),
• umowy zobowiązującej właściciela gruntu do wybudowania na tym grun-
cie domu oraz do ustanowienia – po zakończeniu budowy – odrębnej
własności lokali i przeniesienia tego prawa na drugą stronę umowy lub
inną wskazaną w umowie osobę (jej wykonania) (art. 9 WłLokU).
Umowa o ustanowieniu odrębnej własności lokalu powinna być zawarta
w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Do powstania od-
rębnej własności lokalu niezbędny jest wpis do księgi wieczystej. Wpis ten
ma charakter konstytutywny (art. 7 ust. 2 WłLokU).

AA3lkwA=
AA
84 Część II. Prawo rzeczowe

Umowa o  ustanowieniu odrębnej własności lokalu powinna określać

w szczególności: rodzaj, położenie i powierzchnię lokalu oraz pomieszczeń
do  niego przynależnych oraz wielkość udziałów przypadających właścicie-
lom poszczególnych lokali w nieruchomości wspólnej.
Ponadto współwłaściciele mogą w  umowie określić sposób zarządu nie-
ruchomością wspólną. Jeżeli lokale są wyodrębniane sukcesywnie, wówczas
właściciele lokali wyodrębnionych nie są stronami umów o wyodrębnienie
dalszych lokali. Do ustanowienia odrębnej własności lokalu może dojść tak-
że w  wykonaniu umowy z art.  9 WłLokU. Zgodnie z  tym przepisem, od-
rębna własność lokalu może powstać także w wykonaniu umowy zobowią-
zującej właściciela gruntu do  wybudowania na  tym gruncie budynku oraz
do  ustanowienia – po  zakończeniu budowy – odrębnej własności lokali
i  przeniesienia tego prawa na  drugą stronę umowy lub na  inną wskazaną
w umowie osobę.
Do ważności omawianej umowy niezbędne jest, aby strona podejmująca się
budowy była właścicielem gruntu, na  którym budynek ma  być wzniesiony,
oraz aby uzyskała pozwolenie na budowę, a roszczenie o ustanowienie odręb-
nej własności lokalu i o przeniesienie tego prawa zostało ujawnione w księdze
wieczystej.
W  wypadku wykonywania umowy w  sposób wadliwy albo sprzeczny
z umową na wniosek każdego nabywcy sąd może powierzyć, w trybie postę-
powania nieprocesowego, dalsze wykonywanie umowy innemu wykonawcy
na koszt i niebezpieczeństwo właściciela gruntu (art. 9 ust. 3 WłLokU).
b. Powstanie odrębnej własności lokalu w drodze jednostronnej czynno-
ści prawnej. Odrębna własność lokalu może zostać ustanowiona w drodze
jednostronnej czynności prawnej.
W  takim wypadku stosuje się odpowiednio przepisy o  ustanowieniu
odrębnej własności w drodze umowy. Oświadczenie właściciela o ustano-
wieniu odrębnej własności lokali powinno być zatem złożone w  formie
aktu notarialnego, pod rygorem nieważności. Powinno określać przynaj-
mniej: rodzaj, położenie i powierzchnię lokalu oraz pomieszczeń do niego
przynależnych oraz wielkość udziałów przypadających właścicielom po-
szczególnych lokali w  nieruchomości wspólnej. Do  powstania odrębnej
własności lokalu również w  tym wypadku wymagany jest wpis do  księgi
wieczystej.
c. Powstanie odrębnej własności lokalu w  drodze orzeczenia sądu.
Do  powstania odrębnej własności lokalu może dojść w  wyniku orzeczenia
sądu wydanego w  postępowaniu działowym (o  zniesienie współwłasności,
o dział spadku, o podział majątku dorobkowego małżonków).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Odrębna własność lokalu 85

Postępowanie o  zniesienie współwłasności toczy się w  trybie nieproce-

sowym (art.  617–625 KPC). Właściwy miejscowo jest sąd położenia rze-
czy (art.  606 KPC). W  postępowaniu tym stosuje się odpowiednio przepi-
sy o ustanowieniu odrębnej własności lokali w drodze umowy (art. 11 ust. 1
WłLokU).

4. Prawa i obowiązki właściciela lokalu. Uprawnienia właściciela loka-

lu, stanowiącego odrębną nieruchomość, określone zostały przede wszystkim
w  art.  140  KC. Zgodnie z  tym przepisem, w  granicach określonych przez
ustawy i  zasady współżycia społecznego właściciel może, z  wyłączeniem
innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym prze-
znaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne do-
chody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.
Ponadto właściciel lokalu ma uprawnienia i obowiązki wynikające z pra-
wa sąsiedzkiego, w  szczególności w  zakresie tzw. dopuszczalnych immi-
sji – art. 144 KC. Ze względu na specyfikę prawa odrębnej własności loka-
lu większość uprawnień i  obowiązków właściciela lokalu reguluje ustawa
o własności lokali.

5. Współkorzystanie. Właściciel lokalu ma  prawo do  współkorzystania

z nieruchomości wspólnej zgodnie z jej przeznaczeniem (a więc takich urzą-
dzeń jak klatki schodowe, windy, strychy oraz teren poza budynkiem).
Pożytki i inne przychody z tej nieruchomości służą pokrywaniu wydat-
ków związanych z  jej utrzymaniem, a  w  części przekraczającej te  potrze-
by przypadają właścicielom lokali w stosunku do ich udziałów. W takim
samym stosunku właściciele lokali ponoszą wydatki i  ciężary związane
z  utrzymaniem nieruchomości wspólnej w  części nieznajdującej pokry-
cia w  pożytkach i  innych przychodach (art.  12 ust.  2 WłLokU). Uchwała
właścicieli lokali może ustalić zwiększenie obciążenia z  tego tytułu właści-
cieli lokali użytkowych, jeżeli uzasadnia to sposób korzystania z tych lokali
(art. 12 ust. 3 WłLokU).

6. Utrzymanie lokalu i nieruchomości wspólnej. Właściciel lokalu po-

nosi wydatki związane z jego utrzymaniem, jest obowiązany utrzymywać
swój lokal w należytym stanie, przestrzegać porządku domowego, uczest-
niczyć w  kosztach zarządu związanych z  utrzymaniem nieruchomości
wspólnej, korzystać z  niej w  sposób nieutrudniający korzystania przez
innych współwłaścicieli oraz współdziałać z nimi w ochronie wspólnego
dobra (art.  13 ust.  1 WłLokU). Na  żądanie zarządu właściciel lokalu jest
obowiązany zezwalać na wstęp do lokalu, ilekroć jest to niezbędne do prze-
prowadzenia konserwacji, remontu albo usunięcia awarii w nieruchomości

AA3lkwA=
AA
 z II raw rz z w

wspólnej, a także w celu wyposażenia budynku, jego części lub innych lokali
w dodatkowe instalacje (art. 13 ust. 2 WłLokU).

. powie zialnoś za zobowi zania. Za  zobowiązania dotyczące

nieruchomości wspólnej odpowiada wspólnota mieszkaniowa bez ograni-
czeń, a każdy właściciel lokalu – w części odpowiadającej jego udziałowi w tej
nieruchomości (art. 17 WłLokU). Jest to tzw. odpowiedzialność in solidum.

. rzymusowa sprze a lokalu. Poza ś rodkami ochrony petytoryjnej

wynikającymi z KC, wspólnota mieszkaniowa może w trybie procesu żądać
sprzedaży lokalu w drodze licytacji na podstawie przepisów KPC o egze-
kucji z nieruchomości. Powództwo takie może być wytoczone, jeżeli właści-
ciel lokalu zalega długotrwale z zapłatą należnych od niego opłat lub wykra-
cza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko obowiązującemu porządkowi
domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie czyni korzystanie z in-
nych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym. Właścicielowi, którego
lokal został sprzedany, nie przysługuje prawo do  lokalu zamiennego, gdyż
otrzymuje on równowartość sprzedanego lokalu (art. 16 ust. 2 WłLokU).

. arz nieruc omości wspóln umowa. Zgodnie z art. 18 ust. 1

WłLokU, właściciele lokali mogą w  umowie o  ustanowieniu odrębnej
własności lokali albo w umowie zawartej później w formie aktu notarial-
nego określić sposób zarządu nieruchomością wspólną, a w szczególności
mogą powierzyć zarząd osobie fizycznej albo prawnej.
Ustawa o wł asności lokali uzależnia sposób zarządu nieruchomością
wspólną od liczby lokali wyodrębnionych i niewyodrębnionych.
Jeżeli liczba lokali wyodrębnionych i niewyodrębnionych, należących na-
dal do dotychczasowego właściciela, nie jest większa niż 7, do zarządu nie-
ruchomością wspólną mają odpowiednie zastosowanie przepisy KC i KPC
o współwłasności (art. 19 WłLokU). Jeśli zaś liczba lokali wyodrębnionych
i  niewyodrębnionych należących nadal do  dotychczasowego właściciela,
jest większa niż 7, do zarządu nieruchomością wspólną mają zastosowanie
przepisy ustawy o własności lokali.
Zgodnie z art. 23 ust. 1 WłLokU, uchwały właścicieli lokali są podejmowane bądź
na zebraniu, bądź w drodze indywidualnego zbierania głosów przez zarząd.
a. oszty zarz u. Właścicieli lokali obciążają koszty zarządu nierucho-
mością wspólną, na które składają się w szczególności:
• wydatki na remonty i bieżącą konserwację,
• opłaty za dostawę energii elektrycznej i cieplnej, gazu i wody w części do-
tyczącej nieruchomości wspólnej oraz opłaty za antenę zbiorczą i windę,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Ochrona własności 87

• ubezpieczenia, podatki i inne opłaty publicznoprawne, chyba że są pokry-

wane bezpośrednio przez właścicieli poszczególnych lokali,
• wydatki na utrzymanie porządku i czystości,
• wynagrodzenie członków zarządu lub zarządcy (art. 14 WłLokU).
Na pokrycie kosztów zarządu właściciele lokali uiszczają zaliczki w formie
bieżących opłat, płatne z góry do dnia 10. każdego miesiąca.
Należności z tytułu kosztów zarządu mogą być dochodzone w postępowa-
niu upominawczym, bez względu na ich wysokość (art. 15 WłLokU).
b. Wspólnota mieszkaniowa. Wspólnota mieszkaniowa to ogół właścicie-
li lokali wchodzących w skład określonej nieruchomości.
Charakter prawny wspólnoty mieszkaniowej jest sporny w  doktrynie
prawa. Zgodnie z  jednym poglądem, wspólnota mieszkaniowa ma  zdol-
ność prawną oraz zdolność sądową i w konsekwencji może posiadać mają-
tek i to majątek odrębny od właścicieli poszczególnych lokali. Inny pogląd
stanowi, że wspólnota nie ma zdolności prawnej i nabywając majątek, czy-
ni to na rzecz swoich członków w stosunku odpowiadającym ich udziałom
w nieruchomości wspólnej.
Wspólnota mieszkaniowa jest wyposażona w  zdolność prawną, zdolność do
czynności prawnych, zdolność sądową i procesową. Powyższe stanowisko po-
twierdził również SN (7) w  uchw. z  21.12.2007  r. (III CZP 65/07, OSNC 2008,
Nr 7–8, poz. 69), w którym stwierdził, że wspólnota mieszkaniowa może naby-
wać prawa i obowiązki do własnego majątku.

Rozdział 4. Ochrona własności

1. Pojęcie. Ochrona własności to zespół środków technicznoprawnych,

które służą bezpośrednio do ochrony tego prawa przed zagrożeniem lub
naruszeniem ze strony innych osób. Środki te przybierają postać roszczeń
bądź uprawnień niebędących roszczeniami.
Prawna ochrona własności, inaczej „ochrona petytoryjna”, w  odróż-
nieniu od  ochrony posiadania (tzw. ochrony posesoryjnej), realizowana
jest na  drodze sądowej w  sposób „bezpośredni” poprzez tzw. roszczenia
petytoryjne.
Sporadycznie ustawodawca zezwala, przy spełnieniu szczególnych prze-
słanek, na korzystanie z ochrony własnej, która przybiera postać obrony ko-
niecznej lub samopomocy.

2. Roszczenia. Poniżej omówione zostały poszczególne roszczenia służą-

ce ochronie prawa własności.

AA3lkwA=
AA
88 Część II. Prawo rzeczowe

Rozdział 5. Roszczenie windykacyjne (rei vindicatio)

1. Pojęcie. Roszczenie windykacyjne (nazywane też roszczeniem wydo-

bywczym) określa się jako roszczenie nieposiadającego właściciela prze-
ciwko posiadającemu niewłaścicielowi. Zgodnie z art. 222 § 1 KC, właściciel
może żądać od osoby, która faktycznie włada jego rzeczą, aby rzecz została
mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela
uprawnienie do władania rzeczą.
Treścią roszczenia windykacyjnego jest żądanie wydania rzeczy w takim
stanie, w  jakim znajduje się w  czasie realizacji roszczenia. Realizacja rosz-
czenia następuje przez wydanie rzeczy w naturze. W razie zużycia (zniszcze-
nia rzeczy) roszczenie windykacyjne wygasa. Jeżeli rzecz uległa pogorszeniu
właściciel ma obowiązek ją przyjąć.

2. Legitymacja czynna. Z roszczeniem windykacyjnym mogą wystąpić:

• właściciel,
• współwłaściciel (art. 209 KC),
• użytkownik wieczysty (art. 234 KC),
• podmiot ograniczonego prawa rzeczowego (art. 251 KC),
• najemca lokalu (art. 690 KC),
• osoba, której przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu miesz-
kalnego (art. 9 ust. 6 SpółMieszkU).
Ponadto powództwo takie na rzecz podmiotu uprawnionego może wyto-
czyć prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Wydanie rzeczy powinno nastąpić do rąk właściciela albo jego przedstawiciela.

3. Legitymacja bierna. Powództwo windykacyjne kierowane jest prze-

ciwko osobie, która faktycznie włada rzeczą właściciela.
Legitymowanym biernie będzie więc:
• posiadacz samoistny,
• posiadacz zależny oraz
• dzierżyciel.
O  posiadaniu legitymacji procesowej (czynnej, jak i  biernej) decyduje
data orzekania. W procesie windykacyjnym powód jest obowiązany wyka-
zać, że przysługuje mu prawo własności. Rozkład ciężaru dowodu wynika
z ogólnej reguły art. 6 KC.

4. Obrona pozwanego w procesie windykacyjnym. Pozwany w pro-

cesie windykacyjnym może podnieść zarzuty niweczące roszczenie windyka-
cyjne powoda lub zarzuty hamujące.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 6. Roszczenie negatoryjne (actio negatoria) 89

ZARZUTY W PROCESIE WINDYKACYJNYM

NIWECZĄCE
Zarzuty niweczące unicestwiają w ogóle
roszczenie powoda lub czynią je bezsku­
tecznym na stałe. Należy do nich zarzut
utraty prawa własności i związane z tym
wy­gaśnięcie roszczenia windykacyjnego
oraz zarzut przedawnienia roszczenia
windyka­cyjnego.
HAMUJĄCE
Zarzuty hamujące okresowo zawieszają
skuteczność roszczenia windykacyjnego.
Zalicza się do nich: skuteczne (okresowo)
względem właściciela uprawnienie pozwa­
nego do władania rzeczą, prawo zatrzyma­
nia (art. 461 KC), zarzut nadużycia prawa
podmiotowego (art. 5 KC).

Obrona pozwanego może też przybrać postać powództwa z  art.  231

§  1  KC, które może być wniesione jako pozew wzajemny bądź zgłoszone
w odrębnym procesie (wówczas sprawa z powództwa windykacyjnego może
ulec zawieszeniu).

5. Przedawnienie. Roszczenie windykacyjne jest roszczeniem majątko-

wym, które ulega przedawnieniu na zasadach ogólnych.
Wyjątek wprowadza art. 223 § 1 KC, który przewiduje, że roszczenie windyka-
cyjne nie ulega przedawnieniu, jeżeli dotyczy nieruchomości. Zgodnie nato-
miast z art. 223 § 4 KC, roszczenie właściciela nie ulega przedawnieniu, jeżeli
dotyczy rzeczy wpisanej do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury.

Rozdział 6. Roszczenie negatoryjne (actio negatoria)

1. Pojęcie. W myśl art. 222 § 2 KC, przeciwko osobie, która narusza wła-

sność w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władz-
twa nad rzeczą przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu
zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Podstawą roszczenia nega-
toryjnego jest trwałe wkraczanie w  sferę uprawnień właściciela przez oso-
bę nieuprawnioną, bez pozbawienia właściciela faktycznego władztwa nad
rzeczą.
Roszczenie negatoryjne nie obejmuje swoją ochroną skutków usunięcia
wyrządzonej szkody. Celem roszczenia negatoryjnego jest położenie kresu
bezprawnej ingerencji w sferę uprawnień właściciela oraz usunięcie sta-
nu naruszającego własność. Usunięcie skutków szkody następuje za pomo-
cą instrumentów obligacyjnych. Co do zasady, naruszenia własności będą-
ce źródłem roszczenia negatoryjnego muszą mieć charakter materialny, czyli
muszą oddziaływać fizycznie na rzecz albo na jej właściciela, utrudniając lub
uniemożliwiając mu wykonywanie władztwa nad rzeczą.

AA3lkwA=
AA
90 Część II. Prawo rzeczowe

Roszczenie negatoryjne znajdzie w  szczególności zastosowanie w  przy-

padku przekraczających dozwoloną miarę immisji pośrednich (art. 144 KC).
Treścią roszczenia negatoryjnego jest żądanie przywrócenia stanu zgodnego
z prawem i zaniechanie naruszeń.

2. Legitymacja czynna. Zob. Rozdział 5 pkt 2 powyżej.

3. Legitymacja bierna. Osobą legitymowaną biernie w  przypadku po-

wództwa negatoryjnego jest osoba naruszająca własność, jeżeli naruszenie
to nie polega na pozbawieniu właściciela faktycznego władztwa nad rze-
czą. Może nią być właściciel nieruchomości sąsiedniej, osoba, na której pole-
cenie naruszono własność, osoba, która toleruje naruszenia ze strony innych
osób, będąc w stanie im zapobiec, gdy bezpośredni sprawcy są od niej zależ-
ni, osoba, która sama nie dokonała naruszenia, jeżeli naruszenia dokonano
na jej rzecz i w jej interesie.

4. Przedawnienie. Roszczenie negatoryjne ulega przedawnieniu na zasa-

dach ogólnych. Wyjątek wprowadza art. 223 KC, który przewiduje, że rosz-
czenie negatoryjne nie ulega przedawnieniu, jeżeli dotyczy nieruchomo-
ści. Zgodnie natomiast z art. 223 § 4 KC, roszczenie właściciela nie ulega
przedawnieniu, jeżeli dotyczy rzeczy wpisanej do krajowego rejestru utraco-
nych dóbr kultury.

Rozdział 7. Roszczenia uzupełniające

1. Pojęcie. Mają one za zadanie usunięcie negatywnych skutków, które inna

osoba wywoła w majątku właściciela.

2. Treść. Do uzupełniających zaliczają się następujące roszczenia:

• o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,
• o zwrot pobranych pożytków lub ich wartości,
• o odszkodowanie za zużycie rzeczy, jej pogorszenie lub utratę.
Mają charakter komplementarny wobec roszczenia windykacyjne-
go, wynikają z tego samego zdarzenia prawnego (faktycznego pozbawienia
władztwa nad rzeczą). Jednak roszczenia te nie mają charakteru obiektyw-
nego. Skuteczność ich ochrony zależy bowiem od dobrej czy też złej wiary
posiadacza oraz jego winy.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Roszczenia uzupełniające 91

Kodeks cywilny przewiduje trzy sytuacje:

• posiadacz samoistny jest w dobrej wierze,
• posiadacz samoistny jest w dobrej wierze, ale dowiedział się o wytoczeniu
przeciwko niemu powództwa,
• posiadacz samoistny jest w złej wierze.
Pomimo komplementarnego charakteru roszczeń uzupełniających wobec
roszczenia windykacyjnego, są  to  roszczenia odrębne, samodzielne w  sto-
sunku do roszczenia o wydanie rzeczy.
Roszczenia uzupełniające mogą więc być dochodzone łącznie z roszcze-
niem windykacyjnym, ale możliwe jest również ich oddzielne dochodzenie,
zarówno przed wytoczeniem powództwa windykacyjnego, jak i po dokona-
nym zwrocie rzeczy, przy zachowaniu rocznego terminu przedawnienia.

3. Przedawnienie. Roszczenia uzupełniające właściciela przedawniają się

z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy (art. 229 KC).

4. Sytuacja prawna posiadacza samoistnego w  dobrej wierze.

W myśl art. 224 § 1 KC samoistny posiadacz w dobrej wierze:
• nie jest zobowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy,
• nie jest odpowiedzialny za zużycie rzeczy, jej pogorszenie lub utratę,
• nabywa własność pożytków naturalnych, które zostały odłączone od rze-
czy w czasie trwania jego posiadania oraz zachowuje pobrane pożytki cy-
wilne, które stały się w tym czasie wymagalne.
Posiadaczem w dobrej wierze jest ten, kto pozostaje w błędnym, ale uspra-
wiedliwionym okolicznościami przekonaniu, że  przysługuje mu prawo
do rzeczy, w tym przypadku prawo własności rzeczy.

5. Sytuacja prawna posiadacza samoistnego w  dobrej wierze od

chwili, gdy wytoczono przeciwko niemu powództwo. Od  chwili,
w której posiadacz samoistny w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu
przeciwko niemu powództwa windykacyjnego, jest obowiązany do  wyna-
grodzenia za korzystanie z rzeczy i jest odpowiedzialny za jej zużycie, po-
gorszenie lub utratę, chyba że pogorszenie lub utrata nastąpiły bez jego
winy; jest obowiązany zwrócić pobrane od tej chwili pożytki, których nie
zużył, jak również uiścić wartość tych, które zużył (art. 224 § 2 KC).
Zgodnie z art. 228 KC, w przypadku, gdy posiadacz samoistny jest posiada-
czem własności państwowej i właściwy organ państwowy wezwał go do wy-
dania rzeczy, wezwanie to zastępuje powództwo sądowe. Co do zasady chwi-
lą, w której posiadacz samoistny w dobrej wierze dowiaduje się o wytoczeniu
przeciwko niemu powództwa, jest chwila doręczenia mu odpisu pozwu.

AA3lkwA=
AA
92 Część II. Prawo rzeczowe

Roszczenia z art. 224 § 2 KC przysługują właścicielowi tylko w przypadku wy-

toczenia powództwa windykacyjnego i  obejmują rozliczenia stron za  okres
od dowiedzenia się przez pozwanego posiadacza o wytoczeniu powództwa.

6. Sytuacja prawna posiadacza samoistnego w  złej wierze. Obo-

wiązki samoistnego posiadacza w złej wierze są takie same jak posiadacza
w dobrej wierze od chwili, w której dowiedział się o wytoczeniu przeciwko
niemu powództwa. Ponadto, posiadacz samoistny w złej wierze jest obowią-
zany zwrócić wartość pożytków, których nie pobrał z powodu złej gospo-
darki. Ponosi on odpowiedzialność za zużycie, pogorszenie lub utratę rzeczy,
chyba że rzecz uległaby pogorszeniu lub utracie także wtedy, gdyby znajdo-
wała się w posiadaniu osoby uprawnionej (art. 225 KC).

7. Przeciwstawne roszczenia samoistnego posiadacza. Często posia-

dacz samoistny dokonuje różnych nakładów na rzecz znajdującą się w jego
posiadaniu. Nakłady te obejmują różnego rodzaju wydatki na rzecz. Mogą
mieć one charakter rzeczowy, finansowy bądź też stanowić nakład pracy.
Wyróżnia się:
• nakłady konieczne,
• nakłady użyteczne,
• nakłady zbytkowe.
Przesłanki i  zakres roszczenia o  zwrot nakładów na  rzecz uzależnione
są od dobrej lub złej wiary posiadacza samoistnego, z wyodrębnieniem po-
średniej kategorii posiadacza samoistnego w dobrej wierze od chwili, kiedy
dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa windykacyjnego.

8. Roszczenia samoistnego posiadacza w dobrej wierze. Samoistny

posiadacz w dobrej wierze może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle,
o ile nie mają pokrycia w korzyściach, które uzyskał z rzeczy. Zwrotu in-
nych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość rzeczy w chwili
wydania jej właścicielowi (art. 226 § 1 KC).
Nakładami koniecznymi są  wydatki podejmowane dla utrzymania rze-
czy w stanie zdatnym do normalnego korzystania, zgodnie z jej przeznacze-
niem. Mieszczą się tu wydatki na remonty i konserwacje, dokonanie zasie-
wów, utrzymanie inwentarza, podatki i inne świadczenia publicznoprawne,
ubezpieczenie rzeczy itp. Nakłady użyteczne zmierzają do ulepszenia rzeczy.
Nakłady zbytkowe zmierzają do  nadania rzeczy cech odpowiadających
szczególnym upodobaniom właściciela.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Roszczenia uzupełniające 93

9. Roszczenia samoistnego posiadacza w dobrej wierze od chwili,

gdy dowiedział się o  wytoczeniu powództwa. Posiadacz samoistny
w  dobrej wierze, który dowiedział się o  wytoczeniu przeciwko niemu po-
wództwa, po tej chwili może żądać zwrotu jedynie nakładów koniecznych,
np. nakładów konserwacyjnych (art. 226 § 1 KC).

10. Roszczenia samoistnego posiadacza w  złej wierze. Samoistny

posiadacz w złej wierze może żądać jedynie zwrotu nakładów koniecznych
i to tylko o tyle, o ile właściciel wzbogaciłby się bezpodstawnie jego kosztem
(art. 226 § 2 KC).

11. Rozliczenie nakładów na  rzecz i przedawnienie roszczeń z  ty-

tułu poniesionych nakładów. Rozliczenie nakładów na  rzecz następu-
je według zasad określonych przepisami o  bezpodstawnym wzbogaceniu
(art. 405 i n. KC).
Roszczenia o zwrot nakładów na rzecz przedawniają się z upływem roku
od  dnia zwrotu rzeczy. Dopóki samoistny posiadacz nie wyda rzeczy wła-
ścicielowi, dopóty nie może zgłosić pod jego adresem roszczenia o  zwrot
nakładów.

12. Uprawnienia samoistnego posiadacza w przypadku połączenia

przedmiotów. Samoistny posiadacz w  dobrej wierze może, przywracając
stan poprzedni, zabrać przedmioty, które połączył z rzeczą, chociażby stały
się jej częściami składowymi (art. 227 § 1 KC).
Wykonanie przez posiadacza przysługującego mu uprawnienia nie
mogłoby jednak nastąpić, jeżeli odłączenie miałoby spowodować uszko-
dzenie rzeczy właściciela.
Jeżeli połączenia dokonał posiadacz samoistny w  złej wierze albo w  do-
brej wierze po dniu, w którym dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu
powództwa, właściciel może przyłączone przedmioty zatrzymać za zwrotem
kosztów i robocizny albo sumy odpowiadającej zwiększeniu wartości rzeczy
(art. 227 § 2 KC).

13. Sytuacja posiadacza zależnego. W myśl art. 230 KC, przepisy do-

tyczące roszczeń właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi o wyna-
grodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich war-
tości oraz o naprawienie szkody z powodu pogorszenia lub utraty rzeczy, jak
również przepisy dotyczące roszczeń samoistnego posiadacza o zwrot nakła-
dów na rzecz, stosuje się odpowiednio do stosunku między właścicielem
rzeczy a posiadaczem zależnym, o ile z przepisów regulujących ten stosu-
nek nie wynika nic innego.

AA3lkwA=
AA
94 Część II. Prawo rzeczowe

Przepis ten odsyła do odpowiedniego stosowania art. 224–229 KC w na-

stępujących sytuacjach:
• gdy posiadacz zależny jest posiadaczem bez tytułu prawnego,
• gdy z przepisów lub z umowy regulujących stosunek, który stanowi źródło
posiadania zależnego, nie wynika nic innego.
Za posiadacza zależnego, w rozumieniu art. 230 KC, należy uważać po-
siadacza, który – wykonując władztwo nad rzeczą – nie ma do tego odpo-
wiedniego prawa, skutecznego względem właściciela, albo też prawo takie
miał, ale je następnie utracił.
Przez pojęcie dobrej wiary posiadacza zależnego rozumie się błędne,
ale usprawiedliwione okolicznościami przekonanie, że  jego posiadanie jest
zgodne z treścią tego prawa, w zakresie którego włada rzeczą (np. najmu czy
dzierżawy).
Posiadacz zależny jest w złej wierze, jeżeli wywodzi swoje władztwo nad
rzeczą od  innego posiadacza nieuprawnionego i  jest świadom tego faktu
(zob. wyr. SN z 11.6.1974 r., II CR 246/74, OSP 1976, Nr 2, poz. 29).
Roszczenie właściciela przeciwko posiadaczowi zależnemu przedawnia się
z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy właścicielowi.

Rozdział 8. Roszczenia wynikające z budowy

na cudzym gruncie

1. Ratio legis i  podmiotowy zakres roszczeń. Nakłady posiadacza

na  rzecz mogą też polegać na  wzniesieniu na  powierzchni lub pod po-
wierzchnią gruntu budynku lub innego urządzenia.
Zasadniczo działanie takie stanowi naruszenie cudzej własności. Jednak
na  skutek wzniesienia budynku lub innego urządzenia na  gruncie właści-
ciela, w myśl zasady superficies solo cedit, z zastrzeżeniem wyjątków przewi-
dzianych przez ustawę, staje się on częścią składową tego gruntu. Poniesio-
ne przez posiadacza nakłady zwiększają więc przedmiotowy zakres cudzej
własności.
W  takim przypadku pojawia się problem wzajemnych rozliczeń posia-
dacza i  właściciela. W  myśl art.  231 §  1  KC, samoistny posiadacz gruntu
w  dobrej wierze, który wzniósł na  powierzchni lub pod powierzchnią
gruntu budynek lub inne urządzenie o  wartości przenoszącej znacznie
wartość zajętej na  ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł
na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Na-
tomiast zgodnie z art. 231 § 2 KC właściciel gruntu, na którym wzniesio-
no budynek lub inne urządzenie o  wartości przenoszącej znacznie war-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 8. Roszczenia wynikające z budowy… 95

tość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek
lub inne urządzenie, nabył od  niego własność działki za  odpowiednim
wynagrodzeniem.
W razie braku przesłanek do zastosowania art. 231 KC znajdą zastosowa-
nie art. 222–227 KC.
Roszczenia z  art.  231  KC przysługują także samoistnemu posiadaczo-
wi użytkowania wieczystego oraz użytkownikowi wieczystemu (zob.  wyr.
SN z 28.6.1973 r., III CRN 154/73, OSNC 1974, Nr 6, poz. 111 i z 17.4.1997 r.,
I CKU 32/97, Prok. i Pr. 1997, Nr 10, s. 35).

2. Wynagrodzenie. Wynagrodzenie za zajętą nieruchomość gruntową po-

winno mieć postać jednorazowego świadczenia pieniężnego. Powinno ono
stanowić ekwiwalent wartości nabywanego gruntu.
Jeżeli realizacja roszczenia z  art.  231  KC następuje w  trybie umownym,
strony – zgodnie z zasadą swobody umów z art. 3531 KC – określają to wy-
nagrodzenie w  umowie. Natomiast jeżeli realizacja roszczenia następuje
w  trybie sądowym (orzeczenia sądowego, ugody sądowej), podstawą usta-
lenia wynagrodzenia dla właściciela nieruchomości będzie wartość rynkowa
nieruchomości z daty orzekania.

3. Roszczenie posiadacza o  przeniesienie własności gruntu. Rosz-

czenie o przeniesienie własności gruntu, na którym posiadacz wzniósł budy-
nek lub inne urządzenie, powstaje jeżeli posiadacz był posiadaczem samo-
istnym w dobrej wierze.
Posiadanie samoistne polega na władaniu rzeczą tak jak właściciel. Dobra
wiara polega na błędnym, ale usprawiedliwionym okolicznościami przeko-
naniu posiadacza samoistnego, że  przysługuje mu prawo własności rzeczy.
Roszczenie to  przysługuje także współposiadaczom samoistnym grun-
tu. Dobra wiara posiadacza musi istnieć podczas wznoszenia budynku
lub innego urządzenia. Jeżeli budowy dokonuje kilku samoistnych posia-
daczy, dobra wiara musi zachodzić po  stronie każdego z  nich. Roszczenie
przewidziane w art. 231 § 1 KC nie ulega przedawnieniu. Roszczenie to bo-
wiem wynika z posiadania i z posiadaniem jest ściśle związane. Oznacza to,
że  utrzymuje się i  może być realizowane przez cały czas trwania posia-
dania. Osoba, która z  jakiejkolwiek przyczyny utraciła władztwo nad rze-
czą przestaje być posiadaczem, a wtedy traci roszczenie o wykup i problem
przedawnienia w ogóle nie istnieje (uchw. SN z 18.3.1968 r., III CZP 15/68,
OSNCPiUS 1968, Nr 8–9, poz. 138).

AA3lkwA=
AA
96 Część II. Prawo rzeczowe

4. Roszczenie właściciela o wykup gruntu. Zgodnie z art. 231 § 2 KC,

właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o war-
tości przenoszącej znacznie wartość zajętej na  ten cel działki, może żądać,
aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność
działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Legitymacja czynna przysługu-
je w tym wypadku właścicielowi gruntu zabudowanego nielegalnie. Legity-
macja bierna przysługuje temu, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie,
niezależnie od tego, czy osoba, która wzniosła budynek lub inne urządzenie
była posiadaczem i niezależnie od tego, czy była w dobrej wierze. Dla realiza-
cji roszczenia z art. 231 § 2 KC ustawa wymaga znacznej dysproporcji między
wartością wzniesionego budynku lub innego urządzenia a wartością zajętej
pod budowę działki.
Roszczenie właściciela o  wykup gruntu może również powstać na  sku-
tek przekroczenia granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urzą-
dzenia na nieruchomości sąsiedniej. Jeżeli przekroczenie granicy nastąpiło
bez winy umyślnej, właściciel, którego granice naruszono, nie może żądać
przywrócenia stanu poprzedniego, chyba że  bez nieuzasadnionej zwło-
ki sprzeciwił się przekroczeniu granicy, albo że  grozi mu niewspółmiernie
wielka szkoda. Może on żądać albo stosownego wynagrodzenia w zamian
za ustanowienie odpowiedniej służebności gruntowej, albo wykupienia za-
jętej pod budowę części gruntu, jak również tej części, która na skutek bu-
dowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze (art. 151 KC).

Rozdział 9. Użytkowanie wieczyste

1. Regulacja prawna. Instytucja użytkowania wieczystego została wpro-

wadzona do polskiego systemu prawnego ustawą z 14.7.1961 r. o gospodarce
terenami w miastach i osiedlach (t.j. Dz.U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 ze zm.,
obowiązywała do 31.7.1985 r.). Zastąpiła ona wcześniejsze instytucje prawne,
które podobnie jak użytkowanie wieczyste stwarzały możliwość długookre-
sowego korzystania przez osoby fizyczne i osoby prawne z cudzych gruntów
– prawo zabudowy, własność czasową, wieczystą dzierżawę, wieloletnie użyt-
kowanie. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym instytucję użytkowa-
nia wieczystego normują art. 232–243 KC oraz art. 27 i n. GospNierU.

2. Przedmiot użytkowania wieczystego. Zgodnie z  art.  232 §  1  KC,

przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być grunty stanowiące wła-
sność Skarbu Państwa, a  położone w  granicach administracyjnych miast
oraz grunty Skarbu Państwa położone poza tymi granicami, lecz włączone

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Użytkowanie wieczyste 97

do planu zagospodarowania przestrzennego miasta i przekazane do realizacji

zadań jego gospodarki, a  także grunty stanowiące własność jednostek sa-
morządu terytorialnego lub ich związków. W wypadkach przewidzianych
w przepisach szczególnych przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być
także inne grunty Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego
lub ich związków (art. 232 § 2 KC). Przedmiotem użytkowania wieczyste-
go mogą być zarówno grunty zabudowane, jak i niezabudowane. W przy-
padku gruntów zabudowanych użytkownik wieczysty nabywa na własność
budynki i inne urządzenia wzniesione na gruncie z chwilą zawarcia umowy
o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste. Nabycie to jest odpłatne. Zgod-
nie z art. 31 GospNierU, oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości
gruntowej zabudowanej następuje z  równoczesną sprzedażą położonych
na  tej nieruchomości budynków i  innych urządzeń. Użytkownik staje się
z mocy prawa właścicielem budynków i urządzeń, które wzniósł na gruncie
oddanym w użytkowanie wieczyste. Przysługująca mu własność budynków
i urządzeń jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym. Przysługu-
jąca użytkownikowi wieczystemu odrębna własność budynków nie może być
przedmiotem samodzielnych rozporządzeń. Takie rozporządzenie dopusz-
czalne jest tylko łącznie z użytkowaniem wieczystym.
Wygaśnięcie użytkowania wieczystego pociąga za  sobą wygaśnięcie pra-
wa własności budynków i innych urządzeń. Budynki i inne urządzenie stają
się częściami składowymi gruntu. Użytkownikowi wieczystemu przysługu-
je jednak wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na własność
budynki i  inne urządzenia. Wynagrodzenie powinno być równe wartości
tych budynków i  urządzeń określonej na  dzień wygaśnięcia użytkowania
wieczystego. Za budynki i inne urządzenia wzniesione wbrew postanowie-
niom umowy wynagrodzenie nie przysługuje (art. 33 ust. 2 GospNierU).

3. Podmiot użytkowania wieczystego. Zgodnie z art. 232 § 1 KC, grunt

może być oddany w użytkowanie wieczyste osobie fizycznej i osobie prawnej.
Wbrew literalnemu brzmieniu tego przepisu należy uznać, że  podmiotem
użytkowania wieczystego mogą być również jednostki organizacyjne nie-
mające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność
prawną.
Podmiotem użytkowania wieczystego nie może być podmiot, któremu
przysługuje prawo własności tego gruntu. Dochodzi wówczas do tzw. kon-
fuzji praw podmiotowych, w następstwie której słabsze prawo podmiotowe,
jakim jest użytkowanie wieczyste, wygasa.

AA3lkwA=
AA
98 Część II. Prawo rzeczowe

4. Treść użytkowania wieczystego. Zgodnie z art. 233 KC, w granicach,

określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umo-
wę o  oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do  jednostek
samorządu terytorialnego bądź ich związków w  użytkowanie wieczyste,
użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób. W tych
samych granicach użytkownik wieczysty może swoim prawem rozporzą-
dzać. Artykuł 233 KC określa granice i treść prawa użytkowania wieczystego.
Zgodnie z tym przepisem granice tego prawa wyznaczane są przez: ustawy,
zasady współżycia społecznego oraz umowę o oddanie gruntu w użytkowa-
nie wieczyste.
Z  art.  233  KC wynikają dwa podstawowe uprawnienia użytkowni-
ka wieczystego. Ma  on prawo korzystać z  gruntu oddanego mu w  użyt-
kowanie wieczyste z  wyłączeniem innych osób oraz może swoim prawem
rozporządzać.
Korzystanie z  gruntu obejmuje takie uprawnienia, jak posiadanie, uży-
wanie, pobieranie pożytków naturalnych i  cywilnych, wznoszenie budyn-
ków i urządzeń (tylko tych, które zostały przewidziane w umowie o oddanie
gruntu w użytkowanie wieczyste). Sposób korzystania z gruntu Skarbu Pań-
stwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich
związków przez wieczystego użytkownika powinien być określony w umo-
wie (art. 239 § 1 KC).
Rozporządzanie prawem użytkowania wieczystego może polegać na: przenie-
sieniu tego prawa na inną osobę, obciążeniu tego prawa ograniczonym pra-
wem rzeczowym, zrzeczeniu się użytkowania wieczystego.

5. Odrębna własność budynków. Zgodnie z art. 235 § 1 KC, budynki

i  inne urządzenia wzniesione na  gruncie Skarbu Państwa lub gruncie na-
leżącym do  jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków przez
wieczystego użytkownika stanowią jego własność. To samo dotyczy budyn-
ków i innych urządzeń, które wieczysty użytkownik nabył zgodnie z właści-
wymi przepisami przy zawarciu umowy o  oddanie gruntu w  użytkowanie
wieczyste. Grunt oddany w użytkowanie wieczyste stanowi nadal przedmiot
własności państwowej lub samorządowej. Natomiast użytkownikowi wieczy-
stemu przysługuje odrębna własność budynku. Przysługująca wieczystemu
użytkownikowi własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest
prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 235 § 2 KC). Skut-
kiem tego odrębna własność budynku (urządzeń) gaśnie wraz z wygaśnię-
ciem użytkowania wieczystego. Odrębna własność budynków nie może być
samoistnym przedmiotem rozporządzeń. Z drugiej strony, rozporządzenie

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Użytkowanie wieczyste 99

prawem użytkowania wieczystego obejmuje ex lege znajdujące się na użyt-

kowanym gruncie budynki stanowiące własność użytkownika wieczystego.

6. Charakter użytkowania wieczystego. Wyróżnia się następujące cechy

charakterystyczne użytkowania wieczystego:
• jest zbywalne,
• podlega dziedziczeniu,
• jest to prawo podmiotowe bezwzględne,
• jest to prawo terminowe – można je ustanowić na okres od 40 do 99 lat,
przy czym użytkownik ma prawo żądać przedłużenia tego okresu, a od-
mowa jest dopuszczalna jedynie ze względu na ważny interes społeczny,
• jest to prawo celowe – w umowie ustanawiającej prawo użytkowania wie-
czystego powinien być określony sposób korzystania z gruntu,
• podlega egzekucji,
• jest odpłatne.

7. Wygaśnięcie użytkowania wieczystego. Co  do  zasady, użytkowa-

nie wieczyste wygasa wskutek upływu terminu, na który prawo to zostało
ustanowione.
Nadzwyczajny tryb rozwiązania stosunku użytkowania wieczystego prze-
widuje art.  240  KC. Zgodnie z  tym przepisem, umowa o  oddanie gruntu
Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorial-
nego bądź ich związków w  użytkowanie wieczyste może ulec rozwiązaniu
przed upływem określonego w  niej terminu, jeżeli wieczysty użytkownik
korzysta z gruntu w sposób oczywiście sprzeczny z jego przeznaczeniem
określonym w  umowie, w  szczególności jeżeli wbrew umowie użytkownik
nie wzniósł określonych w niej budynków lub urządzeń.
Ponadto, użytkowanie wieczyste ulega rozwiązaniu (jeżeli nie dojdzie
do tego na mocy porozumienia stron) w wyniku uwzględnienia powództwa
cywilnego, z którym może wystąpić starosta wykonujący zadania z zakre-
su administracji rządowej lub zarząd jednostki samorządu terytorialnego.
Nie ma  przeszkód do  wcześniejszego rozwiązania umowy za  porozu-
mieniem stron. Innymi przyczynami wygaśnięcia użytkowania wieczyste-
go są:
• zrzeczenie się tego prawa przez uprawnionego (art. 16 GospNierU),
• konfuzja (art. 17 GospNierU) oraz
• wywłaszczenie (art. 112 i n. GospNierU).

AA3lkwA=
AA
100 Część II. Prawo rzeczowe

8. Skutki wygaśnięcia użytkowania wieczystego. Wskutek wygaśnię-

cia użytkowania wieczystego wygasa prawo własności budynków i  innych
urządzeń znajdujących się na  gruncie oddanym w  użytkowanie wieczyste.
W razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego na skutek upływu okresu usta-
lonego w umowie albo na skutek rozwiązania umowy przed upływem tego
okresu użytkownikowi wieczystemu przysługuje wynagrodzenie za  wnie-
sione przez niego lub nabyte na własność budynki i inne urządzenia. Wy-
nagrodzenie powinno być równe wartości tych budynków i urządzeń okre-
ślonej na dzień wygaśnięcia użytkowania wieczystego. Za budynki i inne
urządzenia wzniesione wbrew postanowieniom umowy wynagrodzenie nie
przysługuje (art. 33 ust. 2 GospNierU).
Roszczenie przeciwko wieczystemu użytkownikowi o naprawienie szkód
wynikłych z niewłaściwego korzystania z gruntu Skarbu Państwa lub grun-
tu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków, jak
również roszczenie wieczystego użytkownika o  wynagrodzenie za  budynki
i urządzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanego gruntu, przedawniają
się z upływem 3 lat od tej daty (art. 243 KC). Wraz z wygaśnięciem użytko-
wania wieczystego wygasają ustanowione na nim obciążenia (art. 241 KC).
Obciążeniami są  wszystkie prawa rzeczowe ograniczone ustanowione
na prawie użytkowania wieczystego, a także prawa najmu i dzierżawy oraz
prawa i roszczenia osobiste ujawnione w księdze wieczystej.
Zgodnie z  art.  101 KWU, wierzycielom hipotecznym użytkowania wie-
czystego, którzy utracili hipoteki wskutek wygaśnięcia użytkowania wieczy-
stego, przysługuje ustawowe prawo zastawu na  roszczeniach użytkownika
wieczystego o wynagrodzenie za wzniesione przez niego lub nabyte na wła-
sność budynki albo inne urządzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanej
nieruchomości.
O pierwszeństwie ustawowego prawa zastawu rozstrzyga pierwszeństwo
hipotek obciążających wygasłe prawo użytkowania wieczystego.

Rozdział 10. Prawa rzeczowe ograniczone

1. Charakter ograniczonych praw rzeczowych. Ograniczone prawa

rzeczowe to prawa podmiotowe bezwzględne obciążające własność. Trady-
cyjnie są one określane prawami na rzeczy cudzej (iura in re aliena).

2. Pojęcie ograniczonych praw rzeczowych. Ograniczone prawa rze-

czowe polegają na wykonywaniu niektórych uprawnień na cudzej rzeczy,
przysługujących w zwykłych warunkach właścicielowi. Ograniczone prawa

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Prawa rzeczowe ograniczone 101

rzeczowe stanowią zatem obciążenia prawa własności. Zakres tych obcią-

żeń jest rozmaity, odmienny w przypadku poszczególnych praw. Przeważnie
ograniczone prawa rzeczowe polegają na korzystaniu w oznaczonym zakresie
z cudzej rzeczy (prawo użytkowania, służebności i spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu). Jednak w niektórych przypadkach przyznany i chronio-
ny interes osoby uprawnionej polega tylko na tym, że może ona zaspokoić
swoją wierzytelność z obciążonej rzeczy. Korzyść uprawnionego realizuje
się poprzez egzekucję z  rzeczy obciążonej, natomiast ciężar właściciela
polega na konieczności znoszenia takiej egzekucji (zastaw i hipoteka).

3. Katalog ograniczonych praw rzeczowych. Zgodnie z zasadą nume-

rus clausus (tj.  tzw. zamkniętej listy), treść poszczególnych ograniczonych
praw rzeczowych, jak też ich rodzaje, ustalone zostały w sposób ścisły i bez-
względny w przepisach prawnych. Podmioty prawa cywilnego nie mogą:
• ustanowić innych takich praw niż ustalone przez ustawę ani też
• zmienić ze  skutkiem bezwzględnym (tj.  w  odniesieniu do  wszystkich
uczestników obrotu prawnego) ich treści.
Zamknięty katalog ograniczonych praw rzeczowych zawiera art. 244 KC.

UŻYTKOWANIE SŁUŻEBNOŚĆ ZASTAW

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

SPÓŁDZIELCZE WŁASNOŚCIOWE
HIPOTEKA
PRAWO DO LOKALU

4. Ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Do ustanowie-

nia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio przepisy
o  przeniesieniu własności. Jednak do  ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego na nieruchomości nie stosuje się przepisów o niedopuszczalno-
ści warunku lub terminu. Forma aktu notarialnego jest potrzebna tylko dla
oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia.
Nabycie ograniczonego prawa rzeczowego następuje zatem z  mocy zo-
bowiązująco-rozporządzającej umowy o ustanowieniu prawa (art. 155 § 1
w  zw. z  art.  245 §  1  KC). Jednak do  ustanowienia zastawu niezbędna jest
jeszcze realna czynność wydania rzeczy wierzycielowi (art. 307 § 1 KC), na-

AA3lkwA=
AA
 z II raw rz z w

tomiast do ustanowienia hipoteki konieczny jest wpis tego prawa do księgi

wieczystej (art. 67 KWU).

. owstanie o raniczone o prawa rzeczowe o. Ograniczone prawo

rzeczowe może powstać:
• z mocy samego prawa,
• na podstawie orzeczenia sądowego,
• na podstawie decyzji administracyjnej.
a. owstanie z mocy same o prawa. Ex lege mogą powstać zastaw i słu-
żebność gruntowa czynna. Zgodnie z  art. 292   KC, służebność gruntowa
może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzy-
staniu z trwałego i widocznego urządzenia. Przepisy o nabyciu własności nie-
ruchomości przez zasiedzenie stosuje się odpowiednio. Wyjątkowo, z mocy
przepisów odrębnych, powstaje także zastaw ustawowy (zob.  np.  art. 432,
670, 790, 802 KC). Stosuje się do niego ogólne przepisy o zastawie na rze-
czach ruchomych (art. 326 KC).
b. owstanie na po stawie orzeczenie s owe o. Na podstawie konsty-
tutywnego orzeczenia sądowego mogą powstać ograniczone prawa rzeczowe
– w przypadkach, gdy zezwala na to ustawa.
W drodze orzeczenia sądu może np. powstać służebność drogi koniecz-
nej (art.  145 i 146   KC) czy też służebność gruntowa niezbędna z  powo-
du przekroczenia granic gruntu sąsiedniego przy wznoszeniu budynku
(art. 151 KC). Także przy zniesieniu współwłasności może zachodzić potrze-
ba ustanowienia odpowiednich służebności. Zgodnie z art. 212 § 1 zd. 2 KC,
przy podziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi
służebnościami gruntowymi.
c. owstanie na po stawie ecyz i a ministracy ne . Wyjątkowo ogra-
niczone prawa rzeczowe mogą powstać na podstawie decyzji administracyj-
nej stanowiącej rodzaj zdarzenia cywilnoprawnego. Zgodnie z art. 112 ust. 2
GospNierU, wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu lub ogra-
niczeniu w drodze decyzji prawa własności, prawa użytkowania wieczystego
lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości.

. rzeniesienie o raniczone o prawa rzeczowe o. Wymaga umowy

między uprawnionym a nabywcą oraz – jeżeli prawo jest ujawnione w księ-
dze wieczystej – wpisu do  tej księgi, chyba że   przepis szczególny stanowi
inaczej.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Prawa rzeczowe ograniczone 103

7. Wygaśnięcie ograniczonego prawa rzeczowego. Ograniczone

prawa rzeczowe wygasają w poniżej opisanych przypadkach.
a. Zrzeczenie się. Zgodnie z art. 246 § 1 KC, jeżeli uprawniony zrzeka się
ograniczonego prawa rzeczowego, prawo to wygasa. Oświadczenie o zrze-
czeniu się prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej.
Jednak gdy ustawa nie stanowi inaczej, a  prawo było ujawnione w  księdze
wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi
wieczystej (art. 246 § 2 KC).
b. Konfuzja. Ograniczone prawo rzeczowe wygasa, jeżeli przejdzie na wła-
ściciela rzeczy obciążonej albo jeżeli ten, komu prawo takie przysługuje,
nabędzie własność rzeczy obciążonej. W  wyniku różnorodnych zdarzeń
prawnych, następujących od  czasu ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego, dokonuje się zjednoczenie (confusio) w  jednej osobie prawa
własności i  ograniczonego prawa rzeczowego. Nie ma  wówczas koniecz-
ności podtrzymywania bytu prawnego ograniczonego prawa rzeczowego
(art. 247 KC).
c. Inne przypadki wygaśnięcia. Ograniczone prawo rzeczowe wygasa
także:
• jeżeli zostało ustanowione z  zastrzeżeniem terminu końcowego – wów-
czas wygasa z upływem tego terminu,
• w  przypadku śmierci uprawnionego – art.  266 (użytkowanie) oraz
art. 299 KC (służebność osobista),
• ex lege wskutek niewykonywania przez 10 lat – np. art. 255 (użytkowa-
nie), art. 293 KC (służebność gruntowa),
• w przypadku wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką – po-
ciąga to za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku praw-
nego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające za-
bezpieczeniu (art. 94 KWU),
• w  razie zniesienia służebności na  mocy konstytutywnego orzeczenia
sądowego (art. 294 i 295 KC),
• w  przypadku wywłaszczenia nieruchomości – wówczas na  mocy de-
cyzji następuje pozbawienie danego prawa rzeczowego (art.  112 ust.  2
GospNierU).

8. Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego. Zmiana treści

ograniczonego prawa rzeczowego wymaga umowy między uprawnionym
a właścicielem rzeczy obciążonej, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze
wieczystej – wpisu do tej księgi. Jeżeli zmiana treści prawa dotyka praw oso-

AA3lkwA=
AA
104 Część II. Prawo rzeczowe

by trzeciej, do zmiany potrzebna jest zgoda tej osoby. Oświadczenie osoby

trzeciej powinno być złożone jednej ze stron.

9. Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych. W  przypadku,

gdy kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo
powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa po-
wstałego wcześniej. Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych może
być zmienione. Zmiana nie narusza praw mających pierwszeństwo niższe
aniżeli prawo ustępujące pierwszeństwa, a wyższe niż prawo, które uzysku-
je pierwszeństwo ustępującego prawa. Do zmiany pierwszeństwa praw rze-
czowych ograniczonych potrzebna jest umowa między tym, czyje prawo
ma  ustąpić pierwszeństwa, a  tym, czyje prawo ma  uzyskać pierwszeń-
stwo ustępującego prawa. Jeżeli chociaż jedno z  tych praw jest ujawnione
w księdze wieczystej, potrzebny jest także wpis do księgi wieczystej. Zmia-
na pierwszeństwa staje się bezskuteczna z chwilą wygaśnięcia prawa, które
ustąpiło pierwszeństwa.

10. Ochrona ograniczonych praw rzeczowych. Do ochrony praw rze-

czowych ograniczonych stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie wła-
sności (art. 251 KC). Są to art. 222–231 KC, które zostały omówione w Dzia-
le V KC – Ochrona własności. Nastąpiło tu więc odesłanie do wcześniejszych
przepisów KC traktujących o roszczeniu windykacyjnym (art. 222 § 1 KC)
i  roszczeniu negatoryjnym (art.  222 §  2  KC), ze  wskazaniem, że  chodzi
o  stosowanie odpowiednie, uwzględniające specyfikę ograniczonych praw
rzeczowych.
Przepisy te znajdą jednak zastosowanie tylko w odniesieniu do tych praw
rzeczowych ograniczonych, z  którymi wiąże się określone władztwo nad
rzeczą (użytkowanie, spółdzielcze własnościowe prawo do  lokalu, służeb-
ność mieszkania, zastaw z wydaniem rzeczy zastawnikowi). Przepisy te nie
mają zastosowania do hipoteki. W tym indywidualnym przypadku ustawa
o księgach wieczystych i hipotece ustanawia własne środki ochrony hipote-
ki, dostosowane do specyfiki tego prawa rzeczowego (zob. art. 91–93 KWU).
Poza ochroną, o  której mowa w  art.  251  KC, ograniczone prawa rzeczo-
we chronione są przepisami KPC o egzekucji (zob. wyr. SN z 18.2.2004 r.,
V CK 241/03, OSNC 2005, Nr 3, poz. 46).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 11. Użytkowanie 105

Rozdział 11. Użytkowanie

1. Pojęcie. Użytkowanie jest to ograniczone prawo rzeczowe, którego treścią

jest prawo do używania rzeczy oraz do pobierania jej pożytków, przy czym
jego wykonywanie może być ograniczone do oznaczonej części rzeczy (np. jed-
nego z lokali znajdujących się w budynku) oraz oznaczonych pożytków (np. tyl-
ko do owoców z wyłączeniem możliwości zbierania siana na terenie sadu).

2. Przedmiot. Przedmiotem użytkowania mogą być:

• rzeczy ruchome,
• nieruchomości,
• prawa (np. użytkowanie wieczyste, udział we współwłasności itp.).

3. Podmiot. Użytkowanie może być ustanowione na rzecz:

• osób fizycznych (art. 266–270 KC),
• rolniczych spółdzielni produkcyjnych (art. 271–279 KC),
• osób prawnych niebędących rolniczymi spółdzielniami produkcyjnymi
(art. 284 KC),
• jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej wypo-
sażonych przez ustawę w zdolność prawną (np. osobowych spółek prawa
handlowego – art. 331 KC i art. 8 KSH).

4. Charakter. Wyróżnia się następujące cechy użytkowania jako ograniczo-

nego prawa rzeczowego:
• jest prawem niezbywalnym, nie jest możliwe przeniesienie go na  inne
podmioty;
• nie podlega też dziedziczeniu;
• można dopuścić do korzystania z przedmiotu użytkowania inne osoby
na podstawie stosunków prawnych o charakterze względnym (np. najmu,
dzierżawy);
• może być ustanowione terminowo lub bez oznaczenia terminu, a prawo
to wygasa z mocy prawa, jeśli nie jest wykonywane przez 10 lat. Wygaśnię-
cie użytkowania prowadzi do obowiązku zwrotu rzeczy oraz naprawienia
ewentualnie powstałej wskutek niewłaściwego użytkowania szkody;
• może być zarówno prawem odpłatnym, jak i nieodpłatnym.

5. Ustanowienie. Najczęściej do  ustanowienia użytkowania dochodzi

w wyniku:
• umowy pomiędzy właścicielem a przyszłym użytkownikiem oraz
• na skutek decyzji administracyjnej.

AA3lkwA=
AA
106 Część II. Prawo rzeczowe

Użytkowania nie można nabyć w drodze zasiedzenia.

Zgodnie z art. 265 § 3 KC, do ustanowienia użytkowania na prawie sto-
suje się odpowiednio przepisy o  przeniesieniu tego prawa (np.  zgod-
nie z  art.  237  KC, do  ustanowienia użytkowania na  użytkowaniu wie-
czystym stosuje się przepisy o  przeniesieniu własności nieruchomości
– art. 155–158 KC).

6. Sposób wykonywania. Użytkownik powinien wykonywać swoje prawo

zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki (art. 256 KC).
Zakres wymagań prawidłowej gospodarki określa:
• charakter nieruchomości będącej przedmiotem użytkowania,
• przyczynę i cel, dla których zostało ono ustanowione oraz
• czas jego trwania (wyr. SN z 19.8.1980 r., III CRN 145/80, Legalis; zob. też
orz. SN z 12.5.1992 r., I CR 167/59, OSNCK 1961, Nr 1, poz. 8).

7. Ciężary. W stosunkach wzajemnych między użytkownikiem a właścicie-

lem użytkownik ponosi ciężary, które zgodnie z wymaganiami prawidłowej
gospodarki powinny być pokrywane z pożytków rzeczy (art. 258 KC). Do ta-
kich ciężarów należą np. podatki i inne należności publicznoprawne, a także
należności z tytułu ubezpieczenia majątkowego przedmiotu użytkowania.
Właściciel nie ma obowiązku czynić nakładów na rzecz obciążoną użyt-
kowaniem. Natomiast w  przypadku, gdy takie nakłady poczynił, może
od  użytkownika żądać ich zwrotu według przepisów o  prowadzeniu cu-
dzych spraw bez zlecenia (art. 259 KC).

8. Nakłady użytkownika. W  braku odmiennej umowy użytkownik zo-

bowiązany jest dokonywać tylko tych napraw i  nakładów, które związane
są ze zwykłym korzystaniem z rzeczy. O potrzebie innych napraw i nakła-
dów powinien niezwłocznie zawiadomić właściciela i zezwolić mu na do-
konanie potrzebnych robót (art. 260 § 1 KC).
Jeżeli użytkownik poczynił nakłady, do  których nie był obowiązany,
stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zle-
cenia (art. 260 § 2 KC).

9. Roszczenia osób trzecich. Jeżeli osoba trzecia dochodzi przeciwko

użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, użytkownik powi-
nien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela. O dochodzeniu roszcze-
nia można mówić np.  z  chwilą doręczenia użytkownikowi odpisu pozwu.
Z tą chwilą powstaje obowiązek powiadomienia właściciela.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 11. Użytkowanie 107

10. Przedawnienie. Zgodnie z art. 263 KC, właścicielowi rzeczy służy prze-

ciwko użytkownikowi roszczenie o:
• naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy albo
• zwrot nakładów na rzecz.
Użytkownikowi przysługuje natomiast przeciwko właścicielowi roszcze-
nie o zwrot nakładów na rzecz. Roszczenia te przedawniają się z upływem
roku od dnia zwrotu rzeczy.

11. Wygaśnięcie. Użytkowanie wygasa na skutek niewykonywania przez

10 lat (art. 255 KC). Ponadto, użytkowanie wygasa z upływem czasu określo-
nego w umowie, a także gdy uprawniony złoży oświadczenie o zrzeczeniu
się swego prawa (art. 246 KC) i prawo to zostanie wykreślone z księgi wie-
czystej, jeżeli było w niej ujawnione. Kolejną przyczyną wygaśnięcia użytko-
wania jest konfuzja, tzn. gdy użytkownik stanie się właścicielem rzeczy ob-
ciążonej użytkowaniem (art. 247 KC). Użytkowanie wygasa też w przypadku
wywłaszczenia nieruchomości obciążonej użytkowaniem.
Natomiast użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej wygasa naj-
później z chwilą jej śmierci (art. 266 KC).

PRZYCZYNY WYGAŚNIĘCIA UŻYTKOWANIA

niewykonywanie przez 10 lat

upływ terminu

zrzeczenie się

konfuzja

wywłaszczenie

śmierć użytkownika – osoby fizycznej

Wygaśnięcie użytkowania nakłada na  dotychczasowego użytkowni-

ka obowiązek zwrotu rzeczy właścicielowi w  takim stanie, w  jakim po-
winna się znajdować stosownie do  przepisów o  wykonywaniu użytkowa-
nia (art. 262 KC), a jeżeli stan ten został określony w umowie, zgodnie z jej
postanowieniami.

AA3lkwA=
AA
108 Część II. Prawo rzeczowe

12. Użytkowanie przez osoby fizyczne. Kodeks cywilny w sposób szcze-

gółowy reguluje użytkowanie przez osoby fizyczne (art. 266–270 KC).
Odmienności tych regulacji dotyczą głównie możliwości zmiany prze-
znaczenia przedmiotu użytkowania oraz „przełamania” zasady superfi-
cies solo cedit w odniesieniu do budynków, innych obiektów wzniesionych
oraz drzew i roślin zasadzonych i zasianych na użytkowanym gruncie.
Zasadą jest, że użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej powin-
no służyć jej utrzymaniu. Ponieważ prawo to  służy zabezpieczeniu oso-
bistych potrzeb konkretnego użytkownika, wygasa najpóźniej z  chwilą
śmierci uprawnionego. Użytkownik obowiązany jest zachować substancję
rzeczy oraz jej dotychczasowe przeznaczenie. Regulacja ta ma na celu ochro-
nę praw właściciela. Użytkownik może korzystać z rzeczy, ale nie wolno mu
jej eksploatować.
Użytkownik może zakładać w  pomieszczeniach nowe urządzenia w  ta-
kich granicach jak najemca (art.  268  KC). Według art.  684  KC najemca,
a  więc i  użytkownik, może zakładać w  wynajętym lokalu oświetlenie elek-
tryczne, gaz, telefon i radio oraz inne podobne urządzenia, chyba że sposób
ich założenia sprzeciwia się obowiązującym przepisom albo zagraża bezpie-
czeństwu nieruchomości. Jeżeli do założenia urządzeń potrzebne jest współ-
działanie wynajmującego, najemca może domagać się tego współdziałania
za zwrotem wynikłych stąd kosztów.
Na podstawie art. 269 KC właściciel może żądać od użytkownika z waż-
nych powodów zabezpieczenia, wyznaczając mu w  tym celu odpowiedni
termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu właściciel może
wystąpić do sądu o ustanowienie zarządcy. Właściciel może wystąpić z takim
żądaniem, w  przypadku gdy zachowanie użytkownika zagraża interesom
właściciela (np. nie płaci on wymagalnych należności publicznoprawnych).
Stopień zagrożenia interesów właściciela musi być poważny i  uzasadniać
wniosek, że brak zabezpieczenia może narazić właściciela na szkodę. Usta-
nowienie zarządcy jest możliwe dopiero po bezskutecznym upływie termi-
nu na złożenie przez użytkownika zabezpieczenia. Zarządcę ustanawia sąd
w trybie nieprocesowym (art. 611–616 KPC).

13. Użytkowanie nieprawidłowe. Co  do  zasady, użytkownik nie może

zmienić przeznaczenia rzeczy. W  sposób szczególny jednak uregulowane
zostało użytkowanie pieniędzy oraz innych rzeczy oznaczonych co do ga-
tunku. Użytkownik nabywa bowiem ich własność oraz zobowiązany jest
do ich zwrotu zgodnie z zasadami zwrotu pożyczki. Jest to tzw. użytkowanie
nieprawidłowe.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 12. Służebności – uwagi ogólne 109

Zgodnie z art. 270 KC, właściciel może odmówić wydania przedmiotów

objętych użytkowaniem nieprawidłowym, dopóki nie otrzyma odpowied-
niego zabezpieczenia. W przypadku użytkowania nieprawidłowego żądanie
zabezpieczenia może wyprzedzać wydanie przedmiotów (pieniędzy i  rze-
czy oznaczonych co do gatunku). Nie muszą także zachodzić ważne powody
uzyskania zabezpieczenia.

14. Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Zgodnie

z art. 271 KC, użytkowanie gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa
może być ustanowione na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako pra-
wo terminowe lub jako prawo bezterminowe. W każdym razie użytkowanie
takie wygasa z chwilą likwidacji spółdzielni.
Przepis ten utracił jednak swoje normatywne znaczenie. Oznacza to,
że  nie może być stosowany, gdyż nie pozwalają na  to  przepisy szczególne
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.

15. Inne wypadki użytkowania. Kodeks cywilny wyróżnia też „inne wy-
padki użytkowania”, co dotyczy użytkowania przez:
• osoby prawne niebędące rolniczymi spółdzielniami produkcyjnymi
(art. 284 KC) oraz
• jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej wyposażone
przez ustawę w zdolność prawną.
Do  tych wypadków użytkowania stosuje się wprost przepisy ogólne
o  użytkowaniu (art.  252–265  KC), odpowiednio przepisy o  użytkowaniu
przez osoby fizyczne (art.  266–207  KC), chyba że  przepisy szczególne sta-
nowią inaczej, oraz przepisy ogólne o  ograniczonych prawach rzeczowych
(art. 244–251 KC).

Rozdział 12. Służebności – uwagi ogólne

1. Pojęcie. Służebnością jest ograniczone prawo rzeczowe dotyczące sto-

sunków sąsiedzkich (służebność gruntowa) oraz służące zaspokojeniu po-
trzeb określonych osób fizycznych (służebność osobista). Przedmiotem
służebności mogą być wyłącznie nieruchomości.

2. Treść służebności. Treścią służebności gruntowych jest:

• możliwość korzystania w oznaczonym zakresie przez określony podmiot
(„właściciela nieruchomości władnącej”) z innej nieruchomości („nieru-
chomości obciążonej”) lub

AA3lkwA=
AA
110 Część II. Prawo rzeczowe

• ograniczenie właściciela nieruchomości obciążonej w możliwości:

– dokonywania w  stosunku do  tej nieruchomości określonych działań
albo
– realizacji przysługujących mu, na podstawie przepisów o treści i wyko-
nywaniu własności, uprawnień względem nieruchomości władnącej.
Służebność jest prawem związanym z  własnością określonej nieruchomości,
stąd przechodzi na inne podmioty jedynie wraz z tym prawem.

3. Powstanie służebności. Najczęściej służebność powstaje na skutek:

• zawarcia umowy,
• orzeczenia sądu lub
• decyzji administracyjnej.
Wyjątkowo służebność gruntowa, polegająca na  korzystaniu z  trwałego
i widocznego urządzenia (np. utwardzenie drogi przejazdu, budowa kładki
itp.), może powstać na skutek jej zasiedzenia na zasadach analogicznych, jak
zasiedzenie nieruchomości.

4. Służebności czynne i bierne

SŁUŻEBNOŚĆ

CZYNNA
Służebność czynna to służebność
polegająca na możliwości ingerencji
w cudzą własność (np. utwardzenie
drogi koniecznej – możliwość przejazdu,
przejścia itp. przez cudzą nieruchomość
w celu uzyskania połączenia z drogą
publiczną).
BIERNA
Służebność bierna to służebność
prowadząca do ograniczenia
faktycznego korzystania z nieruchomości
(np. służebność widoku – zakaz wznoszenia
powyżej określonej wysokości budowli na
nieruchomości obciążonej) lub wyłączająca
realizację uprawnień właściciela
nieruchomości obciążonej względem
nieruchomości władnącej (np. zakaz
ingerencji w grunt sąsiedni dopuszczalnej na
podstawie prawa sąsiedzkiego).

Rozdział 13. Służebności gruntowe

1. Pojęcie i  treść. Zgodnie z  art.  285 §  1  KC, nieruchomość można ob-

ciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej)
prawem, którego treść polega bądź na tym, że:
• właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym za-
kresie z nieruchomości obciążonej bądź na tym, że

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Służebności gruntowe 111

• właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w  możności

dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że
• właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określo-
nych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysłu-
gują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (służeb-
ność gruntowa).

2. Rodzaje służebności gruntowych. Służebność gruntowa może być

czynna lub bierna. Co do różnic zob. wykres powyżej (Rozdział 12, pkt 4).

3. Cechy służebności gruntowych. Służebność gruntowa jest prawem

podmiotowym związanym z prawem własności nieruchomości władnącej.
Z mocy art. 50 KC, służebność gruntowa jest częścią składową nierucho-
mości władnącej, a  zatem może być przeniesiona wraz z  przeniesieniem
własności nieruchomości.

4. Powstanie służebności gruntowej. Służebności gruntowe mogą powstać:

• na podstawie umowy,
• z mocy orzeczenia sądowego,
• na podstawie decyzji administracyjnej,
• w wyniku zasiedzenia.
a. Powstanie na podstawie umowy. Podstawowym sposobem powstawa-
nia służebności gruntowych jest umowa. Odpowiednie zastosowanie znaj-
duje art. 245 KC. Umowa zawierana jest między właścicielem nieruchomo-
ści obciążonej a  właścicielem nieruchomości władnącej, z  zastrzeżeniem
art. 286 KC, który przewiduje, że na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyj-
nej można ustanowić służebność gruntową bez względu na to, czy spół-
dzielnia jest właścicielem gruntu.
Oświadczenie woli właściciela nieruchomości obciążonej powinno być
złożone w  formie aktu notarialnego (art.  245 §  2  KC), natomiast oświad-
czenie właściciela nieruchomości władnącej może być złożone w formie do-
wolnej (art. 60, art. 245 § 2 a contrario KC). Umowa ta może być zawarta
pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Umowa, na mocy której po-
wstaje służebność, może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony.
Służebność gruntowa może być ustanowiona odpłatnie lub nieodpłatnie,
za wyjątkiem służebności drogi koniecznej, która ustanawiana jest za wyna-
grodzeniem (zob. art. 145 KC).
b. Powstanie na podstawie orzeczenia sądowego. Służebność gruntowa
może powstać także na  podstawie konstytutywnego orzeczenia sądowego.

AA3lkwA=
AA
112 Część II. Prawo rzeczowe

Przepisy określające przypadki, w których sąd może wydać takie orzeczenie

to art. 145, 146, 151 i 212 KC.
Artykuły 145 i  146  KC regulują problematykę służebności gruntowej –
tzw. drogi koniecznej. Roszczenie o ustanowienie drogi koniecznej przysługuje:
• właścicielowi nieruchomości władnącej,
• użytkownikowi wieczystemu oraz
• samoistnemu posiadaczowi nieruchomości władnącej – który może żą-
dać ustanowienia drogi koniecznej wyłącznie jako służebności osobistej
(art. 146 KC).
Przesłanką ustanowienia służebności drogi koniecznej jest brak odpo-
wiedniego dostępu z  nieruchomości władnącej do  drogi publicznej lub
do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich. Służebność
ta jest ustanawiana za wynagrodzeniem. Na podstawie art. 151 KC, w dro-
dze konstytutywnego orzeczenia sądu może powstać służebność gruntowa,
w związku z przekroczeniem granicy gruntu sąsiedniego przy wznoszeniu
budynku lub innego urządzenia przez właściciela nieruchomości władną-
cej. Zgodnie z art. 151 KC, jeżeli przy wznoszeniu budynku lub innego urzą-
dzenia przekroczono bez winy umyślnej granice sąsiedniego gruntu, właści-
ciel tego gruntu nie może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, chyba
że  bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy, albo
że grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda. Może on natomiast żądać:
• stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej słu-
żebności gruntowej albo
• wykupienia zajętej części gruntu, jak również tej części, która na  skutek
budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze.
Roszczenia z art. 151 KC przysługują właścicielowi nieruchomości, której
granicę przekroczono oraz użytkownikowi wieczystemu. Tak ustanowiona
służebność nie może być zmieniona, zniesiona ani wygasnąć. Jest ustana-
wiana za wynagrodzeniem.
c. Powstanie na  podstawie decyzji administracyjnej. Służebność grun-
towa może także powstać na  podstawie decyzji administracyjnej. Zgodnie
z art. 112 ust. 2 GospNierU, wywłaszczenie nieruchomości polega na po-
zbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji, prawa własności, prawa użyt-
kowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości.
Ograniczenie prawa własności może nastąpić m.in. przez obciążenie pra-
wa własności, prawa użytkowania wieczystego niezbędną dla celów publicz-
nych służebnością gruntową. Organem właściwym w sprawach wywłaszcze-
niowych jest starosta.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Służebności gruntowe 113

d. Powstanie w wyniku zasiedzenia. Służebności gruntowe mogą również

powstać w drodze zasiedzenia. Zgodnie z art. 292 KC, służebność gruntowa
może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzy-
staniu z trwałego i widocznego urządzenia. Przepisy o nabyciu własności
nieruchomości przez zasiedzenie stosuje się odpowiednio – dotyczy to prze-
pisów art. 172–173 i 175–176 KC.
W wyniku zasiedzenia powstać może tylko służebność czynna.
Przesłankami zasiedzenia służebności gruntowej czynnej są:
• posiadanie służebności polegające na korzystaniu z trwałego i widoczne-
go urządzenia w zakresie odpowiadającym treści służebności,
• upływ oznaczonego w ustawie czasu (tj. 20 lub 30 lat w zależności od tego,
czy posiadacz służebności był w dobrej, czy w złej wierze).
Trwałe i widoczne urządzenie musi być wynikiem świadomego i pozytywnego
działania ludzkiego, w  celu przystosowania gruntu obciążonego jako drogi,
np.  utwardzenie szlaku drożnego, budowa mostów, nasypy, groble (wyr. SN
z 10.1.1969 r., II CR 516/68, OSNC 1969, Nr 12, poz. 220).
Bieg terminu zasiedzenia służebności gruntowej rozpoczyna się od chwi-
li, gdy posiadacz tej służebności gruntowej przystąpił do korzystania z trwa-
łego i  widocznego urządzenia (uchw. SN z  21.4.1967  r., III CZP 12/67,
OSNC  1967, Nr  12, poz.  212). Nabycie służebności gruntowej czynnej
w drodze zasiedzenia następuje ex lege, orzeczenie o stwierdzeniu zasiedze-
nia ma charakter deklaratoryjny.

5. Zakres i sposób wykonywania służebności gruntowej. Zakres słu-

żebności gruntowej i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych
danych, według zasad współżycia społecznego przy uwzględnieniu zwycza-
jów miejscowych. Ponadto, służebność gruntowa powinna być wykony-
wana w  taki sposób, żeby jak najmniej utrudniała korzystanie z  nieru-
chomości obciążonej. Decydujące znaczenie w  kwestii zakresu i  sposobu
wykonywania służebności gruntowej mają jednak strony, które na podstawie
umowy kreują daną służebność gruntową. W  przypadku, gdy służebność
powstała na  mocy innego zdarzenia niż czynność prawna, rozstrzygające
znaczenie ma cel służebności, który wynika z jej rodzaju, charakteru i kon-
kretnego stanu faktycznego.

6. Zniesienie służebności gruntowej za  wynagrodzeniem. Jeżeli

wskutek zmiany stosunków służebność gruntowa stała się dla właściciela nie-
ruchomości obciążonej szczególnie uciążliwa, a nie jest konieczna do pra-

AA3lkwA=
AA
114 Część II. Prawo rzeczowe

widłowego korzystania z nieruchomości władnącej, właściciel nieruchomo-

ści obciążonej może żądać jej zniesienia za wynagrodzeniem (art. 294 KC).

7. Utrzymywanie urządzeń związanych z wykonywaniem służebno-

ści. Często wykonywanie służebności związane jest z koniecznością korzy-
stania z różnego rodzaju urządzeń (np. drogi, mostu, studni, instalacji do-
prowadzających media itp.). Co do zasady, kwestia kogo obciąża obowiązek
utrzymania w należytym stanie tych urządzeń, powinna zostać uregulowana
w umowie.
W braku odmiennej umowy obowiązek utrzymywania urządzeń potrzeb-
nych do wykonywania służebności gruntowej obciąża właściciela nierucho-
mości władnącej (art. 289 § 1 KC).
Jeżeli obowiązek utrzymywania takich urządzeń został włożony na  wła-
ściciela nieruchomości obciążonej, właściciel jest odpowiedzialny tak-
że osobiście za  wykonywanie tego obowiązku. Odpowiedzialność osobista
współwłaścicieli jest solidarna (art. 289 § 2 KC). Obowiązek utrzymywania
urządzeń potrzebnych do  wykonywania służebności gruntowej dotyczy
tylko tych urządzeń, które już istniały w  czasie ustanowienia służebności.
Obowiązek ten nie obejmuje natomiast kosztów ich wykonania. Wyjątkowo
obowiązek ten może być nałożony na właściciela nieruchomości obciążonej:
• w umowie,
• w orzeczeniu sądowym czy
• w decyzji administracyjnej, na podstawie której powstaje służebność.
W  takim przypadku właściciel nieruchomości obciążonej odpowiada
za realizację omawianego obowiązku zarówno z nieruchomości, jak i oso-
biście, czyli całym swoim osobistym majątkiem.

8. Skutki podziału nieruchomości obciążonej służebnością. Na ist-

nienie i zakres służebności gruntowej wpływa podział nieruchomości wład-
nącej lub obciążonej (zob. art. 290 KC). Bez względu na to, czy przedmiotem
podziału jest nieruchomość władnąca czy obciążona, służebność grunto-
wa nie wygasa wskutek podziału, lecz obciąża wszystkie, nowo powsta-
łe w  wyniku takiego podziału, nieruchomości. Jednak w  przypadku, gdy
w wyniku podziału nieruchomości władnącej służebność zwiększa użytecz-
ność tylko jednej lub kilku powstałych w wyniku podziału nieruchomości,
właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zwolnienia jej od służebno-
ści względem tych nieruchomości, dla których użyteczność służebności nie
ma żadnego znaczenia. Roszczenie to kierowane jest przeciwko właścicielom
nowych nieruchomości. Jeżeli w  razie podziału nieruchomości obciążonej

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Służebności gruntowe 115

wykonywanie służebności ogranicza się do jednej lub kilku części utworzo-

nych przez podział, właściciele pozostałych części mogą żądać ich zwolnie-
nia od służebności (art. 290 § 2 KC). Roszczenie kierowane jest przeciwko
właścicielowi nieruchomości władnącej. W obydwu wypadkach zwolnienie
od służebności następuje bez wynagrodzenia. Jeżeli wskutek podziału nie-
ruchomości władnącej albo nieruchomości obciążonej sposób wykonywania
służebności wymaga zmiany, sposób ten w braku porozumienia stron zosta-
nie ustalony przez sąd.

9. Zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności. Zmiana taka

może nastąpić w drodze umowy bądź w trybie sądowym.

10. Wygaśnięcie służebności gruntowej. Służebność gruntowa wygasa

w wyniku:
• niewykonywania jej przez 10 lat (art. 293 KC),
• konfuzji (art. 247 KC),
• zrzeczenia się (art. 246 KC),
• umowy (art. 248 KC),
• orzeczenia sądu (art. 294 i 295 KC),
• wywłaszczeniowej decyzji administracyjnej (art.  112 ust.  2 i  art.  113
ust. 1–3 GospNierU),
• prawomocnego postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomo-
ści obciążonej (art. 1000 § 1 KPC).
a. Niewykonywanie służebności. Zgodnie z art. 293 § 1 KC, służebność
gruntowa wygasa wskutek niewykonywania jej przez 10  lat. Omawiany
przepis dotyczy zarówno służebności czynnych, jak i biernych. W przypad-
ku służebności czynnych bieg 10-letniego terminu rozpoczyna się od dnia,
w którym uprawniony zaprzestał wykonywania służebności.
W przypadku służebności biernych bieg 10-letniego terminu rozpoczyna
się od dnia, w którym na nieruchomości obciążonej powstał stan sprzecz-
ny z treścią służebności.
Termin, o  którym mowa w  art.  293  KC, jest terminem zawitym. Wraz z  jego
upływem przysługujące uprawnionemu prawo podmiotowe wygasa.

AA3lkwA=
AA
116 Część II. Prawo rzeczowe

b. Orzeczenie sądu

ZNIESIENIE NA PODSTAWIE ORZECZENIA SĄDU

ZA WYNAGRODZENIEM BEZ WYNAGRODZENIA

Zgodnie z art. 294 KC właściciel nieruchomości
obciążonej może żądać zniesienia służebności
gruntowej za wynagrodzeniem, jeżeli
wskutek zmiany stosunków służebność
stała się dla niego szczególnie uciążliwa,
a nie jest konieczna do prawidłowego
korzystania z nieruchomości władnącej.
Powyższa regulacja przyznaje właścicielowi
nieruchomości obciążonej roszczenie
o zniesienie służebności za wynagrodzeniem.
Przesłankami tego roszczenia są:
• zmiana stosunków, która powoduje,
że służebność stała się dla właściciela
nieruchomości obciążonej „szczególnie
uciążliwa”,
• brak konieczności dalszego istnienia
służebności do prawidłowego korzystania
z nieruchomości władnącej.
Zmiana stosunków powinna nastąpić
po ustanowieniu służebności i powinna być
szczególnie uciążliwa, czyli nadmierna.
Ponadto służebność, wskutek zmiany
okoliczności, musi przestać być konieczna dla
prawidłowego korzystania z nieruchomości
władnącej. Konieczne jest ponadto wykazanie,
że zniesienie służebności jest zgodne
z zasadami prawidłowej gospodarki.
Jeżeli służebność gruntowa utraciła
dla nieruchomości władnącej
wszelkie znaczenie, właściciel
nieruchomości obciążonej może
żądać zniesienia służebności bez
wynagrodzenia (art. 295 KC). Omawiane
roszczenie przysługuje wówczas,
gdy służebność przestała przynosić
jakąkolwiek korzyść gospodarczą
nieruchomości władnącej, a więc
gdy przesłanki ustanowienia danej
służebności przestały istnieć.
Regulacja ta ma zastosowanie również
do służebności drogi koniecznej.
Zob. także:
1. wyr. SN z 23.10.2001 r., I CKN 380/99, Legalis;
2. post. SN z 27.4.2004 r., II CZ 35/04, Legalis;
3. wyr. SN z 23.2.2006 r., I CK 389/05, Legalis;
4. wyr. SN z 8.1.1999 r., I CKN 946/97, Legalis.

Rozdział 14. Służebności osobiste

1. Pojęcie. Służebność osobista jest prawem rzeczowym ograniczonym,

które obciąża nieruchomość na rzecz oznaczonej osoby fizycznej. Jego treść
określa art. 296 KC. Zgodnie z tym przepisem, nieruchomość można obcią-
żyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada
treści służebności gruntowej (służebność osobista).
Zgodnie z art. 297 KC, do służebności osobistych stosuje się odpowiednio
przepisy o służebnościach gruntowych z zachowaniem przepisów, które re-
gulują omawiane służebności odmiennie.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 14. Służebności osobiste 117

2. Rodzaje służebności osobistych. Służebności osobiste, podobnie jak

służebności gruntowe, mogą mieć charakter służebności czynnych albo
biernych. Jednak najczęściej występują jako służebności czynne (np. służeb-
ność drogi koniecznej ustanowiona jako służebność osobista na rzecz samo-
istnego posiadacza nieruchomości władnącej – zob. art. 146 KC).

3. Cechy służebności osobistej. Wyróżnia się następujące cechy służeb-

ności osobistych:
• przysługuje oznaczonej osobie fizycznej i ma na celu zaspokojenie jej po-
trzeb,
• jej zakres i sposób wykonywania określa się stosownie do osobistych po-
trzeb uprawnionego z  uwzględnieniem zasad współżycia społecznego
i zwyczajów miejscowych,
• powstaje najczęściej na podstawie umowy, która określa jej zakres,
• jest niezbywalna,
• nie można przenieść uprawnienia do jej wykonywania,
• nie można jej nabyć przez zasiedzenie,
• w określonych wypadkach może być zamieniona na rentę,
• wygasa najpóźniej wraz ze śmiercią uprawnionego.

4. Podmiot służebności osobistej. Podmiotem służebności osobistej

może być tylko oznaczona osoba fizyczna. Służebności osobistej nie można
ustanowić na rzecz osoby prawnej czy jednostki organizacyjnej nieposiada-
jącej osobowości prawnej.

5. Zakres i sposób wykonywania służebności osobistej. W braku od-

miennych postanowień umowy rozstrzygającym kryterium w kwestii zakre-
su służebności osobistej i  sposobu jej wykonywania są: osobiste potrzeby
uprawnionego, zasady współżycia społecznego, miejscowe zwyczaje.

6. Powstanie służebności osobistej. Najczęściej służebność osobista po-

wstaje na podstawie umowy, np. dożywocia (art. 908 § 2 KC) lub na mocy
orzeczenia sądu (np. art. 146, 212 KC).
Nie można nabyć służebności osobistej przez zasiedzenie (art. 304 KC).

7. Zamiana służebności osobistej na rentę. Jeżeli uprawniony z tytułu

służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu
swego prawa, właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zamiany słu-
żebności na rentę (art. 303 KC).

AA3lkwA=
AA
118 Część II. Prawo rzeczowe

8. Wygaśnięcie służebności osobistej. Służebność osobista wyga-

sa najpóźniej wraz ze  śmiercią uprawnionego, jest zatem niedziedziczna
i  nie przechodzi na  spadkobierców uprawnionego z  tytułu tej służebności
(art. 299 KC).
Jednak w przypadku służebności mieszkania można zastrzec, że po śmier-
ci uprawnionego służebność przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom
i małżonkowi (art. 301 § 2 KC).

9. Służebność mieszkania. Służebność mieszkania polega na  tym,

że uprawniona osoba fizyczna, mająca taką służebność, może korzystać z po-
mieszczeń i  urządzeń przeznaczonych do  użytku mieszkańców budynku
przez samodzielne ich zajmowanie bądź zajmowanie ich wspólnie z właści-
cielem budynku lub jego domownikami. Jest to ograniczone prawo rzeczowe
na cudzej nieruchomości.
a. Przyjęcie na mieszkanie. W przypadku służebności mieszkania KC od-
stępuje od zasad wyrażonych w art. 299 i 300 KC. Zgodnie z art. 301 § 1 KC,
mający służebność mieszkania może przyjąć na mieszkanie małżonka i dzie-
ci małoletnie. Inne osoby może przyjąć tylko wtedy, gdy są przez niego utrzy-
mywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego.
Dzieci przyjęte jako małoletnie mogą pozostać w  mieszkaniu także
po  uzyskaniu pełnoletności. Osoby przyjęte na  mieszkanie są  w  stosunku
do właściciela nieruchomości obciążonej współuprawnione. Stanowi to wy-
łom w zasadzie, że w przypadku służebności osobistych nie można przenieść
uprawnienia do ich wykonywania.
b. Śmierć uprawnionego. Zgodnie z art. 301 § 2 KC, stronom wolno się
umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie przysłu-
giwała jego dzieciom, rodzicom, małżonkowi.
Służebność mieszkania nie przechodzi po  śmierci uprawnionego na  wszyst-
kich zstępnych, a  tylko na  konkretne wymienione w  art.  301 §  2  KC osoby,
tj. dzieci, rodziców i małżonka osoby uprawnionej.

c. Korzystanie z pomieszczeń i urządzeń. Mający służebność mieszkania

może korzystać z  pomieszczeń i  urządzeń przeznaczonych do  wspólnego
użytku mieszkańców budynku (art. 302 § 2 KC).
d. Odpowiednie stosowanie przepisów. Do wzajemnych stosunków mię-
dzy mającym służebność mieszkania a  właścicielem nieruchomości obcią-
żonej stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne
(art. 302 § 2 KC). Będą tu miały zastosowanie w szczególności art. 267 i 268
oraz art. 259 i 260 KC.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Służebność przesyłu 119

Rozdział 15. Służebność przesyłu

1. Pojęcie i treść. Nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy,

który zamierza wybudować, lub którego własność stanowią urządzenia nie-
będące częściami składowymi nieruchomości, prawem polegającym na tym,
że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomo-
ści obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (art. 3051 KC).
Służebność przesyłu została dodana do  polskiego systemu prawnego
na mocy ustawy z 30.5.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr  116, poz.  731). Weszła ona w  życie dnia
3.8.2008 r. Nowelizację tę wymusiły przede wszystkim względy praktyczne
– konieczność uregulowania stosunków między przedsiębiorcą przesyło-
wym a właścicielem (użytkownikiem wieczystym) nieruchomości obciążo-
nej, a  także statusu tzw. urządzeń przesyłowych, których definicję można
wyprowadzić z art. 49 § 1 KC. Niezbędna stała się konstrukcja, która jedno-
cześnie umożliwiłaby zabezpieczenie interesów właściciela nieruchomości
i interesów przedsiębiorcy przesyłowego oraz regulowałaby dostęp przedsię-
biorcy przesyłowego do urządzeń posadowionych na cudzym gruncie.
Służebność ta jest zupełnie nowym rodzajem służebności, odrębnym za-
równo od  służebności gruntowych, jak i  osobistych (choć wykazującym
pewne podobieństwa do wymienionych). Jej wprowadzenie nie narusza tak-
że zasady numerus clausus praw rzeczowych.

2. Powstanie służebności przesyłu. Przesłanki powstania służebności

przesyłu są następujące:
• istnienie urządzeń przesyłowych posadowionych na cudzym gruncie lub
zamiar ich wybudowania,
• ustanowienie służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego,
który jest właścicielem urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 KC, lub
który zamierza takie urządzenia dopiero wybudować,
• funkcja gospodarcza – ustanowienie w  celu zapewnienia przedsiębiorcy
przesyłowemu dostępu do  urządzeń przesyłowych posadowionych na  cu-
dzym gruncie, co powoduje zwiększenie użyteczności jego przedsiębiorstwa,
• obciążenie nieruchomości.
Służebność przesyłu może powstać na trzy sposoby:
• poprzez umowę między przedsiębiorcą przesyłowym a właścicielem nie-
ruchomości, która ma zostać obciążona,
• na podstawie orzeczenia sądu, co wynika z art. 3052 KC, oraz
• w  drodze zasiedzenia (na  podstawie odpowiedniego zastosowania
art. 292 KC, co umożliwia art. 3054 KC).

AA3lkwA=
AA
120 Część II. Prawo rzeczowe

Zanim dojdzie do próby ustanowienia służebności przesyłu na drodze są-

dowej powinna mieć miejsce próba ustanowienia jej na mocy umowy mię-
dzy stronami. Treścią takiej umowy jest uprawnienie do korzystania przez
przedsiębiorcę przesyłowego z nieruchomości, na której są już, lub dopiero
będą, posadowione urządzenia określone w art. 49 KC.
Jeżeli właściciel nieruchomości odmawia zawarcia umowy o  ustano-
wienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna do właściwego korzysta-
nia z  urządzeń niebędących częściami składowymi nieruchomości, przed-
siębiorca może żądać jej ustanowienia za odpowiednim wynagrodzeniem.
Jeżeli natomiast przedsiębiorca odmawia zawarcia tej umowy, właściciel nie-
ruchomości może żądać odpowiedniego wynagrodzenia w zamian za usta-
nowienie służebności przesyłu.
Sądowe ustanowienie służebności przesyłu odbywa się według przepi-
sów KPC.
Służebność przesyłu można również nabyć przez zasiedzenie. Przesłanki
są następujące:
• posiadanie samoistne służebności,
• korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia przesyłowego,
• posiadanie noszące cechy ciągłości,
• upływ 20 lub 30 lat, w zależności od dobrej lub złej wiary posiadacza.

3. Przejście prawa, wygaśnięcie, zniesienie. Służebność przesyłu prze-

chodzi na  nabywcę przedsiębiorstwa lub nabywcę urządzeń niebędących
częściami składowymi nieruchomości.
Służebność przesyłu wygasa najpóźniej wraz z  zakończeniem likwi-
dacji przedsiębiorstwa. Po  wygaśnięciu tej służebności na  przedsiębiorcy
ciąży obowiązek usunięcia urządzeń niebędących częściami składowymi
nieruchomości, utrudniających korzystanie z  nieruchomości. Jeżeli powo-
dowałoby to nadmierne trudności lub koszty, przedsiębiorca jest obowiąza-
ny do naprawienia wynikłej stąd szkody (art. 3053 KC).
Służebność przesyłu wygasa także w  przypadkach w  jakich następu-
je wygaśnięcie służebności gruntowych, z mocy odpowiedniego stosowa-
nia przepisów o tych służebnościach. Pierwszy przypadek stanowi art. 293
§  1  KC, zgodnie z  którym służebność wygasa wskutek niewykonywania
przez 10 lat.
Właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zniesienia służebności
za  wynagrodzeniem, jeżeli wskutek zmiany stosunków stała się dla niego
szczególnie uciążliwa, a nie jest konieczna do prawidłowego funkcjonowa-
nia nieruchomości władnącej (tu przedsiębiorstwa przesyłowego). Właści-
ciel nieruchomości obciążonej może także żądać zniesienia służebności bez

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Hipoteka 121

wynagrodzenia, jeśli utraciła dla nieruchomości władnącej (przedsiębior-

stwa przesyłowego) wszelkie znaczenie.
Służebność przesyłu wygaśnie również jeżeli obie strony stosunku się
na  to  zgodzą, a  także wskutek zrzeczenia się (art.  246  KC) oraz konfuzji
(art. 247 KC).

4. Odesłanie. Do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy

o służebnościach gruntowych (art. 3054 KC).

Rozdział 16. Hipoteka

1. Prawa zastawnicze. Do praw zastawniczych zalicza się hipotekę i za-

staw. Są  to  ograniczone prawa rzeczowe służące zabezpieczeniu wierzytel-
ności jako tzw. zabezpieczenia rzeczowe. Przedmiotem zabezpieczenia jest
zatem oznaczona rzecz (prawo). Wierzyciel będący podmiotem prawa za-
stawniczego może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z  przed-
miotu zabezpieczenia, bez względu na  to  czyją własnością jest aktualnie
przedmiot zabezpieczenia i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobisty-
mi właściciela rzeczy (podmiotu innego prawa obciążonego zastawem).

PRAWA ZASTAWNICZE

HIPOTEKA ZASTAW

2. Pojęcie. Hipoteka to, obok zastawu, jedno z  tzw. praw zastawniczych

– ograniczone prawo rzeczowe służące „rzeczowemu” zabezpieczeniu wie-
rzytelności pieniężnych poprzez powiązanie jej z  wartością ekonomiczną
określonego dobra (nieruchomości), bez względu na przynależność tego do-
bra do majątku dłużnika w chwili realizacji prawa.
Podstawowa regulacja prawna hipoteki znajduje się w KC i ustawie o księ-
gach wieczystych i hipotece.

3. Treść. Zgodnie z  art.  65 ust.  1 KWU, w  celu zabezpieczenia oznaczo-

nej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można
nieruchomość obciążyć prawem, na  mocy którego wierzyciel może do-
chodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to czyją stała się
własnością i  z  pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właści-

AA3lkwA=
AA
122 Część II. Prawo rzeczowe

ciela nieruchomości. Na treść hipoteki składają się więc dwa uprawnienia

wierzyciela hipotecznego:
• prawo pierwszeństwa zaspokojenia się z nieruchomości przed wierzycie-
lami osobistymi właściciela nieruchomości;
• skuteczność obciążenia wobec każdoczesnego właściciela nieruchomości.
Wierzyciel hipoteczny może mieć dwóch dłużników: osobistego i rzeczo-
wego. Dłużnik osobisty odpowiada całym swoim majątkiem teraźniej-
szym i przyszłym, natomiast dłużnik rzeczowy ponosi odpowiedzialność
rzeczową, tzn. z  przedmiotu obciążonego hipoteką. Pierwszeństwo zaspo-
kojenia przysługuje wierzycielowi hipotecznemu przed wierzycielami osobi-
stymi, którzy nie korzystają z zabezpieczenia hipoteką.
Ustanowienie hipoteki nie daje wierzycielowi uprawnienia do korzystania
z  danej nieruchomości obciążonej. Uprawnienie do  korzystania z  rzeczy
i rozporządzania rzeczą przysługuje właścicielowi nieruchomości obcią-
żonej, z  tym zastrzeżeniem, że  sfera władztwa właściciela doznaje pew-
nych ograniczeń. Właścicielowi nieruchomości (osobie trzeciej) nie wolno
bowiem dokonywać takich działań, które powodowałyby obniżenie wartości
nieruchomości poniżej zabezpieczonej wierzytelności. Jeżeli właściciel lub
osoba trzecia oddziaływa na nieruchomość w taki sposób, że może to pocią-
gnąć za sobą zmniejszenie jej wartości w stopniu zagrażającym bezpieczeń-
stwu hipoteki, wierzyciel może żądać zaniechania tych działań.
Jeżeli na skutek okoliczności, za które właściciel odpowiada, wartość nieru-
chomości uległa zmniejszeniu w stopniu naruszającym bezpieczeństwo hipo-
teki, wierzyciel może wyznaczyć właścicielowi odpowiedni termin do:
• przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego albo
• ustanowienia dostatecznego zabezpieczenia dodatkowego.
Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu wierzyciel może żądać
niezwłocznego zaspokojenia z nieruchomości obciążonej.
Właściciel nieruchomości obciążonej hipoteką może natomiast rozporzą-
dzać przedmiotem hipoteki bez ograniczeń.
Zgodnie z  art.  72 KWU, niedopuszczalne jest zastrzeżenie, przez które
właściciel nieruchomości zobowiązuje się względem wierzyciela hipoteczne-
go, że nie dokona zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnię-
ciem hipoteki.
Hipoteka nie prowadzi do  bezpośredniego nabycia własności jej przed-
miotu, realizowana jest w  trybie sądowego postępowania egzekucyjnego
(najczęściej sprzedaż licytacyjna prowadzona przez komornika). Wierzyciel
zaspokaja się z uzyskanej w tym trybie kwoty pieniężnej.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Hipoteka 123

4. Przedmiot hipoteki. Hipotekę ustanawia się na:

• własności nieruchomości (w tym na udziale we współwłasności nierucho-
mości),
• użytkowaniu wieczystym wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowa-
nym gruncie stanowiącymi własność użytkownika wieczystego,
• spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu,
• wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie.
Hipoteka zabezpiecza wierzytelność pieniężną, w tym również wierzytelność
przyszłą. Hipoteka zabezpiecza wierzytelność do oznaczonej sumy pieniężnej.
Jeżeli zabezpieczenie hipoteczne jest nadmierne, właściciel obciążonej
nieruchomości może żądać zmniejszenia sumy hipoteki. Sumę hipoteki wy-
raża się w  tej samej walucie co  zabezpieczona wierzytelność, jeżeli strony
w umowie ustanawiającej hipotekę nie postanowiły inaczej.
Hipoteka umowna może także zabezpieczać kilka wierzytelności z  różnych
stosunków prawnych przysługujących temu samemu wierzycielowi.
W umowie ustanawiającej hipotekę należy określić stosunki prawne oraz
wynikające z  nich wierzytelności objęte zabezpieczeniem. Wierzyciel hi-
poteczny może podzielić hipotekę. Oświadczenie o podziale hipoteki nale-
ży złożyć właścicielowi nieruchomości. Podział hipoteki staje się skuteczny
z chwilą wpisu w księdze wieczystej.
W celu zabezpieczenia hipoteką kilku wierzytelności przysługujących różnym
podmiotom, a  służącym sfinansowaniu tego samego przedsięwzięcia, wie-
rzyciele powołują administratora hipoteki. Administratorem może być jeden
z wierzycieli albo osoba trzecia. Umowa powołująca administratora hipoteki
powinna zostać zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.
Można zastąpić zabezpieczoną wierzytelność inną wierzytelnością tego same-
go wierzyciela. Do zmiany zabezpieczonej wierzytelności stosuje się przepisy
o zmianie treści hipoteki. Zgoda osób, którym przysługują prawa z pierwszeń-
stwem równym lub niższym, nie jest potrzebna.
Na  zmianę waluty zabezpieczonej wierzytelności oraz inne zmiany za-
bezpieczonej wierzytelności w  drodze czynności prawnej zwiększają-
ce zakres zaspokojenia z nieruchomości obciążonej wymagana jest zgo-
da właściciela nieruchomości, jeżeli nie jest on dłużnikiem osobistym.
Oświadczenie właściciela nieruchomości powinno być złożone którejkol-
wiek ze stron w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
a. Własność nieruchomości. Przedmiotem hipoteki może być konkretna
nieruchomość (zasada szczegółowości hipoteki), która ma urządzoną księgę
wieczystą (zob.  jednak art.  38 §  2 OrdPU). Hipoteka obciąża daną nieru-

AA3lkwA=
AA
124 Część II. Prawo rzeczowe

chomość wraz z jej przynależnościami i częściami składowymi. Hipoteka

obejmuje też roszczenie właściciela o czynsz najmu lub dzierżawy, jednak
do  chwili zajęcia nieruchomości przez wierzyciela hipotecznego właściciel
może czynsz pobierać (art. 88 ust. 1 KWU).
Od zasady, że przedmiotem hipoteki może być konkretna nieruchomość
ustawa o  księgach wieczystych i  hipotece przewiduje wyjątek w  postaci
tzw. hipoteki łącznej, która obciąża kilka nieruchomości.
Co  do  zasady przedmiotem hipoteki może być każda nieruchomość.
Może to być zatem nieruchomość gruntowa, lokalowa lub budynkowa.
Wyjątkiem są  nieruchomości budynkowe, które nie mogą być samodzielnie
przedmiotem obrotu, ponieważ stanowią prawo związane z prawem użytko-
wania wieczystego gruntu, na  którym został wzniesiony budynek. W  takim
przypadku własność budynku może być obciążona hipoteką tylko łącznie
z prawem użytkowania wieczystego.
b. Użytkowanie wieczyste. Jeżeli przedmiotem hipoteki jest użytkowanie
wieczyste hipoteka obejmuje też budynki i  urządzenia na  użytkowanym
gruncie stanowiące własność użytkownika wieczystego (art. 65 ust. 2 pkt 1
KWU). W razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego wygasają także usta-
nowione na tym prawie hipoteki. W przypadku, gdy użytkownik wieczysty
stał się właścicielem gruntu oddanego mu w użytkowanie wieczyste, hipote-
ka na użytkowaniu wieczystym staje się hipoteką na nieruchomości.
c. Spółdzielcze własnościowe prawo do  lokalu. Przedmiotem hipoteki
może być również spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Do ustano-
wienia hipoteki dla spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu koniecz-
ne jest:
• założenie księgi wieczystej dla lokalu i
• wpis hipoteki do tej księgi.
O  założeniu księgi dla spółdzielczego własnościowego prawa do  lokalu
oraz o ustanowieniu hipoteki na tym prawie sąd wieczystoksięgowy zawia-
damia spółdzielnię mieszkaniową (art. 26 ust. 3 KWU).
d. Wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Przedmiotem hipoteki może
być również wierzytelność zabezpieczona hipoteką (tzw. subintabulat, pra-
wo podzastawu).
Do ustanowienia hipoteki na wierzytelności hipotecznej nie jest wymaga-
ne udowodnienie istnienia obciążonej wierzytelności.
Zgodnie z art. 1081 ust. 2 KWU, spłata wierzytelności hipotecznej obcią-
żonej hipoteką może być dokonana do wysokości tej hipoteki tylko do rąk
wierzyciela, któremu ona przysługuje, o ile jego wierzytelność jest stwier-
dzona tytułem wykonawczym. W pozostałych przypadkach suma odpowia-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Hipoteka 125

dająca wysokości hipoteki na wierzytelności hipotecznej powinna być złożo-

na do depozytu sądowego. Jeżeli właściciel nieruchomości dokonał zapłaty
do  rąk wierzyciela, któremu przysługuje hipoteka na  wierzytelności hipo-
tecznej, hipoteka na nieruchomości wygasa, aż do wysokości sumy uiszczo-
nej przez właściciela (art. 1083 KWU).
Przedmiotem subintabulatu może być również wierzytelność zabez-
pieczona hipoteką na  użytkowaniu wieczystym i  prawie spółdzielczym.
Zgodnie z art. 1084 KWU, wierzytelność zabezpieczona hipoteką na wierzy-
telności hipotecznej może być przedmiotem dalszych hipotek. Do  hipotek
ustanowionych na prawie użytkowania wieczystego, spółdzielczym własno-
ściowym prawie do lokalu i wierzytelności zabezpieczonej hipoteką stosuje
się – w myśl art. 65 ust. 4 KWU – odpowiednio przepisy o hipotece na nie-
ruchomości, z zastrzeżeniem art. 1085 KWU, który przewiduje, że w zakre-
sie nieuregulowanym omawianą ustawą, do hipoteki na wierzytelności hipo-
tecznej stosuje się przepisy o zastawie na wierzytelności.

5. Sposób powstania. Hipoteka powstaje w  drodze umowy, na  mocy

orzeczenia sądu lub innego organu bądź z mocy prawa.

6. Rodzaje hipotek

RODZAJE HIPOTEK

UMOWNA PRZYMUSOWA USTAWOWA

Źródłem tej hipoteki jest
umowa między właścicielem
obciążonej nieruchomości
a wierzycielem.
Oświadczenie woli właściciela
nieruchomości powinno
być złożone w formie aktu
notarialnego pod rygorem
nieważności, natomiast
oświadczenie woli wierzyciela
może być złożone w sposób
dowolny (art. 60 KC).
Do powstania hipoteki
wymagany jest ponadto wpis
do księgi wieczystej (art. 67
KWU), który ma charakter
konstytutywny.
Hipoteka ta powstaje Hipoteka ustawowa
wbrew woli właściciela powstaje z mocy prawa
nieruchomości obciążonej. (ex lege) i ma charakter
Służy zabezpieczeniu wyjątkowy. Do hipoteki
i egzekucji wierzytelności ustawowej nie znajduje
stwierdzonej tytułem zastosowania art. 67
wykonawczym. W celu KWU. Zatem wpis tej
ustanowienia hipoteki hipoteki do księgi
przymusowej wierzyciel wieczystej nie
musi uzyskać odpowiednie warunkuje jej powstania,
orzeczenie sądu lub lecz ma charakter
innego organu i złożyć deklaratoryjny.
wniosek o wpis hipoteki
do księgi wieczystej.
Hipoteka przymusowa
powstaje z chwilą
wpisu, wpis ma charakter
konstytutywny.

AA3lkwA=
AA
126 Część II. Prawo rzeczowe

7. Hipoteka łączna. Wyjątkowo możliwe jest powstanie hipoteki łącznej

– obciążającej więcej niż jedną nieruchomość. Dotyczy to np. podziału nie-
ruchomości obciążonej hipoteką (z mocy ustawy) albo na podstawie czynno-
ści prawnej, której skutkiem jest obciążenie więcej niż jednej nieruchomości.
Wierzyciel, któremu przysługuje hipoteka łączna, może według swe-
go wyboru żądać zaspokojenia w  całości lub w  części z  każdej nierucho-
mości z  osobna, z  niektórych z  nich lub ze  wszystkich łącznie. Może rów-
nież według swego uznania dokonać jej podziału między poszczególne
nieruchomości.
Hipoteka łączna może powstać tylko w wypadkach przewidzianych prze-
pisami ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
W zależności od sposobu powstania wyróżnia się hipotekę łączną z mocy pra-
wa, hipotekę łączną umowną oraz hipotekę łączną przymusową.

8. Przedmiot hipoteki i zakres zabezpieczenia. Hipoteka zabezpiecza

wierzytelność pieniężną, w tym również przyszłą. Zabezpiecza wierzytelność
do  oznaczonej sumy pieniężnej. Jeżeli zabezpieczenie hipoteczne jest nad-
mierne, właściciel obciążonej nieruchomości może żądać zmniejszenia sumy
hipoteki, którą wyraża się w tej samej walucie co zabezpieczona wierzytel-
ność, jeśli strony w umowie ustanawiającej hipotekę nie postanowiły inaczej
(art. 68 KWU).
Na zasadzie wyjątku hipoteka może zabezpieczać też wierzytelność przyszłą
i warunkową.
Hipoteka zabezpiecza mieszczące się w sumie hipoteki:
• roszczenia o odsetki oraz
• roszczenia o przyznane koszty postępowania (art. 69 KWU).

9. Wierzyciel hipoteczny. Może on mieć dwóch dłużników: osobistego

i  rzeczowego. Z  chwilą nadejścia terminu płatności wierzyciel hipoteczny
może według swego uznania żądać zapłaty od  jednego z  dłużników albo
od obydwu.
Wspólna odpowiedzialność dłużników ma  charakter in solidum. Odpo-
wiedzialność ta  polega na  tym, że  w  razie zaspokojenia wierzyciela przez
jednego z dłużników, wierzytelność wygasa w stosunku do obydwu.
Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości ob-
ciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłuż-
nika wynikające z prawa spadkowego (art. 74 KWU).
W myśl art. 75 KWU, zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nierucho-
mości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyj-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Zastaw na rzeczach ruchomych 127

nym, chyba że z nieruchomości dłużnika jest prowadzona egzekucja przez

administracyjny organ egzekucyjny. Przepis ten ma charakter iuris cogentis,
co oznacza, że przeciwne postanowienia umowy, przewidujące inny tryb za-
spokojenia wierzyciela hipotecznego będą nieważne (art. 58 § 1 KC).

10. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Nie na-

rusza ono uprawnienia wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia
z nieruchomości obciążonej, z wyłączeniem roszczeń o świadczenia uboczne
(art. 77 KWU).
Ponadto, wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nierucho-
mości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności
dłużnika wynikające z prawa spadkowego (art. 74 KWU).

11. Wygaśnięcie hipoteki. Podstawową przyczyną wygaśnięcia hipoteki

jako prawa akcesoryjnego jest wygaśnięcie wierzytelności, jaką zabezpiecza.
Ponadto hipoteka wygasa w wyniku:
• zrzeczenia się przez uprawnionego,
• konfuzji,
• wykreślenia hipoteki bez podstawy prawnej – wygaśnięcie następuje
po upływie 10 lat (art. 95 KWU) oraz
• złożenia zabezpieczenia do depozytu sądowego – w razie zwłoki wierzy-
ciela (art. 99 KWU).

Rozdział 17. Zastaw na rzeczach ruchomych

1. Pojęcie. W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz

ruchomą obciążyć prawem, na  mocy którego wierzyciel będzie mógł do-
chodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością,
i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wy-
jąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.
W stosunku prawnym zastawu występują dwa podmioty: wierzyciel, którego
wierzytelność została zabezpieczona zastawem – zwany zastawnikiem, oraz
właściciel, który obciążył rzecz – nazwany zastawcą.

2. Rodzaje. Instytucja zastawu (tzw. zastaw tradycyjny, zwykły) uregulowa-

na jest w art. 306–335 KC.
Szczególne typy zastawu normowane są  pozakodeksowo w  przepisach
szczególnych:
• tzw. zastaw rejestrowy – w  ustawie 6.12.1996  r. o  zastawie rejestrowym
i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1278),

AA3lkwA=
AA
128 Część II. Prawo rzeczowe

• zastaw skarbowy – w  ustawie z  29.8.1997  r. – Ordynacja podatkowa

(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 201 ze zm.).

3. Treść. Na treść zastawu składają się prawa i obowiązki stron tego stosunku
– zastawnika i zastawcy.
Wyróżnia się dwa podstawowe uprawnienia wierzyciela:
• możliwość zaspokojenia z  przedmiotu zastawu przez wierzyciela bez
względu na to czyją jest własnością w chwili zaspokojenia oraz
• pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi dłużnika,
chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Jeżeli po ustanowieniu zastawu zastawca przenosi własność rzeczy odda-
nej w zastaw, zastawnik może zaspokoić się z tej rzeczy, pomimo że nie sta-
nowi ona już własności dłużnika. Wierzyciel może też żądać zaspokojenia
od  zbywcy rzeczy jako swego dłużnika osobistego, jeżeli zbywca zaciągnął
dług.
Dłużnikiem osobistym może być inna osoba niż zastawca. Sytuacja taka
będzie miała miejsce, gdy zastawca obciąża swoją rzecz ruchomą zastawem
w celu zabezpieczenia płatności długu, który zaciągnęła inna osoba.

4. Charakter. Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym, skutecz-

nym erga omnes. Zastaw jest prawem akcesoryjnym wobec wierzytelności,
którą zabezpiecza, co oznacza, że nie może bez niej powstać. Przeniesienie
wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zasta-
wu. Sam zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabez-
piecza, natomiast wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie zastawu
(art. 323 KC).
Wyjątki od  zasady akcesoryjności zastawu przewidują art.  306 §  2,
art. 316, 317 KC, np. w myśl art. 306 § 2 KC, zastaw można ustanowić także
w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej.

5. Przedmiot. Zastaw zabezpiecza oznaczoną wierzytelność (pieniężną lub

niepieniężną). Można też ustanowić zastaw w  celu zabezpieczenia wierzy-
telności przyszłej i  warunkowej. W  granicach przewidzianych w  KPC za-
staw zabezpiecza także roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną,
w szczególności roszczenia o:
• odsetki nieprzedawnione,
• odszkodowanie z  powodu niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania,
• zwrot nakładów na rzecz oraz
• przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności (art. 314 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Zastaw na rzeczach ruchomych 129

Przedmiotem zastawu mogą być rzeczy ruchome. Nie mogą być to  res
extra commercium, ponieważ zabezpieczają oznaczoną wierzytelność – po-
winny być to ruchomości mające określoną wartość majątkową. Zastaw ob-
ciąża rzecz wraz z  jej częściami składowymi i  przynależnościami, chyba
że strony umówiły się inaczej albo przepis szczególny stanowi inaczej.
Przedmiotem zastawu może być także udział współwłaściciela rzeczy ruchomej.
Zgodnie z art. 327 KC, przedmiotem zastawu mogą być też prawa, jeże-
li są zbywalne, np. wierzytelności, akcje, obligacje, świadectwa tymczasowe,
udziały w spółce z o.o.

6. Powstanie. Zastaw może powstać na  podstawie umowy oraz ex lege.

Zatem w zależności od tego, co jest źródłem zastawu, wyróżnia się zastaw
umowny oraz zastaw ustawowy.
a. Zastaw umowny. Powstaje na  podstawie umowy zawartej między
właścicielem rzeczy a wierzycielem (art. 307 § 1 KC). Jest skuteczny wobec
wierzycieli zastawcy, jeżeli umowa o  ustanowienie zastawu została zawar-
ta na  piśmie z  datą pewną. W  pewnych wypadkach zastaw może powstać
na podstawie umowy, której stroną jest osoba nieuprawniona do rozporzą-
dzania rzeczą ruchomą (zob. art. 309 i 169–170 KC). Do powstania zastawu
wymagane jest także wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej,
na którą strony się zgodziły. Czynność prawna ustanawiająca zastaw jest za-
tem czynnością prawną realną. Od  powyższej zasady przewidziano jednak
wyjątki. Jeżeli rzecz znajduje się w  dzierżeniu wierzyciela do  ustanowienia
zastawu wystarcza sama umowa (art. 307 § 2 KC). Ponadto, wymóg wydania
rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły, mogą
znosić przepisy szczególne (tak np. w odniesieniu do zastawu rejestrowego
art.  2 ust.  1 i  2 ZastRejU). Umowa o  ustanowienie zastawu może być za-
warta pod warunkiem lub z  zastrzeżeniem terminu. Jeżeli przedmiotem
zastawu są rzeczy ruchome, forma umowy, na mocy której powstaje zastaw
jest co  do  zasady dowolna (art.  60  KC). Do  ustanowienia zastawu na  pra-
wie stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego prawa, jednak
umowa o ustanowienie zastawu powinna być zawarta na piśmie z datą pew-
ną, chociażby umowa o przeniesienie tego prawa nie wymagała takiej formy
(art. 329 § 1 KC). Oznacza to, że jeżeli do przeniesienia danego prawa nie
jest przewidziana forma szczególna, do ustanowienia zastawu wymagana jest
forma pisemna z datą pewną pod rygorem nieważności (art. 73 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
130 Część II. Prawo rzeczowe

b. Zastaw ustawowy. Powstaje ex lege na  podstawie przepisów szcze-

gólnych. Zastaw ustawowy przewidziany jest w art. 432 KC (na zwierzęciu
wyrządzającym szkodę na  cudzym gruncie), w  art.  670 KC (na  rzeczach
ruchomych wniesionych do  wynajmowanego pomieszczenia), w  art.  790
(na  przesyłce znajdującej się u  przewoźnika), w  art.  802  KC (na  przesył-
ce znajdującej się u  spedytora) oraz w  przepisach szczególnych. Zgodnie
z art. 326 KC, przepisy KC dotyczące zastawu umownego (art. 306–325) sto-
suje się odpowiednio do zastawu, który powstaje z mocy ustawy.

7. Obowiązki zastawcy. Zgodnie z art. 307 § 1 KC, ustanawiając zastaw

właściciel jest obowiązany wydać rzecz wierzycielowi lub osobie trzeciej,
na  którą strony się zgodziły. Co  do  zasady, zastawca jest więc pozbawiony
możliwości korzystania z  rzeczy. Zachowuje natomiast prawo do  rozpo-
rządzania rzeczą (zob. art. 57 § 1 KC). W myśl art. 311 KC, nieważne jest
zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika,
że nie dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu
(zob. art. 57 § 2 KC).

8. Obowiązki zastawnika. Zastawnik, któremu rzecz została wydana, po-

winien czuwać nad jej zachowaniem stosownie do przepisów o przecho-
waniu za wynagrodzeniem (art. 318 zd. 1 KC). Następuje zatem odesłanie
do  dalszych przepisów  KC, szczególnie art.  835 i  837. Zastawca powinien
zatem przechować rzecz w taki sposób, do jakiego się zobowiązał, a jeżeli
umowa o tym nie stanowi, w taki sposób, jaki wynika z właściwości przecho-
wywanej rzeczy i okoliczności. W razie konieczności ochrony rzeczy przed
jej utratą lub uszkodzeniem zastawnik może zmienić określone w  umowie
miejsce i sposób przechowania rzeczy. Zastawnik nie może używać rzeczy,
chyba że jest to konieczne do jej zachowania w stanie niepogorszonym.
Zastawnik nie może oddać rzeczy na przechowanie innej osobie, chyba
że  będzie do  tego zmuszony przez okoliczności. W  takim wypadku odpo-
wiada za  brak należytej staranności w  wyborze zastępcy. Zastawnik odpo-
wiada także za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, które by nie
nastąpiło, gdyby:
• nie używał rzeczy bez koniecznej potrzeby i zgody zastawnika albo
• nie zmieniał jej miejsca lub sposobu przechowywania, albo
• nie oddał jej na przechowanie innej osobie.
Po wygaśnięciu zastawu zastawnik powinien zwrócić rzecz zastawcy (art. 318
zd. 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Zastaw na rzeczach ruchomych 131

9. Kwestia pożytków z rzeczy obciążonej zastawem. Jeżeli rzecz ob-

ciążona zastawem przynosi pożytki, zastawnik powinien, w braku odmiennej
umowy, pobierać je i zaliczać na poczet wierzytelności i związanych z nią
roszczeń. Po wygaśnięciu zastawu obowiązany jest złożyć zastawcy rachu-
nek (art. 319 KC).

10. Nakłady. Jeżeli zastawnik poczynił nakłady na  rzecz, do  których nie
był obowiązany, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych
spraw bez zlecenia. Również w  tym miejscu ustawodawca odsyła do  dal-
szych przepisów (zob. art. 753 § 2 KC).

11. Zagrożenie rzeczy. Zgodnie z art. 321 § 1 KC, jeżeli rzecz obciążona

zastawem zostaje narażona na utratę lub uszkodzenie, zastawca może żądać:
• złożenia rzeczy do depozytu sądowego bądź
• zwrotu rzeczy za  jednoczesnym ustanowieniem innego zabezpieczenia
wierzytelności, bądź
• sprzedaży rzeczy.
W razie sprzedaży rzeczy zastaw przechodzi na uzyskaną cenę, która po-
winna być złożona do depozytu sądowego (art. 321 § 1 KC).

12. Przedawnienie. Roszczenie zastawcy przeciwko zastawnikowi o  na-

prawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy, jak również roszczenie za-
stawnika przeciwko zastawcy o zwrot nakładów na rzecz, przedawniają się
z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy (art. 322 § 1 KC).

13. Tryb zaspokojenia. Zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej za-

stawem następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyj-
nym (art. 312 KC).
Wierzyciel powinien w pierwszej kolejności uzyskać przeciwko zastawcy
tytuł egzekucyjny, następnie zaopatrzyć uzyskany tytuł egzekucyjny w klau-
zulę wykonalności i  złożyć wniosek do  komornika sądowego o  wszczęcie
egzekucji. Nieważne byłoby zastrzeżenie umowne, mocą którego zastawnik
mógłby sam dokonać sprzedaży przedmiotu oddanego mu w zastaw i zaspo-
koić się z uzyskanej ze sprzedaży ceny. Powyższa zasada ma charakter iuris
cogentis.
Zastawnik może dochodzić zaspokojenia swej wierzytelności w toku są-
dowego postępowania egzekucyjnego przeciwko:
• dłużnikowi osobistemu,
• dłużnikowi osobistemu i dłużnikowi rzeczowemu lub
• tylko dłużnikowi rzeczowemu.

AA3lkwA=
AA
132 Część II. Prawo rzeczowe

14. Zarzuty zastawcy. W toku postępowania przed sądem zastawca niebę-

dący dłużnikiem osobistym może niezależnie od zarzutów, które mu przysłu-
gują osobiście przeciwko zastawnikowi, podnosić:
• zarzuty, które przysługują dłużnikowi osobistemu wierzyciela oraz
• zarzuty, których dłużnik osobisty zrzekł się po  ustanowieniu zastawu
(art. 315 KC).

15. Ograniczenie odpowiedzialności spadkowej. W myśl art. 316 KC,

zastawnik może dochodzić zaspokojenia z rzeczy obciążonej zastawem bez
względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z przepi-
sów prawa spadkowego (zob. art. 1012, art. 1015 § 2 oraz 1023 KC) o przyję-
ciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

16. Zaspokojenie w razie przedawnienia. Przedawnienie wierzytelności

zabezpieczonej zastawem nie narusza uprawnienia zastawnika do uzyska-
nia zaspokojenia z rzeczy obciążonej. Nie dotyczy to roszczenia o odsetki
i inne świadczenia uboczne (art. 317 KC).
Oznacza to, że pomimo podniesienia w toku postępowania przed sądem
zarzutu przedawnienia przez pozwanego dłużnika, sąd zasądzi dochodzone
przez wierzyciela świadczenie, z tym że – zgodnie z art. 319 KPC – powinien
dokonać w wyroku zastrzeżenia, że egzekucja w celu zaspokojenia zasądzo-
nej należności jest możliwa tyko z  przedmiotu zastawu. W  razie przedaw-
nienia wierzytelności zabezpieczonej zastawem odpowiedzialność rzeczowa
staje się odpowiedzialnością wyłączną.

17. Pierwszeństwo. Kolejność wykonywania ograniczonych praw rzeczo-

wych, w sytuacji gdy rzecz jest obciążona też zastawem, uregulowana została
przez art.  310  KC. Jest to  przepis szczególny wobec art.  249 §  1  KC, który
wprowadza zasadę pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych.
Zgodnie z art. 310 KC, jeżeli w chwili ustanowienia zastawu rzecz jest już
obciążona innym prawem rzeczowym, zastaw powstały później ma pierw-
szeństwo przez prawem powstałym wcześniej, chyba że zastawnik działał
w złej wierze. Zastawnik jest w złej wierze, gdy wie, że w chwili ustanowienia
zastawu rzecz jest już obciążona innym prawem rzeczowym albo gdy mógł
się o tym z łatwością dowiedzieć.

18. Wygaśnięcie. Do przyczyn wygaśnięcia zastawu zalicza się:

• zrzeczenie się tego prawa przez uprawnionego (art. 246 KC),
• konfuzję, z zastrzeżeniem, że zastaw nie wygasa na skutek nabycia rzeczy
nim obciążonej przez zastawnika na własność, jeżeli zabezpieczona zasta-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Zastaw na prawach 133

wem wierzytelność jest obciążona prawem osoby trzeciej lub na jej rzecz
zajęta (art. 325 § 2 KC),
• wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej zastawem (co wynika z akce-
soryjności zastawu),
• przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej bez przeniesienia zastawu
(art. 323 § 1 KC),
• zwrócenie przez zastawnika rzeczy zastawcy (art. 325 § 1 KC).

19. Zwrot przedmiotu zastawu. Po wygaśnięciu zastawu zastawnik powi-

nien zwrócić rzecz zastawcy (art. 318 zd. 2 KC).

Rozdział 18. Zastaw na prawach

1. Przedmiot zastawu. Przedmiotem zastawu mogą być również prawa,

jeżeli są  zbywalne, np.: wierzytelności, prawa na  dobrach niematerialnych,
jak prawo do  patentu, do  wzoru użytkowego, do  wzoru przemysłowego,
do znaku towarowego, prawa związane z korzystaniem z know-how, udziały
wspólnika w  spółce z  ograniczoną odpowiedzialnością, akcje, świadectwa
tymczasowe, które ucieleśniają zbywalne prawa majątkowe akcjonariusza
(art. 340 KSH).

2. Odpowiednie zastosowanie przepisów. Do zastawu na prawach sto-

suje się odpowiednio przepisy o zastawie na rzeczach ruchomych z zacho-
waniem art. 327–335 KC.
Do zastawu na prawie stosuje się przepisy KC dotyczące:
• pojęcia i treści prawa zastawu, jako prawa ściśle związanego z daną wie-
rzytelnością (art. 306 § 1 i art. 323 KC),
• zabezpieczenia wierzytelności przyszłej i warunkowej (art. 306 § 2 KC),
• zarzutów dłużnika rzeczowego (art. 315 KC),
• sposobu realizacji prawa zastawu (art. 312 i 316 KC),
• zakresu zabezpieczenia (art. 314 KC),
• terminów przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody (art. 322 KC).
Natomiast do  zastawu na  prawach nie mają zastosowania przepisy
art. 307 KC (obowiązek wydania rzeczy zastawnikowi) i art. 309 KC (usta-
nowienie zastawu na rzeczy przez nieuprawnionego).

3. Ustanowienie zastawu. Zgodnie z art. 329 § 1 KC, do ustanowienia za-

stawu na prawie stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego pra-
wa. Jednak umowa o ustanowienie zastawu powinna być zawarta na piśmie
z datą pewną chociażby umowa o  przeniesienie tego prawa nie wymagała

AA3lkwA=
AA
134 Część II. Prawo rzeczowe

takiej formy. Jeżeli więc do przeniesienia danego prawa nie jest przewidziana
forma szczególna, do ustanowienia zastawu wymagana jest forma pisemna
z datą pewną pod rygorem nieważności (art. 73 § 2 KC).
Jeżeli ustanowienie zastawu na  wierzytelności nie następuje przez wydanie
dokumentu ani przez indos, do ustanowienia zastawu potrzebne jest pisemne
zawiadomienie dłużnika wierzytelności przez zastawcę.

4. Czynności zachowawcze. Dodatkowo art. 330 KC przewiduje, że za-

stawnik może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich rosz-
czeń, które zmierzają do zachowania prawa obciążonego zastawem.
Regulacja ta dotyczy tzw. czynności zachowawczych, czyli czynności fak-
tycznych, prawnych i  procesowych, które zmierzają do  zachowania prawa
obciążonego zastawem.

5. Wypowiedzenie wierzytelności obciążonej. Zgodnie z art. 331 KC,

jeżeli wymagalność wierzytelności obciążonej zależy od  wypowiedzenia
przez wierzyciela, zastawca może dokonać wypowiedzenia bez zgody za-
stawnika. Jeżeli wierzytelność zabezpieczona zastawem jest już wymagalna,
zastawnik może wierzytelność obciążoną wypowiedzieć do wysokości wie-
rzytelności zabezpieczonej. Jeżeli wymagalność wierzytelności obciążonej
zastawem zależy od wypowiedzenia przez dłużnika, wypowiedzenie powin-
no nastąpić także względem zastawnika (art. 331 § 2 KC).

6. Zastaw na  przedmiocie świadczenia. W  razie spełnienia świad-

czenia zastaw na  wierzytelności przechodzi na  przedmiot świadczenia
(art. 332 KC).

7. Odbiór świadczenia. Do odbioru świadczenia uprawnieni są zastaw-

ca wierzytelności i zastawnik łącznie.
Każdy z nich może żądać:
• spełnienia świadczenia do rąk ich obu łącznie albo
• złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 333 KC).

8. Świadczenia przedterminowe. Złożenie do  depozytu sądowego po-

winno nastąpić także w  razie przedterminowego spełnienia świadczenia.
Zgodnie z  art.  334  KC, jeżeli dłużnik wierzytelności obciążonej zastawem
spełnia świadczenie zanim wierzytelność zabezpieczona stała się wymagalna,
zarówno zastawca, jak i zastawnik mogą żądać złożenia przedmiotu świad-
czenia do depozytu sądowego.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 19. Zastaw rejestrowy 135

9. Zaspokojenie zabezpieczonej wierzytelności pieniężnej. Jeżeli

wierzytelność pieniężna zabezpieczona zastawem jest już wymagalna, za-
stawnik może żądać zamiast zapłaty, aby zastawca przeniósł na niego wie-
rzytelność obciążoną, jeżeli jest pieniężna, do  wysokości wierzytelności
zabezpieczonej zastawem. Zastawnik może dochodzić przypadłej mu z tego
tytułu części wierzytelności z pierwszeństwem przed częścią przysługującą
zastawcy (art. 335 KC). Przeniesienie wierzytelności na zastawnika następuje
na podstawie art. 509 i n. KC.

Rozdział 19. Zastaw rejestrowy

1. Pojęcie. Zgodnie z  art.  308  KC, wierzytelność można także zabezpie-

czyć zastawem rejestrowym, który regulują odrębne przepisy. Podstawowym
aktem prawnym regulującym zastaw rejestrowy jest ustawa z 6.12.1996 r.
o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1278).
Zgodnie z art. 306 KC, w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności
można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel bę-
dzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała
się własnością, i  z  pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi wła-
ściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z  mocy ustawy przysługuje pierw-
szeństwo szczególne.

2. Ustanowienie zastawu. Zgodnie z art. 2 ust. 1 i 4 ZastRejU, do ustano-

wienia zastawu rejestrowego wymagane są:
• umowa o ustanowienie tego zastawu między osobą uprawnioną do roz-
porządzenia przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawni-
kiem) oraz
• wpis do rejestru zastawów, który ma charakter konstytutywny.
Do  ustanowienia zastawu rejestrowego zabezpieczającego wierzytelno-
ści z tytułu dłużnych papierów wartościowych emitowanych w serii, zamiast
umowy, o której mowa powyżej, jest wymagana umowa zastawnicza między
zastawcą i administratorem zastawu.

3. Forma i treść umowy. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ZastRejU, umowa zastaw-

nicza powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie i określać
co najmniej:
• datę zawarcia umowy,
• imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres za-
stawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą,
• przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom,

AA3lkwA=
AA
136 Część II. Prawo rzeczowe

• wierzytelność zabezpieczoną zastawem – przez oznaczenie jej wysokości

oraz stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika, lub może wy-
nikać oraz najwyższą sumę zabezpieczenia (art. 3 ust. 2 ZastRejU).

4. Przedmiot zastawu. Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być

rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe, z wyjątkiem:
• praw mogących być przedmiotem hipoteki,
• wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę,
• statków morskich oraz statków w  budowie mogących być przedmiotem
hipoteki morskiej.
Zastawem rejestrowym można w szczególności obciążyć:
• rzeczy oznaczone co do tożsamości,
• rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona
zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego same-
go gatunku,
• zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby
jego skład był zmienny,
• wierzytelności,
• prawa na dobrach niematerialnych,
• prawa z papierów wartościowych,
• prawa z  niebędących papierami wartościowymi instrumentów finanso-
wych w rozumieniu ustawy z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finan-
sowymi (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1768 ze zm.).
Zastaw rejestrowy może być ustanowiony także wówczas, gdy zastawca
nabędzie przedmiot zastawu w przyszłości. Obciążenie zastawem rejestro-
wym takiego przedmiotu zastawu staje się skuteczne z chwilą jego nabycia
przez zastawcę (art. 7 ust. 3 ZastRejU).
Zastawem rejestrowym można zabezpieczyć wierzytelność pieniężną
wyrażoną w pieniądzu polskim lub walucie obcej (art. 5 ZastRejU). Zastaw
rejestrowy może zabezpieczać dwie lub więcej wierzytelności wynikające
z umów przysługujących jednemu wierzycielowi. Wierzytelności te określa
umowa zastawnicza (art. 6 ZastRejU).

5. Przetworzenie, połączenie, pomieszanie. Obciążenie rzeczy zasta-

wem rejestrowym pozostaje w mocy bez względu na zmiany, którym może
ona ulegać w toku przetwarzania, a w razie połączenia lub pomieszania rze-
czy obciążonej z  innymi rzeczami ruchomymi w  taki sposób, że  przywró-
cenie stanu poprzedniego byłoby niemożliwe albo związane z nadmiernymi
trudnościami lub kosztami, zastaw rejestrowy obciąża całość rzeczy połą-
czonych lub pomieszanych (art. 8 ust. 1 ZastRejU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 19. Zastaw rejestrowy 137

Jeżeli rzeczy połączone lub pomieszane w sposób określony powyżej były

obciążone zastawami rejestrowymi, zastawy te pozostają w mocy i obciążają
całość rzeczy połączonych lub pomieszanych, a o pierwszeństwie tych zasta-
wów rozstrzyga się zgodnie z art. 16 ZastRejU.

6. Połączenie z  nieruchomością. Jeżeli rzecz ruchoma obciążona za-

stawem rejestrowym stała się częścią składową nieruchomości, zastaw
rejestrowy wygasa. Jeżeli rzecz ruchoma wchodząca w  skład zbioru rzeczy
ruchomych, obciążona zastawem rejestrowym, stała się częścią składową nie-
ruchomości, zastaw rejestrowy wygasa w stosunku do tej rzeczy (art. 9 ust. 1
ZastRejU).
W  tym przypadku zastawnik może żądać od  właściciela nieruchomości
ustanowienia hipoteki na  tej nieruchomości do  wysokości wartości rzeczy
przyłączonej. Na wniosek zastawnika sąd prowadzący księgę wieczystą wpi-
suje ostrzeżenie o wytoczonym powództwie o ustanowienie hipoteki (art. 9
ust. 2 i 3 ZastRejU).

7. Wydanie przedmiotu zastawu. W  przeciwieństwie do  zastawu zwy-

kłego przedmioty obciążone zastawem rejestrowym mogą być pozostawione
w posiadaniu zastawcy.
Mogą być też wydane zastawnikowi albo osobie trzeciej wskazanej
w  umowie o  ustanowienie zastawu, jeżeli wyraziła ona na  to  zgodę (art.  2
ust. 2 i art. 1 ust. 2 ZastRejU w zw. z art. 307 § 1 KC).

8. Obowiązki zastawcy. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ZastRejU, jeżeli umowa

zastawnicza nie stanowi inaczej, zastawca:
• może korzystać z  przedmiotu zastawu rejestrowego zgodnie z  jego spo-
łeczno-gospodarczym przeznaczeniem,
• powinien dbać o zachowanie przedmiotu zastawu rejestrowego w stanie
nie gorszym niż wynikający z prawidłowego używania,
• w  wyznaczonym przez zastawnika stosownym terminie obowiązany jest
umożliwić zastawnikowi zbadanie stanu przedmiotu zastawu rejestrowe-
go.
Powyższą zasadę stosuje się odpowiednio do osoby trzeciej, w której po-
siadaniu znajduje się przedmiot zastawu rejestrowego, zgodnie z  postano-
wieniami umowy zastawniczej (art. 11 ust. 2 ZastRejU).
Jeżeli rzecz wydano zastawnikowi, powinien on pobierać pożytki, jakie
przynosi przedmiot zastawu i zaliczać je na poczet wierzytelności i związa-
nych z nią roszczeń (art. 328 w zw. z art. 319 KC).

AA3lkwA=
AA
138 Część II. Prawo rzeczowe

9. Zakaz zbycia przedmiotu zastawu. Do zastawu rejestrowego nie znaj-

duje zastosowania art. 311 KC, przewidujący, że nieważne jest zastrzeżenie,
przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że nie dokona
zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu. Zgodnie z art. 14
ust.  1 ZastRejU, w  umowie zastawniczej dopuszczalne jest zastrzeżenie,
przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że  przed wy-
gaśnięciem zastawu rejestrowego nie dokona zbycia lub obciążenia przed-
miotu zastawu. Zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego, do-
konane wbrew powyższemu zastrzeżeniu, jest ważne, jeżeli osoba, na której
rzecz zastawca dokonał zbycia lub obciążenia, nie wiedziała i przy zachowa-
niu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili
zawarcia umowy z  zastawcą (art.  14 ust.  2 ZastRejU). W  razie zbycia lub
obciążenia przedmiotu zastawu rejestrowego wbrew zastrzeżeniu, o którym
mowa powyżej, zastawnik może żądać natychmiastowego zaspokojenia
wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem (art. 14 ust. 3 ZastRejU).

10. Tryb zaspokojenia zastawnika. Przy zastawie zwykłym zaspokojenie

zastawnika z  przedmiotu zastawu następuje według przepisów o  sądowym
postępowaniu egzekucyjnym. Natomiast zgodnie z art. 21 ZastRejU, zaspo-
kojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze
sądowego postępowania egzekucyjnego, o  ile przepisy tej ustawy nie
stanowią inaczej. Zatem w umowie zastawniczej strony mogą przewidzieć
inne niż sądowe postępowanie egzekucyjne, tryb zaspokojenia zastawnika
z przedmiotu zastawu, z tym zastrzeżeniem, że wybór stron jest ograniczony
do przyjęcia jednego ze sposobów zaspokojenia wierzytelności wskazanych
w ustawie. Wybór sposobu zaspokojenia wierzytelności determinuje ponad-
to przedmiot zastawu.
Ustawa przewiduje trzy pozaegzekucyjne sposoby zaspokojenia zastawni-
ka, które mogą być przyjęte w umowie zastawniczej:
• przejęcie przedmiotu na własność,
• sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicz-
nego,
• pobieranie przez zastawnika dochodów, jakie przynosi przedsiębior-
stwo obejmujące przedmiot zastawu rejestrowego.

11. Przejęcie na  własność przedmiotu zastawu. Umowa zastawnicza

może przewidywać zaspokojenie zastawnika przez przejęcie przez niego
na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, jeżeli:
• zastaw rejestrowy ustanowiony został na  instrumentach finansowych
zapisanych na rachunku papierów wartościowych lub na innym rachun-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 19. Zastaw rejestrowy 139

ku w rozumieniu ustawy z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finan-

sowymi,
• przedmiotem zastawu rejestrowego są  rzeczy występujące powszechnie
w obrocie towarowym,
• przedmiotem zastawu rejestrowego są rzeczy, wierzytelności i prawa lub
zbiory rzeczy lub praw stanowiące całość gospodarczą, a strony w umowie
zastawniczej ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu albo określiły
sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika,
• przedmiotem zastawu rejestrowego jest wierzytelność z rachunku banko-
wego.
Wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym ulega zaspokoje-
niu do  wysokości wartości przedmiotu zastawu rejestrowego przejętego
na własność przez zastawnika. Jeżeli wartość przedmiotu zastawu rejestro-
wego przewyższa wysokość wierzytelności zabezpieczonej zastawem reje-
strowym, zastawnik jest zobowiązany do uiszczenia kwoty nadwyżki w ter-
minie 14 dni od dnia przejęcia (art. 23 ust. 3 ZastRejU).

12. Zaspokojenie zastawnika przez sprzedaż. Jeżeli umowa zastawnicza

przewiduje, że  zaspokojenie zastawnika nastąpi przez sprzedaż przedmiotu
zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, przetarg ten przepro-
wadza notariusz lub komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez za-
stawnika wniosku o dokonanie sprzedaży (art. 24 ust. 1 ZastRejU). Sprzedaż
przedmiotu zastawu rejestrowego ma takie same skutki, jak sprzedaż w postę-
powaniu egzekucyjnym (art. 24 ust. 3 ZastRejU w zw. z art. 879 KPC).

13. Wygaśnięcie zastawu. Przyczyny wygaśnięcia zastawu rejestrowego

mogą mieć charakter ogólny lub szczególny. Przyczyny ogólne dotyczą za-
stawu rejestrowego, zastawu zwykłego i innych ograniczonych praw rzeczo-
wych. Do przyczyn ogólnych wygaśnięcia zastawu rejestrowego zalicza się:
• wygaśnięcie wierzytelności, która zastaw rejestrowy zabezpiecza,
• zrzeczenie się zastawu przez zastawnika (art. 246 KC),
• rozwiązanie umowy zastawniczej przez strony,
• jeżeli rzecz ruchoma obciążona zastawem rejestrowym stanie się czę-
ścią składową nieruchomości (art. 9 ust. 1 ZastRejU).
Przyczyny szczególne dotyczą tylko zastawu rejestrowego. Do przyczyn
szczególnych wygaśnięcia zastawu rejestrowego zalicza się przede wszystkim
zbycie przedmiotu zastawu rejestrowego (jeżeli nabywca nie wiedział i przy
zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o istnieniu zastawu re-
jestrowego w chwili wydania mu rzeczy lub przejścia na niego prawa obcią-
żonego zastawem rejestrowym albo rzecz obciążoną zastawem rejestrowym

AA3lkwA=
AA
140 Część II. Prawo rzeczowe

zalicza się do rzeczy zbywalnych zwykle w zakresie działalności gospodar-

czej zastawcy i  rzecz ta  została wydana nabywcy, chyba że  nabywca nabył
rzecz w celu pokrzywdzenia zastawnika – art. 13 ZastRejU).
W przypadku wygaśnięcia zastawu rejestrowego podlega on wykreśle-
niu z rejestru zastawów (zob. art. 19 ZastRejU).

Rozdział 20. Posiadanie

1. Pojęcie. Posiadanie to doniosły prawnie stan władztwa faktycznego nad

rzeczą (corpus) w powiązaniu z zamiarem wykonywania określonego prawa
podmiotowego do tej rzeczy osobiście lub za inny podmiot (animus).

2. Wola władania rzeczą. Wola władania rzeczą pozwala rozróżnić różne

instytucje związane z faktycznym władaniem rzeczą:
• jeżeli posiadacz włada rzeczą tak jak właściciel, jest posiadaczem sa-
moistnym (np. właściciel, ale także złodziej),
• jeżeli posiadacz opiera swoje władanie na innym prawie podmiotowym
jest posiadaczem zależnym (np.  najemca lub osoba, która zawarła nie-
ważną umowę najmu),
• jeżeli posiadacz wskazuje na prawo podmiotowe innej osoby jako pod-
stawę sprawowanego władztwa jest dzierżycielem (np. przewoźnik w sto-
sunku do oddanych mu do przewozu rzeczy),
• jeżeli określone władztwo sprawowane jest w ramach stosunków społecz-
nych niemających charakteru prawnego (np.  stosunki towarzyskie, ro-
dzinne lub grzecznościowe) nie jest to ani prawo, ani dzierżenie i określa-
ne jest jako „władztwo prekaryjne” (precarium – dobrodziejstwo) i  nie
wywołuje skutków prawnych, jak wskazane wyżej typy władztwa.
Posiadanie nie jest prawem podmiotowym, chociaż niejednokrotnie stanowi
element uprawnień składających się na takie prawa, dlatego np. posiadaczem
samoistnym może być w  równej mierze właściciel, jak i  złodziej, który rzecz
mu ukradł.
Posiadanie zależne nie wyłącza jednoczesnego posiadania samoistnego tej
samej rzeczy, a dzierżenie i władztwo prekaryjne może być wykonywane przy
pozostawaniu rzeczy w posiadaniu samoistnym i zależnym.

3. Posiadanie samoistne i zależne. Artykuł 336 KC wyróżnia dwa typy

posiadania:
• posiadanie samoistne,
• posiadanie zależne.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Posiadanie 141

POSIADANIE

SAMOISTNE
Posiadaczem samoistnym jest ten, kto włada rzeczą jak właściciel. Posiadanie
samoistne (inaczej posiadanie właścicielskie) zachodzi w sytuacji, gdy posiadacz
przez posiadanie realizuje w stosunku do rzeczy uprawnienia, które przysługują
właścicielowi. Zatem taki posiadacz używa rzeczy, pobiera z niej pożytki i inne
dochody, dokonuje dyspozycji faktycznych. Posiadacz samoistny nie traci
posiadania przez to, że oddaje rzecz w posiadanie zależne (art. 337 KC).

ZALEŻNE
Posiadanie zależne oznacza władztwo nad rzeczą, które wywodzi się ze stosunku
prawnego, dającego posiadaczowi pewne ściśle określone uprawnienia do rzeczy.
Artykuł 336 KC wymienia przykładowo, że zakres władztwa faktycznego nad
rzeczą może odpowiadać uprawnieniom użytkownika, zastawnika, najemcy
czy dzierżawcy. Posiadanie zależne powstaje najczęściej na podstawie umowy
o czasowe korzystanie z rzeczy (użytkowanie wieczyste, najem, użyczenie, zastaw,
obciążenie użytkowaniem). Skoro posiadacz zależny włada rzeczą jak np. najemca,
może wystąpić posiadanie zależne bezprawne (np. gdy wynajmujący wypowiedział
najem, a najemca dotychczasowy nadal jest we władaniu rzeczy). Jeżeli będzie
władał rzeczą w dotychczasowy sposób jak najemca, będzie to posiadanie zależne,
ale może być też taka sytuacja, że dotychczasowy najemca zacznie władać
rzeczą jak właściciel, wówczas posiadanie zależne przekształci się w posiadanie
samoistne. Przy posiadaniu zależnym akcent kładzie się na element władztwa nad
cudzą rzeczą. Zakres tego władztwa ulega zatem ograniczeniu z uwagi na zakres
uprawnień wynikających z określonego stosunku prawnego. Przy posiadaniu
zależnym wola posiadacza jest ograniczona zakresem uprawnień wynikającym
z określonego stosunku prawnego, będącego podstawą władztwa.

4. Posiadanie w dobrej i złej wierze. Zgodnie z art. 7 KC, jeżeli ustawa

uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie
dobrej wiary.
Dobra wiara oznacza stan psychiczny określonej osoby polegający
na  błędnym, ale w  danych okolicznościach usprawiedliwionym przekona-
niu, o istnieniu prawa lub stosunku prawnego. Posiadacz samoistny w dobrej
wierze ma zapewnioną lepszą sytuację prawną. Ma on bowiem możliwość:
• nabycia w drodze zasiedzenia własności rzeczy ruchomej (art. 174 KC),
• skrócenia terminu wymaganego do zasiedzenia nieruchomości (art. 172 KC)
czy służebności (art. 292 KC),
• nabycia własności rzeczy ruchomej od nieuprawnionego (art. 169 KC),
• legalizacji budowy na cudzym gruncie (art. 231 KC).
Ponadto, w  razie wzajemnych rozliczeń między właścicielem a  posiadaczem
rzeczy (art.  224–228, 230  KC) przepisy korzystniej chronią posiadacza w  do-
brej wierze niż w złej wierze.

AA3lkwA=
AA
142 Część II. Prawo rzeczowe

5. Posiadanie wadliwe i niewadliwe

POSIADANIE

WADLIWE (POSSESSIO VITIOSA) NIEWADLIWE

Posiadanie jest wadliwe, jeżeli
uzyskano je przemocą, potajemnie
albo z nadużyciem zaufania, wbrew
woli dotychczasowego posiadacza.
Posiadanie wadliwe nie jest równoznaczne
z posiadaniem bezprawnym.
(POSSESSIO NON VITIOSA)
Posiadaniem niewadliwym jest posiadanie
uzyskane od dotychczasowego
posiadacza w drodze przeniesienia
posiadania, dziedziczenia lub w sposób
pierwotny.

Podział na  posiadanie wadliwe i  niewadliwe ma  znaczenie przy oce-

nie samowolnego naruszenia posiadania (art.  342–344  KC), a  także przy
ocenie przez posiadacza, czy uprawniony nie naruszył zasad współżycia
społecznego.

6. Posiadanie bezprawne i prawne

POSIADANIE

ZGODNE Z PRAWEM BEZPRAWNE

Posiadanie zgodne z prawem oznacza, że Posiadaniem bezprawnym jest posiadanie,
posiadacz nabył posiadanie rzeczy na które nie wynika z prawa własności
pod­stawie czynności prawnej. czy in­nego stosunku prawnego.

7. Posiadanie służebności. Zgodnie z art. 352 KC, kto faktycznie korzysta

z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności, jest
jej posiadaczem. Do posiadania służebności stosuje się odpowiednio przepi-
sy o posiadaniu rzeczy. Przedmiotem posiadania jest nieruchomość, jednak
w  zakresie odpowiadającym treści służebności. Możliwe jest posiadanie
zarówno służebności czynnych, jak i  biernych. Stosownie do  art.  292  KC,
możliwe jest zasiedzenie służebności polegającej na korzystaniu z trwałe-
go i widocznego urządzenia, a więc służebności czynnej.

8. Współposiadanie. Jest to sytuacja, gdy określona rzecz lub jej część jest
w posiadaniu więcej niż jednej osoby. Współposiadanie zachodzi wówczas,
gdy wszyscy posiadacze są posiadaczami samoistnymi albo posiadaczami
zależnymi.

AA3lkwA=
AA
 z za sa a

Współposiadanie uregulowane zostało w  art.  206 (uprawnienia właści-

cieli) i w art. 346 KC (ochrona posesoryjna między współposiadaczami rze-
czy). Wyróżnia się następujące sytuacje dotyczące współposiadania rzeczy
wspólnej:
• współposiadanie całości rzeczy (pro diviso), polegające na tym, że każdy
posiadacz ma wydzieloną część rzeczy,
• współposiadanie rzeczy przez wszystkich posiadaczy, polegające na po-
dziale pożytków lub innych dochodów rzeczy,
• współposiadanie rzeczy niepodzielnej (pro indiviso), wymagające współ-
działania wszystkich posiadaczy,
• współposiadanie tej samej rzeczy niezależnie od  siebie w  pełnym za-
kresie (pro indiviso).

. zier enie. Zgodnie z art. 338 KC, ten kto włada rzeczą za kogoś inne-
go, jest dzierżycielem. W przypadku dzierżenia, podobnie jak w przypadku
posiadania, występuje faktyczne władztwo nad rzeczą (corpus). Natomiast
różnica dotyczy elementu woli (animus). Posiadacz w  zakresie swojego
władztwa działa zawsze dla siebie (rem sibi habendi), natomiast dzierżyciel
działa dla kogoś innego (animus possidendi pro alieno). Dzierżyciel sprawuje
władztwo nad rzeczą w cudzym imieniu i interesie.
Zgodnie z  art.  343 § 3   KC, do  dzierżenia stosuje się odpowiednio przepisy
o obronie koniecznej i dozwolonej samopomocy. Poza tym dzierżenie nie ko-
rzysta z sądowej ochrony posesoryjnej.

1 . W a ztwo prekary ne. Władztwo prekaryjne (precarium) występuje,

gdy jedna osoba chce wyświadczyć drugiej przysługę i kierując się grzeczno-
ścią czy względami humanitarnymi, oddaje jej rzecz do używania.
Między posiadaczem a  prekarzystą nie nawiązuje się ż aden stosunek
prawny, dlatego też władztwo takie może być w każdej chwili odwołane. Pre-
karzysta nie może też skorzystać z ochrony posesoryjnej. Nie może również
oddanej mu grzecznościowo rzeczy zasiedzieć.

11. omniemania zwi zane z posia aniem. Z posiadaniem przepisy

prawa łączą wiele domniemań, które w stosunku do rzeczy ruchomych za-
stępują dowód własności.
Wyróżnia się następujące domniemania związane z posiadaniem:
• domniemanie posiadania samoistnego,
• domniemanie ciągłości posiadania,
• domniemanie zgodności posiadania z prawem.

AA3lkwA=
AA
144 Część II. Prawo rzeczowe

Domniemania te  mogą być obalone, ale ciężar wykazania przeciwnych

okoliczności ciąży na  podmiocie zaprzeczającym istnieniu takiego stanu
faktycznego i prawnego, co ułatwia sytuację posiadacza.
a. Domniemanie posiadania samoistnego. Zgodnie z  art.  339  KC, do-
mniemywa się, że  ten, kto faktycznie rzeczą włada, jest jej posiadaczem
samoistnym. Zasiedzieć rzecz (ruchomość, nieruchomość) może tylko
posiadacz samoistny (art.  172, 174  KC). Własność niczyjej rzeczy rucho-
mej nabywa się poprzez objęcie jej w posiadanie samoistne (art. 181 KC).
Samoistny posiadacz w  dobrej wierze, który na  powierzchni gruntu albo
pod powierzchnią wzniósł budynek lub inne urządzenie o wartości przeno-
szącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel
przeniósł na niego własność tej działki za odpowiednim wynagrodzeniem
(art. 231 § 1 KC).
b. Domniemanie ciągłości posiadania. Zgodnie z art. 340 KC, domnie-
mywa się ciągłość posiadania. Niemożność posiadania wywołana przez
przeszkodę przemijającą nie przerywa posiadania.
Ponadto, w  myśl art.  345  KC, posiadanie przywrócone poczytuje się
za nieprzerwane. Domniemanie ciągłości posiadania jest istotne przy zasie-
dzeniu nieruchomości. W myśl art. 172 KC, wymagane jest nieprzerwane
posiadanie. W razie sporu o ciągłość posiadania posiadacz nie będzie mu-
siał udowadniać tej ciągłości, wystarczy, że wykaże, iż wykonywał posiada-
nie w  różnych momentach, choćby bardzo od  siebie oddalonych w  czasie.
Ciężar dowodu braku ciągłości posiadania spoczywa na stronie przeciwnej.
c. Domniemanie zgodności posiadania z prawem. Artykuł 341 KC wpro-
wadza domniemanie, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Do-
mniemanie to dotyczy również posiadania przez poprzedniego posiadacza.
Domniemanie to oznacza, że posiadacz, który twierdzi, że jest właścicielem,
będzie za takiego uznawany, dopóki to domniemanie nie zostanie obalone.
Jednak w myśl art. 4 KWU, przeciwko domniemaniu prawa wynikającemu
z wpisu w księdze wieczystej nie można powoływać się na domniemanie
prawa wynikające z  posiadania. Jest to  naturalna konsekwencja uznania,
że  wpis w  księdze wieczystej stwarza większą pewność istnienia prawa niż
stan faktyczny, jakim jest posiadanie.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Posiadanie 145

12. Nabycie posiadania. Wyróżnia się pochodne i  pierwotne nabycie

posiadania. Nabycie pierwotne posiadania może nastąpić przez akt jedno-
stronny, który powoduje objęcie rzeczy w posiadanie. Dodatkowo konieczna
jest wola sprawowania władztwa faktycznego nad rzeczą. Nabycie pierwotne
posiadania może nastąpić wskutek:
• objęcia w posiadanie rzeczy niczyjej (art. 181–182 KC) lub nowo powsta-
łej (art. 190 KC),
• samowolnego, bezprawnego pozbawienia kogoś posiadania (art.  343
i 344 KC) albo
• działania w ramach stanu wyższej konieczności (art. 142 KC).
Najczęściej spotykanym sposobem nabycia posiadania w  sposób pierwotny
jest: zawłaszczenie rzeczy znalezionej przez nieuczciwego znalazcę, zajęcie
cudzej nieruchomości, zawłaszczenie rzeczy niczyjej.
Przy nabyciu posiadania w sposób pochodny następuje następstwo praw-
ne – nabywca wchodzi w  posiadanie (stan faktyczny), które poprzednio
przysługiwało zbywcy. Nabycie posiadania w  sposób pochodny następuje
w drodze umowy oraz dziedziczenia.

AA3lkwA=
AA
146 Część II. Prawo rzeczowe

NABYCIE POCHODNE

UMOWA
Na podstawie umowy posiadanie może być nabyte na pięć sposobów, które
określone zostały w art. 348–351 KC.
Traditio corporalis
Zgodnie z art. 348 zd. 1 KC, przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy.
Traditio longa manu
Zgodnie z art. 348 zd. 2 KC, wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie
rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą, jest
jednoznaczne z wydaniem samej rzeczy.
Constitutum possessorium
Artykuł 349 KC przewiduje, że przeniesienie posiadania samoistnego może nastąpić
także w ten sposób, że dotychczasowy posiadacz samoistny zachowa rzecz w swoim
władaniu jako posiadacz zależny lub dzierżyciel na podstawie stosunku prawnego,
który strony jednocześnie ustalą.
Traditio brevi manu
Z art. 351 KC wynika, że posiadacz samoistny, który oddał wcześniej rzecz
w posiadanie zależne lub dzierżenie, może przez samą umowę z posiadaczem
zależnym lub dzierżycielem przenieść posiadanie na posiadacza zależnego
i dzierżyciela. Z oczywistych względów nie jest tu potrzebne wydanie rzeczy,
bowiem rzecz znajduje się we władaniu posiadacza zależnego lub dzierżyciela.
Zgodnie z art. 350 KC, jeżeli rzecz znajduje się w posiadaniu zależnym lub
dzierżeniu osoby trzeciej, przeniesienie posiadania samoistnego następuje przez
umowę między stronami i przez zawiadomienie posiadacza zależnego albo
dzierżyciela. Zawiadomienie, o którym mowa w tym przepisie, może być dokonane
przez dotychczasowego posiadacza lub jego następcę.

DZIEDZICZENIE
Posiadanie może być przeniesione w drodze dziedziczenia. W myśl art. 922 § 1 KC
prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną
lub kilka osób. Według art. 925 KC spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia
spadku. Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy (art. 924 KC).
Jeżeli wśród składników majątkowych, które należały do spadkodawcy w chwili
jego śmierci, znajdowała się rzecz będąca w jego posiadaniu, należy przyjąć,
że po jego śmierci posiadanie tej rzeczy – wraz z całym majątkiem – przechodzi
na spadkobiercę.

Zob. także:
1. wyr. SN z 18.4.2002 r., II CKN 1226/00, OSNC 2003, Nr 4, poz. 59 – ochrona nabywcy w dobrej wierze
a sposób przeniesienia posiadania;
2. wyr. SN z 27.4.2007 r., I CSK 11/07, OSNC 2008, Nr 5, poz. 51 – wydanie dokumentu akcji a przeniesie-
nie jego posiadania.

13. Ochrona posiadania. Posiadanie jest prawnie chronione. Ochrona

prawna posiadania określana jest jako ochrona posesoryjna.
Zgodnie z art. 342 KC, nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby
posiadacz był w złej wierze.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Posiadanie 147

Zakaz naruszania posiadania obejmuje wszystkie rodzaje posiadania:

• samoistne i zależne,
• wadliwe i niewadliwe,
• prawne i bezprawne,
• w dobrej wierze i w złej wierze.
Powyższy zakaz dotyczy każdego podmiotu, który może być potencjal-
nym naruszycielem (nawet właściciela), a także współposiadaczy. Zakazem
objęte są przypadki samowolnego naruszenia posiadania. Natomiast zakaz
ten nie dotyczy działań:
• podejmowanych za zgodą posiadacza,
• opartych na orzeczeniu sądowym czy decyzji administracyjnej,
• wynikających z ustawy.
Zakazem objęte jest naruszenie posiadania bez względu na  świadomość
naruszyciela (niezależnie od  winy osoby, która dopuściła się naruszenia),
jego dobrą czy złą wiarę. Oznacza to, że ochrona posesoryjna ma charak-
ter obiektywny.
a. Środki ochrony posiadania. Dzielą się na:
• ochronę własną (obronę konieczną i dozwoloną samopomoc) i
• ochronę sądową (roszczenia posesoryjne).
Ochrona własna jest wyjątkiem od zasady, że ochrona interesów upraw-
nionego powinna odbywać się za  pośrednictwem instrumentów przymusu
państwowego. Ochrona własna służy zarówno posiadaczowi, jak i  dzierży-
cielowi (art. 343 § 3 KC).

ŚRODKI OCHRONY POSIADANIA

POMOC WŁASNA OCHRONA SĄDOWA

OBRONA KONIECZNA DOZWOLONA SAMOPOMOC ROSZCZENIA POSESORYJNE

(art. 343 § 1, art. 423 KC) (art. 343 § 2 KC) (art. 344 § 1 KC)

OBRONA KONIECZNA. Według art. 343 § 1 KC, posiadacz może zasto-

sować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiada-
nia. W myśl art. 423 KC, obrona konieczna polega na odpieraniu bezpośred-
niego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro.
Obronę konieczną stosuje się w  trakcie trwania naruszenia posiadania
w celu odparcia zamachu. Środki użyte do odparcia samowolnego zamachu
na posiadanie powinny być proporcjonalne.

AA3lkwA=
AA
148 Część II. Prawo rzeczowe

Jeżeli obrona konieczna mieści się w  dopuszczalnych granicach, posia-

dacz nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną napastnikowi
(art.  423  KC). Obrona konieczna przysługuje też dzierżycielowi (art.  343
§ 3 KC).
DOZWOLONA SAMOPOMOC. Stanowi wyjątek od ogólnej reguły, któ-
ra zakazuje wszelkiej samopomocy. Może mieć miejsce, gdy do naruszenia
posiadania już doszło i chodzi o przywrócenie stanu posiadania istnieją-
cego przed naruszeniem. Na  czym innym polega dozwolona samopomoc
w przypadku naruszenia posiadania nieruchomości i w przypadku narusze-
nia rzeczy ruchomej.

DOZWOLONA SAMOPOMOC

PRZY NARUSZENIU PRZY NARUSZENIU POSIADANIA

POSIADANIA NIERUCHOMOŚCI
Posiadacz nieruchomości
może niezwłocznie po
samowolnym naruszeniu
posiadania przywrócić własnym
działaniem stan poprzedni.
Nie wolno mu jednak stosować
przy tym przemocy względem
osób.
RZECZY RUCHOMEJ
Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu
niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody,
może natychmiast po samowolnym pozbawieniu
go posiadania zastosować niezbędną samopomoc
w celu przywrócenia stanu poprzedniego.
Przy rzeczach ruchomych nie ma zakazu stosowania
przemocy względem osób, gdyż często warunkiem
odzyskania posiadania rzeczy ruchomej jest właśnie
dopuszczenie się przemocy względem osoby
naruszającej posiadanie.

b. Roszczenia posesoryjne. Naruszenie posiadania może polegać na:

• pozbawieniu posiadania (jest to  takie działanie naruszyciela, którego
skutkiem jest wyzucie z faktycznego władztwa nad rzeczą) lub
• zakłóceniu posiadania (polega na wtargnięciu w sferę władztwa posiada-
cza, które nie pozbawia posiadacza władztwa nad rzeczą).
W razie naruszenia posiadania przysługują posiadaczowi roszczenia po-
sesoryjne, których może dochodzić w ramach ochrony sądowej.

ROSZCZENIA POSESORYJNE

O PRZYWRÓCENIE STANU POPRZEDNIEGO O ZANIECHANIE DALSZYCH NARUSZEŃ

Treść roszczenia o ochronę posiadania zależy od tego, czy doszło do pozba-

wienia czy zakłócenia posiadania. Jeżeli doszło do pozbawienia posiadania, po-
siadacz może wystąpić przeciwko pozwanemu z roszczeniem o wydanie rze-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Księgi wieczyste 149

czy. Natomiast w przypadku, gdy doszło do zakłócenia posiadania, posiadacz

może wystąpić z roszczeniem o wydanie przez sąd pozwanemu odpowied-
nich zakazów i nakazów. Roszczenia posesoryjne służą każdemu posiadaczo-
wi (samoistnemu, zależnemu), niezależnie od charakteru jego posiadania.
Obowiązuje tu zatem zasada czystego procesu posesoryjnego, w którym
nie bierze się pod uwagę zarzutu prawa podnoszonego przez osobę, która
dopuściła się naruszenia posiadania. Zarzut taki będzie jednak dopusz-
czalny, jeżeli naruszający posiadanie wykaże się prawomocnym orzecze-
niem sądu lub innego organu państwowego stwierdzającym, że stan, który
powstał po naruszeniu posiadania, jest zgodny z prawem (art. 344 § 1 KC).
Roszczenie posiadacza wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku
od chwili naruszenia posiadania (art. 344 § 2 KC). Jest to termin zawity.
Roszczenie o  ochronę posiadania nie przysługuje w  stosunkach mię-
dzy współposiadaczami, jeżeli nie da się ustalić zakresu współposiadania
(art. 346 KC). Do ochrony władania lokalem stosuje się odpowiednio prze-
pisy o ochronie posiadania (art. 3431 KC).
c. Roszczenie o  wstrzymanie budowy. Szczególną postacią roszczenia
posesoryjnego jest roszczenie o wstrzymanie budowy (cautio damni infec-
ti). Zgodnie z art. 347 § 1 KC, posiadaczowi nieruchomości przysługuje
roszczenie o wstrzymanie budowy, jeżeli budowa mogłaby naruszyć jego
posiadanie albo grozić wyrządzeniem mu szkody.
Roszczenie to może być dochodzone przed rozpoczęciem budowy i wy-
gasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu miesiąca od rozpoczęcia budo-
wy (art. 347 § 2 KC). Jest to termin zawity.
Wyrok uwzględniający powództwo posesoryjne powinien nadawać się
do wykonania w drodze egzekucji, a zatem musi wskazywać sposób przy-
wrócenia stanu poprzedniego, tj.  zawierać dyspozycje, których wykona-
nie do tego doprowadzi (zob. uchw. SN z 20.9.1988 r., III CZP 37/88, OSNC
1989, Nr 3, poz. 40). Skutkiem wyroku zapadłego w procesie posesoryjnym,
uwzględniającego żądanie powoda, jest także to, że posiadanie przywróco-
ne poczytuje się za nieprzerwane (art. 345 KC). Skutek taki powstaje dopie-
ro z chwilą wykonania wyroku.

Rozdział 21. Księgi wieczyste

1. Pojęcie i funkcje. Księgi wieczyste są obligatoryjnymi, prowadzonymi

przez sądy rejestrami, mającymi na  celu ustalenie stanu prawnego nieru-
chomości. Zgodnie z art. 1 ust. 1 KWU, księgi wieczyste prowadzi się w celu
ustalenia stanu prawnego nieruchomości. Ponadto, zgodnie z art. 1 ust. 3

AA3lkwA=
AA
150 Część II. Prawo rzeczowe

KWU, księgi wieczyste mogą być także prowadzone w celu ustalenia stanu
prawnego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Księgi pełnią
rolę ewidencyjną. Z wpisami do ksiąg wieczystych wiąże się wiele skutków
prawnomaterialnych. Kształtują one w sposób specjalny nabywanie i utra-
tę praw rzeczowych na nieruchomościach, przy czym w niektórych przy-
padkach wpis do księgi wieczystej jest konieczną przesłanką nabycia prawa
rzeczowego.

2. Cel księgi wieczystej. Z art. 1 ust. 2 KWU wynika, że księgi wieczyste

zakłada się i prowadzi dla nieruchomości. Polskie ustawodawstwo nie prze-
widuje zasady powszechności ksiąg wieczystych w  znaczeniu ich obligato-
ryjnego urządzania i prowadzenia dla każdej nieruchomości. Ustawodawca
stara się jednak realizować tę zasadę m.in. poprzez:
• nałożenie na właściciela nieruchomości obowiązku ujawniania jego prawa
w księdze wieczystej (art. 35 w zw. z art. 36 ust. 4 KWU),
• możliwość ujawnienia z  urzędu ostrzeżenia, że  stan prawny ujawniony
w księdze wieczystej stał się niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym
(art. 36 ust. 1 i 3 KWU). Ponadto, przepisy ustanawiające konstytutywny
wpis do księgi wieczystej przyczyniają się do upowszechnienia oraz aktua­
lizacji treści ksiąg wieczystych.

3. System teleinformatyczny zakładania i prowadzenia ksiąg. Księ-

gi wieczyste są  zakładane i  prowadzone w  systemie teleinformatycznym.
Materię tę reguluje rozp. Ministra Sprawiedliwości z 15.2.2016 r. w sprawie
zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie teleinformatycznym
(Dz.U. z 2016 r. poz. 312 ze zm.).

4. Regulacja prawna. Zasady zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych

zawarte są w:
• ustawie z  6.7.1982  r. o  księgach wieczystych i  hipotece (t.j. Dz.U.
z 2017 r. poz. 1007 ze zm.),
• rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z  17.9.2001  r. w  sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102,
poz. 1122 ze zm.).

5. Realny system ksiąg wieczystych. W polskim ustawodawstwie przy-

jęty został tzw. realny system ksiąg wieczystych. System ten polega na tym,
że księgę prowadzi się dla nieruchomości, a nie dla właściciela. Pomimo
zmiany właściciela księga prowadzona jest dalej dla danej nieruchomości.
Dla każdej nieruchomości prowadzi się odrębną księgę wieczystą, chyba
że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 24 KWU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Księgi wieczyste 151

Zgodnie z  art.  21 KWU, właściciel kilku nieruchomości stanowiących całość

gospodarczą lub graniczących ze  sobą może żądać połączenia ich w  księdze
wieczystej w jedną nieruchomość.
Księgi wieczyste prowadzi się w celu ustalenia stanu prawnego nierucho-
mości gruntowych, budynkowych, lokalowych.
Dla każdego rodzaju nieruchomości prowadzi się odrębne księgi wie-
czyste. Jednak przy nieruchomościach budynkowych nie jest konieczne za-
kładanie ksiąg wieczystych, a  jedynie dokonanie wpisu odrębnej własno-
ści budynku w księdze wieczystej założonej dla nieruchomości gruntowej,
na której wzniesiono budynek. Księgi wieczyste mogą być także zakładane
dla ograniczonych praw rzeczowych występujących w stosunkach spółdziel-
czości mieszkaniowej – art. 1 ust. 3 w zw. z art. 241 KWU. Do ksiąg wieczy-
stych założonych i prowadzonych dla spółdzielczego własnościowego prawa
do  lokalu mieszkalnego stosuje się odpowiednio przepisy o księgach wie-
czystych dla nieruchomości lokalowych. W razie przekształcenia spółdziel-
czego prawa do lokalu w prawo własności księga wieczysta prowadzona do-
tąd dla ograniczonego prawa rzeczowego staje się księgą dla prawa własności
nieruchomości. Jeżeli w  księdze była wpisana hipoteka (na  prawie spół-
dzielczym), staje się hipoteką wpisaną na  prawie własności nieruchomości
(art. 241 ust. 2 KWU).

6. Prawa ujawniane w  księgach wieczystych. W  księdze wieczystej

ujawnia się przede wszystkim prawa rzeczowe w postaci:
• prawa własności danej nieruchomości,
• prawa użytkowania wieczystego oraz
• praw rzeczowych ograniczonych na nieruchomości.
Jednak zgodnie z  art.  16 ust.  1 KWU, w  wypadkach przewidzianych
w przepisach ustawowych w księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi,
mogą być ujawnione prawa osobiste i  roszczenia. W  szczególności mogą
być ujawniane:
• prawo najmu lub dzierżawy, prawo odkupu lub pierwokupu, prawo doży-
wocia,
• roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wie-
czystego albo o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego; dotyczy
to także roszczeń przyszłych,
• roszczenie wynikające z określenia zarządu lub sposobu korzystania z nie-
ruchomości przez współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników,
• roszczenie współwłaścicieli wyłączające uprawnienie do zniesienia współ-
własności,

AA3lkwA=
AA
 z II raw rz z w

• wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipoteką oraz informa-

cje, że zostały one wpisane do rejestru zabezpieczenia listów zastawnych,
o którym mowa w ustawie z 29.8.1997 r. o listach zastawnych i bankach
hipotecznych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1771),
• prawo z  umowy timeshare, o  którym mowa w  ustawie z 16.9.2011   r.
o timeshare (Dz.U. Nr 230, poz. 1370).

. Skutki u awnienia prawa w księ ze wieczyste . Zgodnie z  art. 17

KWU, przez ujawnienie w księdze wieczystej prawo osobiste lub roszczenie
uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną
po jego ujawnieniu, z wyjątkiem:
• służebności drogi koniecznej,
• służebności przesyłu albo
• służebności ustanowionej w  związku z  przekroczeniem granicy przy
wznoszeniu budynku lub innego urządzenia.
Na skutek wpisu do księgi wieczystej prawo osobiste lub roszczenie uzy-
skuje tzw. rozszerzoną skuteczność, przekształca się z roszczenia przeciwko
oznaczonej osobie (actio in personam) w roszczenie przeciwko każdoczesne-
mu właścicielowi nieruchomości (actio in rem scripta).

. a o enie i prowa zenie księ i wieczyste . Założenie księgi wieczy-

stej następuje z chwilą dokonania pierwszego wpisu (art. 626 8 § 10 KPC).
Prowadzenie ksiąg wieczystych należy do właściwości sądów rejonowych –
wydziałów ksiąg wieczystych. Czynności sądu w zakresie prowadzenia ksiąg
wieczystych mogą wykonywać referendarze sądowi (art. 23 KWU).

. System telein ormatyczny. Księgi wieczyste są zakładane i prowadzone

w  systemie teleinformatycznym. Minister Sprawiedliwości określił sposób
zakładania oraz prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym
wydając stosowne rozporządzenie 15.2.2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz.  312
ze zm.).

1 . asa a awności ksi wieczystyc . Zgodnie z art. 2 KWU, księgi

wieczyste są jawne. Jest to tzw. zasada formalnej jawności ksiąg wieczystych.
Księgi wieczyste są dla każdego dostępne i ich treść jest jawna. Akta księ-
gi wieczystej może przeglądać osoba mająca interes prawny oraz notariusz
w obecności pracownika sądu (art. 361 ust. 2 KWU).
Skutkiem jawności formalnej jest jawność materialna. Zgodnie z  art.  2 zd. 2
KWU, nie można zasłaniać się nieznajomością wpisów w księ dze wieczystej
ani wniosków, o których uczyniono w niej wzmiankę.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Księgi wieczyste 153

11. Centralna Baza Danych. Minister Sprawiedliwości utrzymuje cen-

tralną bazę danych ksiąg wieczystych stanowiącą ogólnokrajowy zbiór ksiąg
wieczystych prowadzonych w  systemie teleinformatycznym oraz zapewnia
bezpieczeństwo centralnej bazy danych ksiąg wieczystych, w  szczególności
ochronę przed nieuprawnionym dostępem osób trzecich, zniszczeniem oraz
utratą danych.

12. Centralna Informacja Ksiąg Wieczystych. Informacji z centralnej

bazy danych ksiąg wieczystych udziela Centralna Informacja Ksiąg Wieczy-
stych, z  ekspozyturami przy wydziałach sądów rejonowych prowadzących
księgi wieczyste. Wydaje na wniosek odpisy ksiąg wieczystych wyciągi z ksiąg
wieczystych oraz zaświadczenia o zamknięciu ksiąg wieczystych.
Odpisy, wyciągi i  zaświadczenia, o  których mowa powyżej, wydawane przez
Centralną Informację mają moc dokumentów wydawanych przez sąd.

13. Przeglądanie ksiąg. Centralna Informacja umożliwia, za pośrednic-

twem systemu teleinformatycznego, przeglądanie ksiąg wieczystych. Każdy,
kto zna numer księgi wieczystej, może bezpłatnie przeglądać księgę wieczy-
stą za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

14. Prawnomaterialne zasady ksiąg wieczystych. Z wpisami do ksiąg

wieczystych łączą się następujące zasady:
• zasada wpisu,
• zasada domniemań związanych z wpisem,
• zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych,
• zasada pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych wpisanych
do księgi wieczystej,
• zasada rozszerzonej skuteczności praw i  roszczeń osobistych wpisanych
do księgi wieczystej.
a. Zasada wpisu. Zasada wpisu polega na tym, że w wypadkach przewi-
dzianych w przepisach szczególnych wpis jest konieczną przesłanką naby-
cia, zmiany lub wygaśnięcia prawa rzeczowego na  nieruchomości. Wpis
jest więc w tym przypadku konstytutywny. Zasadą są wpisy deklaratoryjne,
natomiast wpis konstytutywny jest wyjątkiem. Wpis ma charakter konstytu-
tywny w przypadku:
• ustanowienia odrębnej własności lokali,
• ustanowienia i przeniesienia użytkowania wieczystego,
• ustanowienia hipoteki,
• przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego, jeżeli jest ono wpisane
do księgi wieczystej.

AA3lkwA=
AA
154 Część II. Prawo rzeczowe

Regułą jest jednak, że obrót nieruchomościami może odbywać się pozak-

sięgowo, w szczególności dla własności wpis do księgi wieczystej nie jest ko-
nieczną przesłanką nabycia nieruchomości.
W konsekwencji możliwe jest wyróżnienie dwóch stanów prawnych, rze-
czywistego stanu prawnego nieruchomości oraz stanu prawnego ujaw-
nionego w księdze wieczystej.
Zdarza się, że stany te są rozbieżne, co ma negatywne konsekwencje, dla-
tego też, aby im choć częściowo zapobiec, ustawa nakłada na właścicieli obo-
wiązek ujawnienia w księdze wieczystej swojego prawa pod rygorem grzywny
oraz odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 35 ust. 2 i art. 36 ust. 4 KWU).
b. Zasada domniemań związanych z wpisem

DOMNIEMANIA ZWIĄZANE Z WPISEM

POZYTYWNE NEGATYWNE
Domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej Domniemywa się, że prawo
jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym wykreślone nie istnieje
(art. 3 ust. 1 KWU). Domniemanie to ma charakter (art. 3 ust. 2 KWU).
pozytywny. Zakresem tego domniemania objęto
wszelkie prawa podmiotowe ujawnione w księdze
wieczystej: prawa rzeczowe, prawa osobiste i roszczenia.

Na  omawiane domniemania może powołać się każdy zainteresowany.

Są to domniemania prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum), mogą
więc być obalone dowodem przeciwnym. Obalenie takiego domniemania
prowadzić może do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym.
c. Zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Stanowi podstawę
prawa wieczystoksięgowego. Zasada ta  dotyczy tylko nieruchomości, dla
których istnieje urządzona księga wieczysta.
Zasadę tę  wyraża art.  5 KWU, zgodnie z  którym w  razie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego,
kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi na-
był własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych).
Artykuł 5 KWU określa przesłanki pozytywne, które muszą być kumula-
tywnie spełnione, aby zasada rękojmi mogła funkcjonować:
• nabycie następuje w drodze czynności prawnej,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Księgi wieczyste 155

• przedmiotem rozporządzającej czynności prawnej jest prawo własności

lub inne prawo rzeczowe,
• nabycie następuje pod tytułem szczególnym.
Natomiast w  art.  6 KWU przedstawione zostały przesłanki negatywne,
których zaistnienie powoduje, że  nabywca prawa własności nieruchomo-
ści (lub innego prawa rzeczowego) będzie chroniony zasadą wiarygodno-
ści, choćby nabył to prawo od osoby, która w rzeczywistości nie jest upraw-
niona do takiego rozporządzenia. Są to zła wiara nabywcy i rozporządzenie
nieodpłatne.
Artykuł 7 KWU wyłącza działanie rękojmi przeciwko określonym pra-
wom. Zgodnie z tym przepisem rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych
nie działa przeciwko:
• prawom obciążającym nieruchomość z mocy ustawy niezależnie od wpi-
su,
• prawu dożywocia,
• służebnościom ustanowionym na  podstawie decyzji właściwego organu
administracji państwowej,
• służebnościom drogi koniecznej albo ustanowionym w  związku z  prze-
kroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia,
• służebnościom przesyłu.
Ponadto, zgodnie z art. 8 KWU, rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczy-
stych wyłącza:
• wzmianka o wniosku,
• wzmianka o skardze na orzeczenie referendarza sądowego,
• wzmianka o apelacji,
• wzmianka o kasacji oraz
• ostrzeżenie dotyczące niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księ-
dze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości.
d. Zasada pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych wpisanych
do  księgi wieczystej. W  razie kolizji między ograniczonymi prawami rze-
czowymi rozstrzyga zasada pierwszeństwa. O pierwszeństwie decyduje wpis
do  księgi wieczystej – ograniczone prawo rzeczowe na  nieruchomości,
ujawnione w księdze wieczystej, ma pierwszeństwo przed takim prawem
nieujawnionym w  księdze (art.  11 KWU). O  pierwszeństwie praw rze-
czowych ograniczonych wpisanych do  księgi wieczystej rozstrzyga chwila,
od której liczy się skutki dokonanego wpisu. Prawa wpisane na podstawie
wniosków, które zostały złożone jednocześnie, mają równe pierwszeństwo

AA3lkwA=
AA
156 Część II. Prawo rzeczowe

(art. 12 KWU). Zgodnie z art. 29 KWU, wpis w księdze wieczystej ma moc

wsteczną od  chwili złożenia wniosku o  dokonanie wpisu, a  w  wypadku
wszczęcia postępowania z urzędu – od chwili wszczęcia tego postępowania.
O  kolejności wniosku o  wpis rozstrzyga chwila wpływu wniosku do  wła-
ściwego sądu. Do  pierwszeństwa praw i  roszczeń osobistych stosuje się
odpowiednio przepisy o  pierwszeństwie ograniczonych praw rzeczowych.
O pierwszeństwie prawa, którego ustanowienie było przedmiotem roszcze-
nia ujawnionego w  księdze wieczystej, rozstrzyga chwila złożenia wniosku
o wpis roszczenia (art. 20 KWU).
e. Zasada rozszerzonej skuteczności praw i  roszczeń osobistych wpi-
sanych do  księgi wieczystej. Co  do  zasady, w  księdze wieczystej ujaw-
niane są  prawa rzeczowe, natomiast prawa należące do  kategorii praw ob-
ligacyjnych, które ustawa określa jako prawa osobiste i  roszczenia, mogą
być ujawnione w  księdze wieczystej wyłącznie w  wypadkach w  ustawie
przewidzianych.
Zgodnie z art. 17 KWU, przez ujawnienie w księdze wieczystej prawo oso-
biste lub roszczenie uzyskuje skuteczność względem praw nabytych przez
czynność prawną po jego ujawnieniu. Oznacza to, że roszczenie czysto obli-
gacyjne na skutek ujawnienia go w księdze wieczystej przemienia się w rosz-
czenie urzeczowione. Przede wszystkim prawo lub roszczenie osobiste słu-
żące przeciwko właścicielowi nieruchomości, staje się skuteczne przeciwko
każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości.
Do  pierwszeństwa praw osobistych i  roszczeń ujawnionych w  księdze
wieczystej stosuje się odpowiednio przepisy o pierwszeństwie ograniczo-
nych praw rzeczowych.

AA3lkwA=
AA
 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Rozdział 1. Uwagi ogólne

1. Pojęcie prawa zobowiązań i  zobowiązania. Prawo zobowiązań

to  dział prawa cywilnego, w  którym została zawarta regulacja stosunków
zobowiązaniowych i  wynikających z  nich praw podmiotowych, ukształ-
towanych przez ustawodawcę jako względne. Podstawową funkcją prawa
zobowiązań jest stworzenie prawnych form wymiany dóbr, czemu służy
głównie regulacja stosunków zobowiązaniowych, których źródłem są umo-
wy oraz uregulowanie odpowiedzialności odszkodowawczej na wypadek
naruszenia dóbr powszechnie chronionych, a także niewykonania lub niena-
leżytego wykonania zobowiązań.
Zobowiązanie to  stosunek zobowiązaniowy, który powstaje między wierzy-
cielem (podmiotem uprawnionym do żądania spełnienia świadczenia) a dłuż-
nikiem (podmiotem obowiązanym do spełnienia świadczenia).
Zgodnie z art. 353 § 1 KC, zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel
może żądać od  dłużnika świadczenia, a  dłużnik powinien świadczenie
spełnić.

2. Powstanie zobowiązania. Zobowiązanie może być wynikiem różnych

zdarzeń prawnych.

ŹRÓDŁA POWSTANIA ZOBOWIĄZANIA

CZYNNOŚĆ ORZECZENIE AKT CZYN INNE

PRAWNA SĄDU ADMINISTRACYJNY NIEDOZWOLONY ZDARZENIE

Przykładowo:
• bezpodstawne wzbogacenie lub
• prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.

AA3lkwA=
AA
158 Część III. Zobowiązania – część ogólna

3. Elementy stosunku zobowiązaniowego. W ramach stosunku zobo-

wiązaniowego wyróżnia się jego podmiot, przedmiot oraz treść.

ELEMENTY STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO

PODMIOT PRZEDMIOT TREŚĆ

DŁUŻNIK WIERZYCIEL ŚWIADCZENIE OBOWIĄZKI UPRAWNIENIA

DŁUŻNIKA WIERZYCIELA

4. Pojęcie świadczenia. Świadczenie jest to  zachowanie się dłużnika

względem wierzyciela, zgodne z  treścią łączącego strony zobowiązania.
Świadczenie może polegać na  działaniu lub zaniechaniu. „Zachowanie
dłużnika będące świadczeniem «może polegać na działaniu albo na zanie-
chaniu» (art. 353 § 2 KC). Te dwie postacie zachowań wyczerpują cały za-
kres treści świadczeń. Każde bowiem zachowanie dłużnika przybiera albo
postać działań pozytywnych (np. danie czegoś, spełnienie jakichś usług),
albo zachowania biernego (np. niepodejmowania działań potencjalnie moż-
liwych lub zaprzestania działań dotąd realizowanych). Obowiązek biernego
zachowania stanowi także korelat praw bezwzględnych (np. obowiązek nie-
naruszania cudzej własności). Jednak zachowanie takie jest jedynie wyrazem
powszechnego ograniczenia wolności obywateli, a tym samym, nie jest eko-
nomicznie wymierne i nie waży na sytuacji majątkowej podmiotu. Natomiast
obowiązek biernego zachowania się dłużnika stanowi indywidualne ograni-
czenie jego wolności, co nie jest pozbawione z reguły wpływu na sferę jego
stosunków majątkowych. Z tych względów należałoby opowiedzieć się prze-
ciwko reprezentowanym niekiedy koncepcjom zmierzającym do zastosowa-
nia pojęcia świadczenia do analizy stosunków prawnorzeczowych. Pojęcie
świadczenia – zgodnie z panującym poglądem – powinno nadal być zastrze-
żone wyłącznie dla analizy stosunków zobowiązaniowych” (Z. Radwański,
A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2012, s. 42).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Uwagi ogólne 159

5. Rodzaje świadczeń

ŚWIADCZENIE

DARE FACERE NON FACERE PATI

(dać coś) (czynić coś) (nie czynić czegoś) (znosić coś)

JEDNORAZOWE CIĄGŁE OKRESOWE

Jest to świadczenie,
które może być
wykonane wskutek
jednorazowego
zachowania się
dłużnika, choćby
w rzeczywistości
dłużnik wykonał kilka
czynności odległych
w czasie.
Jest to takie Ze świadczeniem
świadczenie, gdy okresowym będziemy mieli
dłużnik nie ma do czynienia wtedy, gdy
sposobności wykonać dłużnik powinien spełnić
go przez jednorazową na rzecz wierzyciela wiele
czynność, lecz świadczeń jednorazowych
wymagane będzie w określonych odstępach
ustawiczne zachowanie czasu, przy czym suma tych
się trwające przez świadczeń nie jest z góry
pewien czas. określona.

OZNACZONE OZNACZONE GATUNKOWO

INDYWIDUALNIE
Przedmiotem takiego
świadczenia jest rzecz
oznaczona co do tożsamości,
czyli wyróżniona spośród
wszystkich innych według
jej indywidualnych,
niepowtarzalnych cech.
Przedmiotem takiego świadczenia jest rzecz
oznaczona gatunkowo, czyli wyróżniona poprzez
wskazanie jedynie jej cech rodzajowych.
Zgodnie z art. 357 KC, jeżeli dłużnik jest zobowiązany
do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do
gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez
właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie
wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć
rzeczy średniej jakości.

PODZIELNE
Zgodnie z art. 379 § 2 KC, świadczenie
jest podzielne, jeżeli może być
spełnione częściowo bez istotnej zmiany
przedmiotu lub wartości.
NIEPODZIELNE
Świadczenie niepodzielne to takie
świadczenie, które nie może być
spełnione częściowo bez istotnej zmiany
przedmiotu lub wartości.

6. Zasada swobody umów. W myśl art. 3531 KC, strony zawierające umo-

wę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść
lub cel nie sprzeciwiały się:
• właściwości (naturze) stosunku,
• ustawie ani
• zasadom współżycia społecznego.

AA3lkwA=
AA
160 Część III. Zobowiązania – część ogólna

7. Wykonanie zobowiązań. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie:

• zgodnie z jego treścią,
• w sposób odpowiadający:
– jego celowi społeczno-gospodarczemu,
– zasadom współżycia społecznego,
– ustalonym w tym zakresie zwyczajom.
W  taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiąza-
nia wierzyciel.

8. Należyta staranność. Zgodnie z art. 355 § 1 KC, dłużnik obowiązany

jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. Na-
leżytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej
działalności (art. 355 § 2 KC).

9. Wykonawca. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika

tylko wtedy, gdy wynika to z:
• treści czynności prawnej,
• ustawy albo
• właściwości świadczenia.
W  przypadku, gdy wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel
nie może odmówić przyjęcia świadczenia od  osoby trzeciej, chociażby
działała bez wiedzy dłużnika.

10. Klauzula rebus sic stantibus. Klauzula rebus sic stantibus ma na celu
złagodzenie skutków zasady pacta sunt servanda w  odniesieniu do  waż-
kich zdarzeń wpływających na bezpieczeństwo obrotu. Przywrócona została
do  KC nowelizacją z  28.7.1990  r. (Dz.U. Nr  55, poz.  321 ze zm.). Zgodnie
z art. 357 KC, instytucja ta ma zastosowanie jedynie do zobowiązań wynika-
jących z umów, w przypadku gdy spełnione zostaną następujące przesłanki:
• już po powstaniu zobowiązania nastąpić musi nadzwyczajna zmiana sto-
sunków. Nie dotyczy to każdej zmiany okoliczności, lecz tylko takiej, któ-
ra przekroczyła ramy zwykłych, typowych zmian, mieszczących się w gra-
nicach ryzyka kontraktowego;
• konsekwencją owych zmian (ich skutkiem) musi być nadmierna trud-
ność spełnienia świadczenia lub też zagrożenie jednej ze  stron rażącą
stratą;
• konieczne jest ustalenie, że strony zawierające umowę nie przewidywały
wpływu owych zmian na zobowiązanie lub nie przewidywały samej zmia-
ny okoliczności.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Uwagi ogólne 161

Spełnienie się powyższych przesłanek daje zarówno dłużnikowi, jak i wie-

rzycielowi prawo, by wystąpić do sądu o dostosowanie treści zobowiązania
do zmienionych warunków.
Sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współży-
cia społecznego, wybrać jedno z następujących rozwiązań:
• oznaczyć sposób wykonania zobowiązania,
• zmienić wysokość świadczenia,
• zastosować oba powyższe rozwiązania lub
• orzec o rozwiązaniu umowy – jeżeli nie jest możliwe dostosowanie zo-
bowiązania do  nowych warunków, powstałych wskutek nadzwyczajnej
zmiany okoliczności.
W  takim przypadku sąd może w  miarę potrzeby orzec o  rozliczeniach
stron, kierując się ich interesami i mając jednocześnie na względzie zasady
współżycia społecznego. W przedmiocie uregulowanym w art. 3571 KC sąd
orzeka na żądanie.

11. Nominalizm. Zgodnie z art. 3581 § 1 KC, jeżeli przedmiotem zobowią-

zania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia
następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne sta-
nowią inaczej.
Strony mogą zastrzec w  umowie, że  wysokość świadczenia pieniężnego
zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości (art. 3581
§ 2 KC).

12. Waloryzacja. Zgodnie z art. 3581 § 3 KC, w razie istotnej zmiany siły

nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może, po rozważeniu
interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wyso-
kość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalo-
ne w orzeczeniu lub umowie.
Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężne-
go nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie
pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
Powyższe zasady nie uchybiają przepisom regulującym wysokość cen i in-
nych świadczeń pieniężnych.

13. Odsetki. To okresowe świadczenie uboczne w postaci określonej kwo-

ty pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku, stanowiące zazwyczaj
wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału.

AA3lkwA=
AA
162 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Wielkość odsetek ustala się z uwzględnieniem określonej stopy procen-

towej w  stosunku do  wielkości kapitału oraz czasu korzystania z  niego
(np. 22% od 10 000 zł w stosunku rocznym).
Odsetki jako świadczenie uboczne nie wpływają na  wielkość i  istnienie
świadczenia głównego, same natomiast związane są z nim, a ich realizacja
zależy od istnienia danego zobowiązania. Podstawą powstania obowiązku
zapłaty odsetek jest:
• treść czynności prawnej stron,
• ustawa,
• orzeczenie sądu lub innego właściwego organu (art. 359 § 1 KC).
Kodeks cywilny wyróżnia odsetki ustawowe oraz maksymalne.

ODSETKI

USTAWOWE
Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób
określona, należą się odsetki ustawowe
w wysokości równej sumie stopy referencyjnej
NBP i 3,5 punktów procentowych.
MAKSYMALNE
Odsetki maksymalne należą się, jeżeli
wysokość odsetek wynikających
z czynności prawnej przekracza
wysokość odsetek maksymalnych.

Zgodnie z art. 359 § 21 KC, maksymalna wysokość odsetek wynikających

z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrot-
ności wysokości odsetek ustawowych. Uregulowanie to ma charakter bez-
względnie obowiązujący (ius cogens) i nie może być umownie zmienione
także w razie dokonania wyboru prawa obcego. Jeżeli wysokość odsetek wy-
nikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymal-
nych, należą się odsetki maksymalne.
Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów
o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obce-
go. W takim przypadku stosuje się przepisy KC (art. 359 § 23 KC).
Wysokość odsetek ustawowych ogłasza Minister Sprawiedliwości
w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”.
Zapłata odsetek następuje w terminie określonym w umowie. W przypad-
ku, gdy termin taki nie został zastrzeżony, są one płatne co roku z dołu,
a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok – jednocześnie
z zapłatą tej sumy (art. 360 KC). Kodeks cywilny zakazuje stosowania ana-
tocyzmu, tj.  pobierania odsetek od  zaległych odsetek. Wyjątkowo dopusz-
czalne jest to:
• jeśli po  powstaniu zaległości strony zgodziły się na  doliczenie zaległych
odsetek do sumy dłużnej,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Uwagi ogólne 163

• od momentu wytoczenia powództwa o zaległe odsetki oraz

• w działalności instytucji kredytowych.

14. Związek przyczynowy i szkoda. Zobowiązany do odszkodowania od-

powiada tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego
szkoda wynikła.
Jeżeli nic innego nie wynika z przepisu ustawy lub postanowienia umowy,
naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz ko-
rzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,
obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie
do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 KC).

15. Naprawienie szkody. Osoba odpowiedzialna za wyrządzoną szkodę

zobowiązana jest wobec poszkodowanego do jej naprawienia.
Wyrównanie uszczerbku doznanego przez poszkodowanego może nastą-
pić (art. 363 KC):
• przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna),
• przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensata).
Wybór sposobu naprawienia szkody należy do poszkodowanego. Zobowią-
zany do naprawienia szkody nie może narzucić wierzycielowi innego sposobu
naprawienia szkody (zob. wyr. SN z 20.9.1972 r., I CR 391/72, Legalis).
Jednak poszkodowany może żądać jedynie świadczenia pieniężnego, gdy-
by przywrócenie stanu poprzedniego (art. 363 § 1 zd. 2 KC) było niemoż-
liwe lub pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub
koszty. Wysokość odszkodowania pieniężnego uzależniona jest od  tego,
jaki miernik przyjęto do ustalenia wysokości szkody i jaka chwila jest mia-
rodajna dla tego ustalenia. Kodeks cywilny reguluje jedynie kwestię sposo-
bu ustalenia wysokości odszkodowania, jeżeli doszło do wyrządzenia szko-
dy na mieniu.
Jeżeli szkoda ma być naprawiona w pieniądzu, wysokość odszkodowa-
nia powinna być ustalona według cen z  daty ustalenia odszkodowania,
chyba że  szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za  podstawę cen ist-
niejących w innej chwili (art. 363 § 2 KC).

16. Zobowiązanie przemienne. W  zobowiązaniu tym świadczenie nie

jest skonkretyzowane w chwili powstania zobowiązania. Polega ono na tym,
że jego wykonanie może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń
(art. 365 § 1 KC). Może wynikać z treści czynności prawnej lub z przepisów
ustawy (zob. wyr. SN z 12.4.1999 r., II CKN 296/98, Legalis).

AA3lkwA=
AA
164 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Wyboru świadczenia, które ma zostać spełnione, dokonuje co do zasady

dłużnik. Jednak uprawnienie do  wyboru świadczenia może przysługiwać
także wierzycielowi lub osobie trzeciej, jeśli wynika to  z  treści czynności
prawnej, z ustawy lub z okoliczności (art. 365 § 1 in fine KC). Wybór świad-
czenia następuje przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli.
Oświadczenie to może być złożone w sposób wyraźny lub dorozumiany.
Jeżeli do  wyboru świadczenia uprawniony jest dłużnik, to  oświadczenie
woli o  wyborze dłużnik składa wierzycielowi. Może on dokonać wyboru
także przez spełnienie świadczenia (art. 365 § 2 KC).
Jeżeli wyboru dokonuje wierzyciel, to oświadczenie składa wobec dłużni-
ka. Natomiast w przypadku, gdy wyboru dokonuje osoba trzecia, to oświad-
czenie powinno zostać złożone wobec dłużnika i wierzyciela.
Wybór świadczenia powinien być dokonany w  terminie wynikającym
z treści zobowiązania lub z okoliczności.
Jeżeli strona uprawniona do  wyboru świadczenia wyboru tego nie do-
kona, druga strona może jej wyznaczyć w  tym celu odpowiedni termin.
Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu uprawnienie do doko-
nania wyboru przechodzi na stronę drugą (art. 365 § 3 KC). Jeżeli upraw-
nioną do  wyboru świadczenia jest osoba trzecia i  w  terminie wyboru nie
dokona, to zarówno wierzyciel, jak i dłużnik może wyznaczyć tej osobie od-
powiedni termin do wyboru świadczenia. Po jego bezskutecznym upływie,
jeżeli strony nie dojdą do  porozumienia, powinny zwrócić się o  rozstrzy-
gnięcie do sądu.

17. Upoważnienie przemienne. Upoważnienie przemienne może wyni-

kać z treści zobowiązania lub z przepisów szczególnych.
Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) polega na tym, że w zo-
bowiązaniu od chwili jego powstania istnieje tylko jedno świadczenie. Wie-
rzyciel może domagać się tylko spełnienia tego świadczenia. Natomiast
dłużnik może spełnić inne świadczenie, co  spowoduje wykonanie i  wyga-
śnięcie zobowiązania.
Istotną cechą facultas alternativa jest to, że dłużnik ma wybór świadczenia,
oraz że wierzyciel nie może egzekwować świadczenia zastępczego (zob. wyr. SA
w Katowicach z 21.12.1993 r., I ACr 528/93, OSA 1994, Nr 10, poz. 56).

18. Wypowiedzenie zobowiązań ciągłych. Zobowiązanie beztermi-

nowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub
wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwycza-
jowych, a  w  razie braku takich terminów niezwłocznie po  wypowiedzeniu
(art. 3651 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Wielość dłużników lub wierzycieli 165

Rozdział 2. Wielość dłużników lub wierzycieli

1. Zobowiązania solidarne. Są to zobowiązania, w których w razie wystą-

pienia wielości wierzycieli lub dłużników ustawodawca wprowadza szcze-
gólne zasady dotyczące sposobu spełnienia i odbioru świadczenia.
Zobowiązanie jest solidarne, jeżeli to  wynika z  ustawy lub z  czynności
prawnej (art. 369 KC).

2. Solidarność czynna, bierna, nieprawidłowa

SOLIDARNOŚĆ

CZYNNA
Solidarność jest czynna w razie wystąpienia
wielości wierzycieli.
Solidarność czynna prowadzi do
możliwości skutecznego spełnienia
świadczenia przez dłużnika do rąk
któregokolwiek z wierzycieli.
Jedynie wystąpienie z powództwem przez
jednego z takich wierzycieli powoduje,
że świadczenie powinno być spełnione
na jego ręce.
BIERNA
Solidarność jest bierna w razie wystąpienia
wielości dłużników.
Solidarność bierna prowadzi do możliwości
żądania przez wierzyciela, aby całe
świadczenie lub jego część zostało
spełnione według jego wyboru przez:
jednego, część, albo wszystkich łącznie
dłużników, przy czym spełnienie całego
świadczenia, choćby przez jednego
dłużnika, zwalnia pozostałych.

Dopuszczalne jest zarówno w ramach solidarności biernej, jak i czynnej,

aby dłużnik bądź dłużnicy byli zobowiązani w sposób odmienny względem
wierzyciela lub wierzycieli solidarnych.
a. Solidarność bierna. Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel
może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie,
od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez
któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 KC).
Zaspokojenie wierzyciela polega nie tylko na  spełnieniu świadczenia
głównego, ale również świadczeń zastępczych (np.  świadczenie w  miejsce
wykonania, złożenie do depozytu sądowego oraz potrącenie).
Zasadą jest, że  działania lub zaniechania jednego z  dłużników solidar-
nych nie mogą szkodzić współdłużnikom (art. 371 KC). Zdarzenia, które
pogarszają położenie jednego z dłużników względem wierzyciela, nie mają
wpływu na  status pozostałych współdłużników względem wierzyciela ani
na stosunki między współdłużnikami. Nie ma skutku względem pozostałych
dłużników solidarnych:
• przerwanie lub zawieszenie biegu terminu przedawnienia w  stosunku
do jednego z dłużników solidarnych (art. 372 KC),

AA3lkwA=
AA
166 Część III. Zobowiązania – część ogólna

• zrzeczenie się zarzutu przedawnienia,

• zwłoka dłużnika lub
• uznanie długu.
Również niektóre działania wierzyciela względem jednego z  dłużników
solidarnych nie skutkują względem pozostałych współdłużników. Doty-
czy to zwolnienia z długu lub zrzeczenia się solidarności przez wierzyciela
względem jednego z dłużników solidarnych (art. 373 KC).
Możliwe są  dwie sytuacje, kiedy poprawa położenia jednego z  dłużni-
ków solidarnych wobec wierzyciela skutkuje wobec pozostałych współdłuż-
ników (zasada reprezentacji między dłużnikami na  ich korzyść wobec
wierzyciela):
• zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma skutek
także względem współdłużników (art. 374 § 2 KC),
• wyrok zapadły na  korzyść jednego z  dłużników solidarnych zwalnia
współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspól-
ne (art. 375 § 2 KC); zarzuty wspólne dotyczą w szczególności powstania
i treści zobowiązania.
W  razie sporu między wierzycielem a  dłużnikami solidarnymi dłużnicy
mogą podnieść zarzuty osobiste lub wspólne.
b. Solidarność czynna. Solidarność wierzycieli polega na  tym, że  kilku
wierzycieli jest uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe
świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek
z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich (art. 367 § 1 KC).
Solidarność czynna może powstać jedynie na  podstawie czynności prawnej,
natomiast nie powstaje ex lege.
Solidarność czynna umacnia pozycję dłużnika, ponieważ do czasu wyto-
czenia powództwa przez jednego z wierzycieli solidarnych może on wybrać
wierzyciela, do rąk którego spełni świadczenie.
Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedaw-
nienia względem jednego z wierzycieli solidarnych, ma skutek także wzglę-
dem pozostałych współwierzycieli (art.  377  KC). Nie skutkują natomiast
względem współwierzycieli takie działania wierzyciela, które pogarsza-
ją jego sytuację prawną względem dłużnika. Zatem takie zdarzenia, jak
np. zawarcie ugody z dłużnikiem, rozłożenie świadczenia na raty, zwolnie-
nie z długu, odnoszą skutek tylko względem wierzyciela, który takiej czyn-
ności dokonał.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Zobowiązania podzielne i niepodzielne 167

c. Solidarność nieprawidłowa. W literaturze wskazuje się, że może dojść

do  sytuacji, w  której, pomimo braku podstawy w  postaci porozumienia
stron albo postanowień ustawy, dłużnicy zobowiązani są względem wierzy-
ciela w  ten sposób, że  spełnienie przez jednego z  nich świadczenia zwal-
nia pozostałych, np. roszczenie o naprawienie szkody może być skierowane
przeciwko złodziejowi oraz osobie zobowiązanej do nadzoru powierzonego
jej mienia, która nie dopełniła ciążących na  niej obowiązków. Ten rodzaj
„przypadkowej solidarności”, która nie jest uregulowana przepisami prawa,
określany jest jako solidarność nieprawidłowa, pozorna albo zobowiązanie
in solidum.
Jeżeli przy wielości dłużników lub wierzycieli brak jest podstawy do uzna-
nia konkretnego zobowiązania za  solidarne, istotne znaczenie ma  ustale-
nie, czy świadczenie w  tym zobowiązaniu jest podzielne czy niepodziel-
ne, tj. czy może być spełnione częściami bez istotnej zmiany przedmiotu lub
jego wartości. Jeżeli jest podzielne, zobowiązanie rozpada się na tyle zobo-
wiązań, ile podmiotów występuje w stosunku zobowiązaniowym, natomiast
jeżeli jest niepodzielne stosuje się odpowiednio zasady dotyczące zobowią-
zań solidarnych.

Rozdział 3. Zobowiązania podzielne i niepodzielne

ZOBOWIĄZANIA

PODZIELNE NIEPODZIELNE
Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione Świadczenie ma charakter
częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu niepodzielny, jeżeli nie może
lub wartości (art. 379 § 2 KC). Jeżeli świadczenie być spełnione częściowo bez
ma charakter podzielny, a jest kilku dłużników lub kilku istotnej zmiany przedmiotu
wierzycieli, to zarówno dług, jak i wierzytelność lub wartości.
dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu
jest dłużników albo wierzycieli, chyba że z ustawy lub
woli stron została zastrzeżona solidarność dłużników Zob. także:
lub wierzycieli (art. 379 § 1 w zw. z art. 369 KC). Jeżeli 1. wyr. SN z 4.6.2009 r., III CSK 337/08,
zobowiązanie jest podzielne, to wierzyciel może Legalis – ustalanie podzielności
żądać od każdego z dłużników tylko takiej części, lub niepodzielności świadczenia
jaka na niego przypada. Części, na które dzieli się dług niepieniężnego z umowy o roboty
lub wierzytelność, są równe, chyba że co innego wynika budowlane;
z przepisu ustawy lub strony postanowiły inaczej. 2. wyr. SN z 14.5.1990 r., I CKN 2/98,
Każdy z dłużników odpowiada tylko za swoją część Legalis – umowne określenie
długu (pro parte), a niewypłacalność któregokolwiek świadczenia podzielnego jako
z dłużników obciąża wierzyciela. niepodzielnego.

AA3lkwA=
AA
168 Część III. Zobowiązania – część ogólna

1. Odpowiedzialność dłużników. Jeżeli świadczenie jest niepodzielne,

a po stronie dłużnika występuje więcej niż jeden podmiot, dłużnicy odpo-
wiadają za  jego spełnienie tak jak dłużnicy solidarni (art.  380 §  1  KC).
Oznacza to, że każdy z dłużników odpowiada za cały dług, a wierzyciel
może żądać całego świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od nie-
których z nich lub od każdego z osobna. Zaspokojenie wierzyciela przez
któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 KC).
Solidarna odpowiedzialność dłużników istnieje tak długo, jak długo
świadczenie ma  charakter niepodzielny. Jeżeli świadczenie niepodzielne
stanie się świadczeniem podzielnym, to  ustaje solidarna odpowiedzialność
dłużników.
W  braku odmiennej umowy dłużnicy zobowiązani do  świadczenia po-
dzielnego są odpowiedzialni za jego spełnienie solidarnie, jeżeli wzajemne
świadczenie wierzyciela jest niepodzielne (art. 380 § 2 KC).
Zasadą jest, że dłużnik, który spełnił świadczenie niepodzielne, może żą-
dać od  pozostałych współdłużników zwrotu wartości świadczenia w  takiej
części, jaka przypada na każdego z dłużników – regres (art. 380 §  3 w  zw.
z art. 376 KC).

2. Uprawnienia wierzycieli. Jeżeli jest kilku współwierzycieli uprawnio-

nych do świadczenia niepodzielnego, to każdy z nich może żądać spełnienia
całego świadczenia (art. 381 § 1 KC). Dłużnik nie ma możliwości wyboru
wierzyciela, do rąk którego spełni świadczenie (zob. odmiennie przy zobo-
wiązaniach solidarnych – art.  367  KC). W  razie sprzeciwu jednego z  wie-
rzycieli dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie
albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 381 § 2 KC).
Skuteczność czynności podjętych przez jednego z wierzycieli uprawnionych
do świadczenia niepodzielnego zależy od tego, czy jest ona korzystna dla po-
zostałych współwierzycieli.

3. Ochrona dłużników. Zwolnienie dłużnika z długu przez jednego z wie-

rzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego nie wywiera skutku
względem pozostałych współwierzycieli (art. 382 § 1 KC).
Natomiast zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie bie-
gu przedawnienia względem jednego z wierzycieli uprawnionych do świad-
czenia niepodzielnego odnosi skutek względem pozostałych (art.  382
§ 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Zobowiązania umowne 169

4. Regres między wierzycielami. Wierzyciel uprawniony do świadczenia

niepodzielnego, który otrzymał to świadczenie, jest odpowiedzialny wzglę-
dem innych wierzycieli według tych samych zasad co wierzyciel solidarny
(art. 383 KC).

Rozdział 4. Zobowiązania umowne

1. Pojęcie umowy. Umowa jest to czynność prawna obejmująca co naj-

mniej dwa zgodne oświadczenia woli zmierzające do powstania, zmiany
lub ustania stosunku cywilnoprawnego.
W przypadku umów obligacyjnych ich treścią jest zobowiązanie się jed-
nej lub obu stron do  świadczenia (art.  353  KC), które polega na  działaniu
lub zaniechaniu. Umowa jest podstawowym źródłem stosunków zobowią-
zaniowych, a  tym samym podstawową instytucją obrotu gospodarczego
i powszechnego.

2. Rodzaje umów. Ze względu na skutek czynności prawnej wyróżnia się:

• umowy zobowiązujące,
• umowy rozporządzające,
• umowy o podwójnym skutku.

UMOWY

ZOBOWIĄZUJĄCE ROZPORZĄDZAJĄCE O PODWÓJNYM

Umowa zobowiązująca to
czynność prawna prowadząca
do powstania obowiązku
spełnienia świadczenia
przez jedną stronę
(dłużnika) na rzecz drugiej
strony (wierzyciela).
Wyróżnia się umowy
jednostronnie i  dwustronnie
zobowiązujące.
Umowa rozporządzająca SKUTKU
to czynność prawna, której Umowa o podwójnym
bezpośrednim skutkiem skutku to umowa
jest przeniesienie, zobowiązująca do
obciążenie lub zniesienie rozporządzenia, która
prawa majątkowego. jednocześnie wywołuje
skutek rozporządzający
(art. 155 § 1, art. 510
i 1052 KC).

AA3lkwA=
AA
170 Część III. Zobowiązania – część ogólna

a. Jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące oraz umowa wzajemna.

Kryterium wyróżnienia umów jednostronnie i  dwustronnie zobowiązują-
cych określa, na której ze stron (jednej lub obu) ciąży obowiązek świadczenia.

UMOWY

DWUSTRONNIE ZOBOWIĄZUJĄCE
JEDNOSTRONNIE ZOBOWIĄZUJĄCE
Umowa dwustronnie (wielostronnie)
Umowa jednostronnie zobowiązująca to
zobowiązująca to taka umowa, w której
umowa, w której obowiązek świadczenia
obowiązek świadczenia ciąży na obu (lub
ciąży tylko na jednej stronie tej umowy.
więcej) stronach umowy.

UMOWA WZAJEMNA
Szczególny przypadek umów dwustronnie zobowiązujących stanowią umowy wzajemne.
Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie
jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 § 2 KC). Oznacza to, że
każda ze stron jest zobowiązana wobec drugiej do świadczenia, które stanowi ekwiwalent
(równoważnik) świadczenia drugiej strony. Przyjmuje się, że ekwiwalentność świadczeń
powinna być rozumiana w sensie subiektywnym, tj. gdy strony są przekonane, że ich
świadczenia są względem siebie równoważne. Nie jest wymagane, aby świadczenie miało
charakter obiektywnie ekwiwalentny (np. świadczenia mają równą wartość ekonomiczną).
Umowa wzajemna należy do kategorii odpłatnych czynności prawnych, tzn. każda ze stron
na skutek wykonania umowy uzyskuje korzyść majątkową.

b. Kauzalne i  abstrakcyjne. Kryterium wyróżnienia umów kauzalnych

(przyczynowych) i  abstrakcyjnych (oderwanych) stanowi zależność waż-
ności czynności prawnej od  istnienia i  prawidłowości causa (przyczyny
prawnej przysporzenia). W polskim prawie obowiązuje zasada kauzalności
czynności prawnych.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Zobowiązania umowne
UMOWY
KAUZALNE
Umowa kauzalna to umowa, której ważność
zależy od istnienia prawidłowej causa. Wyróżnia
się następujące rodzaje causa (przyczyny
prawnej przysporzenia):
CAUSA SOLVENDI
Celem dokonywanego przysporzenia jest
zwolnienie się z obowiązku ciążącego na
osobie dokonującej przysporzenia, czyli
zmniejszenie jej pasywów (np. zapłata
długu przez dłużnika).
CAUSA OBLIGANDI VEL ACQUIRENDI
Celem czynności jest nabycie prawa
lub innej korzyści majątkowej przez
osobę dokonującą przysporzenia, czyli
zwiększenie jej aktywów (np. umowa
sprzedaży).
CAUSA DONANDI
Celem czynności jest dokonanie
przysporzenia na rzecz innej osoby bez
uzyskania ekwiwalentu (np. umowa
darowizny).
CAUSA CAVENDI
Występuje przy czynnościach
zabezpieczających (np. poręczenie,
ustanowienie zastawu lub hipoteki,
przewłaszczenie na zabezpieczenie) –
tzw. causa zabezpieczająca.
AA3lkwA=
AA
171
ABSTRAKCYJNE
Umowy abstrakcyjne to szczególna
postać czynności przysparzających,
których ważność nie zależy od
prawidłowości causa. Zwykle
przyjmuje się, że istotą czynności
abstrakcyjnych jest to, iż ich
ważność nie zależy od przyczyn
(powodów), dla których zostały one
dokonane, a powiązana jest z samą
treścią oświadczenia woli. Stąd też
w razie wątpliwości istotna jest
prawidłowość takiego oświadczenia,
natomiast nie jest istotne dlaczego
oświadczenie takie zostało złożone.
W dalszej konsekwencji dopuszczenie
takich czynności w obrocie przez
ustawodawcę wpływa zwłaszcza na
pewność i szybkość obrotu. W polskim
prawie czynności takie występują
jako wyjątek od zasady kauzalności
czynności prawnych i generalnie
należy je uznać za czynności obrotu
profesjonalnego.
172 Część III. Zobowiązania – część ogólna

UMOWY KAUZALNE

KAUZALNE MATERIALNIE I FORMALNIE KAUZALNE MATERIALNIE, ALE

Umową kauzalną materialnie i formalnie
jest taka umowa, dla której ważności
wymagane jest nie tylko istnienie
prawidłowej causy, ale również ujawnienie
podstawy prawnej przysporzenia w treści
umowy (np. umowa przenosząca własność
nieruchomości, która zostaje zawarta
w celu wykonania istniejącego uprzednio
zobowiązania do przeniesienia własności
nieruchomości, powinna zawierać w treści
wskazanie tego zobowiązania – art. 158
in fine KC).
FORMALNIE ODERWANE
Umową kauzalną materialnie, ale formalnie
oderwaną jest taka umowa, dla ważności
której konieczne jest istnienie prawidłowej
causa, ale nie jest wymagane jej ujawnienie
w treści umowy (np. umowa sprzedaży
rzeczy ruchomej zawarta w wykonaniu
istniejącego uprzednio zobowiązania do
przeniesienia własności jest ważna bez
względu na ujawnienie w treści umowy
sprzedaży ważnego zobowiązania –
art. 155 § 1 KC).

c. Konsensualne i realne

UMOWY

KONSENSUALNE
Umowa konsensualna
dochodzi do skutku przez
samo złożenie zgodnych
oświadczeń woli
(solo consensu) i z chwilą
ich złożenia (np. umowa
sprzedaży nieruchomości
dochodzi do skutku z chwilą
złożenia zgodnych oświadczeń
woli przez sprzedającego
i kupującego w formie aktu
notarialnego).
REALNE
Jeżeli do skuteczności umowy, obok złożenia
oświadczeń woli, konieczne jest przeniesienie władztwa
faktycznego nad rzeczą albo wpis o charakterze
konstytutywnym do właściwego rejestru, to umowa
ma charakter realny. Czynności prawne realne stanowią
wyjątek w prawie polskim. Należą do nich m.in.:
• przeniesienie prawa własności rzeczy oznaczonej
co do gatunku lub rzeczy przyszłej (art. 155 § 2 KC),
• zadatek (art. 394 KC),
• użyczenie (art. 710 KC),
• przechowanie (art. 835 KC),
• skład (art. 853 § 1 KC).
Charakter realny powyższych czynności związany jest
z obowiązkiem przeniesienia władztwa faktycznego
nad rzeczą.

d. Odpłatne i  nieodpłatne. Kryterium wyróżnienia umów odpłatnych

i  nieodpłatnych jest to, czy strona dokonująca czynności otrzymuje lub
ma otrzymać w zamian korzyść majątkową stanowiącą ekwiwalent dokony-
wanego przez nią przysporzenia.
Większość umów ma charakter odpłatny, a do wyjątków należą umowy doko-
nywane pod tytułem darmym.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Zobowiązania umowne 173

UMOWY

ODPŁATNE
Umowa jest odpłatna, gdy strona
dokonująca czynności otrzymuje
w zamian korzyść majątkową
stanowiącą ekwiwalent dokonywanego
przez nią przysporzenia.
NIEODPŁATNE
Umowa ma charakter nieodpłatny, gdy
strona dokonująca czynności nie
otrzymuje w zamian korzyści majątkowej.
Do umów nieodpłatnych należą:
• darowizna (art. 888 i n. KC),
• użyczenie (art. 710 i n. KC).

e. Losowe. Umowa losowa to  taka umowa, w  której istnienie i  rozmiar

świadczenia zależą od przypadku. Umowa losowa różni się tym od umowy
zawartej pod warunkiem, że w przypadku umów warunkowych możliwe jest
również ich zawarcie bez zastrzeżenia warunku. W przypadku umów loso-
wych istotny jest element niepewności, od którego zależy istnienie i rozmiar
świadczenia. Typową umową losową jest umowa z gry lub zakładu.
f. Adhezyjne. Umowy adhezyjne to umowy zawierane przez samo przystą-
pienie, bez negocjowania ich postanowień.
Postanowienia takie są przygotowywane przez jedną ze stron, druga stro-
na może jedynie przyjąć zaproponowane jej warunki lub odmówić zawarcia
takiej umowy. Typowymi przykładami umów adhezyjnych są umowy o do-
stawę elektryczności, gazu, umowa przewozu kolejowego.
g. Nazwane, mieszane i nienazwane. Kryterium wyróżnienia umów na-
zwanych, nienazwanych i mieszanych stanowi zakres normatywnej regulacji
przedmiotowo istotnych (essentialia negotii) elementów treści tej czynności,
które decydują o zakwalifikowaniu tej czynności do określonego typu czyn-
ności prawnych.

UMOWY

NAZWANE NIENAZWANE MIESZANE

Umowa nazwana to taka Umowa nienazwana
umowa, której essentialia (contractus innominatus) to
negotii są określone taka umowa, której treść
w przepisach ustawy została uzgodniona przez
(contractus nominatus). strony w ramach swobody
umów i nie odpowiada
żadnej umowie nazwanej,
np. umowa przewłaszczenia
na zabezpieczenie.
Umowa mieszana to taka
umowa, która obejmuje
elementy treści innych
umów, najczęściej
nazwanych, jak również
może obejmować
elementy treści umów
nienazwanych.

AA3lkwA=
AA
174 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Rozdział 5. Wzorce umów

1. Pojęcie i  regulacja. Wzorce umów to wydawane w ramach masowego

obrotu typowymi usługami i towarami – na podstawie art. 384 i 385 KC – wzo-
ry umów, regulaminy umowne, dotyczące głównie stosunków z udziałem kon-
sumentów. Dlatego też regulacja KC dotyczy głównie tej grupy uczestników
obrotu i posiada wyraźnie ochronny charakter. Zmieniła ona dotychczasowy
system ochrony konsumentów, którego podstawą były wydawane na podsta-
wie art. 384 KC w formie rozporządzeń Rady Ministrów normatywne – ogólne
warunki umów konsumenckich. Ponadto wprowadziła nieco odmienną termi-
nologię w odniesieniu do pozostałych ogólnych warunków umów.
Aktualnie zbiorczym określeniem jest określenie „wzorzec umowy”. Na-
tomiast w  pojęciu tym zawierają się, jako szczegółowe postaci tych wzor-
ców, ogólne warunki umów, wzory umów i  regulaminy umowne (art.  384
§ 1 KC).

2. Funkcja. Podstawową funkcją tych aktów jest standaryzacja stosunków

prawnych w  obrocie masowym poprzez ustalenie typowej treści zawiera-
nych w tym obrocie umów. Dotyczyć to może także trybu zawierania i wy-
konywania umów.

3. Zasady związania stron postanowieniami wzorca. W sposób zróż-

nicowany  KC reguluje zasady związania stron postanowieniami wzorców
umów. Zgodnie z art. 384 § 1 KC, ustalony przez jedną ze stron wzorzec umo-
wy wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.
W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodza-
ju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się
z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawiera-
nych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawiera-
nych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Wzorzec w po-
staci elektronicznej powinien być udostępniony przed zawarciem umowy,
w  taki sposób, aby możliwe było jego przechowywanie i  odtwarzanie
w zwykłym toku czynności.
Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym
wiąże drugą stronę, jeżeli strona nie wypowiedziała umowy w  najbliższym
terminie wypowiedzenia (art. 3841 KC).
Zgodnie z art. 385 § 1 KC, w razie sprzeczności treści umowy z wzor-
cem umowy, strony są związane umową.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Wzorce umów 175

Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób

zrozumiały. Nie stosuje się tej zasady w postępowaniu w sprawach o uzna-
nie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.
Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na  korzyść konsumenta.
Zasady tej nie stosuje się jednak w  postępowaniu o  uznanie postanowień
wzorca za niedozwolone.

4. Niedozwolone klauzule. Nieuzgodnione indywidualnie postanowie-

nia umowy zawieranej z konsumentem nie wiążą go, jeżeli kształtują jego
prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco na-
ruszając jego interesy.
Nie dotyczy to  postanowień określających główne świadczenia stron,
w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jed-
noznaczny. Strony takiej umowy są nią związane w pozostałym zakresie.
Zgodnie z art. 3851 § 3 KC, nieuzgodnione indywidualnie są te postano-
wienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu.
W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzor-
ca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar
dowodu, że  postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa
na tym, kto się na to powołuje.

5. Ocena zgodności postanowień umowy z  dobrymi obyczajami.

Dokonuje się jej według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę:
• treść umowy,
• okoliczności jej zawarcia oraz
• umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będą-
ce przedmiotem oceny.

6. Niedozwolone postanowienia umowne. Za takie uważa się w szcze-

gólności postanowienia, które:
• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta
za szkody na osobie,
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsu-
menta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta
z wierzytelnością drugiej strony,
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości za-
poznać się przed zawarciem umowy,
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie
obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,

AA3lkwA=
AA
176 Część III. Zobowiązania – część ogólna

• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawiera-

nia w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umo-
wy, niemającej bezpośredniego związku z  umową zawierającą oceniane
postanowienie,
• uzależniają spełnienie świadczenia od  okoliczności zależnych tylko
od woli kontrahenta konsumenta,
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wią-
żącej interpretacji umowy,
• uprawniają kontrahenta konsumenta do  jednostronnej zmiany umowy
bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania
zgodności świadczenia z umową,
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świad-
czenie niespełnione w  całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje
z zawarcia umowy lub jej wykonania,
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta speł-
nionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają,
rozwiązują lub odstępują od umowy,
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do  rozwiązania umowy,
odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia
umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn
i stosownego terminu wypowiedzenia,
• nakładają wyłącznie na  konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy
na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
• nakładają na  konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił
od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub od-
stępnego,
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile
konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży prze-
ciwnego oświadczenia,
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne upraw-
nienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub pod-
wyższenia ceny lub wynagrodzenia po  zawarciu umowy bez przyznania
konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od  wykonania
zobowiązań przez osoby, za  pośrednictwem których kontrahent konsu-
menta zawiera umowę, lub przy których pomocy wykonuje swoje zobo-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 6. Umowa przedwstępna 177

wiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez kon-

sumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta pomi-
mo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego
kontrahenta,
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzy-
gnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego orga-
nu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy
nie jest miejscowo właściwy.

7. Umowa między przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce

umów. Zgodnie z art. 3854 § 1 KC, umowa między przedsiębiorcami stosu-
jącymi różne wzorce umów nie obejmuje tych postanowień wzorców, które
są  ze  sobą sprzeczne. Umowa nie jest zawarta, gdy po  otrzymaniu oferty
strona niezwłocznie zawiadomi, że nie zamierza zawierać umowy na wa-
runkach przewidzianych powyżej (art. 3854 § 2 KC).

Rozdział 6. Umowa przedwstępna

1. Pojęcie. Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) jest to  umo-

wa, której treścią jest zobowiązanie stron do zawarcia określonej umowy
(umowy przyrzeczonej). Przedmiotem świadczenia jest złożenie w  przy-
szłości oświadczenia woli o  oznaczonej treści. Dlatego też warunkiem jej
ważności jest określenie istotnych postanowień umowy przyrzeczonej.

2. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej. Po  wejściu w  życie nowe-

lizacji  KC z  2.3.2000  r. (mocą ustawy o  ochronie niektórych praw konsu-
mentów oraz o  odpowiedzialności za  szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny, t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1225) ustalanie terminu na zawarcie
umowy przyrzeczonej nie jest konieczne. Jeżeli termin taki nie zostanie
oznaczony, umowa przyrzeczona powinna być zawarta w terminie (odpo-
wiednim) wyznaczonym przez stronę uprawnioną do  żądania zawarcia
umowy przyrzeczonej.
Jeżeli obie strony są  uprawnione do  żądania zawarcia umowy przyrze-
czonej i każda z nich wyznaczyła inny termin, strony wiąże termin wyzna-
czony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie.
Natomiast jeżeli w  ciągu roku od  dnia zawarcia umowy przedwstępnej
nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie moż-
na żądać jej zawarcia.

AA3lkwA=
AA
178 Część III. Zobowiązania – część ogólna

3. Uchylanie się od zawarcia umowy przyrzeczonej. Zgodnie z art. 390

§ 1 KC, jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla
się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą po-
niosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej.
Strony mogą w  umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres od-
szkodowania. Jednak w przypadku, gdy umowa przedwstępna czyni zadość
wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szcze-
gólności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić za-
warcia umowy przyrzeczonej.

4. Roszczenia z umowy przedwstępnej. Przedawniają się one z upły-

wem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli
sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z  umowy
przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzecze-
nie stało się prawomocne.

Rozdział 7. Zadatek

1. Pojęcie. Jest to  zastrzeżenie umowne, uczynione przez strony w  celu

umocnienia stosunku umownego. Zadatek jest czynnością prawną realną,
stąd dla jej pełnej skuteczności konieczne jest zapłacenie określonej przez
strony kwoty pieniężnej przy zawieraniu umowy.

2. Skutki niewykonania umowy przez jedną ze  stron. Jeżeli strony

nie określiły jakie znaczenie nadają faktowi zapłaty takiej kwoty, to w przy-
padku niewykonania umowy przez jedną ze  stron druga strona może bez
wyznaczania terminu dodatkowego odstąpić od umowy i zachować otrzy-
many zadatek, a jeśli sama go dała, może żądać kwoty dwukrotnie wyższej
(art. 394 § 1 KC).

3. Zaliczenie. Przystąpienie do  wykonania umowy powoduje zaliczenie

zadatku na poczet należnego świadczenia. Natomiast w przypadku, gdy za-
liczenie zadatku nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.

4. Zwrot zadatku i odpadnięcie obowiązku zapłaty zadatku w po-

dwójnej wysokości. Zadatek ulega też zwrotowi, a obowiązek zapłaty za-
datku w podwójnej wysokości odpada w przypadku:
• rozwiązania umowy lub
• braku jej wykonania wskutek okoliczności, za które żadna ze stron od-
powiedzialności nie ponosi lub odpowiedzialność tę ponoszą obie strony.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Bezpodstawne wzbogacenie 179

Rozdział 8. Prawo odstąpienia od umowy

1. Prawo odstąpienia od umowy. Zgodnie z art. 395 § 1 KC, można za-

strzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego
terminu prawo odstąpienia od umowy.
Prawo odstąpienia wykonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
W  razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za  niezawartą.
To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba
że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usłu-
gi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wyna-
grodzenie (art. 395 § 2 KC).

2. Odstępne. Jest to kwota pieniężna, której zapłata na podstawie porozu-

mienia stron umożliwia jednej lub wszystkim stronom możliwość realizacji
odstąpienia od umowy (art. 396 KC). Innymi słowy, odstępne stanowi prawo
strony do odstąpienia od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej.

3. Oświadczenie o odstąpieniu. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub

obu stronom wolno odstąpić od umowy za zapłatę oznaczonej sumy (od-
stępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało
złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.

4. Skutki odstąpienia. Zasadniczo odstępne osłabia skutki ustanowie-

nia prawa odstąpienia; w  interesie strony zainteresowanej trwałością kon-
kretnego stosunku, jeśli zostanie wykonane, wywołuje skutki odstąpienia
od umowy.

Rozdział 9. Bezpodstawne wzbogacenie

1. Pojęcie. Bezpodstawne wzbogacenie to uzyskanie, bez podstawy praw-

nej, korzyści majątkowej kosztem innej osoby, prowadzące do  powstania
obowiązku jej zwrotu (art. 405 i n. KC).

2. Podstawa roszczenia o zwrot korzyści. Podstawą jest łączne spełnie-

nie następujących warunków:
• wzbogacenie określonego podmiotu (np. nabycie cudzych praw podmio-
towych, nieodpłatne skorzystanie z  usługi, także powiększenie obszaru
nieruchomości wskutek działania sił przyrody),
• zubożenie innego podmiotu,
• związek pomiędzy zubożeniem i wzbogaceniem,

AA3lkwA=
AA
180 Część III. Zobowiązania – część ogólna

• brak podstawy prawnej dla przesunięcia majątkowego [co sprowadza się

do braku przyczyny (causa) wynikającej z dokonania czynności prawnej,
orzeczenia sądowego czy innego zdarzenia uzasadniającego prawnie ten
skutek].

3. Zakres zwrotu korzyści. Zasadniczo obowiązek zwrotu uzyskanej ko-

rzyści ogranicza się do zwrotu w naturze i nie obejmuje kompensacji szkody
poniesionej przez zubożonego. Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie
uchybiają jednak przepisom o obowiązku naprawienia szkody (art. 414 KC).
Jeśli korzyść nie może być zwrócona w naturze, zubożony może otrzymać
w zależności od okoliczności albo to, co wzbogacony uzyskał za tę korzyść
(tzw. surogacja), albo wartość korzyści ustaloną kwotowo.

4. Osoba trzecia zobowiązana do zwrotu. Zgodnie z art. 407 KC, jeże-

li ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej
osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek
wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.

5. Zwrot nakładów. Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwro-

tu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który
z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększa-
ją wartość korzyści w  chwili jej wydania. Może jednak zabrać te  nakłady,
przywracając stan poprzedni (art. 408 § 1 KC). Zgodnie z art. 408 § 2 KC,
kto czyniąc nakłady, wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać
zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili
jej wydania.
Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do  zwrotu nakładów,
sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości
w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obo-
wiązany zwrócić (art. 408 § 3 KC).
W  skrajnych przypadkach, jeśli wzbogacony nie powinien był liczyć się
z obowiązkiem zwrotu, a uzyskaną korzyść utracił lub zużył w ten sposób,
że nie jest już wzbogacony, obowiązek zwrotu korzyści wygasa.

6. Nienależne świadczenie. Szczególną postacią bezpodstawnego wzbo-

gacenia jest nienależne świadczenie. Są to sytuacje, kiedy zubożony własnym
działaniem, spełniając określone świadczenie, doprowadza do bezpodstaw-
nego uzyskania korzyści przez inną osobę.
Zasadniczo do  sytuacji takiej stosuje się ogólne zasady dotyczące bez-
podstawnego wzbogacenia. Wyjątki od  tej zasady określa enumeratywnie
art. 411 KC.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Czyny niedozwolone 181

7. Wyłączenie zwrotu świadczenia. Zgodnie z art. 411 KC, nie można

żądać zwrotu świadczenia:
• jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że  nie był do  świadczenia zobo-
wiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwro-
tu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynno-
ści prawnej,
• jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społeczne-
go,
• jeżeli świadczenie zostało spełnione w  celu zadośćuczynienia przedaw-
nionemu roszczeniu,
• jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wyma-
galna.
Z uregulowania KC wynika także, że nie podlega obowiązkowi zwrotu,
ale przepada na  rzecz Skarbu Państwa w  trybie wynikającym z  postano-
wień art.  412  KC tzw. świadczenie „niegodziwe”, tj.  świadomie spełnione
w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niego-
dziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepad-
kowi może ulec jego wartość.

8. Świadczenie z  gry i  zakładu. Zobowiązania z gier i zakładów, które

nie są prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowe-
go, mają charakter tzw. zobowiązań naturalnych (inaczej „niezupełnych”)
– oznacza to, że są one niezaskarżalne i w efekcie zobowiązany nie może być
do tego przymuszony przez organy państwowe.
Jeśli jednak świadczenie wynikające z takiego zobowiązania spełni dobro-
wolnie, nie może żądać jego zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane
albo nierzetelne (art. 413 KC).

Rozdział 10. Czyny niedozwolone

1. Pojęcie odpowiedzialności deliktowej, deliktu oraz czynu nie-

dozwolonego. Odpowiedzialność deliktowa wiąże się z obowiązkiem na-
prawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Natomiast delikt
to  wyrządzający szkodę czyn ludzki noszący znamiona winy. Natomiast
czyn niedozwolony jest kategorią szerszą od  deliktu, ponieważ obejmuje
– poza deliktem – także naprawienie szkody wynikłej z  niezawinionego
działania człowieka oraz odpowiedzialność za  szkody wyrządzone przez
zwierzęta i rzeczy, jak również za szkody związane z użyciem i wykorzysty-
waniem sił przyrody.

AA3lkwA=
AA
182 Część III. Zobowiązania – część ogólna

2. Przesłanki odpowiedzialności. Przesłankami odpowiedzialności z ty-

tułu czynów niedozwolonych są:
• zdarzenie wyrządzające szkodę,
• szkoda,
• związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.

3. Zasady odpowiedzialności. W  prawie cywilnym wyróżnia się trzy

podstawowe zasady odpowiedzialności. Są  to: zasada winy, zasada ryzyka
oraz zasada słuszności.

ZASADA WINY
Zgodnie z zasadą winy, zobowiązanym do naprawienia szkody jest ten, kto ponosi winę za
jej wyrządzenie. Wina, jako zasada i podstawa odpowiedzialności, posłużyła ustawodawcy
także przy konstruowaniu odpowiedzialności deliktowej osoby prawnej w wypadku szkody
wyrządzonej z winy jej organu (art. 416 KC).
Na zasadzie winy oparto odpowiedzialność:
• za szkody wyrządzone przez niepoczytalnych (art. 427 KC),
• za osoby, którym powierzono wykonanie czynności (art. 429 KC) oraz
• za zwierzęta (art. 431 KC).

ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI

ZASADA RYZYKA ZASADA SŁUSZNOŚCI

Istota odpowiedzialności osadzonej na zasadzie
ryzyka przejawia się w powstaniu obowiązku
naprawienia szkody bez konieczności zaistnienia
winy po stronie osoby odpowiedzialnej za szkodę.
Wystarcza bowiem powstanie szkody, będącej
następstwem zdarzenia, z którym ustawodawca
wiąże zaostrzoną odpowiedzialność. Zasada ryzyka,
jako szczególna podstawa odpowiedzialności,
znajduje zastosowanie tylko w wypadkach
wyraźnie wskazanych w ustawie. Dotyczy to
odpowiedzialności:
• za szkody wyrządzone przez przedsiębiorstwa
lub zakłady wprawiane w ruch za pomocą sił
przyrody (art. 435 KC),
• za szkody wynikłe z ruchu mechanicznych
środków komunikacji (art. 436 KC),
• za uszczerbki spowodowane wyrzuceniem,
wylaniem lub spadnięciem czegoś
z pomieszczenia (art. 433 KC),
• za szkodliwe następstwa zawalenia się budowli
lub oderwania się jej części (art. 434 KC).
Na zasadzie ryzyka (choć inaczej ujętej niż
w powyższych przykładach) opiera się także
odpowiedzialność przełożonego za szkody
spowodowane przez podwładnego (art. 430 KC).
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka stanowi
wyjątek od generalnej zasady winy.
W pewnych przypadkach
normy moralne lub obyczajowe
funkcjonujące w społeczeństwie
mogą uważać za słuszne
i uzasadnione wyrównanie
uszczerbku – zwłaszcza szkody
na osobie – chociaż podmiotowi
odpowiedzialnemu nie można
postawić zarzutu niewłaściwego
postępowania. Odpowiedzialność
odszkodowawcza na zasadzie
słuszności występuje wyjątkowo
tylko w wypadkach wyraźnie
w ustawie przewidzianych.
Kodeks cywilny odwołuje się do
niej w art. 4172, 428 i art. 431 § 2.
Normy prawne odwołujące się
do zasady słuszności powierzają
sądowi ocenę i rozstrzygnięcie,
czy zasady współżycia społecznego
usprawiedliwiają w konkretnym
wypadku obciążenie podmiotu
(który nie odpowiada na zasadzie
winy lub ryzyka) obowiązkiem
całkowitego lub częściowego
naprawienia szkody.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 11. Odpowiedzialność za własne czyny 183

Rozdział 11. Odpowiedzialność za własne czyny

1. Pojęcie. Najważniejsze znaczenie w sferze odpowiedzialności deliktowej

mają zasady dotyczące obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej wła-
snym działaniem lub zaniechaniem podmiotu.
Odpowiedzialność taką przewiduje art.  415  KC, według którego, kto
z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawie-
nia. Jest to tzw. generalna formuła deliktu, ponieważ ustawodawca określa
tu podstawowe przesłanki odpowiedzialności deliktowej.

2. Wina – elementy i  rodzaje. W  KC nie zostało zdefiniowane pojęcie

winy. Wina w rozumieniu art. 415 KC ujmowana jest jako kategoria obejmu-
jąca dwa elementy – obiektywny i subiektywny.

ELEMENTY WINY

OBIEKTYWNY
Obiektywny element winy
oznacza bezprawność
działania lub zaniechania
osoby odpowiedzialnej za
szkodę. Za bezprawne uznaje
się zachowania sprzeczne nie
tylko z nakazami lub zakazami
zawartymi w przepisach
prawnych, lecz także
działania naruszające zasady
współżycia społecznego. Jest
to więc sprzeczność z szeroko
pojmowanym porządkiem
prawnym. Czyn niedozwolony
w rozumieniu art. 415 KC
może zatem wystąpić wtedy,
gdy sprawca szkody naruszył
ciążący na każdym powszechny
obowiązek nieczynienia
drugiemu szkody.
SUBIEKTYWNY
Subiektywny element winy wiąże się z nastawieniem
psychicznym sprawcy do czynu, a więc stanowi
winę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Element
subiektywny (wina sensu stricto) odwołuje się
więc do przeżyć psychicznych osoby, łącząc winę
z możliwością postawienia sprawcy zarzutu podjęcia
niewłaściwej decyzji, a w konsekwencji nagannego
zachowania się (działania lub zaniechania)
w konkretnej sytuacji. Wadliwość podejmowania
decyzji i działania można przypisać tylko osobie,
która miała możliwość oceny swego postępowania,
a więc gdy mogła ona działać z dostatecznym
rozeznaniem. Stawiając sprawcy szkody zarzut
naganności postępowania nie wystarczy wykazać,
że nie przestrzegał on kryteriów wymaganej
staranności. Konieczne jest ponadto uwzględnienie
jego stanu świadomości, woli i przewidywania
skutków postępowania. Dopiero zestawienie
wszystkich tych elementów stwarza możliwość
rozstrzygnięcia o winie konkretnego podmiotu.

W sferze odpowiedzialności deliktowej wyróżnia się winę umyślną i winę

nieumyślną.

AA3lkwA=
AA
184 Część III. Zobowiązania – część ogólna

WINA

UMYŚLNA (DOLUS) NIEUMYŚLNA (CULPA)

Wina umyślna występuje
wówczas, gdy sprawca swoim
bezprawnym działaniem lub
zaniechaniem chce (dolus
directus – zamiar bezpośredni)
wyrządzić drugiemu
szkodę albo co najmniej
godzi się świadomie (dolus
eventualis – zamiar wynikowy,
ewentualny) na taki skutek
swego postępowania. Sprawca
zdaje sobie zatem sprawę
z negatywnych następstw
swego działania i z rozmysłem
chce osiągnąć skutek w postaci
wyrządzenia szkody.
Wina nieumyślna nazywana jest w prawie cywilnym
niedbalstwem. Ten rodzaj winy przejawia się
niedołożeniem przez sprawcę szkody należytej
staranności wymaganej w stosunkach danego
rodzaju (art. 355 KC). Sprawca, którego czyn dotknięty
jest niedbalstwem, nie chce wprawdzie wyrządzić
szkody, jednak, działając lekkomyślnie lub niedbale,
nie postępuje tak, jak w konkretnych okolicznościach
należało się zachować. Zarzut nieumyślnego
wyrządzenia szkody można zatem postawić sprawcy
zarówno wtedy, gdy wprawdzie wyobrażał on sobie
bezprawność i szkodliwość swego działania, lecz
bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, jak
i wówczas, gdy sprawca takiego skutku w ogóle sobie
nie wyobrażał, choć mógł i powinien był to sobie
wyobrazić.

Na zasadzie winy opiera się także odpowiedzialność ex delicto osób praw-

nych za ich czyny własne. Według art. 416 KC, osoba prawna jest obowiąza-
na do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu.

3. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność. Sprawca szkody po-

zostającej w adekwatnym związku przyczynowym z jego działaniem lub za-
niechaniem nie poniesie odpowiedzialności na podstawie art. 415 KC, gdy
nie zaistnieją jednocześnie okoliczności objęte elementem obiektywnym
i subiektywnym winy w znaczeniu podanym powyżej.
Odpowiedzialność deliktowa będzie więc wyłączona z  powodu braku
bezprawności (element obiektywny) szkodliwego działania sprawcy.
Okoliczności wyłączające bezprawność postępowania to przede wszystkim:
• obrona konieczna,
• stan wyższej konieczności,
• dozwolona samopomoc,
• zgoda poszkodowanego oraz
• wykonywanie praw podmiotowych.
Ponadto, obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej czynem własnym
nie powstanie, w przypadku gdy sprawcy nie można postawić zarzutu nie-
dołożenia należytej staranności. Sytuacja taka może być wynikiem:
• wieku sprawcy,
• jego stanu psychicznego lub
• jego stanu fizycznego.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 12. Odpowiedzialność za cudze czyny 185

Wina może być bowiem przypisana wyłącznie takiej osobie, która ma ro-
zeznanie swego czynu oraz dostateczną swobodę kierowania własnym
postępowaniem.

4. Niepoczytalność. Artykuł 425 § 1 KC nie tworzy obowiązku odszko-

dowawczego po  stronie sprawcy szkody, który z  jakichkolwiek powodów
znajdował się w chwili czynu w stanie wyłączającym świadome albo swo-
bodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a więc był niepoczytalny. Nie
będzie zatem ponosiła winy osoba niedorozwinięta umysłowo lub chora psy-
chicznie, jeżeli w chwili popełnienia szkodliwego czynu nie miała ona dosta-
tecznego rozeznania.
Jednak kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia na-
pojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest
do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego
winy.

5. Odpowiedzialność małoletniego. Małoletni, który nie ukończył

13  lat, w  ogóle nie ponosi odpowiedzialności za  wyrządzoną szkodę
(art.  426  KC). Ustawodawca zakłada bowiem, że  dziecko przed osiągnię-
ciem tego wieku nie ma dostatecznego rozeznania swojego postępowania,
w związku z czym zdolność deliktową nabywa dopiero po ukończeniu usta-
wowej granicy wieku.

Rozdział 12. Odpowiedzialność za cudze czyny

1. Odpowiedzialność za niepoczytalnych. Odpowiedzialności odszko-

dowawczej na  zasadzie winy nie ponoszą osoby, którym z  powodu wieku,
stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.
Zgodnie z  art.  427  KC, obowiązek naprawienia szkody w  tym zakresie
spoczywa na  osobach zobowiązanych do  nadzoru nad niepoczytalnymi.
Odpowiedzialność odszkodowawcza nie jest w  tym przypadku związana
z bezpośrednim źródłem szkody, jakim jest czyn pozostającego pod nadzo-
rem, a jedynie z niewykonywaniem lub nienależytym wykonywaniem obo-
wiązku nadzoru przez nadzorującego, któremu można postawić zarzut winy
w nadzorze (culpa in custodiendo).
Odpowiedzialność za niepoczytalnego jest oparta na zasadzie winy.
Odpowiedzialność przewidzianą w art. 427 KC ponosi osoba zobowiąza-
na do nadzoru wynikającego z ustawy lub z umowy, a także ten, kto spra-
wuje faktyczną stałą pieczę (nadzór faktyczny) bez tytułu prawnego.

AA3lkwA=
AA
186 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Podstawową cechą odpowiedzialności za  niepoczytalnego – odróżniają-

cą ją od odpowiedzialności według art. 415 KC – jest prawne domniema-
nie winy w nadzorze. Dzięki takiej konstrukcji legislacyjnej poszkodowany
jest zwolniony od  obowiązku dowodzenia winy nadzorującego. Nato-
miast nadzorujący, chcąc zwolnić się od odpowiedzialności, powinien wzru-
szyć owo domniemanie przeciwdowodem i wykazać, że sprawował nadzór
należycie.
Istnieją jednak pewne okoliczności zwalniające z odpowiedzialności prze-
widzianej w art. 427 KC. Są to:
• brak winy w nadzorze (obalenie domniemania winy w nadzorze) lub
• wykazanie, że  szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu
nadzoru (co jest równoznaczne z dowiedzeniem braku związku przyczy-
nowego między zachowaniem się osoby nadzorującej a skutkiem w posta-
ci szkody).
Wyjątek od zasady braku odpowiedzialności niepoczytalnego przewidu-
je art. 428 KC. Na podstawie tego przepisu zobowiązanym do całkowitego
lub częściowego naprawienia szkody może zostać niepoczytalny sprawca,
w przypadku, gdy brakuje osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie
można od nich uzyskać naprawienia szkody, z okoliczności zaś, a zwłasz-
cza porównania stanu majątkowego poszkodowanego i  sprawcy, wynika,
że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

2. Odpowiedzialność za  osoby, którym powierzono wykonanie

czynności. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez osobę wykonu-
jącą powierzoną jej czynność reguluje art. 429 KC. Zgodnie z tym przepisem,
kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny
za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu
czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze, albo że wykonanie czyn-
ności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie
swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.
Odpowiedzialność powierzającego czynność opiera się zatem na  zasa-
dzie winy. Artykuł 429  KC wprowadza domniemanie winy w  wyborze
(culpa in eligendo) osoby powierzającej wykonanie czynności. Konstruk-
cja ta zwalnia poszkodowanego z konieczności dowodzenia tej przesłanki
odpowiedzialności.
Powierzający jest jednak obciążony odpowiedzialnością tylko za szkody
wyrządzone przy wykonywaniu powierzonej czynności. Jego odpowie-
dzialność nie obejmuje natomiast szkód zdziałanych przy okazji realizacji
takiej czynności.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Odpowiedzialność odszkodowawcza… 187

Powierzający może zwolnić się z  obowiązku odszkodowawczego, wzru-

szając domniemanie, o którym mowa powyżej, poprzez:
• dowód braku jego winy w wyborze albo
• wykazanie, że  wykonanie czynności powierzył on osobie, przedsiębior-
stwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trud-
nią się wykonywaniem takich czynności.
Wina wykonawcy nie ma żadnego wpływu na odpowiedzialność powie-
rzającego. Jednak nie można wykluczyć sytuacji, w której obydwa podmio-
ty zostaną solidarnie obciążone obowiązkiem odszkodowawczym (art. 441
§ 1 KC): powierzający – według art. 429 KC, wykonawca zaś – na podstawie
art. 415 KC.

3. Odpowiedzialność za podwładnego. Według art. 430 KC, obowiązek

odszkodowawczy obciąża tego, kto na własny rachunek powierza wykona-
nie czynności osobie podlegającej jego kierownictwu, która ma obowiązek
stosować się do jego wskazówek. Podstawowe przesłanki odpowiedzialności
przełożonego to:
• zawinione przez podwładnego wyrządzenie szkody,
• wyrządzenie tej szkody przy wykonywaniu (nie przy okazji wykonywa-
nia) powierzonej mu czynności.
Odpowiedzialność określona za podwładnego opiera się na zasadzie ryzy-
ka, ponieważ na  przełożonym ciąży obowiązek odszkodowawczy niezależ-
nie od jego winy. Przełożony nie może zwolnić się z obowiązku odszkodo-
wawczego, wykazując brak własnej winy, ponieważ okolicznością uwalniającą
przełożonego od odpowiedzialności jest ekskulpacja podwładnego.
Za szkodę wyrządzoną z winy podwładnego odpowiedzialność solidar-
ną (art. 441 § 1 KC) poniosą przełożony – według art. 430 KC, a podwładny
– na podstawie art. 415 KC. Naprawienie szkody przez zwierzchnika stwo-
rzy po jego stronie roszczenie regresowe względem podwładnego (art. 441
§ 3 KC).

Rozdział 13. Odpowiedzialność odszkodowawcza

za funkcjonowanie władzy publicznej

1. Konstytucyjne podstawy odpowiedzialności. Podstawą odpowie-

dzialności odszkodowawczej za  funkcjonowanie władzy publicznej jest
art.  77 ust.  1 Konstytucji RP. Zgodnie z  tym przepisem, każdy ma  prawo
do  wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne
z prawem działanie organu władzy publicznej.

AA3lkwA=
AA
188 Część III. Zobowiązania – część ogólna

2. Cywilnoprawne podstawy odpowiedzialności. Podstawową regu-

lacją odpowiedzialności za  funkcjonowanie władzy publicznej w  KC jest
art. 417 § 1.
W art. 4171–4172 KC uregulowane zostały szczególne przypadki wyrzą-
dzenia szkody przy wykonywaniu władzy publicznej przez wydanie aktu
normatywnego, prawomocnego orzeczenia, decyzji ostatecznej oraz niewy-
danie decyzji i aktu normatywnego.
Odpowiedzialność za  funkcjonowanie władzy publicznej oparta jest
na zasadzie bezprawności oraz na zasadzie słuszności.
Ogólna definicja deliktu władzy publicznej wynika z  art.  417 §  1  KC.
Zgodnie z tym przepisem, za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem
działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi od-
powiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego
lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.
Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na pod-
stawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej oso-
bie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich
wykonawca oraz zlecająca je  jednostka samorządu terytorialnego albo
Skarb Państwa (art. 417 § 2 KC). Zgodnie z art. 4171 KC, jeżeli szkoda zo-
stała wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia moż-
na żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego
aktu z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Jeżeli natomiast szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomoc-
nego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać
po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem.
Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub osta-
teczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgod-
nego z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub usta-
wą (art. 4172 KC).

3. Niewydanie orzeczenia lub decyzji. Jeżeli szkoda została wyrządzona

przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania prze-
widuje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we wła-
ściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub
decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej (art. 4173 KC). W przy-
padku, gdy szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatyw-
nego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność
z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o na-
prawienie szkody. Natomiast skutki wyrządzenia szkody na  osobie przez
zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej reguluje art. 4172 KC.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 14. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy 189

W takim przypadku poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowe-

go jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzyw-
dę, gdy okoliczności, a  zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do  pracy
lub jego ciężkie położenie materialne wskazują, że wymagają tego względy
słuszności. Jest to przypadek odpowiedzialności na zasadzie słuszności.

Rozdział 14. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy

1. Odpowiedzialność za  zwierzęta. Odpowiedzialność za  zwierzęta

to odpowiedzialność na zasadzie winy w nadzorze (culpa in custodiendo),
którą, na podstawie art. 431 § 1 KC, ponosi ten, kto zwierzę chowa albo się
nim posługuje.
Nie ma tu znaczenia istnienie tytułu prawnego do takiego zwierzęcia ani
to, czy zwierzę pozostawało pod nadzorem osoby ponoszącej odpowiedzial-
ność, czy też zabłąkało się lub uciekło.
Z  treści art.  431  KC wynika domniemanie winy. Ponoszący odpowie-
dzialność musi udowodnić, że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowie-
dzialność, nie ponoszą winy w nadzorze. Wyjątkowo, na podstawie art. 431
§ 2 KC, w braku winy osoby, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, po-
szkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia
szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego
poszkodowanego i tej osoby wynika, że wymagają tego zasady współżycia
społecznego. Jest to odpowiedzialność na zasadzie słuszności.
Powyższych zasad nie stosuje się do  zwierząt dzikich, żyjących w  stanie
wolnym.

2. Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie cze-

goś z  pomieszczenia. Odpowiedzialność za  wyrzucenie, wylanie, spad-
nięcie przedmiotu z  pomieszczenia jest odpowiedzialnością na  zasadzie
ryzyka, którą na podstawie art. 433 KC ponosi ten, kto pomieszczenie zaj-
muje. W konkretnym przypadku odpowiedzialność taka może dotyczyć róż-
nych osób: właściciela, najemcy, dzierżawcy lub innych.
Zgodnie z art. 433 KC, za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub
spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzial-
ny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły
wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za któ-
rą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu
nie mógł zapobiec.

AA3lkwA=
AA
190 Część III. Zobowiązania – część ogólna

3. Odpowiedzialność za  zawalenie się budowli. Odpowiedzialność

za  zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części jest odpowiedzialno-
ścią opartą na zasadzie ryzyka, którą ponosi samoistny posiadacz budowli.
Z reguły będzie to właściciel budowli lub osoba władająca budowlą jak wła-
ściciel. Zaostrzona odpowiedzialność według art. 434 KC nie obciąża nato-
miast posiadacza zależnego (np. najemcy).
Ryzyko obciążające posiadacza samoistnego budowli zostało ograniczo-
ne do  dwóch okoliczności, a  mianowicie do  braku utrzymania budowli
w należytym stanie oraz do wad w budowie, gdyż ustawodawca przyjmu-
je, że te właśnie zdarzenia spowodowały zawalenie się budowli lub oderwa-
nie się jej części.
Posiadacz samoistny może uwolnić się od  obowiązku odszkodowaw-
czego, wykazując, że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie
wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady
w budowie (np. wypadek spowodowała osoba trzecia, podkładając pod bu-
dowlę ładunek wybuchowy).

4. Odpowiedzialność za  ruch przedsiębiorstwa. Odpowiedzialność

za ruch przedsiębiorstwa jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, któ-
rą na podstawie art. 435 KC ponosi ten, kto prowadzi na własny rachunek
przedsiębiorstwo lub zakład:
• wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, pa-
liw płynnych itp.),
• wytwarzający środki wybuchowe,
• posługujący się takimi środkami.
Okolicznością objętą ryzykiem ponoszącego odpowiedzialność na  pod-
stawie art.  435  KC jest bezpieczeństwo innych podmiotów związane
ze znacznym prawdopodobieństwem powstania szkód wskutek takiej dzia-
łalności. Działania takie prowadzą w istocie do oddziaływania na przyrodę
w  sposób, jaki nie występuje w  naturze, głównie poprzez posługiwanie się
urządzeniami technicznymi.
Uwolnienie się od odpowiedzialności wymaga wykazania, że szkoda nastąpi-
ła wskutek:
• siły wyższej albo
• wyłącznie z winy poszkodowanego lub
• z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie
ponosi odpowiedzialności.

5. Odpowiedzialność za  mechaniczne środki komunikacji. Odpo-

wiedzialność za mechaniczne środki komunikacji jest to odpowiedzialność

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Naprawienie szkody na osobie 191

na zasadzie ryzyka, którą na podstawie art. 436 § 1 KC ponosi samoistny

posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił
przyrody. Okolicznością objętą ryzykiem ponoszącego odpowiedzialność
na podstawie art. 436 KC jest bezpieczeństwo w ruchu komunikacyjnym.
Zgodnie z art. 436 § 1 KC, odpowiedzialność przewidzianą w art. 435 KC
ponosi samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poru-
szanego za  pomocą sił przyrody. Jednak gdy posiadacz samoistny oddał
środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posia-
dacz zależny.
W  myśl art.  436 §  2  KC, w  razie zderzenia się mechanicznych środków
komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody wymienione osoby mogą
wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko na zasadach ogól-
nych. Również tylko na  zasadach ogólnych osoby te  są  odpowiedzialne
za szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.

Rozdział 15. Naprawienie szkody na osobie

1. Pojęcie. Zagadnienie naprawienia szkody na osobie zostało uregulowane

w art. 444–448 KC. Obowiązek naprawienia szkody dotyczy zarówno szkody
majątkowej, jak i niemajątkowej (krzywdy). Funkcję naprawienia szkody wy-
pełnia odszkodowanie, natomiast zadośćuczynienie spełnia funkcję łagodzą-
cą za  doznaną niewymierną materialnie krzywdę (wyr. SN z  12.10.1999  r.,
II UKN 141/99, OSNAPiUS 2001, Nr 1, poz. 29).

2. Niezbywalność roszczeń. Roszczenia przewidziane w art. 444–448 KC

mają charakter osobisty i w związku z tym nie mogą być zbyte, chyba że:
• są już wymagalne i zostały uznane na piśmie albo
• zostały przyznane prawomocnym orzeczeniem (art. 449 KC).
Artykuł 449  KC nie pozwala na  „zbycie” roszczeń wymienionych
w  art.  444–448  KC, a  więc na przeniesienie tych roszczeń przez poszko-
dowanego na  inne osoby w  drodze czynności prawnej, takiej jak umo-
wa sprzedaży, zamiany, darowizny czy też innej umowy zobowiązującej
do przeniesienia wierzytelności.

3. Szkoda na osobie. Szkoda na osobie może być następstwem:

• uszkodzenia ciała,
• rozstroju zdrowia oraz
• naruszenia innych dóbr osobistych człowieka (np. pozbawienia wolności,
gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nie-
rządnemu).

AA3lkwA=
AA
192 Część III. Zobowiązania – część ogólna

4. Uszkodzenie ciała. Uszkodzenie ciała polega na naruszeniu integral-

ności fizycznej człowieka, bez względu na to, czy jest to przerwanie samej
powłoki cielesnej czy narządów wewnętrznych (np. złamanie otwarte kości).
Uszkodzeniem ciała w rozumieniu art. 444 § 1 i art. 445 § 1 KC jest takie
oddziaływanie na ciało ludzkie, które pozostawia na nim wyraźny ślad, bę-
dący wynikiem naruszenia tkanek organizmu, bez względu na to, czy cho-
dzi o  uszkodzenie jedynie powierzchniowe czy też uszkodzenie poważne,
np. powiązane ze złamaniem kości, uszkodzeniem mięśni itp.

5. Rozstrój zdrowia. Jest to takie oddziaływanie na organizm ludzki, które

pociąga za sobą zakłócenie jego funkcji. Czas trwania skutków nie ma zna-
czenia. Długotrwałość cierpień i rodzaj skutków mają znaczenie – i to istot-
ne – dla określenia wysokości zadośćuczynienia (wyr. SN z  12.3.1975  r.,
II CR 18/75, Legalis). Rozstrój zdrowia polega na zakłóceniu funkcjonowa-
nia organizmu (poszczególnych organów), bez widocznego ich uszkodzenia
(np. nerwica, zatrucie).

6. Naprawienie szkody majątkowej na osobie. W wyniku uszkodze-

nia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanemu przysługują następujące
roszczenia:
• o  zwrot wszelkich wynikłych z  tego powodu kosztów (art.  444 §  1
zd. 1 KC),
• o rentę (art. 444 § 2 i 3 KC),
• o jednorazowe odszkodowanie (kapitalizacja renty).
Szkoda niemajątkowa (krzywda) obejmuje cierpienia fizyczne i  psychiczne
osoby poszkodowanej.
Wyrównaniu krzywdy służy instytucja zadośćuczynienia pieniężnego
(art. 445 i 448 KC). Jest to forma rekompensaty za ujemne przeżycia, będą-
ce skutkiem wyrządzenia szkody. Środkiem naprawy szkody niemajątkowej
jest także żądanie zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany
przez poszkodowanego cel społeczny (art. 448 KC).

7. Podstawy prawne roszczenia o  zadośćuczynienie pieniężne

za doznaną krzywdę. Roszczenie takie przysługuje w następujących przy-
padkach (art. 445 KC):
• uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia,
• pozbawienia wolności,
• skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależno-
ści do poddania się czynowi nierządnemu.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Naprawienie szkody na osobie 193

Artykuł 445  KC stanowi podstawę zasądzenia zadośćuczynienia jedynie

w przypadkach w nim wskazanych. Zadośćuczynienia w razie naruszenia in-
nych dóbr osobistych można domagać się na podstawie art. 448 KC.
Zadośćuczynienia pieniężnego może żądać każdy, kto został pokrzywdzo-
ny czynem niedozwolonym. Roszczenie to  jest kierowane przeciwko oso-
bie (fizycznej lub prawnej), która ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną
szkodę niemajątkową. Zadośćuczynienie za krzywdę przyznawane jest przez
sąd w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego.
Roszczenie o  zadośćuczynienie pieniężne za  doznaną krzywdę jest nie-
zbywalne. Wyjątkowo roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną
krzywdę może być zbyte, jeżeli jest już wymagalne i zostało uznane na pi-
śmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem (art. 449 KC).
Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę jest dziedzicz-
ne tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wyto-
czone za życia poszkodowanego (art. 445 § 3 KC).

8. Roszczenie o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wska-

zany przez poszkodowanego cel społeczny. W  myśl art.  448  KC,
pokrzywdzony może żądać od  sprawcy naruszenia dobra osobistego za-
płaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny.
Roszczenie to jest niezależne od innych środków potrzebnych do usunięcia
skutków naruszenia dobra osobistego (art. 24 KC). Roszczenie o zasądzenie
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez poszkodowanego cel jest
dziedziczne tylko wtedy, gdy (art. 448 in fine KC) zostało uznane na piśmie
albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.

9. Naprawienie szkody na osobie w przypadku śmierci poszkodo-

wanego. Zgodnie z art. 446 § 1 KC, jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub
wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowią-
zany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu
temu, kto je poniósł.
Śmierć człowieka musi pozostawać w  adekwatnym związku przyczyno-
wym z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia, natomiast bez znaczenia
jest to, w jakim czasie skutek taki nastąpił.
Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimen-
tacyjny, może żądać od  zobowiązanego do  naprawienia szkody renty obli-
czonej stosownie do:
• potrzeb poszkodowanego oraz
• możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopo-
dobnego trwania obowiązku alimentacyjnego.

AA3lkwA=
AA
194 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobro-
wolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika,
że wymagają tego zasady współżycia społecznego (art. 446 § 2 KC).
Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego sto-
sowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogor-
szenie ich sytuacji życiowej (art. 446 § 3 KC).
Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpo-
wiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzyw-
dę (art. 446 § 4 KC).

10. Odpowiedzialność za szkody prenatalne. Zgodnie z art. 4461 KC,

z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed
urodzeniem. Chodzi tu  o  tzw. szkody prenatalne. Szkoda prenatalna jest
szkodą doznaną przez dziecko na  skutek zdarzeń, które miały miejsce
przed jego narodzeniem. Czyn wyrządzający szkodę może być skierowany
zarówno przeciwko ciężarnej matce, jak i bezpośrednio przeciwko dziecku.
Odpowiedzialność za szkody prenatalne obejmuje zarówno szkodę majątko-
wą, jak i niemajątkową. Do powstania odpowiedzialności za szkody prenatal-
ne konieczne jest wykazanie adekwatnego związku przyczynowego między
zdarzeniem powodującym szkodę a szkodą.

Rozdział 16. Obowiązek zapobieżenia szkodzie

1. Pojęcie. Przepisy  KC obok obowiązku naprawienia szkody nakładają

na  podmioty prawa cywilnego obowiązek zapobieżenia szkodzie. Zgodnie
z art. 439 KC ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególno-
ści wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią
przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku
lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, aby osoba
ta  przedsięwzięła środki niezbędne do  odwrócenia grożącego niebezpie-
czeństwa, a w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie.

2. Roszczenie o  zapobieżenie szkodzie. Przysługuje każdemu, komu

wskutek zachowania się innej osoby zagraża bezpośrednio szkoda. Może
być to zarówno szkoda na mieniu, jak i szkoda na osobie. Zagrożenie wyrzą-
dzenia szkody może mieć miejsce w szczególności:
• wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez inną
osobę przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 439 KC),
• wskutek braku należytego nadzoru nad stanem posiadanego przez inną
osobę budynku (art. 439 KC),

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Odpowiedzialność za szkodę… 195

• w  razie rozpoczęcia budowy na  gruncie, która mogłaby naruszyć posia-

danie posiadacza nieruchomości albo grozić wyrządzeniem mu szkody
(art. 347 KC),
• w  razie istnienia prawdopodobieństwa naruszenia dobra osobistego
(art. 24 § 1 KC).
Artykuł 439 KC znajduje zastosowanie do szkód wynikających z czynów
niedozwolonych. Nie odnosi się natomiast do szkód wynikających z niewy-
konania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

3. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i we wspól-

nym interesie. Z  prewencyjną funkcją regulacji art.  439  KC pozostaje
w związku regulacja art. 438 KC, dotycząca odpowiedzialności za szkody po-
niesione w cudzym i we wspólnym interesie. Szkodą poniesioną w cudzym
lub we wspólnym interesie jest szkoda majątkowa (damnum emergens) po-
niesiona przymusowo lub nawet dobrowolnie w celu odwrócenia grożącego
innej osobie lub nawet wspólnego niebezpieczeństwa. Osoba, która poniosła
szkodę majątkową w cudzym lub wspólnym interesie, może żądać naprawie-
nia strat w odpowiednim stosunku od osób, które odniosły z tego korzyść.

Rozdział 17. Odpowiedzialność za szkodę

wyrządzoną przez produkt niebezpieczny

1. Regulacja i  pojęcie. Przepisy o  odpowiedzialności za  szkody wyrzą-

dzone przez produkt niebezpieczny – art. 4491–44911 – zostały dodane do KC
na mocy art. 18 pkt 6 ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw kon-
sumentów oraz o  odpowiedzialności za  szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny, która weszła w życie 1.7.2000 r. Wprowadzenie tej regulacji
miało na celu wypełnienie dyrektywy 85/374/EWG z 25.7.1985 r. w sprawie
ujednolicenia prawnych i  administracyjnych przepisów państw członkow-
skich za wadliwe produkty (Dz.Urz. UE L Nr 210 z 7.8.1985 r., s. 29).
Dominujący w doktrynie pogląd zakłada, że odpowiedzialność za szkody
wyrządzone przez produkt niebezpieczny jest szczególnym rodzajem odpo-
wiedzialności deliktowej, opartej na zasadzie ryzyka.

2. Zakaz wyłączeń. Odpowiedzialności za  szkodę wyrządzoną przez

produkt niebezpieczny nie można z  góry wyłączyć ani ograniczyć
(art. 4499 KC). Jest to regulacja o charakterze semiimperatywnym, co ozna-
cza, że dopuszczalne są klauzule umowne, które rozszerzają odpowiedzial-
ność za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny.

AA3lkwA=
AA
196 Część III. Zobowiązania – część ogólna

3. Zbieg roszczeń. Przepisy o  odpowiedzialności za  szkodę wyrządzoną

przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za  szkody
na zasadach ogólnych (art. 415 i n. KC), za szkody wynikłe z niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu
rękojmi za wady i gwarancji jakości (art. 44910 KC).

4. Produkt niebezpieczny – pojęcie. Przez produkt rozumie się rzecz

ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą. Za produkt uważa
się także zwierzęta i energię elektryczną (art. 4491 § 2 KC).
Produktem nie są dobra intelektualne.
Niebezpieczny jest produkt niezapewniający bezpieczeństwa, jakiego
można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. O  tym, czy
produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z  chwili wprowadzenia go
do  obrotu, a  zwłaszcza sposób zaprezentowania go na  rynku oraz podane
konsumentowi informacje o  właściwościach produktu. Produkt nie może
być uznany za  niezapewniający bezpieczeństwa tylko dlatego, że  później
wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony (art. 4491 § 3 KC).

5. Podmioty odpowiedzialne. Podmiotami odpowiedzialnymi za szkodę

wyrządzoną przez produkt niebezpieczny są:
• PRODUCENT, który w zakresie swojej działalności gospodarczej wytwa-
rza ten produkt (art. 4491 § 1 KC); domniemywa się, że produkt niebez-
pieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i  wprowadzony
do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta;
• WYTWÓRCA materiału, surowca albo części składowej produktu, chy-
ba że wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub
wskazówki producenta (art. 4495 § 1 KC);
• TZW. PRODUCENT NOMINALNY, tj.  ten, kto przez umieszczenie
na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia od-
różniającego podaje się za producenta (art. 4495 § 2 zd. 1 KC);
• IMPORTER, tj.  ten, kto produkt pochodzenia zagranicznego wprowa-
dza do  obrotu krajowego w  zakresie swojej działalności gospodarczej
(art. 4495 § 2 zd. 2 KC);
• TEN, KTO W  ZAKRESIE SWOJEJ DZIAŁALNOŚCI ZBYŁ PRO-
DUKT NIEBEZPIECZNY – osoba ta ponosi odpowiedzialność, jeżeli nie
wiadomo, kto jest producentem, producentem nominalnym lub impor-
terem; zbywca produktu może uwolnić się od  odpowiedzialności, jeżeli
w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wskaże poszkodowa-
nemu osobę i adres producenta, producenta nominalnego lub importera
(art. 4495 § 4 KC); jeżeli zbywca nie może wskazać producenta ani innych

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Odpowiedzialność za szkodę… 197

wymienionych wyżej osób, to  od  odpowiedzialności może się zwolnić

przez wskazanie osoby, od której sam nabył produkt (art. 4495 § 5 KC).
Producent oraz wytwórca materiału, surowca albo części składowej pro-
duktu, tzw. producent nominalny i  importer, odpowiadają solidarnie
(art. 4495 § 3 KC). Jeżeli za szkodę odpowiedzialna jest także osoba trzecia,
odpowiedzialność tej osoby i  wyżej wymienionych jest również solidarna,
przy czym odpowiednio stosuje się art. 441 § 2 i 3 KC (art. 4496 KC).

6. Podmioty uprawnione do  żądania odszkodowania. Podmiotem

uprawnionym do  żądania odszkodowania jest każdy, kto poniósł szkodę
wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art.  4491 §  1  KC). Odpowie-
dzialność ta  dotyczy zarówno szkody na  osobie, jak i  szkody na  mieniu.
Jednak producent odpowiada za szkodę na mieniu tylko wówczas, gdy rzecz
zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do oso-
bistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodo-
wany (art. 4492 KC). Poszkodowanym może być nie tylko nabywca produktu,
ale również osoby, które mogłyby ponieść szkodę na skutek ujawnienia się
niebezpiecznych właściwości produktu.

7. Zasady odpowiedzialności za  produkt niebezpieczny. Odpowie-

dzialność za  szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny opiera się
na zasadzie ryzyka (odpowiedzialność za skutek).
Producent nie odpowiada za szkody wyrządzone przez produkt niebez-
pieczny, jeżeli wykaże, że (art. 4493 KC):
• produktu nie wprowadził do obrotu,
• wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem działalności
gospodarczej producenta,
• właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po  wprowadzeniu go
do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w pro-
dukcie,
• nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu,
uwzględniając stan nauki i  techniki w  chwili wprowadzenia do  obrotu
albo gdy właściwości te wynikały z zastosowania przepisów prawa.
Są to tzw. przesłanki egzoneracyjne.

8. Przesłanki odpowiedzialności. Przesłankami odpowiedzialności

za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny są:
• wyrządzenie szkody przez produkt niebezpieczny wytworzony w zakresie
działalności gospodarczej producenta,
• adekwatny związek przyczynowy między zdarzeniem wywołanym przez
produkt niebezpieczny a szkodą.

AA3lkwA=
AA
198 Część III. Zobowiązania – część ogólna

9. Zakres odpowiedzialności. Odszkodowanie za szkodę na mieniu nie

obejmuje:
• uszkodzenia samego produktu ani
• korzyści, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć w związku z jego używa-
niem.
Odszkodowanie to nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza
kwoty będącej równowartością 500 euro (art.  4497  KC). Do  tej wysokości
poszkodowany może dochodzić naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

10. Przedawnienie roszczenia. Roszczenie o naprawienie szkody wyrzą-

dzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem 3 lat
od  dnia, w  którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu
należytej staranności mógł się dowiedzieć o  szkodzie i  osobie obowią-
zanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedaw-
nia się z  upływem 10  lat od  dnia wprowadzenia produktu do  obrotu
(art. 4498 KC).

Rozdział 18. Współodpowiedzialność za szkodę

1. Pojęcie. Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzo-

ną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna (art.  441
§ 1 KC).
Przepis ten ma charakter normy bezwzględnie wiążącej. Oznacza to, że nie
przewiduje on wyjątków od zasady solidarnej odpowiedzialności, jeżeli kil-
ka osób wyrządziło szkodę czynem niedozwolonym (wyr. SN z 17.11.2000 r.,
V CKN 192/00, Legalis).

2. Przesłanki współodpowiedzialności. Przesłankami współodpowie-

dzialności kilku osób za szkodę są:
• wyrządzenie jednej szkody czynem niedozwolonym przez kilka osób,
• zdarzenie powodujące szkodę, z  którym przepis ustawy wiąże odpowie-
dzialność,
• adekwatny związek przyczynowy między zdarzeniem (zdarzeniami),
z którego szkoda wynikła a jedną szkodą.

3. Roszczenia regresowe. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych naprawił

szkodę, która była wynikiem działania lub zaniechania kilku osób, przysłu-
guje mu przeciwko pozostałym dłużnikom roszczenie regresowe.
O  powstaniu roszczenia regresowego decyduje nie chwila wyrządzenia
szkody przez bezpośredniego sprawcę, lecz chwila naprawienia jej przez jed-

AA3lkwA=
AA
 z za rz aw r sz z z

nego z dłużników solidarnych (wyr. SN z 1.6.1973 r., II PR 97/73, OSP 1974,

Nr 4, poz. 84). Dłużnik, który naprawił szkodę, może żądać od pozostałych
współodpowiedzialnych zwrotu odpowiedniej części odszkodowania zależ-
nie od  okoliczności (regres). Przy określaniu wysokości roszczeń regreso-
wych bierze się pod uwagę przede wszystkim winę współodpowiedzialne-
go za  szkodę oraz stopień, w  jakim przyczynił się do  powstania szkody
(art. 441 § 2 KC).
Ten, kto naprawił szkodę, za  którą jest odpowiedzialny pomimo braku
winy, ma  zwrotne roszczenie do  sprawcy, jeżeli szkoda powstała z  winy
sprawcy (art. 441 § 3 KC).

oz zia 1 . rze awnienie roszcze i zbie

o powie zialności

1. rze awnienie roszcze o naprawienie szko y. Artykuł 4421  KC

przewiduje dwa terminy przedawnienia: 20-letni i 3-letni.
Roszczenie o  naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym
ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany do-
wiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowie-
dzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak termin
ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie
wywołujące szkodę. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, rosz-
czenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 20 lat od dnia
popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowie-
dział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.
W  razie wyrządzenia szkody na  osobie, przedawnienie nie może skoń-
czyć się wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany do-
wiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.
Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na oso-
bie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat 2 od uzyskania przez
nią pełnoletności.

2. bie o powie zialności ict i c tractu. Zbieg odpo-

wiedzialności zachodzi wtedy, gdy dłużnik nie tylko nie wykonuje lub nie-
należycie wykonuje swoje zobowiązanie umowne, lecz jednocześnie naru-
sza nakaz lub zakaz obowiązujący go niezależnie od istniejącego między
stronami stosunku prawnego.
Okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, sta-
nowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zo-

AA3lkwA=
AA
 z III w za a z ó a

bowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu nie-

dozwolonego, chyba że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika
co innego (art. 443 KC).
W  razie zbiegu roszczenia ex contractu z  roszczeniem ex delicto wybór
przez poszkodowanego dochodzonego roszczenia może nastąpić także przez
samo wskazanie faktów uzasadniających żądanie pozwu. Natomiast w razie
wątpliwości co do   dokonanego przez poszkodowanego wyboru sąd powi-
nien przyjąć taką podstawę prawną, która jest bardziej korzystna dla poszko-
dowanego (wyr. SN z 14.2.2003 r., IV CKN 1768/00, Legalis; zob. także wyr.
SN z 15.1.1998 r., III CKN 323/97, niepubl.).

oz zia 2 . Wykonanie zobowi za

1. o ęcie wykonania zobowi zania. Wykonanie zobowiązania to speł-

nienie, ciążącego na dłuż niku na  podstawie stosunku zobowiązaniowego,
obowiązku w celu uwolnienia się od długu.

2. asa a nale yte o wykonania zobowi zania. Zobowiązanie po-

winno być wykonane w sposób należyty.
Zgodnie z art. 354 § 1 KC, zobowiązanie powinno być wykonane zgodnie
z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodar-
czemu oraz zasadom współżycia społecznego, jeżeli zaś istnieją w tym za-
kresie ustalone zwyczaje, także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.
Wierzyciel obowiązany jest do współdziałania na tych samych zasadach
z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania.

3. rzy ęcie świa czenia częściowe o. Zobowiązanie powinno być

wykonane w całości. Wierzyciel nie może jednak odmówić przyjęcia świad-
czenia częściowego, chociażby cała wierzytelność była już wymagalna, chy-
ba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes.

. soby uczestnicz ce w wykonaniu zobowi zania. Świadczenie

powinno być spełnione na korzyść wierzyciela. Co do zasady, dłużnik uwol-
ni się od ciążącego na nim długu tylko wtedy, gdy świadczył do rąk osoby
uprawnionej, tj.:
• wierzyciela zdolnego w tym momencie do przyjęcia świadczenia lub
• osoby dysponującej pokwitowaniem wystawionym przez wierzyciela,
o ile wcześniej nie zastrzeżono świadczenia do rąk własnych wierzyciela.

AA3lkwA=
AA
 z za Wyk a z w za

a. wia czenie o r k nieuprawnione o. Problem pojawia się, jeżeli

dłużnik zachował się co prawda zgodnie z treścią zobowiązania, lecz uczy-
nił to wobec osoby nieuprawnionej. Wówczas ocena, czy działanie dłużnika
odniosło oczekiwany skutek, w znacznym stopniu zależeć może od zachowa-
nia się drugiej strony.
Zgodnie z art. 452 KC, jeżeli świadczenie zostało spełnione do rąk oso-
by nieuprawnionej do  jego przyjęcia, a  przyjęcie ś wiadczenia nie zostało
potwierdzone przez wierzyciela, dłużnik jest zwolniony w takim zakresie,
w  jakim wierzyciel ze  świadczenia skorzystał. W  pozostałej części dłuż-
nik będzie w dalszym ciągu zobowiązany. Powyższą zasadę stosuje się odpo-
wiednio w wypadku, gdy świadczenie zostało spełnione do rąk wierzyciela,
który był niezdolny do jego przyjęcia.
b. o enie o epozytu s owe o. W  przypadku wątpliwości
co do osoby uprawnionej do przyjęcia świadczenia dłużnik ma możliwość
złożenia przedmiotu ś wiadczenia do  depozytu sądowego (art.  467 pkt 2
i 4 KC), co w określonych warunkach może być uznane za równoznaczne
z wypełnieniem zobowiązania.
c. Inne mo liwości zwolnienia się z zobowi zania. Istnieją inne jeszcze
– nieliczne – sytuacje, gdy dłużnik, świadcząc do rąk osoby niebędącej wie-
rzycielem, może zwolnić się z zobowiązania.
Jest tak w przypadku przelewu wierzytelności, gdy dłużnik, nie będąc o tym
powiadomiony, wypełnił ciążący na nim dług wobec zbywcy wierzytelności
(poprzedniego wierzyciela), chyba że wiedział o przelewie (art. 512 KC).
Podobna sytuacja będzie miała miejsce, jeżeli dłużnik ś wiadczył oso-
bie mającej stwierdzenie nabycia spadku, która w rzeczywistości nie była
spadkobiercą, chyba że można wykazać mu złą wiarę (art. 1028 KC).
Dotyczy to również sytuacji, gdy po wygaśnięciu pełnomocnictwa dłuż-
nik ś wiadczył pełnomocnikowi w  granicach pierwotnego umocowania,
chyba że wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć o tym, że osoba ta nie
jest już pełnomocnikiem.

. rze miot świa czenia. Zobowiązanie jest wykonane należycie, jeżeli

dłużnik spełnił świadczenie odpowiedniej jakości. O tym, jakie to ma być
w konkretnych okolicznościach świadczenie, decyduje treść zobowiązania.
W  przypadku, gdy wykonanie zobowiązania może mieć wpływ na  bez-
pieczeństwo ludzi lub mienia czy też w przypadku umów z udziałem kon-
sumentów, często o jakości świadczenia decydować będą przepisy ustawy
lub inne powszechnie obowiązujące reguły. Strony mają obowiązek się
do nich stosować.

AA3lkwA=
AA
202 Część III. Zobowiązania – część ogólna

a. Jakość rzeczy oznaczonych co do tożsamości. W przypadku rzeczy

oznaczonych co do tożsamości istotne jest ustalenie, w jakim stanie ma być
rzecz indywidualnie oznaczona, gdy dłużnik będzie wypełniał swój dług.
b. Jakość rzeczy oznaczonych co do gatunku. Podobne zasady dotyczą
jakości rzeczy oznaczonych co  do  gatunku. Aby konkretnie ustalić, jakim
kryteriom powinny one odpowiadać, trzeba w pierwszej kolejności zbadać,
czy jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub nie wyni-
ka z czynności prawnej.
Strony kierując się własnymi potrzebami mogą w umowie wskazać, czym
ma się charakteryzować przedmiot świadczenia.
W  przypadku braku ustaleń, o  których mowa powyżej, przyjmuje się
na  podstawie art.  357  KC, że  dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej
jakości.
c. Zmiana przedmiotu świadczenia. Dłużnik powinien spełnić świadcze-
nie zachowując się zgodnie z treścią zobowiązania. Treść tego zobowiązania
może jednak w  miarę upływu czasu ulegać zmianie. W  takim przypadku
decydujące znaczenie dla dłużnika ma  treść kształtująca jego obowiązki
w chwili wykonywania zobowiązania, nie zaś ta, która istniała w momencie
jego powstawania. Zmiany treści zobowiązania mogą być skutkiem różnych
zdarzeń. Po  pierwsze, samym stronom przysługuje kompetencja do  tego,
by zgodnymi oświadczeniami woli modyfikować wzajemne prawa i obowiąz-
ki. Należy tu zwrócić uwagę na instytucje wyzysku, waloryzacji świadczeń
pieniężnych czy też klauzuli rebus sic stantibus, które pozwalają na zmianę
przedmiotu świadczenia. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku datio
in solutum (art. 453 KC). Jeżeli dłużnik w celu zwolnienia się z zobowiązania
spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie, zobowiązanie wygasa. Jed-
nak gdy przedmiot świadczenia ma wady, dłużnik obowiązany jest z tytułu
rękojmi według przepisów o  rękojmi przy sprzedaży. Różnica w  stosunku
do zwykłej zmiany treści umowy polega w tym przypadku na tym, że obie
strony muszą wyrazić zgodę na zmianę przedmiotu świadczenia, przy czym
dłużnik zwolni się z zobowiązania nie wskutek samego porozumienia, lecz
dopiero wtedy, gdy wykona inne uzgodnione świadczenie.
d. Zarachowanie świadczenia. Artykuł 451 § 1 KC reguluje także sposób
zaliczania określonego świadczenia na wypadek, gdy dłużnik ma wobec tego
samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju.
Zgodnie z  tym przepisem dłużnik mający względem tego samego wie-
rzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadcze-
nia wskazać, który dług chce zaspokoić. Jednak to, co  przypada na  po-
czet danego długu, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Wykonanie zobowiązań 203

z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia

główne.
W  przypadku, gdy dłużnik nie wskazał, który z  kilku długów chce za-
spokoić, a  przyjął pokwitowanie, w  którym wierzyciel zaliczył otrzymane
świadczenie na poczet jednego z tych długów, dłużnik nie może już żądać
zaliczenia na  poczet innego długu. W  braku oświadczenia dłużnika lub
wierzyciela spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na  poczet
długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych – na poczet
najdawniej wymagalnego.

6. Miejsce wykonania zobowiązania. Istotne znaczenie praktyczne ma

ustalenie miejsca wykonania zobowiązania. Niejednokrotnie bywa to przed-
miotem rokowań, decydując o zawarciu umowy. Ustalenie tego miejsca jest
szczególnie istotne z punktu widzenia dłużnika, ponieważ gdyby przystąpił
on do wykonania zobowiązania w niewłaściwym miejscu, wierzyciel może:
• odmówić przyjęcia świadczenia albo też
• przyjąć świadczenie, jednak wówczas służy mu dodatkowo roszczenie
o naprawienie szkody powstałej wskutek nienależytego wykonania zo-
bowiązania.

7. Treść i właściwość zobowiązania. W myśl art. 454 § 1 KC, decydu-

jące znaczenie przy ustalaniu miejsca wykonania zobowiązania ma  treść
zobowiązania.
Strony mogą więc w  umowie wskazać, w  jakim miejscu dłużnik obo-
wiązany będzie świadczyć, chyba że  wynikać ono będzie z  właściwości
zobowiązania.

8. Świadczenia niepieniężne. Jeżeli ani treść, ani właściwość zobowiąza-

nia nie okażą się pomocne w ustaleniu, gdzie dłużnik powinien świadczyć,
miejsce to wyznaczy zamieszkanie lub siedziba dłużnika z chwili powsta-
nia stosunku obligacyjnego.
Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wie-
rzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębior-
stwa. Powyższe zasady odnoszą się do świadczeń innych niż pieniężne.

9. Świadczenia pieniężne. Do  świadczeń pieniężnych stosuje się inne

zasady. W  razie gdy treść zobowiązania nie będzie pomocna w  ustaleniu
rozważanej kwestii, dłużnik powinien zapłacić wierzycielowi w miejscu za-
mieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.
Należy przy tym podkreślić, że  to  wierzyciela obciążają koszty zmiany
miejsca zamieszkania lub siedziby po powstaniu zobowiązania. Jeżeli świad-

AA3lkwA=
AA
204 Część III. Zobowiązania – część ogólna

czenie pieniężne realizowane jest w obrocie bezgotówkowym, dłużnik po-

winien zapłacić w banku, w którym wierzyciel ma swój rachunek.

10. Miejsce spełnienia świadczenia przy przesłaniu rzeczy. Jeżeli

przedsiębiorca jest obowiązany przesłać rzecz konsumentowi do oznaczone-
go miejsca, miejsce to uważa się za miejsce spełnienia świadczenia. Zastrze-
żenie przeciwne jest nieważne (art. 4541 KC).

11. Termin wykonania zobowiązań. Ustalenie terminu wykonania zobo-

wiązania wymaga przede wszystkim zbadania jego treści. Termin spełnienia
świadczenia może bowiem być oznaczony przez strony w umowie lub wy-
nikać z właściwości zobowiązania. W myśl art. 455 KC, jeżeli termin speł-
nienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobo-
wiązania, świadczenie powinno być wykonane niezwłocznie po wezwaniu
przez wierzyciela, by dłużnik wypełnił dług.

12. Świadczenie częściowe. Jeżeli strony zastrzegły w umowie, że speł-

nienie świadczenia następować będzie częściami w ciągu określonego czasu,
ale nie ustaliły wielkości poszczególnych świadczeń częściowych albo ter-
minów, w  których ma  nastąpić spełnienie każdego z  tych świadczeń, wie-
rzyciel może przez oświadczenie złożone dłużnikowi w czasie właściwym
ustalić zarówno wielkość poszczególnych świadczeń częściowych, jak i ter-
min spełnienia każdego z  nich, jednak powinien uwzględnić możliwości
dłużnika oraz sposób spełnienia świadczenia (art. 456 KC).

13. Domniemanie zastrzeżenia terminu na korzyść dłużnika. Zgodnie

z treścią art. 457 KC, termin świadczenia oznaczony przez czynność prawną
poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika. Na-
leży przez to rozumieć, że dłużnik może przed nadejściem tak określonego
terminu spełnić świadczenie, zaś wierzyciel zobowiązany jest je  przyjąć.
Wierzyciel nie może jednak żądać, by dłużnik spełnił je wcześniej.
Strony mogą ustalić termin na korzyść wierzyciela, wskutek czego może
się on domagać od  drugiej strony spełnienia świadczenia nawet przed
upływem terminu, natomiast gdyby dłużnik z  własnej inicjatywy chciał
świadczyć wcześniej, wierzyciel nie musi się na to godzić.
Wreszcie można ustalić termin na korzyść obu stron. Wówczas wierzyciel
nie może domagać się świadczenia przed ustalonym terminem, ale także
nie musi go przyjąć, jeśli dłużnik chciałby to uczynić.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Wykonanie zobowiązań 205

14. Natychmiastowa wymagalność świadczenia. Zastrzeżenie termi-

nu przestaje jednak wiązać w przypadku, gdy:
• dłużnik stał się niewypłacalny albo
• wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, zabez-
pieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu.
W takim wypadku wierzyciel może żądać bez względu na zastrzeżony ter-
min spełnienia świadczenia.

15. Prawo zatrzymania. Prawo zatrzymania (ius retentionis) jest to  wy-
nikające z przepisów prawo dłużnika do odmowy spełnienia świadczenia
do czasu wykonania lub zabezpieczenia świadczenia wierzyciela przysługu-
jącego mu z odrębnej podstawy prawnej.
Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspo-
kojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o  zwrot nakładów
na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej.
Powyższej zasady nie stosuje się:
• gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo
• gdy chodzi o zwrot rzeczy:
– wynajętych,
– wydzierżawionych lub
– użyczonych.
Jest to  uprawnienie o  charakterze względnym i  wywołuje skutki tylko
między stronami.

16. Pokwitowanie. Dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wie-

rzyciela pokwitowania (art. 462 § 1 KC).
Koszty pokwitowania ponosi dłużnik, chyba że  umówiono się inaczej.
W  przypadku, gdy wierzyciel odmawia pokwitowania dłużnik może po-
wstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świad-
czenia do depozytu sądowego.
Świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez
wierzyciela, zwalnia dłużnika, chyba że  było zastrzeżone, iż świadczenie
ma  nastąpić do  rąk własnych wierzyciela albo gdy dłużnik działał w  złej
wierze.
Dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać zwrotu dokumentu stwier-
dzającego zobowiązanie, jeżeli taki dokument istnieje. Z pokwitowania za-
płaty dłużnej sumy wynika domniemanie zapłaty należności ubocznych.
Z pokwitowania świadczenia okresowego wynika domniemanie, że spełnio-
ne zostały również świadczenia okresowe wymagalne wcześniej.

AA3lkwA=
AA
206 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Rozdział 21. Nienależyte wykonanie zobowiązania

1. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie

zobowiązania. Stosownie do  treści art.  471  KC, dłużnik obowiązany jest
do  naprawienia szkody wynikłej z  niewykonania lub nienależytego wyko-
nania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

2. Okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Do oko-

liczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność należy zaliczyć:
• własne działanie lub zaniechanie dłużnika, który nie zachował należy-
tej staranności,
• niedbałe działanie lub zaniechanie jego przedstawiciela ustawowego,
• niedbałe działanie lub zaniechanie osób, z których pomocą dłużnik zo-
bowiązanie wykonuje, lub którym wykonanie zobowiązania powierza.

3. Umowne rozszerzenie odpowiedzialności. Zgodnie z art. 473 § 1 KC,

dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub
za  nienależyte wykonanie zobowiązania z  powodu oznaczonych okolicz-
ności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Zastrzeżenie,
zgodnie z którym dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może
wyrządzić wierzycielowi umyślnie, jest nieważne.

4. Należyta staranność. Zgodnie z art. 472 KC, dłużnik jest odpowiedzial-

ny za niezachowanie należytej staranności. Z art. 355 § 1 KC wynika, że na-
leżytą starannością jest staranność ogólnie wymagana w stosunkach danego
rodzaju.

NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA
Niemożliwość świadczenia polega na tym, że nikt nie jest w stanie w danych
okolicznościach spełnić świadczenia.

PIERWOTNA
Jest to niemożliwość,
która istnieje
w chwili powstania
zobowiązania.
W przypadku
niemożliwości pierwotnej
obowiązuje zasada
imposibilium nulla
obligatio est.
NASTĘPCZA
Niemożliwość jest następcza, jeżeli pojawia się po
powstaniu zobowiązania. Zgodnie z art. 475 § 1 KC, jeżeli
świadczenie stało się niemożliwe na skutek okoliczności, za
które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie
wygasa. Dłużnik będzie więc zwolniony z obowiązku
świadczenia, natomiast powinien wydać wierzycielowi
surogaty, czyli wszystko to, co uzyskał w zamian za zbycie,
utratę lub uszkodzenie rzeczy będącej przedmiotem
świadczenia albo też jako naprawienie szkody.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Nienależyte wykonanie zobowiązania 207

5. Uchybienie przez dłużnika terminowi świadczenia

UCHYBIENIE TERMINOWI ŚWIADCZENIA

OPÓŹNIENIE ZWYKŁE
Z opóźnieniem mamy do czynienia wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązania
w terminie, gdy zaś termin nie jest oznaczony, niezwłocznie po wezwaniu
przez wierzyciela, przy czym nie jest to spowodowane okolicznościami, za które
on odpowiada (art. 476 zd. 2 KC). W takim wypadku, pomimo naruszenia treści
zobowiązania, wierzycielowi nie przysługuje roszczenie o naprawienie szkody.
Jednak wierzyciel może wystąpić z powództwem o zasądzenie, wskutek czego
świadczenie będzie wykonane przymusowo, wbrew woli dłużnika.

ZWŁOKA
Zgodnie z art. 476 KC, dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia
w ustalonym terminie, jeżeli zaś termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia
świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela. Chodzi tu wyłącznie o takie
uchybienie terminowi, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.
Podstawowym skutkiem zwłoki dłużnika jest to, że wierzyciel może żądać, niezależnie
od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art.  477 § 1 KC).
Jednak gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie
lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć
i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Zgodnie z art. 478 KC, jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co
do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub
uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby
także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
W przypadku zwłoki dłużnika zobowiązanego świadczyć rzeczy oznaczone co do
gatunku uprawniony może albo nabyć na koszt drugiej strony taką samą ilość rzeczy,
albo zażądać zapłaty ich wartości, dodatkowo dochodząc naprawienia szkody wynikłej
ze zwłoki (art. 479 KC).
Jeżeli dłużnik powinien zachować się w określony sposób lub też powinien zaniechać
określonego zachowania, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie
szkody wynikłej ze zwłoki, wystąpić do sądu o upoważnienie go do koniecznych
czynności (art. 480 § 1 i 2 KC). W nagłych wypadkach może to uczynić nawet bez
stosownego upoważnienia.

6. Odsetki za opóźnienie. W przypadku, gdy dłużnik opóźnia się ze speł-

nieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za  czas
opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i  chociażby opóźnienie
było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie po-
nosi (art. 481 § 1 KC). Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona,
należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy
referencyjnej NBP i 5,5 punktów procentowych. Natomiast w przypadku, gdy
wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa,
wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.

AA3lkwA=
AA
208 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym

przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie.
Jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza wysokość odsetek mak-
symalnych za opóźnienie, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie.
W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać naprawienia szkody na
zasadach ogólnych.

7. Zakaz anatocyzmu. Zgodnie z art. 482 § 1 KC, od zaległych odsetek

można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie po-
wództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie
zaległych odsetek do dłużnej sumy. Zasada ta nie dotyczy pożyczek długoter-
minowych udzielanych przez instytucje kredytowe.

8. Kara umowna. Jest przewidzianą w  umowie sankcją cywilnoprawną

spadającą na dłużnika w razie niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania.
W myśl art. 483 § 1 KC, możliwe jest zastrzeżenie w umowie, że napra-
wienie szkody wynikłej z  niewykonania lub nienależytego wykonania zo-
bowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara
umowna). Jednak bez zgody wierzyciela dłużnik nie może zwolnić się z zo-
bowiązania przez zapłatę kary umownej. Funkcją kary umownej jest zastą-
pienie odszkodowania należnego wierzycielowi na wypadek niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Zastrzeżenie
kary umownej ma na celu zabezpieczenie i umocnienie pozycji wierzycie-
la, ponieważ zwalnia z obciążającego go w zwykłej sytuacji obowiązku wy-
kazania istnienia i wysokości szkody.
Zgodnie z art. 484 § 1 zd. 1 KC, w razie niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrze-
żonej na  ten wypadek wysokości bez względu na  wysokość poniesionej
szkody. Z  drugiej strony żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość
zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowi-
ły (art. 484 § 1 zd. 2 KC).
Jeżeli zobowiązanie zostało w  znacznej części wykonane, dłużnik może
żądać zmniejszenia kary umownej. To  samo dotyczy wypadku, gdy kara
umowna jest rażąco wygórowana (art. 484 § 2 KC).

9. Kara ustawowa. Zgodnie z  art.  485  KC, jeżeli przepis szczególny sta-
nowi, że w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
niepieniężnego dłużnik, nawet bez umownego zastrzeżenia, obowiązany jest

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 22. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań… 209

zapłacić wierzycielowi określoną sumę, stosuje się odpowiednio przepisy

o karze umownej.

10. Zwłoka wierzyciela. Nie tylko dłużnik może naruszyć treść stosunku
obligacyjnego. Zgodnie z art. 354 § 2 KC, wierzyciel ma obowiązek współ-
działania z  dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania. Wywiązanie się
przez wierzyciela z  obowiązku może być uzależnione od  podjęcia przez
wierzyciela określonych czynności, np. dokonania odbioru zaofiarowanego
świadczenia. Jeżeli więc dłużnik mógł już świadczyć, zaś wierzyciel bez uza-
sadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świad-
czenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie
może być spełnione, albo też oświadczył dłużnikowi, że  świadczenia nie
przyjmie, to wierzyciel sam popada w zwłokę (art. 486 KC). Tym samym
dłużnik może żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki, a także złożyć
przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

Rozdział 22. Wykonanie i skutki niewykonania

zobowiązań z umów wzajemnych

1. Pojęcie umowy wzajemnej. Umowa wzajemna to  umowa, w  któ-

rej obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich
ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.

2. Jednoczesne spełnienie świadczeń. Świadczenia będące przedmio-

tem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być
spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu
lub decyzji innego właściwego organu wynika, że jedna ze stron obowiązana
jest do wcześniejszego świadczenia (art. 488 § 1 KC).
Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda
ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga
strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 KC).

3. Wstrzymanie świadczenia. Jeżeli jedna ze stron obowiązana jest speł-

nić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą
stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana
do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem,
dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da za-
bezpieczenia (art. 490 § 1 KC).

AA3lkwA=
AA
210 Część III. Zobowiązania – część ogólna

Uprawnienia te  nie przysługują stronie, która w  chwili zawarcia umowy

wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony.

4. Zwłoka. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowią-

zania z  umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni
dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego
upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umo-
wy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też
po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawie-
nia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 491 § 1 KC).
Jeżeli świadczenia obu stron są  podzielne, a  jedna ze  stron dopuszcza
się zwłoki tylko co  do  części świadczenia, uprawnienie do  odstąpienia
od  umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się według jej wyboru
albo do  tej części, albo do  całej reszty niespełnionego świadczenia. Stro-
na ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe
nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo
ze  względu na  zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej
w zwłoce (art. 491 § 2 KC).

5. Umowne prawo odstąpienia. Jeżeli uprawnienie do  odstąpienia

od  umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na  wypadek niewykonania zo-
bowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie
zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodat-
kowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jed-
ną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu
na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel
umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce (art. 492 KC).
Jeżeli strona obowiązana do spełnienia świadczenia oświadczy, że świad-
czenia tego nie spełni, druga strona może odstąpić od umowy bez wyzna-
czania terminu dodatkowego, także przed nadejściem oznaczonego terminu
spełnienia świadczenia (art. 4921 KC).

6. Niemożliwość jednego ze  świadczeń. Jeżeli jedno ze  świadczeń

wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za  które ponosi
odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może według swego
wyboru:
• żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania albo
• odstąpić od umowy.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 23. Potrącenie 211

W przypadku częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron dru-

ga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby
dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu
na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadcze-
nie stało się częściowo niemożliwe.

7. Obowiązki odstępującego. Strona, która odstępuje od umowy wza-

jemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co  otrzymała
od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć. Strona,
która odstępuje od umowy może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła,
lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z  niewy-
konania zobowiązania (art. 494 KC). Zwrot na rzecz konsumenta powinien
nastąpić niezwłocznie.

8. Niemożliwość niezawiniona. Zgodnie z art. 495 § 1 KC, jeżeli jedno

ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za któ-
re żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świad-
czenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy
je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpod-
stawnym wzbogaceniu.
Jeżeli świadczenie jednej ze  stron stało się niemożliwe tylko częściowo,
strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jed-
nak druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie
miałoby dla niej znaczenia ze  względu na  właściwości zobowiązania albo
ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, któ-
rej świadczenie stało się częściowo niemożliwe (art. 495 § 2 KC).

9. Prawo zatrzymania. Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają

dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z  nich przysługuje prawo
zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świad-
czenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot (art. 496 KC). Zasadę tę stosu-
je się odpowiednio w razie rozwiązania lub nieważności umowy wzajemnej.

Rozdział 23. Potrącenie

1. Pojęcie. Potrącenie, inaczej zwane kompensacją (compensatio), to  cał-

kowite lub częściowe umorzenie zobowiązań pomiędzy podmiotami, które
względem siebie są jednocześnie dłużnikami i wierzycielami.

AA3lkwA=
AA
212 Część III. Zobowiązania – część ogólna

2. Rodzaje

POTRĄCENIE

UMOWNE (DWUSTRONNE) USTAWOWE (JEDNOSTRONNE)

Potrącenie umowne występuje na zasadach
ogólnych dotyczących umów. Kodeks
cywilny nie reguluje takich potrąceń, ale ich
dopuszczalność wynika z zasady swobody
umów.
Potrącenie ustawowe występuje na skutek
realizacji uprawnienia kształtującego prawo
poprzez oświadczenie woli złożone przez
jeden z tych podmiotów skierowane do
drugiego (art. 498–505 KC).

3. Cel. Instytucja potrącenia służy uproszczeniu obrotu i prowadzi do re-

alizacji zobowiązań bez udziału „przymusu państwowego” oraz bezpośred-
niego spełnienia świadczenia, kiedy jest to niecelowe.

4. Dopuszczalność. Przedmiotem potrącenia mogą być jedynie pieniądze

lub rzeczy oznaczone co  do  gatunku – tej samej jakości. Objęte potrące-
niem wierzytelności muszą być wymagalne (tj.  w  chwili potrącenia musi
istnieć obowiązek spełnienia obu świadczeń) oraz przynajmniej wierzytel-
ność podmiotu dokonującego potrącenia musi być zaskarżalna (tj. można jej
dochodzić przed sądem lub przed innym organem państwowym). Zamiast
działania stron następuje rozliczenie rachunkowe – wskutek potrącenia obie
wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

5. Potrącenie wierzytelności przedawnionej. Możliwe jest potrącenie

wierzytelności przedawnionej, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możli-
we, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.

6. Sposób. Zgodnie z art. 499 KC, potrącenia dokonuje się przez oświadcze-

nie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy
potrącenie stało się możliwe.

7. Różne miejsca spełnienia świadczeń. Jeżeli przedmiotem potrącenia

są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, strona ko-
rzystająca z możności potrącenia obowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę
potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500 KC).

8. Odroczenie wykonania zobowiązania. Potrącenia można dokonać

także w  razie odroczenia wykonania zobowiązania udzielonego przez sąd
albo bezpłatnie przez wierzyciela.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 24. Odnowienie 213

9. Potrącenie zajętej wierzytelności. Jeśli wierzytelność zostanie zajęta

przez osobę trzecią, nie jest możliwe jej umorzenie przez potrącenie tylko
wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po doko-
naniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili,
a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta (art. 504 KC).

10. Wyłączenie. Artykuł 505 KC zawiera wykaz wierzytelności, w stosunku

do których wprost ustawodawca wyłącza ich umorzenie poprzez potrącenie.
Są to wierzytelności:
• nieulegające zajęciu,
• o dostarczenie środków utrzymania,
• wynikające z czynów niedozwolonych,
• co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Ponadto, dopuszcza się umowne wyłączenie potrącenia między skonkre-
tyzowanymi podmiotami.

Rozdział 24. Odnowienie

1. Pojęcie. Odnowienie (novatio) jest umową między dłużnikiem a wie-

rzycielem. Umowa ta jest zawierana w celu umorzenia zobowiązania. Dłuż-
nik zobowiązuje się za  zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie niż to,
do  którego był zobowiązany lub spełnić to  samo świadczenie, lecz z  innej
podstawy prawnej. Przesłanką ważności umowy nowacyjnej jest istnienie
między stronami ważnego dawnego zobowiązania (może to być nawet zobo-
wiązanie przedawnione).

2. Oświadczenia stron. Umowa nowacyjna powinna zawierać wyraźne lub

dorozumiane oświadczenia stron, że  dokonują odnowienia zobowiązania
(animus novandi), a nie mają zamiaru zaciągnięcia kolejnego zobowiązania.
Sama zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia.
Dotyczy to w szczególności przypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużni-
ka weksel lub czek (art. 506 § 2 KC).

3. Forma umowy. Umowa nowacyjna nie wymaga zachowania żadnej

szczególnej formy. Wyjątkowo przepisy szczególne mogą przewidywać dla
określonego zobowiązania zachowanie szczególnej formy (np. art. 158 KC).
Dopuszczalne jest zawarcie umowy odnowienia pod warunkiem (wyr. SN
z 27.2.2004 r., V CK 293/03, OSNC 2005, Nr 3, poz. 51).

AA3lkwA=
AA
214 Część III. Zobowiązania – część ogólna

4. Skutki. Skutki umowy nowacyjnej są następujące:

• wygasa dotychczasowe zobowiązanie dłużnika. Przyjmuje się, że  wy-
gaśnięcie zobowiązania nastąpiło z  zaspokojeniem wierzyciela. Między
dłużnikiem a  wierzycielem powstaje nowy stosunek obligacyjny, który
różni się od dotychczasowego albo świadczeniem, albo podstawą prawną
świadczenia. Model sukcesyjnego (translatywnego) przejęcia długu tym
różni się od modelu nowacyjnej zmiany dłużnika, że w pierwszym z nich
zmiana dłużnika nie narusza tożsamości dotychczasowego zobowiązania
(wyr. SN z 19.11.2004 r., II CK 129/04, OSP 2006, Nr 2, poz. 19);
• co do zasady, wygasają związane z zobowiązaniem prawa akcesoryjne
(poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe ustanowione przez osobę
trzecią), chyba że poręczyciel lub osoba trzecia dająca zabezpieczenie wy-
rażą zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 507 KC). Wówczas pra-
wa te będą zabezpieczać nowe zobowiązanie.

Rozdział 25. Zwolnienie z długu

1. Pojęcie. Zwolnienie z długu jest w polskim systemie prawnym umową

zawieraną między wierzycielem a dłużnikiem, na podstawie której dłuż-
nik zostaje zwolniony z  zobowiązania. Samo jednostronne oświadczenie
woli wierzyciela o  tym, że  zwalnia drugą stronę stosunku obligacyjnego
z długu, nie jest wystarczające. Dla wywołania takiego skutku dłużnik musi
złożyć oświadczenie, że takie zwolnienie przyjmuje (art. 508 KC). Zwolnienie
z  długu może obejmować jedynie dług istniejący (wyr. SN z  13.11.2003  r.,
IV CK 202/02, OSP 2005, Nr 6, poz. 75).
Możliwe jest również zwolnienie z długu przy solidarnej odpowiedzialno-
ści dłużników (art. 373 KC). Można zwolnić z długu jednego z dłużników so-
lidarnych. Jednak do takiego zwolnienia niezbędna jest umowa zawarta przez
wierzyciela z  tym dłużnikiem, który ma  być z  długu zwolniony (wyr.  SA
w Katowicach z 22.11.1994 r., I ACr 676/94, OSA 1995, Nr 5, poz. 23).

2. Charakter umowy. Umowa o zwolnienie z długu ma charakter rozpo-

rządzający. Wierzyciel zmniejsza swoje aktywa. Jest to  umowa kauzalna.
Może być odpłatna lub pod tytułem darmym. Umowa ta nie wymaga za-
chowania szczególnej formy.

3. Skutki zwolnienia z długu. Skutkiem umowy o zwolnienie z długu jest

wygaśnięcie zobowiązania (skutek ex nunc) bez zaspokojenia wierzyciela.
Wraz z  wierzytelnością wygasają wszelkie związane z  nią prawa uboczne
(np. wynikające z zastawu, hipoteki, poręczenia).

AA3lkwA=
AA
 z za a a w rzy a ka

oz zia 2 . miana wierzyciela lub u nika

1. o ęcie. Zmiana wierzyciela lub dłużnika jest to przekształcenie stosun-

ku zobowiązaniowego w ten sposób, że zmianie ulegają jedynie podmioty,
przy pozostawieniu bez zmian dotychczasowych pozostałych elementów
tego stosunku (przedmiot i treść), tj. przy zachowaniu identyczności zobo-
wiązania. Zasadniczo w uregulowaniu prawa cywilnego zmiana podmiotów
w  stosunku zobowiązaniowym następuje poprzez zmianę wierzyciela albo
dłużnika, wyjątkowo KC dopuszcza łączne przejście długu i wierzytelności.

2. miana wierzyciela. Zmiana wierzyciela następuje w ramach instytucji

przelewu wierzytelności (cesja) oraz wstąpienia osoby trzeciej w prawa za-
spokojonego wierzyciela. Zgodnie z art. 509 § 1 i 2 KC, wierzyciel może bez
zgody dłużnika przenieść wierzytelność na  osobę trzecią (przelew), chyba
że  sprzeciwiałoby się to  ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwo-
ści zobowiązania. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie
związane z nią prawa (np. zastaw lub hipoteka), a w szczególności roszczenie
o zaległe odsetki.
Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie
zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w  chwili powzięcia wiadomości
o przelewie (art. 513 § 1 KC). Dłużnik może z przelanej wierzytelności po-
trącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby
stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia
o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługują-
ca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca
przedmiotem przelewu (art. 513 § 2 KC).
Zbywca wierzytelności ponosi względem nabywcy odpowiedzialność
za to, że wierzytelność mu przysługuje. Za wypłacalność dłużnika w chwi-
li przelewu ponosi odpowiedzialność tylko o tyle, o ile tę odpowiedzialność
na siebie przyjął.
Osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność
do wysokości dokonanej zapłaty:
• jeżeli płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pew-
nymi przedmiotami majątkowymi,
• jeżeli przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma
pierwszeństwo zaspokojenia,
• jeżeli działa za  zgodą dłużnika w  celu wstąpienia w  prawa wierzyciela;
zgoda dłużnika powinna być pod nieważnością wyrażona na piśmie,
• jeżeli to przewidują przepisy szczególne.

AA3lkwA=
AA
216 Część III. Zobowiązania – część ogólna

W  wypadkach powyższych wierzyciel nie może odmówić przyjęcia

świadczenia, które jest już wymagalne.
Jeżeli wierzyciel został spłacony przez osobę trzecią tylko w części, przy-
sługuje mu co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed wie-
rzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek zapłaty częściowej.
Przepisów o przelewie nie stosuje się do wierzytelności związanych z:
• dokumentem na okaziciela lub
• dokumentem zbywalnym przez indos.
Przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez prze-
niesienie własności dokumentu. Do  przeniesienia własności dokumentu po-
trzebne jest jego wydanie (art. 517 KC).

3. Zmiana dłużnika. Zmiana dłużnika wymaga przejęcia długu lub kumu-

latywnego przystąpienia do długu.
Przejęcie długu może nastąpić:
• przez umowę między wierzycielem a  osobą trzecią za  zgodą dłużnika;
oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron,
• przez umowę między dłużnikiem a  osobą trzecią za  zgodą wierzyciela;
oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze  stron; jest
ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że  osoba przejmująca
dług jest niewypłacalna.
Każda ze stron, które zawarły umowę o przejęcie długu, może wyznaczyć
osobie, której zgoda jest potrzebna do skuteczności przejęcia, odpowiedni
termin do  wyrażenia zgody; bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu
jest jednoznaczny z odmówieniem zgody (art. 520 KC).
Jeżeli skuteczność umowy o  przejęcie długu zależy od  zgody dłużnika,
a dłużnik zgody odmówił, umowę uważa się za niezawartą.
Jeżeli skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody wierzycie-
la, a wierzyciel zgody odmówił, strona, która według umowy miała przejąć
dług, jest odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie bę-
dzie od niego żądał spełnienia świadczenia (art. 521 KC).
Umowa o  przejęcie długu powinna być pod rygorem nieważności za-
warta na  piśmie. To  samo dotyczy zgody wierzyciela na  przejęcie długu
(art. 522 KC).
Jeżeli w  umowie o  przeniesienie własności nieruchomości nabywca zo-
bowiązał się zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, poczytuje
się w razie wątpliwości, że strony zawarły umowę o przejęcie tych długów
przez nabywcę (art. 523 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 27. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności… 217

Zgodnie z art. 524 § 1 i 2 KC, przejmującemu dług przysługują przeciw-

ko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które miał dotychczasowy dłużnik, z wy-
jątkiem zarzutu potrącenia z  wierzytelności dotychczasowego dłużnika.
Przejmujący dług nie może powoływać się względem wierzyciela na zarzu-
ty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a dotychczasowym
dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną przejęcia dłu-
gu; nie dotyczy to jednak zarzutów, o których wierzyciel wiedział.
Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym pra-
wem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograni-
czone prawo rzeczowe wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel
lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 525 KC).

Rozdział 27. Ochrona wierzyciela w razie

niewypłacalności dłużnika

1. Skarga pauliańska (actio pauliana). Skarga pauliańska jest to insty-

tucja, która ma na celu ochronę wierzyciela w razie niewypłacalności dłuż-
nika. Polega ona na możliwości żądania uznania przez sąd za bezskuteczną,
zdziałanej z  zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela czynności prawnej
dłużnika, która prowadzi do uzyskania korzyści majątkowej przez osobę
trzecią, o ile osoba ta wiedziała lub mogła dowiedzieć się o celu dokona-
nej przez dłużnika czynności (art. 527 i n. KC).

2. Cel. Instytucja ta służy przeciwdziałaniu takim świadomym rozporzą-

dzeniom majątkowym dłużnika, które prowadzą do wyłączenia możliwo-
ści zaspokojenia wierzyciela (prowadzą do niewypłacalności dłużnika) albo
zwiększają niewypłacalność dłużnika, który już wcześniej był niewypłacalny.

3. Przesłanki. Artykuł 527 KC określa przesłanki wystąpienia z roszczenia-

mi przez pokrzywdzonych wierzycieli.
Wierzyciele tacy muszą wykazać, że dłużnik działał ze świadomością pokrzyw-
dzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu nale-
żytej staranności mogła się dowiedzieć.
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycie-
li, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się
niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

AA3lkwA=
AA
218 Część III. Zobowiązania – część ogólna

W wielu wypadkach wykazanie wskazanych powyżej przesłanek z art. 527 KC

może okazać się bardzo utrudnione, dlatego ustawodawca wprowadza różne
domniemania mające na celu ułatwienie wierzycielowi ich dowodzenie:
• jeżeli przedmiotową korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim
stosunku z dłużnikiem, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłuż-
nik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 3 KC),
• jeżeli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z  dłużni-
kiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu
wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
(art. 527 § 3 KC),
• jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się,
że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
• gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny, do-
mniemywa się, że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

4. Bezskuteczność czynności nieodpłatnej. Wierzyciel może żądać

uznania czynności za  bezskuteczną, chociażby osoba, która uzyskała przy-
sporzenie od dłużnika, nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej sta-
ranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością po-
krzywdzenia wierzycieli (art. 528 KC).

5. Ochrona wierzycieli przyszłych. Powyższe zasady znajdują też za-

stosowanie, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wie-
rzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie,
wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy
osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała (art. 530 KC).

6. Tryb zaskarżenia. Zgodnie z art. 531 § 1 KC, uznanie za bezskuteczną

czynności prawnej dłużnika dokonanej z  pokrzywdzeniem wierzycieli na-
stępuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która
wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Osobą odpowiedzialną
może być także osoba, na rzecz której ten, kto pierwotnie uzyskał korzyść,
rozporządził nią (dalsza osoba trzecia). Wierzyciel może wystąpić bezpo-
średnio przeciwko takiej osobie, jeżeli wiedziała ona o okolicznościach uza-
sadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozpo-
rządzenie było nieodpłatne.

7. Uprawnienia wierzyciela. Wierzyciel, względem którego czynność

prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem
przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z  przedmio-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 27. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności… 219

tów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły

z majątku dłużnika albo do niego nie weszły (art. 532 KC).

8. Zwolnienie osoby trzeciej od  odpowiedzialności. Osoba trzecia,

która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika do-
konanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynie-
nia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za  bezskuteczną,
jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego za-
spokojenia mienie dłużnika (art. 533 KC).

9. Termin zaskarżenia. Realizacja opisanych powyżej roszczeń ograniczona

jest stosunkowo długim terminem zawitym, który upływa po 5 latach od do-
konania czynności zdziałanej z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli.

AA3lkwA=
AA
 Część IV. Zobowiązania
– część szczegółowa

Rozdział 1. Sprzedaż

1. Charakter i  treść umowy sprzedaży. Sprzedaż jest umową nazwa-

ną umożliwiającą zbywanie i  nabywanie własności (w  tym także rzeczy
jeszcze nieistniejących), praw zbywalnych oraz możliwości korzysta-
nia z  różnych postaci energii w  ramach obrotu dostosowanego do  rynku
towarowo-pieniężnego.
Treścią sprzedaży jest zobowiązanie się sprzedawcy do  przeniesienia
na kupującego własności i wydania rzeczy oraz zobowiązanie się kupujące-
go do zapłaty ceny i odbioru przedmiotu sprzedaży.
Sprzedaż dochodzi do skutku, kiedy strony uzgodnią przedmiot oraz cenę,
co stanowi elementy przedmiotowo istotne sprzedaży. Umowa sprzedaży jest
umową konsensualną, odpłatną, wzajemną oraz zobowiązującą, która jed-
nak, jeśli dotyczy rzeczy oznaczonej co do tożsamości, wywołuje skutek roz-
porządzający – art. 155 § 1 KC. Dlatego też bywa określana jako czynność zo-
bowiązująco-rozporządzająca (czynność o podwójnym skutku).

2. Forma i tryb zawarcia umowy. W odniesieniu do formy oraz trybu za-

warcia umowy sprzedaży stosuje się odpowiednio przepisy ogólne (art. 73–
81 i  66–721  KC), natomiast w  odniesieniu do  poszczególnych rodzajów
przedmiotu sprzedaży – niektóre przepisy szczegółowe. Jedynie art. 543 KC
wprowadza szczególne rozwiązanie dotyczące wyłącznie umowy sprzedaży,
nakazując traktować wystawienie rzeczy na  widok publiczny z  oznacze-
niem ceny za ofertę sprzedaży.
Z kolei na podstawie postanowień art. 550 KC, dopuszczalne jest umow-
ne zastrzeżenie na  rzecz określonego podmiotu wyłączności nabywania
lub odprzedaży rzeczy określonego rodzaju.

3. Obowiązki sprzedawcy. Kodeks cywilny w sposób szczególny reguluje

kwestie dotyczące realizacji tych obowiązków, jeśli nie zostały one sprecyzo-
wane odmiennie przez strony konkretnej umowy, przepisy szczególne lub też
nie wynikają one z właściwości świadczenia.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Sprzedaż 221

OBOWIĄZKI SPRZEDAWCY

PRZENIESIENIE WŁASNOŚCI WYDANIE RZECZY

LUB INNEGO PRAWA
Podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest
przeniesienie na kupującego własności
lub odpowiednio innego prawa. Jeśli skutek
nie następuje automatycznie, obowiązek ten
może wymagać dopełnienia dodatkowych
czynności (np. wydania rzeczy oznaczonych
co do gatunku – art. 155 § 2 KC).
Kolejnym obowiązkiem sprzedawcy
jest wydanie rzeczy lub innego
dobra będącego przedmiotem
świadczenia. Wykonanie tego
obowiązku powinno odpowiadać treści
umowy, w szczególności dotyczy cech
indywidualizujących rzeczy, terminu,
miejsca i jakości tego przedmiotu.

4. Termin na wydanie rzeczy kupującemu. Jeżeli kupującym jest kon-

sument sprzedawca obowiązany jest niezwłocznie wydać rzecz kupującemu,
ale nie później niż 30 dni od dnia zawarcia umowy, chyba że umowa stanowi
inaczej.
W razie opóźnienia sprzedawcy kupujący może wyznaczyć dodatkowy
termin do wydania rzeczy, a po jego bezskutecznym upływie może od umo-
wy odstąpić (art. 5431 KC).

5. Chwila wydania rzeczy. Jeśli strony posługują się przewoźnikiem,

a rzecz sprzedana ma być przez sprzedawcę wysłana w miejsce, które nie jest
miejscem spełnienia świadczenia, wydanie rzeczy następuje z chwilą powie-
rzenia rzeczy sprzedanej przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rze-
czy danego rodzaju (art. 544 i art. 545 § 2 KC).

6. Sposób wydawania i odbierania rzeczy. Obowiązkiem sprzedawcy

jest zapewnienie opakowania i  zabezpieczenia oraz odpowiedniego spo-
sobu przewozu przedmiotu sprzedaży (art. 545 § 1 KC). Dotyczy to także
udzielenia stosownych informacji, wydania odpowiednich dokumentów i in-
strukcji, jeśli są one związane z rzeczą lub jest to konieczne do prawidłowego
korzystania z przedmiotu sprzedaży (art. 546 KC).
W art. 5461 KC (dodanym ustawą z 30.5.2014 r., Dz.U. z 2017 r. poz. 683)
ustawodawca szczegółowo sprecyzował zakres informacji, jakich sprzedaw-
ca jest obowiązany udzielić przed zawarciem umowy, jeżeli kupującym jest
konsument.
Ponadto, zgodnie z art. 547 KC, sprzedawcę, co do zasady, obciążają kosz-
ty wydania przedmiotu sprzedaży, w  tym koszty zmierzenia, zważenia,
opakowania, ubezpieczenia na czas przewozu oraz koszty przesyłki.

AA3lkwA=
AA
222 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

7. Przejście korzyści i ciężarów. Bezpośrednim skutkiem wydania rzeczy

jest przejście ze sprzedawcy na kupującego korzyści i ciężarów związanych
z  rzeczą oraz niebezpieczeństwa przypadkowej utraty lub uszkodzenia
tego przedmiotu; przy czym ustalenie innego momentu przejścia korzyści
i ciężarów, w razie wątpliwości powoduje, że ryzyko to przechodzi na kupują-
cego wraz z przejściem na niego korzyści i ciężarów (art. 548 KC). Jeżeli rzecz
sprzedana ma zostać przesłana przez sprzedającego kupującemu, będącemu
konsumentem, niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rze-
czy przechodzi na kupującego z chwilą jej wydania kupującemu.

8. Obowiązki kupującego

OBOWIĄZKI KUPUJĄCEGO

ZAPŁATA CENY ODBIÓR RZECZY

Zapłata ceny jest zobowiązaniem
pieniężnym. W odniesieniu do
umowy sprzedaży ustawodawca
uregulował szczegółowo
konsekwencje cywilnoprawne
obowiązywania w zakresie
określonych stosunków cen będących
wynikiem zarządzeń uprawnionych
organów – reglamentacji cen
(art. 537–540 KC).
W zakresie wykonania obowiązku odebrania
rzeczy kupujący powinien współdziałać ze
sprzedawcą. Brak takiej współpracy kwalifikuje
się jako zwłokę wierzyciela (art. 486 § 1 KC).
Dodatkowo kupujący musi się liczyć
z możliwością oddania przez sprzedawcę
rzeczy na przechowanie na swój koszt
i niebezpieczeństwo albo nawet z tym, że
w szczególnych okolicznościach sprzedawca
sprzeda rzecz na jego rachunek (art. 551 KC).

9. Cena. Wyróżniamy następujące rodzaje cen:

• sztywna,
• maksymalna,
• minimalna,
• wynikowa.
a. Sztywna. Wiąże strony bez względu na to, jaką cenę strony ustaliły
w umowie. W razie zapłaty ceny wyższej niż sztywna sprzedawca jest zobo-
wiązany zwrócić kupującemu pobraną różnicę. Jeżeli według treści umowy
kupujący miał zapłacić cenę niższą od ceny sztywnej, a rzecz zużył lub od-
sprzedał po cenie obliczonej na podstawie ceny umówionej, to zobowiązany
jest zapłacić cenę sztywną tylko wtedy, gdy przed zużyciem lub odsprzeda-
niem rzeczy znał cenę sztywną lub mógł ją znać przy zachowaniu należytej
staranności. Jeżeli kupujący rzeczy nie zużył ani nie odsprzedał, może odstą-
pić od umowy (art. 537 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Rękojmia za wady 223

b. Maksymalna. Jeżeli oznaczona jest cena maksymalna, to  kupujący

nie jest zobowiązany do  zapłaty ceny wyższej. Sprzedawca, który otrzy-
mał cenę wyższą, zobowiązany jest zwrócić kupującemu pobraną różnicę
(art. 538 KC).
c. Minimalna. Jeżeli oznaczona jest cena minimalna, kupujący nie może
zapłacić ceny niższej od  ceny określonej. Jeżeli sprzedawca otrzymał cenę
niższą, przysługuje mu roszczenie o dopłatę różnicy (art. 539 KC).
d. Wynikowa. Cenę wynikową ustala się poprzez wskazanie sposobu ob-
liczenia ceny za rzeczy określonego rodzaju lub gatunku, np. na podstawie
kosztów materiałów, robocizny. Dla ustalenia prawidłowości obliczenia ceny
wynikowej dopuszczalna jest droga sądowa (art. 540 KC).

10. Przedawnienie roszczeń z tytułu sprzedaży. Zgodnie z art. 554 KC,

z upływem 2 lat przedawniają się:
• roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przed-
siębiorstwa sprzedawcy,
• roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz
• roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów
rolnych i leśnych.

11. Sprzedaż energii, praw, wody. Przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się
odpowiednio do sprzedaży energii, praw oraz wody.

Rozdział 2. Rękojmia za wady

1. Wady rzeczy. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego,

jeżeli rzecz sprzedana ma wadę fizyczną lub prawną (rękojmia).

AA3lkwA=
AA
224 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

WADY RZECZY SPRZEDANEJ

WADA FIZYCZNA (art. 5561 i n. KC) WADA PRAWNA (art. 5563 KC)
Wada fizyczna polega na niezgodności rzeczy sprzedanej Wada prawna występuje
z umową. W szczególności rzecz sprzedana jest niezgodna wtedy, gdy:
z umową, jeżeli: rzecz sprzedana stanowi wła-
nie ma właściwości, które rzecz tego rodzaju powinna sność osoby trzeciej, albo
mieć ze względu na cel w umowie oznaczony albo wyni­ jest obciążona prawem oso-
kający z okoliczności lub przeznaczenia; by trzeciej, a także jeżeli
nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca za- ograniczenie w korzystaniu
pewnił kupującego, w tym przedstawiając próbkę lub lub rozporządzaniu rzeczą
wzór; wynika z decyzji lub orze-
nie nadaje się do celu, o którym kupujący poinformował czenia właściwego organu.
sprzedawcę przy zawarciu umowy, a sprzedawca nie zgłosił Wada prawna może wystą­
zastrzeżenia co do takiego jej przeznaczenia; pić również przy sprzedaży
została kupującemu wydana w stanie niezupełnym. praw. W razie sprzedaży pra­
Jeżeli kupującym jest konsument, na równi z zapewnie­ wa sprzedawca jest odpo­
niem sprzedawcy traktuje się publiczne zapewnienia pro­ wiedzialny także za istnienie
ducenta lub jego przedstawiciela, osoby, która wprowadza prawa.
rzecz do obrotu w zakresie swojej działalności gospodar­
czej, oraz osoby, która przez umieszczenie na rzeczy sprze­
danej swojej nazwy, znaku towarowego lub innego ozna­
czenia odróżniającego przedstawia się jako producent.
Rzecz sprzedana ma wadę fizyczną także w razie niepra-
widłowego jej zamontowania i uruchomienia, jeżeli
czynności te zostały wykonane przez sprzedawcę lub oso­
bę trzecią, za którą sprzedawca ponosi odpowiedzialność,
albo przez kupującego, który postąpił według instrukcji
otrzymanej od sprzedawcy.
Jeżeli kupującym jest konsument, a wada fizyczna została
stwierdzona przed upływem roku od dnia wydania rzeczy
sprzedanej, domniemywa się, że wada lub jej przyczyna ist­
niała w chwili przejścia niebezpieczeństwa na kupującego.

2. Zwolnienie od odpowiedzialności. Sprzedawca jest zwolniony od od-

powiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli kupujący wiedział o wadzie w chwili
zawarcia umowy (art. 557 § 1 KC). W przypadku sprzedaży rzeczy oznaczo-
nych tylko co do gatunku albo rzeczy mających powstać w przyszłości, sprze-
dawca jest zwolniony od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli kupujący
wiedział o wadzie w chwili wydania rzeczy. Przepisu tego nie stosuje się,
gdy kupującym jest konsument.
Sprzedawca nie jest odpowiedzialny względem kupującego będącego kon-
sumentem za to, że rzecz sprzedana nie ma właściwości wynikających z pu-
blicznych zapewnień, o których mowa w art. 5561 § 2, jeżeli zapewnień tych
nie znał ani, oceniając rozsądnie, nie mógł znać albo nie mogły one mieć
wpływu na decyzję kupującego o zawarciu umowy sprzedaży, albo gdy ich
treść została sprostowana przed zawarciem umowy sprzedaży (art.  557
§ 3 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Rękojmia za wady 225

3. Modyfikacja odpowiedzialności. Strony mogą odpowiedzialność

z tytułu rękojmi zmodyfikować:
• rozszerzyć,
• ograniczyć lub
• wyłączyć.
Jeżeli kupującym jest konsument, ograniczenie lub wyłączenie odpowie-
dzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w przypadkach określo-
nych w przepisach szczególnych (art. 558 § 1 KC).
Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest bez-
skuteczne, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym.

4. Chwila powstania wad. Sprzedawca jest odpowiedzialny z tytułu rę-

kojmi za wady fizyczne, które istniały w chwili przejścia niebezpieczeństwa
na kupującego lub wynikły z przyczyny tkwiącej w rzeczy sprzedanej w tej
samej chwili (art. 559 KC).

5. Uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprze-

danej. Jeżeli rzecz sprzedana ma wadę, kupujący może złożyć oświadczenie o:
• obniżeniu ceny albo
• odstąpieniu od umowy,
chyba że sprzedawca niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności dla
kupującego wymieni rzecz wadliwą na  wolną od  wad albo wadę usunie.
Ograniczenie to nie ma zastosowania, jeżeli rzecz była już wymieniona lub
naprawiana przez sprzedawcę albo sprzedawca nie uczynił zadość obowiąz-
kowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady (art. 560 § 1 KC).
Jeżeli kupującym jest konsument, może zamiast zaproponowanego przez
sprzedawcę usunięcia wady:
• żądać wymiany rzeczy na wolną od wad albo
• zamiast wymiany rzeczy żądać usunięcia wady,
chyba że doprowadzenie rzeczy do zgodności z umową w sposób wybrany
przez kupującego jest niemożliwe albo wymagałoby nadmiernych kosztów
w porównaniu ze sposobem proponowanym przez sprzedawcę.
Kupujący nie może odstąpić od umowy, jeżeli wada jest nieistotna.
Jeżeli rzecz sprzedana ma  wadę, kupujący może żądać wymiany rzeczy
na wolną od wad albo usunięcia wady, a  sprzedawca jest obowiązany za-
dośćuczynić żądaniom w rozsądnym czasie bez nadmiernych niedogodno-
ści dla kupującego (art. 561 § 1 i 2 KC).
Sprzedawca może odmówić zadośćuczynienia żądaniu kupującego, jeżeli
doprowadzenie do zgodności z umową rzeczy wadliwej w sposób wybrany

AA3lkwA=
AA
226 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

przez kupującego jest niemożliwe albo w porównaniu z drugim możliwym

sposobem doprowadzenia do  zgodności z  umową wymagałoby nadmier-
nych kosztów. Jeżeli kupującym jest przedsiębiorca, sprzedawca może od-
mówić wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady także wtedy,
gdy koszty zadośćuczynienia temu obowiązkowi przewyższają cenę rzeczy
sprzedanej.

6. Demontaż i  ponowne zamontowanie rzeczy. Jeżeli rzecz wadliwa

została zamontowana, kupujący może żądać od  sprzedawcy demontażu
i ponownego zamontowania po dokonaniu wymiany na wolną od wad lub
usunięciu wady. W  razie niewykonania tego obowiązku przez sprzedawcę
kupujący jest upoważniony do dokonania tych czynności na koszt i niebez-
pieczeństwo sprzedawcy (art. 5611 § 1 KC). Sprzedawca może odmówić de-
montażu i ponownego zamontowania, jeżeli koszt tych czynności przewyż-
sza cenę rzeczy sprzedanej. Jeżeli kupującym jest konsument, może on żądać
od  sprzedawcy demontażu i  ponownego zamontowania, jest obowiązany
jednak ponieść część związanych z  tym kosztów przewyższających cenę
rzeczy sprzedanej albo może żądać od sprzedawcy zapłaty części kosztów de-
montażu i ponownego zamontowania, do wysokości ceny rzeczy sprzedanej
(art. 5611 § 3 KC).

7. Dostarczenie rzeczy przez kupującego; koszty wymiany lub na-

prawy. Kupujący, który wykonuje uprawnienia z tytułu rękojmi, jest obo-
wiązany na koszt sprzedawcy dostarczyć rzecz wadliwą do miejsca oznaczo-
nego w umowie sprzedaży, a gdy takiego miejsca nie określono w umowie
– do miejsca, w którym rzecz została wydana kupującemu (art. 5612 § 1 KC).
Co do zasady, koszty wymiany lub naprawy ponosi sprzedawca. W szcze-
gólności obejmuje to  koszty demontażu i  dostarczenia rzeczy, robocizny,
materiałów oraz ponownego zamontowania i uruchomienia.

8. Obowiązek przyjęcia od kupującego rzeczy wadliwej. Sprzedaw-

ca obowiązany jest przyjąć od kupującego rzecz wadliwą w razie wymiany
rzeczy na wolną od wad lub odstąpienia od umowy.

9. Uznanie żądania za uzasadnione. Jeżeli kupujący będący konsumen-

tem zażądał wymiany rzeczy lub usunięcia wady albo złożył oświadczenie
o obniżeniu ceny, określając kwotę, o którą cena ma być obniżona, a sprze-
dawca nie ustosunkował się do tego żądania w terminie 14 dni, uważa się,
że żądanie to uznał za uzasadnione.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Rękojmia za wady 227

10. Rzeczy dostarczane częściami. Jeżeli w umowie sprzedaży zastrze-

żono, że dostarczenie rzeczy sprzedanych ma nastąpić częściami, a sprzedaw-
ca, mimo żądania kupującego, nie dostarczył zamiast rzeczy wadliwych takiej
samej ilości rzeczy wolnych od wad, kupujący może od umowy odstąpić tak-
że co do części rzeczy, które mają być dostarczone później (art. 562 KC).

11. Terminy reklamacyjne. Przy sprzedaży między przedsiębiorcami ku-

pujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli nie zbadał rzeczy w czasie
i w sposób przyjęty przy rzeczach tego rodzaju i nie zawiadomił niezwłocz-
nie sprzedawcy o wadzie, a w przypadku gdy wada wyszła na jaw dopiero
później – jeżeli nie zawiadomił sprzedawcy niezwłocznie po jej stwierdzeniu
(art. 563 § 1 KC). Do zachowania tego terminu wystarczy wysłanie przed jego
upływem zawiadomienia o wadzie.
Utrata uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy nie następu-
je mimo niezachowania terminów do zbadania rzeczy przez kupującego lub
do zawiadomienia sprzedawcy o wadzie, jeżeli sprzedawca wiedział o wadzie
albo zapewnił kupującego, że wady nie istnieją (art. 564 KC).

12. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi. Sprzedawca odpowiada z tytułu

rękojmi, jeżeli wada fizyczna zostanie stwierdzona:
• przed upływem 2 lat,
• gdy chodzi o wady nieruchomości – przed upływem 5 lat,
od dnia wydania rzeczy kupującemu.
Jeżeli kupującym jest konsument, a  przedmiotem sprzedaży jest używa-
na rzecz ruchoma, odpowiedzialność sprzedawcy może zostać ograniczo-
na, nie mniej niż do  roku od  dnia wydania rzeczy kupującemu (art.  568
§ 1 KC).
Roszczenie o usunięcie wady lub wymianę rzeczy sprzedanej na wolną
od wad przedawnia się z upływem roku, licząc od dnia stwierdzenia wady.
Jeżeli kupującym jest konsument, bieg terminu przedawnienia nie może za-
kończyć się przed upływem roku. W  terminach tych kupujący może zło-
żyć oświadczenie o  odstąpieniu od  umowy albo obniżeniu ceny z  powo-
du wady rzeczy sprzedanej. Jeżeli kupujący żądał wymiany rzeczy na wolną
od wad lub usunięcia wady, bieg terminu do złożenia oświadczenia o odstą-
pieniu od umowy albo obniżeniu ceny rozpoczyna się z chwilą bezskutecz-
nego upływu terminu do wymiany rzeczy lub usunięcia wady.
W  razie dochodzenia przed sądem albo sądem polubownym jednego
z uprawnień z tytułu rękojmi termin do wykonania innych uprawnień, przy-
sługujących kupującemu z tego tytułu, ulega zawieszeniu do czasu prawo-
mocnego zakończenia postępowania (art. 568 § 4 KC).

AA3lkwA=
AA
228 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

13. Termin przydatności rzeczy do  użycia, rękojmia. Jeżeli określo-

ny przez sprzedawcę lub producenta termin przydatności rzeczy do użycia
kończy się po upływie 2 lat od dnia wydania rzeczy kupującemu, sprzedawca
odpowiada z tytułu rękojmi za wady fizyczne tej rzeczy stwierdzone przed
upływem tego terminu (art. 5681 KC).

14. Obowiązek naprawienia szkody. Jeżeli z powodu wady prawnej rze-

czy sprzedanej kupujący złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy albo
obniżeniu ceny, może on żądać naprawienia szkody, którą poniósł przez
to, że zawarł umowę, nie wiedząc o istnieniu wady, choćby szkoda była na-
stępstwem okoliczności, za które sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności,
a w szczególności może żądać zwrotu:
• kosztów zawarcia umowy,
• kosztów odebrania, przewozu, przechowania i ubezpieczenia rzeczy,
• dokonanych nakładów w takim zakresie, w jakim nie odniósł z nich ko-
rzyści, a nie otrzymał ich zwrotu od osoby trzeciej, oraz
• kosztów procesu.
Nie uchybia to przepisom o obowiązku naprawienia szkody na zasadach
ogólnych (art. 574 § 1 KC).

15. Zwrot ceny. Jeżeli z powodu wady prawnej rzeczy sprzedanej kupujący
jest zmuszony wydać rzecz osobie trzeciej, umowne wyłączenie odpowie-
dzialności z  tytułu rękojmi nie zwalnia sprzedawcy od  obowiązku zwro-
tu otrzymanej ceny, chyba że kupujący wiedział, iż prawa sprzedawcy były
sporne, albo że nabył rzecz na własne niebezpieczeństwo (art. 575 KC).

16. Zwolnienie od  odpowiedzialności. Jeżeli kupujący uniknął utraty

w całości lub w części nabytej rzeczy, albo skutków jej obciążenia na korzyść
osoby trzeciej przez zapłatę sumy pieniężnej lub spełnienie innego świad-
czenia, sprzedawca może zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu rękojmi,
zwracając kupującemu zapłaconą sumę lub wartość spełnionego świad-
czenia wraz z odsetkami i kosztami (art. 5751 KC).

17. Terminy rękojmi za wady prawne. Do wykonywania uprawnień z ty-

tułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej stosuje się przepisy art. 568
§ 2–5 KC, z tym że bieg terminu, o którym mowa w art. 568 § 2, rozpoczyna
się od dnia, w którym kupujący dowiedział się o istnieniu wady, a jeżeli ku-
pujący dowiedział się o istnieniu wady dopiero na skutek powództwa osoby
trzeciej – od  dnia, w  którym orzeczenie wydane w  sporze z  osobą trzecią
stało się prawomocne.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Gwarancja przy sprzedaży 229

18. Żądanie naprawienia szkody od poprzedniego sprzedawcy. Je-

żeli rzecz nie miała właściwości, które powinna mieć zgodnie ze swoim prze-
znaczeniem lub zgodnie z publicznie składanymi zapewnieniami, lub została
wydana w stanie niezupełnym, sprzedawca, który poniósł koszty w wyniku
wykonania uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy przez kon-
sumenta, może żądać naprawienia poniesionej szkody od tego z poprzed-
nich sprzedawców, wskutek którego działania lub zaniechania rzecz stała
się wadliwa (art.  5761 §  1  KC). Odszkodowanie obejmuje zwrot wydatków
niezbędnych w celu realizacji uprawnień konsumenta, w szczególności zwią-
zanych z wymianą lub usunięciem wady rzeczy sprzedanej, jej demontażem,
transportem i ponownym zamontowaniem, a ponadto kwotę, o którą została
obniżona cena rzeczy, oraz utracone korzyści.

19. Bieg terminu przedawnienia roszczenia sprzedawcy. Roszczenie

sprzedawcy przedawnia się z upływem 6 miesięcy. Bieg terminu przedawnie-
nia rozpoczyna się z dniem poniesienia kosztów przez sprzedawcę w wyniku
wykonania uprawnień z tytułu rękojmi przez konsumenta, nie później jednak
niż w dniu, w którym sprzedawca powinien wykonać swoje obowiązki wobec
konsumenta (art. 5762 §  1 KC). Jeżeli sąd oddali powództwo o naprawienie
szkody, stwierdzając, że strona pozwana nie była odpowiedzialna za powsta-
nie wady rzeczy, bieg terminu przedawnienia w stosunku do wszystkich po-
zostałych sprzedawców nie może zakończyć się przed upływem 6 miesięcy
od dnia, w którym orzeczenie oddalające powództwo stało się prawomocne.

20. Zakaz wyłączeń lub ograniczeń odpowiedzialności. Odpowie-

dzialności, o której mowa powyżej, nie można wyłączyć ani ograniczyć.

Rozdział 3. Gwarancja przy sprzedaży

1. Udzielenie gwarancji, obowiązki gwaranta. Udzielenie gwarancji

następuje przez złożenie oświadczenia gwarancyjnego, które określa obo-
wiązki gwaranta i  uprawnienia kupującego w  przypadku, gdy rzecz sprze-
dana nie ma  właściwości określonych w  tym oświadczeniu. Oświadczenie
gwarancyjne może zostać złożone w reklamie (art. 577 KC).
Obowiązki gwaranta mogą w szczególności polegać na:
• zwrocie zapłaconej ceny,
• wymianie rzeczy bądź
• jej naprawie oraz
• zapewnieniu innych usług.

AA3lkwA=
AA
230 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

Jeżeli została udzielona gwarancja co  do  jakości rzeczy sprzedanej, po-
czytuje się w  razie wątpliwości, że  gwarant jest obowiązany do  usunięcia
wady fizycznej rzeczy lub do dostarczenia rzeczy wolnej od wad, o ile wady
te ujawnią się w ciągu terminu określonego w oświadczeniu gwarancyjnym.
Jeżeli nie zastrzeżono innego terminu, termin gwarancji wynosi 2 lata, li-
cząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana (art. 577 § 4 KC).

2. Oświadczenie gwarancyjne. Gwarant formułuje oświadczenie gwa-

rancyjne w  sposób jasny i  zrozumiały, a  gdy rodzaj informacji na  to  po-
zwala – w  powszechnie zrozumiałej formie graficznej. Zawiera ono pod-
stawowe informacje potrzebne do  wykonywania uprawnień z  gwarancji,
w szczególności:
• nazwę i adres gwaranta lub jego przedstawiciela w Rzeczypospolitej Pol-
skiej,
• czas trwania i terytorialny zasięg ochrony gwarancyjnej,
• uprawnienia przysługujące w razie stwierdzenia wady, a także
• stwierdzenie, że gwarancja nie wyłącza, nie ogranicza ani nie zawiesza
uprawnień kupującego wynikających z przepisów o rękojmi za wady rze-
czy sprzedanej (art. 5771 § 2 KC).
Uprawniony z gwarancji może żądać od gwaranta wydania oświadczenia
gwarancyjnego utrwalonego na papierze lub innym trwałym nośniku (do-
kument gwarancyjny).

3. Zakres odpowiedzialności. Jeżeli w gwarancji inaczej nie zastrzeżono,

odpowiedzialność z tytułu gwarancji obejmuje tylko wady powstałe z przy-
czyn tkwiących w sprzedanej rzeczy (art. 578 KC).

4. Gwarancja a  rękojmia. Kupujący może wykonywać uprawnienia

z  tytułu rękojmi za  wady fizyczne rzeczy niezależnie od  uprawnień wyni-
kających z gwarancji (art. 579 KC). Wykonanie uprawnień z gwarancji nie
wpływa na odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi. Jednakże w razie
wykonywania przez kupującego uprawnień z gwarancji bieg terminu do wy-
konania uprawnień z tytułu rękojmi ulega zawieszeniu z dniem zawiadomie-
nia sprzedawcy o wadzie. Termin ten biegnie dalej od dnia odmowy przez
gwaranta wykonania obowiązków wynikających z  gwarancji albo bezsku-
tecznego upływu czasu na ich wykonanie.

5. Obowiązki stron. Kto wykonuje uprawnienia wynikające z  gwaran-

cji, powinien dostarczyć rzecz na  koszt gwaranta do  miejsca wskazanego
w gwarancji lub do miejsca, w którym rzecz została wydana przy udzieleniu

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Szczególne rodzaje sprzedaży 231

gwarancji, chyba że  z  okoliczności wynika, iż wada powinna być usunięta

w miejscu, w którym rzecz znajdowała się w chwili ujawnienia wady (art. 580
§  1  KC). Gwarant natomiast jest obowiązany wykonać swoje obowiązki
w  terminie określonym w  treści oświadczenia gwarancyjnego, a  gdy go
nie określono – niezwłocznie, ale nie później niż w terminie 14 dni, licząc
od dnia dostarczenia rzeczy przez uprawnionego z gwarancji, oraz dostar-
czyć mu rzecz na  swój koszt. Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub
uszkodzenia rzeczy w  czasie od  wydania jej gwarantowi do  jej odebrania
przez uprawnionego z gwarancji ponosi gwarant.

6. Bieg terminu. Jeżeli w wykonaniu swoich obowiązków gwarant dostar-

czył uprawnionemu z gwarancji zamiast rzeczy wadliwej rzecz wolną od wad
albo dokonał istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, termin gwarancji
biegnie na nowo od chwili dostarczenia rzeczy wolnej od wad lub zwrócenia
rzeczy naprawionej. Jeżeli gwarant wymienił część rzeczy, przepis powyższy
stosuje się odpowiednio do części wymienionej.
W innych wypadkach termin gwarancji ulega przedłużeniu o czas, w cią-
gu którego wskutek wady rzeczy objętej gwarancją uprawniony z gwarancji
nie mógł z niej korzystać.

Rozdział 4. Szczególne rodzaje sprzedaży

1. Pojęcie. Kodeks cywilny wyróżnia tzw. szczególne rodzaje sprzedaży.

Są to:
• sprzedaż na raty (art. 583–588 KC),
• sprzedaż z zastrzeżeniem prawa własności (art. 589–591 KC),
• sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy (art. 592 KC),
• sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu (art. 593–595 KC).
Ponadto, w  KC uregulowany został tryb realizacji prawa pierwokupu
(art. 596–602 KC).

2. Sprzedaż na raty. Jest to dokonywana w zakresie działalności przed-

siębiorstwa sprzedaż rzeczy ruchomej osobie fizycznej za  cenę płatną
w określonych ratach, jeżeli według umowy rzecz ma być wydana kupują-
cemu przed całkowitym zapłaceniem ceny (art. 583 KC).
Przepisów KC o sprzedaży na raty nie stosuje się, jeżeli kupujący nabył
rzecz w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa (art. 587 KC). Nie
ma znaczenia na ile rat i na ile lat rozłożona jest cena. Kupujący może płacić
raty przed terminem płatności, ma w takim przypadku uprawnienie odli-

AA3lkwA=
AA
232 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

czenia kwoty odsetek należnych wierzycielowi, która odpowiada wysokości

stopy procentowej obowiązującej dla danego rodzaju kredytów Narodowego
Banku Polskiego (art. 585 KC).
Roszczenie o zapłatę ceny przedawnia się w terminie 2 lat. Strony mogą
zastrzec w  umowie natychmiastową wymagalność nieziszczonej ceny
na wypadek uchybienia terminom poszczególnych rat. Zastrzeżenie natych-
miastowej wymagalności jest skuteczne, jeżeli (art. 586 § 1 KC):
• zostało uczynione na piśmie (forma ad eventum) przy zawarciu umowy,
• kupujący jest w zwłoce z zapłatą co najmniej 2 rat,
• łączna suma zaległych rat przewyższa 1/5 części umówionej ceny.
Sprzedawca może odstąpić od umowy z powodu niezapłacenia ceny wte-
dy, gdy jednocześnie (art. 586 § 2 KC):
• kupujący jest w zwłoce z zapłatą co najmniej 2 rat,
• łączna suma zaległych rat przewyższa 1/5 części umówionej ceny.
Wykonanie prawa odstąpienia od umowy przez sprzedawcę uzależnione jest
od wcześniejszego wyznaczenia kupującemu odpowiedniego terminu dodat-
kowego do  zapłacenia zaległości z  zagrożeniem, że w  razie bezskutecznego
upływu wyznaczonego terminu sprzedawca będzie uprawniony do odstąpie-
nia od umowy.
Strony nie mogą w  umowie zawierać postanowień mniej korzystnych
dla kupującego niż określone w art. 586 KC (art. 586 § 3 KC).
Przepisy o sprzedaży na raty stosuje się odpowiednio w wypadkach, gdy
rzecz ruchoma zostaje sprzedana osobie fizycznej korzystającej z  kredy-
tu udzielonego w  tym celu przez bank, jeżeli kredyt ma  być spłacony ra-
tami, a  rzecz została wydana kupującemu przed całkowitą zapłatą kredytu
(art. 588 § 1 KC).
Do zabezpieczenia roszczeń banku, który udziela kredytu, przysługuje mu
ustawowe prawo zastawu na  rzeczy sprzedanej, dopóki rzecz znajduje się
u kupującego (art. 588 § 2 KC). Odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady
rzeczy ponosi wyłącznie sprzedawca (art. 588 § 3 KC).
Sprzedawca ponosi wobec kupującego odpowiedzialność z  tytułu rękoj-
mi za wady rzeczy sprzedanej na raty (art. 588 § 3 KC). Odpowiedzialność
ta może być przez umowę wyłączona lub ograniczona tylko w przypadkach
przewidzianych przez przepisy szczególne (art. 584 KC).

3. Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej. Sprzedaż

z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej (pactum reservati dominii) do-
tyczy sprzedaży rzeczy ruchomych, w  sytuacji gdy zapłata ceny ma  nastą-
pić w przyszłości. Zgodnie z art. 589 KC, jeżeli sprzedawca zastrzegł sobie

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Szczególne rodzaje sprzedaży 233

własność sprzedanej rzeczy ruchomej aż do  uiszczenia ceny, poczytuje się

w razie wątpliwości, że przeniesienie własności rzeczy nastąpiło pod wa-
runkiem zawieszającym.
Jeżeli rzecz zostaje kupującemu wydana, zastrzeżenie własności powinno
być stwierdzone pismem. Jest ono skuteczne względem wierzycieli kupujące-
go, jeżeli pismo ma datę pewną (art. 590 KC).
Jeżeli rzecz została wydana kupującemu przed zapłatą ceny, a  następnie
cena nie została uiszczona, sprzedawcy przysługuje uprawnienie do odebra-
nia rzeczy i uprawnienie do żądania od kupującego odpowiedniego wyna-
grodzenia za zużycie lub uszkodzenie rzeczy (art. 591 KC).

4. Sprzedaż na  próbę lub z  zastrzeżeniem zbadania rzeczy. Umo-

wa sprzedaży na  próbę lub z  zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupują-
cego jest umową o  charakterze warunkowym. W  razie wątpliwości uważa
się ją  za  zawartą pod warunkiem zawieszającym, że  kupujący uzna przed-
miot sprzedaży za dobry i odpowiadający jego oczekiwaniom (art. 592 § 1
zd. 1 KC).
Z  uwagi na  to, że  art.  592 §  1  KC ma  charakter dyspozytywny, dopusz-
czalne jest zastrzeżenie np. warunku rozwiązującego lub uprawnienia do od-
stąpienia od  umowy. Wobec zmieniających się warunków gospodarczych
i rozszerzania katalogu umownych stosunków obligacyjnych należy uznać –
na tle uregulowania zawartego w art. 592 KC – za uprawnione dopuszczenie
analogii między sprzedażą na  próbę pod warunkiem uznania przedmiotu
za dobry, a sprzedażą na próbę w celu sprawdzenia popytu (wyr. SA w Gdań-
sku z 5.6.1991 r., I ACr 181/91, OSP 1992, Nr 2, poz. 40).
Strony powinny w umowie oznaczyć termin próby lub czas na zbadanie
rzeczy przez kupującego. Jeżeli termin nie był oznaczony w umowie, sprze-
dawca może wyznaczyć kupującemu odpowiedni termin próby lub zbada-
nia rzeczy (art. 592 § 1 zd. 2 KC). Jeżeli kupujący rzecz odebrał i nie złożył
oświadczenia przed upływem umówionego przez strony lub wyznaczonego
przez sprzedawcę terminu, uważa się, że uznał przedmiot sprzedaży za do-
bry (art. 592 § 2 KC).

5. Sprzedaż z  zastrzeżeniem prawa odkupu. Prawo odkupu spro-

wadza się do  możliwości ponownego nabycia rzeczy przez sprzedawcę
(tzw.  sprzedaż powrotna). Zastrzeżenie prawa odkupu powinno nastąpić
w treści umowy sprzedaży.
Prawo odkupu może być zastrzeżone na  czas nieprzekraczający 5  lat.
W razie zastrzeżenia dłuższego terminu ulega on skróceniu do 5 lat (art. 593
§ 1 KC). Termin ten jest terminem zawitym – jego upływ powoduje wyga-

AA3lkwA=
AA
234 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

śnięcie prawa odkupu. Prawo odkupu jest prawem niepodzielnym i niezby-

walnym (art. 595 § 1 KC), natomiast podlega ono dziedziczeniu.
Prawo odkupu wykonuje się przez oświadczenie sprzedawcy złożone ku-
pującemu. Oświadczenie takie nie wymaga zachowania żadnej szczególnej
formy. Jeżeli jednak zawarcie umowy sprzedaży wymagało zachowania for-
my szczególnej, oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu powinno być zło-
żone w  tej samej formie (art.  593 §  2  KC). Jeżeli jest kilku uprawnionych
do odkupu, a niektórzy z nich nie wykonują tego prawa, to pozostali mogą
je wykonywać w całości (art. 595 § 2 KC).
Z  chwilą wykonania prawa odkupu kupujący obowiązany jest prze-
nieść z  powrotem na  sprzedawcę własność kupionej rzeczy za  zwrotem
ceny i  kosztów sprzedaży oraz za  zwrotem nakładów. Jednak zwrot nakła-
dów, które nie stanowiły nakładów koniecznych, należy się kupującemu tyl-
ko w granicach istniejącego zwiększenia wartości rzeczy (art. 594 § 1 KC).
Jeżeli określona w umowie sprzedaży cena odkupu przewyższa cenę koszty
sprzedaży, sprzedawca może żądać obniżenia ceny odkupu do wartości rze-
czy w chwili wykonania prawa odkupu (art. 594 § 2 KC).

6. Prawo pierwokupu. Polega na  tym, że  jednej ze  stron przysługuje
pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona
sprzedała rzecz osobie trzeciej (art. 596 KC). Prawo pierwokupu jest nie-
zbywalne oraz niepodzielne, chyba że przepisy szczególne zezwalają na czę-
ściowe wykonanie tego prawa (art. 602 § 1 KC). Prawo to może jednak pod-
legać dziedziczeniu. Źródłem prawa pierwokupu może być:
• czynność prawna (umowa) – umowne prawo pierwokupu,
• ustawa – ustawowe prawo pierwokupu.
Rzecz objęta prawem pierwokupu może być sprzedana osobie trzeciej tyl-
ko pod warunkiem, że  uprawniony do  pierwokupu nie wykona swojego
prawa (art. 597 § 1 KC). Zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu powinien
niezwłocznie zawiadomić uprawnionego o  treści umowy sprzedaży zawar-
tej z osobą trzecią (art. 598 § 1 KC). Prawo pierwokupu można wykonać
(art. 598 § 2 KC):
• w ciągu miesiąca – w przypadku pierwokupu nieruchomości,
• w ciągu tygodnia – w przypadku pozostałych rzeczy.
Są to terminy zawite.
Uprawniony z tytułu prawa pierwokupu wykonuje swoje prawo przez zło-
żenie oświadczenia zobowiązanemu.
Jeżeli jest kilku uprawnionych, a  niektórzy z  nich nie wykonują prawa
pierwokupu, to  pozostali uprawnieni mogą wykonać je  w  całości (art.  602
§ 2 KC). Przepisy KC nie przewidują wymogu szczególnej formy dla oświad-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Prawa konsumenta 235

czenia o wykonaniu prawa pierwokupu. Jednak w razie gdy zawarcie umowy

sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania
szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno
być złożone w tej samej formie (art. 597 § 2 KC).
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, wykonanie prawa pierwoku-
pu wywołuje następujące skutki prawne (art. 600–601 KC):
• między zobowiązanym a  uprawnionym dochodzi do  skutku umowa
sprzedaży tej samej treści, co umowa zawarta przez zobowiązanego z oso-
bą trzecią;
• bezskuteczne względem uprawnionego są  takie postanowienia umowy
z osobą trzecią, które mają na celu udaremnienie prawa pierwokupu;
• jeżeli w  umowie z  osobą trzecią przewidziane są  świadczenia dodatko-
we, których uprawniony do  pierwokupu nie mógłby spełnić, to  może
on swoje prawo wykonać, uiszczając wartość tych świadczeń; świadcze-
nia dodatkowe uważa się za  niezastrzeżone, jeżeli prawo pierwokupu
przysługuje Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego
z mocy ustawy;
• jeżeli zgodnie z  treścią umowy sprzedaży zawartej z  osobą trzecią cena
ma być zapłacona w terminie późniejszym, to uprawniony do pierwokupu
może z tego terminu skorzystać tylko wtedy, gdy zabezpieczy zapłatę ceny;
wymóg zabezpieczenia nie dotyczy sytuacji, gdy uprawnionym jest pań-
stwowa jednostka organizacyjna.
Zobowiązany z  tytułu prawa pierwokupu ponosi odpowiedzialność
za  wynikłą szkodę, jeżeli sprzedał rzecz osobie trzeciej bezwarun-
kowo albo nie zawiadomił uprawnionego o  sprzedaży lub podał mu
do  wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie
z rzeczywistością.
W przypadku, gdy prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skar-
bowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi
lub dzierżawcy, bezwarunkowa umowa sprzedaży zawarta przez zobowią-
zanego z osobą trzecią jest nieważna (art. 599 § 2 KC).

Rozdział 5. Prawa konsumenta

1. Zakres przedmiotowy ustawy z 30.5.2014 r. o prawach konsumen-

ta. Ustawa określa prawa przysługujące konsumentowi, w szczególności:
• obowiązki przedsiębiorcy zawierającego umowę z konsumentem,
• zasady i tryb zawierania z konsumentem umowy na odległość i poza lo-
kalem przedsiębiorstwa,

AA3lkwA=
AA
 z IV w za a z sz z ó wa

• zasady i tryb wykonania przysługującego konsumentowi prawa odstąpie-

nia od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa,
• zasady i tryb zawierania z konsumentem umowy na odległość dotyczącej
usług finansowych.

2. Wy czenie stosowania. Przepisów ustawy nie stosuje się m.in. do:

• umów dotyczących usług socjalnych, mieszkań socjalnych, opieki nad
dziećmi, wsparcia dla rodzin i  osób znajdujących się stale lub czasowo
w potrzebie, w tym opieki długoterminowej z wyj. art. 7a PrKonsumU,
• umów dotyczących gier hazardowych,
• umów zawieranych z przedsiębiorcą dokonującym częstych i regularnych
objazdów, podczas których przedsiębiorca dostarcza ś rodki spożywcze,
napoje i inne artykuły, przeznaczone do bieżącego spożycia w gospodar-
stwach domowych, do  miejsca zamieszkania, pobytu lub pracy konsu-
menta z wyj. art. 7a PrKonsumU,
• umów zawieranych za pomocą automatów sprzedających lub zautomaty-
zowanych punktów sprzedaży,
• umów dotyczących usług zdrowotnych świadczonych przez pracowników
służby zdrowia pacjentom w celu oceny, utrzymania lub poprawy ich sta-
nu zdrowia, łą cznie z  przepisywaniem, wydawaniem i  udostępnianiem
produktów leczniczych oraz wyrobów medycznych, bez względu na  to,
czy są one oferowane za pośrednictwem placówek opieki zdrowotnej,
• umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, jeżeli konsument
jest zobowiązany do zapłaty kwoty nieprzekraczającej 50 zł z wyj. art. 7a
PrKonsumU;
• sprzedaży dokonywanej w  postępowaniu egzekucyjnym oraz postępo-
waniu upadłościowym w związku z likwidacją masy upadłości;
• umów dotyczących ustanawiania, nabywania i  przenoszenia własności
nieruchomości lub innych praw do nieruchomości oraz do umów doty-
czących najmu pomieszczeń do celów mieszkalnych, z wyjątkiem przepi-
sów Rozdziału 2 PrKonsumU, które stosuje się, jeżeli odrębne przepisy nie
stanowią inaczej;
• umów dotyczących usług finansowych, w szczególności takich jak: czyn-
ności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpiecze-
niowe, umowy nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa funduszu
inwestycyjnego otwartego albo specjalistycznego funduszu inwestycyjne-
go otwartego i nabycia lub objęcia certyfikatów inwestycyjnych funduszu
inwestycyjnego zamkniętego, usługi płatnicze – z wyjątkiem umów doty-
czących usług finansowych zawieranych na odległość, do których stosuje
się przepisy Rozdziałów 1 i 5 PrKonsumU.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Prawa konsumenta 237

3. Obowiązek poinformowania konsumenta. Najpóźniej w chwili wy-

rażenia przez konsumenta woli związania się umową na odległość lub poza
lokalem przedsiębiorstwa przedsiębiorca ma  obowiązek poinformować
konsumenta w sposób jasny i zrozumiały o:
• głównych cechach świadczenia z uwzględnieniem przedmiotu świadcze-
nia oraz sposobu porozumiewania się z konsumentem,
• swoich danych identyfikujących, w szczególności o firmie, organie, który
zarejestrował działalność gospodarczą, a także numerze, pod którym zo-
stał zarejestrowany,
• adresie przedsiębiorstwa, adresie poczty elektronicznej oraz numerach te-
lefonu lub faksu, jeżeli są dostępne, pod którymi konsument może szybko
i efektywnie kontaktować się z przedsiębiorcą,
• adresie, pod którym konsument może składać reklamacje, jeżeli jest inny
niż adres, o którym mowa w punkcie powyżej,
• łącznej cenie lub wynagrodzeniu za świadczenie wraz z podatkami, a gdy
charakter przedmiotu świadczenia nie pozwala, rozsądnie oceniając,
na wcześniejsze obliczenie ich wysokości – sposobie, w jaki będą one ob-
liczane, a także opłatach za transport, dostarczenie, usługi pocztowe oraz
innych kosztach, a gdy nie można ustalić wysokości tych opłat – o obo-
wiązku ich uiszczenia; w  razie zawarcia umowy na  czas nieoznaczony
lub umowy obejmującej prenumeratę przedsiębiorca ma  obowiązek po-
dania łącznej ceny lub wynagrodzenia obejmującego wszystkie płatności
za okres rozliczeniowy, a gdy umowa przewiduje stałą stawkę – także łącz-
nych miesięcznych płatności,
• kosztach korzystania ze środka porozumiewania się na odległość w celu
zawarcia umowy, w przypadku gdy są wyższe niż stosowane zwykle za ko-
rzystanie z tego środka porozumiewania się;
• sposobie i terminie zapłaty,
• sposobie i terminie spełnienia świadczenia przez przedsiębiorcę oraz sto-
sowanej przez przedsiębiorcę procedurze rozpatrywania reklamacji,
• sposobie i terminie wykonania prawa odstąpienia od umowy, a także wzo-
rze formularza odstąpienia od umowy,
• kosztach zwrotu rzeczy w przypadku odstąpienia od umowy, które ponosi
konsument; w odniesieniu do umów zawieranych na odległość – kosztach
zwrotu rzeczy, jeżeli ze względu na swój charakter rzeczy te nie mogą zo-
stać w zwykłym trybie odesłane pocztą,
• obowiązku zapłaty przez konsumenta poniesionych przez przedsiębiorcę
uzasadnionych kosztów, jeżeli konsument odstąpi od umowy po zgłosze-
niu żądania,

AA3lkwA=
AA
238 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

• braku prawa odstąpienia od umowy na podstawie art. 38 PrKonsumU lub

okolicznościach, w których konsument traci prawo odstąpienia od umowy,
• obowiązku przedsiębiorcy dostarczenia rzeczy bez wad,
• istnieniu i treści gwarancji i usług posprzedażnych oraz sposobie ich reali-
zacji,
• kodeksie dobrych praktyk oraz sposobie zapoznania się z nim,
• czasie trwania umowy lub o sposobie i przesłankach wypowiedzenia umo-
wy – jeżeli umowa jest zawarta na czas nieoznaczony lub jeżeli ma ulegać
automatycznemu przedłużeniu,
• minimalnym czasie trwania zobowiązań konsumenta wynikających
z umowy,
• wysokości i sposobie złożenia kaucji lub udzielenia innych gwarancji fi-
nansowych, które konsument jest zobowiązany spełnić na żądanie przed-
siębiorcy,
• funkcjonalności treści cyfrowych oraz technicznych środkach ich ochrony,
• mających znaczenie interoperacyjnościach treści cyfrowych ze  sprzętem
komputerowym i  oprogramowaniem, o  których przedsiębiorca wie lub
powinien wiedzieć,
• możliwości skorzystania z pozasądowych sposobów rozpatrywania rekla-
macji i dochodzenia roszczeń oraz zasadach dostępu do tych procedur.

4. Ciężar dowodu. Ciężar dowodu spełnienia obowiązków informacyjnych

spoczywa na przedsiębiorcy.
Przedsiębiorca jest zobowiązany wydać konsumentowi dokument umo-
wy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub potwierdzenie jej zawar-
cia, utrwalone na  papierze lub, za  zgodą konsumenta, na  innym trwałym
nośniku.
Na  stronach internetowych służących do  prowadzenia handlu elektro-
nicznego wskazuje się w sposób wyraźny, najpóźniej na początku składania
zamówienia, jasne i czytelne informacje o ograniczeniach dotyczących do-
starczania oraz akceptowanych sposobach płatności.

5. Termin na odstąpienie od umowy. Konsument, który zawarł umowę

na  odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, może w  terminie 14 dni
odstąpić od niej bez podawania przyczyny i bez ponoszenia kosztów.
Bieg terminu do odstąpienia od umowy rozpoczyna się:
• dla umowy, w wykonaniu której przedsiębiorca wydaje rzecz, będąc zobo-
wiązany do przeniesienia jej własności – od objęcia rzeczy w posiadanie
przez konsumenta lub wskazaną przez niego osobę trzecią inną niż prze-
woźnik, a w przypadku umowy, która:

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Prawa konsumenta 239

– obejmuje wiele rzeczy, które są dostarczane osobno, partiami lub w czę-

ściach – od objęcia w posiadanie ostatniej rzeczy, partii lub części,
– polega na regularnym dostarczaniu rzeczy przez czas oznaczony – od ob-
jęcia w posiadanie pierwszej z rzeczy;
• dla pozostałych umów – od dnia zawarcia umowy.

6. Skutki braku informacji o  prawie odstąpienia od  umowy. Jeżeli

konsument nie został poinformowany przez przedsiębiorcę o  prawie od-
stąpienia od umowy, prawo to wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia upły-
wu terminu, o którym mowa w art. 27 PrKonsumU – 14 dni od zawarcia
umowy.

7. Oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Konsument może odstąpić

od umowy, składając przedsiębiorcy oświadczenie o odstąpieniu od umo-
wy. Oświadczenie można złożyć na formularzu, którego wzór stanowi za-
łącznik Nr 2 do PrKonsumU.
Do  zachowania terminu wystarczy wysłanie oświadczenia przed jego
upływem.
Przedsiębiorca ma  obowiązek niezwłocznie przesłać konsumentowi
na trwałym nośniku potwierdzenie otrzymania oświadczenia o odstąpieniu
od umowy.

8. Uznanie umowy za niezawartą. W przypadku odstąpienia od umowy

zawartej na  odległość lub umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa
umowę uważa się za niezawartą.
Jeżeli konsument złożył oświadczenie o  odstąpieniu od  umowy zanim
przedsiębiorca przyjął jego ofertę, oferta przestaje wiązać.

9. Obowiązek zwrotu płatności. Przedsiębiorca ma  obowiązek nie-

zwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania oświadcze-
nia konsumenta o odstąpieniu od umowy, zwrócić konsumentowi wszyst-
kie dokonane przez niego płatności, w tym koszty dostarczenia rzeczy.
Przedsiębiorca dokonuje zwrotu płatności przy użyciu takiego samego
sposobu zapłaty, jakiego użył konsument, chyba że  konsument wyraźnie
zgodził się na inny sposób zwrotu, który nie wiąże się dla niego z żadnymi
kosztami.
Jeżeli przedsiębiorca nie zaproponował, że sam odbierze rzecz od konsu-
menta, może wstrzymać się ze  zwrotem płatności otrzymanych od  konsu-
menta do chwili otrzymania rzeczy z powrotem lub dostarczenia przez kon-
sumenta dowodu jej odesłania, w zależności od tego, które zdarzenie nastąpi
wcześniej.

AA3lkwA=
AA
240 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

10. Zwrot kosztów dodatkowych. Jeżeli konsument wybrał sposób do-

starczenia rzeczy inny niż najtańszy zwykły sposób dostarczenia oferowany
przez przedsiębiorcę, przedsiębiorca nie jest zobowiązany do zwrotu konsu-
mentowi poniesionych przez niego dodatkowych kosztów.

11. Zwrot rzeczy, zmniejszenie wartości rzeczy. Konsument ma obo-

wiązek zwrócić rzecz przedsiębiorcy lub przekazać ją osobie upoważnionej
przez przedsiębiorcę do odbioru niezwłocznie, jednak nie później niż 14 dni
od dnia, w którym odstąpił od umowy, chyba że przedsiębiorca zapropono-
wał, że sam odbierze rzecz. Do zachowania terminu wystarczy odesłanie rze-
czy przed jego upływem.
Konsument ponosi tylko bezpośrednie koszty zwrotu rzeczy, chyba
że przedsiębiorca zgodził się je ponieść lub nie poinformował konsumenta
o konieczności poniesienia tych kosztów.
Konsument ponosi odpowiedzialność za zmniejszenie wartości rzeczy bę-
dące wynikiem korzystania z  niej w  sposób wykraczający poza konieczny
do stwierdzenia charakteru, cech i funkcjonowania rzeczy.

12. Umowy dodatkowe, wygaśnięcie. W chwili odstąpienia przez kon-

sumenta od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa
wygasają powiązane z nią umowy dodatkowe zawarte przez konsumenta,
jeżeli na ich podstawie świadczenie jest spełniane przez przedsiębiorcę lub
osobę trzecią na podstawie porozumienia z przedsiębiorcą. Jeżeli umowa do-
datkowa została zawarta z osobą trzecią, przedsiębiorca informuje tę osobę
o odstąpieniu przez konsumenta od umowy.

13. Wyłączenie prawa do  odstąpienia od  umowy. Prawo odstąpie-

nia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość nie
przysługuje konsumentowi w odniesieniu do umów:
• o świadczenie usług, jeżeli przedsiębiorca wykonał w pełni usługę za wy-
raźną zgodą konsumenta, który został poinformowany przed rozpoczę-
ciem świadczenia, że  po  spełnieniu świadczenia przez przedsiębiorcę
utraci prawo odstąpienia od umowy;
• w  których cena lub wynagrodzenie zależy od  wahań na  rynku finanso-
wym, nad którymi przedsiębiorca nie sprawuje kontroli, i które mogą wy-
stąpić przed upływem terminu do odstąpienia od umowy;
• w  których przedmiotem świadczenia jest rzecz nieprefabrykowana, wy-
produkowana według specyfikacji konsumenta lub służąca zaspokojeniu
jego zindywidualizowanych potrzeb;
• w  których przedmiotem świadczenia jest rzecz ulegająca szybkiemu ze-
psuciu lub mająca krótki termin przydatności do użycia;

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 6. Dostawa 241

• w  których przedmiotem świadczenia jest rzecz dostarczana w  zapieczę-

towanym opakowaniu, której po otwarciu opakowania nie można zwró-
cić ze względu na ochronę zdrowia lub ze względów higienicznych, jeżeli
opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;
• w  których przedmiotem świadczenia są  rzeczy, które po  dostarczeniu,
ze  względu na  swój charakter, zostają nierozłącznie połączone z  innymi
rzeczami;
• w których przedmiotem świadczenia są napoje alkoholowe, których cena
została uzgodniona przy zawarciu umowy sprzedaży, a  których dostar-
czenie może nastąpić dopiero po upływie 30 dni i których wartość zależy
od wahań na rynku, nad którymi przedsiębiorca nie ma kontroli;
• w których konsument wyraźnie żądał, aby przedsiębiorca do niego przyje-
chał w celu dokonania pilnej naprawy lub konserwacji; jeżeli przedsiębior-
ca świadczy dodatkowo inne usługi niż te, których wykonania konsument
żądał, lub dostarcza rzeczy inne niż części zamienne niezbędne do wyko-
nania naprawy lub konserwacji, prawo odstąpienia od umowy przysługuje
konsumentowi w odniesieniu do dodatkowych usług lub rzeczy;
• w których przedmiotem świadczenia są nagrania dźwiękowe lub wizualne
albo programy komputerowe dostarczane w zapieczętowanym opakowa-
niu, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;
• o dostarczanie dzienników, periodyków lub czasopism, z wyjątkiem umo-
wy o prenumeratę;
• zawartych w drodze aukcji publicznej;
• o  świadczenie usług w  zakresie zakwaterowania, innych niż do  celów
mieszkalnych, przewozu rzeczy, najmu samochodów, gastronomii, usług
związanych z wypoczynkiem, wydarzeniami rozrywkowymi, sportowymi
lub kulturalnymi, jeżeli w umowie oznaczono dzień lub okres świadczenia
usługi;
• o dostarczanie treści cyfrowych, które nie są zapisane na nośniku mate-
rialnym, jeżeli spełnianie świadczenia rozpoczęło się za  wyraźną zgodą
konsumenta przed upływem terminu do odstąpienia od umowy i po po-
informowaniu go przez przedsiębiorcę o  utracie prawa odstąpienia
od umowy.

Rozdział 6. Dostawa

1. Pojęcie, treść i forma. Umowa dostawy jest umową nazwaną, której ce-
lem jest uregulowanie przeniesienia własności w obrocie gospodarczym pro-
wadzonym na większą skalę pomiędzy wytwórcą a odbiorcą. Treścią umowy

AA3lkwA=
AA
242 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

dostawy jest zobowiązanie dostawcy do wytworzenia rzeczy oznaczonych

tylko co do gatunku oraz do ich dostarczania częściami albo periodycznie
oraz zobowiązanie odbiorcy do odebrania tych rzeczy i do zapłacenia ceny.
Umowa dostawy powinna być stwierdzona pismem.

2. Nieodpowiednie surowce odbiorcy. Jeżeli surowce lub materiały nie-

zbędne do  wykonania przedmiotu dostawy, a  dostarczane przez odbiorcę,
są nieprzydatne do prawidłowego wykonania przedmiotu dostawy, dostawca
obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym odbiorcę (art. 607 KC).

3. Kontrola odbiorcy. Jeżeli w  umowie zastrzeżono, że  wytworzenie za-

mówionych rzeczy ma  nastąpić z  surowców określonego gatunku lub po-
chodzenia, dostawca powinien zawiadomić odbiorcę o  ich przygotowaniu
do produkcji i jest obowiązany zezwolić odbiorcy na sprawdzenie ich jakości
(art. 608 § 1 KC).
Jeżeli w  umowie zastrzeżono, że  wytworzenie zamówionych rzeczy
ma nastąpić w określony sposób, dostawca jest obowiązany zezwolić odbior-
cy na sprawdzenie procesu produkcji (art. 608 § 2 KC).

4. Rękojmia. Dostawca ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady

fizyczne dostarczonych rzeczy także w tym wypadku, gdy wytworzenie rzeczy
nastąpiło w sposób określony przez odbiorcę lub według dostarczonej przez
niego dokumentacji technologicznej, chyba że dostawca, pomimo zachowa-
nia należytej staranności, nie mógł wykryć wadliwości sposobu produkcji
lub dokumentacji technologicznej albo że odbiorca, mimo zwrócenia przez
dostawcę uwagi na powyższe wadliwości, obstawał przy podanym przez sie-
bie sposobie produkcji lub dokumentacji technologicznej (art. 609 KC).

5. Opóźnienie rozpoczęcia produkcji. Jeżeli dostawca opóźnia się z roz-

poczęciem wytwarzania przedmiotu dostawy lub poszczególnych jego czę-
ści tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je dostarczyć w cza-
sie umówionym, odbiorca może, nie wyznaczając terminu dodatkowego,
od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do dostarczenia przed-
miotu dostawy (art. 610 KC).

6. Wadliwy sposób wytwarzania. Jeżeli w toku wytwarzania przedmiotu

dostawy okaże się, że dostawca wykonuje ten przedmiot w sposób wadliwy
albo sprzeczny z umową, odbiorca może wezwać dostawcę do zmiany spo-
sobu wykonania, wyznaczając dostawcy w  tym celu odpowiedni termin,
a  po  bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu od  umowy odstąpić
(art. 611 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Umowa o dzieło 243

Rozdział 7. Umowa o dzieło

1. Charakter i treść. Umowa o dzieło jest umową nazwaną, której funkcją

jest uregulowanie zasad świadczenia usług zaspokajających zindywidualizo-
wane potrzeby uczestników obrotu (art. 627–646 KC).
Treścią umowy o dzieło jest zobowiązanie przyjmującego zamówienie do wy-
konania oznaczonego dzieła oraz zobowiązanie zamawiającego do uiszczenia
wynagrodzenia.
Jest to umowa zobowiązująca, konsensualna, odpłatna i wzajemna, pro-
wadzi do powstania zobowiązania rezultatu. Odpłatność oraz to, że umo-
wa ta prowadzi do powstania zobowiązania rezultatu, to najistotniejsze wy-
różniki umowy o dzieło od realizujących podobne funkcje umów opartych
na modelu zlecenia oraz od umowy o pracę.
Kodeks cywilny nie wprowadza odmiennych od zasad ogólnych uregulo-
wań dotyczących formy umowy o dzieło.

2. Odpowiedzialność wykonawcy. Przyjmujący zamówienie na podsta-

wie umowy o dzieło (wykonawca) odpowiada za wady dzieła.

3. Sytuacja prawna przyjmującego zamówienie. Charakteryzując sy-

tuację prawną przyjmującego zamówienie, w umowie o dzieło należy wska-
zać na następujące elementy:
• podstawowym obowiązkiem tej strony jest wykonanie dzieła o należytej
jakości,
• w  realizacji tego obowiązku wykonawca jest samodzielny, co  do  zasady
może też powierzyć jego realizację innym osobom (wyjątek może wyni-
kać z ustaleń umownych lub charakteru dzieła),
• z chwilą wykonania dzieła wykonawca obowiązany jest wydać zamawia-
jącemu jego przedmiot oraz umożliwić mu stosowne korzystanie z niego.

4. Dostarczenie materiałów. Dostarczenie materiałów i innych środków,

które umożliwiają realizację dzieła, może w konkretnym przypadku obciążać
w całości lub w części każdą ze stron umowy o dzieło. Ze względu na ten
ostatni element KC wprowadza szczegółowe zasady rozliczeń między stro-
nami (zob. art. 633 i 634 KC).

5. Wadliwe lub sprzeczne z umową wykonywanie dzieła. Wykonaw-

ca dzieła podlega kontroli zamawiającego ze względu na wadliwość i zgod-
ność z umową w zakresie wykonywania dzieła.

AA3lkwA=
AA
244 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

Zgodnie z  art.  636  KC, jeżeli przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło

w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go
do  zmiany sposobu wykonania i  wyznaczyć mu w  tym celu odpowiedni
termin.
Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umo-
wy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej oso-
bie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie.

6. Współdziałanie w wykonaniu dzieła. Wykonawca ma prawo do żą-

dania współdziałania zamawiającego, jeśli stanowi to  warunek realizacji
zamówienia. W myśl art. 640 KC, jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest
współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący za-
mówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagroże-
niem, że po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie upraw-
niony do odstąpienia od umowy.

7. Okoliczności przeszkadzające prawidłowemu wykonaniu. Przyj-

mujący zamówienie powinien niezwłocznie zawiadomić zamawiającego
o  okolicznościach przeszkadzających w  prawidłowym wykonaniu dzieła
(art. 634 KC).

8. Wynagrodzenie. Podstawowym obowiązkiem zamawiającego dzieło jest

zapłata należnego wykonawcy wynagrodzenia, które może przybrać postać
pieniężną lub innego świadczenia majątkowego. Co do zasady, obowiązek
ten powinien być zrealizowany w chwili oddania dzieła.
Przepisy KC przewidują dwojaki sposób ustalenia wynagrodzenia. Wyso-
kość wynagrodzenia za  wykonanie dzieła można określić przez wskazanie
podstaw do jego ustalenia. Jeżeli strony nie określiły wysokości wynagro-
dzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, poczytuje się w razie wąt-
pliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego ro-
dzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia,
należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy
oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie (art. 628 § 1 KC).
Skutkiem przyjęcia wynagrodzenia ryczałtowego jest – co do zasady – wy-
łączenie możliwości żądania jego podwyższenia bez względu na okoliczno-
ści, które zaszły po zawarciu umowy. Wyjątkowo jedynie na wypadek wystą-
pienia okoliczności wskazanych w art. 632 § 2 KC, w ramach klauzuli rebus
sic stantibus dopuszcza się stosowną weryfikację wysokości wynagrodzenia.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Umowa o dzieło 245

a. Kosztorysowe. Zgodnie z art. 629 KC, jeżeli strony określiły wynagro-

dzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosz-
tów (wynagrodzenie kosztorysowe), a  w  toku wykonywania dzieła zarzą-
dzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek
obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron
może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie doty-
czy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą
cen lub stawek.
Ustalenie wynagrodzenia kosztorysowego wywołuje odmienne skut-
ki niż w  przypadku wynagrodzenia ryczałtowego. Zmianę wynagrodze-
nia kosztorysowego może spowodować: zmiana cen i stawek w drodze za-
rządzenia właściwego organu państwowego, przyjętych w  obliczeniach
(art.  629  KC), konieczność prowadzenia prac dodatkowych, jeśli koszto-
rys sporządził zamawiający lub jeśli zrobiła to  druga strona, ale pomimo
zachowania należytej staranności nie mogła ona przewidzieć konieczności
prowadzenia takich prac (art.  630  KC). Gdyby w  wypadkach przewidzia-
nych powyżej zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia
kosztorysowego, zamawiający może od  umowy odstąpić, powinien jed-
nak uczynić to niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpo-
wiednią część umówionego wynagrodzenia (art. 631 KC).
b. Ryczałtowe. Przy wynagrodzeniu ryczałtowym wysokość wynagrodze-
nia ustalana jest z góry i nie ulega zmianie. Wykonawca nie może żądać jego
podwyższenia, nawet jeśli w momencie zawarcia umowy nie można było
przewidzieć rozmiarów lub kosztów prac. Zgodnie z art. 632 § 1 KC, jeżeli
strony umówiły się o  wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie
nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia
umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.
Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć,
wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd
może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę (art. 632 § 2 KC).

9. Obowiązek odebrania dzieła. Istotnym obowiązkiem zamawiającego,

którego realizacja wpływa na zakres uprawnień stron w stosunku z umowy
o  dzieło, jest jego odbiór. Odbiór dzieła (odebranie dzieła) w  zobowiąza-
niach, w których świadczenie dłużnika występuje w postaci sprawdzalnego
rezultatu, jest czynnością mającą na celu sprawdzenie prawidłowości wy-
konania zobowiązania (np. odbiór jakościowy, ilościowy, odbiór utworu).
Odbiór bez zastrzeżeń jest równoznaczny ze  złożeniem oświadczenia,
że zobowiązanie zostało wykonane zgodnie z jego treścią. Odbiór jest obo-

AA3lkwA=
AA
246 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

wiązkiem zamawiającego, jeśli wykonawca zamówienia wydaje dzieło zgod-

nie ze swoim zobowiązaniem (art. 643 KC). Zasadniczo też odbiór dzieła
warunkuje wypłatę należnego wykonawcy wynagrodzenia.

10. Rękojmia za  wady dzieła. Rękojmia za  wady dzieła została uregu-
lowana w  sposób zbieżny z  odpowiednią regulacją dotyczącą sprzedaży.
Artykuł 638 KC wprost wskazuje na odpowiednie zastosowanie tego uregu-
lowania. Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie jest wyłączona, jeżeli
wada dzieła powstała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez
zamawiającego. Jeżeli zamawiającemu udzielono gwarancji na wykonane
dzieło, przepisy o gwarancji przy sprzedaży stosuje się odpowiednio.

Rozdział 8. Umowa o roboty budowlane

1. Pojęcie i  charakter prawny. Umowa o roboty budowlane jest umo-

wą nazwaną. Przez umowę o  roboty budowlane wykonawca zobowiązuje
się do  oddania przewidzianego w  umowie obiektu, wykonanego zgodnie
z  projektem i  z  zasadami wiedzy technicznej, a  inwestor zobowiązuje się
do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych
z  przygotowaniem robót, w  szczególności do  przekazania terenu budowy
i dostarczenia projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wy-
nagrodzenia (art. 647 KC). Wykonawca jest zobowiązany oddać przewidzia-
ny w umowie i wykonany zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej
obiekt budowlany w  rozumieniu ustawy z  7.7.1994  r. – Prawo budowlane
(t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1332 ze zm.). Umowa o roboty budowlane określa
zakres robót, które zobowiązuje się wykonać wykonawca osobiście lub przy
pomocy podwykonawców. Przepisy KC regulujące umowę o roboty budow-
lane stosuje się odpowiednio do umowy o wykonanie remontu budynku lub
budowli (art. 658 KC).
Jest to umowa dwustronnie zobowiązująca, wzajemna, odpłatna i konsensu-
alna. W świetle KC stanowi ona podtyp umowy o dzieło. Podobnie jak umowa
o dzieło jest to umowa oznaczonego rezultatu.

2. Strony umowy

inwestor
UMOWA O ROBOTY
wykonawca (podmiot zamawiający wykonanie
BUDOWLANE
obiektu budowlanego)

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 8. Umowa o roboty budowlane 247

Inwestorem może być dowolna osoba, przy czym nie musi być ona wła-
ścicielem gruntu, na  którym ma  być wznoszony obiekt. Inwestorem może
być także inwestor zastępczy (deweloper). Wykonawca robót budowla-
nych nie musi posiadać stosownego zezwolenia do  wykonywania prac
budowlanych.

3. Forma umowy. Umowa o  roboty budowlane powinna zostać zawar-

ta na  piśmie (art.  648  KC), jednak niezachowanie tej formy nie pociąga
za  sobą nieważności umowy. Jeżeli jednak umowa o  roboty budowlane
zawierana byłaby w trybie zamówień publicznych, to konieczne byłoby za-
chowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności (art. 139 ust. 2 ustawy
z 29.1.2004 r. – Prawo zamówień publicznych, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1579
ze  zm.). Część składową umowy stanowi dokumentacja wymagana przez
właściwe przepisy (art. 648 § 2 KC). Zmiana dokumentacji stanowi jedno-
cześnie zmianę umowy.

4. Obowiązki zamawiającego

OBOWIĄZKI ZAMAWIAJĄCEGO

OBOWIĄZEK PRZYGOTOWANIA ROBÓT

Dokonanie, wymaganych przez właściwe przepisy, czynności związanych
z przygotowaniem robót, w szczególności:
• dostarczenie wykonawcy wymaganej dokumentacji projektowej,
• przekazanie i udostępnienie terenu budowy.

OBOWIĄZEK ODEBRANIA GOTOWYCH OBIEKTÓW LUB ROBÓT

Zamawiający powinien odebrać gotowe obiekty lub roboty. Jeżeli wykonawca
zgłosił zakończenie robot budowlanych, inwestor obowiązany jest dokonać ich
odbioru; w dokumencie (protokole) z tej czynności, stanowiącym stwierdzenie
spełnienia świadczenia i podstawę dokonania rozliczeń stron, niezbędne jest
zawarcie ustaleń poczynionych m.in. co do jakości wykonanych robót, ewentualny
wykaz wszystkich ujawnionych wad, z ewentualnymi terminami ich usunięcia lub
oświadczeniem inwestora o wyborze innego uprawnienia z tytułu odpowiedzialności
wykonawcy za wady ujawnione przy odbiorze (wyr. SN z 8.1.2004 r., I CK 24/03,
Legalis).

OBOWIĄZEK ZAPŁATY WYNAGRODZENIA

Zamawiający ma obowiązek zapłaty umówionego wynagrodzenia.
Wynagrodzenie może być wypłacone jednorazowo lub częściami przy
poszczególnych etapach budowy.

AA3lkwA=
AA
248 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

5. Obowiązki wykonawcy

OBOWIĄZKI WYKONAWCY

OBOWIĄZEK SKONTROLOWANIA DOKUMENTACJI PROJEKTOWEJ

Wykonawca powinien skontrolować dokumentację projektową dostarczoną
przez inwestora. Wykonawca nie ma obowiązku szczegółowego sprawdzania
dostarczonego projektu w celu wykrycia jego wad (art. 651 KC – wyr. SN z 27.3.2003 r.,
III CKN 629/98, OSNC 2000, Nr 9, poz. 173).

OBOWIĄZEK ZABEZPIECZENIA TERENU BUDOWY

Wykonawca powinien zabezpieczyć teren budowy. Wykonawca ponosi
odpowiedzialność na zasadach ogólnych za szkody wynikłe na tym terenie, aż
do chwili oddania obiektu, jeżeli przejął protokolarnie od inwestora teren budowy
(art. 652 KC). Przepis art. 652 KC, regulując odpowiedzialność wykonawcy, odsyła
w zakresie jej podstaw do zasad ogólnych, a więc w przypadku szkód wyrządzonych
osobom trzecim – do zasad odpowiedzialności za czyny niedozwolone (art. 415 i n.
KC). Do przyjęcia zatem odpowiedzialności wykonawcy za szkodę nie wystarcza
powołanie się na art. 652 KC, gdyż niezbędne jest stwierdzenie, jaka zasada
odpowiedzialności deliktowej – ze względu na okoliczności konkretnego przypadku –
ma miejsce (wyr. SN z 18.3.1971 r., I CR 6/71, OSNC 1972, Nr 1, poz. 6).

OBOWIĄZEK POINFORMOWANIA O PRZESZKODACH

Wykonawca powinien niezwłocznie zawiadomić o tym inwestora, jeżeli (art. 651 KC):
• dostarczona przez inwestora dokumentacja, teren budowy, maszyny lub urządzenia
nie nadają się do prawidłowego wykonania robót albo
• zajdą inne okoliczności, które mogą przeszkodzić prawidłowemu wykonaniu robót.

OBOWIĄZEK PROWADZENIA DOKUMENTACJI BUDOWY

OBOWIĄZEK WYKONANIA PROJEKTU ZGODNIE Z ZASADAMI WIEDZY TECHNICZNEJ

OBOWIĄZEK ODDANIA ZAMAWIAJĄCEMU GOTOWEGO OBIEKTU LUB JEGO CZĘŚCI

Wykonawca ma obowiązek oddania zamawiającemu do użytku gotowego obiektu
lub jego części, jeżeli strony inaczej nie postanowiły. Inwestor jest zobowiązany na
żądanie wykonawcy przyjmować wykonane roboty częściowo w miarę ich ukończenia
za zapłatą odpowiedniej części wynagrodzenia (art. 654 KC). Określony w art. 654
KC sposób częściowego rozliczania robót jest jednym z możliwych do przyjęcia
przez strony, ale nie jedynym sposobem rozliczania robót etapami. Jego przyjęcie
w umowie nie zmienia jednak charakteru zobowiązań stron; odbiór częściowy
i zapłata części wynagrodzenia oznacza jedynie potwierdzenie przez inwestora faktu
wykonania pewnej części robót w celu zapłaty części wynagrodzenia. Nie rozlicza
natomiast stron z odpowiedniej części robót ze skutkiem w postaci wygaśnięcia tej
części zobowiązań i nie pozbawia ich możliwości całościowego rozliczenia robót po
oddaniu całości obiektu przez wykonawcę i przyjęciu ich przez inwestora (wyr. SN
z 4.9.2002 r., I CK 1/02, Legalis).

AA3lkwA=
AA
 z za wa r ty wa

. prawnienia wykonawcy. Wykonawca jest uprawniony do  żądania

wynagrodzenia w wysokości oznaczonej w umowie. Może on żądać umó-
wionego wynagrodzenia lub jego odpowiedniej części nawet w sytuacji, gdy-
by wykonany obiekt uległ zniszczeniu lub uszkodzeniu, ale tylko wtedy
(art. 655 KC), gdy:
• nastąpiło to wskutek wadliwości dostarczonych przez inwestora mate-
riałów, maszyn lub urządzeń albo
• wskutek wykonania robót według wskazówek inwestora.
W  takiej sytuacji wykonawca może żą dać umówionego wynagrodzenia,
jeżeli (art. 655 KC):
• uprzedzi inwestora o  niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia
obiektu albo
• jeżeli pomimo zachowania należytej staranności nie mógł stwierdzić wa-
dliwości dostarczonych przez inwestora materiałów, maszyn i urządzeń.

. powie nie zastosowanie przepisów. Do umowy o roboty budow-

lane stosuje się odpowiednio przepisy regulujące umowę o dzieło w nastę-
pującym zakresie (art. 656 KC):
• do  skutków opóźnienia się przez wykonawcę z  rozpoczęciem robót lub
wykonaniem obiektu,
• do  wykonania przez wykonawcę robot w  sposób wadliwy lub sprzeczny
z umową,
• do rękojmi za wady wykonanego obiektu,
• do uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem
obiektu.
Uprawnienie do odstąpienia od umowy przez wykonawcę lub przez inwe-
stora może być jednak ograniczone lub wyłączone przez przepisy szczególne
(art. 657 KC). Przepisy takie nie zostały wydane.
Artykuł 656 § 1 KC określa w sposób enumeratywny zamknięty przed-
miotowy zakres dopuszczalnego odpowiedniego stosowania przepisów po-
święconych umowie o dzieło do stosunku prawnego zawiązanego w wyniku
zawarcia umowy o roboty budowlane (wyr. SN z 6.5.2004 r., II CK 315/03,
OSP 2005, Nr 5, poz. 60).

. mowa z po wykonawc . Inwestor odpowiada solidarnie z  wyko-

nawcą (generalnym wykonawcą) za zapłatę wynagrodzenia należnego pod-
wykonawcy z tytułu wykonanych przez niego robót budowlanych, których
szczegółowy przedmiot został zgłoszony inwestorowi przez wykonawcę lub
podwykonawcę przed przystąpieniem do  wykonywania tych robót, chyba
że w ciągu 30 dni od dnia doręczenia inwestorowi zgłoszenia inwestor zło-

AA3lkwA=
AA
 z IV w za a z sz z ó wa

żył podwykonawcy i wykonawcy sprzeciw wobec wykonywania tych robót

przez podwykonawcę (art. 6471 § 1 KC). Zgłoszenie, o którym mowa, nie jest
wymagane, jeżeli inwestor i wykonawca określili w umowie, zawartej w for-
mie pisemnej pod rygorem nieważności, szczegółowy przedmiot robót
budowlanych wykonywanych przez oznaczonego podwykonawcę (art. 647 1
§ 2 KC).
Inwestor ponosi odpowiedzialność za  zapłatę podwykonawcy wynagro-
dzenia w  wysokości ustalonej w  umowie między podwykonawcą a  wyko-
nawcą, chyba że ta wysokość przekracza wysokość wynagrodzenia należne-
go wykonawcy za roboty budowlane (art. 6471 § 3 KC).
Zgłoszenie oraz sprzeciw, wobec wykonywania robót przez podwyko-
nawcę, wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności
(art. 647 1 § 4). Postanowienia umowne sprzeczne z  treścią art. 647 1  KC
są nieważne (art. 6471 § 6 KC).

. rze awnienie roszcze . Roszczenia wynikające z umowy o roboty

budowlane, wobec braku szczególnego przepisu, przedawniają się według
zasad ogólnych (uchw. SN (7) z 11.1.2002   r., III CZP 63/01, OSNC 2002,
Nr 9, poz. 106; zob. też wyr. SN z 3.8.1999 r., III CKN 305/98, Wok. 1999,
Nr 11, s. 3). Określenie w umowie terminu zapłaty wynagrodzenia wykonaw-
cy robót budowlanych jest równoznaczne z określeniem wymagalności rosz-
czenia wykonawcy o jego zapłatę. Z upływem tego terminu rozpoczyna się
bieg terminu przedawnienia roszczenia wykonawcy o zapłatę wynagrodzenia
(wyr. SN z 13.7.2005 r., I CK 65/05, Biul. SN 2005, Nr 11, s. 13).

1 . waranc a zap aty. Gwarancji zapłaty za roboty budowlane inwestor

udziela wykonawcy (generalnemu wykonawcy) w celu zabezpieczenia ter-
minowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowla-
nych. Gwarancją zapłaty jest:
• gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa,
• akredytywa bankowa lub poręczenie banku udzielone na zlecenie inwes-
tora.
Strony ponoszą w równych częściach udokumentowane koszty zabezpie-
czenia wierzytelności (art. 6491 § 1–3 KC).

11. ezskuteczne o st pienie inwestora o umowy. Nie można przez

czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć prawa wykonawcy (generalnego
wykonawcy) do żądania od inwestora gwarancji zapłaty.

AA3lkwA=
AA
 z za a

Odstąpienie inwestora od  umowy spowodowane żą daniem wykonaw-

cy (generalnego wykonawcy) przedstawienia gwarancji zapłaty jest bezsku-
teczne (art. 6492 § 1–2 KC).

12. Wysokoś waranc i. Wykonawca (generalny wykonawca) robót

budowlanych może w każdym czasie żądać od inwestora gwarancji zapłaty
do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia wynikające-
go z umowy oraz robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy,
zaakceptowanych na piśmie przez inwestora.
Udzielenie gwarancji zapłaty nie stoi na przeszkodzie żądaniu gwarancji
zapłaty do łącznej wysokości określonej powyżej (art. 6493 § 1–2 KC).

13. rak ane waranc i skutki. Jeżeli wykonawca (generalny wyko-

nawca) nie uzyska żą danej gwarancji zapłaty w  wyznaczonym przez siebie
terminie, nie krótszym niż 45 dni, uprawniony jest do odstąpienia od umo-
wy z  winy inwestora ze  skutkiem na  dzień odstąpienia. Brak żą danej
gwarancji zapłaty stanowi przeszkodę w wykonaniu robót budowlanych
z przyczyn dotyczących inwestora.
Inwestor nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia pomimo niewyko-
nania robót budowlanych, jeżeli wykonawca (generalny wykonawca) był go-
tów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących inwestora.
Jednak w wypadku takim inwestor może odliczyć to, co wykonawca (gene-
ralny wykonawca) oszczędził z  powodu niewykonania robót budowlanych
(art. 6494 § 1–3 KC).

1 . astosowanie przepisów. Powyżej opisane zasady stosuje się do umów

zawartych między wykonawcą (generalnym wykonawcą) a dalszymi wyko-
nawcami (podwykonawcami).

oz zia . a em

1. o ęcie i c arakter. Umowa najmu jest umową nazwaną. Przez umo-

wę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania
przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić
wynajmującemu umówiony czynsz (art.  659 § 1   KC). Umowa najmu jest
umową zobowiązującą, konsensualną, odpłatną i wzajemną.

AA3lkwA=
AA
 z IV w za a z sz z ó wa

2. rze miot na mu. Mogą nim być zarówno rzeczy ruchome, jak i nieru-
chomości, a także części składowe rzeczy (zob. art. 47 KC).

3. orma umowy i strony. Zawarcie umowy najmu rzeczy ruchomej

nie wymaga zachowania ż adnej formy szczególnej. Umowa najmu nieru-
chomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta
na piśmie. W razie niezachowania tej formy poczytuje się umowę za zawartą
na czas nieoznaczony (art. 660 KC). Jest to forma dla wywołania określonych
skutków prawnych (forma ad eventum).
Stronami umowy są najemca i wynajmujący.

. kres na aki mo e zosta zawarta umowa. Jak wskazuje art. 659

§ 1   KC, umowa najmu może zostać zawarta na  czas oznaczony lub
nieoznaczony.
Umowa najmu zawarta na czas dłuższy niż 10 lat, po upływie tego ter-
minu poczytywana jest za  umowę zawartą na  czas nieoznaczony. Najem
zawarty między przedsiębiorcami na czas dłuższy niż lat 30 poczytuje się
po upływie tego terminu za zawarty na czas nieoznaczony (art. 661 KC).
Oznaczenie w  umowie czasu najmu jest bardzo istotne z  uwagi na  fakt,
że od tego zależy sposób zakończenia stosunku najmu. Najem na czas nie-
oznaczony może ulec zakończeniu na  skutek wypowiedzenia przez każdą
ze  stron. Natomiast najem zawarty na  czas oznaczony może zostać wypo-
wiedziany tylko w  wypadkach wskazanych w  umowie. Jeżeli po  upływie
terminu oznaczonego w umowie albo w wypowiedzeniu najemca używa na-
dal rzeczy za zgodą wynajmującego, poczytuje się w razie wątpliwości, że na-
jem został przedłużony na czas nieoznaczony (art. 674 KC).

. bycie prze miotu na mu. W czasie trwania najmu rzecz może być
zbyta przez wynajmującego. W takim wypadku w miejsce zbywcy jako wy-
najmującego wstępuje ex lege nabywca rzeczy. Nabywcy przysługuje wów-
czas uprawnienie do  wypowiedzenia najmu z  zachowaniem ustawowych
terminów wypowiedzenia (art. 678 § 1 KC). Uprawnienie to nie przysługuje
nabywcy, jeżeli:
• umowa najmu była zawarta na czas oznaczony z zachowaniem formy pi-
semnej i datą pewną, a rzecz została najemcy wydana (art. 678 § 2 KC),
• najem został ujawniony w księdze wieczystej (art. 16–17 KWU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Najem 253

6. Prawa i obowiązki wynajmującego i najemcy

PRAWA I OBOWIĄZKI WYNAJMUJĄCEGO

PRAWO DO POBIERANIA CZYNSZU

Czynsz może być oznaczony w pieniądzu lub w świadczeniach innego rodzaju
(np. świadczenie określonych usług) – art. 659 § 2 KC. Czynsz oznaczony w pieniądzu może
mieć postać świadczenia jednorazowego, zwykle jednak jest to świadczenie okre­sowe.

USTAWOWE PRAWO ZASTAWU

Prawo to przysługuje dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych,
z którymi najemca zalega nie dłużej niż rok. Zastaw obejmuje rzeczy ruchome najemcy
wniesione do przedmiotu naj­mu, chyba że rzeczy te nie podlegają zajęciu (art. 670 § 1 KC,
zob. art. 829 KPC). Prawo zastawu wygasa, jeżeli rzeczy obciążone zastawem zostaną
usunię­te z przedmiotu najmu. Wynajmujący może sprzeciwić się usunięciu rzeczy
obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, dopóki za­legły
czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony. Jeżeli usunięcie rzeczy nastąpiło na
mocy zarządzenia organu państwowego, wynajmujący zachowuje swoje prawo,
jeżeli przed upływem 3 dni zgłosi je organowi, który zarządził usu­nięcie (art. 671 KC).

OBOWIĄZEK WYDANIA NAJEMCY RZECZY

Wynajmujący powinien wydać najemcy rzecz w stanie przydatnym do umówionego
użytku i utrzymywania ją w takim stanie przez czas trwania najmu (art. 662 § 1 KC).
Domniemywa się, że rzecz była wydana najemcy w stanie dobrym i przy­datnym do
umówionego użytku (art. 675 § 3 KC).

OBOWIĄZEK UMOŻLIWIENIA NAJEMCY SPOKOJNEGO KORZYSTANIA

Z PRZEDMIOTU NAJMU
Obowiązek ten obejmuje powstrzymywanie się od działań zakłócających
korzystanie z przedmiotu najmu. Wynajmujący nie ma obowiązku przywracania
stanu poprzedniego, jeżeli rzecz najęta uległa zniszczeniu z powodu okoliczności,
za które wynajmujący nie ponosi odpowiedzialności (art. 662 § 3 KC).

OBOWIĄZEK ODSZKODOWAWCZY
Wynajmujący ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wobec najemcy w razie
zbycia rzeczy, jeżeli wskutek wypowiedzenia najmu przez nabywcę rze­czy najętej
najemca jest zmuszony zwrócić rzecz wcześniej, aniżeli byłby zobo­wiązany
według umowy najmu. Najemca ma obowiązek niezwłocznie zawiado­mić zbywcę
o przedwczesnym wypowiedzeniu przez nabywcę, w przeciwnym razie zbywcy
przysługują przeciwko najemcy wszelkie zarzuty, których najemca nie podniósł,
a których podniesienie pociągnęłoby za sobą bezskuteczność wy­powiedzenia ze
strony nabywcy (art. 679 KC).

UPRAWNIENIA ZWIĄZANE Z ULEPSZENIEM RZECZY

Jeżeli najemca ulepszył rzecz najętą, wynajmujący, w braku odmiennej umo­wy, może
według swego wyboru albo zatrzymać ulepszenia rzeczy najętej do­konane przez
nabywcę za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości albo żądać przywrócenia
stanu poprzedniego (art. 676 KC). Uprawnienia te mogą być wy­konane dopiero po
zakończeniu najmu. Przywrócenie stanu poprzedniego nastę­puje na koszt najemcy.

AA3lkwA=
AA
254 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

PRAWA I OBOWIĄZKI NAJEMCY

PRAWO DO UŻYWANIA RZECZY

Najemca ma prawo do używania rzeczy przez czas trwania stosunku najmu. Najemca
powi­nien używać rzeczy najętej w sposób określony w umowie, a jeżeli umowa nie
określa sposobu używania – w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu
rzeczy (art. 666 § 1 KC). Najemcy nie wolno, bez zgody wynajmującego, czynić w rzeczy
najętej zmian sprzecznych z umową lub z przeznaczeniem rzeczy (art. 667 § 1 KC).

PRAWO DO ŻĄDANIA DOKONANIA PRZEZ WYNAJMUJĄCEGO NAPRAW

Najemcy przysługuje uprawnienie do żądania dokonania przez wynajmującego
napraw, bez któ­rych rzecz nie jest przydatna do umówionego użytku. Najemca
powinien wyzna­czyć wynajmującemu odpowiedni termin do wykonania napraw.
Po jego bez­skutecznym upływie najemca może dokonać koniecznych napraw na
koszt wynajmującego (art. 663 KC). Najemca powinien niezwłocznie powiadomić
wy­najmującego o potrzebie napraw rzeczy, które obciążają wynajmującego, jeżeli
w czasie trwania najmu naprawy takie okażą się potrzebne (art. 666 § 2 KC).

OBOWIĄZEK ZAPŁATY CZYNSZU

Najemca jest zobowiązany uiszczać czynsz w ter­minie umówionym. Jeżeli czynsz
jest płacony w pieniądzu, najemca zobo­wiązany jest do zapłaty odsetek za opóźnienie.
Niewykonanie takiego obowiązku skutkuje odpowiedzialnością z tytułu niewykonania
umowy na zasadach ogól­nych. Jeżeli termin płatności czynszu nie jest określony
w umowie, czynsz powinien być płacony z góry (art. 669 KC), a mianowicie:
• gdy najem ma trwać nie dłużej niż miesiąc – za cały czas najmu,
• gdy najem ma trwać dłużej niż miesiąc albo gdy umowa była zawarta na czas
nieoznaczony – miesięcznie, do 10. dnia miesiąca.

UPRAWNIENIE DO ŻĄDANIA OBNIŻENIA CZYNSZU

Najemcy przysługuje uprawnienie do żądania obniżenia czynszu z powodu wady
rzeczy najętej (art. 664 § 1 KC).

OBOWIĄZEK CZYNIENIA DROBNYCH NAKŁADÓW

Najemca ma obowiązek czynienia drobnych nakładów, połączonych ze zwykłym
używa­niem rzeczy (art. 662 § 2 KC).

OBOWIĄZEK NIEZWŁOCZNEGO POWIADOMIENIA WYNAJMUJĄCEGO O TYM,

ŻE OSOBA TRZECIA DOCHODZI PRZECIWKO NAJEMCY ROSZCZEŃ DOTYCZĄCYCH
RZECZY NAJĘTEJ (art. 665 KC)

PRAWO DO ODDANIA RZECZY NAJĘTEJ W CAŁOŚCI LUB CZĘŚCI OSOBIE TRZECIEJ

DO BEZPŁATNEGO UŻYWANIA LUB W PODNAJEM
Najemcy przysługuje uprawnienie do oddania rzeczy najętej w całości lub w części
osobie trzeciej do bezpłatnego używania lub w podnajem, jeżeli nie zabrania tego
umowa. W ta­kim wypadku zarówno najemca, jak i osoba trzecia są odpowiedzialni
względem wynaj­mującego za to, że rzecz najęta będzie używana zgodnie
z obowiązkami wynikającymi z umowy najmu (art. 668 § 1 KC). Stosunek wynikający
z zawartej przez najemcę umowy o bezpłatne używanie lub podnajem rozwiązuje się
naj­później z chwilą zakończenia stosunku najmu (art. 668 § 2 KC).

OBOWIĄZEK ZWROTU RZECZY

Najemca powinien zwrócić rzecz po zakończeniu najmu w stanie niepogorszonym
(art. 675 § 1 KC). Jeżeli najemca oddał do nieodpłatnego używania lub w podnajem
rzecz innej osobie, obowiązek taki ciąży także na tej osobie (art. 675 § 2 KC).
Najemca nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem jej
prawidłowego używania (art. 675 § 1 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Najem 255

7. Odpowiedzialność wynajmującego za wady rzeczy. Wynajmujący

ponosi odpowiedzialność za wady rzeczy najętej.
Odpowiedzialność ta dotyczy wad fizycznych i wad prawnych rzeczy. Za-
kres odpowiedzialności wynajmującego z  tytułu rękojmi jest uzależniony
od rodzaju wady. W razie istnienia wady najemca może:
• żądać obniżenia czynszu za  czas trwania wad, jeżeli rzecz naję-
ta ma  wady, które ograniczają jej przydatność do  umówionego użytku
(art. 664 § 1 KC);
• wypowiedzieć umowę bez zachowania terminów wypowiedzenia, jeżeli
(art. 664 § 2 KC):
– w chwili wydania najemcy rzecz ma wady, które uniemożliwiają prze-
widziane w umowie używanie rzeczy,
– wady takie powstały później, a  wynajmujący mimo otrzymanego za-
wiadomienia nie usunął ich w czasie odpowiednim,
– wady usunąć się nie dadzą.
Najemcy nie przysługuje roszczenie o obniżenie czynszu ani uprawnienie
do niezwłocznego wypowiedzenia najmu z powodu wad rzeczy najętej, jeżeli
w chwili zawarcia umowy wiedział o wadach rzeczy (art. 664 § 3 KC).

8. Zakończenie najmu. Stosunek najmu ulega zakończeniu wskutek:

• zawarcia umowy rozwiązującej;
• nadejścia terminu końcowego oznaczonego w umowie;
• wypowiedzenia z zachowaniem terminów wypowiedzenia:
– jeżeli umowa najmu zawarta była na czas nieoznaczony, uprawnienie
do wypowiedzenia przysługuje wynajmującemu i najemcy z zachowa-
niem terminów oznaczonych w umowie, a w braku takich terminów
z zachowaniem terminów ustawowych (art. 673 § 1 i 2 KC):
– jeżeli czynsz jest płatny w  odstępach czasu dłuższych niż miesiąc
– najem można wypowiedzieć najpóźniej na  3 miesiące naprzód
na koniec kwartału kalendarzowego,
– jeżeli czynsz jest płatny miesięcznie – najem można wypowiedzieć
na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego,
– jeżeli czynsz jest płatny w  krótszych odstępach czasu – najemca
może wypowiedzieć na 3 dni naprzód,
– jeżeli najem jest dzienny – na 1 dzień naprzód,
– jeżeli najem zawarto na  czas oznaczony, wynajmujący i  najemca
mogą wypowiedzieć najem w  wypadkach wskazanych w  umowie
(art. 673 § 3 KC);

AA3lkwA=
AA
256 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

• wypowiedzenia bez zachowania terminów wypowiedzenia:

– najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów, gdy
rzecz ma wady określone w art. 664 § 2 KC,
– wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów
wypowiedzenia:
– jeżeli najemca używa rzeczy w  sposób sprzeczny z  umową lub
z przeznaczeniem rzeczy i mimo upomnienia nie przestaje jej uży-
wać w taki sposób, albo rzecz zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje
ona narażona na utratę lub uszkodzenie (art. 667 § 2 KC),
– jeżeli najemca dopuszcza się zwłoki z  zapłatą co  najmniej za  dwa
pełne okresy płatności (art. 672 KC).
Uprawnienie do wypowiedzenia umowy najmu przysługuje także nabyw-
cy rzeczy najętej.

9. Przedawnienie roszczeń wynikających z  umowy najmu. Z upły-

wem roku od dnia zwrotu rzeczy przedawniają się następujące roszczenia
z umowy najmu:
• roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o  naprawienie szkody
z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy,
• roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o  zwrot nakładów
na rzecz,
• roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o  zwrot nadpłaconego
czynszu.
Pozostałe roszczenia wynikające ze  stosunku najmu przedawniają się
na zasadach ogólnych.
Roszczenie o czynsz, jeżeli czynsz ma charakter okresowy, przedawnia się
po 3 latach (art. 118 KC).

Rozdział 10. Najem lokali

1. Regulacja prawna. Do najmu lokali stosuje się przepisy ogólne o naj-

mie, z  zachowaniem zmian i  uzupełnień zawartych w  art.  680–692  KC.
Regulacja ta  odnosi się do  najmu lokali mieszkalnych oraz lokali o  innym
przeznaczeniu.
Kodeksową regulację najmu lokali mieszkalnych uzupełnia ustawa
z  21.6.2001  r. o  ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy
i o zmianie Kodeksu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1610 ze zm.) oraz usta-
wa z 21.6.2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 180
ze zm.).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Najem lokali 257

2. Pojęcie lokalu i strony umowy. Lokalem w rozumieniu ustawy o ochro-

nie praw lokatorów jest lokal służący do  zaspokajania potrzeb mieszka-
niowych, a także lokal będący pracownią, służącą twórcy do prowadzenia
działalności w dziedzinie kultury i sztuki.
Lokalem w  rozumieniu ustawy nie jest pomieszczenie przeznaczone
do krótkotrwałego pobytu osób, w szczególności znajdujące się w budyn-
kach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub
w  innych budynkach służących do  celów turystycznych lub wypoczynko-
wych (art. 2 ust. 1 pkt 4 OchrLokU).
Stronami umowy najmu lokalu są lokator i właściciel.

3. Pojęcie współlokatora. Współlokatorem jest lokator, któremu przy-

sługuje tytuł prawny do  używania lokalu wspólnie z  innym lokatorem
(art. 2 ust. 1 pkt 3 OchrLokU). Właścicielem jest wynajmujący lub inna oso-
ba, z  którą wiąże lokatora stosunek prawny uprawniający go do  używania
lokalu (art. 2 ust. 1 pkt 2 OchrLokU).

4. Małżonkowie. Szczególne zasady nawiązania stosunku najmu przewi-

duje art. 6801 KC. Dotyczy on najmu małżonków. Małżonkowie są najem-
cami lokalu bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe,
jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu
potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny nastąpiło w  cza-
sie trwania małżeństwa. Jeżeli między małżonkami istnieje rozdzielność
majątkowa albo rozdzielność majątkowa z  wyrównaniem dorobków
do wspólności najmu stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności usta-
wowej. Ustanie wspólności majątkowej w  czasie trwania małżeństwa nie
powoduje ustania wspólności najmu lokalu mającego służyć zaspokoje-
niu potrzeb mieszkaniowych rodziny. Sąd, stosując odpowiednio przepisy
o ustanowieniu w wyroku rozdzielności majątkowej, może z ważnych powo-
dów na żądanie jednego z małżonków znieść wspólność najmu lokalu.

5. Wstąpienie osób bliskich. W razie śmierci najemcy w stosunek najmu

wstępują osoby, które stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwi-
li jego śmierci. Dotyczy to:
• małżonka niebędącego współnajemcą lokalu,
• dzieci najemcy i jego współmałżonka,
• innych osób, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń ali-
mentacyjnych,
• osoby, która faktycznie pozostawała z najemcą we wspólnym pożyciu.

AA3lkwA=
AA
258 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

Osoby, które wstąpiły w stosunek najmu po zmarłym najemcy, mogą wy-

powiedzieć najem z zachowaniem terminów ustawowych, chociażby umo-
wa najmu była zawarta na czas oznaczony.
W  razie wypowiedzenia stosunku najmu przez niektóre z  tych osób
stosunek ten wygasa względem osób, które go wypowiedziały.
Jeżeli brak jest osób, które mogą wstąpić w  stosunek najmu po  zmar-
łym najemcy, stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa. Przepisu tego
nie stosuje się w razie śmierci jednego ze współnajemców lokalu mieszkal-
nego. W takim wypadku współnajemca staje się jedynym najemcą lokalu.

6. Okres, na jaki może zostać zawarta umowa. Umowa najmu lokalu

może być zawarta na  czas oznaczony lub nieoznaczony. Jednak w  przy-
padku lokali wchodzących w  skład mieszkaniowego zasobu gminy lub
innych jednostek samorządu terytorialnego umowa może być zawarta
wyłącznie na czas nieoznaczony:
• chyba że lokator żąda zawarcia umowy na czas oznaczony (art. 5 OchrLokU),
• chyba że umowa najmu dotyczy lokalu socjalnego lub lokalu związanego
ze stosunkiem pracy.

7. Bezwzględne prawo najemcy. Do ochrony praw najemcy do używania

lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności (art. 690 KC).
Prawo najmu podlega ochronie na  podstawie art.  690  KC zarówno wobec
osób trzecich, jak i wynajmującego, niezależnie – w tym ostatnim wypadku
– od środków ochrony określonych stosunkiem najmu. Artykuł 690 KC nie
daje podstaw do wyłączenia z zakresu tej ochrony wynajmującego. Najemcy
przysługuje ochrona wypływająca z  odpowiedniego zastosowania środków
właściwych dla ochrony prawa własności właściciela rzeczy (art. 222 § 2 KC
– wyr. SN z 28.11.1975 r., III CRN 224/75, Legalis).

8. Najem okazjonalny. Umową najmu okazjonalnego lokalu jest umowa

najmu lokalu mieszkalnego, którego właściciel, będący osobą fizyczną, nie
prowadzi działalności gospodarczej w zakresie wynajmowania lokali, zawar-
ta na czas oznaczony, nie dłuższy niż 10 lat (art. 19a OchrLokU).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Najem lokali 259

9. Prawa i obowiązki najemcy i właściciela lokalu

PRAWA I OBOWIĄZKI NAJEMCY LOKALU

OBOWIĄZEK UISZCZANIA CZYNSZU

Wysokość czynszu strony mogą określić w umowie. Czynsz może zostać
podwyższony na podstawie art. 6851 KC. Wynajmujący może podwyższyć czynsz
w drodze wypowiedzenia dotychczasowej wyso­kości czynszu dokonanego
najpóźniej na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego. Czynsz
powinien być płatny w terminach oznaczonych w umowie. Za zapłatę czynszu
i innych należnych opłat odpowiadają solidarnie z najemcą stale zamieszkujące
z nim osoby pełnoletnie. Odpowiedzialność tych osób ogranicza się do wysokości
czynszu i innych opłat należnych za okres ich stałego zamieszkiwania (art. 6881 KC).

OBOWIĄZEK UTRZYMYWANIA LOKALU W NALEŻYTYM STANIE TECHNICZNYM

I HIGIENICZNO-SANITARNYM

OBOWIĄZEK CZYNIENIA DROBNYCH NAKŁADÓW

Najemca lokalu ma obowiązek czynienia drobnych nakładów, połączonych
ze zwykłym używa­niem rzeczy (art. 662 § 2 KC). Najemcę lokalu obciążają
w szczególności drobne naprawy podłóg, drzwi i okien, malowanie ścian, podłóg
oraz wewnętrznej strony drzwi wejściowych, drobne naprawy instalacji i urządzeń
technicznych, zapew­niających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu
i odpływu wody (zob. szerzej art. 6b ust. 2 OchrLokU). Zwykły remont należy do
drobnych nakładów i obciąża najemcę lokalu oraz nie wymaga zgody wynajmującego
(zob. wyr. NSA z 25.10.1996 r., SA/Sz 2923/95, Legalis).

OBOWIĄZEK PRZESTRZEGANIA PORZĄDKU DOMOWEGO

Najemca lokalu obowiązany jest przestrzegać porządku domowego, o ile nie jest
on sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy. Najemca lokalu powinien
również li­czyć się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów (art. 683 KC). Naruszenie
tego obowiązku przez najemcę może skutkować wypowiedzeniem umowy przez
wynajmującego bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 685 KC).

OBOWIĄZEK UZYSKANIA ZGODY WYNAJMUJĄCEGO NA ODDANIE LOKALU LUB

JEGO CZĘŚCI DO BEZPŁATNEGO UŻYWANIA ORAZ ZGODY NA PODNAJEM LOKALU
Zgoda wynajmującego nie jest wymagana, jeżeli uprawnionym do bezpłatnego
używania albo podnajemcą ma być osoba, względem której najemca jest obciążony
obowiązkiem ali­mentacyjnym (art. 6882 KC).

OBOWIĄZEK ZWROTU LOKALU WYNAJMUJĄCEMU

Po zakończeniu najmu najemca obowiązany jest zwrócić wynajmującemu lokal w stanie
niepogorszonym (art. 675 § 1 KC). Na podstawie art. 6e OchrLokU na­jemca jest
obowiązany odnowić lokal i dokonać w nim obciążających go na­praw, a także zwrócić
wynajmującemu równowartość zużytych elementów wy­posażenia technicznego.

UPRAWNIENIE DO ZAŁOŻENIA OŚWIETLENIA ELEKTRYCZNEGO, GAZU,

TELEFONU I INNYCH PODOBNYCH URZĄDZEŃ
Najemcy lokalu przysługuje uprawnienie do założenia w najętym lokalu oświetlenia
elektrycznego, gazu, te­lefonu i innych podobnych urządzeń, chyba że sposób ich
założenia sprzeciwia się obowiązującym przepisom albo zagraża bezpieczeństwu
nieruchomości; na­jemca może domagać się współdziałania wynajmującego, jeżeli jest
to potrzebne do założenia urządzeń, za zwrotem wynikłych stąd kosztów (art. 684 KC).

AA3lkwA=
AA
260 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

PRAWA I OBOWIĄZKI WŁAŚCICIELA LOKALU

OBOWIĄZEK ZAPEWNIENIA SPRAWNEGO DZIAŁANIA INSTALACJI I URZĄDZEŃ

OBOWIĄZEK UTRZYMYWANIA W NALEŻYTYM STANIE POMIESZCZEŃ

I URZĄDZEŃ BUDYNKU ORAZ JEGO OTOCZENIA (art. 6a OchrLokU)

USTAWOWE PRAWO ZASTAWU

Wynajmującemu lokal mieszkalny przysługuje ustawowe prawo zastawu dla
zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którymi najemca zalega
nie dłużej niż rok. Zastaw obejmuje rzeczy ruchome najemcy wniesione do przed­
miotu najmu, a także wniesione do lokalu ruchomości członków rodziny najemcy
razem z nim mieszkających (art. 686 KC).

10. Zakończenie najmu. Stosunek najmu lokalu ustaje wskutek:

• upływu terminu, na jaki umowa została zawarta,
• rozwiązania umowy przez strony,
• wypowiedzenia umowy przez jedną ze stron,
• orzeczenia sądu o rozwiązaniu najmu.

11. Wypowiedzenie umowy. Najemca i  wynajmujący mogą wypowie-

dzieć najem lokalu najpóźniej na 3 miesiące naprzód na koniec miesiąca ka-
lendarzowego, jeżeli czas trwania najmu lokalu nie jest oznaczony, a czynsz
jest płatny miesięcznie (art. 688 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Najem lokali 261

WYPOWIEDZENIE

PRZEZ NAJEMCĘ PRZEZ WYNAJMUJĄCEGO

Najemca może wypowiedzieć
najem bez zachowania
terminów wypowiedzenia,
jeżeli rzecz będąca przedmiotem
najmu ma wady, które zagrażają
zdrowiu najemcy lub jego
domownikom albo osób u niego
zatrudnionych, niezależnie od
tego, czy najemca wiedział o tych
wadach w chwili zawarcia umowy
czy też nie (art. 682 KC).
Wynajmujący może wypowiedzieć najem bez
zachowania terminów wy­powiedzenia, jeżeli
najemca lokalu wykracza w sposób rażący lub
uporczywy przeciwko obowiązującemu porządkowi
domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie
czyni korzystanie z innych lokali w budyn­ku uciążliwym
(art. 685 KC, zob. art. 11 OchrLokU).
Ponadto, wynajmujący może wypowiedzieć najem
bez zachowania terminów wy­powiedzenia, jeżeli
najemca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co
najmniej za dwa pełne okresy płatności; powinien
jednak uprzedzić najemcę na piśmie i udzielić mu
dodatkowego terminu miesięcznego do zapłaty
zaległego czynszu (art. 687 KC). Przepis art. 687 KC nie
doty­czy lokali objętych regulacją ustawy o ochronie
praw lokatorów.
W myśl art. 11 OchrLokU wynajmujący może
wypowiedzieć najem tylko z przyczyn wskazanych
w ustawie, z zachowaniem określonych w ustawie
terminów wypowiedzenia. Wynajmujący ma
obowiązek dokonać wypowiedzenia na piśmie
pod rygorem nieważności z podaniem przyczyn
wypowiedzenia.

12. Skutki zakończenia stosunku najmu. Po zakończeniu stosunku naj-

mu najemca zobowiązany jest do  opróżnienia lokalu. Jeżeli najemca nie
spełnia tego obowiązku, sąd może wydać wyrok nakazujący opróżnienie lo-
kalu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym. Sąd w wyroku na-
kazującym opróżnienie lokalu orzeka o uprawnieniu do otrzymania lokalu
socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia.
Obowiązek zapewnienia lokalu socjalnego ciąży na  gminie właściwej
ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Do cza-
su złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego
sąd nakazuje wstrzymanie opróżnienia lokalu, jeżeli orzekł o  uprawnieniu
do  otrzymania lokalu socjalnego (art.  14 OchrLokU). Zakazane jest wy-
konywanie wyroków eksmisyjnych w  okresie od  1 listopada do  31 marca
roku następnego włącznie, jeżeli osobie eksmitowanej nie wskazano loka-
lu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie (art. 16 OchrLokU). Ochro-
na ta nie przysługuje osobom, wobec których orzeczono nakaz opróżnienia
lokalu z powodu znęcania się nad rodziną lub wykroczenia w sposób ra-
żący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu lub niewłaściwego

AA3lkwA=
AA
 z IV w za a z sz z ó wa

zachowania czyniącego uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku,

bądź gdy zajęcie lokalu nastąpiło bez tytułu prawnego (art. 17 OchrLokU).
Osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego są  zobowiązane do  dnia
opróżnienia lokalu co miesiąc uiszczać odszkodowanie (art. 18 OchrLokU).
Wysokość odszkodowania zależy od  tego, czy osoby zajmujące lokal są
uprawnione do lokalu zamiennego lub socjalnego.

oz zia 11. zier awa

1. C arakter i treś umowy. Umowa dzierżawy jest umową nazwaną,

której funkcją jest uregulowanie korzystania z  cudzej rzeczy przynoszącej
pożytki. Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać
dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony
lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu
umówiony czynsz (art. 693 § 1 KC).

2. Czynsz. Może być zastrzeżony w pieniądzach lub świadczeniach innego

rodzaju. Może być również oznaczony w ułamkowej części pożytków.

3. erminy. Dzierżawę zawartą na  czas dłuższy niż 30  lat poczytuje się
po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony (art. 695 § 1 KC).

. Wykonywanie zier awy. Dzierżawca powinien wykonywać swoje

prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki i nie może zmie-
niać przeznaczenia przedmiotu dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego
(art. 696 KC).

. aprawy konieczne. Dzierżawca ma obowiązek dokonywania napraw

niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie niepogorszo-
nym (art. 697 KC).

. o zier awa i bezp atne u ywanie. Bez zgody wydzierżawiającego

dzierżawca nie może oddawać przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bez-
płatnego używania ani go poddzierżawiać.
W  przypadku naruszenia powyższego obowiązku wydzierżawiający
może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia
(art. 698 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 12. Leasing 263

7. Prawo zastawu. Do  rzeczy ruchomych objętych ustawowym prawem

zastawu wydzierżawiającego należą także rzeczy służące do  prowadzenia
gospodarstwa lub przedsiębiorstwa, jeżeli znajdują się w obrębie przedmio-
tu dzierżawy (art. 701 KC).

8. Zwłoka z  zapłatą czynszu. Jeżeli dzierżawca dopuszcza się zwłoki

z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, a w wypadku
gdy czynsz jest płatny rocznie, jeżeli dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad
3 miesiące, wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowa-
nia terminu wypowiedzenia. Jednak wydzierżawiający powinien uprzedzić
dzierżawcę, udzielając mu dodatkowego 3-miesięcznego terminu do zapłaty
zaległego czynszu (art. 703 KC).

9. Zwrot przedmiotu dzierżawy. Po  zakończeniu dzierżawy dzierżawca

obowiązany jest, w braku odmiennej umowy, zwrócić przedmiot dzierżawy
w  takim stanie, w  jakim powinien się znajdować stosownie do  przepisów
o wykonywaniu dzierżawy (art. 705 KC).

10. Ograniczenie czynszu. Jeżeli dzierżawa kończy się przed upływem

roku dzierżawnego, dzierżawca obowiązany jest zapłacić czynsz w takim sto-
sunku, w jakim pożytki, które w tym roku pobrał lub mógł pobrać, pozostają
do pożytków z całego roku dzierżawnego (art. 707 KC).

11. Dzierżawa praw. Powyżej opisane zasady dotyczące dzierżawy rzeczy

stosuje się odpowiednio do dzierżawy praw (art. 709 KC).

Rozdział 12. Leasing

1. Charakter, treść i forma. Umowa leasingu jest umową nazwaną wpro-

wadzoną do  KC dnia 9.12.2000  r. (ustawa z  26.7.2000  r. o  zmianie ustawy
– Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 74, poz. 857). Przez umowę leasingu finansujący
zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz
od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać
tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożyt-
ków przez czas oznaczony, a  korzystający zobowiązuje się zapłacić finan-
sującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co naj-
mniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego
(art. 7091 KC).
Umowa leasingu powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.

AA3lkwA=
AA
264 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

2. Obowiązki finansującego. Do podstawowych obowiązków finansują-

cego należy:
• wydanie rzeczy korzystającemu w takim stanie, w jakim znajdowała się
ona w chwili wydania finansującemu przez zbywcę,
• wydanie korzystającemu razem z  rzeczą odpisu umowy ze  zbywcą lub
odpisów innych posiadanych dokumentów dotyczących tej umowy,
w szczególności odpisu dokumentu gwarancyjnego co do jakości rzeczy,
otrzymanego od zbywcy lub producenta (art. 7094 § 1 KC).
Finansujący nie odpowiada wobec korzystającego za  przydatność rzeczy
do umówionego użytku.

3. Utrata rzeczy. Jeżeli po wydaniu korzystającemu rzecz została utracona

z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności,
umowa leasingu wygasa. Jeżeli umowa leasingu wygasła z przyczyn określo-
nych powyżej, finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego
zapłacenia wszystkich przewidzianych w  umowie, a  niezapłaconych rat,
pomniejszonych o  korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty
przed umówionym terminem i  wygaśnięcia umowy leasingu oraz z  tytułu
ubezpieczenia rzeczy, a także naprawienia szkody.

4. Obowiązki korzystającego. Podstawowe obowiązki korzystającego to:

• utrzymanie rzeczy w  należytym stanie, w  szczególności dokonywanie
jej konserwacji i  napraw niezbędnych do  zachowania rzeczy w  stanie
niepogorszonym, z  uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego
używania,
• ponoszenie ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem rzeczy,
• niezwłoczne zawiadomienie finansującego o  konieczności dokonania
istotnej naprawy rzeczy, jeżeli w  umowie leasingu nie zostało zastrze-
żone, że  konserwacji i  napraw rzeczy dokonuje osoba mająca określone
kwalifikacje,
• umożliwienie finansującemu sprawdzenia rzeczy w zakresie określonym
powyżej,
• zapłata rat w umówionych terminach.

5. Używanie rzeczy. Korzystający powinien używać rzeczy i pobierać jej

pożytki w  sposób określony w  umowie leasingu, a  gdy umowa tego nie
określa – w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy
(art. 7099 KC).

6. Zmiany. Bez zgody finansującego korzystający nie może czynić w rzeczy

zmian, chyba że wynikają one z przeznaczenia rzeczy (art. 70910 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 12. Leasing 265

7. Wypowiedzenie. Jeżeli pomimo upomnienia na piśmie przez finansują-

cego korzystający narusza swoje obowiązki, finansujący może wypowiedzieć
umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły
termin wypowiedzenia.

8. Oddanie osobie trzeciej. Bez zgody finansującego korzystający nie

może oddać rzeczy do używania osobie trzeciej (art. 70912 § 1 KC). W razie
naruszenia powyższego obowiązku finansujący może wypowiedzieć umowę
leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin
wypowiedzenia.

9. Zwłoka korzystającego z zapłatą rat. W przypadku, gdy korzystający

dopuszcza się zwłoki z  zapłatą co  najmniej jednej raty, finansujący powi-
nien wyznaczyć na piśmie korzystającemu odpowiedni termin dodatkowy
do zapłacenia zaległości, z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu
wyznaczonego terminu może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem
natychmiastowym, chyba że  strony uzgodniły termin wypowiedzenia.
Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są  nieważne
(art. 70913 KC).

10. Zbycie rzeczy. W  razie zbycia rzeczy przez finansującego nabywca

wstępuje w stosunek leasingu na miejsce finansującego (art. 70914 § 1 KC).
Finansujący powinien niezwłocznie zawiadomić korzystającego o  zbyciu
rzeczy.

11. Spłata rat. W razie wypowiedzenia przez finansującego umowy leasin-

gu na skutek okoliczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność,
finansujący może żądać od  korzystającego natychmiastowego zapłacenia
wszystkich przewidzianych w  umowie, a  niezapłaconych rat, pomniejszo-
nych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umó-
wionym terminem i rozwiązania umowy leasingu (art. 70915 KC). Do zapłaty
przez korzystającego rat przed terminem płatności stosuje się odpowiednio
przepisy o sprzedaży na raty (art. 70917 KC).

12. Przeniesienie własności. Jeżeli finansujący zobowiązał się, bez dodat-

kowego świadczenia, przenieść na korzystającego własność rzeczy po upły-
wie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu, korzystający może żądać
przeniesienia własności rzeczy w terminie miesiąca od upływu tego czasu,
chyba że strony uzgodniły inny termin (art. 70916 KC).

AA3lkwA=
AA
266 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

13. Leasing bezpośredni. Do umowy, przez którą jedna strona zobowią-

zuje się oddać rzecz stanowiącą jej własność do używania albo do używania
i  pobierania pożytków drugiej stronie, a  druga strona zobowiązuje się za-
płacić właścicielowi rzeczy w umówionych ratach wynagrodzenie pieniężne,
równe co najmniej wartości rzeczy w chwili zawarcia tej umowy, stosuje się
odpowiednio przepisy regulujące umowę leasingu (art. 70918 KC).

Rozdział 13. Użyczenie

1. Charakter i  treść umowy. Umowa użyczenia jest umową nazwaną,

której celem jest uregulowanie nieodpłatnego korzystania z cudzych rzeczy.
Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu,
przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu
w tym celu rzeczy (art. 710 KC).

2. Wady rzeczy. Jeżeli rzecz użyczona ma  wady, użyczający obowiązany

jest do naprawienia szkody, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc
o wadach, nie zawiadomił go o nich. Zasady tej nie stosuje się, gdy biorący
mógł wadę z łatwością zauważyć.

3. Sposób używania. Jeżeli umowa nie określa sposobu używania rzeczy,

biorący może rzeczy używać w  sposób odpowiadający jej właściwościom
i przeznaczeniu (art. 712 § 1 KC). Bez zgody użyczającego biorący nie może
oddać rzeczy użyczonej osobie trzeciej do używania.

4. Koszty utrzymania. Biorący do używania ponosi zwykłe koszty utrzy-

mania rzeczy użyczonej. Jeżeli poczynił inne wydatki lub nakłady na rzecz,
stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlece-
nia (art. 713 KC).

5. Przypadkowa utrata. Biorący do  używania jest odpowiedzialny

za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, jeżeli używa jej w sposób
sprzeczny z umową albo z właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy, albo
gdy, nie będąc do tego upoważniony przez umowę ani zmuszony przez oko-
liczności, powierza rzecz innej osobie, a rzecz nie uległaby utracie lub uszko-
dzeniu, gdyby jej używał w sposób właściwy albo gdyby ją zachował u siebie
(art. 714 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 14. Pożyczka 267

6. Zakończenie. Umowa użyczenia zawarta na czas nieoznaczony kończy

się, gdy:
• biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo
• upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić.

7. Przedterminowe zakończenie. Użyczający może żądać zwrotu rzeczy,

chociażby umowa była zawarta na czas oznaczony, jeżeli:
• biorący używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową, właściwościami lub
przeznaczeniem rzeczy,
• biorący powierza rzecz innej osobie, nie będąc do  tego upoważniony
przez umowę ani zmuszony przez okoliczności, albo
• rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nieprzewidzianych
w chwili zawarcia umowy.

8. Solidarna odpowiedzialność. Jeżeli kilka osób wspólnie wzięło rzecz

do używania, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 717 KC).

9. Zwrot rzeczy. Po zakończeniu użyczenia biorący do używania obowiąza-

ny jest zwrócić użyczającemu rzecz w stanie niepogorszonym. Jednak bio-
rący nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem
prawidłowego używania. Jeżeli biorący do używania powierzył rzecz innej
osobie, obowiązek powyższy ciąży także na tej osobie.

10. Przedawnienie. Z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy przedawniają

się roszczenia:
• użyczającego przeciwko biorącemu do  używania o  naprawienie szkody
za uszkodzenie lub pogorszenie rzeczy,
• biorącego do  używania przeciwko użyczającemu o  zwrot nakładów
na rzecz oraz
• biorącego do  używania przeciwko użyczającemu o  naprawienie szkody
poniesionej wskutek wad rzeczy.

Rozdział 14. Pożyczka

1. Pojęcie i charakter. Pożyczka jest to umowa nazwana, której podstawo-

wą funkcją jest uregulowanie zasad udzielania kredytu w stosunkach obrotu
gospodarczego, tj. zasad korzystania z cudzego kapitału.
Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść
na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych
tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pie-

AA3lkwA=
AA
268 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

niędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości
(art. 720 KC). Jest to umowa konsensualna, dwustronnie zobowiązująca.
Do zawarcia umowy nie jest konieczne przeniesienie posiadania pieniędzy
lub rzeczy oznaczonych co do gatunku. Umowa pożyczki może mieć charak-
ter odpłatny lub nieodpłatny.

2. Strony umowy – dający pożyczkę i biorący pożyczkę

dający pożyczkę UMOWA POŻYCZKI biorący pożyczkę

3. Forma umowy. Umowa pożyczki, której wartość przekracza 1000 zł,

wymaga zachowania formy dokumentowej.

4. Prawa i obowiązki
a. Dającego pożyczkę

PRAWA I OBOWIĄZKI DAJĄCEGO POŻYCZKĘ

OBOWIĄZEK WYDANIA PRZEDMIOTU POŻYCZKI

Obowiązek dającego pożyczkę ustaje, jeżeli:
• odstępuje on od umowy; dający pożyczkę może odstąpić od umowy i odmówić
wydania przedmiotu pożyczki, jeżeli zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu
złego stanu majątkowego drugiej strony. Uprawnienie to nie przysługuje dającemu
pożyczkę, jeżeli w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony
wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć (art. 721 KC);
• roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ulegnie
przedawnieniu; roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki
przedawnia się z upływem 6 miesięcy od chwili, gdy przedmiot miał być wydany
(art. 722 KC).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WADY FIZYCZNE I PRAWNE RZECZY

Jeżeli rzeczy otrzymane przez biorącego pożyczkę mają wady, dający pożyczkę
obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził biorącemu przez to, że
wiedząc o wadach, nie zawiadomił go o nich. Przepisu powyższego nie stosuje się
w wypadku, gdy biorący mógł z łatwością wadę zauważyć (art. 724 KC).

UPRAWNIENIE DO ŻĄDANIA ZWROTU POŻYCZKI

Z chwilą nadejścia terminu oznaczonego w umowie może on żądać zwrotu pożyczki;
jeżeli termin zwrotu pożyczki nie został oznaczony w umowie, dający pożyczkę
powinien umowę wypowiedzieć. Roszczenie dającego pożyczkę o zwrot pożyczki
przedawnia się na zasadach ogólnych (art. 118 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Zlecenie 269

b. Biorącego pożyczkę

PRAWA I OBOWIĄZKI BIORĄCEGO POŻYCZKĘ

PRAWO ŻĄDANIA WYDANIA PRZEDMIOTU POŻYCZKI

OBOWIĄZEK ZWROTU POŻYCZKI W TERMINIE WSKAZANYM W UMOWIE

Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik obowiązany jest zwrócić
pożyczkę w ciągu 6 tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę (art. 723 KC).
Przepis ten ma charakter dyspozytywny i strony mogą dowolnie oznaczyć w umowie
termin zwrotu pożyczki, licząc od dnia jej wypowiedzenia przez wierzyciela. Biorący jest
zobowiązany do zapłaty odsetek tylko wtedy, gdy zastrzeżono je w umowie albo wynika
to z przepisów szczególnych.

Rozdział 15. Zlecenie

1. Charakter i treść. Umowa zlecenia jest umową nazwaną, której celem
jest uregulowanie świadczenia usług w postaci wykonania czynności prawnej
na  rzecz innej osoby. Jest to  umowa starannego działania – w  chwili za-
warcia umowy nie ma  możliwości ustalenia oznaczonego skutku lub stop-
nia, w jakim można go osiągnąć. Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie
zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego
zlecenie.
W braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykona-
nia czynności w imieniu dającego zlecenie.

2. Wynagrodzenie. Jeżeli ani z  umowy, ani z  okoliczności nie wynika,

że  przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je  bez wynagrodzenia,
za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie.

3. Zawodowe wykonywanie zleceń. Jeżeli ktoś zawodowo trudni się za-

łatwianiem czynności dla drugich, powinien, jeżeli nie chce zlecenia przyjąć,
zawiadomić o tym niezwłocznie dającego zlecenie. Taki sam obowiązek ciąży
na osobie, która dającemu zlecenie oświadczyła gotowość załatwiania czyn-
ności danego rodzaju.

4. Sposób wykonania. Przyjmujący zlecenie może bez uprzedniej zgody

dającego zlecenie odstąpić od wskazanego przez niego sposobu wykonania
zlecenia, jeżeli nie ma możności uzyskania jego zgody, a zachodzi uzasadnio-
ne przypuszczenie, że  dający zlecenie zgodziłby się na  zmianę, gdyby wie-
dział o istniejącym stanie rzeczy (art. 737 KC).

AA3lkwA=
AA
270 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

5. Powierzenie wykonania zlecenia osobie trzeciej. Przyjmujący zle-

cenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy:
• wynika to z umowy,
• wynika to ze zwyczaju albo
• jest do tego zmuszony przez okoliczności.
W takim przypadku obowiązany jest zawiadomić niezwłocznie dające-
go zlecenie o  osobie i  o  miejscu zamieszkania swego zastępcy i  w  razie
zawiadomienia odpowiedzialny jest tylko za  brak należytej staranności
w wyborze zastępcy. Zastępca odpowiedzialny jest za wykonanie zlecenia
także względem dającego zlecenie. Jeżeli przyjmujący zlecenie ponosi od-
powiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne czynności,
ich odpowiedzialność jest solidarna. W przypadku, gdy przyjmujący zlece-
nie powierzył wykonanie zlecenia innej osobie nie będąc do tego uprawnio-
ny, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa przy wykonywaniu zlecenia
utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny także
za utratę lub uszkodzenie przypadkowe, chyba że jedno lub drugie nastąpi-
łoby również wtedy, gdyby sam zlecenie wykonywał.

6. Obowiązki zleceniobiorcy. Przyjmujący zlecenie powinien udzielać

dającemu zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po wy-
konaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć mu spra-
wozdanie. Powinien mu wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla
niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym (art. 740 KC).

7. Używanie przedmiotów zleceniodawcy. Przyjmującemu zlecenie

nie wolno używać we  własnym interesie rzeczy i  pieniędzy dającego zle-
cenie. Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzebę wynikającą z wy-
konywania zlecenia powinien płacić dającemu zlecenie odsetki ustawowe
(art. 741 KC).

8. Wydatki i  zobowiązania zleceniobiorcy. Dający zlecenie powinien

zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należy-
tego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi. Ponadto powinien
zwolnić przyjmującego zlecenie od  zobowiązań, które ten w  powyższym
celu zaciągnął w imieniu własnym.

9. Zaliczka. Jeżeli wykonanie zlecenia wymaga wydatków, dający zlece-

nie powinien na żądanie przyjmującego udzielić mu odpowiedniej zaliczki
(art. 743 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Zlecenie 271

10. Termin płatności wynagrodzenia. W razie odpłatnego zlecenia wy-

nagrodzenie należy się przyjmującemu dopiero po wykonaniu zlecenia, chy-
ba że co innego wynika z umowy lub z przepisów szczególnych (art. 744 KC).

11. Zlecenie wspólne. Jeżeli kilka osób dało lub przyjęło zlecenie wspólnie,
ich odpowiedzialność względem drugiej strony jest solidarna (art. 745 KC).

12. Wypowiedzenie umowy. Dający zlecenie może je  wypowiedzieć

w  każdym czasie. W  takim przypadku dający zlecenie powinien jednak
zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należy-
tego wykonania zlecenia. Natomiast w przypadku odpłatnego zlecenia obo-
wiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowia-
dającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło
bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę.
Przyjmujący zlecenie może je  wypowiedzieć w  każdym czasie. Jednak
gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu,
przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za  szkodę. Nie można zrzec się
z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów.

13. Śmierć lub utrata zdolności do czynności prawnych. W braku od-

miennej umowy zlecenie nie wygasa wskutek:
• śmierci dającego zlecenie lub
• utraty przez niego zdolności do czynności prawnych.
Jeżeli jednak zgodnie z umową zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie po-
winien, gdyby z  przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć
szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedsta-
wiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej.
W braku odmiennej umowy zlecenie wygasa wskutek:
• śmierci przyjmującego zlecenie albo
• utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych.

14. Działanie po  wygaśnięciu zlecenia. Jeżeli zlecenie wygasło, uwa-

ża się je  pomimo to  za  istniejące na  korzyść przyjmującego zlecenie aż
do chwili, kiedy dowiedział się o jego wygaśnięciu (art. 749 KC).

15. Przedawnienie. Z upływem 2 lat przedawniają się roszczenia:

• o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydat-
ków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przed-
siębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to  samo dotyczy
roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom,

AA3lkwA=
AA
272 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

• z  tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przy-

sługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo oso-
bom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone.

Rozdział 16. Prowadzenie cudzych spraw bez

zlecenia

1. Charakter i  treść. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia jest po-

zaumownym źródłem stosunków zobowiązaniowych. Podstawą powstania
takiego zobowiązania jest dobrowolne prowadzenie cudzych spraw bez ty-
tułu prawnego (w cudzym interesie mogą być dokonane czynności prawne
i czynności faktyczne).

2. Obowiązki prowadzącego cudzą sprawę. Kto bez zlecenia prowadzi

cudzą sprawę, powinien działać:
• z korzyścią osoby, której sprawę prowadzi,
• zgodnie z prawdopodobną wolą tej osoby oraz
• przy zachowaniu należytej staranności.
Prowadzący cudzą sprawę bez zlecenia powinien w  miarę możności za-
wiadomić o tym osobę, której sprawę prowadzi i – stosownie do okolicz-
ności – albo oczekiwać jej zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki
osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć. Z czynności swych prowadzący
cudzą sprawę powinien złożyć rachunek oraz wydać wszystko, co przy pro-
wadzeniu sprawy uzyskał dla osoby, której sprawę prowadzi. Jeżeli działał
zgodnie ze swoimi obowiązkami, może żądać zwrotu uzasadnionych wydat-
ków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowią-
zań, które zaciągnął przy prowadzeniu sprawy.

3. Działanie wbrew woli zastąpionego. Kto prowadzi cudzą sprawę

wbrew wiadomej mu woli osoby, której sprawę prowadzi nie może żądać
zwrotu poniesionych wydatków i  jest odpowiedzialny za  szkodę, chyba
że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego.

4. Bezprawne zmiany. Jeżeli prowadzący cudzą sprawę dokonał zmian

w mieniu osoby, której sprawę prowadzi, bez wyraźnej potrzeby lub korzyści
tej osoby albo wbrew wiadomej mu jej woli, obowiązany jest przywrócić stan
poprzedni, a gdyby to nie było możliwe, naprawić szkodę. Nakłady może za-
brać z powrotem, o ile może to uczynić bez uszkodzenia rzeczy (art. 755 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Umowa komisu 273

5. Potwierdzenie zastąpionego. Potwierdzenie osoby, której sprawa była

prowadzona, nadaje prowadzeniu sprawy skutki zlecenia (art. 756 KC).

6. Ratowanie cudzego dobra. Kto w celu odwrócenia niebezpieczeństwa

grożącego drugiemu ratuje jego dobro, może żądać od niego zwrotu uzasad-
nionych wydatków, chociażby jego działanie nie odniosło skutku, i jest od-
powiedzialny tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 757 KC).

Rozdział 17. Umowa komisu

1. Pojęcie i  charakter. Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (ko-

misant) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizja) w zakresie działal-
ności swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych
na  rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w  imieniu własnym
(art. 765 KC). Umowa komisu jest umową nazwaną, odpłatną, konsensu-
alną, wzajemną, dwustronnie zobowiązującą. Jest to  umowa co  najmniej
jednostronnie handlowa, bowiem komisant zobowiązuje się do określonych
czynności w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa.

2. Typy

TYPY UMOWY KOMISU

UMOWA KOMISU KUPNA UMOWA KOMISU SPRZEDAŻY

Przy komisie kupna (komisant zobowiązuje
się nabyć na rachunek komitenta rzecz od
osoby trzeciej), komisant nabywa własność
rzeczy i ma obowiązek przenieść prawo
własności tej rzeczy na komitenta.
W przypadku komisu sprzedaży (komisant
zobowiązuje się zbyć rzecz, będącą
własnością komitenta), komitent zachowuje
prawo własności rzeczy do chwili jej zbycia
przez komisanta osobie trzeciej.

3. Przedmiot i strony. Przedmiotem umowy komisu mogą być tylko rzeczy

ruchome.

komisant komitent
(osoba zobowiązująca (osoba, na której
się do kupna lub UMOWA KOMISU rachunek działa
sprzedaży rzeczy) komisant)

AA3lkwA=
AA
274 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

4. Prawa i obowiązki
a. Komisant
PRAWA I OBOWIĄZKI KOMISANTA
OBOWIĄZEK WYKONANIA ZLECENIA ZGODNIE Z TREŚCIĄ UMOWY
Komisant ma obowiązek wykonania zlecenia zgodnie z treścią umowy, tj. kupna
lub sprzedaży rzeczy ruchomej na warunkach określonych w umowie, na rachunek
dającego zlecenie, ale w imieniu własnym (art. 765 KC). Komisant nie ma prawa bez
upoważnienia komitenta do udzielania osobie trzeciej kredytu lub zaliczki.
Jeżeli udzielił kredytu lub zaliczki, to działa na własne niebezpieczeństwo i ponosi
odpowiedzialność za niewypłacalność osoby trzeciej (art. 771 KC).
Jeżeli komisant sprzedał rzecz za cenę niższą od ceny oznaczonej przez komitenta,
zobowiązany jest zapłacić komitentowi różnicę (art. 768 § 1 KC). Komitent nie może
żądać zapłacenia różnicy, jeżeli zlecenie nie mogło być wykonane po cenie oznaczonej,
a zawarcie umowy sprzedaży uchroniło go od szkody (art. 768 § 3 KC).
Jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta,
ma obowiązek zawiadomić komitenta, aby ten oświadczył, czy uznaje czynność za
dokonaną na jego rachunek (zob. art. 768 § 2 KC).
Jeżeli umowa sprzedaży została zawarta przez komisanta na warunkach
korzystniejszych od warunków oznaczonych przez komitenta, komisant ma
obowiązek wydać uzyskaną korzyść komitentowi (art. 767 KC).

OBOWIĄZEK WYDANIA KOMITENTOWI WSZYSTKIEGO, CO PRZY WYKONANIU

ZLECENIA UZYSKAŁ
Komisant obowiązany jest wydać komitentowi wszystko, co przy wykonaniu zlecenia od
niego uzyskał, w szczególności powinien przelać na komitenta wierzytelność, którą
nabył na jego rachunek (art. 766 KC).

PRAWO SPRZEDAŻY RZECZY

Gdy rzecz jest narażona na zepsucie, komisant jest uprawniony do sprzedaży
rzeczy z zachowaniem należytej staranności, jeśli nie można czekać na zarządzenie
komitenta. Natomiast jeżeli interes komitenta tego wymaga – komisant jest
zobowiązany do sprzedaży rzeczy. O dokonaniu takiej sprzedaży powinien
niezwłocznie zawiadomić komitenta (art. 769 § 1 KC).

PRAWO DO ŻĄDANIA PROWIZJI

Komisantowi przysługuje prawo do żądania zapłacenia umówionej prowizji, która
stanowi wynagrodzenie za wykonanie zlecenia:
• roszczenie o zapłatę prowizji komisant nabywa z chwilą, gdy komitent otrzymał
rzecz lub cenę. Jeżeli umowa jest wykonywana częściami, komisant nabywa
roszczenie o prowizję w miarę wykonywania umowy (art. 772 § 1 KC),
• komisant ma prawo do żądania prowizji również wtedy, gdy umowa nie została
wykonana z przyczyn dotyczących komitenta (art. 772 § 2 KC).

USTAWOWE PRAWO ZASTAWU

Komisantowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach stanowiących
przedmiot komisu, dopóki te rzeczy znajdują się u niego lub u osoby, która je dzierży
w jego imieniu, albo dopóki może nimi rozporządzać za pomocą dokumentów. Prawo
zastawu służy zabezpieczeniu (art. 773 § 1 KC):
• roszczenia o prowizję,
• roszczenia o zwrot wydatków i zaliczek udzielonych komitentowi,
• roszczenia o zwrot należności wynikłych ze zleceń komisowych.
Wierzytelności komisanta wobec komitenta mogą być zaspokojone z wierzytelności
nabytych przez komisanta na rachunek komitenta i to z pierwszeństwem przed
wierzycielami komitenta (art. 773 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 17. Umowa komisu 275

b. Komitent

PRAWA I OBOWIĄZKI KOMITENTA

PRAWO ŻĄDANIA WYDANIA WSZYSTKIEGO, CO KOMISANT UZYSKAŁ PRZY

WYKONYWANIU ZLECENIA
Komitent może żądać, aby komisant wydał mu wszystko, co przy wykonaniu
zlecenia dla niego uzyskał, w szczególności komisant powinien przelać na
komitenta wierzytelność, którą nabył na jego rachunek. Takie uprawnienie komitenta
jest skuteczne także względem wierzycieli komisanta (art. 766 KC). Oznacza to,
że komitent może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu
od egzekucji, jeśli skierowanie do tego przedmiotu egzekucji narusza jego prawa
(art. 841 § 1 KPC).

PRAWO ŻĄDANIA ZAPŁATY RÓŻNICY

Jeżeli komisant sprzedał rzecz za cenę niższą od ceny oznaczonej przez komitenta
w umowie, komitent może żądać od komisanta zapłaty różnicy (art. 768 § 1 KC),
chyba że zlecenie nie mogło być wykonane po cenie oznaczonej, a zawarcie umowy
uchroniło komitenta od szkody (art. 768 § 3 KC).

PRAWO NIEUZNANIA CZYNNOŚCI ZA DOKONANEJ NA SWÓJ RACHUNEK

Jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta,
komitent może niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o wykonaniu zlecenia
oświadczyć, że nie uznaje czynności za dokonaną na jego rachunek (art. 768
§ 2 KC), chyba że zlecenie nie mogło być wykonane po cenie oznaczonej, a zawarcie
umowy uchroniło komitenta od szkody (art. 768 § 3 KC). Brak takiego oświadczenia jest
jednoznaczny z wyrażeniem zgody na wyższą cenę (art. 768 § 2 in fine KC).

OBOWIĄZEK ODEBRANIA RZECZY

Komitent ma obowiązek odebrania rzeczy. Jeżeli dopuścił się zwłoki, stosuje się
odpowiednio przepisy o skutkach zwłoki kupującego z odebraniem rzeczy sprzedanej
(art. 769 § 2, zob. art. 551 KC).

5. Stosunki prawne między komisantem a osobą trzecią. Komisanta

z osobą trzecią łączy stosunek sprzedaży regulowany przepisami KC. Szcze-
gólna regulacja w umowie komisu dotyczy rękojmi za wady fizyczne i prawne
rzeczy sprzedanej (art. 770 KC).
Komisant nie ponosi odpowiedzialności za ukryte wady fizyczne, jak rów-
nież za jego wady prawne, jeżeli przed zawarciem umowy podał to do wiado-
mości kupującego. Jednakże wyłączenie odpowiedzialności nie dotyczy wad
rzeczy, o których komisant wiedział lub z łatwością mógł sie dowiedzieć. Re-
gulacji tej nie stosuje się, jeżeli kupującym jest konsument (art. 770 KC).

AA3lkwA=
AA
276 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

6. Zakończenie komisu. Stosunek komisu wygasa na  skutek następują-

cych zdarzeń:
• wykonania zlecenia przez komisanta,
• upływu terminu oznaczonego w umowie.
Do  zakończenia stosunku komisu stosuje się odpowiednio art.  746–
749 KC, dotyczące zakończenia stosunku prawnego zlecenia.

Rozdział 18. Spółka

1. Regulacja i pojęcie spółki cywilnej. Spółka cywilna uregulowana jest

przepisami  KC (art.  860–875). Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązu-
ją się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie
w  sposób oznaczony, w  szczególności przez wniesienie wkładów (art.  860
§ 1 KC).

2. Umowa. Treścią stosunku obligacyjnego, jakim jest umowa spółki, jest

zobowiązanie co  najmniej dwóch wspólników do  działania w  sposób
oznaczony do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Z powyższego
wynika kilka warunków, które muszą być spełnione w  związku z  utworze-
niem spółki cywilnej.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Spółka 277

3. Warunki utworzenia spółki

WARUNKI UTWORZENIA SPÓŁKI

WSPÓLNIKÓW MUSI BYĆ CO NAJMNIEJ DWÓCH

Wspólnikami w spółce cywilnej mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. Zakłada się, że
mogą to być również handlowe spółki osobowe. Wspólnicy osiągają status członka spółki
w wyniku zawarcia umowy spółki. Możliwe jest uzyskanie członkostwa w spółce w wyniku
czynności zmiany umowy spółki (przyjęcie nowego członka) lub wstąpienia spadkobierców
w miejsce zmarłego wspólnika, jeżeli umowa spółki tak stanowi (art. 872 KC).
Przepisy nie ograniczają górnej granicy liczby wspólników.

WSPÓLNICY ZOBOWIĄZUJĄ SIĘ DO OSIĄGANIA WSPÓLNEGO CELU GOSPODARCZEGO

Zobowiązanie się wspólników do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego jest istotą
umowy spółki cywilnej. Konstytutywnym elementem tworzonej spółki jest zatem zaciąganie
zobowiązania wobec innych wspólników do dążenia do osiągnięcia wspólnego, a nie
indywidualnego celu gospodarczego.

REALIZACJA CELU GOSPODARCZEGO ODBYWA SIĘ POPRZEZ DZIAŁANIE W SPOSÓB

OZNACZONY, W SZCZEGÓLNOŚCI POPRZEZ WNIESIENIE WKŁADÓW
Sposób realizacji celu gospodarczego powinien zostać określony w umowie spółki
i do tego być faktycznie realizowany przez działanie wspólników. Działanie w sposób
oznaczony polega na tym, że wspólnicy, zobowiązując się do osiągnięcia wspólnego celu
gospodarczego, powinni określić sposób jego realizacji.
Zgodnie z art. 860 § 1 KC, jedną z form oznaczenia sposobu realizacji celu gospodarczego jest
wnoszenie do spółki wkładów. Wspólnicy mogą więc dokonać wyboru między sposobem
realizacji celu gospodarczego bez wnoszenia wkładów lub wniesieniem wkładów jako
podstawy przyszłej działalności. Wnosząc do spółki wkłady, wspólnicy mogą też określić
sposób ich wykorzystania.

MUSI BYĆ ZAWARTA UMOWA SPÓŁKI W FORMIE PISEMNEJ

Umowa spółki cywilnej jest zdarzeniem konstytutywnym, kreującym spółkę. Jest to umowa
konsensualna, zobowiązująca, odpłatna, przysparzająca i kauzalna.
Umowa spółki powinna być stwierdzona pismem. Jednak zastrzeżenie formy pisemnej
ma charakter ad probationem, gdyż brak jest sankcji nieważności (art. 860 § 2 KC). Jeżeli
jednak umowa miałaby np. przenosić własność nieruchomości, konieczna byłaby forma aktu
notarialnego pod rygorem nieważności.
Powstanie spółki cywilnej następuje z chwilą zawarcia umowy (choćby ustnie).

Spółka cywilna powstaje z chwilą zawarcia umowy spółki.

AA3lkwA=
AA
278 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

4. Majątek wspólników i wkłady. Spółka cywilna jest umową, na podsta-

wie której między wspólnikami powstaje stosunek zobowiązaniowy. Majątek
spółki cywilnej jest zatem majątkiem wspólnym wszystkich wspólników.
Objęty jest tzw. wspólnością do niepodzielnej ręki, czyli wspólnością łączną
(art. 863 KC).

MAJĄTEK PIERWOTNY MAJĄTEK NABYTY

Wszelkie mienie Wszelkie mienie nabyte
MAJĄTEK SPÓŁKI = wniesione do spółki + przez spółkę w czasie
tytułem wkładu. jej istnienia.

a. Wniesienie wkładów. Jednym ze  sposobów osiągnięcia wspólnego

celu gospodarczego jest wniesienie wkładów do spółki. Nie jest to jednak
obowiązek wspólników, ponieważ mogą oni realizować cele gospodarcze
w inny sposób. Ponadto, możliwe jest przyjęcie, że część wspólników wnosi
do spółki określony wkład, inni natomiast nie są obciążani takim obowiąz-
kiem. Należy wówczas określić w umowie spółki sposób współdziałania tych
wspólników. Możliwe są zarówno spółki, w których wszyscy wspólnicy wnie-
śli wkład, jak również spółki, do których w momencie tworzenia wspólnicy
nie wnieśli żadnych wkładów.
b. Charakter wkładów. Wkład wspólnika może polegać na:
• wniesieniu do spółki własności,
• wniesieniu do spółki innych praw albo
• świadczeniu usług.
c. Domniemanie równości wkładów. Domniemywa się, że wkłady wspól-
ników mają jednakową wartość (art. 861 § 2 KC). Oznacza to, że jeżeli wspól-
nicy nie określili wartości wkładów, które są wnoszone, to przyjmuje się ich
identyczną wartość, bez względu na wartość rzeczywistą. Jednak wspólnicy
mogą w umowie spółki wyraźnie określić wartość wkładów. Nie ma wówczas
zastosowania domniemanie z art. 861 KC. Domniemanie to może być także
obalone przez wspólnika, który wykaże, że wkłady mają różną wartość.
d. Cechy charakterystyczne wspólności łącznej. Zawarcie umowy spół-
ki cywilnej powoduje między wspólnikami specyficzną wspólność łączną,
zwaną inaczej wspólnością do  niepodzielnej ręki. Wspólność ta  obejmuje
zarówno wkłady wnoszone do spółki, jak i wszystkie składniki nabyte w toku
działalności spółki. Przyjęcie konstrukcji wspólności łącznej powoduje,
że utworzony majątek jest własnością wszystkich wspólników, a nie spół-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Spółka 279

ki. Spółka nie jest podmiotem uprawnionym z  tytułu praw majątkowych.

Wspólność łączna jest odrębnym majątkiem, który nie wchodzi w  skład
majątków poszczególnych wspólników.
Wspólność łączna jest to  wspólność bezudziałowa, dlatego też wspólników
spółki cywilnej obowiązuje zakaz rozporządzania udziałem w majątku wspól-
nym oraz w poszczególnych składnikach tego majątku (art. 863 § 1 KC).
W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału wspól-
nego majątku wspólników (art. 863 § 2 KC).
Wspólność łączna przekształca się we  wspólność ułamkową po  ustaniu
stosunku podstawowego wspólności łącznej, czyli w  przypadku spółki cy-
wilnej – po  ustaniu stosunku spółki. Ważną konsekwencją występowania
wspólności łącznej jest to, że  w  czasie trwania spółki wierzyciel osobisty
wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym ma-
jątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku
(art. 863 § 3 KC).
e. Pojęcie udziału. Użyte w art. 863 § 1 KC sformułowanie „udział” nie
może być utożsamiane z udziałem kapitałowym w majątku spółki, jako ozna-
czonym ułamkiem w stosunku do całości majątku. Pojęcie udziału oznacza
w tym przypadku udział bezułamkowy w majątku spółki, który uzyska cha-
rakter ułamkowy po rozwiązaniu spółki.
W  przepisach  KC występuje jeszcze inne znaczenie pojęcia „udział” –
na oznaczenie partycypacji w zysku i stratach (art. 867 § 1 KC).

5. Odpowiedzialność za zobowiązania. Odpowiedzialność wspólników

w spółce cywilnej jest odpowiedzialnością solidarną, osobistą, nieograniczo-
ną i pierwszorzędną.

AA3lkwA=
AA
280 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

SOLIDARNA
Za wspólne zobowiązania wspólników spółki cywilnej, wynikające ze stosunku spółki,
każdy ze wspólników ponosi odpowiedzialność solidarną. Każdy ze wspólników odpowiada
zatem za całość długu, a spełnienie świadczenia przez jednego z nich zwalnia pozostałych
wspólników. Odpowiedzialność solidarna dotyczy wyłącznie wspólników, a nie spółki.
Spółka cywilna nie posiada wyodrębnionego majątku, w związku z czym nie ponosi
odpowiedzialności solidarnej wraz ze wspólnikami. Odpowiedzialność solidarna odnosi się
do zobowiązań powstałych w czasie, gdy wspólnicy pozostawali w spółce z wyłączeniem
zobowiązań powstałych przed przystąpieniem wspólnika do spółki lub po jego wystąpieniu
ze spółki (wyr. SN z 24.7.1967 r., II CR 187/67, OSNCPiUS 1968, Nr 2, poz. 89).

OSOBISTA
Wierzyciel może
sięgnąć do majątku
osobistego wspólników
według swojego
wyboru. Wspólnik,
z którego majątku
nastąpiło zaspokojenie,
ma roszczenie
regresowe w stosunku
do pozostałych
wspólników.
NIEOGRANICZONA
Przepisy KC
nie przewidują
górnej granicy
odpowiedzialności
wspólników. Wysokość
ODPOWIEDZIALNOŚĆ odpowiedzialności
jest wyznaczona
zaciągniętymi
zobowiązaniami i nie
może ulec ograniczeniu
w stosunku do osób
trzecich.

PIERWSZORZĘDNA
Wierzyciel spółki nie ma obowiązku wykorzystania w pierwszej kolejności możliwości
zaspokojenia z majątku spółki (wspólności wspólników). Może on sięgnąć od razu do majątku
wspólników.

Odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej odnosi się do  wszystkich zo-

bowiązań bez względu na  źródło ich powstania i  charakter tego zobowiąza-
nia. Spółka nie ponosi natomiast odpowiedzialności za  zobowiązania osobi-
ste wspólników, które nie są zobowiązaniami spółki.

6. Prowadzenie spraw spółki. Prowadzenie spraw spółki należy do kom-

petencji wspólników, a wyjątkowo powierzane jest ono osobie trzeciej (zle-
ceniobiorcy, pracownikowi). Zgodnie z art. 865 § 1 KC, każdy wspólnik jest
uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki.
Możliwe są następujące warianty prowadzenia spraw w spółce cywilnej:
• sprawy spółki prowadzi jeden wspólnik,
• sprawy prowadzone są przez grupę wspólników,
• prowadzenie spraw spółki powierzone jest osobom trzecim.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Spółka 281

CZYNNOŚCI W SPÓŁCE

CZYNNOŚCI ZWYKŁE
Czynności zwykłego zarządu to te, które w normalnym toku działalności spółki
zapewniają prawidłowy jej przebieg.
Każdy wspólnik bez uprzedniej uchwały wspólników może prowadzić sprawy,
które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki. Jeżeli jednak przed
zakończeniem takiej sprawy chociażby jeden z pozostałych wspólników sprzeciwi się
jej prowadzeniu, potrzebna jest uchwała wspólników (art. 865 § 2 KC).

CZYNNOŚCI PRZEKRACZAJĄCE ZAKRES ZWYKŁYCH CZYNNOŚCI

Jeżeli czynności mają charakter czynności przekraczających zakres zwykłych
czynności spółki, konieczna jest uchwała wszystkich wspólników
(argumentum a contrario z art. 865 KC).

CZYNNOŚCI NAGŁE
Jeżeli czynność ma charakter nagły (nadzwyczajny), której zaniechanie mogłoby
narazić spółkę na niepowetowane straty, każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały
ją zrealizować (art. 865 § 3 KC).

Jeżeli wymagana jest uchwała wspólników, to  – co  do  zasady – zapada
ona jednomyślnie. Umowa spółki może jednak wprowadzić odmienne za-
sady podejmowania uchwał odpowiednią większością głosów (zwykłą, bez-
względną, kwalifikowaną) z uwzględnieniem odpowiedniego kworum.

7. Reprezentacja. Polega na  dokonywaniu czynności prawnych związa-

nych ze składaniem i przyjmowaniem oświadczeń woli. Każdy wspólnik
jest umocowany do reprezentowania spółki.
a. Zasady reprezentacji. W przypadku spółki cywilnej zasady reprezen-
tacji spółki zostały powiązane z  zasadami prowadzenia jej spraw. Zgodnie
z art. 866 KC, w braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy
wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach,
w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw.
Z brzmienia art. 866 KC wynika, że – tak jak w przypadku prowadzenia spraw
– zasady reprezentacji w spółce cywilnej uzależnione są od charakteru doko-
nywanych czynności.

AA3lkwA=
AA
282 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

CZYNNOŚCI W SPÓŁCE

CZYNNOŚCI ZWYKŁE
Każdy wspólnik może reprezentować spółkę bez uprzedniej uchwały wspólników,
jeżeli dotyczy to czynności, które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki.
Jeżeli jednak przed zakończeniem takiej czynności chociażby jeden z pozostałych
wspólników wyraził swój sprzeciw, potrzebna jest uchwała wspólników
(art. 866 w zw. z art. 865 § 2 KC).

CZYNNOŚCI PRZEKRACZAJĄCE ZAKRES ZWYKŁYCH CZYNNOŚCI

Jeżeli czynności reprezentacyjne mają charakter spraw przekraczających zakres
zwykłych czynności spółki, konieczna jest uchwała wszystkich wspólników.

CZYNNOŚCI NAGŁE
Wspólnik ma prawo reprezentowania spółki, jeżeli realizuje czynność nagłą, której
zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty
(art. 866 w zw. z art. 865 § 3 KC).

b. Szczególne zasady reprezentacji. Wspólnicy w  umowie spółki oraz

w  uchwale wspólników mogą przyjąć szczególne zasady reprezentacji,
np.  polegające na  konieczności współdziałania dwóch wspólników, wspól-
nika z pełnomocnikiem, dwóch pełnomocników. Mogą być także wprowa-
dzone inne reguły upoważniające niektórych wspólników do samodziel-
nego działania łącznie z inną osobą.
c. Przedstawicielstwo i  pełnomocnictwo. Wspólnik dokonujący czyn-
ności prawnych działa jako przedstawiciel ustawowy. Poza wspólnikami
spółkę mogą reprezentować pełnomocnicy. Pełnomocnictwo udzielane jest
przez wspólników zgodnie z zasadami reprezentacji spółki.
Zarówno przedstawiciel ustawowy (wspólnik), jak i pełnomocnik, działa-
ją w imieniu wszystkich wspólników oraz swoim własnym.
d. Prokura. Spółka cywilna nie może udzielić prokury.

8. Zyski. Zysk brutto jest to część majątku pozostająca po odjęciu od ogólnej

wartości majątku wkładów do spółki. Czysty zysk to część majątku pozosta-
jąca po odjęciu od zysku brutto zobowiązań wymagalnych. Udział w zysku
to ustalony stopień partycypacji w wypracowanej nadwyżce bilansowej.

9. Straty. Strata ma miejsce, gdy na koniec roku obrotowego wartość akty-

wów majątkowych po  potrąceniu wymagalnych zobowiązań i  wymagal-
nych zobowiązań publicznoprawnych jest niższa od pierwotnej wartości
wnoszonych do  spółki wkładów. Nie dotyczy to  wkładów polegających
na świadczeniu pracy lub pozwoleniu używania rzeczy.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Spółka 283

10. Rok obrachunkowy. Zasadą jest, że rokiem obrachunkowym jest rok

kalendarzowy.

11. Zasady udziału w  zyskach i  stratach. Zgodnie z  art.  867 §  1  KC,

każdy wspólnik jest uprawniony do  równego udziału w  zyskach i  uczest-
niczy w tym samym stosunku w stratach, bez względu na rodzaj i wartość
wkładu. Jednak wspólnicy mogą w umowie zmienić zasady podziału zysku
i  uczestniczenia w  stratach, w  szczególności przez odpowiednie określenie
stosunkowe. Poziom udziału w  zyskach nie musi odpowiadać poziomowi
partycypacji w stratach. W szczególności można zwolnić niektórych wspól-
ników od udziału w stratach.
Jednak przyjęcie zwolnienia od  udziału w  stratach musi powodować,
że chociażby jeden wspólnik musi być obciążony stratami spółki.
Niemożliwe jest wyłączenie wspólnika od udziału w zyskach.
Udział w  stratach „ujawnia” się na  koniec roku obrachunkowego. Jeże-
li wspólnik nie rekompensuje strat, pomimo że  był do  tego zobowiązany,
udział w stratach przekształca się w odpowiedzialność wobec spółki za po-
wstałe zobowiązania. Zwolnienie wspólnika z udziału w stratach nie powo-
duje skutku w postaci uchylenia nieograniczonej odpowiedzialności mająt-
kiem osobistym za zobowiązania spółki.

12. Podział i wypłata zysków. Wspólnik może żądać podziału i wypłaty

zysków dopiero po rozwiązaniu spółki, a gdy spółka została zawarta na czas
dłuższy (tj. dłuższy niż rok), wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysku
z  końcem każdego roku obrachunkowego. Należy odróżnić żądanie po-
działu od żądania wypłaty zysku.

ŻĄDANIE

PODZIAŁU ZYSKU WYPŁATY ZYSKU

Żądanie podziału zysku polega na ustaleniu,
jaka część wypracowanego zysku przypadnie na
wspólnika. Samo żądanie nie jest równoznaczne
z wypłatą zysku. Żądanie podziału, tj. ustalenia,
czy zysk przysługuje, czy nie i w jakiej części, może
nie być uzupełnione żądaniem wypłaty, a np.
przekazaniem na fundusze zapasowe, rozwojowe.
Żądanie wypłaty wiąże się z już
ustalonym i określonym zyskiem
i polega na roszczeniu wypłaty na
rzecz wspólnika lub na wskazany
cel. Wspólnicy mogą podjąć
uchwałę o wypłaceniu zysku,
np. na cele charytatywne.

13. Wystąpienie wspólnika. Wystąpienie wspólnika to zdarzenie prawne,

które powoduje, że stosunek spółki ustaje wobec poszczególnych wspólni-
ków, a trwa dalej w stosunku do pozostałych.

AA3lkwA=
AA
284 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

a. Przyczyny. Przyczyną powodującą wystąpienie wspólnika jest wypowie-

dzenie udziału. Wypowiedzenie udziału należy rozumieć jako wypowiedze-
nie stosunku członkostwa w spółce. Ustanie stosunku członkostwa powodu-
je również śmierć wspólnika. Zdarzenie to ma jednak charakter szczególny,
ponieważ trudno zaliczyć je  do  kategorii związanych z  podejmowanymi
czynnościami prawnymi.
b. Wypowiedzenie udziału. Wypowiedzenie udziału może być następ-
stwem czynności wspólnika lub wierzyciela wspólnika.

WYPOWIEDZENIE UDZIAŁU

PRZEZ WSPÓLNIKA PRZEZ WIERZYCIELA

Wspólnik może wypowiedzieć spółkę:
• z zachowaniem terminu wypowiedzenia
na 3 miesiące przed zakończeniem roku
obrachunkowego, jeżeli umowa została
zawarta na czas nieoznaczony,
• bez zachowania terminów
wypowiedzenia, z ważnych powodów,
jeżeli spółka jest zawarta na czas
nieoznaczony,
• bez zachowania terminów
wypowiedzenia, z ważnych powodów,
jeżeli spółka zawarta jest na czas
oznaczony,
• z zachowaniem terminów
wypowiedzenia określonych w umowie
spółki (niekoniecznie ze skutkiem na
koniec roku obrachunkowego i na
3 miesiące przed jego zakończeniem),
jeżeli wspólnicy tak postanowią.
Wierzyciel wspólnika może wypowiedzieć
udział wspólnika w spółce, jeżeli:
• uprzednio zajęto prawa przysługujące
wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze
spółki lub jej rozwiązania,
• wypowiedzenia dokonuje osobisty
wierzyciel wspólnika, a nie wierzyciel
spółki,
• została wcześniej (w ciągu 6 ostatnich
miesięcy) przeprowadzona bezskutecznie
egzekucja z ruchomości wspólnika.
Wypowiedzenie udziału przez wierzyciela
może nastąpić bez względu na to, czy
spółka została zawarta na czas określony,
czy czas nieokreślony. Wypowiedzenie
powinno nastąpić z wyprzedzeniem
3-miesięcznym, a jeżeli umowa spółki
przewiduje termin krótszy, wierzyciel może
z tego terminu skorzystać.

c. Skutki wypowiedzenia. W wyniku wypowiedzenia udziału kończy się

stosunek prawny łączący wspólnika z pozostałymi wspólnikami. Oświad-
czenie woli powinno być złożone pozostałym wspólnikom.
d. Śmierć wspólnika. Również śmierć wspólnika powoduje ustanie
w stosunku do niego stosunku spółki. Jednak zgodnie z art. 872 KC, można
w umowie zastrzec, że spadkobiercy wejdą do spółki na miejsce wspólnika.
Jeżeli spadkobierców jest kilku, powinni oni wskazać spółce osobę, która bę-
dzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, dopóty pozostali wspól-
nicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w  zakresie prowadzenia
spraw spółki. Jeżeli spadkobiercy wstępują w  miejsce wspólnika, nie mają
zastosowania zasady rozliczania ze  spadkobiercami zmarłego wspólnika.
Natomiast w przypadku, gdy spadkobiercy nie wstępują w prawa wspólnika

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 18. Spółka 285

lub wspólnik występuje za wypowiedzeniem, sposób rozliczania jest określo-

ny w art. 871 KC.
e. Rozliczenia z występującym wspólnikiem. Wspólnikowi występujące-
mu ze spółki zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do uży-
wania, oraz wypłaca się w  pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną
w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia – wartość, którą wkład ten
miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego
na  świadczeniu usług albo na  używaniu przez spółkę rzeczy należących
do wspólnika.
Ponadto wypłaca się występującemu wspólnikowi w pieniądzu taką część
wartości wspólnego majątku pozostałego po  odliczeniu wartości wkładów
wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący
wspólnik uczestniczył w zyskach spółki. Strony mogą jednak ustalić inne
zasady rozliczeń.

14. Rozwiązanie i likwidacja. Rozwiązanie spółki jest zdarzeniem praw-

nym, które skutkuje ustaniem stosunku spółki jednocześnie względem
wszystkich wspólników.
Przyczynami rozwiązania spółki mogą być:
• nastąpienie zdarzenia, które zgodnie z postanowieniami umowy prowadzi
do  rozwiązania spółki (np.  upływ określonego w  umowie czasu trwania
spółki),
• osiągnięcie celu spółki, dla którego została ona utworzona,
• niemożliwość osiągnięcia zamierzonego celu,
• sytuacja, w której w spółce miałby pozostać tylko jeden wspólnik,
• zgoda wszystkich wspólników wyrażona w formie jednomyślnej uchwały,
• orzeczenie sądu na podstawie żądania wspólnika (z ważnych powodów).
Spółka ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika.

15. Przedłużenie umowy. W przypadku, gdy pomimo istnienia przewidzia-

nych w umowie powodów rozwiązania spółki trwa ona nadal za zgodą wszyst-
kich wspólników, poczytuje się ją za przedłużoną na czas nieoznaczony.

16. Przekształcenie wspólności łącznej w  ułamkową. Z chwilą roz-

wiązania spółki do wspólności wspólników stosuje się odpowiednio przepisy
o wspólności w częściach ułamkowych.
Oznacza to, że od momentu rozwiązania każdy ze wspólników może roz-
porządzać swoim udziałem w majątku wspólnym. Natomiast pożytki i inne
przychody z  rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w  stosunku
do wielkości udziałów. W takim samym stosunku współwłaściciele pono-

AA3lkwA=
AA
286 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

szą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. W przypadku spółki cy-

wilnej uzyskane po  jej rozwiązaniu pożytki i  inne przychody przypadają
wspólnikom rozwiązanej spółki lub ich następcom prawnym.

17. Skutki rozwiązania spółki. Z majątku pozostałego po zapłaceniu dłu-

gów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio prze-
pisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą
nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w  takim sto-
sunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki (art. 875 KC). Postępowanie
likwidacyjne nie jest obligatoryjne.

Rozdział 19. Poręczenie

1. Charakter i  treść. Poręczenie jest umową nazwaną, której celem jest

umocnienie odpowiedzialności dłużnika wobec wierzyciela. Jest to umowa
zobowiązująca, odpłatna lub nieodpłatna, ale nie jest wzajemna. Treścią
poręczenia jest zobowiązanie poręczyciela wobec wierzyciela do wykonania
zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał swojego zobowią-
zania. Oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności
złożone na piśmie.

2. Brak zdolności dłużnika. W razie poręczenia za dług osoby, która nie

mogła się zobowiązać z powodu braku zdolności do czynności prawnych, po-
ręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik główny, jeżeli w chwili
poręczenia o braku zdolności tej osoby wiedział lub z łatwością mógł się do-
wiedzieć (art. 877 KC).

3. Dług przyszły. Można poręczyć za dług przyszły do wysokości z góry

oznaczonej (art.  878 §  1  KC). Bezterminowe poręczenie za  dług przyszły
może zostać przed powstaniem długu odwołane w każdym czasie.

4. Zakres poręczenia. O zakresie zobowiązania poręczyciela decyduje każ-

doczesny zakres zobowiązania dłużnika.
Jednak czynność prawna dokonana przez dłużnika z  wierzycielem
po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela.

5. Opóźnienie. W przypadku, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świad-

czenia, wierzyciel powinien zawiadomić o tym niezwłocznie poręczyciela.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 19. Poręczenie 287

6. Odpowiedzialność poręczyciela. W braku odmiennego zastrzeżenia

poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny (art. 881 KC).

7. Ponaglenie wierzyciela. Jeżeli termin płatności długu nie jest ozna-

czony albo jeżeli płatność długu zależy od wypowiedzenia, poręczyciel może
po upływie 6 miesięcy od daty poręczenia, a jeżeli poręczył za dług przyszły
– od daty powstania długu, żądać, aby wierzyciel wezwał dłużnika do za-
płaty albo z  najbliższym terminem dokonał wypowiedzenia. Jeżeli wie-
rzyciel nie uczyni zadość powyższemu żądaniu, zobowiązanie poręczyciela
wygasa.

8. Zarzuty wobec wierzyciela. Poręczyciel może podnieść przeciwko

wierzycielowi wszelkie zarzuty, które przysługują dłużnikowi. W  szcze-
gólności poręczyciel może potrącić wierzytelność przysługującą dłużnikowi
względem wierzyciela (art. 883 § 1 KC). Poręczyciel nie traci powyższych za-
rzutów, nawet jeżeli dłużnik zrzekł się ich albo uznał roszczenie wierzyciela.
W przypadku śmierci dłużnika poręczyciel nie może powoływać się na ogra-
niczenie odpowiedzialności spadkobiercy wynikające z  przepisów prawa
spadkowego.

9. Wezwanie dłużnika do sprawy. Poręczyciel, przeciwko któremu wie-

rzyciel dochodzi roszczenia, powinien niezwłocznie zawiadomić dłużnika
i wezwać go do wzięcia udziału w sprawie. Jeżeli dłużnik nie weźmie udziału
w sprawie, nie może on podnieść przeciwko poręczycielowi zarzutów, które
mu przysługiwały przeciwko wierzycielowi, a których poręczyciel nie pod-
niósł z tego powodu, że o nich nie wiedział.

10. Zawiadomienie dłużnika o  zapłacie. Poręczyciel powinien nie-

zwłocznie zawiadomić dłużnika o  dokonanej przez siebie zapłacie długu,
za który poręczył. Gdyby tego nie uczynił, a dłużnik zobowiązanie wykonał,
nie może żądać od dłużnika zwrotu tego, co sam wierzycielowi zapłacił, chy-
ba że dłużnik działał w złej wierze (art. 885 KC).

11. Zawiadomienie poręczyciela o  wykonaniu. Jeżeli poręczenie

udzielone zostało za  wiedzą dłużnika, dłużnik powinien niezwłocznie za-
wiadomić poręczyciela o  wykonaniu zobowiązania. Gdyby tego nie uczy-
nił, poręczyciel, który zaspokoił wierzyciela, może żądać od dłużnika zwrotu
tego, co wierzycielowi zapłacił, chyba że działał w złej wierze (art. 886 KC).

AA3lkwA=
AA
288 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

Rozdział 20. Darowizna

1. Charakter i  treść. Umowa darowizny to  umowa nazwana, umożli-

wiająca dokonywanie przysporzeń majątkowych bez ekwiwalentu. Tre-
ścią umowy darowizny jest zobowiązanie się darczyńcy do  bezpłatnego
świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna
jest umową konsensualną, jednostronnie zobowiązującą. Jednak sto-
suje się do niej wprost postanowienia art. 155, art. 510 § 1 i art. 1052 KC,
co prowadzi w zakresie jej wykonania do wystąpienia jednocześnie skutku
rozporządzającego.

2. Nieodpłatność. Podstawową cechą darowizny jest jej nieodpłatność,

tj. brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia dar-
czyńcy. Zgodnie z art. 889 KC, nie stanowią darowizny następujące bezpłat-
ne przysporzenia:
• gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulo-
wanej innymi przepisami Kodeksu cywilnego,
• gdy ktoś zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabył, albo które nabył
w taki sposób, że w razie zrzeczenia się prawo jest uważane za nienabyte.

3. Forma umowy. Zasadniczo zawarcie umowy darowizny wymaga zacho-

wania formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Jednak spełnie-
nie świadczenia, pomimo niezachowania tej formy, czyni darowiznę ważną.
Nie uchybia to przepisom, które za względu na przedmiot darowizny wyma-
gają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron (art. 890 KC).

4. Odpowiedzialność darczyńcy. Darczyńca obowiązany jest do napra-

wienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zo-
bowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażące-
go niedbalstwa (art. 891 § 1 KC). W przypadku, gdy darczyńca opóźnia się
ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek
za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa.

5. Odpowiedzialność za wady rzeczy. Jeżeli rzecz darowana ma wady,

darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdaro-
wanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie
właściwym. Powyższej zasady nie stosuje się, gdy obdarowany mógł z ła-
twością wadę zauważyć.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 20. Darowizna 289

6. Polecenie. Darowizna może być obciążona poleceniem. Polega ono

na  nałożeniu przez darczyńcę na  obdarowanego obowiązku oznaczonego
działania lub zaniechania, bez czynienia kogokolwiek wierzycielem.
Darczyńca, który wykonał zobowiązanie wynikające z  umowy darowi-
zny, może żądać wypełnienia polecenia, chyba że ma ono wyłącznie na celu
korzyść obdarowanego (art. 894 § 1 KC). Natomiast po śmierci darczyńcy
wypełnienia polecenia mogą żądać spadkobiercy darczyńcy, a jeżeli polece-
nie ma na względzie interes społeczny – także właściwy organ państwowy.
Zgodnie z art. 895 § 1 KC, obdarowany może odmówić wypełnienia po-
lecenia, jeżeli jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków.
Natomiast jeżeli wypełnienia polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobier-
cy, obdarowany może zwolnić się przez wydanie przedmiotu darowizny
w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje.
Zasady tej nie stosuje się, gdy wypełnienia polecenia żąda właściwy or-
gan państwowy.

7. Niedostatek darczyńcy. Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca po-

padnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego
jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak:
• do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo
• do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyj-
nych.
Jednak obdarowany może zwolnić się od tego obowiązku, zwracając dar-
czyńcy wartość wzbogacenia.

8. Odwołanie darowizny niewykonanej. Darczyńca może odwołać da-

rowiznę jeszcze niewykonaną w sytuacji, gdy po zawarciu umowy jego stan
majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić:
• bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do  jego
usprawiedliwionych potrzeb albo
• bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimenta-
cyjnych.

9. Odwołanie darowizny wykonanej. Darczyńca może odwołać daro-

wiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego
rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 KC).
Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie
do  przepisów o  bezpodstawnym wzbogaceniu. Od  chwili zdarzenia uza-
sadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na  równi
z  bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z  obowiązkiem
zwrotu. W myśl art. 899 § 1 KC darowizna nie może być odwołana z powo-

AA3lkwA=
AA
290 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

du niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. W  przy-

padku, gdy w  chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do  czyn-
ności prawnych, przebaczenie jest skuteczne pod warunkiem, że nastąpiło
z dostatecznym rozeznaniem.
Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z  powodu nie-
wdzięczności tylko wtedy:
• gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo
• gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub
• umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć dar-
czyńcy.
Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym upraw-
niony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

10. Forma odwołania darowizny. Zgodnie z art. 900 KC, odwołanie da-

rowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie.

Rozdział 21. Renta

1. Pojęcie i  charakter umowy. Renta jest umową nazwaną, której rola

polega na zagwarantowaniu prawnej podstawy otrzymywania przez upraw-
nionego środków utrzymania (alimentacyjna funkcja renty). Jak stanowi
art.  903  KC, przez umowę renty jedna ze  stron zobowiązuje się względem
drugiej do określonych świadczeń okresowych w pieniądzu lub w rzeczach
oznaczonych tylko co do gatunku. W konstrukcji prawnej umowy renty wy-
różnia się ogólne uprawnienie do renty i uprawnienia szczególne do ozna-
czonych, kolejnych świadczeń rentowych.

UPRAWNIENIA

OGÓLNE UPRAWNIENIE DO RENTY SZCZEGÓLNE UPRAWNIENIA DO

Ogólne prawo do renty jest świadczeniem
osobistym, tj. związanym ściśle z osobą
uprawnionego. Z uwagi na to prawo do
renty nie ulega przedawnieniu; przedawniają
się natomiast po upływie 3 lat roszczenia
o poszczególne świadczenia rentowe (raty
rentowe, zob. art. 118 zd. 2 KC).
KOLEJNYCH ŚWIADCZEŃ RENTOWYCH
Byt prawny szczególnych uprawnień
zależy od istnienia ogólnego umownego
prawa do renty, choć ich los prawny
jest w pewnym zakresie (np. jeśli chodzi
o przedawnienie) samodzielny.

Umowa renty jest umową jednostronnie zobowiązującą, konsensualną.

Może być zawarta jako odpłatna (świadczenia okresowe na rzecz uprawnio-
nego są wypłacane w zamian za złożony przez niego kapitał) lub nieodpłat-

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 21. Renta 291

na. Zgodnie z art. 906 KC, do renty ustanowionej za wynagrodzeniem sto-

suje się odpowiednio przepisy o  sprzedaży, zaś do  renty ustanowionej bez
wynagrodzenia stosuje się przepisy o darowiźnie.

2. Przedmiot. Przedmiotem zobowiązania rentowego (świadczeniem głów-

nym) są powtarzające się (okresowe) wypłaty sum pieniężnych lub świad-
czenie rzeczy oznaczonych gatunkowo.

3. Forma umowy. Umowa renty powinna być dla celów dowodowych

stwierdzona pismem (art.  9031  KC). Jednak w  wypadku zawarcia umowy
renty nieodpłatnej wymagana jest pod rygorem nieważności forma aktu no-
tarialnego (art. 906 § 2 w zw. z art. 890 KC). Podobnie w przypadku zawar-
cia umowy renty odpłatnej, polegającej na przeniesieniu na zobowiązanego
do świadczenia rat rentowych prawa własności nieruchomości (użytkowania
wieczystego), powinna być dochowana pod rygorem nieważności szczegól-
na forma aktu notarialnego (art. 158 i 237 KC).

4. Skutki prawne zawarcia umowy renty. Regulacja skutków zawarcia

umowy renty jest bardzo ogólna. Ustawodawca odsyła do przepisów o sprze-
daży albo darowiźnie (art.  906  KC). Gdy renta została ustanowiona jako
odpłatna, uprawniony do świadczeń okresowych odpowiada wobec drugiej
strony umowy za wykonanie swego świadczenia według zasad odnoszących
się do umowy sprzedaży, w tym odpowiada z tytułu rękojmi za wady rzeczy,
gdy przedmiotem jego świadczenia było przeniesienie na  kontrahenta
(wypłacającego rentę) własności rzeczy.
W przypadku, gdy renta jest nieodpłatna, obowiązki umowne ciążą tylko
na stronie zobowiązanej do spełniania świadczenia rentowego.

5. Termin płatności renty. Zgodnie z  art.  904  KC, jeżeli nie oznaczono
inaczej terminów płatności renty, rentę pieniężną należy płacić miesięcznie
z góry, a rentę polegającą na świadczeniach w rzeczach oznaczonych tylko
co  do  gatunku należy uiszczać w  terminach wynikających z  właściwości
świadczenia i celu renty.

6. Śmierć uprawnionego. Jeżeli uprawniony dożył dnia płatności renty

płatnej z góry, należy mu się całe świadczenie przypadające za dany okres.
Renta płatna z dołu powinna być zapłacona za czas do dnia, w którym obo-
wiązek ustał (art. 905 KC).

7. Zakończenie stosunku prawnego. Renta może być ustanowiona jako

renta dożywotnia (na okres życia uprawnionego rencisty). Termin końco-

AA3lkwA=
AA
292 Część IV. Zobowiązania – część szczegółowa

wy obowiązku spełniania świadczenia rentowego może być także oznaczony

w inny sposób. Z chwilą nadejścia takiego terminu obowiązek ten wygasa,
a stosunek prawny renty ulega zakończeniu.
Obowiązek spełniania świadczenia rentowego wygasa z chwilą śmierci renci-
sty, co jest związane z osobistym charakterem uprawnienia do renty.
Umowa renty nieodpłatnej może wygasnąć przez odwołanie złożone przez
świadczącego rentę, w przypadku gdy po zawarciu umowy jego stan mająt-
kowy uległ takiej zmianie, że wykonanie renty nie może nastąpić (art. 896
w zw. z art. 906 § 2 KC) bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania od-
powiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla
ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

8. Renta pozaumowna. Artykuł 903 i n. KC na mocy art. 907 § 1 KC sto-

suje się w braku przepisów szczególnych także w wypadku, gdy renta wy-
nika ze źródeł pozaumownych. Oprócz podstawy umownej, tytułem prawa
do renty może być:
• przepis ustawy (renty alimentacyjne przewidziane w  KRO; zob.  też
art. 938 KC),
• jednostronne oświadczenie woli (np. testament zawierający odpowiedni
zapis; zob. art. 968 KC).
Ponadto, obok umowy renty podstawą świadczeń rentowych może
być inna umowa (np. umowa dożywocia czy darowizny; zob. art. 908 § 2,
art. 913 § 1 i art. 914 oraz art. 897 KC).
Jeżeli obowiązek płacenia renty wynika z  ustawy, każda ze  stron może
w razie zmiany stosunków żądać zmiany wysokości lub czasu trwania ren-
ty, chociażby wysokość renty i czas jej trwania były ustalone w orzeczeniu
sądowym lub w umowie (art. 907 § 2 KC). W przypadkach uregulowanych
przepisami ustawowymi, które przyznają prawo do renty, świadczenia rento-
we mogą ulec kapitalizacji, tj. zastąpieniu prawa do rat rentowych przez jed-
norazowe świadczenie stanowiące równowartość renty jako całości.

Rozdział 22. Dożywocie

1. Charakter i cel. Dożywocie jest to umowa nazwana, która służy uregu-

lowaniu stosunków w zakresie alimentacji (art. 908–916 KC). Jest to umowa
zobowiązująca, odpłatna, wzajemna i losowa.

2. Treść. Treścią dożywocia jest zobowiązanie właściciela nieruchomości

do  przeniesienia jej własności na  nabywcę oraz zobowiązanie wzajemne

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 22. Dożywocie 293

nabywcy do  zapewnienia dożywotniego utrzymania zbywcy, ewentualnie

osoby bliskiej tego podmiotu (dożywotnika).
Jeśli strony nie określą bliżej treści świadczenia nabywcy nieruchomości,
obowiązany jest on do przyjęcia uprawnionego do siebie jako domownika,
dostarczenia mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapew-
nienia odpowiedniej pomocy i  pielęgnowania w  chorobie oraz sprawie-
nia własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym.
Możliwe jest także określenie tych świadczeń w postaci renty.

3. Uprawnienia dożywotnika. Są  niezbywalne, ale także wzmocnione

poprzez traktowanie dożywocia jako obciążenia nieruchomości, do którego
stosuje się odpowiednio przepisy o prawach bezwzględnych i ograniczonych
prawach rzeczowych. W efekcie uprawnienia dożywotnika mogą być reali-
zowane wobec każdoczesnego właściciela zbytej na  skutek ustanowienia
dożywocia nieruchomości.

4. Zamiana na dożywotnią rentę. Jeżeli z jakichkolwiek powodów wy-

tworzą się między dożywotnikiem a  zobowiązanym takie stosunki, że  nie
można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą
styczności, sąd na  żądanie jednej z  nich zamieni wszystkie lub niektóre
uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowia-
dającą wartości tych uprawnień (art. 913 § 1 KC).

5. Rozwiązanie. W wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobo-

wiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomo-
ści, rozwiązać umowę o dożywocie.

6. Zbycie nieruchomości. Jeżeli zobowiązany z tytułu umowy o dożywo-

cie zbył otrzymaną nieruchomość, dożywotnik może żądać zamiany pra-
wa dożywocia na  dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa
(art. 914 KC).

7. Bezskuteczność względna. Osoba, względem której ciąży na  doży-

wotniku ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać uznania umowy
o dożywocie za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli wskutek tej umowy
dożywotnik stał się niewypłacalny. Uprawnienie to przysługuje bez względu
na  to, czy dożywotnik działał ze  świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
oraz bez względu na czas zawarcia umowy (art. 916 § 1 KC).
Uznania umowy o  dożywocie za  bezskuteczną nie można żądać po  upływie
5 lat od daty tej umowy.

AA3lkwA=
AA
 Część V. Prawo spadkowe

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia

1. Spadkodawca. Jest to osoba fizyczna, której prawa i obowiązki majątko­

we o charakterze cywilnoprawnym przechodzą po jej śmierci na następców
prawnych.

2. Spadkobierca. Spadkobiercami są  osoby fizyczne lub prawne, które

wstępują w  ogół praw i  obowiązków spadkodawcy na  zasadach określo­
nych w prawie spadkowym.

3. Pojęcie i skład spadku. Spadkiem jest ogół, mających cywilnopraw-

ny charakter, podmiotowych praw i obowiązków majątkowych zmarłego
przechodzących z chwilą jego śmierci na jednego lub kilku spadkobier-
ców (art. 922 § 1 KC).
Spadek nie obejmuje zatem:
• praw i obowiązków, które nie mają cywilnoprawnego charakteru, gdyż
wynikają ze stosunków administracyjnych (np. zezwolenie na sprzedaż al­
koholu), finansowoprawnych (np.  zobowiązania podatkowe) lub karno­
prawnych (np. orzeczona kara grzywny),
• praw i  obowiązków niemajątkowych (np.  prawa i  obowiązki związane
z dobrami osobistymi), jak również niektórych wynikających ze stosun­
ków rodzinnoprawnych.
Ponadto, zgodnie z art. 922 § 2 KC, ze spadku wyłączone są:
• prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego oraz
• prawa, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone
osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
W  skład spadku wchodzą pewne obowiązki, które nie istniały za  życia
spadkodawcy, a powstały albo w chwili jego śmierci, albo nawet po śmier­
ci. Zgodnie z art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą także koszty
pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada
zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadko-
wego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wy-
konania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewi­
dziane w przepisach Księgi czwartej KC.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 1. Podstawowe pojęcia 295

4. Dziedziczenie. Dziedziczenie (inaczej spadkobranie) polega na  przej-

ściu wskutek śmierci spadkodawcy ogółu praw i  obowiązków majątko-
wych objętych spadkiem na jednego (w całości) lub kilku (w częściach ułam­
kowych) spadkobierców. Zdarzeniem, którego następstwem jest przejście
praw i  obowiązków, jest śmierć osoby fizycznej, gdyż wówczas następuje
otwarcie spadku (art. 924 KC).
Nabycie spadku przez spadkobierców następuje z mocy prawa (ex lege),
przy czym wstępują oni w ogół aktywów i pasywów bezpośrednio z chwilą
śmierci spadkodawcy, bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek czynności.
Możliwe jest jednak późniejsze oświadczenie co do przyjęcia lub odrzuce-
nia spadku. Dziedziczenie jest rodzajem sukcesji uniwersalnej (przejście
pod tytułem ogólnym), gdyż obejmuje całość praw i obowiązków mieszczą­
cych się w zakresie spadku.

5. Powołanie do spadku. Powołanie określonej osoby do spadku jest nie­

zbędną przesłanką dziedziczenia. Może ono wynikać z ustawy (dziedzicze­
nie ustawowe) lub z testamentu (dziedziczenie testamentowe). Decydujące
znaczenie przy powołaniu do  dziedziczenia ma  wyrażona w  testamencie
wola spadkodawcy. Ustawa stanowi jednak tytuł dziedziczenia co do całości
spadku dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy
żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926
§ 2 KC).
Istnieje możliwość, by  spadkobierca został powołany do  dziedziczenia
różnych części spadku zarówno z  testamentu, jak i  z  ustawy. Dziedzicze­
nie ustawowe dotyczące części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca
nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób,
które powołał do spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926
§  3  KC). Nie nastąpi, jeśli zastosowanie znajdzie instytucja podstawienia
(art.  963  KC) lub przyrostu (art.  965  KC). Niektórzy spadkobiercy mogą
dziedziczyć wyłącznie z testamentu, inni zaś z ustawy.

6. Kwalifikacje osobiste spadkobiercy. Niezbędną przesłanką wstąpie­

nia osoby w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego jest posiada­
nie przez tę osobę zdolności do dziedziczenia, a więc zdolności stania się
spadkobiercą.
Warunkiem skutecznego prawnie dziedziczenia jest istnienie spadkobiercy
w  chwili otwarcia spadku, czyli w  chwili śmierci spadkodawcy. Nie może być
spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (art. 927
§ 1 KC). Wyjątek dotyczy jedynie dziecka poczętego, a jeszcze nie urodzonego
w chwili otwarcia spadku. Nasciturus ma bowiem warunkową zdolność do dzie-
dziczenia, gdyż może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywy (art. 927 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
296 Część V. Prawo spadkowe

Zdolność do dziedziczenia osoby prawnej jest zależna od jej istnienia w chwi-

li otwarcia spadku (art.  927 §  1  KC). Wyjątkowo tylko fundacja ustanowiona
przez spadkodawcę w  testamencie może być spadkobiercą, jeżeli zostanie
wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu (art. 927 § 3 KC).
Przesłankę dziedziczenia stanowi również przymiot godności spadko-
biercy. Spadkobierca niegodny zostaje bowiem wyłączony od  dziedzicze­
nia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 KC).
Zgodnie z  art.  928 §  1  KC, spadkobierca może być uznany przez sąd
za niegodnego, jeżeli:
• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwo­
łania testamentu albo w  taki sam sposób przeszkodził mu w  dokonaniu
jednej z tych czynności,
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub prze­
robił jego testament albo świadomie skorzystał z  testamentu przez inną
osobę podrobionego lub przerobionego.
Uznanie spadkobiercy za  niegodnego następuje na  podstawie konstytutyw-
nego orzeczenia sądu wydanego po przeprowadzeniu postępowania proceso-
wego wszczętego na wniosek każdej osoby, która ma w tym interes.
Powództwo o uznanie za niegodnego obwarowane zostało rocznym ter-
minem zawitym, liczonym od chwili powzięcia wiadomości o przyczynach
niegodności, przy czym nie może to nastąpić później niż przed upływem
3 lat od otwarcia spadku (art. 929 KC).
Uznanie za  niegodnego jest wyłączone, gdy spadkodawca przebaczył
spadkobiercy (art. 930 § 1 KC), a więc oświadczył (w sposób wyraźny lub
dorozumiany) – działając z dostatecznym rozeznaniem – że puszcza w nie­
pamięć popełniony wobec niego czyn niegodny i doznaną krzywdę.

7. Wola przyjęcia spadku. Pomimo że  spadek nabywany jest ex lege

z chwilą jego otwarcia, definitywne dziedziczenie zależy ostatecznie od woli
następcy prawnego. Wolę swoją może on wyrazić negatywnie jeszcze przed
otwarciem spadku – zrzekając się dziedziczenia, po otwarciu spadku nato­
miast może oświadczyć pozytywnie, że spadek przyjmuje, lub negatywnie
– odrzucając spadek.
Zrzeczenie się dziedziczenia następuje w drodze umowy zawartej w for-
mie aktu notarialnego (ad solemnitatem) między przyszłym spadkodaw­
cą a  spadkobiercą ustawowym, której skutkiem prawnym jest wyłączenie
od  dziedziczenia zrzekającego się oraz jego zstępnych, tak jakby nie do­
żyli oni otwarcia spadku (art.  1048 i  art. 1049 §  2  KC). Strony mogą jed­

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 2. Dziedziczenie ustawowe 297

nak w  umowie ograniczyć skutki zawartej umowy jedynie do  spadkobier­

cy, wyłączając spod działania tej czynności prawnej zstępnych spadkobiercy
(art. 1049 § 1 in fine KC).
Istnieje możliwość, by  strony uchyliły zrzeczenie się dziedzicze-
nia poprzez zawartą między nimi umowę w  formie aktu notarialnego
(art. 1050 KC).
Odrzucenie spadku jest dokonywaną już po otwarciu spadku jednostron-
ną czynnością prawną spadkobiercy, przez którą oświadcza on przed są­
dem lub notariuszem, że nie przyjmuje spadku. Skutkiem prawnym oświad­
czenia o odrzuceniu spadku jest wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia
i traktowanie go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 KC). Od­
rzucenie spadku nie wyłącza możliwości dziedziczenia zstępnych odrzuca­
jącego spadek.

Rozdział 2. Dziedziczenie ustawowe

1. Przesłanki. Dziedziczenie ustawowe następuje w przypadku braku testa­

mentu albo wtedy, gdy spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może
dziedziczyć. Dziedziczenie ustawowe następuje w  kolejnych kręgach
i „szczepach” spadkobierców. Istnienie osób z wyższego kręgu wyłącza dzie­
dziczenie osób z niższego kręgu.

2. Zasady dziedziczenia. Poniższe zasady dziedziczenia ustawowego znaj­

dą zastosowanie, jeżeli otwarcie spadku nastąpiło po 28.6.2009 r. (lub w tej
dacie).

3. Pierwsza grupa spadkobierców. Grupą pierwszą są małżonek i dzie-

ci spadkodawcy. Dziedziczą oni w częściach równych, co oznacza, że każ-
da z takich osób otrzyma taką samą część majątku.
PRZYKŁAD
Gdy zmarły pozostawi żonę i dwoje dzieci, każde otrzyma 1/3 spadku. Ist­
nieje jednak zastrzeżenie, że  małżonek nie może otrzymać mniej niż 1/4
spadku. Jeżeli więc dzieci będzie więcej niż troje, małżonek otrzyma 1/4
spadku a dzieci równe części tego co pozostanie. Jeżeli dziecko spadkodaw­
cy nie dożyje otwarcia spadku, przysługującą mu część otrzymują jego dzieci
(a więc wnuki spadkodawcy) w równych częściach; ma to zastosowanie tak­
że do dalszych zstępnych.

AA3lkwA=
AA
298 Część V. Prawo spadkowe

4. Dziedziczenie małżonka, rodziców i rodzeństwa. Jeżeli zmarły nie

pozostawił dzieci i dalszych zstępnych, dziedziczącymi są małżonek i rodzi-
ce spadkodawcy. Małżonek otrzymuje wówczas połowę spadku zaś rodzice
po 1/4 (przy czym, jeżeli nie ustalono ojcostwa rodzica matka przejmie jego
udział w spadku – wówczas: małżonek 1/2 i matka 1/2). Jeżeli zaś nie żyje
już małżonek zmarłego, cały spadek przypada rodzicom. W sytuacji, gdy
nie żyje rodzic zmarłego jego udział przypada rodzeństwu spadkodawcy
w częściach równych (a jeżeli nie żyje któreś z rodzeństwa udział przypada
jego dzieciom i dalszym zstępnym).
Jeżeli nie ma rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa spadkodawcy –
cały spadek przypadnie małżonkowi.

5. Dziadkowie. Od 28.6.2009 r. jest możliwość dziedziczenia przez dziad-

ków spadkodawcy. Gdy zmarły nie pozostawił żadnych: zstępnych, małżon­
ka, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, a żyją jego dziadkowie,
dziedziczą oni w częściach równych. Gdy któreś z dziadków, które miałoby
dziedziczyć nie dożyje otwarcia spadku, jego udział przypada jego zstęp-
nym, a w ich braku jego udział dzieli się pomiędzy pozostałych dziadków
(art. 934 KC).

6. Pasierb. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani żadnych wyżej

wymienionych krewnych mogących dziedziczyć, spadek może otrzymać jego
pasierb, a więc dziecko pochodzące ze związku małżonka spadkodawcy i in­
nej osoby, jeżeli żadne z rodziców tego dziecka nie dożyło otwarcia spadku
(art. 9341 KC).

7. Gmina i Skarb Państwa. Ostatnią powołaną do dziedziczenia jest gmi-

na ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (na terytorium Polski).
Jeżeli więc zmarły nie pozostawił małżonka, dzieci (lub dalszych zstępnych),
rodziców, rodzeństwa czy dzieci rodzeństwa, jego spadek obejmie gmina,
na terenie której mieszkał przed śmiercią. Gdy nie daje się ustalić na tere­
nie jakiej gminy zamieszkiwał ostatnio spadkodawca, jego spadek przejmuje
Skarb Państwa.

8. Rodzic dziedziczący w zbiegu z  małżonkiem spadkodawcy.

Dnia 23.10.2011 r. wszedł w życie art. 932 § 6, dodany ustawą nowelizacyjną
z 18.3.2011 r. (Dz.U. Nr 85, poz. 458), który stanowi o tym, że jeżeli jedno
z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy
lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z mał­
żonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Dziedziczenie testamentowe 299

Rozdział 3. Dziedziczenie testamentowe

1. Zasada swobody testowania. Przyszły spadkodawca może samo­

dzielnie (inaczej niż przewiduje ustawa) uregulować losy swojego majątku
na wypadek śmierci poprzez sporządzenie testamentu. Testament umożli­
wia przyszłemu spadkodawcy (testatorowi) nie tylko samodzielne ustalenie
kręgu osób, które będą po  nim dziedziczyć, lecz także dowolne określe-
nie wielkości udziałów, jakie im przypadną. Jest to  tzw. zasada swobody
testowania.

2. Pojęcie testamentu. Testament jest jedyną czynnością prawną pozwa­

lającą rozporządzać całością lub częścią majątku na wypadek śmierci. Te­
stament może być także rozumiany jako dokument zawierający takie rozpo­
rządzenie. Niedopuszczalne jest zawieranie jakichkolwiek umów o przyszły
spadek (spadek po osobie żyjącej), czy to w postaci umów o dziedziczenie,
czy też w postaci darowizn, które mają być skuteczne dopiero po śmierci dar­
czyńcy. Zgodnie z  art.  941  KC, rozrządzić majątkiem na  wypadek śmierci
można jedynie przez testament.

3. Zakaz testamentów wspólnych. Testament może zawierać rozrządze­

nia tylko jednego spadkodawcy (art. 942 KC).

4. Odwołalność. Spadkodawca może w  każdej chwili odwołać zarówno

cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC).

5. Zdolność testowania. Zdolność testowania to zdolność spadkodawcy

do sporządzenia i odwołania testamentu. Zdolność tę posiada każdy, kto
ma pełną zdolność do czynności prawnych, a więc jest osobą pełnoletnią
i nie został ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo.
Testament sporządzony przez osobę niemającą pełnej zdolności do czynności
prawnych jest bezwzględnie nieważny.
Zdolność testowania nie zależy od zdrowia psychicznego spadkodawcy.
Jeżeli spadkodawca nie został ubezwłasnowolniony w wyniku choroby umy­
słowej, należy przyjąć, że ma on zdolność do sporządzenia testamentu.
Jednak choroba psychiczna może mieć wpływ na  ważność testamentu.
Jeżeli w chwili jego sporządzania spadkodawca znajdował się bowiem w sta­
nie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji lub wyrażenie
woli, testament będzie nieważny.

AA3lkwA=
AA
300 Część V. Prawo spadkowe

6. Charakter i wymogi formalne testamentu. Testament ma charakter

ściśle osobisty, w  związku z  czym nie można go sporządzić ani odwołać
przez przedstawiciela lub pełnomocnika.
Testament podlega daleko posuniętym rygorom formalnym. Powinien
być sporządzony w jednej z dozwolonych prawem form, w przeciwnym ra­
zie będzie nieważny i  po  śmierci spadkodawcy nie wywoła zamierzonych
skutków prawnych. Testament może wyrażać wolę tylko jednego spadko-
dawcy (art. 942 KC).
Niedopuszczalne jest sporządzanie testamentów wspólnych, czyli takich, któ-
re zawierają np. rozporządzenia obojga małżonków.
Testament musi być sporządzony w odpowiedniej formie, przewidzianej
przepisami prawa. Działanie testatora w  normalnych warunkach wymaga
zachowania formy przewidzianej dla testamentów zwykłych, natomiast te­
stowanie w okolicznościach nadzwyczajnych – formy zastrzeżonej dla testa­
mentów szczególnych.

TESTAMENTY

ZWYKŁE SZCZEGÓLNE

HOLOGRAFICZNY NOTARIALNY USTNY PODRÓŻNY

ALLOGRAFICZNY WOJSKOWY

7. Odwołanie testamentu. Może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca:

• sporządzi nowy testament,
• w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od któ­
rych zależy jego ważność,
• dokona zmian w testamencie, z których wynika wola odwołania jego po­
stanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznacza­
jąc w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postano-
wienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią
nowego testamentu (art. 947 KC).

8. Wykładnia. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie

najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 § 1 KC). Jeżeli
testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 3. Dziedziczenie testamentowe 301

która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w  mocy i  nadać im

rozsądną treść (art. 948 § 2 KC).

9. Testamenty zwykłe – testament holograficzny. Testament hologra­

ficzny (inaczej własnoręczny) jest ważny, gdy został:
• napisany przez testatora w całości pismem ręcznym,
• własnoręcznie przez niego podpisany i
• opatrzony datą (art. 949 KC).
a. Spisanie własnoręcznym pismem. Nieistotne jest, jakim narzędziem
posłuży się przy pisaniu testator (flamastrem, dłutem, długopisem, kredą) ani
na jakim podłożu (na papierze, materiale, kamieniu). Jednak testament taki
nie może być napisany na komputerze, maszynie do pisania albo ręką innej
osoby – naruszenie tych reguł spowoduje jego nieważność. Osoba niepeł-
nosprawna może użyć do pisania protezy, ust lub nogi. Nie jest konieczne
sporządzenie pisma w języku polskim ani zatytułowanie go testamentem.
b. Podpisanie. Podpis testatora musi być własnoręczny i musi znajdować
się pod całym dokumentem zawierającym dyspozycje majątkiem na wypa­
dek śmierci.
Podpis powinien zawierać co  najmniej nazwisko testatora. Inicjały nie
stanowią prawidłowego podpisu. W  przypadku, gdy nazwisko złożone jest
z dwóch członów, możliwe jest posłużenie się tylko jednym z nich. Dopusz­
czalne jest także podpisanie się stale używanym pseudonimem. Nieprawi-
dłowo podpisany testament jest nieważny.
c. Opatrzenie datą. Data powinna zawierać oznaczenie dnia, miesiąca
i roku sporządzenia testamentu. Jednak datę można podać także w sposób
opisowy, np.: „w pierwszy dzień Bożego Narodzenia 2004” albo „w dniu mo­
ich 80 urodzin”.
Brak daty w testamencie nie powoduje jego nieważności. Testament bez
daty jest nieważny tylko wtedy, gdy jej brak budzi wątpliwości co do zdol-
ności testowania spadkodawcy lub uniemożliwia jednoznaczną interpreta-
cję treści rozporządzenia. Brak daty powoduje nieważność testamentu rów­
nież w sytuacji, gdy spadkodawca sporządził kilka testamentów i nie można
ustalić ich wzajemnego stosunku. Bez znaczenia jest miejsce umieszczenia
daty. Może ona znajdować się zarówno na początku, jak i w samej treści te­
stamentu lub na jego końcu.

10. Testamenty zwykłe – testament allograficzny. Jest formą dużo bardziej

wymagającą, ale za to bezpieczniejszą od formy holograficznej (art. 951 KC).

AA3lkwA=
AA
302 Część V. Prawo spadkowe

Spadkodawca, który chce w  ten sposób sporządzić testament, musi

w obecności dwóch świadków oświadczyć swoją ostatnią wolę wobec wójta
(burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekre-
tarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego
sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków.
Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę urzę-
dową, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli
spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w proto­
kole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art. 951 § 2 KC).
Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu ustnego (art.  951
§ 3 KC).

11. Testament w  formie aktu notarialnego. Testament w  formie aktu

notarialnego (art.  950  KC) stanowi najbezpieczniejszą formę testamentu.
Jest on sporządzany przed notariuszem, który czuwa nad tym, aby treść
testamentu była zgodna z wolą spadkodawcy oraz aby dokument nie zawie­
rał rozporządzeń sprzecznych z prawem ani sformułowań nieprecyzyjnych.
Udział notariusza minimalizuje zatem prawdopodobieństwo sporządzenia
testamentu wadliwego, a tym samym późniejszego jego obalenia. Dodatkową
zaletą testamentu w formie aktu notarialnego jest to, że jest on zabezpieczony
przed możliwością zniszczenia, ukrycia lub sfałszowania. Jego oryginał jest
bowiem przechowywany w kancelarii notarialnej.

12. Testamenty szczególne. Cechą charakterystyczną testamentów szcze­

gólnych jest to, że tracą one moc z upływem 6 miesięcy od ustania oko-
liczności, które uzasadniały ich sporządzenie, chyba że spadkodawca zmarł
przed upływem tego terminu.
a. Testament ustny. Testament ustny może być sporządzony, jeżeli:
• istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo
• wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testa-
mentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
W takich wypadkach spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ust-
nie, przy jednoczesnej obecności co najmniej 3 świadków. Dla skuteczno­
ści tak sporządzonego testamentu niezbędne jest stwierdzenie jego treści
zgodnie z  wymogami prawa. Treść testamentu ustnego może być stwier­
dzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświad-
czenie spadkodawcy przed upływem roku od  jego złożenia, z  podaniem
miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pi-
smo to podpiszą spadkodawca i dwaj albo wszyscy świadkowie. W przy­

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 4. Powołanie spadkobiercy 303

padku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwier­
dzona, można ją  w  ciągu 6 miesięcy od  dnia otwarcia spadku stwierdzić
przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
b. Testament podróżny. Zgodnie z art. 953 KC, podczas podróży na pol-
skim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed
dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza
swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków.
Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając
datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy,
po  czym pismo podpisuje spadkodawca, świadkowie oraz dowódca stat­
ku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy
w piśmie podać przyczynę braku podpisu. Jeżeli zachowanie tej formy nie
jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
c. Testament wojskowy. Zgodnie z art. 954 KC, sposób sporządzenia te-
stamentów wojskowych reguluje szczegółowo rozporządzenie Ministra
Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.

Rozdział 4. Powołanie spadkobiercy

1. Ustanowienie spadkobiercy. Spadkodawca może powołać do całości

lub części spadku jedną lub kilka osób (art. 959 KC). Jeżeli spadkodawca
powołał do  spadku lub do  oznaczonej części spadku kilku spadkobierców,
nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w  częściach rów-
nych (art. 960 KC).

2. Rozrządzenie oznaczonymi przedmiotami. W przypadku, gdy spad­

kodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przed­
mioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, w razie wątpliwości
osobę taką poczytuje się nie za  zapisobiercę, lecz za  spadkobiercę powo-
łanego do  całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało
dokonane na  rzecz kilku osób, osoby te  poczytuje się w  razie wątpliwości
za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających
stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

3. Powołanie z  warunkiem lub terminem. Zastrzeżenie warunku lub

terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważa­
ne jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności
wynika, że  bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany,
powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli

AA3lkwA=
AA
304 Część V. Prawo spadkowe

ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło
przed otwarciem spadku (art. 962 KC).

4. Podstawienie zwykłe. Na wypadek gdyby osoba powołana jako spad­

kobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadko­
biercą, można powołać spadkobiercę testamentowego.

5. Podstawienie powiernicze. Postanowienie testamentu, przez które

spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do  zachowania nabytego spadku
i  do  pozostawienia go innej osobie ma  tylko ten skutek, że  ta  inna osoba
jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie
mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności
wynika, że spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powo­
łanie spadkobiercy jest nieważne (art. 964 KC).

6. Przyrost. Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamento­

wych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony
dla niego udział, w  braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozo-
stałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im
udziałów (art. 965 KC).

7. Uprawnienia dziadków. Gdy na  mocy testamentu spadek przypadł

spadkobiercy nieobciążonemu ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym
względem dziadków spadkodawcy, dziadkowie, jeżeli znajdują się w niedo-
statku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży
ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy środków
utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spad­
kowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w  ten
sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą
wartości 1/4 części swego udziału spadkowego (art. 966 KC).

8. Utrzymanie zapisów i  poleceń. Jeżeli osoba powołana jako spadko­

bierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca
ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy,
obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obcią-
żające tę osobę zapisy zwykłe, polecenia i inne rozrządzenia spadkodawcy
(art. 967 § 1 KC). Powyższą zasadę stosuje się odpowiednio do spadkobiercy
podstawionego oraz do  spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy
z tytułu przyrostu.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 5. Zapis zwykły 305

Rozdział 5. Zapis zwykły

1. Pojęcie zapisu. Zapis jest to rozrządzenie testamentowe zobowiązujące

spadkobiercę ustawowego lub testamentowego, także zapisobiorcę (tzw. dal­
szy zapis), do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz
oznaczonej osoby.

2. Wykonanie zapisu. Zasadniczo zapisobiorca może żądać wykonania za­

pisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Wyjątek dotyczy zapisobiorcy
obciążonego dalszym zapisem – może on powstrzymać się z jego wykona­
niem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.

3. Odmowa przyjęcia zapisu. Zapisobiorca może też odmówić przyjęcia

zapisu, podmiot nim obciążony jest wtedy zwolniony z obowiązku wykona­
nia zapisu.

4. Odpowiednie stosowanie przepisów. Do sytuacji zapisobiorcy stosu­

je się odpowiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dzie­
dziczenia i o niegodności.

5. Zapis obciążający kilku spadkobierców. Jeżeli spadek przypada kil­

ku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów
spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Zasadę tę stosuje się
odpowiednio do dalszego zapisu (art. 971 KC).

6. Dalszy zapis. Jeżeli osoba, na  której rzecz został uczyniony zapis, nie
chce lub nie może być zapisobiorcą, obciążony zapisem zostaje zwolniony
od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli
spadkodawcy wykonać dalsze zapisy (art. 973 KC). Zapisobiorca obciążony
obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiąz­
ku, także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiorcy
przeniesienia praw otrzymanych z  tytułu zapisu albo przelewu roszczenia
o jego wykonanie (art. 974 KC).

7. Zastrzeżenie warunku i terminu. Zapis może być uczyniony pod wa-

runkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

8. Roszczenia uzupełniające. Jeżeli zapis dotyczy rzeczy oznaczonej

co do tożsamości, a rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwar­
cia albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej
rzeczy (w  braku odmiennej woli spadkodawcy), zapis jest bezskuteczny.

AA3lkwA=
AA
306 Część V. Prawo spadkowe

Do  roszczeń zapisobiorcy o  wynagrodzenie za  korzystanie z  takiej rzeczy,

o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obcią­
żonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepi­
sy o  roszczeniach między właścicielem a  samoistnym posiadaczem rzeczy
(art. 977 KC).

9. Odpowiedzialność za wady rzeczy oznaczonych indywidualnie.

Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążo­
ny zapisem ponosi względem zapisobiorcy odpowiedzialność za wady rzeczy
jak darczyńca (art. 978 KC).

10. Jakość rzeczy oznaczonych co do gatunku. Zgodnie z art. 979 KC,

jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obcią­
żony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym
potrzeby zapisobiorcy.

11. Odpowiedzialność za wady rzeczy oznaczonych co do gatun-

ku. Do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiorcy za wady fi­
zyczne i prawne rzeczy oznaczonych co do gatunku stosuje się odpowiednio
przepisy o rękojmi przy sprzedaży.
Zapisobiorca może żądać od  obciążonego zapisem tylko odszkodowa­
nia za  nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wa­
dliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia
szkody wynikłej z opóźnienia.

12. Przedawnienie. Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem

5 lat od dnia wymagalności zapisu (art. 981 KC).

13. Polecenie. Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę

lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie
czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie) (art. 982 KC).

Rozdział 6. Zapis windykacyjny

1. Pojęcie. Ustawą z 18.3.2011 r. (Dz.U. Nr 85, poz. 458) do Działu III Ty­

tułu III Księgi czwartej KC został dodany Rozdział II – Zapis windykacyjny
(art. 9811–9816 KC).
W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca
może postanowić, że  oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z  chwilą

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 7. Wykonawca testamentu 307

otwarcia spadku. Jest to tzw. zapis windykacyjny. Jego przedmiotem może

być:
• rzecz oznaczona co do tożsamości,
• zbywalne prawo majątkowe,
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Według art.  9812  KC, zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeże­
li w  chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do  spadkodawcy
albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem za­
pisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis
jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, któ­
ry miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku
albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

2. Warunek lub termin. Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione

przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli
jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrze­
żenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Prze­
pisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku
albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
Zapis windykacyjny nieważny ze  względu na  zastrzeżenie warunku lub ter-
minu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub
z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub
z okoliczności.
Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym osobę, na  której rzecz
uczynił zapis windykacyjny. Do zapisów windykacyjnych stosuje się odpo­
wiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku,
o zdolności do dziedziczenia i o niegodności, a w sprawach nieuregulowa­
nych w tym rozdziale oraz w przepisach szczególnych do zapisu windykacyj­
nego stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie zwykłym.

Rozdział 7. Wykonawca testamentu

1. Powołanie i  zdolność. Spadkodawca może w  testamencie powołać

wykonawcę lub wykonawców testamentu (art. 986 § 1 KC). Nie może być
wykonawcą testamentu ten, kto nie ma pełnej zdolności do czynności praw­
nych (art. 986 § 2 KC). Spadkodawca może powołać wykonawcę testamentu
do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczo­
nym składnikiem (art. 9861 KC).

AA3lkwA=
AA
308 Część V. Prawo spadkowe

2. Odmowa. Jeżeli osoba powołana jako wykonawca testamentu nie chce

tego obowiązku przyjąć, składa odpowiednie oświadczenie przed sądem
albo notariuszem (art. 987 KC).

3. Obowiązki i kompetencje. Jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej,

wykonawca testamentu powinien:
• zarządzać majątkiem spadkowym,
• spłacić długi spadkowe, w szczególności:
– wykonać zapisy zwykłe i polecenia, a następnie
– wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy
i z ustawą, a w każdym razie niezwłocznie po dokonaniu działu spadku.
Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywany w sprawach wy­
nikających z zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym
składnikiem. Może również pozywać w sprawach o prawa należące do spad­
ku i być pozwany w sprawach o długi spadkowe (art. 988 KC).
Wykonawca testamentu powinien wydać osobie, na  której rzecz został
uczyniony zapis windykacyjny, przedmiot tego zapisu.

4. Zwolnienie z funkcji. Z ważnych powodów sąd może zwolnić wykonaw­

cę testamentu.

5. Zarząd przedmiotem zapisu. Spadkodawca może powołać wykonawcę

testamentu do sprawozdania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego,
do chwili objęcia we władanie tego przedmiotu przez osobę, na której rzecz
uczyniono zapis windykacyjny.

Rozdział 8. Zachowek

1. Pojęcie i  cel. Zachowek jest to uprawnienie przysługujące zstępnym,

małżonkowi i  rodzicom spadkodawcy na  wypadek pominięcia ich przez
spadkodawcę w  testamencie. Zachowek ogranicza swobodę spadkodawcy
w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci celem zabezpieczenia in-
teresów najbliższej rodziny spadkodawcy.

2. Treść zachowku. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy,

którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest
trwale niezdolny do  pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni
– 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedzi­
czeniu ustawowym, w  innych zaś wypadkach – 1/2 wartości tego udziału
(art. 991 § 1 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 8. Zachowek 309

Z żądaniem zapłaty zachowku nie można jednak wystąpić, kiedy upraw­

niony otrzymał kwotę zachowku z innego niż powołanie do spadku tytu-
łu, np.  darowizny oraz zapisu windykacyjnego. Przy obliczaniu zachowku
nie uwzględnia się zapisów zwykłych i  poleceń uczynionych na  jego rzecz
oraz  zapisów windykacyjnych. W  takim przypadku można jednak żądać
uzupełnienia otrzymanego przysporzenia do pełnej kwoty zachowku. Żą­
danie zachowku lub jego uzupełnienia może być skierowane do spadkobier-
cy testamentowego oraz – wyjątkowo – do osoby, która otrzymała darowi-
znę od spadkodawcy. Osoby te nie mają obowiązku zapłaty zachowku ponad
kwotę im samym należnego zachowku.

3. Obliczanie zachowku. Obliczanie zachowku wymaga przede wszyst­

kim określenia udziału spadkowego, który stanowi podstawę obliczania
zachowku. Przy obliczaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobier­
ców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Pomija się
natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wy-
dziedziczeni (art. 992 KC).
Odpowiedni ułamek (1/2 lub 2/3) z obliczonego tak udziału stanowić bę­
dzie o wielkości zachowku przysługującego osobie uprawnionej. Aby otrzy­
mać konkretną kwotę pieniężną, ułamek wyrażający wielkość zachowku na­
leży pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku.
Substrat zachowku obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o war-
tość darowizn podlegających zaliczeniu na  podstawie przepisów art.  993
i n. KC. Czystą wartość spadku oblicza się przez odjęcie od aktywów spad-
ku wartości długów spadkowych, nie uwzględniając jednak po stronie dłu-
gów zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC). Doliczeniu podlegają w za­
sadzie wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę, z  wyjątkiem
(art. 994 KC):
• drobnych darowizn, zwyczajowo w  danych stosunkach przyjętych
(np.  prezenty urodzinowe), bez względu na  osobę obdarowanego i  czas
dokonania czynności prawnej,
• darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi
do zachowku, dokonanych przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwar­
cia spadku,
• darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca
nie miał jeszcze zstępnych (chyba że darowiznę uczyniono na mniej niż
300 dni przed urodzeniem się zstępnego) – przy obliczaniu zachowku dla
zstępnych,
• darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa – przy obliczaniu za­
chowku dla małżonka.

AA3lkwA=
AA
310 Część V. Prawo spadkowe

Obliczenie należnej uprawnionemu kwoty pieniężnej z  tytułu zachow­

ku nastąpi przez pomnożenie tzw. substratu zachowku (czysta wartość
spadku wraz z  doliczonymi darowiznami) przez ułamek odzwierciedlają-
cy wielkość zachowku uprawnionego. Osobne przepisy regulują szczegóło­
we kwestie dotyczące odpowiedzialności spadkobiercy uprawnionego do za­
chowku za inne zachowki (art. 999 i 9991 KC), a także za zapisy i polecenia
(art. 998 KC). Możliwość stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń wo­
bec spadkobierców zobowiązanych do  zaspokojenia roszczeń z  tytułu za­
chowku przewidują art. 1003 i 1004 KC.
Roszczenia uprawnionego z  tytułu zachowku, a  także roszczenia spad­
kobierców o  zmniejszenie zapisów zwykłych i  poleceń, przedawniają się
z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenia przeciwko osobie zo­
bowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego od spadkobier­
cy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawniają się natomiast z upły­
wem 5 lat od otwarcia spadku (art. 1007 KC). Roszczenie z tytułu zachowku
przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy,
gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierw­
szym spadkodawcy (art. 1002 KC).

4. Wydziedziczenie. Pozbawienie prawa do zachowku wymaga dokonania

rozporządzenia testamentowego – „wydziedziczenia”, przy czym ustawodaw­
ca ściśle limituje przypadki dopuszczalności takiego rozporządzenia.
Zgodnie z  art.  1008  KC, spadkodawca może w  testamencie, podając
w  jego treści przyczynę, pozbawić zstępnych, małżonka i  rodziców za-
chowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z za­
sadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób
umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo ra­
żącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Rozdział 9. Przyjęcie i odrzucenie spadku

1. Pojęcie przyjęcia spadku. Przyjęcie spadku jest to nieodwołalne, bez-

warunkowe oświadczenie woli złożone w  sposób wyraźny lub milczący,
które wpływa na  zakres odpowiedzialności spadkodawcy za  długi spadko­
we. Oświadczenie to dotyczy całego spadku i można je złożyć przed sądem,
notariuszem (ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym),

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 9. Przyjęcie i odrzucenie spadku 311

osobiście lub przez pełnomocnika (pełnomocnictwo w  formie pisemnej

z podpisem urzędowo poświadczonym).

2. Sposoby przyjęcia spadku

PRZYJĘCIE SPADKU

PROSTE Z DOBRODZIEJSTWEM INWENTARZA

Przyjęcie spadku wprost Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza skutkuje
skutkuje nieograniczoną ograniczeniem odpowiedzialności do ustalonej
odpowiedzialnością w inwentarzu wartości czynnej (kwotowo oznaczonego,
za długi spadkowe. rzeczywistego zwiększenia majątku spadkodawcy
w wyniku dziedziczenia).

3. Skutki odrzucenia spadku. Odrzucenie spadku powoduje wyłączenie

dziedziczenia, a więc także odpowiedzialności za długi.

4. Termin złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spad-

ku. Termin na  złożenie oświadczenia w  sprawie przyjęcia spadku wynosi
6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego
powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jed­
noznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

5. Przyjęcie częściowe. Zasadniczo spadkobierca nie może spadku

częściowo przyjąć, a  częściowo odrzucić. Wyjątki od  tej zasady wynikają
z art. 1014 KC – przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadające­
go spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyję­
cia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada
z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający
mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy
powołanemu.

6. Transmisja. W rozumieniu prawa spadkowego jest to możliwość złoże-

nia oświadczenia o  przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez spadkobiercę
zmarłego spadkobiercy. Prawo do złożenia oświadczenia w sprawie przyjęcia
lub odrzucenia spadku przechodzi na  spadkobierców pierwotnie upraw-
nionego, jeżeli przed upływem terminu do  złożenia oświadczenia o  przy­
jęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł, nie złożywszy takiego
oświadczenia. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć
wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym
spadkobiercy (art. 1017 KC).

AA3lkwA=
AA
312 Część V. Prawo spadkowe

7. Cechy oświadczenia i  forma. Oświadczenie o  przyjęciu lub o  od-

rzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z  zastrzeżeniem terminu
jest nieważne.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwoła­
ne. Składa się je przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ust-
nie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo
do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być
pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

8. Złożenie oświadczenia pod wpływem błędu lub groźby. Jeżeli

oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku jest dotknięte błędem lub
groźbą, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z  następującymi
zmianami:
• uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed
sądem,
• spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyj­
muje, czy też go odrzuca.
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego
oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków
prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od  skutków prawnych
oświadczenia o przejęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia
przez sąd.

9. Stosowanie przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlece-

nia. Jeżeli spadkobierca zarządzał spadkiem, a potem go odrzucił, do sto­
sunków między nim a spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spad­
ku, stosuje się odpowiednio przepisy o  prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia (art. 1021 KC).

10. Powołanie do spadku z różnych tytułów. Ustawodawca w stosunku

do spadkobierców, którzy zostali powołani do spadku zarówno z mocy te­
stamentu, jak i z mocy ustawy, zezwala na odrzucenie spadku z testamentu
i  przyjęcie na  podstawie ustawy. Skarb Państwa ani gmina nie mogą od­
rzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy; podmioty te nie składają
oświadczenia o  przyjęciu spadku, a  spadek uważa się za  przyjęty z  dobro­
dziejstwem inwentarza (art. 1023 KC).

11. Ochrona wierzycieli spadkobiercy. Ustawodawca chroni też wie­

rzycieli spadkobierców, którzy odrzucają spadek z zamiarem ich pokrzyw-
dzenia. W  sytuacji takiej, na  podstawie art.  1024  KC, każdy z  wierzycieli,
którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, aże­

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 10. Stwierdzenie nabycia spadku… 313

by odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego

według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika
(art. 527 i n. KC). Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać
w ciągu 6 miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku,
lecz nie później niż przed upływem 3 lat od odrzucenia spadku. Oba te ter­
miny mają charakter zawity.

Rozdział 10. Stwierdzenie nabycia spadku

i poświadczenie dziedziczenia

1. Legitymacja. Zgodnie z art. 1025 § 1 zd. 1 KC, sąd na wniosek osoby

mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę.
Do kręgu osób zainteresowanych należą przede wszystkim:
• spadkobiercy,
• wierzyciele spadkodawcy,
• uprawnieni do zachowku,
• zapisobiercy,
• wierzyciele spadkobiercy.
Uprawnionym do  wystąpienia z  wnioskiem o  stwierdzenie nabycia spadku
jest także wykonawca testamentu.

2. Akt poświadczenia dziedziczenia. Istnieje również możliwość

uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzanego przez
notariusza.
Krąg podmiotów uprawnionych do wystąpienia o wydanie aktu poświad­
czenia dziedziczenia nie jest tożsamy z kręgiem podmiotów mających legi­
tymację czynną w  postępowaniu przed sądem. Do  kręgu tego zaliczają się
tylko osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub
testamentowi, a  także osoby, na  rzecz których spadkodawca uczynił zapis
windykacyjny (art. 95b PrNot).
Możliwość ustalenia kręgu spadkobierców w  akcie poświadczenia dzie­
dziczenia odnosi się do spadków otwartych po 1.7.1984 r. (art. 6 ust. 1 usta­
wy z 24.8.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych in­
nych ustaw, Dz.U. Nr 181, poz. 1287).

3. Postępowanie sądowe. Stwierdzenie nabycia spadku następuje w po­

stępowaniu prowadzonym w trybie nieprocesowym (art. 669–6792 KPC).
Stosownie do art. 669 KPC, sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wniosko-

AA3lkwA=
AA
314 Część V. Prawo spadkowe

dawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi

i testamentowi.

4. Postępowanie przed notariuszem. Ustalenie, kto i w jakich częściach

dochodzi do  dziedziczenia po  danym spadkodawcy może nastąpić także
przed notariuszem. Zgodnie z art. 95a PrNot, notariusz sporządza akt po­
świadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, z wyłączeniem
dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych, a także przez osobę,
na rzecz której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny.
Akt poświadczenia dziedziczenia może zostać sporządzony, gdy spad­
kobiercy złożą zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia przed nota­
riuszem (zob.  art.  95c §  2 pkt 1 PrNot). Sporządzenie aktu poświadczenia
dziedziczenia musi zostać poprzedzone spisaniem protokołu dziedzicze-
nia. Spisanie to następuje przy udziale wszystkich osób, które mogą wcho­
dzić w  rachubę jako spadkobiercy ustawowi oraz testamentowi, a  także
osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne (art. 95b
PrNot). Na protokole dziedziczenia umieszcza się adnotację o sporządzeniu
aktu poświadczenia dziedziczenia (art. 95g PrNot).
Akt poświadczenia dziedziczenia sporządzany jest na podstawie skła­
danych w  toku spisywania protokołu dziedziczenia przez osoby stawają­
ce przed notariuszem oświadczeń o istnieniu lub nieistnieniu osób, które
wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby
wraz z nimi (art. 95c § 2 pkt 2 PrNot) oraz o znanych testamentach spad-
kodawcy lub braku takich testamentów (art. 95c § 2 pkt 3 PrNot).
Notariusz niezwłocznie po  sporządzeniu aktu poświadczenia dziedzi­
czenia dokonuje jego wpisu przez wprowadzenie, za  pośrednictwem sys­
temu teleinformatycznego, do  rejestru aktów poświadczenia dziedzicze-
nia. Wpis musi zostać opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym
(art. 95h PrNot). Na akcie poświadczenia dziedziczenia umieszczana jest ad-
notacja o zarejestrowaniu ze wskazaniem numeru wynikającego z kolejno­
ści wpisu oraz precyzyjnej daty tego zarejestrowania.
Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocne­
go postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 95j PrNot).

5. Termin. Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia

nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku, chyba
że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub od-
rzuceniu spadku (art.  1026  KC). Oświadczenie takie może zostać złożone
w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 11. Skutki stwierdzenia nabycia spadku 315

6. Charakter orzeczenia. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku

oraz akt poświadczenia dziedziczenia mają charakter deklaratywny. Nabycie
spadku następuje ex lege, a orzeczenie sądowe oraz akt poświadczenia dzie­
dziczenia jedynie dokumentują ten fakt.

7. Domniemania. Zgodnie z art. 1025 § 2 KC, domniemywa się, że osoba,

która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedzi-
czenia jest spadkobiercą. Domniemanie to odnosi się nie tylko do osoby lub
osób spadkobierców, lecz także do wielkości przypadających im udziałów.

Rozdział 11. Skutki stwierdzenia nabycia spadku

1. Moc dowodowa. Względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw
do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje
prawa wynikające z  dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku
albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia (art. 1027 KC).
Chodzi o takie sytuacje, jak np. żądanie przez spadkobiercę spełnienia świad-
czenia od dłużnika spadkowego. Jedynym dowodem, że z żądaniem wy-
stępuje osoba legitymowana materialnie, jest stwierdzenie nabycia spadku
albo poświadczenie dziedziczenia. Wyłączona została możliwość dowodze­
nia tej okoliczności przy pomocy innych środków dowodowych. Stwierdze-
nie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia niezbędne jest dla
ujawnienia praw spadkobiercy w księdze wieczystej.
Jeżeli osoba trzecia rości sobie prawo do  spadku (np.  twierdzi, że  jest
spadkobiercą), art. 1027 KC nie ma zastosowania. W takiej sytuacji bowiem
niezbędne jest ustalenie rzeczywistego kręgu spadkobierców, co może zostać
dokonane jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

2. Ochrona osób trzecich. Zgodnie z art. 1028 KC, jeżeli ten, kto uzyskał

stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz spad­
kobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby
trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo
lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze. Przepis
stanowi jeden z wyjątków od zasady nemo plus iuris.
Ochrona osoby dokonującej czynności z  legitymującym się stwierdze­
niem nabycia spadku albo poświadczeniem dziedziczenia obejmuje zarów­
no czynności pod tytułem odpłatnym, jak i darmym. Ochrona ta nie działa
jedynie wówczas, gdy nabywca pozostaje w złej wierze. Przez złą wiarę nale­
ży w tej sytuacji rozumieć pozytywną wiadomość, że osoba legitymująca się

AA3lkwA=
AA
316 Część V. Prawo spadkowe

stwierdzeniem nabycia spadku nie jest spadkobiercą, a także brak takiej wie­
dzy, pomimo że jej uzyskanie nie stwarzało trudności.

Rozdział 12. Ochrona spadkobiercy

1. Pojęcie. Artykuł 1029 KC tworzy ochronę spadkobiercy, który nie wła­

da majątkiem spadkowym lub tylko pewnymi przedmiotami należącymi
do spadku.
Zgodnie z  art.  1029 §  1  KC, spadkobierca może żądać, aby osoba, któ­
ra włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała
mu spadek. To  samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących
do spadku. Możliwe są w tym przypadku dwie sytuacje:
• kiedy osoba władająca spadkiem uzyskała stwierdzenie nabycia spadku,
które następnie zostało uchylone,
• kiedy osoba władająca spadkiem nie uzyskała w ogóle stwierdzenia naby­
cia spadku.
Zróżnicowanie to ma znaczenie przy dokonywaniu rozliczeń na podsta­
wie art. 1029 § 2 KC.

2. Roszczenie spadkobiercy. Treścią żądania określonego w art. 1029

§ 1 KC jest wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku rze-
czywistemu spadkobiercy.
Przesłankami umożliwiającymi wystąpienie z takim roszczeniem są:
• tytuł spadkobiercy,
• pozbawienie władania całością spadku lub niektórymi przedmiotami na­
leżącymi do spadku,
• pozostawanie tych przedmiotów we władaniu spadkodawcy.
Spadkobierca występujący z żądaniem wydania mu spadku nie ma nato­
miast obowiązku wykazywania, że spadkodawcy przysługiwał tytuł prawny
do określonego przedmiotu. Żądanie wydania spadku lub przedmiotów na­
leżących do spadku kierowane jest do osoby, która włada spadkiem (przed-
miotami spadkowymi) jako spadkobierca. Osoba taka musi zatem uważać
się za spadkobiercę i z tego tytułu wywodzić swoje prawo do władania spad­
kiem lub poszczególnymi przedmiotami do niego należącymi. Jeżeli osoba
władająca opiera swoje uprawnienia na  innej podstawie niż spadkobranie,
art.  1029  KC nie będzie miał zastosowania. Zastosowanie znajdą wówczas
inne środki ochrony, np. roszczenia windykacyjne czy posesoryjne.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 12. Ochrona spadkobiercy 317

3. Przedawnienie. Roszczenie o wydanie spadku lub przedmiotów należą­

cych do spadku przedawnia się, zgodnie z ogólnymi zasadami, z upływem
10 lat. Termin ten należy liczyć:
• od chwili, w której spadkobierca został pozbawiony władania spadkiem, a
• jeżeli spadkobierca taki nie władał spadkiem – od chwili otwarcia spadku.
Upływ terminu przedawnienia roszczenia z  art.  1029  KC nie pozbawia
uprawnionego spadkobiercy innych środków ochrony. Terminy przedaw­
nienia roszczeń petytoryjnych biegną bowiem niezależnie od biegu terminu
roszczenia z art. 1029 § 1 KC.

4. Rozliczenia między spadkobiercą a władającymi spadkiem. Ko­

rzystanie z przedmiotów należących do spadku przez osobę nieuprawnioną
pociąga za  sobą konieczność uregulowania kwestii rozliczeń z  tego tytułu
pomiędzy spadkobiercą a władającym spadkiem.
Zgodnie z art. 1029 § 2 KC, do roszczeń spadkobiercy o:
• wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku,
• zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości,
• naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przed­
miotów.
• przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów
stosuje się odpowiednio przepisy o  roszczeniach między właścicielem
a samoistnym posiadaczem rzeczy.
Wskazane przepisy należy stosować odpowiednio, tzn. przy uwzględnie­
niu faktu, że chodzi nie tylko o rzeczy, ale także inne przedmioty majątkowe.
Artykuł 1029 §  2  KC nie będzie miał zastosowania w  sytuacji, gdy spad­
kobierca posiadał spadek, a następnie go odrzucił. Rozliczenia między taką
osobą a spadkobiercą dokonywane są zgodnie z przepisami o prowadzeniu
cudzych spraw bez zlecenia (art. 1021 KC).
Uprawnienia określone w art. 1029 § 1 i 2 KC przysługują także osobie,
w  stosunku do  której uchylono postanowienie o  uznaniu za  zmarłego.
Osoba taka może żądać zwrotu majątku należącego do  niej, a  uważanego
za spadek. Te same zasady, choć nie wynika to wyraźnie z brzmienia przepi­
su, należy stosować w przypadku uchylenia orzeczenia stwierdzającego zgon
osoby fizycznej.

5. Odpowiednie stosowanie przepisów. Powyższe unormowania stosuje

się odpowiednio do stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego.

AA3lkwA=
AA
318 Część V. Prawo spadkowe

Rozdział 13. Odpowiedzialność za długi spadkowe

1. Fazy odpowiedzialności. Odpowiedzialność za  długi spadkowe jest

zróżnicowana, w zależności od fazy, w której spadkobierca realizuje ciążące
na nim obowiązki, oraz od sposobu przyjęcia spadku. W związku z tą odpo­
wiedzialnością pozostają trzy fazy:
• od chwili otwarcia spadku do jego przyjęcia,
• od przyjęcia spadku do jego działu,
• po dziale spadku.

2. Odpowiedzialność od  chwili otwarcia spadku do  jego przy-

jęcia. W  pierwszej fazie, gdy nabycie spadku nie jest jeszcze definitywne,
spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku
(art.  1030 zd. 1  KC). Wierzyciele spadkowi nie mogą zatem zaspokoić się
z majątku osobistego spadkobiercy, a w konsekwencji także egzekucja na za­
spokojenie długów spadkowych dopuszczalna jest tylko ze spadku.
W wypadku wszczęcia postępowania przez wierzycieli spadkowych przed
przyjęciem spadku pozwany spadkobierca może żądać zawieszenia tego
postępowania do  czasu złożenia oświadczenia o  przyjęciu lub odrzuce-
niu spadku (art.  176 KPC). Przed przyjęciem spadku nie może być z  nie­
go prowadzona egzekucja na  zaspokojenie osobistego długu spadkobiercy
(art. 836 KPC).
Odpowiedzialność spadkobiercy ograniczona do wydzielonej masy ma-
jątkowej (spadku), a więc bez angażowania majątku osobistego spadkobier­
cy określana jest jako odpowiedzialność cum viribus hereditatis.

3. Odpowiedzialność od przyjęcia spadku do jego działu. Od chwi­

li przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność z  całego swo-
jego majątku, zarówno osobistego, jak i  nabytego wskutek spadkobrania
(art.  1030 zd. 2  KC). Odpowiedzialność w  tej fazie jest zróżnicowana za­
leżnie od  sposobu przyjęcia spadku. W  razie prostego przyjęcia spadku
spadkobierca ponosi odpowiedzialność za  długi spadkowe całym swoim
majątkiem bez ograniczenia (art.  1031 §  1  KC). Przyjęcie spadku z  do-
brodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność całym majątkiem
spadkobiercy do  wartości ustalonego w  wykazie inwentarza albo spisie
inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 zd. 1 KC). Wartość stanu
czynnego spadku ustalona w  spisie inwentarza stanowi granicę odpowie-
dzialności, wyłączającą odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe.
Odpowiedzialność spadkobiercy jest ograniczona pro virihus hereditatis.
Spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia,

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 13. Odpowiedzialność za długi spadkowe 319

jeżeli podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał

do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmio-
tów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwen­
tarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza długi nieistniejące (art. 1031
§ 2 zd. 2 KC). Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwen­
tarza i  spłacił niektóre długi spadkowe, a  nie wiedział i  przy dołożeniu
należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów
spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko
do wysokości różnicy między wartością stanu czynnego spadku a wartością
świadczeń spełnionych na  zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił
(art. 1032 § 1 KC).
Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spła­
cając niektóre długi spadkowe, wiedział lub przy należytej staranności
mógł się dowiedzieć o  istnieniu innych długów spadkowych, ponosi od­
powiedzialność za  te  długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jed­
nak tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdy­
by spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Nie dotyczy to spadkobiercy
niemającego pełnej zdolności do  czynności prawnych oraz spadkobiercy,
co  do  którego istnieje podstawa do  jego ubezwłasnowolnienia (art.  1032
§ 2 KC). Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i po-
leceń jest odpowiedzialnością ograniczoną do  wartości stanu czynnego
spadku (art. 1033 KC). W przypadku wielości spadkobierców ich odpowie­
dzialność za długi spadkowe do chwili działu spadku jest solidarna. Spadko­
bierca, który spełnił świadczenie, może żądać zwrotu (roszczenie regreso-
we) od pozostałych spadkobierców w częściach odpowiadających wielkości
ich udziałów (art. 1034 § 1 KC).

4. Odpowiedzialność od chwili działu spadku. Od chwili działu spad­

ku – bez względu na tryb i sposób jego dokonania – ustaje odpowiedzial-
ność solidarna spadkobierców za długi spadkowe, każdy z nich zaś odpowia­
da w stosunku do wielkości swoich udziałów (art. 1034 § 2 KC).

5. Odpowiedzialność za długi spadkowe do chwili działu spadku.

Do  chwili działu spadku wraz ze  spadkobiercami solidarną odpowiedzial­
ność za długi spadkowe ponoszą także osoby, na których rzecz spadkodawca
uczynił zapisy windykacyjne. Rozliczenia między spadkobiercami i osobami,
na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, następują propor­
cjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Spadkobiercom
uwzględnia się ich udział w wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo
spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

AA3lkwA=
AA
320 Część V. Prawo spadkowe

6. Odpowiedzialność za długi spadkowe od chwili działu spadku.

Od chwili działu spadku spadkobiercy i osoby, na których rzecz zostały uczy­
nione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za  długi spadkowe
proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń.

7. Ograniczenie odpowiedzialności. Odpowiedzialność osoby, na której

rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, za  długi spadkowe jest ograni­
czona do  wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i  cen
z chwili otwarcia spadku.

Rozdział 14. Wspólność majątku spadkowego

1. Wspólność majątku spadkowego. Często zdarza się, że do dziedzi­

czenia po  danym spadkodawcy dochodzi więcej niż jeden spadkobierca.
Osoby takie są  współspadkobiercami, czyli osobami współuprawnionymi
do spadku.
Zgodnie z  art.  1035  KC, jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom,
do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpo­
wiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowa­
niem uregulowań zawartych w Tytule VIII Księgi czwartej KC. Od chwili
otwarcia spadku współspadkobiercom przypadają określone ustawą lub te­
stamentem udziały w  poszczególnych przedmiotach wchodzących w  skład
spadku.
Reguły dotyczące współwłasności w częściach ułamkowych mogą znaleźć
zastosowanie jedynie odpowiednio.

art. 1035 KC
odesłanie

Przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195–209, 221 KC)

stosowane nie stosuje się uwzględnia się zmiany wynikające

odpowiednio art. 197 i 198 KC z art. 1035 i n. KC

2. Tymczasowy i konieczny charakter wspólności. Wspólność majątku

spadkowego ma charakter przejściowy (tymczasowy). Istnieje do momentu
dokonania przez spadkobierców działu spadku. Wspólność majątku spad­
kowego ma charakter konieczny. Powstaje z chwilą otwarcia spadku zawsze

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 14. Wspólność majątku spadkowego 321

wówczas, gdy w skład spadku wchodzą jakiekolwiek aktywa, a do dziedzi­

czenia powołany jest więcej niż jeden spadkobierca. Ani spadkobierca ani
spadkodawca nie mogą wyłączyć wspólności majątku spadkowego.

3. Współposiadanie i  współkorzystanie. Każdy ze  współspadkobier-

ców jest uprawniony do współposiadania przedmiotów należących do spad­
ku oraz współkorzystania z  nich w  takim zakresie, w  jakim da się to  po-
godzić z  uprawnieniami pozostałych współspadkobierców. Uprawnienie
to jednak zostaje ograniczone, jeżeli:
• w testamencie zostanie powołany wykonawca testamentu (art. 988 KC)
lub
• ustanowiony zostanie kurator spadku nieobjętego (art.  667 §  2 w  zw.
z art. 935 § 1 KPC).
Uprawnionymi do  zarządzania spadkiem są  wówczas wykonawca testamen-
tu oraz kurator.
Dla prawidłowego wykonywania zarządu niezbędne jest posiadanie ma-
jątku. Do wspólności majątku spadkowego będą miały ponadto zastosowa­
nie pozostałe przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, jednak
z następującymi wyjątkami:
• nie znajdzie zastosowania domniemanie z art. 197 KC dotyczące wielkości
udziałów współspadkobierców,
• spadkobierca może rozporządzić udziałem w  przedmiocie należącym
do spadku wyłącznie za zgodą pozostałych współspadkobierców. W braku
zgody któregokolwiek z  pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest
bezskuteczne o  tyle, o  ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu
spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Odrębnym unor­
mowaniom podlega także zbycie udziału w spadku,
• wyjście ze wspólności nie podlega przepisom o zniesieniu współwłasno­
ści.

4. Ochrona praw współspadkobierców. W przypadku naruszenia praw

współspadkobierców do współposiadania i współkorzystania z rzeczy wspól­
nej każdemu uprawnionemu służą środki ochrony przewidziane w przepi-
sach regulujących współwłasność w częściach ułamkowych.

5. Wymóg zgody współspadkobierców. Zgodnie z art. 1051 KC, spad­

kobierca, który spadek przyjął, może spadek ten zbyć w całości lub w części.
To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego. Od chwili przyjęcia spadku
każdy ze współspadkobierców może zatem swobodnie, tzn. bez zgody współ­
spadkobierców, rozporządzać swoim udziałem w spadku.

AA3lkwA=
AA
322 Część V. Prawo spadkowe

Spadkobierca nie może jednak swobodnie rozporządzać udziałem w kon­

kretnym przedmiocie należącym do  spadku. Zgodnie bowiem z  art.  1036
zd. 1 KC, spadkobierca może rozporządzić udziałem w przedmiocie należą­
cym do spadku tylko za zgodą pozostałych spadkobierców.
Zgoda ta  nie może zostać zastąpiona decyzją sądu. Może ona zostać
wyrażona:
• przed dokonaniem rozporządzenia,
• jednocześnie z takim rozporządzeniem lub
• ex post, ze skutkiem wstecznym (art. 63 § 1 KC).
Jeżeli do ważności dokonywanego rozporządzenia wymagana jest forma
szczególna, zgoda powinna zostać wyrażona w  tej samej formie (art.  63
§ 2 KC).

6. Brak zgody. W  braku zgody któregokolwiek z  pozostałych spadkobier­

ców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia
przysługujące temu spadkobiercy na  podstawie przepisów o  dziale spad-
ku (art. 1036 zd. 2 KC). Dokonanie rozporządzenia bez zgody współspadko­
bierców nie pociąga zatem za sobą nieważności dokonanego rozporządzenia,
a jedynie możliwość wystąpienia jego bezskuteczności, w przypadku naruszało
ono uprawnienia współspadkobierców wynikające z przepisów o dziale spad­
ku. Bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że przy doko­
nywaniu działu można traktować konkretny przedmiot tak, jakby udział w nim
nadal należał do spadkobiercy, który dokonał rozporządzenia. Możliwe jest
zatem np. przyznanie danego przedmiotu w całości któremukolwiek spadko­
biercy. Jeżeli przedmiot taki przypadnie spadkobiercy, który dokonał rozpo­
rządzenia, uprzednie rozporządzenie udziałem pozostanie w pełni skuteczne.

Rozdział 15. Dział spadku

1. Tymczasowy charakter wspólności. Wspólność powstająca w wyniku

dziedziczenia, jak wspomniano powyżej, ma charakter tymczasowy. Wspól­
ność ta ustaje w wyniku dokonania między spadkobierców podziału mająt-
ku spadkowego.
Kodeks cywilny nie przewiduje obowiązku dokonania takiego podzia­
łu ani nie określa terminu, w jakim powinien on zostać dokonany. Współ­
uprawnieni mogą zatem pozostawać we  wspólności dowolnie długo.
Sytuacja ta ulega jednak zmianie w przypadku, gdy jeden ze współspadko­
bierców wyrazi wolę dokonania działu. Wyjątki w tym zakresie mogą jednak
wynikać z przepisów szczególnych.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Dział spadku 323

2. Istota. Dział spadku polega na tym, że po ustaleniu wartości całego mająt­

ku określa się wielkość sched poszczególnych spadkobierców.
PRZYKŁAD
Wartość aktywów spadkowych wynosi 300. Trzech spadkobierców dziedzi­
czy w  częściach równych, wielkość ich sched wynosi dla każdego po  100.
Przedmioty spadkowe otrzymane przez poszczególnych spadkobierców po­
winny mieć wartość równą 100.

3. Skutki działu spadku. W  wyniku dokonania działu spadku poszcze­

gólni spadkobiercy stają się wyłącznymi podmiotami przyznanych im
praw majątkowych, objętych dotychczas wspólnością. Prawa te  wchodzą
do majątków osobistych tych podmiotów. Spadek taki traci zatem wszelkie
cechy odrębności w  stosunku do  majątków współspadkobierców. Ponadto
od chwili działu każdy z dotychczasowych współspadkobierców odpowiada
za długi spadkowe samodzielnie, w stosunku do wielkości przypadającego
mu udziału (art. 1034 § 2 KC).

4. Tryb działu spadku. Zgodnie z  art.  1037 §  1  KC, dział spadku może
nastąpić bądź na  mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź
na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

SPOSOBY PODZIAŁU

UMOWNY SĄDOWY
Możliwy jedynie wówczas, gdy wszyscy Dokonywany w toku postępowania
współspadkobiercy są zgodni co do nieprocesowego.
konieczności sposobu jego dokonania.

5. Przedmiot działu spadku. Umowny podział spadku dotyczy całości

lub części majątku spadkowego, w zależności od treści umowy. Sądowy dział
spadku dotyczy najczęściej całego spadku, lecz z ważnych powodów może
zostać ograniczony do jego części.
Przedmiotem działu są jedynie aktywa spadkowe. Podział pasywów mię­
dzy poszczególnych współspadkobierców stanowi jedynie konsekwencję po­
działu aktywów. W postępowaniu działowym nie można zatem dzielić dłu­
gów spadkowych. Jeżeli współspadkobiercy w umowie określą, który z nich
odpowiada za  jakie długi, odnosi to  skutek prawny jedynie w  stosunkach
między nimi (wewnętrznych). W odniesieniu do wierzycieli znajdą zastoso­
wanie ogólne zasady wynikające przede wszystkim z art. 1034 KC.

AA3lkwA=
AA
324 Część V. Prawo spadkowe

6. Sposób działu spadku. Dział spadku może zostać dokonany poprzez:

• podział fizyczny,
• podział cywilny,
• przyznanie praw wchodzących w  skład spadku określonemu spadko-
biercy za obowiązkiem spłaty pozostałych.

7. Umowa – zgodna wola spadkobierców. Dokonanie umownego działu

spadku możliwe jest jedynie przy istnieniu zgodnej woli wszystkich współ-
spadkobierców. Zgodna wola spadkobierców powinna dotyczyć zarówno
konieczności samego podziału, jak i  formy oraz sposobu jego dokonania.
W przypadku, gdy chociażby jeden ze współuprawnionych zażąda, aby sprawę
rozstrzygnął sąd, wyłączona zostanie możliwość dokonania działu umownego.
STRONY. Stronami zawartej umowy muszą być wszyscy współspadko-
biercy. Jeżeli spadkobierca zbył przypadający mu udział w spadku lub jego
część (art.  1051  KC), stroną umowy musi być także nabywca tego udziału
lub jego części (art. 1053 KC). Jeżeli umowa o dział spadku zostanie zawarta
w formie ugody sądowej zawartej w toku postępowania o dział spadku, stro­
nami także muszą być wszyscy współuprawnieni.
FORMA. Zgodnie z  ogólnymi zasadami dotyczącymi formy czynności
prawnych, umowa o  dział spadku może być zawarta w  formie dowolnej,
chyba że ustawa wymaga zachowania formy szczególnej.
Forma umowy zależy od charakteru poszczególnych przedmiotów wcho­
dzących w  skład spadku i  podlegających podziałowi. Zgodnie z  art.  1037
§ 2 KC, jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być
zawarta w formie aktu notarialnego.
TREŚĆ. Sposób i warunki dokonania podziału określają strony umowy
o dział spadku. Treść umowy podlega ogólnym regułom dotyczącym zawie­
rania umów, w  szczególności wyrażonej w  art.  3531  KC zasadzie swobody
umów.
Spadkobiercy nie mogą jednak określić wielkości swoich udziałów spad­
kowych w sposób odmienny niż wynika to z ustawy lub treści testamentu.
Takie postanowienia umowy są  sprzeczne z  bezwzględnie obowiązującymi
przepisami prawa i dotknięte są sankcją nieważności (art. 58 KC).
Zgodnie z art. 1038 § 2 KC, umowny dział spadku może objąć cały spadek lub
być ograniczony do części spadku.

8. Zaliczenie darowizn. W  umowie działowej strony powinny także do­

konać zaliczenia darowizn, zgodnie z  art.  1039–1043  KC oraz zaliczenia
udziałów w spadkowym gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w cało­
ści spadku (art. 1079 KC).

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Dział spadku 325

W  umowie powinny też znaleźć się postanowienia odnoszące się

do  wzajemnych roszczeń między współspadkobiercami z  tytułu posiada­
nia przedmiotów spadkowych, pobranych i  nierozliczonych pożytków
oraz poczynionych nakładów. Nieuregulowanie w  umowie tych kwe-
stii może skutkować domniemaniem, że strony zrzekły się dochodzenia
w przyszłości przysługujących im roszczeń.

9. Wady oświadczenia woli. Do umowy o dział spadku mają zastosowa­

nie przepisy ogólne dotyczące wad oświadczenia woli (art. 82–88 KC).
W art. 1045 KC uregulowany został jedynie błąd jako wada oświadczenia
woli. Zgodnie z  tym przepisem uchylenie się od  skutków prawnych umo­
wy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy
gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.
W pozostałym zakresie do błędu, a także do innych wad oświadczenia woli,
znajdą zastosowanie ogólne przepisy KC. Umowa o dział spadku będzie za­
tem nieważna, jeżeli:
• któraś z jej stron działała w stanie wyłączającym świadome albo swobod­
ne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 KC),
• umowa była pozorna (art. 83 KC),
• strona działająca pod wpływem błędu lub groźby skutecznie uchyliła się
od skutków wadliwego oświadczenia woli (art. 84 i 87 w zw. z art. 88 KC).

10. Spór między współspadkobiercami. Sądowy dział spadku dokony­

wany jest w sytuacji, gdy między spadkobiercami istnieje spór co do sposo-
bu dokonania podziału. Ponadto, w pewnych sytuacjach, pomimo istnienia
porozumienia między spadkobiercami, korzystniejsze dla nich jest wystąpie­
nie z wnioskiem o dokonanie działu przez sąd (np. w sytuacji, gdy spadko­
dawca nabył własność nieruchomości w drodze zasiedzenia, ale nie uzyskał
stosownego orzeczenia sądowego).

11. Podmiot legitymowany do  wszczęcia postępowania. Wniosek

o wszczęcie postępowania może złożyć:
• każdy ze współspadkobierców,
• nabywca udziału w spadku (art. 1051 w zw. z art. 1053 KC),
• wierzyciel spadkobiercy – jeżeli dokonał zajęcia praw spadkowych swego
dłużnika w drodze egzekucji.

12. Termin na wystąpienie z wnioskiem. Prawo do wystąpienia z wnio­

skiem o dział spadku nie jest ograniczone żadnym terminem. Każda z osób
legitymowanych może wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania dzia­
łowego w dowolnie wybranym przez siebie momencie.

AA3lkwA=
AA
326 Część V. Prawo spadkowe

13. Ustalenie składu i wartości spadku. W toku postępowania działowe­

go sąd przede wszystkim ustala skład majątku spadkowego i jego wartość.
Dzięki temu możliwe jest określenie wartości udziałów przysługujących po­
szczególnym spadkobiercom oraz wydzielenie sched spadkowych i ustalenie
wysokości spłat i dopłat.
Dla ustalenia stanu majątku spadkowego decydujące znaczenie ma chwi-
la otwarcia spadku, natomiast dla ustalenia wartości poszczególnych przed­
miotów – chwila dokonywania działu. Jeżeli uczestnicy postępowania
zgodnie ustalają wartość przedmiotu podlegającego podziałowi, wartość
ta jest dla sądu wiążąca. W przypadku sporu w tej kwestii sąd dokonuje usta­
leń samodzielnie lub opierając się na opinii biegłego.

14. Podział fizyczny lub cywilny

PODZIAŁ MAJĄTKU SPADKOWEGO

FIZYCZNY CYWILNY
Fizyczny podział majątku między współspadkobierców Podział cywilny polega na tym,
polega na tym, że poszczególne przedmioty są że przedmioty należące do
dzielone fizycznie i przyznawane poszczególnym spadku zostają sprzedane,
spadkobiercom w stosunku do wielkości ich a uzyskana suma podzielona
udziałów. W ramach tego sposobu podziału możliwe między współspadkobierców
jest ustalenie dopłat, jeżeli wartość przyznanych w stosunku do wielkości
części nie odpowiada wielkości udziałów osób przysługujących im udziałów.
uprawnionych. Możliwe jest także przyznanie W przypadku, gdy w skład
pewnych przedmiotów w całości jednemu lub spadku wchodzi przedmiot
niektórym spośród spadkobierców. Spadkobiercy niepodzielny, podział cywilny
tacy zostają z reguły obciążeni obowiązkiem stanowi alternatywę dla podziału
dokonania spłaty na rzecz pozostałych. W obrębie polegającego na przyznaniu
takiego podziału mieści się także przyznanie przedmiotu w całości jednemu
pewnego przedmiotu lub pewnych przedmiotów ze współspadkobierców
dwóm lub więcej współspadkobiercom jako ich z obowiązkiem dokonania spłat.
współwłasności w częściach ułamkowych.
Dokonanie takiego podziału uzależnione jest jednak
od woli spadkobierców (art. 1044 KC).

Wybór sposobu podziału

W toku postępowania sąd dokonuje oceny, który ze sposobów podziału należy wybrać
w konkretnych okolicznościach. Jeżeli jednak uczestnicy postępowania wskazują sposób
podziału, sąd jest związany takim zgodnym wnioskiem, chyba że podział taki jest sprzeczny
z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes osób uprawnionych
(art. 622 § 2 KPC). W miarę możliwości sąd dokonuje podziału fizycznego spadku.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 15. Dział spadku 327

15. Spłaty i dopłaty. W przypadku ustalenia spłat lub dopłat sąd doko­
nujący działu określa także:
• sposób i termin ich uiszczenia, a także
• wysokość i termin uiszczenia odsetek.
Istnieje także możliwość rozłożenia spłat lub dopłat na  raty, jednak
na  czas nie dłuższy niż 10  lat. W  szczególnych wypadkach zapłata rat
już wymagalnych może być, na  wniosek dłużnika, odroczona przez sąd
(art. 212 § 3 KC).

16. Podział całego spadku. Zgodnie z  art.  1038 §  1  KC, sądowy dział
spadku powinien obejmować cały spadek. Jednak z  ważnych powodów
może być ograniczony do części spadku.
Określenie „ważne powody” powinno uwzględniać konkretne okoliczno­
ści. W przypadku gdy dział nie objął całego majątku spadkowego, koniecz­
ne jest dokonanie działu uzupełniającego. Dotyczy to trzech sytuacji:
• gdy spadkobiercy dokonali umownego działu co do części spadku,
• gdy sąd dokonał działu częściowego,
• gdy sąd, nie ograniczając działu do części spadku, nie objął postanowie­
niem całego majątku wchodzącego w skład spadku.

17. Zaliczenie darowizn. Zgodnie z art. 1039 § 1 KC, jeżeli w razie dziedzi­

czenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między
zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do za-
liczenia na  schedę spadkową otrzymanych od  spadkodawcy darowizn
oraz zapisów, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wyni­
ka, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem
od obowiązku zaliczenia.

18. Wola spadkodawcy. Obowiązek zaliczenia darowizn lub zapisu win­

dykacyjnego uzależniony jest od woli spadkodawcy. Może on bowiem okre­
śloną darowiznę lub zapis windykacyjny zwolnić z  obowiązku zaliczenia.
Zwolnienie może dotyczyć:
• wszystkich darowizn uczynionych na rzecz określonego spadkobiercy lub
• tylko niektórych albo też
• jednej z nich.
Zwolnienie takie może zostać dokonane w sposób wyraźny w umowie da-
rowizny lub w testamencie sporządzonym przez spadkodawcę.
Darowizna lub zapis windykacyjny nie podlega też zaliczeniu, gdy wyni­
ka to z okoliczności. Mowa tu o okolicznościach zawarcia umowy darowizny
lub zapisu windykacyjnego, z których powinna wynikać taka dorozumiana
wola darczyńcy (spadkodawcy). Spadkodawca może nie tylko zwolnić okre­

AA3lkwA=
AA
328 Część V. Prawo spadkowe

śloną darowiznę lub zapis windykacyjny z obowiązku zaliczenia na schedę

spadkową, ale także nałożyć taki obowiązek na spadkobiercę ustawowego
innego niż zstępny czy małżonek.

19. Osoby zobowiązane do zaliczenia. Zobowiązanymi do zaliczenia

są zarówno bliżsi, jak i dalsi zstępni spadkodawcy. Dalszy zstępny spad-
kodawcy obowiązany jest do  zaliczenia na  schedę spadkową darowizny
oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na  rzecz
jego wstępnego (art. 1041 KC).
Obowiązek zaliczenia darowizn uzyskanych przez małżonka zmarłego
występuje jedynie wówczas, gdy małżonek taki dziedziczy w zbiegu ze zstęp­
nymi spadkodawcy. Jeżeli dojdzie do dziedziczenia, np. w zbiegu z rodzeń­
stwem spadkodawcy, obowiązek taki nie powstaje.

20. Darowizny podlegające zaliczeniu oraz sposób ich zaliczenia.

Zaliczeniu podlegają w zasadzie wszystkie darowizny dokonane na rzecz spad­
kobiercy, o ile nie zostały zwolnione z tego obowiązku przez spadkodawcę.
Zaliczeniu nie podlegają wyłącznie drobne darowizny zwyczajowo w danych
stosunkach przyjęte (art. 1039 § 3 KC).
Zgodnie z art. 1042 § 1 KC, zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza
się w ten sposób, że:
• wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych doliczana jest do spadku
lub udziału w spadku, który podlega podziałowi,
• po ustaleniu w ten sposób wartości majątku spadkowego oblicza się sche­
dę spadkową dla każdego ze współspadkobierców obowiązanych do zali­
czenia,
• na  poczet schedy każdego z  takich spadkobierców zalicza się wartość
otrzymanej przez niego darowizny lub zapisu windykacyjnego.

21. Wartość przedmiotu darowizny. Oblicza się ją według stanu z chwili

jej dokonania i według cen z chwili działu spadku (art. 1042 § 2 KC). War­
tość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z  chwili
otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku (art. 1042 § 21 KC).
Przy zaliczaniu na  schedę nie uwzględnia się jednak pożytków, jeżeli
przedmiot darowizny pożytki takie przynosi (art. 1042 § 3 KC).
Zgodnie z  art.  1040  KC, jeżeli wartość darowizny lub zapisu windyka­
cyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej,
spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim
nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windyka-
cyjnego ani spadkobiercy zobowiązanego do zaliczenia.

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Umowy dotyczące spadku 329

22. Skutki działu spadku i rękojmia za wady. W wyniku działu spadku

ustaje wspólność istniejąca między współspadkobiercami.
Każdy z nich staje się wyłącznym podmiotem praw, które przypadły mu
w drodze działu. Własność rzeczy wchodzących w skład spadku przechodzi
na tych spadkobierców, którym zostały przyznane.
Może się zdarzyć, że  przedmioty przypadające poszczególnym spadko­
biercom obciążone są wadami. Zgodnie z art. 1046 KC, po dokonaniu działu
spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i praw-
ne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytel­
ności rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.

Rozdział 16. Umowy dotyczące spadku

1. Zakaz zawierania umów po  osobie żyjącej. Umowy dotyczące

spadku obejmują zarówno czynności prawne mające za  przedmiot spadek
po osobie żyjącej, jak i umowy odnoszące się do spadku otwartego lub udzia­
łu w takim spadku.
Artykuł 1047  KC wyraża zakaz zawierania umów o  spadek po  osobie
żyjącej. Wyjątek od tej zasady może formułować jedynie ustawa. Zakazem
powyższym objęte są  umowy zawierane na  wypadek śmierci, a  obejmują­
ce majątek osoby żyjącej lub ułamkową część takiego majątku, który strony
traktują jako przyszły spadek.
W razie zawarcia umowy o podział majątku po przyszłym spadkodawcy,
umowę taką uważa się za nieważną.
Wyjątkiem od zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej jest
umowa o zrzeczenie się dziedziczenia, uregulowana w art. 1048–1050 KC.

2. Zrzeczenie się dziedziczenia. Spadkobierca ustawowy może przez

umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa
taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Zrzeczenie się dzie­
dziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówio­
no się inaczej.
Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedzi­
czenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia
spadku.
Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między
tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono.
Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

AA3lkwA=
AA
330 Część V. Prawo spadkowe

3. Zbycie spadku. Spadkobierca, który spadek przyjął, może spadek ten

zbyć w całości lub w części. To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego
(art. 1051 KC). Zbywana część spadku lub część udziału musi być wyrażona
ułamkiem.
Według art. 1052 § 1 KC, umowa o zbycie spadku ma charakter czynno-
ści prawnej o podwójnym, zobowiązująco-rozporządzającym skutku. Je­
żeli bowiem strony inaczej nie postanowiły, umowa sprzedaży, zamiany, da­
rowizny lub inna umowa zobowiązująca do zbycia spadku przenosi spadek
na nabywcę.
Umowa o zbycie spadku jest ponadto czynnością prawną kauzalną, gdyż
jeżeli zawarcie umowy przenoszącej spadek następuje w  wykonaniu zobo­
wiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do zby­
cia spadku, to ważność umowy przenoszącej spadek – a więc rozporządzają­
cej – zależy od istnienia tego zobowiązania (art. 1052 § 2 KC).
Zarówno umowa zobowiązująca do  zbycia spadku, jak i  umowa prze­
nosząca ten spadek, która zostaje zawarta w  celu wykonania istniejącego
uprzednio zobowiązania do zbycia spadku, powinny być zawarte w formie
aktu notarialnego (ad solemnitatem – art. 1052 § 3 KC).
Stroną zbywającą spadek lub udział w spadku może być wyłącznie spad-
kobierca, który spadek przyjął, nabywcą zaś – zarówno inny spadkobierca,
jak i osoba trzecia nienależąca do kręgu następców prawnych spadkodawcy.
Przedmiotem zbycia może być:
• cały spadek (gdy dziedziczy jedna osoba),
• ułamkowa część spadku (gdy dziedziczy jedna osoba i postanawia zbyć
jedynie określoną ułamkowo część),
• udział w spadku (przy wielości spadkobierców, jeden z nich zbywa swój
udział) oraz
• część ułamkowa udziału (przy wielości spadkobierców, jeden z nich zby­
wa ułamkowo określoną część przypadającego mu udziału).
Umowa zbycia spadku nie ma  zastosowania do  rozporządzania przez
spadkobiercę udziałem w konkretnym przedmiocie należącym do spadku.
Skutkiem zbycia spadku lub udziału w  nim jest wstąpienie nabywcy
spadku w prawa i obowiązki spadkobiercy (art. 1053 KC). Wskutek takiej
umowy dochodzi więc do sukcesji generalnej. Nabywca staje się uprawnio­
nym także do  podejmowania czynności, których mógł uprzednio dokony­
wać spadkobierca.
Nabywca spadku ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe w tym sa­
mym zakresie co zbywca, przy czym ich odpowiedzialność względem wie­
rzycieli jest solidarna (art. 1055 § 1 KC). Strony mogą postanowić w umo­

AA3lkwA=
AA
 Rozdział 16. Umowy dotyczące spadku 331

wie, czy nabywca będzie odpowiadał względem zbywcy za to, że wierzyciele

spadkowi nie będą od  niego żądali spełnienia świadczeń na  zaspokojenie
długów spadkowych. W  braku uregulowań umownych nabywca poniesie
względem zbywcy odpowiedzialność odszkodowawczą za  to, że  wierzy­
ciel spadkowy zaspokoił swoją wierzytelność z  majątku zbywcy (art.  1055
§ 2 KC).
Zbywca spadku zobowiązany jest do wydania nabywcy tego, co wskutek
zbycia, utraty lub uszkodzenia przedmiotów należących do spadku zostało
uzyskane w zamian tych przedmiotów albo jako naprawienie szkody, a je­
żeli zbycie było odpłatne, także do wyrównania ubytku wartości powstałe­
go przez zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi
do spadku (art. 1054 § 1 KC). Dotyczy to wydania surogatów poszczegól-
nych składników majątku spadkowego, które wchodziły w  skład spadku
w chwili jego otwarcia.
Zbywca może natomiast żądać od  nabywcy zwrotu wydatków i  na-
kładów poczynionych na spadek (art. 1054 § 2 KC). W razie zbycia spad­
ku spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności z  tytułu rękojmi za wady
fizyczne i  prawne poszczególnych przedmiotów należących do  spad­
ku (art.  1056  KC). Korzyści i  ciężary związane z  przedmiotami należący­
mi do spadku, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty lub
uszkodzenia przechodzą na  nabywcę z  chwilą zawarcia umowy o  zbycie
spadku, chyba że umówiono się inaczej (art. 1057 KC).

AA3lkwA=
AA
AA3lkwA=
AA
 DZIAŁ DRUGI.
PYTANIA KONTROLNE

AA3lkwA=
AA
AA3lkwA=
AA
Pytanie 1
Czego dotyczy klauzula generalna zawarta w art. 5 KC?
Art. 5 KC
Zgodnie z art. 5 KC, nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby
sprzeczny ze  społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub
zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie upraw-
nionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Odesłanie do  społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa w  wyraźnym
stopniu uwzględnia interes społeczny, natomiast przytoczenie zasad współ-
życia społecznego służy uzyskaniu równowagi przez uwzględnienie intere-
sów indywidualnych.

Pytanie 2
Na  jakich warunkach i  w  jakich terminach zaginiony może być
uznany za zmarłego?
Art. 29 i 30 KC
Zgodnie z art. 29 KC, uznanie za zmarłego jest możliwe wobec osoby, która
zaginęła, a od końca roku kalendarzowego, w którym zgodnie z istniejący-
mi wiadomościami jeszcze żyła, upłynęło 10 lat. Jednak w przypadku, gdyby
w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat, wówczas termin
ten skraca się do 5 lat.
Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowe-
go, w którym zaginiony ukończyłby lat 23.
Uznanie za  zmarłego może również nastąpić na  skutek zdarzeń szczegól-
nych, tj.  zaginięcia w  czasie podróży powietrznej lub morskiej w  związku
z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarze-
niem. W takim przypadku uznanie za zmarłego następuje:
1) po upływie 6 miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne
szczególne zdarzenie (art. 30 § 1 KC);
2) jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu – bieg terminu
6-miesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym sta-
tek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia (art. 30 § 2 KC);
3) jeżeli statek lub okręt nie miał portu przeznaczenia – bieg terminu
6-miesięcznego rozpoczyna się z upływem 2 lat od dnia, w którym była
ostatnia o nim wiadomość (art. 30 § 2 KC);
4) kto zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia,
ten może być uznany za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym
niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać
(art. 30 § 3 KC).

AA3lkwA=
AA
336 Dział drugi. Pytania kontrolne

Pytanie 3
Czym są pożytki i jakie są ich rodzaje?
Art. 53–55 KC
Pożytkami są przychody z rzeczy lub praw, które stanowią przedmiot sto-
sunków cywilnoprawnych.
Pożytki dzielimy na pożytki:
1) prawa – dochody, które prawo przynosi zgodnie ze swym społeczno-go-
spodarczym przeznaczeniem (art. 54 KC);
2) rzeczy – przychody, jakie rzecz przynosi w toku jej normalnej, zgodnej
z przeznaczeniem eksploatacji lub wskutek uczynienia tej rzeczy przed-
miotem stosunku prawnego; dzielimy je na pożytki rzeczy:
3) naturalne – płody i  inne odłączone od  niej części składowe, o  ile we-
dług zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy
(art.  53 §  1  KC); pożytki naturalne przypadają uprawnionemu, jeżeli
zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania jego uprawnienia (art. 55
§ 1 KC), a własność pożytków naturalnych rzeczy nabywa się przez ich
odłączenie od rzeczy;
4) cywilne – dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawne-
go (art. 53 § 2 KC); pożytki cywilne należą się uprawnionemu w stosun-
ku do czasu trwania tego uprawnienia (art. 55 § 1 KC), a własność po-
żytków cywilnych nabywa się dopiero z chwilą ich wydania.
Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakład w celu uzyska-
nia pożytków, które przypadły innej osobie, należy mu się od niej wynagro-
dzenie za te nakłady. Wynagrodzenie nie może przewyższać wartości pożyt-
ków (art. 55 § 1 KC).

Pytanie 4
Jakie są wady oświadczenia woli i ich skutki?
Art. 82–88 KC
Wada oświadczenia woli polega na  nieprawidłowym funkcjonowaniu
mechanizmu woli, bądź na  niezgodności między powzięciem woli a  jej
przejawem. Podjęcie oraz uzewnętrznienie aktu woli powoduje określoną
w przepisach KC wadliwość dokonanej czynności prawnej.
Rozróżniamy następujące wady oświadczenia woli:
1) brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji (art.  82  KC) –
oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów
znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzię-
cie decyzji i wyrażenie woli, dotyczy w szczególności choroby psychicz-

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 337

nej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemi-

jającego, zaburzenia czynności psychicznych; skutkuje nieważnością
bezwzględną;
2) pozorność (art. 83  KC) – oświadczenie woli złożone drugiej stronie
za  jej zgodą dla pozoru; jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla
ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się we-
dług właściwości tej czynności; skutkuje nieważnością bezwzględną
– wyjątkiem jest sytuacja, gdy odpłatna czynność prawna został doko-
nana na  podstawie pozornego oświadczenia, a  wskutek tej czynności
osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba
że działała w złej wierze (art. 83 § 2 KC);
3) groźba (art.  87  KC) – oświadczenie woli złożone pod wpływem bez-
prawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej; skutkuje nieważno-
ścią względną, tj. ten, kto złożył oświadczenie może się uchylić od jego
skutków prawnych, jeżeli z  okoliczności wynika, że  mógł się obawiać,
iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo oso-
biste lub majątkowe (art. 87 KC); uprawnienie to wygasa z upływem roku
od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 KC);
4) błąd (art. 84 KC) – co do treści czynności prawnej; skutkuje nieważno-
ścią względną, tj. można uchylić się od skutków prawnych swego oświad-
czenia woli; jeżeli oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie
się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd zo-
stał wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała
ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć – ograniczenie to nie
dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej (art. 84 § 1 KC); można powoły-
wać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający
oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę roz-
sądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści – błąd istotny (art. 84 § 2 KC);
uprawnienie do  uchylenia się od  skutków prawnych czynności wygasa
z upływem roku od wykrycia błędu (art. 88 § 2 KC);
5) zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca (art.  85  KC) – takie
same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia;
6) podstęp (art. 86 KC) – przy błędzie wywołanym przez drugą stronę pod-
stępnie możliwe jest uchylenie się od  skutków prawnych oświadcze-
nia woli złożonego pod wpływem błędu wtedy, gdy błąd nie był istot-
ny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej (art. 86
§ 1 KC); podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, je-
żeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo
jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (art. 86 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 za r yta a k tr

ytanie
Czy pe nomocnik mo e by ru stron czynności które oko
nu e w imieniu moco awcy
Art. 1 C
Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej dokonywanej
w  imieniu mocodawcy. Pełnomocnik nie może także reprezentować obu
stron czynności prawnych.
Wyjątkami od powyższej zasady są następujące sytuacje:
1) zezwala na to treść pełnomocnictwa, a zatem jeżeli mocodawca zgodził
się na takie działanie pełnomocnika;
2) ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naru-
szenia interesów mocodawcy.

ytanie
W aki sposób oc o zi o przerwania bie u prze awnienia i aki
est e o bie po przerwie
Art. 123 i 12 C
Bieg terminu przedawnienia przerywają określone czynności stron. Mogą
to być zarówno czynności procesowe uprawnionego, jak i materialnopraw-
ne czynności uznania roszczenia przez zobowiązanego albo czynności wsz-
częcia mediacji.
Bieg przedawnienia przerywa się przez:
1) każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do roz-
poznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed
sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia
lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art. 123
§ 1 pkt 1 KC);
2) uznanie roszczenia przez osobę, której roszczenie przysługuje (art. 123
§ 1 pkt 2 KC) – nie ma przy tym znaczenia forma uznania;
3) wszczęcie mediacji (art. 123 § 1 pkt 3 KC).
Po każ dym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na  nowo (art. 124
§ 1   KC). Jednak w  razie przerwania przedawnienia przez czynność w  po-
stępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania
spraw, lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polu-
bownym, lub przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo
dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone (art. 124 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 339

Pytanie 7
Jakie są granice wykonywania prawa własności?
Art. 140 KC
Właściciel może, z  wyłączeniem innych osób, korzystać z  rzeczy, w  szcze-
gólności pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy oraz rozporządzać rzeczą:
1) w granicach obowiązujących przepisów prawa;
2) zgodnie z zasadami współżycia społecznego,
3) zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.

Pytanie 8
Jednym ze sposobów nabycia i utraty prawa własności jest prze-
niesienie własności poprzez zawarcie umowy zobowiązująco-roz-
porządzającej. Na  czym polega zasada materialnej kauzalności
obowiązująca przy zawieraniu umów przenoszących własność?
Art. 156 KC
Zgodnie z art. 156 KC, jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność na-
stępuje w  wykonaniu zobowiązania wynikającego z  uprzednio zawar-
tej umowy zobowiązującej do  przeniesienia własności, z  zapisu zwykłego,
z  bezpodstawnego wzbogacenia lub z  innego zdarzenia, ważność umowy
przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania. Jeżeli przy-
czyna, dla której zawiera się umowę o przeniesienie własności, nie istnieje,
umowa taka jest nieważna.

Pytanie 9
Jakie są źródła i rodzaje współwłasności?
Art. 196 KC
Źródłem współwłasności może być:
1) dziedziczenie;
2) zasiedzenie;
3) połączenie lub pomieszanie rzeczy ruchomych;
4) czynność prawna zainteresowanych stron;
5) orzeczenie sądowe;
6) decyzja administracyjna.
Kodeks cywilny (art.  196  KC) wyróżnia dwa podstawowe rodzaje
współwłasności:
1) łączna – występuje, jeżeli istnieje stosunek prawny, z  którego wynika
i tak długo, jak długo istnieje ten stosunek prawny (nigdy nie ma charak-

AA3lkwA=
AA
340 Dział drugi. Pytania kontrolne

teru samoistnego); tworzy tzw. zespolone prawo wspólne; zasadniczo jej

przedmiotem jest pewna masa majątkowa, a nie jedna rzecz;
2) w częściach ułamkowych – udział każdego ze współwłaścicieli we wspól-
nym prawie własności jest określony ułamkiem; niezwiązana bezpośred-
nio z innym stosunkiem prawnym, ma charakter samoistny.

Pytanie 10
Czym są rei vindicatio i actio negatoria?
Art. 222 KC
Rei vindicatio i actio negatoria są roszczeniami służącymi ochronie prawa
własności.
Rei vindicatio, czyli roszczenie windykacyjne (nazywane też roszczeniem
wydobywczym) określa się jako roszczenie nieposiadającego właścicie-
la przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi. Zgodnie z art. 222 § 1 KC,
właściciel może żądać od osoby, która faktycznie włada jego rzeczą, aby
rzecz została mu wydana, chyba że  osobie tej przysługuje skuteczne
względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Treścią roszczenia
windykacyjnego jest żądanie wydania rzeczy w takim stanie, w jakim znaj-
duje się w czasie realizacji roszczenia. Realizacja roszczenia następuje przez
wydanie rzeczy w naturze. W razie zużycia (zniszczenia rzeczy) roszczenie
windykacyjne wygasa. Jeżeli rzecz uległa pogorszeniu właściciel ma obowią-
zek ją przyjąć.
Actio negatoria, czyli roszczenie negatoryjne (art.  222 §  2  KC) jest rosz-
czeniem o  przywrócenie stanu zgodnego z  prawem i  zaniechanie naru-
szeń, które przysługuje właścicielowi przeciwko osobie naruszającej
własność w  inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego
władztwa nad rzeczą. Celem roszczenia negatoryjnego jest położenie kre-
su bezprawnej ingerencji w sferę uprawnień właściciela oraz usunięcie sta-
nu naruszającego własność. Co  do  zasady, naruszenia własności będące
źródłem roszczenia negatoryjnego muszą mieć charakter materialny, czyli
muszą oddziaływać fizycznie na rzecz albo na jej właściciela, utrudniając lub
uniemożliwiając mu wykonywanie władztwa nad rzeczą. Treścią roszczenia
negatoryjnego jest żądanie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zanie-
chanie naruszeń.

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 341

Pytanie 11
Co  i  przez jaki okres może stanowić przedmiot użytkowania wie-
czystego?
Art. 232, 235 i 236 KC
Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być (art. 232 KC):
1) grunty stanowiące własność Skarbu Państwa a położone w granicach ad-
ministracyjnych miast;
2) grunty stanowiące własność Skarbu Państwa położone poza granica-
mi administracyjnymi miast, lecz włączone do planu zagospodarowania
przestrzennego miasta i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki;
3) grunty stanowiące własność jednostek samorządu terytorialnego lub ich
związków;
4) inne grunty Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub ich
związków – w wypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych.
W  przypadku gruntów zabudowanych użytkownik wieczysty naby-
wa na  własność budynki i  inne urządzenia wzniesione na  gruncie z  chwi-
lą zawarcia umowy o  oddanie gruntu w  użytkowanie wieczyste – przysłu-
gująca mu własność jest prawem związanym z  użytkowaniem wieczystym
(art. 235 KC).
Oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje na okres (art. 236 KC):
1) 99 lat – co do zasady;
2) co  najmniej 40  lat – dopuszczalne w  wyjątkowych wypadkach, gdy
cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania gruntu
na 99 lat.
W  ciągu ostatnich 5 lat przed upływem zastrzeżonego w  umowie terminu
wieczysty użytkownik może żądać jego przedłużenia na dalszy okres od 40
do 99 lat (art. 236 § 2 KC).

Pytanie 12
Jakie ograniczone prawa rzeczowe wskazuje KC?
Art. 244 KC
Zgodnie z art. 244 § 1 KC, ograniczonymi prawami rzeczowymi są:
1) użytkowanie;
2) służebność;
3) zastaw;
4) spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;
5) hipoteka.

AA3lkwA=
AA
342 Dział drugi. Pytania kontrolne

Pytanie 13
Użytkowanie jest jednym z  ograniczonych praw rzeczowych
wymienionych w KC, polegającym na obciążeniu rzeczy prawem
do jej używania i do pobierania z niej pożytków. Czym jest użytko-
wanie nieprawidłowe?
Art. 264 i 270 KC
Użytkowanie nieprawidłowe dotyczy pieniędzy lub innych rzeczy oznaczo-
nych tylko co  do  gatunku. Użytkownik staje się właścicielem tych przed-
miotów z chwilą ich wydania, zaś po wygaśnięciu użytkowania obowiązany
jest do zwrotu według przepisów o zwrocie pożyczki (art. 264 KC).
Zgodnie z  art.  270  KC, właściciel może odmówić wydania przedmiotów
objętych użytkowaniem nieprawidłowym, dopóki nie otrzyma odpo-
wiedniego zabezpieczenia. W  przypadku użytkowania nieprawidłowego
żądanie zabezpieczenia może wyprzedzać wydanie przedmiotów (pieniędzy
i rzeczy oznaczonych co do gatunku). Nie muszą także zachodzić ważne po-
wody uzyskania zabezpieczenia.

Pytanie 14
Kodeks cywilny wymienia służebności gruntowe, osobiste oraz słu-
żebność przesyłu. Jaka jest treść i cel służebności gruntowej?
Art. 285 KC
Zgodnie z art. 285 § 1 KC, nieruchomość można obciążyć na rzecz właści-
ciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej) prawem, którego
treść polega bądź na tym, że:
1) właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w  oznaczonym za-
kresie z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że
2) właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności do-
konywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że
3) właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określo-
nych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysłu-
gują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności.
Służebność gruntowa może mieć jedynie na celu zwiększenie użyteczno-
ści nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części (art. 285 § 2 KC).

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 343

Pytanie 15
Jaki jest zakres roszczeń zabezpieczanych przez zastaw na  rze-
czach ruchomych?
Art. 306 i 314 KC
Zastaw zabezpiecza:
1) oznaczoną wierzytelność (art. 306 § 1 KC) – może zabezpieczać także
wierzytelność przyszłą lub warunkową (art. 306 § 2 KC);
2) roszczenia o odsetki (art.  314  KC) – za  3 ostatnie lata przed zbyciem
rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym;
3) przyznane koszty postępowania (art. 314 KC) – w wysokości nieprze-
kraczającej dziesiątej części kapitału;
4) inne roszczenia uboczne (art.  314  KC) – w  szczególności roszczenie
o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania oraz o zwrot nakładów na rzecz.

Pytanie 16
Jakie są typy posiadania i na czym one polegają?
Art. 336 KC
Posiadanie to  doniosły prawnie stan władztwa faktycznego nad rzeczą
(corpus) w powiązaniu z zamiarem wykonywania określonego prawa pod-
miotowego do tej rzeczy osobiście lub za inny podmiot (animus).
Artykuł 336 KC wyróżnia dwa typy posiadania:
1) samoistne – posiadaczem samoistnym jest ten, kto włada rzeczą jak
właściciel; posiadanie samoistne (inaczej posiadanie właścicielskie) za-
chodzi w sytuacji, gdy posiadacz przez posiadanie realizuje w stosunku
do  rzeczy uprawnienia, które przysługują właścicielowi (używa rzeczy,
pobiera z niej pożytki i inne dochody, dokonuje dyspozycji faktycznych);
posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje rzecz w po-
siadanie zależne;
2) zależne – oznacza władztwo nad rzeczą, które wywodzi się ze  stosun-
ku prawnego, dającego posiadaczowi pewne ściśle określone uprawnie-
nia do  rzeczy; art.  336  KC wymienia przykładowo, że  zakres władztwa
faktycznego nad rzeczą może odpowiadać uprawnieniom użytkownika,
zastawnika, najemcy czy dzierżawcy; przy posiadaniu zależnym akcent
kładzie się na element władztwa nad cudzą rzeczą, zakres tego władz-
twa ulega zatem ograniczeniu z uwagi na zakres uprawnień wynikających
z  określonego stosunku prawnego; przy posiadaniu zależnym wola po-
siadacza jest ograniczona zakresem uprawnień wynikającym z  okre-
ślonego stosunku prawnego, będącego podstawą władztwa.

AA3lkwA=
AA
344 Dział drugi. Pytania kontrolne

Pytanie 17
Na czym polega zasada swobody umów?
Art. 3531 KC
W  myśl art.  353¹  KC strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek
prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwia-
ły się:
1) właściwości (naturze) stosunku;
2) ustawie;
3) zasadom współżycia społecznego.

Pytanie 18
Na czym polega zasada nominalizmu?
Art. 3581 § 1 i 2 KC
Zgodnie z  art.  358¹ §  1  KC, jeżeli przedmiotem zobowiązania od  chwi-
li jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następu-
je przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią
inaczej.
Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zo-
stanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości (art.  358¹
§ 2 KC).

Pytanie 19
W  jaki sposób dłużnicy odpowiadają za  świadczenia podzielne,
a w jaki za świadczenia niepodzielne?
Art. 379 i 380 KC
Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez
istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Jeżeli świadczenie ma  cha-
rakter podzielny, a  jest kilku dłużników lub kilku wierzycieli, to  zarówno
dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części,
ilu jest dłużników albo wierzycieli, chyba że  z  ustawy lub woli stron zo-
stała zastrzeżona solidarność dłużników lub wierzycieli (art. 379 § 1 w zw.
z art. 369 KC). Jeżeli zobowiązanie jest podzielne, to wierzyciel może żądać
od każdego z dłużników tylko takiej części, jaka na niego przypada. Części,
na które dzieli się dług lub wierzytelność, są równe, chyba że co innego wy-
nika z przepisu ustawy lub strony postanowiły inaczej. Każdy z dłużników
odpowiada tylko za  swoją część długu, a  niewypłacalność któregokolwiek
z dłużników obciąża wierzyciela.

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 345

Świadczenie ma  charakter niepodzielny, jeżeli nie może być spełnione

częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Jeżeli świadcze-
nie jest niepodzielne, a po stronie dłużnika występuje więcej niż jeden pod-
miot, dłużnicy odpowiadają za jego spełnienie tak jak dłużnicy solidarni
(art. 380 § 1 KC).

Pytanie 20
Czym jest zadatek?
Art. 394 KC
Zadatek jest zastrzeżeniem umownym, uczynionym przez strony w  celu
umocnienia stosunku umownego. Zadatek jest czynnością prawną realną,
stąd dla jej pełnej skuteczności konieczne jest zapłacenie określonej przez
strony kwoty pieniężnej przy zawieraniu umowy.
W razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez
wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zada-
tek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadcze-
nia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega
zwrotowi.
W  razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a  obowią-
zek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To  samo dotyczy wypadku,
gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za  które żadna
ze stron nie ponosi odpowiedzialności, albo za które ponoszą odpowiedzial-
ność obie strony.

Pytanie 21
Czym jest nienależne świadczenie?
Art. 410 § 2 KC
Świadczenie jest nienależne, jeżeli:
1) ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany
względem osoby, której świadczył, albo
2) podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został
osiągnięty, albo
3) czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała
się ważna po spełnieniu świadczenia.

AA3lkwA=
AA
346 Dział drugi. Pytania kontrolne

Pytanie 22
Kto ponosi odpowiedzialność za  szkodę wyrządzoną przez zwie-
rzęta?
Art. 431 KC
Odpowiedzialność za  zwierzęta to  odpowiedzialność na  zasadzie winy
w nadzorze, którą, na podstawie art. 431 § 1 KC, ponosi ten, kto zwierzę
chowa albo się nim posługuje. Nie ma tu znaczenia istnienie tytułu praw-
nego do takiego zwierzęcia ani to, czy zwierzę pozostawało pod nadzorem
osoby ponoszącej odpowiedzialność, czy też zabłąkało się lub uciekło. Z tre-
ści art.  431  KC wynika domniemanie winy. Ponoszący odpowiedzialność
musi udowodnić, że  ani on, ani osoba, za  którą ponosi odpowiedzialność,
nie ponoszą winy w nadzorze.
Wyjątkowo, na podstawie art. 431 § 2 KC, w braku winy osoby, która zwie-
rzę chowa lub się nim posługuje, poszkodowany może od niej żądać całko-
witego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłasz-
cza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby wynika,
że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Pytanie 23
W  jakich sytuacjach producent nie odpowiada za  szkodę wyrzą-
dzoną przez produkt niebezpieczny?
Art. 4493 KC
Producent nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez produkt niebez-
pieczny, jeżeli:
1) nie wprowadził produktu do obrotu;
2) wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działal-
ności gospodarczej;
3) właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po  wprowadzeniu
go do  obrotu, chyba że  wynikały one z  przyczyny tkwiącej poprzednio
w produkcie;
4) nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu,
uwzględniając stan nauki i  techniki w  chwili wprowadzenia produktu
do  obrotu, albo gdy właściwości te  wynikały z  zastosowania przepisów
prawa.

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 347

Pytanie 24
Na czym polega tzw. zakaz anatocyzmu?
Art. 482 KC
Zakaz anatocyzmu polega na zakazie ustalania i pobierania odsetek od za-
ległych odsetek (procent składany).
Zgodnie z  art.  482 §  1  KC, od  zaległych odsetek można żądać odse-
tek za  opóźnienie dopiero od  chwili wytoczenia o  nie powództwa, chyba
że  po  powstaniu zaległości strony zgodziły się na  doliczenie zaległych od-
setek do dłużnej sumy. Zasada ta nie dotyczy pożyczek długoterminowych
udzielanych przez instytucje kredytowe.

Pytanie 25
Potrącenie to  całkowite lub częściowe umorzenie zobowiązań
pomiędzy podmiotami, które względem siebie są  jednocześnie
dłużnikami i wierzycielami. W jakich przypadkach potrącenie jest
dopuszczalne, a w jakich wyłączone?
Art. 498 i 505 KC
Potrącenie jest dopuszczalne, jeżeli (art. 498 KC):
1) przedmiotem są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do
gatunku;
2) wierzytelności objęte potrąceniem są wymagalne;
3) wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem
państwowym.
Kodeks cywilny wyklucza możliwość dokonania potrącenia wierzytelności
(art. 505 KC):
1) nieulegających zajęciu;
2) o dostarczenie środków utrzymania;
3) wynikających z czynów niedozwolonych;
4) co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Pytanie 26
Zmiana dłużnika może nastąpić poprzez przejęcie długu, kiedy
to osoba trzecia wstępuje na miejsce dłużnika, który zostaje z długu
zwolniony. Jakie są sposoby na dokonanie przejęcia długu?
Art. 519 § 2 KC
Przejęcie długu może nastąpić poprzez:
1) umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika; oświad-
czenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron;

AA3lkwA=
AA
348 Dział drugi. Pytania kontrolne

2) umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela; oświad-

czenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron; jest ono bez-
skuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest
niewypłacalna.

Pytanie 27
Czym jest wada fizyczna rzeczy sprzedanej?
Art. 5561 KC
Wada fizyczna polega na  niezgodności rzeczy sprzedanej z  umową.
W szczególności rzecz sprzedana jest niezgodna z umową, jeżeli:
1) nie ma właściwości, które rzecz tego rodzaju powinna mieć ze względu na cel
w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub przeznaczenia;
2) nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupujące-
go, w tym przedstawiając próbkę lub wzór;
3) nie nadaje się do celu, o którym kupujący poinformował sprzedawcę przy
zawarciu umowy, a sprzedawca nie zgłosił zastrzeżenia co do takiego jej
przeznaczenia;
4) została kupującemu wydana w stanie niezupełnym.
Jeżeli kupującym jest konsument, na  równi z  zapewnieniem sprzedawcy
traktuje się publiczne zapewnienia producenta lub jego przedstawiciela, oso-
by, która wprowadza rzecz do obrotu w zakresie swojej działalności gospo-
darczej, oraz osoby, która przez umieszczenie na  rzeczy sprzedanej swojej
nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego przedsta-
wia się jako producent (art. 556¹ § 2 KC).
Rzecz sprzedana ma wadę fizyczną także w razie nieprawidłowego jej za-
montowania i  uruchomienia, jeżeli czynności te  zostały wykonane przez
sprzedawcę lub osobę trzecią, za  którą sprzedawca ponosi odpowiedzial-
ność, albo przez kupującego, który postąpił według instrukcji otrzymanej
od sprzedawcy (art. 556¹ § 3 KC).

Pytanie 28
Jakie szczególne rodzaje sprzedaży wskazuje KC?
Art. 583–588, 589–591, 592, 593–595, 596–602 KC
Kodeks cywilny wyróżnia tzw. szczególne rodzaje sprzedaży, którymi są:
1) sprzedaż na raty (art. 583–588 KC);
2) sprzedaż z zastrzeżeniem prawa własności (art. 589–591 KC);
3) sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy (art. 592 KC);
4) sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu (art. 593–595 KC).

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 349

Ponadto w  KC uregulowany został tryb realizacji prawa pierwokupu

(art. 596–602 KC).

Pytanie 29
Jaki jest zakres odpowiedzialności dostawcy z  tytułu rękojmi
za wady fizyczne przy umowie dostawy?
Art. 609 KC
Dostawca ponosi odpowiedzialność z  tytułu rękojmi za  wady fizyczne do-
starczonych rzeczy także w tym wypadku, gdy wytworzenie rzeczy nastąpiło
w sposób określony przez odbiorcę lub według dostarczonej przez niego do-
kumentacji technologicznej, chyba że dostawca, pomimo zachowania nale-
żytej staranności, nie mógł wykryć wadliwości sposobu produkcji lub doku-
mentacji technologicznej albo że odbiorca, mimo zwrócenia przez dostawcę
uwagi na powyższe wadliwości, obstawał przy podanym przez siebie sposo-
bie produkcji lub dokumentacji technologicznej.

Pytanie 30
Kiedy wykonawca ma  prawo do  żądania współdziałania zama-
wiającego przy wykonaniu dzieła?
Art. 640 KC
Wykonawca ma prawo do żądania współdziałania zamawiającego, jeśli sta-
nowi to warunek realizacji zamówienia. W myśl art. 640 KC, jeżeli do wy-
konania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współ-
działania brak, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu
odpowiedni termin z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie wyznaczo-
nego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.

Pytanie 31
Czym jest gwarancja zapłaty za roboty budowlane?
Art. 6491 KC
Gwarancji zapłaty za roboty budowlane inwestor udziela wykonawcy (ge-
neralnemu wykonawcy) w  celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umó-
wionego wynagrodzenia za  wykonanie robót budowlanych. Gwarancją
zapłaty jest:
1) gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa;
2) akredytywa bankowa lub poręczenie banku udzielone na zlecenie inwe-
stora.

AA3lkwA=
AA
350 Dział drugi. Pytania kontrolne

Strony ponoszą w równych częściach udokumentowane koszty zabezpiecze-

nia wierzytelności.

Pytanie 32
W  jakim terminie przedawniają się roszczenia wynajmującego
przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia
lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy przeciwko
wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpła-
conego czynszu?
Art. 677 KC
Roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z po-
wodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy
przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpła-
conego czynszu przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.

Pytanie 33
Kiedy wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania
terminów wypowiedzenia?
Art. 667 § 2 i art. 672 KC
Wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów
wypowiedzenia:
1) jeżeli najemca używa rzeczy w  sposób sprzeczny z  umową lub z  prze-
znaczeniem rzeczy i  mimo upomnienia nie przestaje jej używać w  taki
sposób, albo rzecz zaniedbuje do  tego stopnia, że  zostaje ona narażona
na utratę lub uszkodzenie (art. 667 § 2 KC);
2) jeżeli najemca dopuszcza się zwłoki z zapłatą co najmniej za dwa pełne
okresy płatności (art. 672 KC).

Pytanie 34
W jaki sposób dzierżawca powinien wykonywać dzierżawę?
Art. 696 KC
Dzierżawca powinien wykonywać swoje prawo zgodnie z  wymaganiami
prawidłowej gospodarki i nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu
dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego.

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 351

Pytanie 35
Jakie są obowiązki korzystającego zgodnie z przepisami o umowie
leasingu?
Art. 7091, art. 7095 § 2 i art. 7097 § 1 KC
Podstawowe obowiązki korzystającego to:
1) utrzymanie rzeczy w należytym stanie, w szczególności dokonywanie jej
konserwacji i napraw niezbędnych do zachowania rzeczy w stanie niepo-
gorszonym, z uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego używa-
nia (art. 7097 § 1 KC);
2) ponoszenie ciężarów związanych z  własnością lub posiadaniem rzeczy
(art. 7097 § 1 KC);
3) niezwłoczne zawiadomienie finansującego o  konieczności dokonania
istotnej naprawy rzeczy, jeżeli w  umowie leasingu nie zostało zastrze-
żone, że konserwacji i napraw rzeczy dokonuje osoba mająca określone
kwalifikacje (art. 7095 § 2 KC);
4) umożliwienie finansującemu sprawdzenia rzeczy w zakresie określonym
powyżej;
5) zapłata rat w umówionych terminach (art. 7091 KC).

Pytanie 36
Kiedy użyczający może żądać przedterminowego zwrotu rzeczy?
Art. 716 KC
Użyczający może żądać zwrotu rzeczy, chociażby umowa była zawarta
na czas oznaczony, jeżeli:
1) biorący używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową, właściwościami lub
przeznaczeniem rzeczy;
2) biorący powierza rzecz innej osobie nie będąc do  tego upoważniony
przez umowę ani zmuszony przez okoliczności, albo
3) rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nieprzewidzianych
w chwili zawarcia umowy.

Pytanie 37
Czy KC przewiduje formę, w jakiej powinna być zawierana umowa
pożyczki?
Art. 720 § 2 KC
Kodeks cywilny wskazuje, że  umowa pożyczki, której wartość przekracza
1000 zł, wymaga zachowania formy dokumentowej.

AA3lkwA=
AA
352 Dział drugi. Pytania kontrolne

Pytanie 38
Czy zlecenie wygasa na skutek śmierci zleceniodawcy?
Art. 747 KC
W braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci da-
jącego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do  czynności
prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z  umową, zlecenie wygasło, przyjmujący
zlecenie powinien, gdyby z  przerwania powierzonych mu czynności mo-
gła wyniknąć szkoda, prowadzić te  czynności nadal, dopóki spadkobierca
albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić
inaczej.

Pytanie 39
Czy prowadzący cudzą sprawę bez zlecenia wbrew woli zastąpio-
nego może żądać zwrotu poniesionych wydatków?
Art. 754 KC
Kto prowadzi cudzą sprawę wbrew wiadomej mu woli osoby, której sprawę
prowadzi nie może żądać zwrotu poniesionych wydatków i  jest odpowie-
dzialny za szkodę, chyba że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasa-
dom współżycia społecznego.

Pytanie 40
Na czym polega umowa komisu i jakie występują jej typy?
Art. 765 KC
Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się
za  wynagrodzeniem (prowizja) w  zakresie działalności swego przedsię-
biorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dające-
go zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym.
Typy umowy komisu:
1) umowa komisu kupna – komisant zobowiązuje się nabyć na  rachunek
komitenta rzecz od  osoby trzeciej, komisant nabywa własność rzeczy
i ma obowiązek przenieść prawo własności tej rzeczy na komitenta;
2) umowa komisu sprzedaży – komisant zobowiązuje się zbyć rzecz będą-
cą własnością komitenta, komitent zachowuje prawo własności rzeczy
do chwili jej zbycia przez komisanta osobie trzeciej.

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 353

Pytanie 41
Kto i  na  jakich zasadach może wypowiedzieć udział w  spółce
cywilnej?
Art. 869 i 870 KC
Udział w spółce cywilnej może wypowiedzieć:
1) wspólnik:
– wypowiadając udział na  3 miesiące naprzód na  koniec roku obra-
chunkowego – jeżeli spółka została zawarta na  czas nieoznaczony
(art. 869 § 1 KC);
– bez zachowania terminów wypowiedzenia – z  ważnych powodów,
chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony (art. 869 § 2 KC);
2) wierzyciel osobisty wspólnika – jeżeli w ciągu ostatnich 6 miesięcy zo-
stała przeprowadzona bezskuteczna egzekucja z  ruchomości wspólni-
ka, jego wierzyciel osobisty, który uzyskał zajęcie praw przysługujących
wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania, może
wypowiedzieć jego udział w  spółce na  3 miesiące naprzód, chociażby
spółka była zawarta na czas oznaczony; jeżeli umowa spółki przewiduje
krótszy termin wypowiedzenia, wierzyciel może z tego terminu skorzy-
stać (art. 870 KC).

Pytanie 42
Kiedy może zostać odwołana darowizna wykonana?
Art. 898 KC
Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowa-
ny dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie
do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasad-
niającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bez-
podstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Pytanie 43
Co jest treścią umowy dożywocia?
Art. 908 KC
Treścią dożywocia jest zobowiązanie właściciela nieruchomości do prze-
niesienia jej własności na nabywcę oraz zobowiązanie wzajemne nabyw-
cy do  zapewnienia dożywotniego utrzymania zbywcy, ewentualnie oso-
by bliskiej tego podmiotu (dożywotnika). Jeśli strony nie określą bliżej

AA3lkwA=
AA
354 Dział drugi. Pytania kontrolne

treści świadczenia nabywcy nieruchomości, obowiązany jest on do  przyję-

cia uprawnionego do siebie jako domownika, dostarczenia mu wyżywienia,
ubrania, mieszkania, światła i  opału, zapewnienia odpowiedniej pomocy
i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienia własnym kosztem pogrzebu od-
powiadającego zwyczajom miejscowym. Możliwe jest także określenie tych
świadczeń w postaci renty.

Pytanie 44
Czym jest spadek i co wchodzi w jego skład?
Art. 922 KC
Spadkiem jest ogół, mających cywilnoprawny charakter, podmiotowych
praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego
śmierci na jednego lub kilku spadkobierców (art. 922 § 1 KC).
Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w ta-
kim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w da-
nym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspoko-
jenia roszczeń o  zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych
i  poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w  przepisach  KC
(art. 922 § 3 KC).
Zgodnie z art. 922 § 2 KC, ze spadku wyłączone są:
1) prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego,
2) prawa, które z  chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na  oznaczone
osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Pytanie 45
Testament jest jedyną czynnością prawną pozwalającą rozporzą-
dzać majątkiem na  wypadek śmierci. Jakie są  prawnie dopusz-
czalne formy testamentu?
Art. 949–954 KC
Dopuszczalne formy testamentu:
1) zwykła:
– testament holograficzny (własnoręczny) – napisany przez spad-
kodawcę w  całości pismem ręcznym, podpisany i  opatrzony datą
(art. 949 § 1 KC);
– testament notarialny – sporządzony w  formie aktu notarialnego
(art. 950 KC);
– testament allograficzny – złożone przez spadkodawcę ustne oświad-
czenie ostatniej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta),

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 355

starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminu lub

kierownika urzędu stanu cywilnego (art. 951 § 1 KC);
2) szczególna
– testament ustny – złożone przez spadkodawcę ustne oświadczenie
ostatniej woli przy jednoczesnej obecności co  najmniej 3 świadków
w sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli
wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testa-
mentu jest niemożliwe (art. 952 § 1 KC);
– testament podróżny – złożone przez spadkodawcę oświadczenia
ostatniej woli dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności 2 świad-
ków podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym
(art. 953 KC);
– testament wojskowy – sposób jego sporządzenia reguluje szczegóło-
wo rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w  porozu-
mieniu z Ministrem Sprawiedliwości (art. 955 KC).

Pytanie 46
Czym jest zapis windykacyjny i co może być jego przedmiotem?
Art. 9811 KC
Zapisem windykacyjnym jest postanowienie spadkodawcy w  testamencie
sporządzonym w  formie aktu notarialnego, że  oznaczona osoba nabywa
przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
1) rzecz oznaczona co do tożsamości;
2) zbywalne prawo majątkowe;
3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Pytanie 47
Kiedy spadkodawca może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku?
Art. 1008 KC
Spadkodawca może w  testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i  rodzi-
ców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w  sposób sprzeczny
z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób
umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo ra-
żącej obrazy czci;

AA3lkwA=
AA
356 Dział drugi. Pytania kontrolne

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzin-

nych.

Pytanie 48
Jaki jest termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuce-
niu spadku?
Art. 1015 § 1 KC
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w cią-
gu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swe-
go powołania.

Pytanie 49
Jaki jest skutek odrzucenia spadku?
Art. 1020
Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od  dziedziczenia,
tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Pytanie 50
Jaki jest termin początkowy stwierdzenia nabycia spadku?
Art. 1026
Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może na-
stąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszy-
scy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuce-
niu spadku.

Pytanie 51
Scharakteryzuj przyjęcie proste i z dobrodziejstwem inwentarza.
Art. 1031 § 1 i 2
Zgodnie z art. 1031 § 1, w razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca po-
nosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia.
W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca pono-
si odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wy-
kazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe
ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie po-
minął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza

AA3lkwA=
AA
 Dział drugi. Pytania kontrolne 357

przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyj-

nych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie po-
dał do spisu inwentarza nieistniejące długi (art. 1031 § 2).

Pytanie 52
Kto ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe do chwili działu
spadku?
Art. 10341 KC
Do chwili działu spadku wraz ze spadkobiercami solidarną odpowiedzial-
ność za  długi spadkowe ponoszą także osoby, na  których rzecz spadko-
dawca uczynił zapisy windykacyjne. Rozliczenia między spadkobiercami
i  osobami, na  których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, na-
stępują proporcjonalnie do  wartości otrzymanych przez nich przysporzeń.
Spadkobiercom uwzględnia się ich udział w wartości ustalonego w wykazie
inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Pytanie 53
Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadko-
dawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Jakie są skutki takiego zrze-
czenia i czy może ono zostać uchylone?
Art. 1049 i 1050 KC
Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego
się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których
obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia,
tak jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049 KC).
Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między
tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczo-
no. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1050 KC).

AA3lkwA=
AA
 Na egzamin!
Zbliża się trudny egzamin, a Ty nie masz już czasu
na wertowanie grubych podręczników?
A może musisz szybko powtórzyć materiał przed
egzaminem wstępnym na aplikację?
Jeżeli na jedno z tych pytań odpowiedziałeś TAK,
ta publikacja jest właśnie dla Ciebie!
To wyciąg, opracowanie wszystkich najważniejszych
zagadnień z zakresu prawa cywilnego, których znajo­
mość pomoże Ci w zdaniu egzaminu. Masz ochotę
na więcej? Korzystaj z materiałów online.
Prawo cywilne w pigułce to:
•  zwięzłe ujęcie tematu,
•  tabele, wykresy i wyróżnienia,
•  istotne stwierdzenia, bez zbędnych opisów,
Beck Akademia dzięki którym szybko przyswoisz i powtórzysz
w
­ iedzę.
konferencje szkolenia e-learning
● ●

Wydanie piąte zawiera również pytania otwarte,

wraz z odpowiedziami, które padały na egzaminach
i kolokwiach.
Beck Akademia
e-learning

Beck Akademia
testy prawnicze

www.ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601

AA3lkwA=
AA