Andrzej Łukasik Filozofia Atomizmu

Filozofia atomizmu
Andrzej Łukasik
Filozofia atomizmu
Atomistyczny model świata w filozofii przyrody,

fizyce klasycznej i współczesnej
a problem elementarności
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

Lublin 2006
Recenzent:
Prof. dr hab. Michał Tempczyk
Redakcja:
Teresa Dunin
© Andrzej Łukasik, Lublin 2006
Skład i łamanie:
Andrzej Łukasik
ISBN
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20—031 Lublin
tel. (81) 537—53—04, faks (81) 537—53—02
Internet: http://press.umcs.lublin.pl
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Część pierwsza: Atomizm w filozofii przyrody
Rozdział 1: Preatomiści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.1 Atomizm arytmetyczny pitagorejczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.2 Byt Parmenidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3 Pierwiastki Empedoklesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.4 Homoiomerie Anaksagorasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Rozdział 2: Atomizm Leukipposa i Demokryta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.1 Byt i niebyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.2 Własności atomów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.3 Próżnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.4 Ananke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Rozdział 3: Atomizm geometryczny Platona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1 Geometryczna koncepcja przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2 Bryły Platońskie i elementy matematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.3 Miejsce i czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.4 Filozofia Platona a problem matematyczności przyrody . . . . . . . . . . . . . 60
Rozdział 4: Teoria pierwiastków Arystotelesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.1 Pierwiastki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.2 Dynamika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
4.3 Horror vacui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Rozdział 5: Atomizm Epikura i Lukrecjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5.1 Physica ancilla ethicae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5.2 Atomy i próżnia a świat zjawisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
5.3 Minimae partes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5.4 Ciężar jako atrybut atomów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.5 Teoria parenklizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6 SPIS TREŚCI
Rozdział 6: Atomizm a teoria pierwiastków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

6.1 Atomizm między nauką starożytną a nowożytną . . . . . . . . . . . . . . . . 108
6.2 Minima naturalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6.3 Pojęcie pierwiastków w alchemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
6.4 Renesans atomizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6.5 Pierwiastki a teoria korpuskularna Boyle’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Rozdział 7: Filozofia korpuskularna Kartezjusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
7.1 Res extensa i korpuskularny model materii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
7.2 Dynamika more geometrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
7.3 Atomizm a fizyka Kartezjańska — problem aktualności . . . . . . . . . . . . 137
Część druga: Atomizm w fizyce klasycznej
Rozdział 8: Atomizm Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

8.1 Dynamika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
8.2 Istota materii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
8.3 Absolutny czas i absolutna przestrzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.4 Siły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
8.5 Determinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
8.6 Zegarmistrz świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Rozdział 9: Racje Leibniza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
9.1 Przeciw absolutnej przestrzeni i absolutnemu czasowi . . . . . . . . . . . . . 174
9.2 Przeciw atomom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
9.3 Przeciw ciążeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
9.4 Absolutyzm a relacjonizm — kwestia aktualności sporu . . . . . . . . . . . 182
Rozdział 10: Krytyka Berkeleya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Rozdział 11: Atomizm punktowy Boškovića . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Rozdział 12: Atomizm Daltona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Rozdział 13: Atomizm w fizyce XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

13.1 Kinetyczno-molekularna teoria materii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
13.2 Odkrycia fizyki XIX wieku a problem niezmienności atomów. . . . . . . 219
Rozdział 14: Atom jako obiekt złożony — modele klasyczne . . . . . . . . . . . . . 223
14.1 Odkrycie elektronu i model atomu Thomsona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
14.2 Odkrycie jądra atomowego i planetarny model atomu Rutherforda . . 230
SPIS TREŚCI 7
Część trzecia: Atomizm w fizyce współczesnej
Rozdział 15: Pojęcie atomu w starszej teorii kwantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

15.1 Kwant działania Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
15.2 Fotony Einsteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
15.3 Model atomu wodoru Bohra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
15.4 Fale materii de Broglie’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Rozdział 16: Pojęcie atomu w mechanice kwantowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
16.1 Postulaty mechaniki kwantowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
16.2 Zasada nieoznaczoności Heisenberga a problem orbity elektronu . . . 258
16.3 Spin i zasada wykluczania Pauliego — okresowa budowa atomów. . . 261
16.4 Liczba atomowa — protony, neutrony i złożoność jądra atomowego . 263
16.5 Kwantowomechaniczne pojęcie atomu a tradycja filozoficzna. . . . . . . 264
Rozdział 17: Cząstki elementarne a problem elementarności . . . . . . . . . . . . . 270
17.1 Kreacja i anihilacja cząstek, antymateria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
17.2 Transformacje cząstek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
17.3 Kwarkowy model hadronów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
17.4 Kwanty pól i podstawowe oddziaływania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
17.5 Cząstki wirtualne, kwazicząstki i obiekty cząstkopodobne . . . . . . . . . 286
17.6 Pojęcie cząstki z eksperymentalnego punktu widzenia . . . . . . . . . . . . 289
17.7 Zagadnienie kryterium elementarności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Rozdział 18: Problem indywidualności cząstek identycznych . . . . . . . . . . . . 294
18.1 Cząstki kwantowe a haecceitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
18.2 Cząstki kwantowe a problem genidentyczności. . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
18.3 Zagadnienie separowalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Rozdział 19: Zagadnienie dualizmu korpuskularno-falowego . . . . . . . . . . . . 322
19.1 Komplementarność aspektów — interpretacja kopenhaska . . . . . . . . 327
19.2 Interpretacje alternatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
Rozdział 20: Filozofia atomizmu a ontologie Demokryta i Platona . . . . . . . . 349
Zakończenie: Granice filozofii atomizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

WSTĘP
Gdyby cała nauka miała ulec zniszczeniu w jakimś kataklizmie

i tylko jedno zdanie można by uratować i przekazać następnym
pokoleniom, jakie zdanie zawierałoby największą ilość informacji
w możliwie najmniejszej liczbie słów? W moim przekonaniu by-
łoby to zdanie formułujące h i p o t e z ę (lub r z e c z y w i -
s t o ś ć, jeśli wolicie tak to nazwać) a t o m i s t y c z n ą, ż e
w s z y s t k o s k ł a d a s i ę z a t o m ó w […].
Richard Phillips Feynman1
Problem elementarności należał do najważniejszych zagadnień filozofii

już w pierwszych koncepcjach jońskich filozofów przyrody.2 Rozwój filozo-
ficznej refleksji nad przyrodą doprowadził do przekonania, że fundamen-
talny poziom rzeczywistości fizycznej stanowią elementarne składniki
materii, a poznanie ich własności i relacji, jakie zachodzą między częścią
a całością, jest poznaniem podstawowych własności świata realnego. Pojęcie
atomu, wprowadzone do ontologicznego modelu świata przez Leukipposa
i Demokryta, pozostaje niewątpliwie jednym z fundamentalnych pojęć grec-
kiej filozofii przyrody, nauki klasycznej i współczesnej.
Celem niniejszej pracy jest analiza historycznego rozwoju pojęcia atomu,
czy, szerzej, pojęcia elementarnych składników materii — od starożytnej
filozofii przyrody do współczesnej fizyki atomowej i fizyki cząstek elemen-
tarnych, oraz dyskusja zagadnienia aktualności programu filozofii atomi-
zmu w związku z rezultatami fizyki XX wieku. Chociaż rozważania dotyczą
przede wszystkim ewolucji samego pojęcia elementarnych składników ma-
terii, to jednak nie sposób czynić tego w całkowitym oderwaniu od przyj-
mowanych teorii czasu i przestrzeni oraz dynamiki ruchu, ponieważ stano-
_____________
1 R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykłady z fizyki, t. 1, cz. 1, tłum. R. Ga-
jewski, Z. Królikowska, M. Grynberg, T. Buttler, PWN, Warszawa 1974, s. 21.

2 Por. M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004,
s. 25.
10 WSTĘP
wią one integralny składnik filozofii atomistycznej.3 Prowadzi to naturalnie

do rekonstrukcji ontologicznych modeli świata właściwych atomizmowi
starożytnemu, klasycznemu i współczesnemu. Ponadto filozofia atomizmu
nie może być zredukowana wyłącznie do pewnego poglądu na budowę
materii, ponieważ zwykle była związana z określoną metafizyką, epistemo-
logią, a nawet, jak w wypadku Epikura — z etyką. Dlatego próba analizy
ewolucji pojęcia atomu w całkowitym oderwaniu od wybranych kwestii
metafizycznych, epistemologicznych, a nawet teologicznych i etycznych
byłaby karykaturalnym uproszczeniem dziejów atomizmu.4
W pracy podkreśla się, że nie tylko pojęcie elementarnych składników
materii (łącznie z poglądami na czas, przestrzeń i dynamikę ruchu) w histo-
rii filozofii i nauki ulegało ewolucji, ale również same problemy, które sta-
nowiły punkt wyjścia dla atomistów różnych epok, takich jak Demokryt,
Dalton czy Bohr, ulegały istotnym zmianom. Analiza poszczególnych form
atomizmu jest zatem osadzona w historycznym kontekście sytuacji teore-
tycznej danej epoki i bierze pod uwagę właściwą jej sytuację problemową
i akceptowane metody poznania. „Przestarzały system myślenia naukowe-
go, który może nam się wydać dziwny, gdy patrzymy nań z perspektywy
XX wieku — pisze Alistair C. Crombie — stanie się zrozumiały, kiedy weź-
miemy pod uwagę pytania, na jakie miał on odpowiedzieć”.5 Wraz ze zmia-
nami w sposobie formułowania problemów zmieniała się również aparatura
pojęciowa — „cała siatka faktów i teorii”6 — jak rzecz ujmuje Thomas Kuhn,
za pomocą której filozofowie i uczeni rozpatrywali problem elementarności.
Podkreślenie różnic w problemach wyjściowych filozofii atomizmu
w poszczególnych epokach oraz postulat analizy tych koncepcji w kontek-
ście historycznym pozwala uniknąć uproszczeń, wyrażających się na przy-
kład w twierdzeniach, że „nowoczesna nauka potwierdziła w pełni słusz-
ność założeń i kierunków myśli Demokryta”7 i że „teoria atomistyczna De-
mokryta niewiele różni się od nowoczesnej teorii noszącej to samo miano”8,
a samo pojęcie atomu w filozofii starożytnej jest „naukowe” we współcze-
_____________
3 Por. M. Tempczyk, Fizyka a świat realny. Elementy filozofii fizyki, PWN, Warszawa 1991,
s. 23.
4Jak podkreślał Paul K. Feyerabend, dotyczy to historii jakichkolwiek pojęć i teorii nauko-
wych (por. P. K. Feyerabend, Przeciw metodzie, tłum. S. Wiertelski, Wydawnictwo Siedmiogród,
Wrocław 1996, s. 19).
5 A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1, Nauka w średniowieczu
w okresie V–XIII w., tłum. S. Łypacewicz, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1960, s. 17.
6 T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, Fundacja Aletheia, War-
szawa 2001, s. 245.

7 I. Asimov, Krótka historia chemii, tłum. R. Bugaj, PWN, Warszawa 1970, s. 20.
8 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Filozofia starożytna i średniowieczna, PWN, Warszawa
1990, s. 49.
WSTĘP 11
snym sensie tego słowa.9 Chociaż analizując dawniejsze koncepcje atomi-

styczne trudno jest całkowicie zdystansować się w stosunku do wszelkich
odniesień do nauki współczesnej, to jednak twierdzenia powyższe są ana-
chronizmami i nie można ignorować głębokich różnic między pojęciem
atomu w nauce starożytnej a nowożytnej i współczesnej oraz fundamental-
nych różnic w przyjmowanych metodach poznania przyrody.10
Powyższe uwagi nie znaczą jednak, że między atomizmem starożytnym
a nowożytnym nie zachodzą żadne istotne związki. Trudno zgodzić się
z opinią autorów traktujących dawne postaci atomizmu jedynie jako staro-
żytną science-fiction11, czy też jako koncepcje „spekulatywne i nienaukowe”,
które nie miały najmniejszego znaczenia dla rozwoju nauki nowożytnej.12
Niewątpliwie, jak podkreśla między innymi Bertrand Russell, „doktryna
atomistów była bliższa nowożytnej nauce niż jakakolwiek inna teoria stwo-
rzona w Starożytności”.13 Wspólną cechą wszystkich postaci atomizmu fizy-
kalnego14 jest dążenie do wypracowania ogólnej teorii świata realnego,
opartej na założeniu istnienia elementarnych składników materii, usiłowanie
wyjaśnienia wszelkich zmian w świecie w kategoriach ruchu przestrzennego
niezmiennych elementów, postulat czysto przyczynowego wyjaśniania zja-
wisk i sprowadzenie różnic jakościowych do ilościowych.15 Elementy te łą-
czą niewątpliwie starożytne koncepcje atomistyczne z nowożytnymi.
_____________
9 K. Leśniak, Lukrecjusz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, s. 78.
10 Por. C. Bailey, The Greek Atomists and Epicurus, Russell & Russell, Inc., New York 1964,
s. 4.
11 Por. np. G. Minois, Kościół i nauka. Dzieje pewnego nieporozumienia, t. 1, Od Augustyna do
Galileusza, tłum. A. Szymanowski, Oficyna Wydawnicza Volumen, Wydawnictwo Bellona,

Warszawa 1995, s. 36.
12 Por. A. Koyré, Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata, tłum. O. i W. Kubiń-
scy, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 1998, s. 287; G. Reale, Historia filozofii staro-
żytnej, t. 1, Od początków do Sokratesa, tłum. E. I. Zieliński, Redakcja Wydawnictw Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s. 194.
13 B. Russell, Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od cza-
sów najdawniejszych do dnia dzisiejszego, tłum. T. Baszniak, A. Lipszyc, M. Szczubiałka, Fundacja

Aletheia, Warszawa 2000, s. 95.
14 W filozofii termin „atomizm” obejmuje grupę poglądów, których wspólna, podstawowa
teza głosi, że każda rozpatrywana całość składa się z pewnych pierwotnych, elementarnych
składników. Zatem w zależności od charakteru tej całości takimi pierwotnymi elementami
mogą być rozmaite obiekty, w związku z czym wyróżnia się, poza atomizmem fizykalnym,
stanowiącym przedmiot badań niniejszej pracy: atomizm metafizyczny (monadyzm); atomizm
psychologiczny; atomizm logiczny i atomizm społeczny lub socjologiczny (por. A. Łukasik,
Atom. Od greckiej filozofii przyrody do nauki współczesnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000,
s. 10–11).
15 Por. np. H. Post, The Problem of Atomism, „The British Journal for the Philosophy of
Science” 1975, nr 26, s. 20; K. R. Popper, Natura problemów filozoficznych i ich korzenie w nauce,
[w:] K. R. Popper, Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, tłum. S. Amsterdamski, PWN, War-
szawa 1999, s. 138; M. Čapek, Particle or Events, [w:] R. S. Cohen, M. W. Wartofsky, Physical
12 WSTĘP
W pracy przyjmuje się za symboliczny początek nowożytnego matema-

tycznego przyrodoznawstwa datę publikacji dzieła Newtona Philosophia
naturalis principia mathematica (1687). Wcześniejsze koncepcje określa się
mianem atomizmu w filozofii przyrody. Od końca XVII wieku dyskusje nad
atomizmem, zarówno w aspekcie fizykalnym, jak i filozoficznym, prowa-
dzone były już w ramach paradygmatu fizyki klasycznej, a wyniki odpo-
wiednich teorii naukowych stały się czynnikiem decydującym dla rozwoju
atomizmu. Kolejnym przełomowym momentem w dziejach tego nurtu filo-
zoficznego było powstanie teorii kwantów16, co uznaje się za początek fizyki
współczesnej. Struktura pracy — podział na atomizm w filozofii przyrody,
fizyce klasycznej i współczesnej — odzwierciedla więc w pewnej mierze
punkty zwrotne w historycznym rozwoju atomistycznej teorii materii.
Część pierwsza pracy traktuje o atomizmie w filozofii przyrody. W staro-
żytnej filozofii przyrody czołowymi reprezentantami atomizmu byli Leu-
kippos i Demokryt, a następnie Epikur i Lukrecjusz. Ich koncepcjom po-
święcono zatem najwięcej miejsca. Analizę atomizmu Leukipposa i Demo-
kryta poprzedza rozdział o koncepcjach preatomistów, do których zaliczono
te elementy myśli pitagorejczyków, eleatów, Anaksagorasa i Empedoklesa,
które miały niewątpliwy wpływ na ukształtowanie się atomistycznej kon-
cepcji materii. Osobliwą formę atomizmu stanowi filozofia przyrody Plato-
na. Jej omówienie jest istotne między innymi z tego powodu, że zdaniem
niektórych współczesnych uczonych, takich jak na przykład Heisenberg,
von Weizsäcker, Weinberg, Penrose czy Heller, dla fizyki atomowej i cząstek
elementarnych właśnie filozofia Platona stanowi bardziej adekwatny onto-
logiczny model świata niż materializm atomistyczny Demokryta. Teoria
pierwiastków Arystotelesa nie mieści się oczywiście w nurcie atomistycz-
nym, jednakże potężny wpływ, jaki wywarła myśl Arystotelesa na dzieje
nauki i filozofii, oraz fakt, że wszelkie późniejsze próby wprowadzenia ato-
mizmu do filozofii przyrody formułowane były bądź w ramach arystotele-
sowskiej koncepcji świata, bądź jako opozycja w stosunku do jego systemu,
sprawia, że rekonstrukcja i analiza poglądów Arystotelesa w dziedzinie fi-
zyki staje się nieodzowna. Rozdział następny poświęcony jest analizie relacji
między teorią pierwiastków a atomizmem (teoria minima naturalia, pojęcie
pierwiastków w alchemii, filozofia korpuskularna Boyle’a). Osobne miejsce
w dziejach atomizmu zajmuje filozofia przyrody Kartezjusza, który choć był
_____________
Sciences and History of Physics, Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 82, D. Reidel
Publishing Company, Dordrecht – Holland, Boston – USA, London – England 1984, s. 4.
16 Symboliczną datą oddzielającą fizykę klasyczną od współczesnej jest 14 XII 1900 roku,
kiedy Max Planck na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego przedstawił wzór

na promieniowanie ciała doskonale czarnego, w którym po raz pierwszy pojawił się elemen-
tarny kwant działania h.
WSTĘP 13
zwolennikiem tezy o ciągłości materii, to jednak sformułował korpuskularną

teorię materii pod pewnymi względami przypominającą atomizm.
Część druga traktuje o atomizmie klasycznym. Od końca XVII wieku dys-
kusje dotyczące elementarnych składników materii sytuowały się w kontek-
ście teoretycznym wyznaczonym przez paradygmat mechaniki klasycznej.
Dyskusje te nie miały jednak wyłącznie charakteru stricte naukowego, po-
nieważ zarówno Newton, jak i główni adwersarze (przede wszystkim Leib-
niz i Berkeley) w sporach o atomy i próżnię odwoływali się do argumentów
filozoficznych, a nawet teologicznych. Omówione są fizyczne i filozoficzne
poglądy Newtona na materię, czas i przestrzeń, a następnie krytyka Leibni-
za i Berkeleya oraz atomizm punktowy Boškovića. Wskazuje się również na
aktualność sporu między relacjonizmem i absolutyzmem w odniesieniu do
ontologicznego statusu czasu i przestrzeni, wykraczając poza historyczny
porządek rozważań i biorąc pod uwagę radykalne zmiany, jakie wprowa-
dziła w relacjach między pojęciami czasu, przestrzeni i materii szczególna
i ogólna teoria względności Einsteina.
Za twórcę nowoczesnej atomistyki powszechnie uznawany jest Dalton.
W analizie jego teorii podkreśla się, że pojęcie atomu po raz pierwszy uzy-
skuje treść par excellence empiryczną i zostaje powiązane z eksperymental-
nymi metodami ilościowymi zastosowanymi w chemii. Za pierwszą formę
atomistyki fizycznej zwykle uznawana jest kinetyczno-molekularna teoria
materii, rozwinięta w fizyce drugiej połowy XIX wieku, która pozwoliła na
redukcję termodynamiki fenomenalistycznej do mechaniki. Jednocześnie
rozwój atomistyki w tym okresie stopniowo prowadził do odkryć podwa-
żających tradycyjne poglądy o niezmienności i absolutnej trwałości atomów
(np. promieniotwórczość). Odkrycie elektronu, pierwszej cząstki materii
drobniejszej niż atom, spowodowało, że w fizyce obok problemów dotyczą-
cych tego, w jaki sposób materia jest zbudowana z atomów, pojawiły
się problemy o znaczeniu bardziej fundamentalnym — jak zbudowane są
same atomy. Próby rozwiązania tych problemów w ramach schematu poję-
ciowego mechaniki klasycznej (modele Thomsona i Rutherforda) ukazały
jego nieoczekiwane ograniczenia i doprowadziły do radykalnych przemian
w naukowym obrazie świata związanych z powstaniem mechaniki
kwantowej.
Część trzecia pracy dotyczy pojęcia atomu i cząstek elementarnych w me-
chanice kwantowej i kwantowej teorii pola. Po omówieniu idei istotnych dla
ukształtowania się kwantowomechanicznego pojęcia elementarnego skład-
nika materii (kwant działania Plancka, fotony Einsteina, fale materii de Bro-
glie’a) analizowane jest pojęcie atomu w starszej teorii kwantów (model
Bohra). Po sformułowaniu podstaw mechaniki kwantowej (Heisenberg,
Schrödinger i inni) dyskusja na temat elementarnych składników materii
14 WSTĘP
prowadzona jest w ramach schematu pojęciowego mechaniki kwantowej,

a następnie modelu standardowego fizyki cząstek elementarnych. Złożoność
i podzielność atomów fizycznych ukazuje różnice między etymologiczną
a realną treścią nazwy „atom” w nauce współczesnej i prowadzi do przy-
puszczenia, że według pojęć fizyki współczesnej ewentualnymi atomami
w sensie filozoficznym, czyli podstawowymi składnikami wszystkich
obiektów fizycznych, są cząstki fundamentalne (leptony i kwarki). Zagad-
nienie nie sprowadza się jednak do przesunięcia problemu istnienia pod-
stawowych składników materii o jeden szczebel w dół w hierarchii struktu-
ry materii. Okazuje się bowiem, że wbrew programowi filozofii atomizmu
na najgłębszej osiągalnej dla fizyki współczesnej warstwie rzeczywistości
fizycznej natrafiamy na obiekty, których własności nie mieszczą się już
w programie badawczym filozofii atomizmu.
Rezultatem przeprowadzonych analiz jest teza niniejszej pracy — że on-
tologiczny model świata filozofii atomizmu, według którego fundamentalny
poziom rzeczywistości fizycznej stanowią trwałe indywidua czasoprze-
strzenne, a istnienie i własności wszystkich układów złożonych są całkowi-
cie redukowalne do istnienia i własności elementarnych składników i ich
ruchu przestrzennego, nie jest już współcześnie adekwatnym modelem
świata. Jest pewnym paradoksem dziejów atomizmu, że chociaż hipoteza
atomistyczna uzyskała spektakularne potwierdzenie w fizyce XX wieku —
od konstrukcji bomby atomowej po możliwość manipulowania pojedyn-
czymi atomami — to jednak rozwój fizyki atomowej i fizyki cząstek ele-
mentarnych doprowadził do tak radykalnych zmian pojęciowych, że
wszystkie atrybuty przypisywane dotąd elementarnym składnikom materii
stały się całkowicie nieadekwatne w odniesieniu do mikroobiektów. Pomi-
jając już fakt, że charakterystykę elementarnych składników materii w me-
chanistycznych kategoriach nieprzenikliwości, kształtu, wielkości i ciężaru
(resp. masy) zastąpiono znacznie bardziej abstrakcyjnymi pojęciami fizyki
teoretycznej, to — wbrew podstawowym założeniom filozofii atomizmu —
okazało się, że na poziomie cząstek elementarnych nie ma absolutnie nie-
zmiennych, trwałych, substancjalnych elementów. Cząstki elementarne,
chociaż są w pewnym sensie niepodzielne, to jednak okazują się obiektami
dynamicznymi, które ulegają ciągłym transformacjom (przemiany cząstek,
procesy kreacji i anihilacji), ich ruch nie podlega deterministycznym prawi-
dłowościom (zasada nieoznaczoności Heisenberga), nie przysługuje im in-
dywidualność (statystyki kwantowe) oraz połączone są ze sobą siecią nielo-
kalnych powiązań (paradoks EPR i nierówność Bella). Ponadto układy zło-
żone z tych cząstek uzyskują nowe własności, nieredukowalne do własności
części, a w wielu wypadkach całość okazuje się nadrzędna wobec części
(holizm). Wydaje się zatem, że z całego programu filozofii atomizmu aktu-
WSTĘP 15
alna pozostała jedynie teza o dyskretnej strukturze materii, ale z uwagi na

charakterystyczny dla mikroobiektów dualizm korpuskularno-falowy,
również opozycja między ciągłym polem a dyskretnymi, dobrze zlokalizo-
wanymi czasoprzestrzennie cząstkami w pewnej mierze zaciera się.
Zjawiska takie, jak polaryzacja próżni oraz cząstki wirtualne prowadzą na-
tomiast do wniosku, że również fundamentalny dla ontologii atomizmu
podział na materię korpuskularną i pustą przestrzeń nie jest już możliwy do
utrzymania.
Teza, że prosty model świata filozofii atomizmu osiągnął współcześnie
kres użyteczności i nasze rozumienie przyrody wymaga radykalnie nowego
podejścia, sformułowana została na podstawie analizy współczesnych teorii
dotyczących najprostszych obiektów fizycznych (atomów i cząstek elemen-
tarnych). Koresponduje ona jednak z rezultatami, do jakich dochodzą bada-
cze układów złożonych i procesów zachodzących w stanach dalekich od
równowagi termodynamicznej. Jak pisze Ilya Prigogine: „nasza wizja przy-
rody ulega gruntownej zmianie w kierunku wielości, czasowości i złożono-
ści”.17 Rezultaty nauki współczesnej nie dają więc już podstaw do twierdze-
nia, że poziom elementarnych składników materii jest poziomem wyróżnio-
nym bytowo, to znaczy, że jest poziomem obiektów najbardziej podstawo-
wych, a układy z nich złożone byłyby tworami przejściowymi i w jakiejś
mierze mniej realnymi.
Składam serdeczne podziękowania Zdzisławowi Cackowskiemu, Mar-
kowi Hetmańskiemu, Arturowi Koterskiemu, Michałowi Tempczykowi
i Witoldowi Martynie, którzy zechcieli przeczytać maszynopis przed odda-
niem go do druku i podzielić się ze mną krytycznymi uwagami. Naturalnie,
odpowiedzialność za wszelkie uchybienia ponosi wyłącznie autor.
_____________
17 I. Prigogine, I. Stengers, Z chaosu ku porządkowi. Nowy dialog człowieka z przyrodą, tłum.
K. Lipszyc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990, s. 17.

16 WSTĘP
CZĘŚĆ PIERWSZA
ATOMIZM W FILOZOFII PRZYRODY

ROZDZIAŁ 1
PREATOMIŚCI
Wydaje się bowiem, że najbardziej elementarne ze wszystkich

[ciał] jest to, z którego, jako pierwszego, powstają przez łączenie
wszystkie inne. Takimi powinny być ciała najmniejsze i najsub-
telniejsze.
Arystoteles1
Filozofia atomizmu powstała w rezultacie ewolucji wczesnej greckiej filo-

zofii przyrody, której zasadniczym celem była odpowiedź na pytanie o po-
czątek i zasadę rzeczy — arché. Twierdzenie, że w rzeczywistości istnieją tylko
atomy i próżnia zostało wypowiedziane po raz pierwszy przez Leukipposa,
niemniej pewne prototypy pojęcia atomu, czy też — ogólniej rzecz biorąc —
pewne koncepcje teoretyczne, które stały się następnie fundamentalnymi
tezami filozofii atomizmu, sformułowane zostały już przez wcześniejszych
myślicieli — pitagorejczyków, Parmenidesa, Empedoklesa i Anaksagorasa.
Dlatego filozofów tych określimy mianem preatomistów. Za antycypacje pod-
stawowych założeń filozofii atomizmu można uznać następujące poglądy:
1. Pitagorejską koncepcję, że wszystko, co istnieje, składa się z odrębnych
i niepodzielnych jednostek oraz tezę o istnieniu próżni.
2. Tezę Parmenidesa o absolutnej niezmienności bytu, to znaczy zasadę, że
w przyrodzie nic nie powstaje z niczego i nie obraca się w nicość, oraz prze-
konanie, że próżnia jest warunkiem koniecznym podziału, wielości i ruchu.
3. Pluralistyczny pogląd Empedoklesa, zakładający istnienie cząstek jako-
ściowo niezmiennych składników rzeczy (pierwiastków).
4. Koncepcję Anaksagorasa, wyjaśniającą istnienie i własności przed-
miotów świata fenomenalnego przez przyjęcie istnienia niepostrzegalnych
zmysłowo cząstek (homoiomerii).
_____________
1 Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 2, Fizyka.
O niebie. O powstawaniu i niszczeniu. Meteorologika. O świecie. Metafizyka, PWN, Warszawa 1990,

I, 989 a–989 b.
20 ATOMIZM W FILOZOFII PRZYRODY
U pitagorejczyków i Empedoklesa znajdujemy explicite wyrażony pogląd,

że podstawowy poziom rzeczywistości stanowią niepostrzegalne zmysłowo,
absolutnie niezmienne, wieczne i trwałe, elementarne składniki, a własności
układów złożonych są całkowicie redukowalne do istnienia i własności ele-
mentarnych składników, ich struktury i ruchu. Myśl ta stanowi podstawowe
założenie filozofii atomizmu.
1.1 ATOMIZM ARYTMETYCZNY PITAGOREJCZYKÓW
W założonej przez Pitagorasa z Samos (ok. 570–497 p.n.e.) w Krotonie

wspólnocie o charakterze filozoficzno-religijnym badania naukowe trakto-
wano jako środek do prowadzenia określonego trybu życia. Nauka była
w niej uznawana za wspólne dobro, a chęć wyróżnienia się była potępiana,
co pociągało za sobą anonimowość wkładu poszczególnych osób. Dlatego
mówi się ogólnie o pitagorejczykach. Wokół osoby samego Pitagorasa naro-
sło z czasem wiele sprzecznych przekazów i legend. Już w starożytności
przypisywano mu cechy niemal nadprzyrodzone i pojawiła się tendencja do
traktowania dokonań intelektualnych członków szkoły pitagorejskiej (nawet
myślicieli żyjących w czasach późniejszych) jako dzieła „samego Pitagora-
sa”, co dokonania te miało nobilitować i otaczać je nimbem „odwiecznej
prawdy”. Doktrynę pitagorejską, będącą pierwotnie wiedzą ezoteryczną,
przekazywano początkowo prawdopodobnie wyłącznie w sposób ustny,
a sam Pitagoras przypuszczalnie nie napisał żadnego dzieła.2 Jednocześnie
historycy filozofii są zgodni co to tego, że same podstawy nauk pitagorej-
czyków były jednolite3, co pozwala na łączne potraktowanie ich myśli. Do-
tyczy to przynajmniej „starych” pitagorejczyków, czyli myślicieli żyjących
i działających od założenia związku pitagorejskiego do połowy IV wieku
p.n.e. Myśl pitagorejska bowiem ewoluowała i wyróżnia się ponadto pitago-
reizm „młodszy” (resp. „platonizujący” — IV wiek p.n.e.) oraz neopitagore-
izm (od I wieku p.n.e.).4
_____________
2Chociaż już starożytni doksografowie nie byli zgodni w tej kwestii i problem, czy istniały
„wykłady pitagorejskie” przekazujące w formie pisemnej nauki starych pitagorejczyków, czy
też dopiero Filolaos z Krotony (V wiek p.n.e.) był autorem pierwszego traktatu pitagorejskie-
go, nie jest po dziś dzień definitywnie rozstrzygnięty (por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy
słynnych filozofów, tłum. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski, PWN, Warszawa 1984, VII, 7;
J. Gajda, Pitagorejczycy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996, s. 9, 17–18).
3 Arystoteles w Metafizyce także mówi ogólnie o „tak zwanych pitagorejczykach”, co zna-
czy, że przypisuje im jednolitą koncepcję struktury rzeczywistości.

4 Por. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 4, Szkoły epoki cesarstwa, tłum. E. I. Zieliński,
Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999, s. 381–437.

PREATOMIŚCI 21
Ponieważ interesują nas tutaj preatomiści, w analizie poglądów szkoły

pitagorejskiej skoncentrujemy się wyłącznie na tych elementach filozofii
przyrody, które można uznać za antycypację poglądów atomistycznych.
Chociaż rozważania ograniczymy jedynie do naukowego aspektu pitagore-
izmu, to podkreślić jednak trzeba, że aspekt religijny i mistyczny był zawsze
nieodłącznym elementem pitagorejskiego poglądu na świat. Pitagorejczycy
sformułowali koncepcję przyrody na podstawie rozważań czysto matema-
tycznych, ale samej matematyce nadawali funkcję religijną — miała odciągać
umysł człowieka od spraw zmysłowych i doczesnych, kierując go ku spra-
wom rozumowym i wiecznym.5
Pitagorejczycy uznawali l i c z b ę za zasadę rzeczy. Jak pisze Arystoteles:
[…] pitagorejczycy, pierwsi zająwszy się naukami matematycznymi, nauki te

rozwinęli, a zaprawiwszy się w nich, sądzili, że ich zasady są zasadami wszyst-
kich rzeczy. Skoro tedy liczby zajmują z natury pierwsze miejsce wśród tych
zasad, a w liczbach, w większym stopniu niż w ogniu, ziemi i wodzie, można
dostrzec, jak sądzili, wiele podobieństw do rzeczy istniejących i powstających —
taka a taka własność liczb jest sprawiedliwością, inna jest duszą i rozumem, inna
sprzyjającą okolicznością — i podobnie jest prawie z każdą rzeczą; dostrzegli też
w liczbach właściwości i proporcje muzyki; skoro więc wszystkie inne rzeczy
wzorowane są, jak im się zdawało, w całej naturze na liczbach, a liczby wydają
się pierwszymi w całej naturze, sądzili, że elementy liczb są elementami wszyst-
kich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą.6
Uczeni pitagorejscy sformułowali w dziedzinie geometrii ważne twier-

dzenia — między innymi twierdzenie dotyczące sumy kątów trójkąta oraz
twierdzenie noszące imię Pitagorasa, odkryli również niewspółmierność
przekątnej kwadratu z jego bokiem (zatem i wielkości niewymierne). Pitago-
rejczycy już w połowie piątego stulecia znali większość rezultatów, które
Euklides usystematyzował w Elementach. W dziedzinie muzyki, która pełniła
niezmiernie istotną rolę w pitagorejskiej filozofii życia, dokonali fundamen-
talnego odkrycia, że interwały dają się jednoznacznie wyrazić w postaci
prostych proporcji liczbowych. Pitagoras arytmetycznie określił trzy pod-
stawowe interwały: kwartę (2 : 3), kwintę (3 : 4) i oktawę (1 : 2), gdzie człony
proporcji wyrażają stosunek długości drgającej struny do całkowitej jej dłu-
gości.7 Badanie zjawisk przyrody również nasunęło im myśl, że prawa licz-
_____________
5 Por. B. Farrington, Nauka grecka, tłum. Z. Glinka, PWN, Warszawa 1954, s. 58.
6 Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b–986 a.
7 Por. J. Burnet, Greek Philosophy. Tales to Plato, Macmillan, New York, St Martin’s Press,
London 1960, s. 46. Odkrycia tego Pitagoras dokonał przypuszczalnie za pomocą monochordu
— instrumentu o jednej strunie, której długość można skracać za pomocą ruchomego mostka
(por. Diogenes Laertios, Żywoty…, VIII, 12; Jamblich, O życiu pitagorejskim, [w:] Porfiriusz,
bowe wyznaczają pory roku, ruchy ciał niebieskich i cykle rozwojowe orga-
nizmów żywych. Głównie jednak właśnie badania w dziedzinie matematyki
i akustyki stały się źródłem przekonania, że stosunki liczbowe odgrywają
podstawową rolę w budowie wszechświata. W ten sposób za fundamental-
ne uznane zostały i l o ś c i o w e własności rzeczy. Twierdzenie to zajmie
później doniosłe miejsce w atomizmie Leukipposa i Demokryta. Pitagorej-
czycy sądzili bowiem, że podobnie jak harmonia muzyczna daje się sprowa-
dzić do zależności matematycznych, tak również harmonia wszechświata
może być wyrażona w postaci liczbowej, a poznać świat to znaczy poznać
panujące w nim prawidłowości matematyczne. Wszechświat jest ładem —
kosmosem, w którym panuje harmonia — równowaga przeciwieństw.8
Pitagorejczycy nie ograniczyli się jednak do podkreślenia doniosłości sto-
sunków liczbowych i sformułowania programu arytmetycznego opisu
świata, ale utrzymywali, że r z e c z y s ą l i c z b a m i. Twierdzenie to staje
się mniej paradoksalne niż się prima facie wydaje, jeśli zważymy, że pitago-
rejczycy nie pojmowali liczb jako obiektów abstrakcyjnych, ale rozumieli je
jako wielkości przestrzenne. Pitagoras — pisze w związku z tym Russell —
„postrzegał świat na sposób atomistyczny i uważał, że ciała składają się
z cząsteczek zbudowanych z atomów ułożonych w różne kształty”.9 Teoria
liczb była więc dla pitagorejczyków „czymś więcej niż matematyką. Była
ona fizyką”.10 Arystoteles pisze następująco:
Również i pitagorejczycy przyjmowali jeden rodzaj liczb, mianowicie liczbę ma-

tematyczną; ale sądzili, że nie jest oddzielona, lecz z niej są utworzone wszelkie
substancje zmysłowe. Tworzyli mianowicie cały świat z liczb, ale nie z liczb zło-
żonych z abstrakcyjnych jednostek; przypuszczali bowiem, że j e d n o s t k i
m a j ą w i e l k o ś ć p r z e s t r z e n n ą.11
W tradycji pitagorejskiej w rozważaniach arytmetycznych liczby przed-

stawiano jako zbiór kamyków albo rysowano jako zestaw punktów na pia-
sku, a zatem liczbę pojmowano równocześnie jako figurę geometryczną.12
Przestrzenną interpretację liczb-punktów można zilustrować pitagorejskimi
_____________
Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa, tłum. J. Gajda-Krynicka, Wydawnictwo Epsilon, Wro-
cław 1993, s. 69).
8 Za podstawowe uznawali pitagorejczycy dziesięć par przeciwieństw: „ograniczone i nie-
ograniczone, parzyste i nieparzyste, jedność i wielość, prawe i lewe, męskie i żeńskie, będące
w spoczynku i poruszające się, proste i krzywe, światło i ciemność, dobro i zło, kwadratowe
i podłużne” (Arystoteles, Metafizyka, I, 986 a).
9 B. Russell, Dzieje…, s. 57.
10 B. Farrington, Nauka grecka, s. 60.
11 Arystoteles, Metafizyka, XIII, 1080 b [podkr. — A. Ł.].
12 Por. G. Reale, Historia filozofii…, t. 1, s. 114–115.
PREATOMIŚCI 23
„liczbami trójkątnymi”. Kamyki można bowiem ułożyć na płaszczyźnie

w ten sposób, by tworzyły trójkąty:
●
● ● ●
● ● ● ● ● ●
● ● ● ● ● ● ● ● ● ●
Dlatego też liczby kamyków w kolejnych trójkątach (3, 6, 10) nazywano

„liczbami trójkątnymi”.13 Liczby te (poza samą jedynką) stanowią sumę ko-
lejnych liczb naturalnych (1 + 2 = 3; 1 + 2 + 3 = 6; 1 + 2 + 3 + 4 = 10). Ostatnią
figurę — liczbę 10, pitagorejczycy nazywali τετρακτύς — arcyczwórką i uwa-
żali za świętą. Przypisywali jej szczególne znaczenie — miała wyrażać do-
skonałość wszechświata. Zauważmy, że arcyczwórka jest sumą kolejnych
liczb naturalnych od 1 do 4, a liczby te pozostają ponadto w związku
z trzema zasadniczymi interwałami muzycznymi: oktawą (1 : 2), kwartą
(2 : 3) i kwintą (3 : 4). Występowanie liczb 1, 2, 3 i 4 w tak różnych dziedzi-
nach jak geometria i muzyka z pewnością było mocnym argumentem na
rzecz przekonania o wyjątkowym znaczeniu arcyczwórki. Jak relacjonuje
pogląd pitagorejczyków Sekstus Empiryk: „na zasadzie stosunków tych
czterech liczb pojmuje się i ciało, i to, co niecielesne, a z tych rzeczy jest
wszystko”.14 Arystoteles pisze, że zdaniem pitagorejczyków „liczba jest za-
sadą, zarówno jako materia dla rzeczy, jak również własność i stany”.15
Pitagorejska filozofia przyrody zawiera istotne novum w stosunku do tra-
dycji jońskiej. Jończycy opierali swoje koncepcje na zmysłowej obserwacji
natury, natomiast pitagorejczycy za właściwą metodę poznania uznawali
rozumowania matematyczne. „Pitagorejczykom — pisze Benjamin Farring-
ton — wydawało się, że wszechświat można łatwiej i szybciej zrozumieć,
kreśląc wykresy na piasku niż rozważając zjawiska […]”.16 Pitagorejczycy
liczbę jeden łączyli z punktem, dwa — z linią, trzy — z płaszczyzną, cztery
zaś z bryłą.17 Prawdopodobnie wyobrażali sobie, że przez umieszczenie
obok siebie wielu niepodzielnych punktów tworzy się linia, z wielu linii
umieszczonych obok siebie tworzy się płaszczyzna, a bryła powstaje przez
złożenie wielu płaszczyzn.
Konstruowane w ten sposób obiekty mają charakter d y s k r e t n y, a po-
szczególne punkty oddzielone są od siebie p r ó ż n i ą, utożsamianą zwykle
_____________
13 W podobny sposób konstruowali pitagorejczycy liczby kwadratowe, prostokątne i pię-
ciokątne (por. np. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 52–53).

14 Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, tłum. I. Dąbska, PWN, Warszawa 1970, I, 99.
15 Arystoteles, Metafizyka, I, 986 a.
16 B. Farrington, Nauka grecka, s. 61.
17 Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 99–100.
przez pitagorejczyków z „nieskończonym powietrzem”.18 O tym, że pitago-

rejczycy przyjmowali istnienie próżni pisze Arystoteles:
Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni, która, ich zdaniem, miała

przenikać kosmos [niebo], a którą miał on wchłaniać z nieskończoności powie-
trza. Co więcej, to właśnie próżnia pozwala odróżniać różne „natury” rzeczy
i jest jakby przegrodą, która ustawione w szereg rzeczy rozgranicza; ma również
w pierwszym rzędzie zastosowanie w liczbach, których „natura” dzięki niej nie
jest ciągła.19
Pitagorejczycy rozumieli przez próżnię zarówno pustą przestrzeń, jak

i powietrze, a także „to, co nieskończone”. „To szerokie (i dlatego mętne)
znaczenie «próżni» zacieśnił dopiero Parmenides do jednoznacznego pojęcia
«pustki-nicości» […], które uważał za konieczny warunek pojęć: podziału,
wielości i ruchu”.20
Ewolucja myśli pitagorejskiej doprowadziła do bardziej abstrakcyjnych
koncepcji — odróżnienia liczb od punktów, wprowadzenia pojęć „monady”
i „diady” jako zasad bardziej pierwotnych niż same liczby, a wreszcie, u neo-
pitagorejczyków, pojawiła się tendencja do traktowania liczb jako s y m b o l i
prawd filozoficznych, a nie jako obiektów fizycznych. O monadzie i diadzie
pitagorejczyków traktowanych jako arché pisze Diogenes Laertios:
Początkiem wszechrzeczy jest jednostka, czyli monada […]. Z monady powstaje

nieograniczona dwójka; czyli diada […], będąca naturalnym podłożem dla jed-
nostki, swojej przyczyny. Z monady i nieograniczonej diady powstają liczby,
z liczb — punkty […], z punktów — linie […], z linii — płaszczyzny […], z płasz-
czyzn — bryły […], z brył powstają ciała podpadające pod zmysły […], których
czterema elementami […] są: ogień, woda, ziemia i powietrze.21
Podobne świadectwo znajdujemy również w anonimowym neopitagorej-

skim tekście Żywot Pitagorasa:
Pitagorejczycy uważali monadę za zasadę i początek (arché) wszystkiego. Punkt

bowiem uważali za początek linii, tę zaś za początek powierzchni, a tę — za po-
czątek bryły, to jest ciała; zaś jeszcze przed punktem rozpatrywali monadę. Dla-
tego początkiem i zasadą ciał jest monada. Dlatego wszystkie ciała powstają
z monady.22
_____________
18 Por. M. Jammer, Concepts of Space. The History of Theories of Space in Physics, Harvard Uni-
versity Press, Cambridge, Massachusetts 1957, s. 7.

19 Arystoteles, Fizyka, IV, 213 b, tłum. K. Leśniak, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2.
20 A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platona, PWN, Warszawa 1975, s. 176.
21 Diogenes Laertios, Żywoty…, VIII, 25.
22 Anonim, Żywot Pitagorasa, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa, s. 126.
PREATOMIŚCI 25
Neopitagorejczycy pojmowali liczby jako symbole prawd filozoficznych,

chociaż, zgodnie z tendencją do przypisywania wszelkich osiągnięć „same-
mu Pitagorasowi”, twierdzili, że tak właśnie pojmowano liczby w dawnej
szkole pitagorejskiej — „podobnie jak gramatycy zapisują dźwięk przy po-
mocy liter, a geometrzy posługują się figurami dla wyjaśnienia pojęć abs-
trakcyjnych”.23 Symboliczna wykładania pitagorejskiej metafizyki liczb
zawarta jest na przykład w tekstach Porfiriusza i Jamblicha. Porfiriusz pisze,
że Pitagoras
[…] posługiwał się badaniami matematycznymi dla oglądu tego, co jest między
bytami cielesnymi i niecielesnymi i jakby na ich pograniczu (mając trzy wymiary,
jak byty cielesne, nie mając jednak ciężaru, jak byty niecielesne), traktując je jakby
wstęp do kontemplacji i badania tego, co istnieje rzeczywiście, a w kunsztowny
sposób odwracał oczy duszy od tego, co cielesne, zmienne, nigdy niepozostające
takie samo i w takim samym porządku i kierował je ku właściwym przedmiotom
[badań]. […] I geometrzy, nie umiejąc wyrazić w słowach form niecielesnych, ale
podobnych do ciał, uciekają się do opisu figur, powiadając, że ∆ jest trójkątem nie
dlatego, iżby chcieli, by to, co widzi wzrok, było trójkątem, lecz dlatego, że to, co
ma tego rodzaju postać, przedstawia pojęcie trójkąta. Tak samo zatem i pitagorej-
czycy, nie umiejąc wyrazić w słowach pierwszych postaci bytu i pierwszych za-
sad, uciekli się do objaśniania ich przez liczby. […] natura rzeczywistości jest
określana przez stosunki liczb i proporcje, i wszystko, co się rodzi, rośnie i ginie,
dokonuje się według stosunków liczb.24
Oczywiście, choć takie pojmowanie bytu jest już bliższe pojęciu idei
Platona czy też pojęciu formy Arystotelesa niż materializmowi Leukipposa
i Demokryta, to jednak koncepcje „starych” pitagorejczyków, przyjmujących
dyskretną naturę rzeczywistości w postaci niepodzielnych liczb-punktów
i pewien prototyp pojęcia próżni, co prawda jeszcze niezbyt wyraźnie od-
różnianej od powietrza, zawierają bez wątpienia elementy istotne dla atomi-
stycznego poglądu na świat.
1.2 BYT PARMENIDESA
Parmenides z Elei (ok. 540–470 p.n.e.) po raz pierwszy w dziejach filozofii

europejskiej wypowiedział explicite pogląd, że nic nie powstaje z niczego,
a to, co istnieje, nie może przestać istnieć. W poemacie O naturze pisał:
_____________
23 J. Gajda-Krynicka, Wstęp, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa, s. XVIII.
24 Porfiriusz, Żywot Pitagorasa, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa,
s. 19–21; por. Jamblich, O życiu pitagorejskim, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitago-
rasa, s. 83–84.
Należy mówić i myśleć, że tylko byt istnieje. To bowiem, co jest, istnieje, a to, co
nie jest, nie istnieje.25
Zasada ta (ex nihilo nihil fit) stała się podstawową zasadą atomizmu grec-
kiego.26 W podobnej postaci znajdujemy ją u Epikura i Lukrecjusza:
[…] z niebytu nic powstać nie może, w przeciwnym razie wszystko mogłoby
powstawać ze wszystkiego bez żadnych zarodków. A gdyby znów to, co znikło,
było unicestwiane, wówczas od dawna już wszystkie rzeczy przestałyby istnieć,
gdyż nie byłoby tego, w co by się mogły przekształcić.27
Rzecz zaczniemy wywodzić z tego założenia, że nigdy nic nie powstaje z niczego
przez boskie zrządzenie.28
Parmenides, zapewne pod wpływem pitagorejskich osiągnięć w matema-

tyce ukazujących potęgę abstrakcyjnego myślenia29, przeciwstawił świat zja-
wisk zmysłowych czysto intelektualnemu pojmowaniu bytu. Poprzedni filo-
zofowie przyrody — Tales (ok. 624–547 p.n.e.), Anaksymander (ok. 609–547
p.n.e.) i Anaksymenes (ok. 585–525 p.n.e.) — usiłowali wyjaśniać zjawiska na
podstawie bezpośredniego doświadczenia zmysłowego. Zmiany w przyro-
dzie wyjaśniali jako dynamiczne przemiany jednej podstawowej substancji
(wody — Tales, bezkresu — Anaksymander, powietrza — Anaksymenes).
Heraklit z Efezu (ok. 540–480 p.n.e.) ów dynamiczny charakter rzeczywistości
ujął w postaci skrajnie wariabilistycznej koncepcji bytu. Twierdził, że w świe-
cie nie ma absolutnie nic trwałego, lecz zachodzą nieustanne zmiany —
wszystko płynie (Dάντα ρεί). Parmenides nie przeczył wprawdzie temu, że
w świecie z j a w i s k jest wielość rzeczy, powstawanie i ginięcie, zmiany ilo-
ściowe i jakościowe czy wreszcie ruch przestrzenny, ale utrzymywał, że
zmienny świat zjawisk nie może być przedmiotem prawdziwego poznania,
lecz co najwyżej przedmiotem mniemania, ponieważ prawdziwą wiedzę
można zdobyć nie na podstawie doświadczenia zmysłowego, lecz jedynie
metodą dedukcyjnego rozumowania.30 Parmenides z tezy „byt istnieje i jest
_____________
H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutschich, Weidmennsche
25
Buchhandlung, Berlin 1903, B 6, tłum. B. Kupis, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna
Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1970, s. 82–83.
26 Por. A. Krokiewicz, Wstęp, [w:] Lukrecjusz, O rzeczywistości. Ksiąg sześć, tłum. A. Krokie-
wicz, De Agostini Polska Sp. z o.o., Warszawa 2003, s. V.

27 Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 39.
28 Lukrecjusz, O rzeczywistości…, I, 146–158.
29 Por. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 67.
30 Por. A. Krokiewicz, Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa, Instytut Wydawniczy Pax, War-
szawa 1960, s. 8.
PREATOMIŚCI 27
niemożliwe, aby nie istniał”31, wydedukował, że byt nie mógł ani powstać, ani
nie może przestać istnieć, zatem jest wieczny. Ponadto byt jest jeden, absolut-
nie jednorodny, ciągły, niepodzielny, nieruchomy i przestrzennie skończony
(kulisty):
[…] to, co istnieje, jest niestworzone i nie ulega zniszczeniu, jest bowiem całe, nie-
ruchome i nieskończone, nigdy nie było, ani nie będzie, ponieważ teraz istnieje
razem jako coś całego, jednego, ciągłego. Jakiego bowiem początku miałbyś szu-
kać dla bytu? Jak i skąd mógłby on wziąć swój wzrost? Nie pozwolę ci mówić ani
myśleć, że powstał z tego, co istnieje. Nie da się bowiem ani powiedzieć, ani po-
myśleć, że nie istnieje. Jaka konieczność mogłaby go zmusić, by prędzej czy póź-
niej powstał i wzrastał, zaczynając od tego, co nie jest? Dlatego też musi albo ko-
niecznie istnieć, albo nie istnieć wcale. Zresztą siła przekonania nigdy nie zgodzi
się na to, aby z tego, co nie istnieje, mogło powstać coś innego oprócz nicości […].
Jak bowiem to, co istnieje, mogłoby zaistnieć w przyszłości? Jak mogło powstać
w przeszłości? Byt nie jest podzielny, ponieważ jest cały jednorodny. Ani go nie
ma w jednym miejscu więcej, tak aby przeszkadzało to jego spoistości, ani mniej,
ale wszystko jest pełne tego, co istnieje. Dlatego jest ciągły w swej całości, ponie-
waż to, co istnieje, styka się z tym, co istnieje. Następnie jest nieruchomy w gra-
nicach potężnych więzów, jest bez początku i końca.32
Parmenides używa terminu „byt” w znaczeniu „wszechbyt”, czy też po

prostu „wszystko, co istnieje”.33 Jak rzecz ujmuje John Burnet, „to, co j e s t
(τό έόν), jest więc skończonym, sferycznym, ciągłym plenum i nie ma niczego
poza nim”.34 Wydaje się, że atrybuty przypisywane przez Parmenidesa by-
towi świadczą na rzecz tezy, że chodzi o byt materialny, resp. fizyczny35,
a nie o abstrakcyjny byt niematerialny. Zauważyć jednak trzeba, że Parme-
nides bywa uważany zarówno za „ojca materializmu”, jak i „ojca ideali-
zmu”. Dyskusja tego zagadnienia wykracza jednak poza ramy niniejszej
pracy.
Jeżeli byt jest jednolity, ciągły i niepodzielny, to nie istnieje próżnia. Ele-
aci traktowali próżnię jako warunek możliwości ruchu przestrzennego, po-
działu i wielości rzeczy, odrzucali jednak jej istnienie. Podkreślana przez
_____________
31 H. Diels, Die Fragmente…, B 2, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 82.
32 H. Diels, Die Fragmente…, B 7, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 82–83.
33 Por. W. Stróżewski, Ontologia, Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak, Kraków
2003, s. 68; A. Krokiewicz, Zarys…, s. 160.

34 J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 68.
35 Por. np. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 25; D. J. Furley, Two Studies in the Greek Ato-
mists, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1967, s. 58; J. Burnet, Greek Philoso-
phy…, s. 68; F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, Grecja i Rzym, tłum. H. Bednarek, Pax, Warsza-
wa 1998, s. 63; B. Russell, Dzieje…, s. 73–74. Krokiewicz podkreśla jednak, że „próby łączenia
Parmenidesa z późniejszym albo idealizmem, albo materializmem greckim raczej utrudniają,
niż ułatwiają zrozumienie jego właściwej nauki” (A. Krokiewicz, Zarys…, s. 159).
Parmenidesa ciągłość bytu była zatem skierowana przeciwko pitagorejskiej

nauce o dyskretnej naturze rzeczywistości, wyrażonej w postaci koncepcji
liczb-punktów oddzielonych od siebie próżnią.36 Parmenides uważał
bowiem próżnię za „to, co nie jest”37, i krytykował pitagorejczyków, że
w swojej ontologii przyjmowali zarówno „to, co jest”, jak i „to, co nie jest”.38
Negację istnienia próżni zawiera explicite następujący fragment dzieła Melis-
sosa (V wiek p.n.e.):
Również nic nie jest próżne. Próżnia jest nicością, a to, co jest nicością, nie istnieje.
[To, co istnieje] nie porusza się także, nie ma bowiem gdzie się przesunąć, ale jest
pełne. Gdyby istniała próżnia, mogłoby przesunąć się w próżnię. Ponieważ
próżnia nie istnieje, nie ma się gdzie przesunąć.39
Teza eleatów, że próżnia jest warunkiem wielości rzeczy i zmian w przy-

rodzie, stała się fundamentalnym składnikiem filozofii atomizmu.
Melissos utrzymywał ponadto, że „gdyby istniała wielość rzeczy, to mu-
siałyby one być takie, jakie jest owo jedno”40, to znaczy twierdził, że gdyby
istniała wielość bytów, to każdy z nich musiałby być równie wieczny, niepo-
dzielny i pełny jak jeden byt Parmenidesa. Eleaci uważali jednak to za absurd,
natomiast atomiści przyjęli ten pogląd jako podstawę swego systemu.41
Należy w tym miejscu rozważyć argument Zenona z Elei przeciwko
wielości, ponieważ miał on istotne znaczenie dla powstania atomizmu.42
Zenon twierdził, że jeżeli zdaniem przeciwników Parmenidesa z tezy o ist-
nieniu jednego niepodzielnego bytu wynikają paradoksalne konsekwencje,
to nie mniej paradoksalne konsekwencje wynikają z poglądu, że istnieje
wielość bytów.43 Zenon zakłada, że wszystko, co istnieje, ma jakąś wielkość.
Jeżeli istnieje wiele rzeczy, to znaczy, że nie jest tak, jak głosił Parmenides, że
istnieje jeden niepodzielny byt, ale że byt jest podzielny. Zenon usiłuje wy-
kazać, że pogląd ten prowadzi do sprzeczności.44 Jeżeli byt jest nieskończe-
_____________
36Por. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 68.
37A. Krokiewicz, Zarys…, s. 154.
38 Por. ibidem.
39 H. Diels, Die Fragmente…, B 7, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 88. W od-
różnieniu od Parmenidesa Melissos sądził, że byt jest nieskończony przestrzennie, w przeciw-

nym bowiem wypadku poza bytem musiałby istnieć niebyt, tzn. próżnia (por. Arystoteles,
Fizyka, I, 185 a; IV, 213 b; H. Diels, Die Fragmente…, B 3).
40 H. Diels, Die Fragmente…, B 8.
41 Por. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 95–96; A. Krokiewicz, Zarys…, s. 176.
42 Por. D. J. Furley, Two Studies…, s. 63.
43 Por. Platon, Parmenides, 128 c, [w:] Platon, Parmenides. Teajtet, tłum. W. Witwicki, Wy-
dawnictwo Antyk, Kęty 2002.

44 Por. Simplicjusz, Physica, 140, 34, tłum. K. Leśniak, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia staro-
żytna…, s. 86; D. J. Furley, Two Studies…, s. 64 i n.

PREATOMIŚCI 29
nie podzielny, to składa się z nieskończonej ilości części. Jeżeli części te nie
mają wielkości, to również całość, złożona z części nieposiadających wielko-
ści, musiałaby nie mieć wielkości. Jeżeli części mają skończoną wielkość, to
całość, jako złożona z nieskończenie wielu części posiadających jakąś wiel-
kość, byłaby nieskończonej wielkości. Założenie, że byt jest podzielny pro-
wadzi więc do wniosku, że jest zarówno pozbawiony wielkości, jak i nie-
skończenie wielki.
Wprowadzenie przez Leukipposa koncepcji skończonych co do rozmia-
rów, ale niepodzielnych atomów było odpowiedzią na argument Zenona
przeciwko wielości.45 Jeżeli istnieją najmniejsze cząstki materii, to podział
nie może być kontynuowany w nieskończoność, a każda rzecz składa się ze
skończonej liczby atomów, zatem ma skończone rozmiary przestrzenne.
1.3 PIERWIASTKI EMPEDOKLESA
Empedokles z Akragas (ok. 495–435 p.n.e.) był autorem pierwszej plurali-

stycznej koncepcji przyrody, która miała być zgodna ze zjawiskami, zacho-
wując jednocześnie zasadę Parmenidesa, że byt jest wieczny, nie powstaje
ani nie przestaje istnieć. Według Empedoklesa wszystkie rzeczy złożone,
które powstają i giną, składają z czterech wiecznych i niezmiennych ele-
mentów — „korzeni wszechrzeczy”, nazywanych potem „żywiołami” albo
„pierwiastkami” (στοιχειον).
Empedokles przyjął cztery elementy, do trzech wymienionych dodając czwarty

— ziemię; te bowiem elementy trwają wiecznie i nie powstają, a jedynie w więk-
szej lub mniejszej ilości łączą się w jedno bądź odłączają od jedności.46
Ziemia, woda, powietrze i ogień składają się z homogenicznych cząstek,

które nie mogą się wzajemnie w siebie przekształcać. „W ten sposób po-
wstaje pojęcie «elementu» właśnie jako czegoś p i e r w o t n e g o i j a k o -
ś c i o w o n i e z m i e n n e g o, co może się jedynie przestrzennie i mecha-
nicznie łączyć z czymś innym i rozłączać”.47 Cztery elementy są całkowicie
bierne, a łączą się ze sobą i rozłączają się w rezultacie działania dwóch ak-
tywnych i przeciwstawnych sobie „sił” przyciągania i odpychania, zwanych
Miłością i Waśnią.48 Siły Miłości gromadzą cząstki wszystkich pierwiastków
_____________
45 Por. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 73.
46 Arystoteles, Metafizyka, I, 984 a.
47 G. Reale, Historia filozofii…, t. 1, s. 173.
48 Empedokles „siły” te sytuował na tym samym poziomie ontycznym, co pozostałe cztery
elementy, nadawał im bowiem lokalizację przestrzenną (por. M. Jammer, Concept of Force.

w jeden wirujący glob, zwany Sfajrosem, w którym cząstki te są ze sobą

wymieszane. Z czasem siły Waśni powodują rozdzielenie się elementów
i cząstki czterech pierwiastków „tworzą cztery różne skupienia (czwórwie-
lość)”.49 Kosmos może istnieć jedynie w okresach pomiędzy całkowitą
dominacją Miłości a całkowitą dominacją Waśni. Proces powstawania i roz-
padu kosmosu powtarza się wiecznie.
Nie istnieją narodziny żadnej z rzeczy śmiertelnych ani też żaden koniec niszczą-
cej śmierci. Istnieje tylko mieszanie i wymiana tego, co zostało z sobą zmieszane.
Narodziny to tylko nazwa używana przez ludzi.50
Ruch cząstek pierwiastków, zdaniem Empedoklesa, nie wymaga założe-

nia istnienia próżni, lecz może zachodzić w ośrodku ciągłym (podobnie jak
ryby mogą poruszać się w wodzie). Różnorodność ciał makroskopowych
wyjaśniał Empedokles tym, że w poszczególnych rzeczach cząstki czterech
elementów łączą się ze sobą w różnych proporcjach. Ilustrował to analogią
z mieszaniem farb: podobnie jak malarze z kilku pigmentów przez połącze-
nie ich w odpowiednich proporcjach mogą uzyskać wielkie bogactwo barw,
tak z cząstek czterech elementów połączonych w różnych proporcjach może
powstać wielka różnorodność rzeczy.51 Sądził na przykład, że cząstki kości
zbudowane są z dwóch cząstek ziemi, dwóch cząstek wody, czterech cząstek
ognia, a cząstki krwi powstają z połączenia pojedynczych cząstek ziemi,
wody, powietrza i ognia.52
W filozofii przyrody Empedoklesa, podobnie jak w późniejszym atomi-
zmie Leukipposa i Demokryta, wszelkie zmiany sprowadzone są do ruchu
przestrzennego, mechanicznego łączenia się i rozdzielania się niezmiennych
jakościowo cząstek, a różnice własności ciał makroskopowych powiązane są
z różnicami ich struktury.
1.4 HOMOIOMERIE ANAKSAGORASA
Anaksagoras z Kladzomen (ok. 500–428 p.n.e.) był kolejnym filozofem,

który w swoich spekulacjach uczynił pewien krok w kierunku atomizmu.
_____________
A Study in the Foundations of Dynamics, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts
1957, s. 27).
49 A. Krokiewicz, Zarys…, s. 184.
50 H. Diels, Die Fragmente…, B 8, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 91. Por.
Arystoteles, O powstawaniu i niszczeniu, II, 334 a, tłum. L. Regner, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2.
52 Por. A. Krokiewicz, Zarys…, s. 188.
PREATOMIŚCI 31
Podobnie jak Empedokles, odrzucił on monizm jońskich filozofów przyrody,

ponieważ z argumentacji eleatów wynikało, że zmienności świata zjawisk
zmysłowych nie da się wyjaśnić, przyjmując jedną, ciągłą i jednorodną sub-
stancję. Jednocześnie Anaksagoras „uważał za słuszne powszechne przeko-
nanie fizyków, iż nic nie może powstać z niczego”.53 Zasada ta zastosowana
na gruncie fizjologii prowadzi do następującego problemu54: jeżeli nic nie
może powstać z tego, co nie istnieje, to w jaki sposób następuje przemiana
materii, to znaczy w jaki sposób chleb może przemieniać się w kości, krew
i inne tkanki, stanowiące budulec organizmu? Anaksagoras sądził, że żadna
jakość nie może powstać w rezultacie kombinacji innych jakości i wysunął
hipotezę, że w chlebie zawarte są już cząstki kości, krwi itd. Chleb powstaje
jednak ze zboża, zatem również wszystkie składniki stanowiące budulec
organizmu muszą być zawarte w roślinach. Rośliny odżywiają się ziemią,
wodą, powietrzem i światłem, a więc wszystkie jakości muszą być zawarte
w tych żywiołach:
[…] we wszystkim, co jest połączone, znajduje się wiele i różnorodnych części

składowych oraz zarodki wszystkich rzeczy z różnego rodzaju kształtami, bar-
wami i smakami.55
Anaksagoras twierdził, że wszystkie rzeczy w przyrodzie składają się

z jakościowo zróżnicowanych cząstek, które nazywał nasionami (σDέρµατα).
Arystoteles określił je mianem homoiomerii (όµοιοµερή), czyli cząstkami tej
samej natury, jakościowo identycznymi.56 Homoiomerie są nieskończenie
zróżnicowane jakościowo, jest ich nieskończenie wiele i są podzielne w nie-
skończoność.
W stosunku do tego, co jest małe, nie ma najmniejszego, lecz zawsze tylko coraz
mniejsze; nie może bowiem to, co istnieje, stać się czymś, co nie istnieje. Również
w stosunku do tego, co jest wielkie, jest zawsze coś większego.57
O tym, jakie własności ma jakaś rzecz, decyduje ilościowa przewaga

cząstek o danej jakości, ale w każdej rzeczy jest część każdej innej. Czynni-
_____________
53 Arystoteles, Fizyka, I, 187 a.
55 H. Diels, Die Fragmente…, B 4, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 94. Koncep-
cję Anaksagorasa Kazimierz Leśniak nazywa „atomistyką jakościową” (por. K. Leśniak, Ko-
mentarz do księgi I, [w:] Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, tłum. E. Szymański, PWN, Warsza-
wa 1957, s. 282).
56 Por. Arystoteles, Metafizyka, I, 984 a.
57 H. Diels, Die Fragmente…, B 4, [w:] J. Legowicz (red.), Filozofia starożytna…, s. 94.
kiem wprawiającym w ruch homoiomerie jest „umysł”, pojmowany jako

najbardziej subtelna postać materii.58
Koncepcje mikroobiektów Empedoklesa i Anaksagorasa opierały się na
danych bezpośredniego doświadczenia zmysłowego i sytuowały się w ra-
mach materializmu naiwnego. Jego cechą charakterystyczną jest całkowite
zaufanie do świadectwa zmysłów, co na poziomie ontologicznym wyraża
się w przekonaniu, że świat realny jest taki, jaki jawi się naszym zmysłom.
Jeżeli zatem istnieją przedmioty niedostępne bezpośredniej obserwacji zmy-
słowej, to nie różnią się one jakościowo od przedmiotów postrzegalnych.
W takim obrazie świata — pisze Helena Eilstein — „model rzeczy znanej
z potocznego doświadczenia zmysłowego pozostaje modelem obiektu mate-
rialnego jako takiego”.59 Zatem cokolwiek istnieje, jeśli nie jest przedmiotem
danym bezpośrednio we wrażeniach, jest jego miniaturą lub analogonem.
W odróżnieniu od koncepcji Empedoklesa i Anaksagorasa atomiści wpro-
wadzili hipotezę istnienia mikroobiektów uboższych we właściwości od
makroobiektów z nich złożonych. Ani Empedokles, ani Anaksagoras nie
przyjmowali ponadto, że elementarne cząstki materii są cząstkami absolut-
nie niepodzielnymi.
_____________
Por. M. Jammer, Concept of Force…, s. 26.
58
H. Eilstein, Przyczynki do koncepcji materii jako bytu fizycznego, [w:] H. Eilstein (red.), Jed-
59
ność materialna świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 49–50.

PREATOMIŚCI 33
ROZDZIAŁ 2
ATOMIZM LEUKIPPOSA I DEMOKRYTA
Początkiem wszechrzeczy są atomy [άτοµτ] i próżnia [κενόν].

Wszystko inne jest tylko mniemaniem.
Demokryt1
Podstawy filozofii atomistycznej sformułował Leukippos (V wiek p.n.e.).2

Jego uczeń i przyjaciel Demokryt z Abdery (ok. 460–360 p.n.e.)3 rozbudował
teorię atomistyczną i uczynił z niej najpełniejszy system filozofii przedpla-
tońskiej.
Problemem, który stanowił punkt wyjścia dla teorii atomistycznej, było
— podobnie jak w wypadku Empedoklesa i Anaksagorasa — sformułowa-
nie takiej teorii przyrody, która byłaby zgodna z tezą Parmenidesa o abso-
lutnej trwałości bytu i jednocześnie zgodna ze zjawiskami.
_____________
1 Demokryt, cyt. za: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44.
2 Wiadomości o życiu i dziełach Leukipposa są tak skąpe, że niektórzy uczeni, opierając się
na przytoczonym przez Diogenesa Laertiosa twierdzeniu Epikura, że „nigdy nie istniał filozof
Leukippos” (Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 13), utrzymywali nawet, że Leukippos nie był
rzeczywistą postacią historyczną. Większość badaczy twierdzi jednak, że z poglądem takim, ze
względu na świadectwa historyczne, między innymi Arystotelesa i Teofrasta, trudno się zgo-
dzić. „Epikur — pisze w tej sprawie Krokiewicz — […] nie odmawiał Leukipposowi «istnie-
nia», tylko go lekceważył jako myśliciela, który nie napisał żadnego dzieła, i dlatego przeczył,
jakoby Leukippos zasługiwał na «miano filozofa»” (A. Krokiewicz, Zarys…, s. 211). Niektóre
źródła podają jednak, że Leukippos zasady swej filozofii przedstawił w dwóch dziełach: Wielki
porządek i O rozumie, chociaż pierwsze z nich jest także przypisywane Demokrytowi (por.
Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 46).
3 O Demokrycie historycy filozofii powszechnie wyrażają opinię, że był wszechstronnym
geniuszem i największym uczonym przed Arystotelesem. Napisał ponad sześćdziesiąt dzieł,

które Trazyllos (I. wiek n.e.) ułożył w 15 tetralogii, znanych jako Corpus Democriteum (por.
wykaz dzieł Demokryta w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 46–49). Dzieła te obejmowały
zagadnienia z etyki, filozofii przyrody, matematyki, teorii muzyki, sztuk praktycznych i inne.
Wszystkie pisma Demokryta zaginęły i jego poglądy znamy wyłącznie z niewielkiej liczby
ocalałych fragmentów albo ze świadectw innych filozofów.
2.1 BYT I NIEBYT
Stanowisko Leukipposa i Demokryta w kwestii zmiany było pośrednie

między dwoma ekstremalnymi koncepcjami sformułowanymi przez
Parmenidesa (zmiana jest złudzeniem) i Heraklita (wszystko płynie).4
Leukippos zaś był przekonany — pisze Arystoteles — że znalazł rozwiązanie,

które pozostając w zgodzie z doświadczeniem, nie podważa ani stawania się, ani
niszczenia, ani ruchu, ani mnogości bytów. Przyznając zaś te rzeczy bytom zja-
wiskowym i zgadzając się z tymi, którzy przyjmowali jedność [bytu], że ruch nie
mógłby istnieć bez próżni i że próżnia nie istnieje, powiada również, że nic z te-
go, co należy do bytu, nie jest niebytem. To bowiem, co jest bytem w znaczeniu
właściwym, jest bytem przepełnionym. Jednakże taki właśnie byt nie jest jedno-
ścią, lecz jest nieskończoną mnogością bytów, które dzięki ich maleńkim objęto-
ściom są niewidoczne. One zaś poruszają się w próżni (próżnia bowiem istnieje),
a gdy się schodzą razem, sprawiają powstawanie; gdy się zaś rozprzęgają, spra-
wiają niszczenie.5
Demokryt zasadniczo podzielał pogląd eleatów na temat statusu pozna-

nia zmysłowego i rozumowego. Sądził, że
[…] dwie są formy możności poznania: jedna prawdziwa, druga ciemna. Do

ciemnej należą łącznie te wszystkie: wzrok, słuch, powonienie, smak, dotyk.
Prawdziwa zaś forma jest od tamtej oddzielona. […] Kiedy ciemna już nie może
tego, co zbyt małe, ani słyszeć, ani wąchać, ani smakować, ani spostrzegać doty-
kiem [a trzeba szukać tego, co] bardziej subtelne [wtedy zastępuje ją forma
prawdziwa, mająca bardziej precyzyjne narzędzia sądzenia]. Tak więc podług
niego rozum, który nazywa prawdziwą możnością poznania, stanowi kryterium
prawdy.6
Eleaci jednak, ufając wyłącznie rozumowi, całkowicie odrzucili świa-

dectwa zmysłów, uznając je za iluzję, natomiast celem Leukipposa i Demo-
kryta było sformułowanie teorii wyjaśniającej zjawiska. Rozwiązanie pro-
blemu zmiany i wielości polegało na: 1) odrzuceniu tezy Parmenidesa, że
byt jest jeden i przyjęciu założenia, że istnieje nieskończenie wiele absolutnie
niezmiennych i zasadniczo niepodzielnych bytów — a t o m ó w (gr. άτοµος
— niepodzielny); 2) przyjęciu istnienia p r ó ż n i (κενόν) jako drugiej, rów-
norzędnej z atomami, zasady ontologicznej.7
_____________
4Por. H. Post, The Problem…, s. 19.
5Arystoteles, O powstawaniu…, I, 325 a.
6 Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 139.
7 Por. H. J. Johnson, Three Ancient Meanings of Matter: Democritus, Plato, and Aristotle, „Jour-
nal of the History of Ideas” 1967, Vol. 28, nr 1, s. 7. Ontologiczne stanowisko Demokryta bywa
ATOMIZM LEUKIPPOSA I DEMOKRYTA 35
Wprawdzie pewne prototypy pojęcia atomu w greckiej filozofii przyrody

pojawiały się już w koncepcjach preatomistów — w pitagorejskiej koncepcji
niepodzielnych liczb-punktów i próżni, w Parmenidejskiej tezie o absolutnej
niezmienności bytu i zasadzie ex nihilo nihil fit, w koncepcji Anaksagorasa
powstawania rzeczy z niedostrzegalnych zmysłami cząstek czy w tezie
Empedoklesa, że wszystkie zmiany w przyrodzie sprowadzają się do łącze-
nia się i rozłączania cząstek absolutnie od siebie niezależnych elementów —
to jednak: 1) Empedokles i Anaksagoras sądzili, że cząstki materii są jako-
ściowo zróżnicowane, podczas gdy Leukippos i Demokryt przyjmowali, że
atomy są pozbawione wszelkich jakości zmysłowych8; 2) Anaksagoras nie
twierdził, że homoiomerie są cząstkami absolutnie niepodzielnymi (prze-
ciwnie — zakładał nieskończoną podzielność materii); 3) filozofowie ci nie
przyjmowali także istnienia próżni (poza pitagorejczykami, u których owa
„próżnia” była jeszcze bardzo niewyraźnym pojęciem i często była identyfi-
kowana z powietrzem).
Wprowadzenie przez Leukipposa koncepcji próżni było wielkim przeło-
mem pojęciowym9, a dla powstania atomizmu decydujące znaczenie miały
„nie «cielesne» atomy, którym zaczął torować drogę już Anaksymander […],
lecz śmiałość, z jaką Leukippos wprowadził «niecielesną» próżnię do swoje-
go systemu”.10 Fakt, że to właśnie materialiści wprowadzili do fizycznego
obrazu świata pojęcie czegoś niecielesnego, niedotykalnego, wydaje się pa-
_____________
określane w różnych pracach czasami jako monizm materialistyczny, innym razem jako plura-
lizm albo nawet dualizm. Na przykład Zdzisław Cackowski pisze, że Demokryt był monistą
materialistycznym, ponieważ „uważał, że u podstaw wszelkiego zjawiska leżą materialne
atomy, nieróżniące się jakościowo między sobą” (Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii,
Książka i Wiedza, Warszawa 1989, s. 121–122). John Burnet i Giovanni Reale uznają atomizm
za koncepcję pluralistyczną (por. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 95; G. Reale, Historia filozo-
fii…, t. 1, s. 193). Otóż kwalifikacje atomizmu jako stanowiska monistycznego albo plurali-
stycznego mogą wypaść różnie w zależności od tego, czy mamy na myśli zagadnienie j a k o -
ś c i o w e j czy i l o ś c i o w e j charakterystyki substancji. Ponieważ atomy nie różnią się
jakościowo i wszelkie obiekty istniejące w przyrodzie są układami materialnymi, to możemy
oczywiście uznać ontologię Demokryta za monizm materialistyczny (tak samo atomizm Epi-
kura, w którym wyrażona jest wprost negacja możliwości istnienia jakiegokolwiek bytu poza
atomami i próżnią). Jeśli bierzemy pod uwagę ilość substancji istniejących w przyrodzie, to
atomizm możemy określić jako pluralizm, bo atomów jest nieskończenie wiele (w przeciwień-
stwie do jednego bytu Parmenidesa). Wydaje się nawet zasadne określenie atomizmu jako
teorii dualistycznej (por. D. Sedley, Two Conceptions of Vacuum, „Phronesis” 1982, nr 27, s. 177)
w tym znaczeniu, że istnieją atomy i próżnia, które są całkowicie odrębnymi i niesprowadzal-
nymi do siebie zasadami (bytem i niebytem).
8 Demokryt twierdził, że „nie istnieje z natury żaden przedmiot zmysłowy, ponieważ ato-
my, z których składa się wszystko, mają naturę pozbawioną wszelkiej jakości zmysłowej”
(Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, II, 6).
9 Por. D. Sedley, Two Conceptions…, s. 175.
10 A. Krokiewicz, Wstęp, [w:] Lukrecjusz, O rzeczywistości…, s. X.
radoksalny, ale właśnie ta absurdalna z dotychczasowego (eleackiego)

punktu widzenia idea okazała się teoretycznie płodna i otworzyła drogę
całkowicie nowej wizji świata.11 Jak podkreśla Cyril Bailey12, Leukippos po-
dzielał pogląd eleatów, że próżnia (pusta przestrzeń) nie jest bytem, ponie-
waż bytem jest tylko to, co jest całkowicie pełne, ale twierdził jednocześnie,
że próżnia istnieje. Jeżeli przez „byt” rozumieć będziemy (zgodnie
z uprzednio przedstawioną interpretacją myśli Parmenidesa) to, co pełne,
wówczas próżnia (to, co puste) może być określona jako „niebyt”. Wedle
Leukipposa istnieje zatem zarówno byt, jak i niebyt.13 Zauważmy na margi-
nesie, że w historii nauki wielokrotnie to właśnie koncepcje absurdalne
z punktu widzenia wcześniejszych i powszechnie uznawanych schematów
pojęciowych (np. Newtonowskie pojęcie siły działającej na odległość,
Einsteinowska względność równoczesności, postulaty kwantowe Bohra,
hipoteza fal materii de Broglie’a) były ideami w radykalny sposób przyczy-
niającymi się do postępu wiedzy.14 Krytyka atomizmu natomiast dotyczyła
przede wszystkim tezy o istnieniu próżni, a nie poglądu, że istnieją składni-
ki materii tak małe, że zasadniczo niedostępne poznaniu zmysłowemu.15
Rozumowanie Parmenidesa można scharakteryzować następująco: jeżeli
jest podział, wielość i ruch, to jest próżnia; próżni (niebytu) nie ma, zatem
nie ma ani podziału, ani wielkości, ani ruchu (modus tollendo tollens).16 Ro-
zumowanie Leukipposa można natomiast przedstawić następująco: jeżeli
jest podział, wielość i ruch, to jest próżnia; jest podział, wielość i ruch, więc
jest próżnia (modus ponendo ponens).
Każdy z atomów ma (z wyjątkiem nieruchomości) wszystkie fundamen-
talne cechy, które miał Parmenidejski byt — jest pełny, niepodzielny, wiecz-
ny i absolutnie niezmienny. Według Arystotelesa Leukippos i Demokryt
twierdzili, że
[…] elementami są pełnia i próżnia (τό >ληρες κτί τό κενόν), nazywając jedno by-
tem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe to byt, próżnia to niebyt (z tego też
_____________
11Por. M. Jammer, Concepts of Space…, s. 11.
12Por. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 75 i n.
13 Dlatego Bailey utrzymuje, że stanowisko Leukipposa nie jest dualizmem, przyjmującym
istnienie materii i próżni: istnieje tylko jeden rodzaj bytu — to, co pełne (atomy), ale istnieje
także negacja tej realności, czyli próżnia (por. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 75).
14 Por. P. K. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą? Wezwanie do tolerancji w badaniach nauko-
wych, [w:] idem, Jak być dobrym empirystą?, tłum. K. Zamiara, PWN, Warszawa 1979, s. 54.
15 Nawet Kartezjusz, który uznał rozciągłość za jedyny atrybut materii, a zatem przyjmo-
wał nieskończoną podzielność materii, twierdził, że nikt nie może wątpić w to, że istnieją
niepostrzegalne cząsteczki ciał, ale odrzucał atomizm Demokryta głównie z powodu tezy
o istnieniu próżni oraz absolutnej niepodzielności przypisywanej atomom (por. R. Descartes,
Zasady filozofii, tłum. I. Dąbska, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2001, s. 194).
16 Por. A. Krokiewicz, Etyka Demokryta…, s. 8; idem, Zarys…, s. 214.
względu mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt, ponieważ ciało stałe nie
bardziej istnieje niż próżnia); i to były materialne przyczyny rzeczy.17
Używając współczesnej terminologii, można więc powiedzieć, że według

Leukipposa i Demokryta materia ma strukturę dyskretną — istnieją osta-
teczne, jakościowo niezróżnicowane i niepodzielne elementarne cząstki ma-
terii, z których każda jest wieczna i niezmienna, poruszające się odwiecznie
w nieskończonej próżni.
2.2 WŁASNOŚCI ATOMÓW
Wszystkie atomy są cząstkami absolutnie jednorodnej substancji, n i e -

p r z e n i k l i w y m i i n i e p o d z i e l n y m i, ponieważ są pełne i nie zawie-
rają próżni.
Twierdzili oni, że nieskończona jest ilość początków, które nazywali atomami,

niepodzielnymi i nieprzenikliwymi dlatego, że są pełne i pozbawione próżni.
Uważali bowiem, że podział następuje dzięki próżni znajdującej się w ciałach.18
Atomy są obiektami nie tylko niepodzielnymi fizycznie, ale również

obiektami niepodzielnymi teoretycznie, to znaczy, że chociaż mają rozcią-
głość przestrzenną, to jednak nawet w myśli nie można wyróżnić w nich
żadnych części.19
Różnice między poszczególnymi atomami sprowadzają się wyłącznie do
rozmaitych f o r m g e o m e t r y c z n y c h (k s z t a ł t ó w), w jakich istnieje
niezróżnicowana jakościowo materia. Elementarne składniki materii Demo-
kryt określał nie tylko terminem άτοµος, ale również terminem ατόµους ίδέα
— „niepodzielna forma”, czy też po prostu terminem ίδέα20, co było wyraź-
nie wymierzone przeciwko tezie eleatów, że każda rzecz rozciągła musi być
podzielna w nieskończoność.21 W związku z określeniem atomu terminem
_____________
17 Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b.
18 Simplicjusz, De coelo, 242, 15; FVS 67 A 14, [w:] W. F. Asmus, Demokryt. Wybór fragmentów
Demokryta i świadectw starożytnych o Demokrycie, tłum. B. Kupis, Książka i Wiedza, Warszawa
1961, s. 108.
19 Por. D. J. Furley, Two Studies…, s. 111. Pogląd ten zmodyfikował później Epikur (patrz
rozdz. Atomizm Epikura i Lukrecjusza niniejszej pracy).

20 Por. H. Diels, Die Fragmente…, B, 141.
21 Demokryt atomistyczny punkt widzenia stosował również w filozofii matematyki, kwe-
stionując istnienie wielkości nieskończenie małych i podzielność w nieskończoność obiektów

matematycznych, a więc także istnienie stosunków niewymiernych (por. W. F. Asmus,
Demokryt…, s. 63 i n).
ίδέα należy zwrócić uwagę na to, że znaczenie terminu „idea” w starożytnej

filozofii greckiej było całkowicie odmienne od znaczenia, jakie termin ten
uzyskał w filozofii nowożytnej. Poczynając od Kartezjusza, poprzez empiry-
stów brytyjskich (Locke’a, Berkeleya i Hume’a), terminem „idea” zaczęto
określać przedmioty świadomościowe. Z takim pojmowaniem idei związane
są nowożytne postaci idealizmu — metafizyczny idealizm subiektywny
(immanentny i transcendentalny), które były całkowicie obce myśli staro-
żytnej. W filozofii greckiej natomiast termin ίδέα znaczył tyle co forma.22 Dla
Demokryta ατόµους ίδέα oznacza zatem geometryczną formę (kształt) atomu.
Zdaniem Leukipposa i Demokryta pierwotnymi własnościami atomów są
k s z t a ł t i w i e l k o ś ć. Ilość kształtów atomów jest nieskończona. Pogląd
ten uzasadniali, odwołując się do wielkiej różnorodności zjawisk oraz do
często stosowanego przez starożytnych atomistów argumentu a priori,
przyjmując, że żadne racje nie świadczą na rzecz poglądu przeciwnego.23 Jak
pisze Arystoteles, ponieważ rodzaje atomów różnią się od siebie jedynie
kształtami, a „kształtów jest nieskończona ilość, dlatego także istnieje nie-
skończona ilość ciał prostych”.24 Simplicjusz pisze, że Demokryt sądził, iż
atomy mają
[…] wszelkiego rodzaju formy i wszelkiego rodzaju kształty; różnią się od siebie
także wielkością […] Jedne z nich są bowiem krzywe, drugie haczaste, inne znów
wydrążone. Jeszcze inne wypukłe, a wreszcie jeszcze inne mają jeszcze [inne]
niezliczone różnice.25
W kwestii wielkości atomów stanowisko Demokryta różni się od poglądu

Leukipposa. Leukippos utrzymywał, że atomy są bardzo małe i „dzięki ich
maleńkim objętościom są niewidoczne”.26 Demokryt twierdził, jak pisze
Epikur, że „atomy mogą posiadać każdą dowolną wielkość”27, to znaczy, że
mogą istnieć „bardzo duże atomy”.28 Zachowały się nawet świadectwa, we-
dług których Demokryt twierdził, że możliwe jest, by istniały atomy o roz-
miarach kosmicznych.29 Kwestia ta nie jest jednak całkowicie jasna, ponie-
_____________
22 Por. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 5, Słownik, indeksy i bibliografia, tłum. E. I. Zie-
liński, Wydawnictwo KUL, Lublin 2002, s. 95.

23 Por. Simplicjusz, Physica, 28, 4; FVS 67 A 8, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 108.
24 Arystoteles, O niebie, III, 303 a, tłum. P. Siwek, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2.
25 Simplicjusz, De coelo, 294, 33; FVS 68 A 37, tłum. L. Joachimowicz, [w:] J. Legowicz (red.),
Filozofia starożytna…, s. 99.

26 Arystoteles, O powstawaniu…, I, 325 a.
28 C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 127.
29 Por. Aecjusz I 12, 6; FVS 68 A 47, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 111; P. Bicknell,
Kosmos-Sized Atoms in Demokritos, „Apeiron” 1981, nr 15, s. 138–139.

waż na przykład Simplicjusz podaje, że również według Demokryta atomy

„są tak małe, że wymykają się naszym postrzeżeniom”.30
Z perspektywy fizyki współczesnej twierdzenie Demokryta o istnieniu
atomów dowolnych rozmiarów może wydawać się zaskakujące, ale pamię-
tać trzeba, jak podkreśla Giovanni Reale, że atomizm starożytny „nie jest
atomizmem współczesnej nauki […] jest ontologią powstałą dla przezwycię-
żenia nauki eleatów i opiera się na kategoriach eleackich, a szczególnie na
kategoriach wypracowanych przez Melissosa”.31 Jeżeli więc twierdzenie
o istnieniu atomów dowolnych rozmiarów jest autentycznym twierdzeniem
Demokryta, to jest ono zgodne z zakładanym przez niego sposobem argu-
mentacji: jeżeli nie ma racji, dla której coś miałoby być raczej takie, a nie
inne, to nieskończona różnorodność kształtów atomów sugeruje także
nieskończone zróżnicowanie ich wielkości.
Ostatnia kwestia, która wymaga omówienia w związku z zagadnieniem
pierwotnych własności atomów, dotyczy c i ę ż a r u, to znaczy, czy
Leukippos i Demokryt uznawali ciężar, obok nieprzenikliwości, kształtu
i wielkości, za pierwotną własność atomów. Niewątpliwie, w późniejszej
koncepcji Epikura ciężar został zaliczony do pierwotnych własności ato-
mów, natomiast zachowane świadectwa starożytnych autorów, dotyczące
atomizmu Leukipposa i Demokryta są w tym punkcie rozbieżne i zagadnie-
nie powyższe jest nadal dyskusyjne.
Niektórzy uczeni wyrażają pogląd, że już Leukippos i Demokryt uzna-
wali ciężar za pierwotną własność atomów.32 Arystoteles rzeczywiście pisze,
że Leukippos i Demokryt przypisywali atomom ciężar.33 Jednak, jak podkre-
ślają między innymi Burnet i Adam Krokiewicz34, Arystoteles mówi o ato-
mach „lżejszych” i „cięższych”, to znaczy, że ciężar traktowany jest jako
cecha relacyjna, a nie absolutna. Ciężar nie jest zatem rozumiany, jak później
u Epikura, jako absolutna cecha atomów, będąca przyczyną ich ruchu. Zróż-
nicowanie ciężarów atomów wynika raczej po prostu z różnic ich wielkości
— im atom jest większy, tym jest cięższy. Przed Epikurem atomiści mówili
o ciężarze atomów jedynie w odniesieniu do tych atomów, które tworzą
kosmiczny wir. Wir ten, z którego powstają światy, prowadzi do zgrupowa-
nia większych (zatem i cięższych) atomów w środku, natomiast atomy
mniejsze (lżejsze) są odrzucane na zewnątrz obłoku wirującej materii.35 Na-
_____________
30Simplicjusz, De coelo, 294, 33, FVS 68 A 37, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 111.
31G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 3, Systemy epoki hellenistycznej, tłum. E. I. Zieliński,
Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999, s. 297.
32 Por. np. D. O’Brien, Heavy and Light in Democritus and Aristotle, „Journal of Hellenic
Studies” 1977, nr 97, s. 74.

33 Por. Arystoteles, O powstawaniu…, I, 326 a.
34 Por. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 96; A. Krokiewicz, Zarys…, s. 216.
35 Por. Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 31.
tomiast w wypadku atomów poruszających się swobodnie w próżni, w któ-

rej nie ma wyróżnionego kierunku, zróżnicowanie ciężarów atomów nie
odgrywa żadnej roli w ich ruchu. W filozofii starożytnej ponadto ciężar
w ogóle „nie był uważany za dynamiczną powszechną własność lub za siłę,
jak w nowoczesnej nauce, proporcjonalną do ilości materii lub masy”.36
Grupowanie się większych atomów wewnątrz, a cięższych na zewnątrz
wirującej materii wyjaśniał Demokryt zasadą, że podobne rzeczy łączą się
z podobnymi. Jak rzecz ujmuje Sekstus Empiryk — „jakby podobieństwo
rzeczy miało jakąś siłę wzajemnego ich przyciągania się”.37 Demokryt uza-
sadniał ten pogląd na podstawie obserwacji: w świecie zwierząt podobne
zwierzęta łączą się z podobnymi („jak gołębie z gołębiami i żurawie z żura-
wiami”38), tak też dzieje się w przyrodzie nieożywionej — na przykład wy-
rzucane przez fale na brzeg kamienie o podobnych kształtach upadają
w podobne miejsca; w rezultacie wirowania sita osobno układa się soczewi-
ca z soczewicą, jęczmień z jęczmieniem, a proso z prosem.
W ciałach złożonych, poza formą geometryczną, atomom przysługują
również obiektywne cechy względne (relacyjne): p o ł o ż e n i e i p o r z ą -
d e k, które odróżniają od siebie poszczególne układy atomów.
I tak jak ci, którzy przyjąwszy jedną podstawową substancję, wszystkie inne
rzeczy wyprowadzali z jej własności, przy czym przyjmowali, że rozrzedzenie
i zagęszczenie są przyczynami własności, w ten sam sposób również i ci filozo-
fowie wyjaśniali, że różnice w elementach są przyczynami wszystkich innych
własności. Twierdzili, że są trzy różnice [w elementach]: kształt, porządek i poło-
żenie […]; bo A różni się od N kształtem, AN od NA porządkiem, Z od N
położeniem.39
Atomy mają zatem (poza wspólną wszystkim własnością nieprzenikli-

wości) jedynie cechy ilościowe — geometryczne, nie mają natomiast żad-
nych jakości zmysłowych — na przykład barwy, zapachu czy smaku. Cechy
te określał Demokryt jako „umowne”:
Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym
gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś
istnieją tylko atomy i próżnia.40
_____________
M. Jammer, Concept of Mass in Classical and Modern Physics, Harvard University Press,
36
Cambridge, Massachusetts 1961, s. 17.

38 Ibidem.
40 Sekstus Empiryk, Adversus mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9, [w:] W. F. Asmus, Demok-
ryt…, s. 113; por. Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44–46.

W odróżnieniu od wcześniejszych koncepcji, sytuujących się w ramach

materializmu naiwnego, zgodnie z którym wszelkie przedmioty świata re-
alnego, zarówno złożone, jak i proste, mają dokładnie takie własności, jakie
mają przedmioty naszego bezpośredniego zmysłowego doświadczenia,
atomiści wysunęli śmiałą hipotezę, że własności obiektów elementarnych
„nie są analogonami własności układów złożonych, że te ostatnie są w sto-
sunku do nich wtórne, są przez te pierwsze uwarunkowane”.41 Jak ilustruje
myśli Demokryta Arystoteles: „Z tych samych bowiem zgłosek powstaje
tragedia i komedia”.42 Podobnie jak litery czy też zgłoski nie mają takiego
znaczenia, jakie przysługuje złożonym z nich wyrazom, tak atomy, które są
składnikami ciał postrzegalnych zmysłami, nie mają takich własności, jakie
przysługują ciałom z nich złożonym. Na przykład ogień jest gorący nie dla-
tego, że składa się z „gorących atomów”, lecz dlatego, że tworzą go atomy
w takim a takim układzie i tak a tak się poruszające. Ciała, które widzimy
jako białe, mają gładką powierzchnię, a ciała postrzegane przez nas jako
czarne mają powierzchnię szorstką.43 Podobnie zapachy, smaki czy dźwięki
zależą od kształtów, wielkości, układu i ruchu atomów. Atomiści wyjaśniali
jakości zmysłowe (wtórne) przez odwołanie się do pierwotnych własności
atomów i ich dynamiki. Z atomów wyposażonych w niezwykle ubogi ze-
staw własności pierwotnych powstaje nieprzebrane bogactwo struktur — od
ciał makroskopowych, poprzez organizmy żywe, istoty obdarzone świado-
mością, aż po największe struktury w postaci światów.
Niewątpliwy wpływ ontologii eleatów na podstawowe założenia ato-
mizmu ujawnia się w tym, że pozbawienie atomów wszelkich cech jako-
ściowych nie wynika bynajmniej z żadnych świadectw empirycznych — co
więcej, doświadczenie zmysłowe świadczy na rzecz tezy o jakościowym
zróżnicowaniu przedmiotów świata realnego — lecz jest konsekwencją
akceptacji przez atomistów tezy Parmenidesa o absolutnej niezmienności
bytu. Otóż cechy jakościowe ciał podlegają nieustannym zmianom, zatem
gdyby posiadały je atomy, to nie spełniałyby one warunku absolutnej nie-
zmienności. Dlatego też czas, który wprawdzie uznawał Demokryt za
wieczny44, w żaden sposób nie wiąże się z własnościami elementarnych
składników materii — zmianom podlegają jedynie układy złożone z nie-
zmiennych atomów.
_____________
41 S. Amsterdamski, Rozwój pojęcia pierwiastka chemicznego. Przyczynek do badań nad rozwojem
pojęć naukowych, PWN, Warszawa 1961, s. 161–162.
42 Arystoteles, O powstawaniu…, I, 315 b.
43 Por. R. W. Baldes, Democritus on the Nature and Perception of „Black” and „White”, „Phro-
nesis” 1978, nr 43, s. 90–91.

44 „[…] Demokryt chciał wykazać, iż niemożliwe jest, by wszystkie rzeczy miały początek;
bo właśnie czas jest niestworzony” (Arystoteles, Fizyka, VIII, 251 b).

2.3 PRÓŻNIA
Próżnia, w przeciwieństwie do nieprzenikliwych atomów, jest całkowicie

przenikliwa, w odróżnieniu od skończonych co do rozmiarów atomów roz-
ciąga się bez granic — jest nieograniczona i nieskończona; w przeciwień-
stwie do niepodzielnych atomów jest ciągła i podzielna w nieskończoność.
Założenie istnienia próżni pełni w atomizmie dwie podstawowe funkcje: po
pierwsze, próżnia oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że
każdy atom jest odrębnym indywiduum, po drugie, próżnia jest warunkiem
koniecznym ruchu, a więc również warunkiem koniecznym wyjaśnienia
zjawisk w przyrodzie.
Według Arystotelesa Leukippos wpadł na pomysł atomistycznej budowy
materii, obserwując w silnym świetle słonecznym poruszające się cząstki
kurzu.45 To przypuszczalnie nasunęło mu myśl, że owe cząsteczki kurzu,
znajdujące się w nieustannym ruchu, zachowują się analogicznie do atomów
poruszających się nieustannie w próżni. Atomiści podawali argumenty na
rzecz istnienia próżni, odwołując się do potocznego doświadczenia. Zacho-
wały się cztery argumenty Leukipposa i Demokryta46: 1) Fakt ruchu prze-
strzennego. Atomiści, za Parmenidesem, zakładali, że istnienie próżni jest
warunkiem koniecznym ruchu. Uznając ruch za niekwestionowalny fakt,
przyjmowali, że musi istnieć próżnia, ponieważ w przeciwnym wypadku
ruch byłby niemożliwy. 2) Zagęszczanie i rozrzedzanie ciał. Jeżeli ciała mogą
zmieniać objętość, to znaczy, że składają się z cząstek, między którymi ist-
nieje pusta przestrzeń. Gdyby nie istniała pusta przestrzeń, zmiany objętości
ciał nie byłyby możliwe. Za pomocą hipotezy, że ciała makroskopowe mogą
zawierać mniej lub więcej próżni, wyjaśniali również atomiści różnice
w ciężarach ciał o takiej samej objętości. Próżnia jest zatem nie tylko pustą
przestrzenią na zewnątrz ciał materialnych, ale stanowi istotny „składnik”
obiektów złożonych z atomów. 3) Wzrost istot żywych za sprawą pokarmu.
4) Doświadczenie Leukipposa z naczyniem napełnionym popiołem.
Leukippos wskazywał mianowicie, że do naczynia napełnionego po brzegi
popiołem można wlać prawie tyle wody, jak wówczas, gdy było puste i ar-
gumentował, że jest to możliwe, ponieważ atomy tworzące wodę wypełniają
niewidoczne dla oka puste miejsca między cząstkami popiołu. Na zarzut, że
woda po prostu wyparła powietrze, które tam się uprzednio znajdowało,
Leukippos odpowiadał, że również atomy tworzące powietrze wyparte
_____________
45 Por. Arystoteles, O duszy, I, 404 a, tłum. P. Siwek, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 3,
O duszy. Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne. Zoologia. O częściach zwierząt, PWN, War-

szawa 1992.
46 Por. Arystoteles, Fizyka, IV, 213 b.
przez wodę musiały gdzieś znaleźć miejsce i gdyby nie było próżni, byłoby
to niemożliwe.
Wszelkie zmiany w przyrodzie redukują się do zmian czysto mechanicz-
nych: zmian położenia w przestrzeni, łączenia się i rozłączania absolutnie
niezmiennych, wiecznych elementów. Różnice między poszczególnymi by-
tami w przyrodzie wynikają więc ze sposobu organizacji i rozmieszczenia
takich samych elementów (struktury). Należy przy tym podkreślić, że
w procesie powstawania ciał złożonych poszczególne atomy zachowują
swoją odrębność i indywidualność — połączenia atomów w rozmaite ukła-
dy nie zmieniają w najmniejszym stopniu własności atomów. Jak pisze
Arystoteles, połączone w układ złożony atomy „nie stanowią jedności”.47
Znaczy to, że atomy, nawet wówczas, gdy są połączone w jakiś układ,
z a w s z e oddzielone są próżnią.48 Nie stykają się ze sobą, a tym bardziej nie
łączą się ze sobą, jak na przykład dwie krople wody, ponieważ gdyby tak
było, to następowałyby zmiany w elementarnych składnikach materii, co
przeczyłoby podstawowym założeniom atomizmu. Nie ma zatem w przy-
rodzie powstawania i ginięcia w sensie absolutnym — istnieją tylko wieczne
atomy poruszające się odwiecznie w nieskończonej próżni. Atomy tworzą
zmienne układy, same jednak nie podlegając jakimkolwiek zmianom.
Zdaniem Leukipposa i Demokryta atomy z a w s z e są w ruchu.49 Można
nawet powiedzieć, że elementarnymi składnikami materii „nie są po prostu
«atomy», lecz «atomy ruchliwe»”.50 Atomy poruszają się w próżni we
w s z y s t k i c h kierunkach — jak rzecz obrazowo ujmuje Simplicjusz:
„atomy miotają się we wszystkich kierunkach”51, są w stanie nieustannej
wibracji (Dαλµόζ)52, zatem mogą zderzać się ze sobą, łączyć i tworzyć w nie-
skończonej przestrzeni nieskończenie wiele układów złożonych. Również
wówczas, gdy tworzą ciała złożone, atomy nie przestają drgać.53
Zarzut, że atomiści w ogóle nie stawiali zagadnienia p r z y c z y n y ruchu
sformułował Arystoteles. „Zagadnienie ruchu — skąd albo jak przysługuje
rzeczom — myśliciele ci, tak jak inni, traktowali niedbale”.54 Wydaje się
jednak, że atomiści nie stawiali zagadnienia przyczyny ruchu bynajmniej nie
z powodu „niedbałości”, lecz dlatego, że ruch uznawali za pierwotną wła-
sność samych atomów. Ruch jako własność pierwotna „nie wymaga wytłu-
_____________
48 Por. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 87, 137.
49 Por. Arystoteles, O niebie, III, 300 b.
50 Por. A. Krokiewicz, Wstęp, [w:] Lukrecjusz, O rzeczywistości…, s. XIV; idem, Etyka Demo-
kryta…, s. 17.
51 Simplicjusz, Physica, 1318, 33; FVS 68 A 58, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 110.
53 Por. ibidem, s. 88.
54 Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b; por. idem, O powstawaniu…, I, 326 b.
maczenia przyczynowego”.55 Dla atomistów ruch był ostatecznym i niewyja-

śnialnym faktem, ponieważ „cała zawartość wszechświata została zreduko-
wana do niezróżnicowanych jakościowo ciał stałych i nie pozostał żaden
element, który mógłby być uważany za przyczynę ruchu”.56 Co więcej, to
właśnie wieczny ruch atomów, poddany prawom mechanicznej konieczności,
uznawali za przyczynę wszelkich zmian w świecie. Atomiści, w odróżnieniu
od tych filozofów, którzy uważali zjawisko ruchu za przejaw rozumnego
i świadomie działającego czynnika, uznali ruch za atrybut atomów. Prawdo-
podobnie jednak właśnie krytyka Arystotelesa wpłynęła na późniejsze poglą-
dy Epikura, który uznał ciężar za przyczynę naturalnego ruchu atomów.57
2.4 ANANKE
W filozofii atomizmu fundamentalną rolę odgrywa z a s a d a p r z y -

c z y n o w o ś c i. Jak pisze Diogenes Laertios, według Demokryta
Wszystko dzieje się wskutek konieczności (κττ’ άνάγκην), bo ruch wirowy jest
przyczyną wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on koniecznością.58
„Konieczność” ma w tym wypadku konkretne fizyczne znaczenie — to

„opór, ruch i uderzenie materii”.59 Przyczynowe oddziaływanie między
dowolnymi obiektami w przyrodzie sprowadza się do mechanicznego
ruchu i zderzeń atomów. Nie ma zatem w świecie żadnych zdarzeń przy-
padkowych, jeżeli przez zdarzenie przypadkowe będziemy rozumieć takie
zdarzenie, które nie ma żadnej przyczyny. Pojęciu przypadku nie nadawali
atomiści obiektywnego znaczenia, ponieważ w przyrodzie panuje bez-
względna mechaniczna konieczność.
Ludzie zrobili sobie z pojęcia przypadku zasłonę dla własnej nieroztropności.60
Można jednakże spotkać się ze stwierdzeniem, że według atomistów

„światem rządzi przypadek”, co jawnie przeczy zachowanym wypowie-
_____________
W. F. Asmus, Demokryt…, s. 16.
55
M. Jammer, Concept of Force…, s. 31.

56
57 Por. T. O’Kneefe, Does Epicurus Need the Swerve as an Arché of Collisions?, „Phronesis”
1996, Vol. 41, nr 3, s. 315.

58 Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44–46.
59 Aecjusz I 26, 2; FVS 68 A 66, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 115.
60 Dionizy u Euzebiusza, Praeparatio Evangelica, XIV 27, 5; FVS 68 B 119, [w:] W. F. Asmus,
Demokryt…, s. 115.
dziom Leukipposa i Demokryta. Otóż późniejsi filozofowie, przynajmniej od

czasów Arystotelesa, posługiwali się w wyjaśnianiu zjawisk przyrody
„koncepcją czterech przyczyn”. Obok przyczyny sprawczej, materialnej
i formalnej uznawano istnienie w świecie przyczyny celowej. Przypadko-
wość przeciwstawiano zatem celowości. Ponieważ atomiści nie uznawali
teleologicznego sposobu wyjaśniania zjawisk, sądzono, że ich zdaniem zja-
wiska przyrody są przypadkowe (ponieważ nie są celowe). Można zatem
powiedzieć, że atomiści nie zaprzeczali tezie, iż wszelkie zjawiska w przy-
rodzie mają przyczyny, ale jedynie zaprzeczali, że mają przyczyny celowe.61
Każde zdarzenie ma przyczynę, wszystkim rządzi mechaniczna koniecz-
ność, ale w wielu wypadkach nie potrafimy przewidzieć tego, co się stanie
czy też odkryć przyczyn danego zjawiska. Wówczas mówimy o zdarzeniach
przypadkowych.62
Przyczynowość ma u Demokryta zarówno charakter tezy metafizycznej
(nic się nie dzieje bez przyczyny), jak i postulatu metodologicznego, by
wszelkie zjawiska przyrody wyjaśniać przez podanie ich przyczyn, bez od-
woływania się do celów.63 Demokryt sformułował więc program wyłącznie
przyczynowej teorii i czysto mechanistycznego poglądu na świat. Mówił
nawet, że „wolałby znaleźć jedno przyczynowe prawo niż zostać królem
perskim”.64
Na niewątpliwą uwagę zasługuje j e d n o l i t o ś ć, z jaką atomiści trakto-
wali zarówno zjawiska ziemskie, jak i niebieskie, istoty ożywione i przed-
mioty nieożywione. Idea ta została jednak zarzucona i za sprawą Arystotele-
sa utrwalił się na blisko dwa tysiąclecia pogląd o całkowitej odmienności
natury substancji ziemskiej i niebieskiej — dualizm niedoskonałego świata
podksiężycowego i doskonałego świata nadksiężycowego, który został na
dobrą sprawę przezwyciężony dopiero w rewolucji naukowej XVII wieku.
W atomizmie Leukipposa i Demokryta doniosłe miejsce zajmuje więc fun-
damentalna dla współczesnej nauki idea j e d n o ś c i p r z y r o d y.
Jeżeli pominąć niektóre, z pewnością naiwne szczegóły, nad którymi nie
ma potrzeby tu się zatrzymywać, to przyznać również należy, że wizja ato-
mistów charakteryzuje się niebywałym wprost rozmachem, i to nie tylko
„jak na owe czasy”. Jeżeli ilość atomów jest nieskończona, a kosmiczna
próżnia rozciąga się bez granic, to — spekulował Demokryt — istnieje nie-
_____________
63 Por. Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 7, 47–49. Akcent na kauzalny punkt widzenia uwi-
dacznia się już w samych tytułach wielu dzieł Demokryta (co prawda zaginionych), jak na
przykład Przyczyny zjawisk na powierzchni ziemi, Przyczyny zjawisk niebieskich, Przyczyny zjawisk
zachodzących w nasionach, roślinach i owocach, Przyczyny zjawisk występujących u zwierząt.
64 Dionizy u Euzebiusza, Praeparatio Evangelica, I 8, 324 b 35, FVS 67 A 7, [w:] W. F. Asmus,
Demokryt…, s. 118.
skończenie wiele światów, z których pewne są, być może, podobne do na-
szego i zamieszkałe; niektóre nie mają warunków potrzebnych do istnienia
w nich życia; pewne znajdują się w fazie powstawania, inne zaś upadku:
[…] istnieje nieskończona ilość światów, różniących się wielkością. W jednych

z nich nie ma ani słońca, ani księżyca, w innych zaś są one większe niż w naszym
świecie, a w jeszcze innych jest ich więcej. Odległości między światami są nie-
równe i w jednym miejscu jest więcej światów, w innym mniej, jedne światy
[jeszcze] rosną, inne znajdują się [już] w stanie rozkwitu, jeszcze inne ulegają za-
gładzie, w jednym miejscu powstają, w innym giną. Giną zaś [wtedy], kiedy
wpadają na siebie. Istnieją też pewne światy pozbawione zwierząt, roślin
i wszelkiej wilgoci.65
Przyznać wszak trzeba, że jest to czysta spekulacja, ponieważ żadne dane

obserwacyjne dostępne uczonym starożytnym nie wymagały przyjęcia tezy
o nieskończoności wszechświata.66 Atomiści, przyjmując istnienie nieskoń-
czenie wielu skończonych przestrzennie światów w ramach jednego nie-
skończonego wszechświata, przezwyciężyli jednak myśl o centralnej pozycji
Ziemi, z której umysł ludzki jeszcze przez dwadzieścia wieków nie będzie
się mógł wyzwolić.
_____________
Hipolit, Refutationes I 13, 2–4; FVS 68 A 40, [w:] W. F. Asmus, Demokryt…, s. 118.
65
Por. D. J. Furley, Greek Theory of the Infinite Universe, „Journal of the History of Ideas”
66
1981, Vol. 42, nr 4, s. 573–574.

ROZDZIAŁ 3
ATOMIZM GEOMETRYCZNY PLATONA
Jeśli ten świat jest piękny, a jego konstruktor jest dobry, jasno
stąd wynika, że patrzył na model wieczny. W przeciwnym
bowiem razie — tego nawet przypuścić nie można — patrzyłby
był na model zrodzony. Świat jest bowiem rzeczą najpiękniejszą
spośród zrodzonych, a jego budowniczy jest najdoskonalszą
z przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach
został stworzony według modelu, który jest przedmiotem rozumu
i myśli […]. Jeżeli tak się rzeczy mają, jest absolutnie konieczne,
aby ten świat był obrazem jakiegoś innego świata.
Platon1
Struktura fundująca zjawiska dana jest nie przez obiekty mate-

rialne, jak atomy Demokryta, lecz przez formę, która obiekty
materialne określa. Idee są bardziej fundamentalne niż obiekty.
Ponieważ zaś najmniejsze części materii mają być obiektami,
w których rozpoznawalna staje się prostota świata i od których
bliżej jest do „Jednego” i „jednolitości” świata, idee mogą być
opisane matematycznie, są po prostu formami matematycznymi.
Werner Heisenberg2
Platon (427–347 p.n.e.), twórca metafizycznego idealizmu obiektywnego,

przedstawił model świata biegunowo przeciwstawny materializmowi me-
chanistycznemu Leukipposa i Demokryta. Zgodnie z poglądami atomistów
istnieją tylko atomy i próżnia, wszechświat jest nieskończony przestrzennie
i nie ma początku w czasie, w ramach nieskończonego wszechświata istnieje
nieskończenie wiele światów, które powstają i giną, a wszystkie procesy
w przyrodzie podlegają mechanicznej konieczności, bez żadnego boskiego
_____________
1 Platon, Timajos, tłum. P. Siwek, [w:] idem, Timajos. Kritas albo Atlantyk, PWN, Warszawa
1986, 29 a–29 b.
2 W. Heisenberg, Ponad granicami, tłum. K. Wolicki, PIW, Warszawa 1979, s. 202.
planu stworzenia. Zdaniem Platona, niezależnie od świata materialnego —

jednostkowych przedmiotów konkretnych (rzeczy) i niezależnie od ludzkiej
świadomości (obiektywnie) istnieje świat bytów ogólnych. Stanowiące jego
zawartość idee istnieją poza czasem i przestrzenią i są całkowicie niezależną
od świata materialnego realnością. Świat jest tylko jeden i powstał w czasie
jako celowe dzieło boskiego budowniczego (Demiurga), wyposażony jest
w duszę (niematerialną zasadę ruchu), nie zawiera próżni i swoim teleolo-
gicznym ustrojem przypomina raczej organizm niż mechanizm.
Różnice w poglądach ontologicznych Platona i Demokryta są rzeczywi-
ście fundamentalne. Interesujące jest, że równie zasadnicze różnice wystę-
pują wśród historyków filozofii w określeniu stosunku Platońskiej filozofii
przyrody do atomizmu. Koncepcja świata Platona — pisze w tej sprawie
Władysław Tatarkiewicz — „była najostrzejszym przeciwieństwem atomi-
styki, która rozbijała świat na nieskończoną ilość martwych i wzajemnie
niezależnych części”.3 „Platon i Demokryt — utrzymuje również Walentin
F. Asmus — to filozoficzne antypody”.4 Inni autorzy, jak na przykład Reale5,
Karl R. Popper6, Russell7 czy Krokiewicz, filozofię przyrody Platona zali-
czają jednak do koncepcji atomistycznych. Ten ostatni określa ją mianem
„atomizmu planimetrycznego”.8 Podobnie, jako „pewna forma atomistyki”
kwalifikowana jest Platońska filozofia przyrody w wielu pracach filozofują-
cych fizyków. Na przykład Carl F. von Weizsäcker pisze, że Platon był „au-
torem pewnego rodzaju matematycznej hipotezy atomizmu”9, a Czesław
Białobrzeski określa koncepcję Platona mianem atomizmu „bezcielesnych
form geometrycznych”.10 Pozostaniemy przy określeniu filozofii przyrody
Platona mianem a t o m i z m u g e o m e t r y c z n e g o,11 które wydaje się
nam najwłaściwsze, chociaż z uwagi na kwestionowanie istnienia próżni,
można podnieść zasadne wątpliwości, czy teoria elementów autora Timajosa
w pełni zasługuje na miano atomizmu.
_____________
3W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 94.
4W. F. Asmus, Demokryt…, s. 24.
5 Por. G. Reale, Towards a New Interpretation of Plato, tłum. ang. J. R. Catan, R. Davies, The
Catholic University of America Press, Washington 1997, s. 395.

6 Por. K. R. Popper, Natura…, s. 152–153.
7 Por. B. Russell, Dzieje…, s. 183.
9 C. F. von Weizsäcker, Platońska koncepcja prawdy w dziejach przyrodoznawstwa, tłum. M. Łu-
kasiewicz, „Literatura na Świecie” 1981, nr 3, s. 149. Podobnie twierdzi Klaus Mainzer (por.
K. Mainzer, Thinking in Complexity. The Computational Dynamics of Matter, Man, and Mankind,
Springer, Berlin – Heidelberg – New York – Hong Kong – London – Milan – Paris – Tokyo
2004, s. 22.
10 Cz. Białobrzeski, Budowa atomu i pojęcie materii w fizyce współczesnej, Krakowska Spółka
Wydawnicza, Kraków 1921, s. 6.

ATOMIZM GEOMETRYCZNY PLATONA 49
3.1 GEOMETRYCZNA KONCEPCJA PRZYRODY
Na koncepcję Platona niewątpliwy wpływ miała pitagorejska metafizyka

liczb, a dialog Timajos, w którym Platon zawarł poglądy z dziedziny filozofii
przyrody, nosił pierwotnie nazwę Timajos Pitagorejski.12 Podstawowy pro-
blem, z którego wyrasta Platońska teoria idei, tkwi niewątpliwie w określo-
nym rozstrzygnięciu z a g a d n i e n i a p r z e d m i o t u w i e d z y p o j ę -
c i o w e j, to znaczy pytania o to, co jest tą rzeczywistością, którą poznajemy
w pojęciach ogólnych. Timajos rozpoczyna swój wywód następująco:
Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy: czym jest to, co
wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się zawsze rodzi i nigdy nie ist-
nieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama
(identyczna). Przeciwnie, druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nie-
rozumowym poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy
realnie. Ponadto, wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności pod wpływem
jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś rodziło bez przyczyny.13
Pogląd, że w pojęciach zawarta jest wiedza bezwzględna i pewna przejął

Platon od swojego nauczyciela Sokratesa, który na gruncie etyki, uwidacz-
niając różnicę między cechami konstytutywnymi a przypadkowymi,
ukształtował tym samym pojęcie istoty.14 Platon esencjalizm rozszerzył na
wszystkie dziedziny wiedzy: „istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa”.15
Jeżeli wiedza prawdziwa wyrażana jest w pojęciach, a własnością pojęć jest
ogólność, jedność i niezmienność, to — zdaniem Platona — desygnatami
pojęć nie mogą być jednostkowe, wielorakie i zmienne rzeczy. Platon zakła-
dał, że pojęcia ogólne, w szczególności zaś pojęcia matematyczne, denotują
obiektywnie istniejący byt. Jak inaczej wyjaśnić to, że matematycy, korzy-
stając z niedoskonałych zmysłowych modeli, dochodzą do twierdzeń cha-
rakteryzujących się matematyczną pewnością? „Geniusz Platona — pisze
w związku z tym Heller — kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w naj-
prostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku geometrii (nie
bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na przykład, szukać istoty
kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w dziedzinie materii można zna-
leźć tylko «podobieństwa kul», a nie «kule idealne», o jakich mówi geome-
tria. Mimo to idealne kule geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa
_____________
12 Por. P. Siwek, Wstęp, [w:] Platon, Timajos, s. 5.
13 Platon, Timajos, 28 a.
14 Por. Arystoteles, Metafizyka, I, 987 b.
15 M. Heller, Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Znak, Kraków
1992, s. 21.
prawa ich istnienia. Tu ma swe źródło P l a t o ń s k a d o k t r y n a

o ś w i e c i e i d e i, c z y l i f o r m”.16
Ściśle rzecz biorąc, Platon w poznaniu wyróżnia: 1) nazwę przedmiotu,
2) definicję, 3) obraz, 4) umysłową wiedzę o przedmiocie i wreszcie 5) ideę.
W Liście VII pisze:
Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na których wiedza

o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym jest właśnie ona — owa wie-
dza o przedmiocie. Jako coś piątego należy przyjąć to, co jest samym przedmio-
tem poznania i rzeczywistą istnością.17
Jako przykład Platon podaje koło, gdzie „koło” jest właśnie nazwą, defi-
niujemy je, stwierdzając, że kołem jest „to, czego wszystkie punkty skrajne
jednakowo są oddalone od środka”18, obrazy koła to na przykład przed-
mioty rysowane podczas rozważań geometrycznych czy wytworzone przez
tokarza, dalej następuje „umysłowe ujęcie i właściwe mniemanie”19 o tym
przedmiocie, wreszcie jest koło samo (koło idealne, resp. idea koła), które
w przeciwieństwie do rysowanych obrazów czy swoich materialnych od-
powiedników jest niezniszczalne i poznawalne jedynie rozumowo. Stosunek
między światem idei a światem rzeczy przedstawił Platon w słynnej metafo-
rze jaskini: rzeczy dane w doświadczeniu zmysłowym są jedynie „cieniami”
idei, analogicznie jak dla przykutych w jaskini więźniów, obserwujących
cienie rzeczy na ścianie jaskini. Choć owe cienie były naprawdę jedynie ob-
razami realnych rzeczy, to więźniowie ci, nie mogąc wyrwać się z więzów,
upatrywali w nich „prawdziwą rzeczywistość”.20
Prawdziwa i pewna wiedza dotyczy zatem niezmiennych istot, świata
zjawisk dotyczy jedynie niepewna wiedza zmysłowa, prawdopodobne
mniemanie. Idee są rzeczywistym, niezmiennym bytem, natomiast świat
rzeczy postrzegalnych zmysłami jest jedynie „cieniem” czy „obrazem” owej
niezmiennej rzeczywistości — rzeczy partycypują w ideach, są materialnym,
zmiennym odwzorowaniem idei. Ponieważ świat zmysłowy jest obrazem
świata inteligibilnego, to nie jest całkowitym niebytem, jak utrzymywał
Parmenides — przysługuje mu pewna realność, choć w mniejszym stopniu
niż ideom.21
_____________
16Ibidem, s. 20–21.
17Platon, List VII, 342 a, [w:] idem, Listy, tłum. M. Maykowska, PWN, Warszawa 1987.
18 Ibidem, 342 b.
19 Ibidem, 342 c.
20 Por. Platon, Państwo, t. 2, tłum. W. Witwicki, Wydawnictwo Akme, Warszawa 1991, VII,
514 i n.
Platońskie rozwiązanie problemu prawdziwej wiedzy, podobnie jak

w atomizmie Demokryta, polega na przyjęciu hipotezy istnienia niezmien-
nego bytu poznawalnego wyłącznie rozumem. Sekstus Empiryk pisze:
Zwolennicy Platona i Demokryta przyjmowali, że tylko przedmioty noetyczne są

prawdziwe, lecz Demokryt [mówił tak] dlatego, iż nie istnieje z natury żaden
przedmiot zmysłowy, ponieważ atomy, z których składa się wszystko, mają na-
turę pozbawioną wszelkiej jakości zmysłowej, Platon zaś dlatego, że przedmioty
zmysłowe zawsze się stają, ale nigdy nie są, mając naturę płynną na kształt rzeki,
taką, iż nie pozostaje ta sama w dwóch choćby najkrótszych momentach czasu.22
W dalszej części rozważań pominiemy zupełnie nieistotny dla rozważa-

nego tematu opis „stworzenia”23 świata przez Demiurga. Zauważmy jedy-
nie, że przedstawiony jest on w postaci mitu24, według którego powodowa-
ny dobrem boski konstruktor świata formuje odwiecznie istniejące i pier-
wotnie amorficzne tworzywo, według wiecznego obrazu, stosując „najpięk-
niejsze wiązadło” między elementami, jakim jest proporcja matematyczna.25
Platon wyróżnia (poza Demiurgiem — boskim budowniczym świata) „trzy
zasady różne od siebie”26: i d e e, r z e c z y oraz m i e j s c e. Ponieważ jedy-
nie wiedza o ideach (i przedmiotach matematycznych) może być pewna,
natomiast wiedza o zmiennym świecie zmysłowym — w tym również
oczywiście wiedza o budowie podstawowych elementów — jedynie praw-
dopodobna, Platon podaje w Timajosie pewną prawdopodobną hipotezę
wyjaśniającą strukturę świata materialnego.27
Hipoteza ta ma charakter g e o m e t r y c z n y. Odkrycie liczb niewymier-
nych spowodowało kryzys w pitagorejskiej a r y t m e t y c z n e j koncepcji
przyrody i ukazało niemożliwość redukcji własności świata materialnego do
arytmetyki liczb naturalnych. Filozofia przyrody Platona jest w znacznej
mierze kontynuacją programu pitagorejczyków i, pomimo fundamentalnych
różnic, również w pewnym aspekcie atomizmu Demokryta. Według Platona
wszystkie ciała fizyczne składają się z mikroskopijnych cząstek, których
kształty odpowiedzialne są za własności fizyczne ciał. Cząstki te ostatecznie
zbudowane są z dwóch typów trójkątów prostokątnych, takich że przekątna
jest niewspółmierna z bokiem. W ten sposób wielkości niewymierne
_____________
22 Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, II, 6–7.
23 „Stworzenia”, rzecz jasna, w sensie helleńskim, a nie całkowicie obcej myśli greckiej kon-
cepcji creatio ex nihilo.
24 Mitu, rozumianego jako prawdopodobna opowieść o zmiennym świecie zmysłowym,
o którym, wedle Platona, nie można mieć wiedzy pewnej (por. G. Reale, Towards…, s. 362).
25 Por. Platon, Timajos, 32 a.
26 Ibidem, 52 d.
włączone są do konstrukcji elementarnych składników materii28, a Platońska

fizyka redukuje się do geometrii.29
3.2 BRYŁY PLATOŃSKIE I ELEMENTY MATEMATYCZNE
Platon pisze, że nikt dotąd nie wyjaśnił jeszcze własności ziemi, wody,
powietrza i ognia, „jak gdyby wszyscy wiedzieli z góry, czym jest ogień
i każdy z innych elementów; nazywamy je przyczynami i pierwszymi
[zasadami] i uważamy je za «litery» świata, podczas gdy wystarczy trochę
zdrowego rozsądku, aby pojąć, że nie można by ich rozumnie zestawić na-
wet z sylabami”.30 Otóż fakt, że w świecie materialnym zachodzą nieustanne
zmiany i — jak sądzi Platon — wzajemne przekształcanie się żywiołów
w siebie nawzajem, uniemożliwia traktowanie ich jako ostatecznych ele-
mentów świata.
A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna marznąć, wi-
dzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i ziemią; gdy się ulatnia i roz-
puszcza, staje się wiatrem i powietrzem; gdy powietrze się spala, staje się ogniem
i, przeciwnie, z kolei ogień ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy po-
wietrza, a powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z nich obu,
jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody rodzą się na nowo
ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają się jakby w koło jedne rodzić dru-
gie. Konsekwentnie, ponieważ żaden z tych elementów nie zjawia się stale pod tą
samą postacią, o których z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzy-
mywać, że jest tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich.31
Używając współczesnego języka, można powiedzieć, że dla Platona zie-

mia, woda, powietrze i ogień nie są pierwiastkami chemicznymi, ale raczej
stanami materii, które mogą przechodzić wzajemnie w siebie.32 Platon sta-
wia hipotezę, że istnieją bardziej fundamentalne niż pierwiastki składniki
ciał, to znaczy, że „wszystkie gatunki ciał […] powstają z brył elementar-
nych, ich kombinacji i wzajemnych przemian”.33 Twierdzenie to wyraża
podstawową tezę atomizmu geometrycznego Platona.
_____________
Por. K. R. Popper, Natura…, s. 158–159. Nad wejściem do Platońskiej Akademii wisiał
28
napis głoszący, by nie wchodził tam nikt, kto nie zna właśnie geometrii, a nie arytmetyki.
29 Por. M. Jammer, Concepts of Space…, s. 14.
30 Platon, Timajos, 48 b.
31 Ibidem, 49 c–49d.
32 Por. C. F. von Weizsäcker, Platońska…, s. 148.
33 Platon, Timajos, 61 c.
Ziemia, woda, powietrze i ogień zbudowane są z regularnych brył geo-

metrycznych — wielościanów foremnych. Są to odpowiednio: sześcian,
dwudziestościan, ośmiościan i czworościan, czyli wielościany, które współ-
cześnie nazywa się b r y ł a m i p l a t o ń s k i m i. Prezentując w Timajosie
„strukturę elementów pierwotnych”, Platon pisze następująco:
Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są ciałami. Lecz ciało
posiada z natury także grubość, a każda grubość obejmuje z konieczności po-
wierzchnię; każda zaś powierzchnia prostolinijna składa się z trójkątów.34
Według Platona wszystkie trójkąty skonstruować można z dwóch ro-

dzajów trójkątów prostokątnych, zwanych „elementami matematycznymi”.35
Pierwszy z nich stanowi trójkąt prostokątny nierównoramienny, będący po-
łową trójkąta równobocznego, drugi to trójkąt prostokątny równoramienny,
będący połową kwadratu.36 Dobierając odpowiednią liczbę trójkątów pierw-
szego rodzaju, Platon konstruuje najpierw trójkąty równoboczne, a z nich
wielościany foremne odpowiadające żywiołom ognia, powietrza i wody.
_____________
34 Ibidem, 53 c.
35 Por. ibidem, 54 d. Dyskusja zagadnienia, dlaczego Platon uznał właśnie takie trójkąty za
podstawowe oraz dlaczego kwadrat, będący ścianą sześcianu (cząsteczki elementu ziemi),
konstruuje on z czterech, a nie z dwóch elementów matematycznych, a pozostałe trójkąty
równoboczne, stanowiące ściany czworościanu, ośmiościanu i dwudziestościanu skonstru-
owane są aż z sześciu elementów matematycznych, ma długą historię i wykracza poza ramy
niniejszej pracy. Tytułem przykładu zauważmy jedynie, że niektórzy dopatrywali się źródeł
tej koncepcji w zagadnieniach stricte naukowych, związanych z odkryciem przez pitagorejczy-
ków wielkości niewymiernych. „Motywem dla tej konstrukcji — pisze Popper — było niewąt-
pliwie dążenie do przezwyciężania kryzysu atomizmu przez zaliczenie elementów niewy-
miernych do składników, z których zbudowany jest świat” (K. R. Popper, Natura…, s. 158–159;
por. idem, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, Urok Platona, tłum. H. Krahelska, oprac.
A. Chmielewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 272–278; idem, Platon
i geometria, [w:] Społeczeństwo…, t. 1, s. 342–343). Przykładem interpretacji doszukującej się
źródeł wyboru Platona we względach stricte metafizycznych jest pogląd, że konstrukcja taka
zapewniać miała „harmonię ciała i duszy kosmosu” (por. J. Świderek, Rozważania matematyczne
w pismach Platona, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 51 i n.).
36 Oczywiście jest tylko jeden typ trójkąta prostokątnego równoramiennego. Natomiast
spośród nieskończenie wielu typów trójkątów prostokątnych nierównoramiennych Platon

wybiera ten, o którym sądzi, że jest „najpiękniejszy”. Jest to trójkąt, „który ma zawsze kwadrat
swego największego boku trzy razy większy od kwadratu najmniejszego” (ibidem, 54 a–54c.),
czyli taki, którego przeciwprostokątna jest dwa razy dłuższa od najmniejszego boku (ibidem,
54 d–54e). Rzeczywiście, jeśli w trójkącie prostokątnym nierównoramiennym krótszą przypro-
stokątną oznaczymy symbolem a, dłuższą — b, przeciwprostokątną zaś — c, to jeśli c = 2a,
wówczas z twierdzenia Pitagorasa mamy: a2 + b2 = c2, czyli a2 + b2 = (2a)2 a stąd b2 = 3a2. Sfor-
mułowane przez Platona warunki spełnia więc każdy trójkąt prostokątny o długościach bo-
ków a = x, b = 3 x, c = 2x, gdzie x jest dowolną liczbą rzeczywistą dodatnią. Kąty trójkąta
wynoszą wówczas 90o, 60o i 30o.
Z sześciu elementów matematycznych pierwszego rodzaju można skon-

struować trójkąt równoboczny ABC w sposób przedstawiony na rysunku 1.
Z czterech takich trójkątów równobocznych można zbudować czworościan
foremny — najprostszą bryłę w przestrzeni euklidesowej trójwymiarowej.
Platon przypisuje ją elementowi ognia, co uzasadnia następująco:
Spośród wszystkich tych figur ta, która posiada najmniejsze podstawy, ma z ko-
nieczności naturę najruchliwszą; ma największą ze wszystkich zdolność krojenia,
jest najostrzejsza, ponadto jest najlżejsza, ponieważ składa się z najmniejszej
ilości identycznych części.37
Rysunek 1. Platoński element matematyczny żywiołów wody, powietrza

i ognia reprezentowany jest na rysunku przez wszystkie trójkąty prostokątne
o wierzchołku w punkcie S.
W podobnej konstrukcji uzyskujemy z takich samych czterdziestu ośmiu

trójkątów podstawowych ośmiościan foremny. Każda ściana ośmiościanu
jest trójkątem równobocznym i jest zbudowana z sześciu trójkątów podsta-
wowych, z ośmiu trójkątów równobocznych powstaje ośmiościan foremny.
Jest to bryła tworząca element powietrza. Ze stu dwudziestu trójkątów pod-
stawowych można skonstruować dwudziestościan foremny (jego ściany są
również trójkątami równobocznymi, z których każdy składa się z sześciu
trójkątów podstawowych). Dwudziestościan foremny jest przyporządkowa-
ny elementowi wody — jako „mniej ruchliwy” niż ogień i powietrze.
Element ziemi skonstruowany jest natomiast z trójkątów prostokątnych
równoramiennych (por. rys. 2). Z czterech takich trójkątów można skonstru-
ować kwadrat, z sześciu kwadratów — sześcian (razem 24 trójkąty prosto-
kątne równoramienne). Sześcian przypisuje Platon elementowi ziemi. Uza-
sadnia to następująco:
_____________
37 Platon, Timajos, 56 a.
Spośród czterech gatunków bowiem najtrudniej poruszyć ziemię i z wszystkich

ciał jest ona najwytrzymalsza. Jest zatem w najwyższej mierze konieczne, aby to,
co posiada takie właściwości z urodzenia, miało najsolidniejsze podstawy.38
Platon wspomina, że pozostała jeszcze jedna kombinacja, którą Demiurg

się posłużył, kreśląc plan wszechświata, ale w Timajosie nie podaje żadnych
dalszych wyjaśnień. Chodzi tu oczywiście o dwunastościan foremny, po-
nieważ w trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej można skonstruować
dokładnie pięć wielościanów foremnych, co udowodnił już uczeń Platona
Teajtet.
Rysunek 2. „Elementem matematycznym” żywiołu ziemi są trójkąty prosto-

kątne równoramienne (na rysunku — wszystkie trójkąty o wierzchołku S).
Elementy odpowiadające poszczególnym żywiołom są odpowiednio

uszeregowane: od najbardziej ruchliwego i zarazem najlżejszego do najmniej
ruchliwego i najcięższego: ogień (czworościan), powietrze (ośmiościan),
woda (dwudziestościan), ziemia (sześcian). Oczywiście, według Platona,
bryły te są zbyt małe, by można było je postrzegać bezpośrednio, i są wi-
doczne dopiero w wielkiej liczbie razem — jako ziemia, woda, powietrze
i ogień.39 Platon w swojej filozofii przyrody mówi więc o istnieniu różnią-
cych się jedynie własnościami geometrycznymi p o d s t a w o w y c h f o r m,
w jakich występują elementy, z których zbudowane są wszystkie obiekty
materialne.
Zasadniczą różnicę między pojęciem podstawowego składnika w rozu-
mieniu Demokryta a pojęciem podstawowej formy w ujęciu Platona można
wyjaśnić na następującym przykładzie: Demokryt mówił na przykład o ist-
nieniu atomów ognia, które miały — jak sądził — kształt kulisty. „Ogień”
_____________
38 Ibidem, 55 e.
39 Ibidem, 56 c.
jest zatem dla Demokryta nazwą oznaczającą zbiór atomów o kształcie kuli-
stym. Można zatem wskazać na (oczywiście makroskopowy) zbiór atomów
i powiedzieć: „t o jest ogień”. Platon pisze natomiast następująco: „gdy wi-
dzimy, że coś się staje bez ustanku tą lub inną rzeczą, np. ogniem, nie należy
nigdy mówić: «to» jest ogniem, lecz za każdym razem: «takim» jest ogień;
ani «to» jest wodą, lecz zawsze: «taką własność» ma woda”.40 Platon wyja-
śnia ten pogląd za pomocą następującej metafory:
Załóżmy, że ktoś modeluje ze złota wszelkie możliwe figury i nigdy nie przestaje
zmieniać żadnej z nich w inną. Ktoś pokazuje artyście jedną z nich i pyta: „Co to
jest?” Gdy chodzi o prawdę, byłoby daleko bezpieczniej odpowiedzieć: „To jest
złoto”; bo gdy chodzi o trójkąt i wszystkie inne figury, które mogły być utworzo-
ne z tego złota, nie należałoby nigdy mówić, że są „bytami”, bo zmieniają się
w momencie, w którym są tworzone. Jeśli jednak chce się użyć wyrażenia: „to, co
jest takie”, można się tym zadowolić. To samo rozumowanie można zastosować
do natury, która obejmuje wszystkie ciała.41
Rysunek 3. Bryły platońskie: czworościan foremny — element ognia, ośmio-

ścian foremny — element powietrza, dwudziestościan foremny — element
wody, sześcian — element ziemi i dwunastościan.
Świat ma zatem, według Platona, naturę matematyczną w tym sensie, że

istotne własności żywiołów sprowadzają się do odpowiednich symetrii
_____________
40 Ibidem, 49 d.
41 Ibidem, 50 b.
geometrycznych42, które determinują wszystkie własności ciał postrzegal-

nych zmysłami. Bryły platońskie, chociaż są w pewnym sensie atomami
ziemi, wody, powietrza i ognia, nie są jeszcze — w przeciwieństwie do ato-
mów Demokryta — ostatecznymi, niepodzielnymi elementami świata fi-
zycznego. Każda z brył zbudowana jest z odpowiedniego układu trójkątów,
który w rezultacie zderzenia dwóch lub większej liczby wielościanów może
ulec dezintegracji i utworzyć nowy układ, również w kształcie wielościanu
foremnego. Tak więc elementarnymi składnikami ciał są trójkąty, i z racji
niepodzielności to raczej trójkąty, a nie wielościany foremne pełnią u Plato-
na rolę podobną jak atomy w systemie Demokryta. Trójkąty są jednak, jeśli
można tak powiedzieć, „uwięzione” w wielościanach foremnych i efektyw-
nie żywioły składają się z (albo może lepiej byłoby powiedzieć: przybierają
geometryczne formy) odpowiednich wielościanów. Ponieważ ogień, powie-
trze i woda zbudowane są z takich samych elementów matematycznych, to
żywioły te mogą przemieniać się w siebie wzajemnie. Nie mogą przemienić
się jednak w ziemię, bo elementy matematyczne, z których jest zbudowany
sześcian ziemi, są inne niż elementy matematyczne pozostałych żywiołów.
Wzajemne przemiany żywiołów Platon pojmuje mechanicznie — zacho-
dzą one w rezultacie ruchu i wzajemnych zderzeń brył Platońskich. Na
przykład z cząsteczki powietrza (złożonego z 48 elementów matematycz-
nych — osiem ścian, z których każda zbudowana jest z sześciu trójkątów)
mogą powstać dwie cząsteczki ognia (2 × 4 × 6 = 48), dwie i pół cząsteczki
powietrza mogą złożyć się w jedną cząsteczkę wody (2 × 48 + 24 = 120).43
Fakt, że istnieją liczne odmiany tego samego żywiołu, jak w wypadku
ognia — płomień, światło i ciepło, wyjaśnia Platon tym, że istnieją trójkąty
różnych rozmiarów. Ponadto różnice w obserwowanych własnościach ciał
spowodowane są mieszaniem się elementów.
Wodę zmieszaną z ogniem, delikatną i płynną wskutek ruchu i toczenia się po

ziemi, nazwano cieczą; jest miękka, bo jej podstawy, słabsze od podstaw ziemi,
łatwo ustępują. Gdy ta woda oddzieliła się od ognia i odosobniła od powietrza,
staje się bardziej jednorodna; kurczy się w sobie dlatego, że wyszły [z niej]
cząsteczki ognia. W ten sposób zgęszczona, szczególnie gdy przyjmuje te cechy,
będąc nad ziemią, otrzymuje nazwę gradu; jeśli to dokonuje się na powierzchni
ziemi, mówimy wtedy o lodzie. Jeśli jest mniej gęsta, jeśli jest zagęszczona poło-
wicznie, nosi miano śniegu. Zagęszczenie, które tworzy się nad ziemią, i to, które
powstaje z rosy na powierzchni ziemi, zwie się szronem.44
_____________
42 Por. M. Heller, Filozofia świata…, s. 30.
43 Por. Platon, Timajos, 56 e. Łatwo zauważyć, że pozostałe pół cząsteczki powietrza zawie-
ra 24 trójkąty podstawowe, a więc tyle, ile cząsteczka ognia.
44 Ibidem, 59 e. Oczywiście, wiadomo obecnie, że proces zamarzania wody prowadzi do
zwiększenia objętości, a nie do jej zmniejszenia, jak sądził Platon.

Zmiany w świecie fizycznym są więc rezultatem dwóch procesów:

1) mieszania się elementów i 2) wzajemnego przekształcania się wody, po-
wietrza i ognia w siebie nawzajem, przy czym podczas tych przekształceń
bryły platońskie ulegają rozbiciu na ostateczne elementarne składniki —
trójkąty, a następnie ponownemu połączeniu w formy wielościanów.
3.3 MIEJSCE I CZAS
Platon, wyróżniwszy idee i rzeczy, mówi jeszcze w Timajosie o „trzecim

rodzaju bytu”. Temat ten określa jako „trudny i ciemny”. Ów trzeci rodzaj
bytu nazywa „schronem dla tego wszystkiego, co się rodzi”45, i twierdzi, że
wszystkie elementy występują wraz z nim.
Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie miejsce; jest ono
niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszystkim przedmiotom, które się ro-
dzą, daje się dostrzec niezależnie od zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania
złożonego; z trudnością weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju
sennego marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewnym
miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się ani na Ziemi, ani
gdzieś na Niebie, jest niczym.46
Miejsce, czy też przestrzeń (χώρα), istnieje samodzielnie — na równi

z ideami.47 Dla Demokryta materia i przestrzeń stanowią ontologiczne prze-
ciwieństwa (pełnia i pustka). Platon odrzuca jednak istnienie próżni w ro-
zumieniu Demokryta i wielokrotnie podkreśla w Timajosie, że próżnia nie
istnieje. Mówiąc o rozmaitych zjawiskach przyrody, takich jak na przykład
przyciąganie pewnych przedmiotów przez bursztyn i magnes, pisze, iż żad-
ne z tych zjawisk „nie zachodzi pod wpływem jakiejkolwiek siły przyciąga-
nia; ale ponieważ nie ma próżni, ciała te wypierają się wzajemnie dokoła,
rozłączając się i łącząc ze sobą, zmieniają swoje miejsca”.48 Ponieważ prze-
strzeń jest zawsze wypełniona materią, nie jest ona ontologicznym przeci-
wieństwem materii — „Platońska przestrzeń jest utożsamiona z materią”49,
a pojęcie materii jako czegoś całkowicie pozbawionego własności 50 dość
bliskie jest Arystotelesowskiej materii pierwszej, w której „odciskane” są
_____________
45 Ibidem, 49 b.
46 Ibidem, 52 b.
48 Platon, Timajos, 80 c.
49 H. J. Jonson, Three Ancient…, s. 6.
formy rzeczy.51 Ponieważ miejsce jest pojmowane jako coś, z czego, resp.
w czym, powstają wszystkie rzeczy, samo miejsce jest całkowicie amorficzne
i plastyczne, dlatego mogą się w nim realizować różne formy.52
Koncepcja elementów zbudowanych z cząstek o kształtach wielościanów
foremnych wykazuje niewątpliwe podobieństwa filozofii przyrody Platona
do atomizmu. Jednak negacja istnienia próżni prowadzi po poważnych
trudności. Jeżeli nie istnieje próżnia, to jak rozumieć ruch Platońskich
cząsteczek? Jak traktować na przykład podawane wyjaśnienia różnic w cię-
żarach ciał jako rezultatu rozmaitych „interwałów międzycząsteczko-
wych”?53 Czym te interwały są wypełnione? Jeśli cząsteczki czterech
żywiołów mają postaci czworościanu, ośmiościanu, dwudziestościanu i sze-
ścianu, to w jaki sposób mogą one wypełniać przestrzeń i nie pozostawiać
próżni? Timajos nie zawiera odpowiedzi na powyższe pytania, a negacja
istnienia próżni sprawia, że określenie filozofii przyrody Platona jako ato-
mizmu staje się problematyczne.
Idee, jak już wspominaliśmy, stanowią byt wieczny, do którego, ściśle
rzecz biorąc, nie stosują się określenia „był” czy „będzie”, ale jedynie
„jest”.54 Wedle Platona, Demiurg, konstruując świat, chciał maksymalnie
upodobnić go do wiecznego modelu, co jednak okazało się niemożliwe.
Obdarzył go zatem pewnym „substytutem” wieczności — c z a s e m.
Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i zajęty two-
rzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedyne-
go, i sprawił, że postępuje on według praw matematycznych — nazywamy go
Czasem.55
Czas „naśladuje” zatem wieczność i „porusza się ruchem kołowym we-

dług praw matematycznych”.56 Jeżeli czas jest „obrazem” wieczności, to nie
może mieć charakteru linearnego, ale musi mieć charakter cykliczny, a cykl
czasu „zamyka się, gdy wszystkie planety znajdą się ponownie w tych sa-
mych położeniach”57, co Platon nazywa „rokiem doskonałym”.58 Koncepcja
wiecznego powrotu zdarzeń pojawia się, jak wiadomo, nie tylko u Platona.
W ogóle, jak zauważa Paul Davies, greccy filozofowie „opracowali system
geometrii i uczynili z niego filozoficzny pogląd na świat, jednakże czas po-
_____________
51 Por. J. Burnet, Greeek Philosophy…, s. 343; M. Heller, Filozofia świata…, s. 25.
52 Por. G. Reale, Towards…, s. 378.
53 Por. Platon, Timajos, 59 c.
54 Por. ibidem, 38 a.
55 Ibidem, 37d–37e.
56 Ibidem, 38 a.
57 C. F. von Weizsäcker, Platońska…, s. 150.
58 Platon, Timajos, 39 d.
został dla nich czymś raczej niejasnym i tajemniczym, tematem mitologicz-

nym, a nie zagadnieniem matematycznym”.59
3.4 FILOZOFIA PLATONA A PROBLEM MATEMATYCZNOŚCI PRZYRODY
Problem matematyczności przyrody zawiera dwa podstawowe pytania:

1) „W jaki sposób istnieją obiekty matematyki?”; 2) „Dlaczego przyroda jest
matematyczna?”.60 Drugie z powyższych pytań, rozważane nieco szerzej,
nazywane jest również problemem racjonalności przyrody i uznawane jest
za jedno z najważniejszych czy nawet najważniejsze zagadnienie filozofii
przyrody.61 Przez „racjonalność przyrody” rozumie się tę jej własność, dzię-
ki której jest ona poznawalna dla umysłu ludzkiego, a przez „matematycz-
ność” — własność, dzięki której jest ona poznawalna za pomocą metod ma-
tematycznych.62
Matematyczność przyrody można uznać za fakt w tym sensie, że zasto-
sowanie matematyki w przyrodoznawstwie od czasów Galileusza i Newto-
na przyniosło spektakularne sukcesy, zarówno o znaczeniu teoretycznym,
jak i praktycznym. Pierwsze próby matematycznego opisu przyrody zawie-
rają niewątpliwie koncepcje pitagorejczyków i Platona. Możliwość mate-
matycznego opisu przyrody nie jest jednak oczywista. Prima facie przyroda
mogłaby być wszak niematematyczna, i to w trojakim znaczeniu: 1) amate-
matyczna — nieopisywalna żadną matematyką; 2) matematycznie transcen-
dentna — opisywalna matematyką zasadniczo niedostępną naszemu języ-
kowi; 3) matematycznie zbyt skomplikowana w stosunku do naszych moż-
liwości poznawczych.63 Wielu wybitnych uczonych wyrażało więc zdumie-
nie niezwykłą skutecznością matematyki. „Jak to możliwe — pisał Albert
Einstein — aby matematyka, będąca przecież produktem ludzkiego myśle-
nia niezależnym od wszelkiego doświadczenia, tak doskonale pasowała do
przedmiotów rzeczywistości?”.64
_____________
59 P. Davies, Czas. Niedokończona rewolucja Einsteina, tłum. L. Kallas, Prószyński i S-ka, War-
szawa 2002, s. 31.

60 J. Życiński, Filozoficzne aspekty matematyczności przyrody, [w:] M. Heller, A. Michalik,
J. Życiński (red.), Filozofować w kontekście nauki, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków

1987, s. 171.
62 Por. M. Heller, J. Życiński, Epistemologiczne aspekty związków filozofii z nauką, [w:] M. Hel-
ler, A. Michalik, J. Życiński (red.), Filozofować…, s. 13.

63 Por. ibidem.
64 A. Einstein, Geometria a doświadczenie, [w:] S. Butryn (red.), Albert Einstein. Pisma filozo-
ficzne, tłum. K. Napiórkowski, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 51.

Matematyka (czysta)65 w rozumieniu Platona (i oczywiście według sta-

nowiska w filozofii matematyki noszącego miano platonizmu) bada byt
w pełni rzeczywisty, całkowicie niezależny od poznającego umysłu. Przed-
mioty matematyczne i s t n i e j ą o b i e k t y w n i e i są w ludzkim poznaniu
o d k r y w a n e, a nie konstruowane. Zajmują one pozycję pośrednią pomię-
dzy hierarchicznie uporządkowanym światem inteligibilnym a światem
doświadczenia zmysłowego. Jak pisze Arystoteles, przedmioty matematyki
w rozumieniu Platona różnią się od rzeczy zmysłowych „tym, że są wieczne
i niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych, podczas gdy każda
Idea jest zawsze jedna”.66
Rola matematyki nie sprowadza się zatem wyłącznie do przygotowania
aparatu pojęciowego dla poznawczego opanowania świata materialnego.
Przedmioty matematyczne nie są, w ujęciu Platona, idealizacjami przed-
miotów świata materialnego, lecz przeciwnie, należałoby raczej powiedzieć,
że to właśnie przedmioty świata materialnego są aproksymacjami („cienia-
mi”) przedmiotów matematycznych (o tyle, o ile „uczestniczą w ideach”).
Ponieważ rzeczy nie są nigdy doskonałym odwzorowaniem idei, dlatego
również twierdzenia matematyki (stosowanej) „jedynie w przybliżeniu sto-
sują się do świata obiektów poznawalnych zmysłowo”.67 Koncepcja świata
rzeczy jako „cieni idei” była próbą wyjaśnienia, dlaczego przyrodę można
badać przy pomocy matematyki, chociaż, jak podkreśla Heller, „jest to za-
gadnienie, które tylko zarodkowo znajduje się w myśli Platona. Dopiero
powstanie i rozwój nauk empirycznych ukaże je w całej ostrości”.68
Zauważmy jednak, że już Arystoteles uznawał koncepcję Platona za
„niedorzeczną” i krytykował go za „zerwanie z doświadczeniem”.69 Mimo
krytyki poglądów atomistów Arystoteles uważa, że „Demokryt dał się — jak
widać — przekonać właściwym przesłankom przyrodniczym”.70 Jest zatem
godne uwagi, że wielu współczesnych uczonych, takich jak na przykład
Heisenberg, von Weizsäcker, Weinberg, Penrose czy Heller, utrzymuje, że
właśnie filozofia Platona, a nie filozofia Demokryta stanowi adekwatną pod-
stawę ontologicznej interpretacji współczesnej atomistyki. Zagadnienie to
szerzej przedyskutujemy w rozdziale Filozofia atomizmu a ontologie Demokryta
i Platona.
_____________
65 Platon odróżniał „ścisłą matematykę filozoficzną” od matematyki związanej z obserwa-
cją i eksperymentem (por. Platon, Fileb, tłum. W. Witwicki, Wydawnictwo Recto, Warszawa
1991, 57 d–57e).
67 R. Murawski, Filozofia matematyki. Zarys dziejów, PWN, Warszawa 1995, s. 25.
68 M. Heller, Filozofia świata…, s. 23.
70 Ibidem.
ROZDZIAŁ 4
TEORIA PIERWIASTKÓW ARYSTOTELESA
Ponieważ są cztery pierwiastki, z czterech zaś powstaje sześć par,

przeciwieństwa natomiast z natury nie łączą się w pary — ten
sam bowiem byt nie może być gorący i zimny ani znów suchy
i wilgotny, przeto oczywiste jest, że będą cztery pary jakości
pierwiastkowych, a mianowicie: gorące i suche, gorące i wilgotne,
zimne i wilgotne, zimne i suche. I zgodnie z wyliczeniem one to-
warzyszą ciałom przypuszczalnie prostym, a mianowicie ognio-
wi, powietrzu, wodzie i ziemi. Ogień jest bowiem gorący i suchy,
powietrze gorące i wilgotne (na przykład bowiem para jest powie-
trzem), woda zimna i wilgotna, ziemia zaś sucha i zimna.
Arystoteles 1
Według Arystotelesa (384–322 p.n.e.) świat jest kosmosem: wieczną,

przestrzennie skończoną, statyczną i hierarchicznie uporządkowaną struk-
turą, posiadającą obiektywnie wyróżniony środek, w której każda rzecz
zajmuje właściwe sobie naturalne miejsce. O ile atomiści głosili koncepcję
jedności materialnej nieskończonego czasowo i przestrzennie świata, w któ-
rym Ziemia nie zajmuje wyróżnionego miejsca, o tyle Arystoteles powrócił
do systemu geocentrycznego i wprowadził tezę o radykalnym dualizmie
zmiennego świata ziemskiego i niezmiennego, doskonałego nieba. Kosmos
Arystotelesa podzielony jest na dwa zasadniczo różne obszary — pod-
księżycowy i nadksiężycowy. W zmiennym świecie podksiężycowym
wszystkie rzeczy zbudowane są z c z t e r e c h p i e r w i a s t k ó w — ziemi,
wody, powietrza i ognia. Świat nadksiężycowy wypełnia piąty element
(quinta essentia) — doskonała i niezmienna substancja — wiecznie poru-
szający się e t e r kosmiczny (αίθήρ). Poza niebem nie ma ani miejsca, ani
próżni, ani czasu.
Charakterystyczną cechą fizyki Arystotelesa, definiowanej jako nauka
„o określonym rodzaju bytu, tzn. o tego rodzaju substancji, która zawiera
_____________
1 Arystoteles, O powstawaniu…, II, 330 b.
TEORIA PIERWIASTKÓW ARYSTOTELESA 63
w sobie zasadę ruchu i spoczynku”2, jest czysto j a k o ś c i o w y charakter.

W przeciwieństwie do ilościowego traktowania zjawisk przez pitagorejczy-
ków, Demokryta i Platona, Arystoteles powrócił do jakościowego obrazu
świata opartego na świadectwach zmysłów. Według Arystotelesa różnic
jakościowych (np. między barwą czerwoną a zieloną, między ruchem do
góry i w dół a ruchem po okręgu) nie da się sprowadzić do różnic czysto
geometrycznych.3 Wynika stąd prawie całkowity brak zastosowania mate-
matyki w fizyce4, tym bardziej, że — zgodnie z podziałem nauk teoretycz-
nych Arystotelesa na fizykę, matematykę i filozofię pierwszą — fizyka bada
realne przedmioty znajdujące się w ruchu, matematyka zaś zajmuje się nie-
ruchomymi obiektami wyabstrahowanymi z rzeczy, lecz nieistniejącymi
samodzielnie.
Matematyk zajmuje się tymi samymi rzeczami z tą jednak różnicą, że nie traktuje
tych danych jako granic ciał fizycznych, ani też nie rozważa atrybutów jako nale-
żących do takich ciał. Z tego więc względu oddziela je; wszak można je w myśli
oddzielić od ruchu. […] Podczas gdy geometria bada linie fizyczne, lecz nie j a -
k o fizyczne, optyka bada linie matematyczne, ale j a k o fizyczne, a nie j a k o
matematyczne.5
Substancjami, z których składa się przyroda, są jednostkowe przedmioty

konkretne, czyli rzeczy. Abstrakcyjnie w każdej substancji wyróżnić można
dwa aspekty: całkowicie bierną materię, stanowiącą nieokreślone podłoże
zjawisk, i formę, która jest aktywnym czynnikiem kształtującym.6 Forma
i materia istnieją nierozdzielnie (hylemorfizm).
4.1 PIERWIASTKI
Arystoteles, chociaż wielokrotnie z uznaniem wypowiadał się o teorii

atomistycznej Demokryta, odrzucił tezę o istnieniu pozbawionych wszelkich
jakości zmysłowych atomów i próżni i sformułował całkowicie jakościową
koncepcję budowy ciał, zwaną teorią pierwiastków. Zdaniem Arystotelesa
podstawowymi jakościami ciał tworzących świat podksiężycowy są prze-
ciwstawne pary jakości — gorące i zimne oraz suche i wilgotne. Naturalnie,
_____________
2 Arystoteles, Metafizyka, VI, 1025 b; por. idem, Meteorologika, 338 a, tłum. A. Paciorek,
[w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2.
3 Por. A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 91.
4 Chociaż w księdze VII Fizyki (250 a) znajdujemy pewne próby zapisania „równań dyna-
miki” w postaci proporcji.

5 Arystoteles, Fizyka, II, 193b–194 a.
6 Por. Arystoteles, O powstawaniu…, I, 324 b.
nasuwa się pytanie, dlaczego spośród wielu możliwych przeciwstawnych

par jakości akurat te zostają uznane za fundamentalne. Arystoteles wiąże ten
wybór z wzajemnym oddziaływaniem ciał: pierwiastki „powinny być spo-
sobne do wzajemnych oddziaływań jednych na drugie”7, w przeciwnym
bowiem wypadku żadne przemiany ciał nie byłyby możliwe. Inne przeci-
wieństwa, takie jak lekkie—ciężkie czy twarde—miękkie, nie spełniają po-
wyższego warunku, ponieważ ciało twarde, działając na ciało miękkie, czy
ciało ciężkie, działając na ciało lekkie, nie „udziela mu” twardości czy cięż-
kości odpowiednio.8 Natomiast na przykład ciało gorące, działając na ciało
zimne sprawia, że to ostatnie zmienia swą jakość i staje się z zimnego gorą-
ce. Z jakości tych można skonstruować sześć par j a k o ś c i p i e r w i a s t -
k o w y c h, które konstytuują cztery elementy świata podksiężycowego. Są
to: ogień (gorący i suchy), powietrze (gorące i wilgotne), woda (zimna i wil-
gotna) i ziemia (sucha i zimna).9
suche ziemia zimne
ogień woda
gorące powietrze wilgotne
Rysunek 4. Kwadrat pierwiastków i przeciwieństw Arystotelesa. W wierz-

chołkach kwadratu umieszczono nazwy jakości pierwiastkowych — po prze-
kątnych widnieją jakości przeciwstawne (suche—wilgotne, gorące—zimne).
Boki kwadratu reprezentują cztery elementy (ziemia, woda, powietrze,
ogień). Każde dwa elementy mają jedną cechę wspólną. Zmiana jednej lub
obydwu jakości konstytuujących któryś z elementów na przeciwną prowadzi
do przemiany jednego elementu w drugi.
_____________
7Ibidem, II, 330 a.
8Arystoteles nie znał pojęcia siły przyciągania grawitacyjnego i ciężaru nie wiązał z dzia-
łaniem jednych ciał na drugie.
9 Por. Arystoteles, O powstawaniu…, II, 330 b. Jak podkreśla L. Regner, słowo στοιχεια nie
oznacza samych ciał pierwiastkowych, lecz „własności, które stanowią o zróżnicowaniu tych
ciał” (ibidem, przyp. 30 tłum.).
Zauważmy, że ogień, powietrze, woda i ziemia realnie występujące

w przyrodzie są, zdaniem Arystotelesa, ciałami złożonymi i nie należy ich
utożsamiać z pierwiastkami, ponieważ „w każdym ciele złożonym są wszyst-
kie pierwiastki”.10
Ani jednak ogień, ani powietrze, ani żaden z wymienionych [pierwiastków] nie
jest czymś prostym, lecz jest czymś złożonym. Istnieją podobne do nich ciała pro-
ste, lecz nie są one nimi jak na przykład jest coś podobne do ognia, czyli mające
postać ognia, a nie jest ogniem, i coś podobne do powietrza, czyli mające postać
powietrza. Podobnie ma się rzecz i z innymi pierwiastkami.11
Przemiany pierwiastków upatrywał Arystoteles w procesach przecho-

dzenia ciał z jednego stanu skupienia w inny — w parowaniu i zamarzaniu
wody, w topnieniu lodu i metali itp. Na przykład ogień (suchy i gorący)
przemienia się w powietrze (wilgotne i gorące), gdy „suchość” zostaje za-
stąpiona swoim przeciwieństwem, a mianowicie „wilgocią”, nie różni się zaś
„gorącem” (por. rys. 4); gdy obydwie jakości pierwiastkowe zostaną zastą-
pione swymi przeciwieństwami (suche — wilgotnym, gorące — zimnym),
wówczas z ognia powstaje woda (wilgotna i zimna). Przemiany, w których
zmianie ulega tylko jedna jakość, są łatwiejsze niż te, w których obydwie
jakości zastąpione zostają swoimi przeciwieństwami. W odróżnieniu od
koncepcji czterech niezmiennych i niezależnych od siebie pierwiastków Em-
pedoklesa Arystoteles uznaje możliwość przemiany jednych pierwiastków
w inne, ponieważ w każdej parze jakości pierwiastkowych (gorące i zimne,
suche i wilgotne) dana jakość może zostać zastąpiona jakością przeciwną.
Jeśli w swoich pismach wspomina Empedoklesa, to polemizuje z nim:
Wydaje się przeto, że Empedokles jest w sprzeczności i ze zjawiskami, i sam ze

sobą. Twierdzi bowiem, że żaden pierwiastek nie powstaje z innego, wszystkie
natomiast ciała powstają z nich, a jednocześnie, ponieważ całą przyrodę z wyjąt-
kiem Sporu sprowadził do jednego, przeto znowu przyjmuje, że wszystko
powstaje z jednego.12
W odróżnieniu od koncepcji redukujących zmianę do łączenia się i rozłą-

czania niezmiennych elementarnych składników i czyniących tym samym
zmianę właściwie czymś iluzorycznym, zdaniem Arystotelesa zmiana jest jak
najbardziej realnym procesem i nie sprowadza się do mechanicznego łączenia
i rozłączania niezmiennych elementów. Arystoteles utrzymuje bowiem, że
wyraz „być” ma nie jedno, lecz kilka znaczeń. Należy, po pierwsze, odróżnić
_____________
10 Arystoteles, O powstawaniu…, II, 335 a.
11 Ibidem, II, 330 b.
12 Ibidem, I, 315 a.
„być” substancją od „być” akcydensem. Po wtóre, należy odróżnić między

„być” aktualnym a „być” potencjalnym. Dopiero wprowadzenie takich dys-
tynkcji pojęciowych umożliwia niesprzeczną teorię zmian w świecie.13
Parmenides argumentował, że zmiana jest niezrozumiała, a zatem nie-
możliwa. Z niebytu bowiem nie może powstać byt, a to, co jest, nie może
przestać być. Demokryt zredukował zmianę do przestrzennego ruchu ab-
solutnie niezmiennych elementów. Jeśli jednak przyjmiemy rozróżnienie
między istnieniem potencjalnym a istnieniem aktualnym i zmianę pojmiemy
jako przejście od „bycia-w-możności” do „bycia-w-akcie”, czyli jako proces
aktualizacji możliwości, to unikamy paradoksalnego wniosku Parmenidesa,
że wszelka zmiana musiałaby polegać na „przejściu z bytu w niebyt”. We-
dług Arystotelesa zmiana polega na aktualizacji cech potencjalnie zawartych
w rzeczach. Pojęcie ruchu w filozofii Arystotelesa ma znaczenie bardzo sze-
rokie — obejmuje nie tylko ruch przestrzenny, ale również wzrastanie lub
zmniejszanie się, zmiany jakościowe i zmiany substancjalne. Ruch definiuje
Arystoteles jako urzeczywistnienie (entelechię) bytu potencjalnego jako
takiego.14
Proces ten dokonuje się dzięki aktywnemu i naturalnemu czynnikowi,
którym jest forma rzeczy (materię pojmował Arystoteles jako całkowicie
bierną). Rzecz zachowuje się naturalnie, jeśli dąży do zgodnego z jej naturą
celu (np. osiągnięcie naturalnego miejsca przez spadające ciało), w przeciw-
nym wypadku zachowanie rzeczy jest wymuszone (np. ruch kamienia
w górę) czynnikami zewnętrznymi. Spośród wyróżnionych przez Arystote-
lesa czterech przyczyn dwie określają substancję, która podlega zmianom
(materia i forma), dwie pozostałe powodują ruch (sprawcza i celowa).
Odpowiednio do rozróżnienia między istnieniem substancjalnym i akcy-
dentalnym Arystoteles wprowadza rozróżnienie między zmianą substan-
cjalną a zmianą akcydentalną. W zmianie substancjalnej zmienia się rzecz
j a k o rzecz i przestaje być tą rzeczą, którą poprzednio była, tzn. substancja
traci swoją tożsamość. W zmianie akcydentalnej rzecz pozostaje nadal ta
sama, a zmieniają się jedynie jej cechy. Na przykład wzrost organizmu zwie-
rzęcia jest przykładem zmiany akcydentalnej, natomiast jego śmierć jest
zmianą substancjalną, w której zwierzę przestaje być tym, czym było — traci
właściwą sobie formę organizmu biologicznego. Arystoteles wyraźnie przy
tym podkreśla, że „podłożem własności przeciwnych musi być jedno two-
rzywo, czy to idzie o zmianę miejsca, czy to o zmianę, która polega na
powiększaniu się lub ubywaniu, czy to o przemianę”.15
_____________
13 Por. H. R. Johnson, Three Ancient…, s. 4.
14 Por. Arystoteles, Fizyka, III, 201 a.
15 Arystoteles, O powstawaniu…, I, 314 b.
Punktem wyjścia dla koncepcji Arystotelesa były rozważania dotyczące

żywych organizmów, ale ten sam tok rozumowania stosuje on w dziedzinie,
którą współcześnie określamy mianem chemii. Tak więc przemiany ciał po-
legają albo na łączeniu się pierwiastków w ciała złożone lub na wydzielaniu
się pierwiastków z ciał złożonych albo też na przeobrażeniu się jednych
pierwiastków w inne. Tworzenie się związków chemicznych16 związane jest
ze zmianą własności ciał wchodzących w jego skład. Znaczy to, że po reakcji
nie można już w związku chemicznym zidentyfikować pierwiastków
i k a ż d a (dowolnie mała) cząsteczka związku chemicznego jest związkiem
chemicznym, ponieważ związek chemiczny ma jedną formę substancjalną.
Twierdzimy zaś, że jeżeli coś się zespoliło, to związek powinien być jednorodny,
i jak cząsteczka wody jest wodą, tak samo również [cząsteczka] roztworu jest
roztworem […] zespolenie zaś składników jest zjednoczeniem ciał, które uległy
przeobrażeniu.17
Arystoteles odróżniał połączenia (we współczesnej terminologii —

związki chemiczne) od mieszaniny ciał, która polega na tym, że cząsteczki
jednego i drugiego pierwiastka znajdują się obok siebie, ale nie ulegają prze-
obrażeniu. Sądził jednak, że roztwory i stopy metali są jednorodne (tzn. są
„połączeniami”).18 Zdaniem Arystotelesa, w procesie powstawania związku
chemicznego zachodzą zatem zmiany jakościowe, w odróżnieniiu od kon-
cepcji atomistycznej, w której tworzenie się dowolnych związków chemicz-
nych polega jedynie na zmianie konfiguracji przestrzennej atomów i w ogóle
nie jest związane ze zmianą własności samych atomów. (Podobnie w teo-
riach Platona i Empedoklesa elementarne składniki materii — odpowiednio
trójkąty i żywioły — pozostają niezmienione w ciałach złożonych, zatem
w koncepcjach tych nie ma „prawdziwego zespolenia”).19 W ujęciu Arysto-
telesa powstająca substancja posiada zatem cechy nowe, nieredukowalne do
cech składników, chociaż oczywiście składniki związku muszą potencjalnie
posiadać cechy, które zostaną zaktualizowane w danym związku. Ponieważ
forma substancjalna związku chemicznego różni się od formy substancjalnej
składników, to podczas reakcji chemicznej formy substancjalne składników
przechodzą w stan możności, aktualizuje się zaś forma substancjalna związ-
ku chemicznego. I odwrotnie, gdy związek ulega rozkładowi, jego forma
_____________
16 Arystoteles oczywiście nie stosował terminu „związek chemiczny”, lecz termin µίξις —
połączenie.
17 Arystoteles, O powstawaniu…, I, 328 a–328 b.
18 W Meteorologice jako przykłady ciał jednorodnych podaje Arystoteles „brąz, złoto, srebro,
cyna, żelazo, kamień […] mięso, kości, nerwy, skóra, wnętrzności, włosy, ścięgna i żyły”
(Arystoteles, Meteorologika, IV, 388 a).
19 Por. Arystoteles, O powstawaniu…, I, 327 b.
substancjalna przechodzi w stan możności, natomiast aktualizują się formy

składników.
Arystoteles, choć w swych dziełach wiele miejsca poświęcił krytyce
atomizmu Demokryta, to jednak krytyka ta nie była bezpośrednio skiero-
wana przeciwko samej koncepcji istnienia najmniejszych cząstek materii,
ale przeciwko tezie o ich absolutnej niepodzielności i istnieniu próżni.
W O powstawaniu i niszczeniu Arystoteles zauważa na przykład, że ciała
łatwiej reagują ze sobą, gdy są podzielone na bardzo małe drobinki i do-
kładnie wymieszane20, a w Meteorologice posługuje się niejednokrotnie ter-
minem „cząstka”.21 Arystoteles, mówiąc o najmniejszych cząstkach ciał, ma
na myśli przede wszystkim organizmy zwierzęce i części ich ciał. Można
więc mieć wątpliwości, czy koncepcja ta odnosi się również do materii
nieożywionej, choć interpretacji takiej nie da się wykluczyć. Na przykład
w I księdze Fizyki, krytykując koncepcję homoiomerii Anaksagorasa, który
przyjmował nieskończoną podzielność materii i twierdził, że „wszystko
jest we wszystkim”, Arystoteles explicite krytykuje pogląd o nieskończonej
podzielności ciał:
Bo jeżeli np. wydzieli się z wody cząstki mięsa i jeżeli w reszcie wody przez po-
wtórzenie tego procesu znów się wydzieli pewną ilość cząstek mięsa, to chociaż-
by cząstki wydzielone stale się zmniejszały, nie mogłyby przekroczyć pewnej
granicznej wielkości. A zatem, jeżeli proces wydzielania mięsa zostanie dopro-
wadzony do końca, to wreszcie pozostanie pewna ilość wody bez mięsa, a więc
nie wszystko znajduje się we wszystkim. Jeżeli natomiast proces wydzielania
mięsa z wody dałby się bez końca kontynuować, wówczas należałoby przyjąć, iż
nieskończona ilość i równych cząstek wejdzie w skład ciała skończonego — co
jest przecież niemożliwe. Można przytoczyć jeszcze inny dowód: zważywszy, że
każde ciało musi zmniejszać swe rozmiary, gdy się zeń coś odejmuje, a maksy-
malna i minimalna ilość mięsa jest określona, jasne się wówczas staje, że z naj-
mniejszej ilości mięsa nie da się już wydzielić żadne inne ciało; byłaby to bowiem
część mniejsza od najmniejszej.22
_____________
20 Por. Arystoteles, O powstawaniu…, I, 328 a. Arystoteles mówi również o występowaniu
„pustych przestrzeni” czy też „porów” w ciałach w następującym sensie: „Ściśnięciu może
ulec jedynie takie ciało, którego pory nie są nim wypełnione. Dlatego może ono skupić się
w swych pustych przestrzeniach, czyli w swych porach. Niekiedy ulegające ściśnięciu pory nie
są próżne, jak na przykład nasycona wodą gąbka (wtedy pory są pełne). W takim jednak
przypadku muszą być wypełnione materią bardziej miękką niż skupiające się w sobie ciało”
(Arystoteles, Meteorologika, IV, 386 b).
21 Por. Arystoteles, Meteorologika, IV, 385 a–385 b.
22 Arystoteles, Fizyka, I, 187 b. W cytowanym wydaniu jest oczywisty błąd — w miejscu
„chociażby cząstki wydzielone stale się zwiększały” powinno być „chociażby cząstki wydzie-
lone stale się zmniejszały”.
Zdaniem Arystotelesa materia jest potencjalnie podzielna ad infinitum,

jednak w praktyce podział może być prowadzony jedynie do pewnej grani-
cy, którą wyznaczają minima naturalia, a jej przekroczenie powoduje, że sub-
stancja przestaje być tym, czym jest, ponieważ traci swoje cechy istotne.23
4.2 DYNAMIKA
Dynamika Arystotelesa jest oparta na obserwacji zjawisk nieuzbrojonymi

zmysłami i ściśle związana z koncepcją naturalnego miejsca w statycznym
i anizotropowym kosmosie.24 Arystoteles pisze:
[…] zmiana miejsc elementarnych ciał naturalnych, takich np. jak ogień, ziemia
itp., wykazuje nie tylko to, że miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono pewien
wpływ; mianowicie każde ciało elementarne dąży do właściwego sobie miejsca,
jeśli tylko nic nie stanie mu na przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. […] „Do
góry” nie jest jakimś przypadkowym kierunkiem, lecz jest miejscem, ku któremu
się unosi ogień i wszystko, co jest lekkie. Podobnie „na dół” nie jest również
przypadkowym kierunkiem, lecz takim, do którego zdążają przedmioty ciężkie
i utworzone z ziemi.25
Wszechświat Arystotelesa ma kształt kulisty, środek kuli jest środkiem

wszechświata i pokrywa się ze środkiem Ziemi, która spoczywa w centrum.
Kierunki „do góry” i „w dół” mają charakter absolutny i utożsamione są
z kierunkami „od środka” i „do środka” świata podksiężycowego. Pod-
kreślić jednak trzeba, że nie położenie Ziemi wyznacza środek wszechświa-
ta, ale anizotropowa struktura przestrzeni samego kosmosu:
[…] gdyby się bowiem umieściło Ziemię w miejscu, w którym jest obecnie Księ-
życ, każda cząstka ziemi kierowałaby się nie do samej Ziemi, lecz do miejsca,
które obecnie zajmuje Ziemia.26
Każdy element w kosmosie ma swoje n a t u r a l n e m i e j s c e, a miej-

sca te stanowią koncentryczne sfery: w środku wszechświata jest natu-
ralne miejsce elementu ziemi, następnie znajdują się sfery wody, powie-
trza i ognia, które otoczone są sferą eteru, wypełniającego świat nadksię-
_____________
23 Por. R. Palacz, Od wiedzy do nauki. U źródeł nowożytnej filozofii przyrody, Zakład Narodowy
imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków

– Gdańsk, 1979, s. 139.
24 Por. D. Furley, Greek Theory…, s. 574.
25 Arystoteles, Fizyka, IV, 208 b.
26 Arystoteles, O niebie, IV, 310.
życowy. R u c h n a t u r a l n y ciał w sferze podksiężycowej jest proce-

sem, w którym ciało dąży do osiągnięcia swego naturalnego stanu —
spoczynku w swoim naturalnym miejscu. Takim ruchem jest ruch po linii
prostej — ruch ciał ciężkich w dół i ruch ciał lekkich do góry. R u c h
w y m u s z o n y (np. ruch kamienia do góry) wymaga s t a ł e g o działania
siły poruszającej.
Używając współczesnego języka możemy powiedzieć, że „bezwładność”
ciał w rozumieniu Arystotelesa polega na tym, że ciała wykazują tendencję
do pozostawania w swoim naturalnym miejscu, o ile żadne przyczyny ze-
wnętrzne nie wytrącą go z tego stanu. Według starożytnych atomistów ruch
jest naturalnym stanem atomów. Również zgodnie z Newtonowską zasadą
bezwładności naturalnym stanem ciał, na które nie działają żadne siły ze-
wnętrzne lub wypadkowa sił wynosi zero, jest ruch jednostajny prostoli-
niowy względem dowolnego inercjalnego układu odniesienia. Spoczynek
jest jedynie specjalnym przypadkiem takiego ruchu, a pojęcia ruchu i spo-
czynku nie są sobie przeciwstawiane, jak to czynił Arystoteles. Zarówno
ruch, jak i spoczynek są w ramach mechaniki klasycznej traktowane jako
s t a n ciała, podczas gdy dla Arystotelesa ruch jest p r o c e s e m. Jeżeli ciało
znajdzie się poza swoim naturalnym miejscem (np. kamień w sferze właści-
wej dla powietrza), to po usunięciu przeszkody przeciwdziałającej jego ru-
chowi, ciało w sposób naturalny dąży po linii prostej do właściwego sobie
miejsca, aktualizując zawartą w nim możliwość: „«natura» jest zasadą i we-
wnętrzną przyczyną ruchu oraz spoczynku w rzeczach, w których istnieje
z istoty, a nie akcydentalnie”.27
Zdaniem Arystotelesa miejsce „wywiera pewien wpływ” na znajdujące
się w nim ciała. Ciała nie tylko zajmują określone miejsca, ale również poru-
szają się w przestrzeni w określony sposób — ruch ciał determinuje sferycz-
niesymetryczna struktura przestrzeni skończonego świata. Przekładając
koncepcję Arystotelesa na język fizyki współczesnej, możemy powiedzieć,
że przestrzeń Arystotelesa wykazuje pewne podobieństwa ze współczesnym
pojęciem pola sił, pod wpływem którego ciała poruszają się w określony
sposób.28 Na przykład punktowy ładunek elektryczny wytwarza sferycznie-
symetryczne pole elektryczne, a linie sił pola stanowią trajektorie cząstek
poruszających się w tym polu. Arystotelesowska koncepcja przestrzeni różni
się radykalnie od koncepcji przyjmowanej w ramach atomizmu (zarówno
Demokryta, jak i Newtona), gdzie przestrzeń jest nieskończona, jednorodna
i izotropowa i nie wpływa na ruch ciał w niej umieszczonych. Zachodzi jed-
nak pewna analogia z pojęciem przestrzeni w ogólnej teorii względności,
_____________
27 Arystoteles, Fizyka, II, 192 b.
ponieważ przestrzeń Riemanna jest, podobnie jak przestrzeń Arystotelesa,

skończona i nie ma sensu pytanie o to, co jest „poza” przestrzenią świata,
a ponadto ruch ciał materialnych i promieni świetlnych zdeterminowany
jest geometrycznymi własnościami przestrzeni — „ruch naturalny” odbywa
się po liniach geodezyjnych.29 Dodać jednak trzeba, że w teorii względności
rozkład mas określa geometrię czasoprzestrzeni, podczas gdy, zdaniem
Arystotelesa, ciała nie wpływają na własności miejsca.
Piąty element nie jest ani ciężki, ani lekki, ponieważ nie wykazuje tendencji
do ruchu do góry lub w dół. Z eteru zbudowane są współśrodkowe sfery nie-
bieskie, obracające się jednostajnym ruchem wokół Ziemi. Przytwierdzone są
do nich również zbudowane z eteru planety30: Księżyc, Merkury, Wenus,
Słońce, Mars, Jowisz i Saturn. Dalej znajduje się sfera gwiazd stałych oraz
sfera pierwszego poruszyciela, nadająca ruch całości. Naturalnym ruchem dla
ciał niebieskich jest jednostajny (doskonały) ruch po okręgu.31
Własnościami ciał w świecie podksiężycowym są c i ę ż a r i l e k k o ś ć.
Ponieważ, według Arystotelesa, fizyka jest nauką o ruchach, to ciężar i lek-
kość określone są przez właściwy ciałom ruch naturalny:
[…] coś jest ciężkie lub lekkie dlatego, iż jest w stanie poruszać się naturalnie
w określony sposób.32
Arystoteles rozróżnia między pojęciami „lekki” i „ciężki” w sensie abso-

lutnym i względnym. Element ziemi jest absolutnie ciężki, ponieważ poru-
sza się zawsze w dół, czyli do środka świata, element ognia jest absolutnie
lekki, ponieważ zawsze unosi się do góry, czyli na kraniec podksiężycowego
świata. Elementy wody i powietrza są względnie ciężkie i względnie lekkie
w tym sensie, że w naturalny sposób dążą do zajęcia właściwych sobie
miejsc pośrednich między sferą właściwą dla ciał absolutnie ciężkich a sferą
właściwą dla ciał absolutnie lekkich:
[…] woda zajmuje miejsce pod wszystkimi rzeczami, lecz nie pod ziemią, a po-
wietrze podnosi się nad wszystkie rzeczy, lecz nie nad ogień.33
Ciała złożone są względnie lekkie albo względnie ciężkie w zależności od

proporcji elementów, z których się składają.34 Z dwóch ciał o jednakowej
_____________
30 Gr. Dλανήται — wędrowiec, włóczęga.
31 Z uwagi na przekonanie o niezmienności materii niebieskiej w ramach systemu Arysto-
telesa na przykład komety i meteory traktowano jako zjawiska atmosferyczne.

32 Arystoteles, O niebie, IV, 307 b.
33 Ibidem, IV, 312 a.
34 Por. ibidem, IV, 311 a.
objętości to jest cięższe, które szybciej porusza się w dół, jeśli dwa ciała są
jednorodne, to większe z nich porusza się szybciej w dół.35
Arystoteles wiąże ruch przestrzenny ciał z pokonywaniem oporu środo-
wiska. Na podstawie analizy ruchu ciał w różnych ośrodkach twierdzi on,
że czas potrzebny na przebycie danej drogi jest odwrotnie proporcjonalny
do ciężaru ciała i wprost proporcjonalny do gęstości ośrodka, czyli że pręd-
kość poruszającego się ciała jest wprost proporcjonalna do jego ciężaru,
a odwrotnie proporcjonalna do oporu ośrodka.
Widzimy, że ciało o pewnym określonym ciężarze porusza się szybciej niż inne;
a dzieje się to z dwóch przyczyn: albo z powodu różnicy ośrodka, w którym ciało
się porusza, a którym może być np. woda, powietrze, ziemia, albo jeżeli ośrodek
jest ten sam, poruszające się ciała różnią się ciężarem. Właściwie to ośrodek jest
przyczyną różnic, bo stanowi przeszkodę dla ciała poruszającego się, zwłaszcza
jeżeli [ośrodek] porusza się w przeciwnym kierunku, ale nawet i wtedy gdy
znajduje się w stanie spoczynku; szczególnie jednak wtedy, gdy nie ustępuje
łatwo, tzn. gdy jest gęstszy.36
Gdyby wniosek ten zapisać w postaci prostej formuły matematycznej,

zasada dynamiki Arystotelesa wyglądałaby następująco:
F
v= ,
R
gdzie v oznacza prędkość, F — ciężar ciała, R — opór ośrodka. Arystote-

les nie zapisywał oczywiście wyników swych rozważań w postaci wzo-
rów i wolał, podobnie zresztą jak inni uczeni aż do Galileusza włącznie,
porównywać prędkości z prędkościami, siły z siłami, a opory z oporami.
Dla dwóch ciał o ciężarach F1 i F2, poruszających się w ośrodku stawiają-
cym taki sam opór, zależność między prędkościami a ciężarami należało-
by zapisać raczej w postaci następującej proporcji: v1 : v2 = F1 : F2.37
Zauważmy jednak, że dla Arystotelesa ciężar jest manifestacją ruchu
naturalnego i nie jest w żadnym sensie uznawany za „siłę”, która jest
potrzebna w ruchu wymuszonym.38
R u c h w y m u s z o n y (na przykład ruch kamienia do góry) wymaga
s t a ł e g o działania „czynnika poruszającego”:
_____________
Por. ibidem, IV, 309 b.
35
Arystoteles, Fizyka, IV, 215 a.

36
37 Por. I. B. Cohen, Od Kopernika do Newtona. Narodziny nowej fizyki, tłum. S. Szpikowski,
Wiedza Powszechna, Warszawa 1964, s. 25.

38 Por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 38–39.
[…] wszystko, co się porusza, musi być przez coś poruszane.39
Siły, w rozumieniu Arystotelesa, działają jedynie przez bezpośredni

kontakt (pchanie, ciągnięcie lub obrót) i w ramach jego schematu poję-
ciowego nie występuje działanie na odległość. Arystotelesowskie pojęcie
siły ma ponadto czysto jakościowy charakter i, w przeciwieństwie do
nowożytnej dynamiki Galileusza i Newtona, w ogóle nie ma w jego fizy-
ce żadnych „standardów mierzenia sił”.40
Niech A oznacza „czynnik poruszający”, B „rzecz poruszaną”, Γ po-
konywaną przez B odległość, zaś ∆ czas, w którym ruch się dokonał.
Arystoteles ustala następujące proporcje41:
A porusza B na drodze Γ w czasie ∆,

A porusza ½B na drodze 2Γ w czasie ∆,
A porusza ½B na drodze Γ w czasie ½∆,
½ A porusza ½B na drodze Γ w czasie ∆.
Jeżeli działają dwie „siły” A i A’, takie że A porusza B na drodze Γ

w czasie ∆ oraz A’ porusza B’ na drodze Γ w czasie ∆, gdzie B’ oznacza
jakieś inne ciało, wówczas działanie sumy czynników poruszających A
i A’ na połączone ciała B i B’ daje w efekcie ruch tych ciał na drodze Γ
w czasie ∆:
A + A’ porusza B + B’ na drodze Γ w czasie ∆.
Arystotelesowskie proporcje można zatem zrekonstruować w postaci

odpowiedniego „równania ruchu”42:
Γ
A=B .
∆
Powstaje oczywiście zagadnienie, w jaki sposób należy interpretować

powyższe proporcje. Otóż gdyby termin „czynnik poruszający” A zastąpić
współczesnym terminem „siła” (F), „rzecz poruszaną” B rozumieć jako „ma-
sę”, stosunek drogi do czasu Γ/∆ uznać za prędkość v (średnią), wtedy
„równanie ruchu” Arystotelesa przybrałoby następującą postać:
_____________
39 Arystoteles, Fizyka, VIII, 256 a.
40 M. Jammer, Concept of Force…, s. 39.
41 Arystoteles, Fizyka, IV, 250 a.
F = mv.
Tak interpretuje dynamikę Arystotelesa na przykład Michał Heller.

Twierdzi on przy tym, że Arystoteles popełnił podwójny błąd. Po pierw-
sze, przyjął stosunek Γ/∆, czyli prędkość średnią, gdzie Newton poprawnie
wstawił przyspieszenie. „Gdyby Arystoteles potrafił zdobyć się na pominię-
cie efektów związanych z tarciem i oporem powietrza, być może poprawna
dynamika powstałaby już w starożytności. Nie był on jednak w stanie uczy-
nić tego; stanęło temu na przeszkodzie jego własne twierdzenie o niemożli-
wości próżni; ze względów zasadniczych nie da się więc pominąć efektów
związanych z faktem, że ruch zawsze musi odbywać się w jakimś ośrodku.
Po drugie, równie poważnym źródłem błędu Arystotelesa było używanie
przez niego niejasnych i intuicyjnie tylko rozumianych pojęć «czynnika po-
ruszającego» i «rzeczy poruszanej»”.43 Oczywiście, pojęcie „siły poruszają-
cej” ma niewiele wspólnego z pojęciem siły w dynamice Newtona.
Max Jammer zauważa jednak, że interpretacja „rzeczy poruszanej” (B) ja-
ko pojęcia masy (bezwładnej) jest anachronizmem, ponieważ Grecy w ogóle
nie wypracowali pojęcia bezwładności. Wprawdzie Arystoteles pojmuje
ruch (wymuszony) jako efekt działania dwóch „sił” — poruszającej i oporu,
to jednak oporu w rozumieniu Arystotelesa nie można utożsamiać ze
współczesnym pojęciem siły tarcia, która przeciwstawia się naturalnej ten-
dencji ciała do pozostawania w ruchu bezwładnym.44
Inną interpretację zaproponowali Stephen Toulmin i June Goodfield.45
Zwracają oni uwagę, że nowożytnych pojęć siły, masy i prędkości nie
można bezpośrednio stosować do paradygmatu Arystotelesa, ponieważ
Arystoteles zawsze wiązał ruch z pokonywaniem oporu jakiegoś ośrod-
ka, natomiast Galileusz i Newton wypracowali te pojęcia dla wyideali-
zowanego ruchu ciał w próżni. Jeżeli już chcemy przełożyć „równanie
ruchu Arystotelesa” na język współczesnej fizyki, to należy je traktować
raczej jako równanie opisujące ruch ciał w lepkim ośrodku. Byłoby ono
zatem nie (błędnym) odpowiednikiem drugiej zasady dynamiki Newto-
na, ale odpowiednikiem równania Stokesa:
F = 6Dηrv,
gdzie F jest siłą oporu działającą na kulę o promieniu r, poruszającą się

powolnym ruchem postępowym w ośrodku o lepkości η. Ponieważ czyn-
_____________
43Ibidem, s. 42–43.
44Por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 39.
45 Por. S. Toulmin, J. Goodfield, The Fabric of the Heavens, Pelican Books, [b.m.w.] 1963,
s. 108.
nik R = 6Dηr związany jest z oporem środowiska, otrzymujemy stąd

v = F/R, a nie v = F/m, jak w poprzedniej interpretacji. Ruch ciała ze stałą
prędkością (w ośrodku stawiającym stały opór) wymagałby zatem dzia-
łania stałej siły, równoważącej opór środowiska. Interpretacja ta wydaje
się zgodna ze zdroworozsądkowym charakterem fizyki Arystotelesa —
w codziennym doświadczeniu obserwujemy na przykład, że koń, ciągnąc
wóz, musi działać nań pewną siłą i łatwo zgodzić się z poglądem, że
utrzymanie stałej prędkości wymaga działania stałej siły równoważącej
opór środowiska. Pamiętać jednak należy, że „siły” Arystotelesa nie są
wielkościami fizycznymi, którym moglibyśmy przyporządkować warto-
ści liczbowe. Prawo ruchu Arystotelesa ma ograniczoną ważność, ponie-
waż jeżeli ruch wymuszony zawsze wymaga stałego działania siły F,
przezwyciężającej opór środowiska R, to z proporcji v = F/R nigdy nie
otrzymamy v = 0, nawet wówczas, gdy „siła poruszająca” będzie mniej-
sza niż opór.
Zauważmy ponadto, że, zdaniem Arystotelesa, nie jest tak, że dowol-
nie mały „czynnik poruszający” może wywołać zmianę:
A n i e poruszy 2B na drodze ½Γ w czasie ∆,

½A n i e poruszy B na drodze ½Γ w czasie ∆.46
Arystoteles uzasadnia ten pogląd na podstawie obserwacji:
[…] w rzeczywistości może być tak, że [pewna siła — A. Ł.] nie spowoduje
w ogóle żadnego ruchu; albowiem z faktu, że cała siła wywołuje pewną ilość ru-
chu, bynajmniej nie wynika, że połowa tej siły wywoła określoną ilość ruchu
w określonym czasie. Bo gdyby tak było, to jeden człowiek mógłby poruszyć
okręt, gdyż zarówno siła poruszająca ciągnących okręt, jak i odległość, jaką ma
przebyć, da się podzielić na tyle części, ilu jest ludzi.47
Zdaniem Arystotelesa ruch nie jest procesem ciągłym w tym znacze-

niu, że wspomnianego ruchu okrętu nie można traktować tak, że każdy
człowiek ciągnie okręt o kilka milimetrów. Podobnie „ani wzrost, ani
ubytek nie mogą być procesami ciągłymi, lecz zbliżają się do czegoś po-
średniego”.48 Istnieje zawsze pewna granica, po której przekroczeniu
działająca „siła” dopiero wywiera określony efekt. Dotyczy to nie tylko
ruchu przestrzennego. Arystoteles podaje przykład kropel wody drążą-
cych kamień:
_____________
46 Por. Arystoteles, Fizyka, VII, 250 a.
47 Ibidem, VII, 250 a.
48 Ibidem, VIII, 253 b.
Jeżeli kropla wody wyżłobiła czy starła pewną ilość skały, to nie można powie-
dzieć, że połowa tego procesu mogła się dokonać w połowie czasu, lecz, podob-
nie jak w przypadku holowania okrętu — tyle a tyle kropel spowodowało taką
a taką zmianę, ale ich część nie mogła w żadnym okresie spowodować zmiany
proporcjonalnej. To, co zostało usunięte ze skały, dzieli się na wiele części, lecz
żadna z nich nie porusza się oddzielnie; wszystkie razem zostały wprawione
w ruch. Jest przeto jasne, iż z faktu, że ubytek dzieli się w nieskończoność, nie
musi wynikać wieczne ginięcie pewnych cząstek; wszystkie razem rozpraszają
się w pewnym momencie.49
Ponieważ wszystko, co się porusza, musi być poruszane przez coś in-
nego („z wyjątkiem oczywiście rzeczy, które się poruszają same przez
się”50), to zjawiska takie, jak ruch przedmiotu po opuszczeniu wprawia-
jącej go w ruch ręki, wyjaśniał Arystoteles tym, że ośrodek wprawiony
w ruch wprawia z kolei w ruch poruszający się przedmiot i dzieje się tak
dotąd aż „siła” tego ruchu się wyczerpie:
[…] pierwotne źródło ruchu czyni zdolnym do ruchu powietrze, wodę czy coś
innego tego rodzaju, co z natury zdolne jest do ruchu, i do doznawania ruchu.
[…] Ruch stopniowo ustaje, gdy siła poruszająca słabnie w każdym następnym
członie szeregu, a ustaje ostatecznie, gdy pewien człon nie przyczynia się już
więcej do tego, ażeby, przylegając do niego, następny człon był czynnikiem ru-
chu, lecz tylko wprawia go w ruch. […] czynnik ruchu w istocie nie jest jeden,
lecz jest cały szereg czynników przylegających do siebie; i dlatego ruch tego ro-
dzaju występuje i w wodzie, i w powietrzu, a niektórzy nazywają go „wzajem-
nym przestawieniem” (άντι>ερίσττσις).51
4.3 HORROR VACUI
Cztery elementy w świecie podksiężycowym i piąty element w świecie

nadksiężycowym wypełniają skończony wszechświat — próżnia zatem
istnieć nie może. Wynika to, po pierwsze, z Arystotelesowskiej definicji
„miejsca” (τόDος), a po drugie z dynamiki. Arystoteles określa miejsce, czyli
przestrzeń52, następująco:
[…] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica ciała otaczającego.53
_____________
49 Ibidem.
51 Ibidem, VIII, 267 a.
52 Por. ibidem, IV, 208 b.
53 Ibidem, IV, 212 a.
Jeżeli przyjmie się taką definicję, oczywiste jest, że nie może istnieć próż-
nia, czyli miejsce (przestrzeń), w którym nie znajduje się żadne ciało54, po-
nieważ właśnie miejsce jest wewnętrzną granicą obejmującą ciało i poza
skończonym wszechświatem nie ma żadnego miejsca (przestrzeni). O ile dla
Demokryta przestrzeń stanowi zasadę ontologiczną i istnieje niezależnie od
atomów, o tyle dla Arystotelesa przestrzeń „nie ma istnienia niezależnego
od relacji, w jakich pozostają między sobą ciała materialne”.55
Arystoteles odrzuca również argument atomistów, że próżnia jest wa-
runkiem koniecznym ruchu.56 Pisze on:
[…] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla ruchu przestrzennego:
wszak ciała mogą równocześnie zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wte-
dy, gdy nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza ciałami poruszają-
cymi się. Dowodzą tego w sposób oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również
obroty ciał poruszających się w cieczach.57
Co więcej, Arystoteles utrzymuje, w przeciwieństwie do Demokryta, że

próżnia nie tylko nie jest warunkiem koniecznym ruchu, ale twierdzi, że
w próżni ruch byłby niemożliwy. Ponieważ w próżni nie ma ani „góry”, ani
„dołu” (gdyby istniała próżnia, to byłaby jednorodna i izotropowa), to nie-
możliwy byłby naturalny ruch ciał, zatem niemożliwy byłby również i ruch
wymuszony, bo jego możliwość zakłada uprzednio — jako swoje przeci-
wieństwo — możliwość ruchu naturalnego.58 Ponadto, gdyby ciało poru-
szało się w próżni, to nie można podać racji, dla jakiej miałoby się zatrzymać
raczej w tym, a nie innym miejscu:
[…] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało wprawione w ruch, gdzieś się
musi zatrzymać; dlaczego zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu?
A zatem ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się będzie poruszać
w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało.59
Niezmiernie interesujące jest, że dokładnie takie samo rozumowanie było

dla atomistów argumentem na rzecz tezy o nieskończoności przestrzeni, dla
Newtona zaś — punktem wyjścia nowoczesnego sformułowania zasady
bezwładności. Arystoteles wyprowadza natomiast z niego wniosek, że
_____________
54 Ibidem, IV, 213 b.
55 H. J. Johnson, Three Ancient…, s. 6.
56 Tak sądzili również eleaci, ale był to dla nich argument przeciwko realności ruchu, a nie
przeciwko istnieniu próżni.

58 Por. ibidem, IV, 215 a; D. J. Furley, Greek Theory…, s. 579.
próżnia nie istnieje. Arystoteles odrzucał istnienie ruchu po nieskończonej

prostej, ponieważ odrzucał istnienie aktualnej nieskończoności.60
Kolejny argument przeciwko istnieniu próżni wynika bezpośrednio
z dynamiki Arystotelesa, zgodnie z którą prędkość spadającego ciała v jest
wprost proporcjonalna do jego ciężaru F, a odwrotnie proporcjonalna do
oporu ośrodka R: v = F/R. Arystoteles sądził, że czas potrzebny do przebycia
przez dane ciało pewnej odległości w różnych ośrodkach jest wprost pro-
porcjonalny do „gęstości”61 ośrodka. Próżnia nie stawiałaby oporu porusza-
jącym się rzeczom, zatem ciała poruszałyby się w próżni z nieskończoną
prędkością, co pociągałoby za sobą możliwość natychmiastowego przeno-
szenia się z miejsca na miejsca, a to jest, zdaniem Arystotelesa, niemożliwe.
Zatem nie istnieje próżnia ani w ciałach, ani na zewnątrz ciał.62 Później, przy
łacińskich tłumaczeniach dzieł Arystotelesa, zasada, że próżnia istnieć nie
może, przyjęła nazwę horror vacui — zasady „lęku” natury przed próżnią.
Czas, podobnie jak przestrzeń, pojmuje Arystoteles w sposób relacjoni-
styczny63, łącząc go nierozerwalnie ze zmiennością rzeczy w świecie zmy-
słowym albo przynajmniej z „ruchem myśli”:
[…] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej myśli w ogóle nie podlegał
zmianie, albo gdybyśmy nie doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu
czasu. […] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu ze względu na „przed”
i „po”.64
Czas jest zatem ilościowym aspektem jakiegokolwiek ruchu — zarówno

ruchu przestrzennego, jak i zmiany jakościowej. Najdoskonalszą jego miarą
są regularne obroty sfer niebieskich. Ponieważ ruch jest wieczny, również
czas nie ma początku ani końca: „czas musi być wieczny”.65
Dynamika Arystotelesa całkowicie załamuje się w odniesieniu do ruchu
ciał w próżni. Arystoteles odrzucał oczywiście istnienie próżni, ale jego dy-
namika rodzi poważne trudności w odniesieniu do ciał spadających w po-
wietrzu. Jeżeli prędkość spadku jest proporcjonalna do ciężaru, to dwa ciała
tej samej wielkości i zbudowane z takiego samego materiału powinny, roz-
ważane osobno, spadać z takimi samymi prędkościami. Jednak te same ciała
rozważane jako części złożonego z nich układu powinny spadać z dwukrot-
_____________
60 Por. ibidem, VIII, 265 a. Tylko ruch kołowy może być wieczny.
61 Por. ibidem, IV, 215 b. W języku współczesnej fizyki należałoby tu mówić raczej o lepko-
ści (por. S. Toulmin, J. Goodfield, The Fabric…, s. 108).
62 Por. Arystoteles, Fizyka, IV, 214 a–217 b.
63 Por. H. J. Johnson, Three Ancient…, s. 7.
64 Arystoteles, Fizyka, IV, 218 b–219 b.
nie większą prędkością.66 Już Jan Filoponos (VI wiek) na tysiąc lat przed
Galileuszem wyobrażał sobie ciała o różnych ciężarach spadające w powie-
trzu i doszedł do wniosku, że prędkość nie jest wprost proporcjonalna do
ciężaru.67 Pewnej modyfikacji dynamiki dokonał średniowieczny komenta-
tor i krytyk Arystotelesa Jan Buridan (ok. 1300–1358).68 Przeprowadził on
krytykę poglądów, wedle których czynnikiem wprawiającym w ruch wy-
rzucone ciało jest powietrze, wykazując, że powietrze raczej stawia opór
poruszającemu się ciału, niż podtrzymuje je w ruchu. Twierdził on, że
ciało nie przestaje się poruszać, gdy nie działa już na nie siła poruszająca,
ponieważ
[…] czynnik wprawiający w ruch ciało ruchome nadaje mu pewien impet, czyli
pewną siłę zdolną do poruszenia tego ciała w kierunku wyznaczonym przez
czynnik poruszający.69
Impet (impetus) sprawia, iż ciało kontynuuje ruch jeszcze przez pewien

czas, zanim opór środowiska i ciężar ciała skieruje go w jego naturalne miej-
sce. Fakt, iż kamień możemy rzucić dalej niż piórko wyjaśniał Buridan tym,
że impetus ciała jest proporcjonalny do ilości materii. Impetus piórka w sto-
sunku do impetusu kamienia okazuje się tak niewielki, że „natychmiast ni-
weczy go opór powietrza”.70 Gdyby na ciało nie działały żadne siły ze-
wnętrzne, to — według zasady bezwładności Buridana — ciało poruszałoby
się ze stałą prędkością po linii prostej.71 Impetus jest tu pojmowany jako siła
wewnętrzna poruszająca ciało i determinująca jego prędkość, a pojęcie to jest
jeszcze bardzo odległe od pojęcia pędu w dynamice klasycznej i Newtonow-
skiej zasady bezwładności.72 W dynamice klasycznej siły determinują nie
prędkości ciał, ale ich przyspieszenia, a pęd (Newtonowska miara „ilości
ruchu”) jest zrelatywizowany do układu odniesienia, podczas gdy w teorii
Buridana impetus jest wielkością absolutną, ponieważ — zgodnie z geocen-
trycznym systemem Arystotelesa — wszelki ruch rozpatrywany jest w od-
niesieniu do absolutnego układu odniesienia, związanego z Ziemią. Pojęcie
_____________
66 Por. M. Jammer, Concept of Mass…, s. 18.
67 Por. S. Toulmin, J. Goodfield, The Fabric…, s. 126.
68 Por. T. S. Kuhn, Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach myśli, tłum.
S. Amsterdamski, PWN, Warszawa 1966, s. 184–190.

69 J. Buridanus, Komentarz do „Fizyki” Arystotelesa, tłum. D. Tarkowska, [w:] M. Hempoliń-
ski (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wro-
cław – Warszawa – Kraków 1994, s. 295.
70 Ibidem.
71 Por. T. S. Kuhn, Przewrót kopernikański…, s. 188.
72 Por. P. K. Feyerabend, Jak być…, s. 48–49.
impetus wiązało się jednak ze zmianą treści pojęcia materii w fizyce Arysto-
telesa — materia prima przestała być jedynie czystą możliwością.73
Podawane przez Arystotelesa przykłady z wyodrębnianiem cząsteczek
materii organicznej z wody i drążeniem skały przez krople wody były szeroko
dyskutowane przez średniowiecznych komentatorów filozofa i, zwłaszcza dla
Awerroesa i jego zwolenników, stanowiły podstawę dla uznania realności
minima naturalia.74 Próby przezwyciężenia problemów wynikających z dyna-
miki Arystotelesa doprowadziły z kolei do całkowitego odrzucenia jego fizyki
i rewolucji naukowej związanej z powstaniem w XVII wieku matematycznego
przyrodoznawstwa.
_____________
73 Por. W. A. Kamiński, Z. Roskal, Przełom w fizyce XVI–XVII wieku. Antyczne i średniowiecz-
ne źródła, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994, s. 60.

74 Zagadnienie to omawiane jest dokładniej w rozdz. Atomizm a teoria pierwiastków niniej-
szej pracy.
ROZDZIAŁ 5
ATOMIZM EPIKURA I LUKRECJUSZA
Gdyby nas nie dręczył strach przed zjawiskami niebieskimi

i obawa, że śmierć w jakiś sposób stale nam zagraża, a także i to,
że nie znamy granic bólu i pożądań, zbyteczne by było studium
filozofii.
Epikur1
Ten tedy ducha lęk i te ciemności muszą rozprószyć nie słońca

promienie ni jasne dnia pociski, lecz dokładne i głębokie poznanie
natury. Rzecz zaczniemy wywodzić z tego założenia, że nigdy nic
nie powstaje z niczego przez boskie zrządzenie. Bo trwoga przy-
tłacza wszystkich śmiertelnych dlatego, że widzą wiele zjawisk na
ziemi i niebie, a nie mogąc żadną miarą dojrzeć ich przyczyn,
uważają je za objawy bożej potęgi.
Lukrecjusz2
Ateński filozof Epikur (341–270 p.n.e.) oraz rzymski filozof i poeta Titus
Lucretius Carus (ok. 95–55 p.n.e.) byli w starożytności najwybitniejszymi
kontynuatorami filozofii atomizmu.3 Epikur zmodyfikował w pewnym za-
kresie koncepcję Leukipposa i Demokryta, natomiast Lukrecjusz nie wpro-
wadził żadnych zmian do systemu Epikura, co było zresztą rzeczą charakte-
rystyczną dla przedstawicieli szkoły epikurejskiej. Epikur nadał swojej filo-
zofii kształt ostateczny i przez pięć wieków trwania epikureizm nie zmienił
_____________
1 Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 143.
3 Większość spośród około trzystu pism Epikura zaginęła, a do naszych czasów dotrwały
przekazane przez Diogenesa Laertiosa w X księdze Żywotów… trzy listy: List do Herodota, List
do Menoikeusa, List do Pytoklesa, czterdzieści Głównych myśli oraz fragmenty najważniejszego,
składającego się z 37 ksiąg dzieła O przyrodzie (por. Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 29). List do
Pytoklesa uważa się współcześnie za wyciąg z pism Epikura zrobiony przez jego ucznia (por.
F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, s. 453). W całości zachował się natomiast poemat Lukrecju-
sza De rerum natura, który stanowi wierną prezentację myśli Epikura.
postaci. Poemat Lukrecjusza przyczynił się w czasach nowożytnych do spo-

pularyzowania doktryny Epikura — w XVII i XVIII wieku źródłem wiedzy
o greckiej teorii atomistycznej było głównie dzieło Lukrecjusza.4
Ponieważ poglądy Epikura na atomistyczną budowę materii pokrywają się
w znacznej mierze z omawianymi już poglądami Leukipposa i Demokryta,
skupimy uwagę na tych aspektach atomizmu, w których Epikur zmodyfiko-
wał naukę Demokryta. Zmiany sprowadzają się do czterech grup zagadnień
dotyczących: 1) statusu poznania zmysłowego; 2) wielkości i kształtów ato-
mów; 3) pierwotnych cech przysługującym atomom oraz 4) teorii ruchu,
w tym przede wszystkim koncepcji parenklizy. Wcześniej jednak musimy
poświęcić nieco uwagi etyce Epikura, albowiem cechą charakterystyczną jego
filozofii jest podporządkowanie fizyki etyce i w oderwaniu od etyki pewne
aspekty fizyki Epikurejskiej są niezrozumiałe.
5.1 PHYSICA ANCILLA ETHICAE
Założona przez Epikura w Atenach w 306 roku p.n.e. szkoła filozoficzna,

zwana Ogrodem, miała przede wszystkim charakter etyczny. Ponad nauką
teoretyczną stawiano mądrość praktyczną, a za podstawowy cel filozofii
przyjmowano uczynienie życia ludzkiego szczęśliwym. Zdaniem Epikura
[…] mądrość (φρόνησις) jest początkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyższym,

a wskutek tego jest cenniejsza nawet od filozofii, jako źródło wszystkich innych
cnót.5
Epikur definiował filozofię jako czynność, która dzięki rozumowaniu

zapewnia życie szczęśliwe. Indywidualistyczna etyka Epikura zakładała,
że najwyższe dobro — szczęście — polega na braku cierpienia i spokoju
ducha (άταραξία). Jest ono naturalnym stanem człowieka, a drogą do jego
osiągnięcia jest, obok powściągliwego zaspokajania „pragnień naturalnych
i koniecznych”, poznanie tajemnic natury. Poznanie przyrody prowadzi
do duchowego wyzwolenia od przesądów, pożądania zaszczytów, sławy
czy pożądania dóbr materialnych i sprawia, że „będziesz żył wśród ludzi
jak bóg”.6
_____________
4 Poemat Lukrecjusza odnaleziony został w 1417 roku i był odtąd wielokrotnie tłumaczony
na języki narodowe, co przyczyniło się w XVII wieku do renesansu atomizmu, który był
wprawdzie znany w wiekach średnich, ale głównie z krytycznych uwag Arystotelesa (por.
A. Rupert Hall, From Galileo to Newton, Dover Publications, Inc., New York 1981, s. 217).
5 Epikur, List do Menoikeusa, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 132.
6 Ibidem, X, 135.
ATOMIZM EPIKURA I LUKRECJUSZA 83
Prawdziwą rozkosz duchową odczuwa się, badając i rozumiejąc rzeczy, które

wywołują największe niepokoje, i im pokrewne.7
Według Epikura, nie warto badać przyrody, jeżeli nie prowadzi to do

wyzwolenia się człowieka od lęku przed tym, czego nie pojmuje.8 Gdy
filozofia nie czyni człowieka szczęśliwym, to wiedza teoretyczna jest bez-
wartościowa. Jednocześnie poznanie przyrody jest warunkiem koniecz-
nym szczęśliwości.9
Kto nie poznał gruntownie natury świata, lecz zadowala się domysłami mitolo-
gicznymi, nie potrafi się uwolnić od strachu w sprawach największej wagi
życiowej. A zatem bez znajomości filozofii przyrody nie można osiągnąć praw-
dziwej rozkoszy. […] Na nic się nie zda zapewnienie sobie bezpieczeństwa
wobec ludzi, jeśli zjawiska zachodzące tam w górze i pod ziemią, i w nieskoń-
czonym wszechświecie wzbudzają w nas trwogę.10
Sformułowanie podstawowego problemu filozofii Epikura: jak uczynić

ludzkie życie szczęśliwym, wyjaśnia niektóre osobliwości jego atomizmu,
w szczególności wprowadzenie elementu indeterminizmu, a teza o podpo-
rządkowaniu fizyki etyce znajduje dobre uzasadnienie w pismach Epikura
i Lukrecjusza. Jednak pogląd, że atomistyczna teoria przyrody pełni wy-
łącznie rolę instrumentalną wobec „emocjonalnie i intuicyjnie”11 stworzonej
etyki wydaje się zbyt radykalny. Jak podkreśla Krokiewicz, Epikur uzależ-
niał bowiem fizykę od etyki jedynie w tym znaczeniu, że „znajomość praw
przyrody uważał za konieczny warunek spokoju i szczęścia ludzkiego. Tak
samo myśli Lukrecjusz”.12 Dla Lukrecjusza epikureizm jest przede wszyst-
kim wiedzą o przyrodzie i nie w samych konkluzjach, „ale w całym systemie
_____________
8 Por. Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 37.
9 Por. K. Leśniak, Komentarz do księgi II, [w:] Lukrecjusz, O naturze…, s. 287.
11 Reale pisze, że „Epikur wyszedł od nowej wizji moralnej życia, wizji, którą stworzył
w sposób emocjonalny i intuicyjny, a potem wybrał atomizm, ponieważ sądził, że ta doktryna

jest najlepszym «fundamentem» jego etyki” (G. Reale, Historia filozofii…, t. 3, s. 208). Podobnie
twierdzi Copleston: „Epikur w wyborze teorii fizycznej kierował się celem praktycznym:
uwolnienia człowieka od lęku przed bogami i w ten sposób obdarowania go spokojem duszy”
(F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, s. 456).
12 A. Krokiewicz, Wstęp, [w:] Lukrecjusz, O rzeczywistości…, s. XLI. „Aby należycie zrozu-
mieć filozofię Epikura, trzeba jasno sobie uprzytomnić, że jej pierwszą część główną stanowi
fizyczno-kanoniczna całość, na której wspiera się część druga, czyli etyka” (A. Krokiewicz,
Nauka Epikura, Aletheia, Warszawa 2000, s. 64). „Trzeba również i na to się zgodzić, że zada-
niem filozofii przyrody jest poznanie przyczyn najważniejszych zjawisk i że nasze szczęście
zależy od poznania zjawisk niebieskich i od określenia ich natury oraz tego wszystkiego, co
zmierza do ścisłości badań” (Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 78).
Epikura wraz z konkluzjami, które z niego wynikają i wtedy dopiero są nie-

odparte, widzi Lukrecjusz upragnione lekarstwo mające wybawić ludzkość
od poniżenia i udręki”.13 Mimo niewątpliwego prymatu etyki i praktycz-
nych funkcji filozofii system Epikura należy traktować jako integralną całość
— etyka Epikura pozostaje w organicznym związku z jego fizyką.14 Stan
szczęśliwości polega ostatecznie, zdaniem Epikura, na właściwych porusze-
niach atomów duszy. Zaburzenie spokoju ducha można rozumieć jak naj-
bardziej dosłownie jako wprawienie atomów duszy w niewłaściwe ruchy.
Epikur, a za nim Lukrecjusz za główną przyczynę nieszczęść uznawali
nieznajomość przyczyn zjawisk przyrody. Istotę etyki zwięźle wyraża
„czwórmian leczniczy” (τετραφάρµακος) — Epikurejskie „lekarstwo” elimi-
nujące przesądy i przywracające naturalny stan szczęśliwości. Można je stre-
ścić w następujących czterech tezach: 1) wszelkie zjawiska są rezultatem
wyłącznie naturalnych i przyczynowych prawidłowości, a więc lęk przed
rzekomą władzą wszechmocnych bóstw nad światem i losem ludzkim jest
całkowicie bezpodstawny15; 2) dusza jest materialna i wszelkie jej funkcje
ustają wraz ze śmiercią ciała, zatem obawy przed śmiercią i ewentualnymi
cierpieniami pośmiertnymi są całkowicie nieuzasadnione. „A zatem śmierć,
najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy,
śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma”16;
3) szczęście jest możliwe, a nawet łatwe do osiągnięcia, wystarcza bowiem
do niego brak cierpienia17; 4) nieszczęście jest łatwe do zniesienia.18 Teoria
atomistyczna Epikura i Lukrecjusza stanowiła wyraz radykalnego naturali-
zmu w filozofii przyrody i stanowiła fundament równie radykalnie naturali-
stycznej etyki.
_____________
13 I. Krońska, Od wydawcy, [w:] Lukrecjusz, O naturze…, s. XI.
14 Por. C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 4; A. Krokiewicz, Nauka Epikura…, s. 221.
15 Dodać jednak trzeba, że ani Epikur, ani Lukrecjusz, choć występowali przeciwko religii
państwowej, nie byli bynajmniej ateistami w tym znaczeniu, że istnienie bogów było dla nich
oczywiste, skoro ludzie widzą ich w snach, a nawet niekiedy na jawie, a przecież — jak zakła-
dali — wszelkie wrażenia są absolutnie prawdziwe. Bogowie są jednak materialni i zbudowa-
ni są z atomów, żyją w „międzyświatach” i cieszą się doskonałą szczęśliwością. Nie ingerują
ani w sprawy ludzkie, ani w bieg procesów przyrody, dlatego nie należy ich się lękać, a zabo-
bonem jest, że ludzkie zabiegi mogą zjednać sobie ich przychylność, czy w życiu doczesnym,
czy, tym bardziej, po śmierci. Bogów należy czcić, ale jedynie ze względu na ich doskonałość
i niczym niezmąconą szczęśliwość (por. Lukrecjusz, O rzeczywistości…, VI, 43–95).
17 Według epikurejczyków wystarczają w zupełności przyjemności katestematyczne, pole-
gające na braku cierpienia, przyjemności kinetyczne zaś, wymagające doznawania bodźców,

są niekonieczne. „Przyjemność, którą mamy na myśli, charakteryzuje nieobecność cierpień
fizycznych i brak niepokojów duszy” (Epikur, List do Menoikeusa, [w:] Diogenes Laertios, Ży-
woty…, X, 132).
18 Por. Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 140.
5.2 ATOMY I PRÓŻNIA A ŚWIAT ZJAWISK
Epikur zajmował w epistemologii skrajnie sensualistyczne stanowisko

i sądził, że wrażenia są jedyną podstawą wiedzy o świecie. Twierdził nawet,
że „wszystkie przedstawienia są prawdziwe”19, to znaczy, że wrażenia re-
prezentują obiektywne własności rzeczy.
Jeśli odrzucisz wszelkie wrażenia zmysłowe — pisze Epikur — nie pozostanie ci

nic, do czego mógłbyś się odwołać przy ocenie tych spostrzeżeń, które uznałeś za
fałszywe.20
Atomy i próżnia nie są jednak przedmiotem bezpośredniego doświad-

czenia zmysłowego i w związku z tym można oczywiście postawić pytanie:
na jakiej podstawie Epikur przyjął atomizm? W Liście do Herodota, który jest
streszczeniem całej fizyki Epikura21, znajdujemy na wstępie explicite sfor-
mułowane twierdzenie, że deklarowane bezwzględne zaufanie do zmysłów
nie oznacza bynajmniej, że poznanie o g r a n i c z o n e jest wyłącznie do
przedmiotów zmysłowych.
Trzeba też pilnie baczyć na wrażenia zmysłowe i po prostu na aktualne percepcje

czy to umysłu, czy też któregoś ze zmysłów, a także na aktualnie doznawane
czucia, aby przy ich pomocy móc wnioskować […] o tym, co jest w zawieszeniu
[…] i co jest niejawne.22
Epikur łączy zatem sensualizm ze stanowiskiem realizmu epistemolo-

gicznego i metafizycznego. Dokładna analiza kanoniki Epikura, czyli nauki
o kryterium odróżniania prawdy od fałszu, zdecydowanie wykracza poza
temat niniejszej pracy, dlatego też ograniczymy się do kilku uwag natury
najogólniejszej, które mają istotny związek ze sposobem argumentacji za
istnieniem i własnościami atomów i próżni oraz własnościami układów zło-
żonych z atomów.
Przede wszystkim, w odróżnieniu od Demokryta, który uznawał wiedzę
zmysłową za „ciemną i subiektywną”23, a jakości zmysłowe za „umowne”,
Epikur uznaje barwy, smaki, zapachy itd. za realne własności rzeczy dostęp-
nych percepcji zmysłowej, a zatem świat zjawisk za równie realny dla zmy-
_____________
19 Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 203–205.
20 Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 146–147; por. Lukrecjusz,
O rzeczywistości…, IV, 469–521.
21 Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 29.
23 Por. Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 139.
słów, jak świat atomów i próżni jest realny dla umysłu. Argumentacja Epikura
za istnieniem niepostrzegalnych atomów i próżni opiera się przede wszystkim
na analogii z doświadczeniem zmysłowym. Podstawowymi kryteriami praw-
dziwości rezultatów rozumowania są: 1) poświadczenie, czyli oczywistość
zmysłowa i 2) brak świadectwa przeciwnego.24 Kryteriami fałszywości są
natomiast: 1) brak poświadczenia ze strony zmysłów i 2) świadectwo prze-
ciwne.25 W ten sposób Epikur i Lukrecjusz argumentują za istnieniem niepo-
strzegalnej zmysłowo próżni, opierając je na poświadczonym przez zmysły
zjawisku ruchu.26
Całość jest utworzona z ciał i próżni. […] Istnienie ciał potwierdzają na każdym
kroku wrażenia zmysłowe; na nich musi się też opierać wnioskowanie o rzeczach
niejawnych. Gdyby nie było tego, co nazywamy próżnią, przestrzenią czy naturą
niecielesną, ciała nie miałyby się gdzie ulokować i gdzie poruszać, co — jak prze-
cież widać — czynią.27
Lukrecjusz argumentuje, że wszelkie procesy w przyrodzie polegają na

ruchu, łączeniu i rozłączaniu się atomów, które zachodzą w skali znacznie
mniejszej niż przedmioty dostępne naszej percepcji. Dostrzegamy dopiero
rezultaty tych procesów po odpowiednio długim czasie. „Niewidzialnymi
ciałkami sprawia więc rzeczy natura”.28 Na przykład pierścień noszony na
palcu ściera się stopniowo, „krople z okapu drążą kamień, żelazny ząb płu-
ga ubywa niepostrzeżenie”29, a spiżowym posągom przy bramach „kurczą
się prawice od ciągłego dotykania pozdrawiających przechodniów”.30
Epikur i Lukrecjusz wykorzystują również sposób argumentacji za ist-
nieniem atomów i próżni oparty na kontrfaktycznym okresie warunkowym.
Znajdujemy zatem wielokrotnie twierdzenia, że gdyby ostatecznej rzeczywi-
stości metafizycznej nie stanowiły atomy i próżnia, to świat fenomenalny nie
byłby taki, jakim go postrzegamy. Szczególnie istotne znaczenie ma argu-
mentacja oparta na kontrfaktycznym okresie warunkowym za istnieniem
niecielesnej próżni: gdyby nie było próżni, rzeczy nie mogłyby się poruszać;
gdyby nie było próżni, w ogóle nie byłoby możliwe powstawanie rzeczy, bo
„zewsząd zwarta materia trwałaby w spoczynku”. Niemożliwe byłoby rów-
_____________
24Por. ibidem, I, 203; A. Krokiewicz, Nauka Epikura…, s. 75.
25Por. Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 34; Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 216; Epikur,
List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 51.
27 Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 40; por. Lukrecjusz, O rze-
czywistości…, I, 418–448.
28 Ibidem, I, 265–328.
29 Ibidem.
30 Ibidem.
nież wyjaśnienie poszczególnych zjawisk, takich jak na przykład przenika-

nie wody przez skały, przenikanie dźwięków przez ściany czy różnice cięża-
rów ciał tej samej objętości.31
Same postrzeżenia zmysłowe wyjaśniają Epikur i Lukrecjusz, za Demo-
krytem, w czysto mechanistyczny sposób, jako rezultat oddziaływania na
całkowicie bierne zmysły32 materialnych podobizn rzeczy (είδωλα, simula-
cra)33, które wnikając do narządów zmysłowych, powodują wrażenia. Zbu-
dowane z atomów podobizny przyrównuje Lukrecjusz do niezwykle cie-
niutkich błonek „zdjętych z powierzchni rzeczy”34, które są nieustannie
emitowane przez ciała.35 Oddają one wiernie kształty rzeczy, chociaż w re-
zultacie propagacji w różnych ośrodkach mogą ulegać pewnym deforma-
cjom bądź łączyć się ze sobą w różne układy.36 Absolutna prawdziwość
wiedzy zmysłowej dotyczy zatem bezpośrednio nie samych przedmiotów,
lecz ich podobizn, a rzeczy poznawane są tylko pośrednio przez owe podo-
bizny. Również percepcje umysłu zachodzą za sprawą podobizn, zbyt sub-
telnych, by mogły być postrzegane zmysłami. Lukrecjusz pisze: „o ile wi-
dzenie umysłem jest podobne do widzenia oczyma, o tyle jedno i drugie
musi w podobny sposób dochodzić do skutku”.37 Percepcje umysłu mają
zatem równie mechanistyczny charakter, jak percepcje zmysłowe.38
U Epikura i Lukrecjusza na szczególną uwagę zasługuje wyrażona explici-
te negacja możliwości istnienia jakiegokolwiek innego bytu poza atomami
i próżnią. Lukrecjusz pisze, że
_____________
31 Por. ibidem, I, 329–359.
32 Por. A. Krokiewicz, Nauka Epikura…, s. 69.
34 Lukrecjusz, O rzeczywistości…, IV, 27. Lukrecjusz dopuszcza także samorzutne tworzenie
się wizerunków rzeczy w rezultacie rozmaitych połączeń atomów, czym tłumaczy na przykład
widzenia senne (por. Lukrecjusz, O rzeczywistości…, IV, 751). Na podstawie koncepcji mecha-
nicznego ruchu podobizn Lukrecjusz wyjaśnia także takie zjawiska, jak na przykład tworzenie
się odbicia w zwierciadle (por. Lukrecjusz, O rzeczywistości…, IV, 269–323).
35 Por. Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 48. Przyczyną emito-
wania przez ciała owych podobizn są nieustanne „drgania atomów w głębi ciał stałych”
(Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 50).
36 Deformacje te sprawiają, że na przykład czworoboczne wieże oglądane z dużej odległo-
ści postrzegane są jako okrągłe; woda deformuje podobiznę wiosła i sprawia, że widzimy je
„złamane”. Możliwe jest połączenie się na przykład podobizny konia z podobizną człowieka
i stąd powstaje wrażenie centaura, połączenie innych podobizn tworzy na przykład podobiznę
chimery.
37 Lukrecjusz, O rzeczywistości…, IV, 749–776.
38 Zgodnie z podstawowymi założeniami materializmu atomistycznego również dusza
i umysł są zbudowane z atomów, szczególnie subtelnych, ruchliwych i kulistych. Stanowią je

cztery grupy — atomy stanowiące tchnienie, ciepło, powietrze i czwarty gatunek najmniej-
szych i najgładszych atomów, dla których Epikur i Lukrecjusz nie znajdują odpowiedniej
nazwy.
[…] oprócz ciał i próżni nie można zostawić w liczbie rzeczy żadnej trzeciej
samoistnej natury, ani która by kiedykolwiek podpadła pod nasze zmysły, ani
którą by mógł ktoś rozumowaniem uchwycić.39
Dualizm przestrzeni i materii jest zatem radykalny i wyczerpujący:

istnieją tylko ciała i próżnia — tertium non datur.
Epikur i Lukrecjusz przyjmują tradycyjny dla filozofii atomizmu pogląd
o nieskończoności wszechświata: rozmiary przestrzeni są nieskończone,
nieskończona jest ilość atomów, nieskończona ilość skończonych prze-
strzennie, powstających i ginących światów istnieje w ramach jednego nie-
skończonego przestrzennie i czasowo wszechświata.40 Grecy nie mieli
wątpliwości, że świat (kosmos) jest skończony, kwestie sporne dotyczyły
tego, czy istnieje coś poza nim. „Mundus w języku łacińskim i kosmos
w języku greckim oznaczały skończony, zorganizowany system, ograni-
czony gwiazdami: wszechświat jako całość nazywali greccy autorzy το
Dάν”.41 Atomiści, w opozycji do Arystotelesa i Platona, utrzymywali, że
poza naszym światem istnieją inne światy, a zatem, że wszechświat (το
Dάν) jest nieskończony przestrzennie.
Całość tego wszystkiego nie ma w żadnym kierunku wytyczonych granic, po-

nieważ musiałaby mieć swój ostatek. Widoczne jest dalej, że nic nie może mieć
swego ostatka, jeżeli poza nim nie ma niczego, co by ją ograniczało, tak iżby było
widoczne to, na czym urywa się wątek naszego patrzenia. A ponieważ trzeba
wyznać, że poza całością nie ma niczego, to nie ma ostatka, a więc brak jej końca
i miary. I nie stanowi różnicy, w jakich jej okolicach zająć stanowisko, bo bez
względu na to, jakie kto zajmie miejsce, zawsze ostawia tę samą nieskończoność
wszystkiego na wszystkie strony.42
Lukrecjusz argumentuje, że gdyby przestrzeń była skończona, „to zasób

materii spłynąłby zewsząd swymi nieprzenikliwymi ciężarkami do spodu
i żadna rzecz nie mogłaby dziać się pod sklepieniem nieba”.43 Jeśli jednak
przestrzeń nie ma żadnego spodu, to spadające atomy nie mają się gdzie
zatrzymać.
Podobne rozumowanie uzasadnia tezę o nieskończonej ilości atomów:
gdyby ilość atomów była skończona, a przestrzeń byłaby nieskończona,
_____________
Lukrecjusz, O rzeczywistości…, I, 449–482; por. Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes
39
Laertios, Żywoty…, X, 40.

40 Por. A. Krokiewicz, Hedonizm Epikura, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1961, s. 128.
41 D. J. Furley, Greek Theory…, s. 572.
43 Ibidem, I, 984–1007. Argument ten związany jest z Epikurejską koncepcją ciężaru ato-
mów, który jest przyczyną ich naturalnego ruchu w dół.

wówczas — zdaniem Lukrecjusza — atomy rozproszyłyby się w nieskoń-

czonej przestrzeni i nie mogłyby powstać żadne rzeczy świata fenomenalne-
go. Na rzecz tezy, że ilość atomów oraz rozmiary przestrzeni są nieskończo-
ne, brak jest również przeciwnego świadectwa. Warto jeszcze przytoczyć
eksperyment myślowy Lukrecjusza, który miał dowodzić nieograniczoności
przestrzeni.
Jeśli już zresztą uważać całą istniejącą przestrzeń za ograniczoną, to gdyby ktoś
wybiegł najdalej na jej ostateczne kresy i rzucił lotny pocisk, to jak wolisz, czy
ma on podążyć tam, dokąd został wysłany z potężnym rozmachem, i lecieć
daleko, czy też sądzisz, że coś mu może stanąć na przeszkodzie i stawić opór?
Musisz bowiem przyjąć i wybrać jedno z dwojga. Lecz jedno i drugie wyjście ci
zamyka i wymusza wyznanie, że całość wszystkiego rozciąga się bez końca. Bo
czy jest coś, co mu staje w drodze i przeszkadza, by doszedł tam, dokąd został
wysłany, i utkwił w swym celu, czy leci swobodnie, w obu wypadkach nie
wyleciał z kresu. W ten sposób ścigać cię będę i gdziekolwiek wytkniesz osta-
teczne krańce, zapytam: a cóż będzie z nowym pociskiem? Skończy się na tym,
że koniec nigdzie nie znajdzie ostoi i że możność uciekania będzie przeciągać
ucieczkę w nieskończoność.44
Jeśli wszechświat jest nieskończony w czasie i przestrzeni, to — sądzi

Epikur — nasz świat jest tylko jednym z nieskończenie wielu istniejących
światów.45 „Świat jest pewną określoną częścią sklepienia niebieskiego,
obejmującą gwiazdy, ziemię i wszelkie inne otaczające nas zjawiska; jest
pewnym wycinkiem nieskończoności”.46 Lukrecjusz argumentuje, że gdyby
nasz świat był jedynym istniejącym światem, to z uwagi na nieskończoność
przestrzeni i nieskończoną ilość atomów, byłoby to równie mało prawdopo-
dobne, jakby na wielkim zasianym polu wyrósł tylko jeden kłos. Stosując
metodę analogii, twierdzi, że wszystkie rzeczy istniejące w świecie (np. lu-
dzie, zwierzęta, rośliny) należą zawsze do jakiejś klasy, zawierającej więcej
niż jeden element, podobnie jest zatem w wypadku nieba, Ziemi i Księży-
ca.47 Światy mogą mieć rozmaite kształty i poruszać się w rozmaity sposób48,
niektóre ze światów znajdują się w fazie powstawania, inne w fazie roz-
kwitu, jeszcze inne — rozkładu, analogicznie do procesów właściwych or-
ganizmom żywym. Procesy te zachodzą w sposób całkowicie naturalny
_____________
44 Ibidem, I, 958–983.
45 Por. Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 45. Lukrecjusz pisze:
„wszechcałość jest niezgłębiona […] kruszynę stanowi jedno niebo” (Lukrecjusz, O rzeczywisto-
ści…, VI, 647–679).
46 Epikur, List do Pytoklesa, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 88.
47 Por. D. J. Furley, Greek Theory…, s. 580.
z powodu nieustannej wymiany atomów tworzących światy z atomami po-

ruszającymi się swobodnie w próżni i tworzącymi obszary chaosu. Wizja ta
różni się znacznie od koncepcji Demokryta, według którego poszczególne
światy mogą ulegać dezintegracji jedynie w rezultacie wzajemnych zderzeń.
Według Epikura natomiast procesy tworzenia się i rozprzęgania na atomy
poszczególnych światów nie wymagają takich kosmicznych katastrof, lecz są
naturalnym rezultatem ruchu atomów w próżni. Co więcej, zdaniem Epiku-
ra światy nie mogą zderzać się ze sobą, ponieważ oddzielone są od siebie
obszarami przestrzeni wiecznych międzyświatów (µετακόσµιοα, intermundia),
w których żyją bogowie. Zagłada każdego ze światów jest procesem ko-
niecznym — żaden z nich nie może trwać wiecznie, natomiast proces
powstawania i destrukcji poszczególnych światów trwa wiecznie.
Epikur i Lukrecjusz przyjmują, za Demokrytem, że wszystkie atomy są
niezniszczalne, ponieważ są pełne i nie ma w nich próżni, obecnej w ciałach
złożonych z atomów, dlatego atomy są również niepodzielne, wieczne i ab-
solutnie niezniszczalne.
Owe elementarne składniki są niepodzielne i niezmienne, skoro całość wszech-

rzeczy jest zdolna do trwania po rozpadnięciu się ciał złożonych, a bynajmniej
nie ginie i nie przechodzi w niebyt; a jest tak dlatego, że owe elementarne skład-
niki mają zwartą budowę i wskutek tego czynniki rozkładu nie mają do nich
dostępu. A zatem pierwotne cząstki elementarne muszą być niepodzielnymi
ciałkami fizycznymi.49
Wszelkie zmiany w przyrodzie sprowadzają się do czasowych połączeń

i zmian układów atomów w próżni. Powstawanie i ginięcie w sensie abso-
lutnym jest niemożliwe, a zatem wszechświat jako całość jest niezmienny,
nie powstał i nie może przestać istnieć — wszechświat trwa wiecznie:
[…] z niebytu nic powstać nie może, w przeciwnym razie wszystko mogłoby
powstawać ze wszystkiego bez żadnych zarodków. A gdyby znów to, co znikło,
było unicestwiane, wówczas od dawna już wszystkie rzeczy przestałyby istnieć,
gdyż nie byłoby tego, w co by się mogły przekształcić. Świat był zawsze taki, jaki
jest teraz, i taki na zawsze pozostanie. W cóż zaiste mógłby się przekształcić? Nie
istnieje wszakże poza całością żaden czynnik, który mógłby przeniknąć do środ-
ka świata i wywołać w nim zmianę.50
Teza o wieczności i absolutnej niezmienności atomów jest ściśle związana

z poglądem, że cechy jakościowe, takie jak barwy, smaki, zapachy, nie mogą
_____________
50 Ibidem, X, 39.
przysługiwać elementarnym składnikom materii, ponieważ wykluczałoby to

ich absolutną niezmienność.
Należy również uznać, że atomy nie posiadają żadnej jakości rzeczy zmysłowych
prócz kształtu, ciężaru, wielkości i tego, co z konieczności wiąże się z kształtem.
Albowiem wszelka jakość zmienia się, podczas gdy atomy nie podlegają żadnym
zmianom, a przy rozpadzie rzeczy złożonych musi pozostawać coś trwałego
i niezmiennego, dzięki czemu zmiany nie doprowadzają do unicestwienia ani też
nie powstają z niczego, lecz w wielu ciałach dochodzą do skutku dzięki przegru-
powaniu atomów, a w niektórych przez dodanie i odjęcie. Wynika więc z tego
nieuchronnie, że elementy, które się przegrupowują, są niezniszczalne i z natury
swej niezmienne, a ponadto każdy posiada właściwe sobie masę i kształt, abso-
lutnie niezmienne.51
W poglądach na własności ciał złożonych między atomizmem Epikura

a Demokryta zachodzą istotne różnice. Epikur utrzymywał, że ciało złożone
z atomów jest pewną całością, czymś więcej niż tylko agregatem atomów —
powstaje nowy obiekt obdarzony nowymi własnościami. Żaden atom nie
ma oczywiście barwy, smaku czy zapachu, ale jakości zmysłowe nie są, jak
twierdził Demokryt, umowne (tzn. subiektywne), nie istnieją też niezależnie,
jak sądził Platon, ale są własnościami układów złożonych z atomów. Jakości
są „rzeczywiste dla zmysłów, w równym stopniu jak atomy są rzeczywiste
dla myśli”.52 Pogląd taki jest naturalny w świetle tezy o całkowitej wiary-
godności poznania zmysłowego — własności te znamy z doświadczenia
zmysłowego, a zatem są one realne, ale jedynie w tym sensie, że przysługują
pewnym ciałom makroskopowym i nie mogą istnieć niezależnie od materii.
Na przykład ciała widzialne zawsze mają określoną barwę i barwa jest real-
ną własnością ciała widzialnego właśnie j a k o widzialnego.
Wszystkie właściwości rzeczy dzielą się na cechy stałe (przynależności,
coniuncta)53 atomów i próżni oraz cechy przypadkowe54 (wydarzenia, even-
ta).55 Cechy stałe to takie, których nie da się (oczywiście w myśli) oddzielić
od ciał, w których występują bez zniszczenia ich struktury fizycznej.
Z próżnią nierozerwalnie związana jest negatywna własność niedotykalno-
ści — gdyby w myśli pozbawić próżnię tej własności, to przestałaby być
próżnią, a stałaby się materią. Z atomami nierozerwalnie związane są:
_____________
51 Ibidem, X, 54.
52 C. Bailey, The Greek Atomists…, s. 293.
55 Lukrecjusz, O rzeczywistości…, I, 449–482; por. J. Korpanty, Lukrecjusz. Rzymski apostoł
epikureizmu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991, s. 67;
K. Leśniak, Lukrecjusz, s. 153.
kształt, wielkość i ciężar — pomyśleć sobie atom bez jednej z tych własności,
znaczyłoby zaprzeczyć jego materialności. Każde ciało zbudowane z ato-
mów ma oczywiście kształt, wielkość i ciężar, ale uzyskuje również nowe
cechy. Na przykład ogień musi być gorący, a woda ciekła i nie można sobie
pomyśleć ognia, który nie byłby gorący, i wody, która nie byłaby ciekła, bez
zmiany struktury fizycznej tych rzeczy. Jeżeli na przykład woda zamarznie
i nie jest już cieczą, to staje się lodem — uzyskuje nowe własności, ponieważ
zmienia się budowa fizyczna ciała.56
Przynależne — pisze Lukrecjusz — jest to, „co bez zgubnego zerwania
nie da się nigdzie ani odłączyć, ani oddzielić. Tak przynależny jest ciężar do
głazów, gorąco do ogni, a ciekłość do wody, tykanie do wszystkich ciałek,
a nietykanie do próżni. Natomiast niewolę, ubóstwo, dostatek, wolność,
wojnę, pokój oraz resztę tych rzeczy, za których przybyciem natura zostaje
nietknięta, zwiemy naszym obyczajem, jak każe słuszność wydarzeniami”.57
„Wydarzenia” (akcydensy) przysługują jedynie okazjonalnie rzeczom, obec-
ność lub nieobecność cech przypadkowych nie zmienia struktury atomowej
rzeczy. Epikur pojmuje je szeroko — jako własności wtórne, stany rzeczy
i zdarzenia. Dla atomu akcydensem jest to, że znajduje się w takim a takim
miejscu próżni i tworzy z innymi atomami taki a taki układ; dla próżni ak-
cydensem jest, że pewien atom porusza się w niej w pewnym kierunku.
Czas, w przeciwieństwie do przestrzeni, nie może istnieć niezależnie od
rzeczy, jest związany nie tyle bezpośrednio z rzeczami, jak na przykład
ciężar, ile z własnościami rzeczy. Lukrecjusz określał czas jako własność
własności.
Czas przez się również nie istnieje, lecz tylko po rzeczach zmysł dochodzi, co się
odbyło w przeszłości, jaka rzecz potem nastaje i wreszcie, co dalej nastąpi. I wy-
znać należy, że nikt nie odczuwa samoistnego czasu poza ruchem rzeczy i ich
spokojnym wypoczynkiem.58
5.3 MINIMAE PARTES
Zagadnienie wielkości i kształtów atomów było zawsze istotnym pro-

blem w historii atomizmu. Oczywiście w koncepcjach starożytnych rozwa-
żania te miały charakter czysto spekulatywny. W argumentacji Leukipposa
i Demokryta zaznacza się niewątpliwy wpływ ontologii eleatów, natomiast
u Epikura argumentacja na rzecz poglądów dotyczących wielkości i kształ-
_____________
58 Ibidem.
tów atomów formułowana jest na podstawie analogii z doświadczeniem

zmysłowym.
Leukippos przyjmował, że wszystkie atomy są znacznie mniejsze niż
ciała dostępne naszej percepcji, Demokryt natomiast twierdził (prawdopo-
dobnie), że mogą istnieć atomy dowolnych rozmiarów. Obydwaj myśliciele
uznawali jednak atomy za byty zarówno fizycznie, jak i teoretycznie niepo-
dzielne oraz zakładali nieskończoną różnorodność kształtów atomów. Po-
gląd Epikura w tej kwestii zawiera istotne modyfikacje wcześniejszych kon-
cepcji. Po pierwsze, twierdzi on, że atomy, chociaż są obiektami fizycznie
niepodzielnymi, to jednak są podzielne teoretycznie, to znaczy, że w myśli
w samych atomach możemy rozróżnić absolutnie najmniejsze jednostki
materii.59 Po wtóre, przyjmuje, że wprawdzie ilość atomów określonego
kształtu jest nieskończona, to jednak liczba kształtów atomów, choć niewy-
obrażalnie wielka, jest skończona. W związku z tym również rozpiętość
rozmiarów atomów ma pewne granice.
Górną granicę wielkości atomów stanowi widzialność — wszystkie ato-
my są tak małe, że są niedostępne bezpośredniemu poznaniu zmysłowemu.
Gdyby bowiem nie istniała górna granica wielkości atomów, należałoby
przyjąć, że mogą istnieć atomy postrzegalne gołym okiem, a to jest niezgod-
ne z doświadczeniem zmysłowym.
Nie można jednak mniemać, że atomy mogą posiadać każdą dowolną wielkość,
jeśli tylko nie chce się popaść w sprzeczność ze zjawiskami; trzeba koniecznie
uznać rozmaitość stopni ich wielkości. Przyjąwszy ten pogląd, lepiej można wy-
jaśnić powstawanie afektów i postrzeżeń zmysłowych. Przypisywanie atomom
wszelkich możliwych wielkości nie jest bynajmniej potrzebne do powstawania
różnic jakościowych; wówczas bowiem musiałyby istnieć atomy dostrzegalne
gołym okiem; nigdy jednak atom nie był widoczny, a nawet trudno sobie wy-
obrazić, jak by to mogło nastąpić.60
Musi jednak istnieć dolna granica wielkości atomów, ponieważ w prze-

ciwnym wypadku materia byłaby podzielna w nieskończoność, co prowa-
dziłoby do omawianego wcześniej paradoksu sformułowanego przez ele-
atów. Argumentację za tezą, że muszą istnieć absolutnie najmniejsze cząstki
materii, opiera Epikur na analogii z doświadczeniem zmysłowym. Jeżeli
weźmiemy pod uwagę jakąkolwiek rzecz, to możemy rozróżnić w niej coraz
to mniejsze cząstki, ale ostatecznie dojdziemy do pewnego punktu, który
stanowi granicę percepcji zmysłowej. Najmniejsze cząstki, które mogą być
_____________
60 Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 55–56; por. Lukrecjusz,
O rzeczywistości…, II, 478–521.
jeszcze dostępne percepcji zmysłowej (έλάχιστον)61, nie są oczywiście punk-

tami matematycznymi i w myśli możemy je dzielić w nieskończoność.
Epikur jednak, w przeciwieństwie do Demokryta, całkowicie ufał doświad-
czeniu zmysłowemu i argumentował, że gdybyśmy opuścili teren doświad-
czenia zmysłowego i w dociekaniu „rzeczy niejawnych” polegali wyłącznie
na rozumowaniu, wówczas musielibyśmy przyjąć nieskończoną podzielność
materii. Jednak, zdaniem Epikura, podobnie jak w świecie zmysłów są naj-
mniejsze elementy dostępne percepcji, tak również w rzeczywistości niedo-
stępnej bezpośrednio poznaniu zmysłowemu muszą istnieć najmniejsze
jednostki, dające się, przynajmniej teoretycznie, rozróżnić. W tym sensie
struktura świata zmysłowego odpowiada strukturze świata atomów:
w świecie zmysłów w postrzegalnych ciałach możemy rozróżnić najmniejsze
jednostki dostępne percepcji, w świecie myśli — atomy zbudowane z abso-
lutnie najmniejszych części.62
Należy też przyjąć, że minimalna cząstka składowa atomu jest podobna do mi-
nimalnej cząstki percepcyjnej.63
Atomy są zatem, według Epikura, fizycznie niepodzielnymi, ale nie naj-

mniejszymi cząstkami materii. Każdy atom składa się z określonej liczby
najmniejszych cząstek — minimae partes, które w poszczególnych atomach
można wyodrębnić jedynie myślowo, ale nie istnieją one jako odrębne real-
ności fizyczne.
Wszakże w oparciu o analogię do przedmiotów zmysłowych twierdziliśmy, od-

rzuciwszy wielkie rozmiary, że atom posiada wielkość minimalną. Trzeba po-
nadto uznać minimalne cząstki niezespolone za granicę długości i za takie, które
z siebie jako pierwszych dostarczają miary dla większych i mniejszych wielkości,
w rozumowym dociekaniu cząstek niepostrzegalnych.64
Lukrecjusz pisze, że
[…] podobne cząstki wypełniają […] gęstym szeregiem naturę ciałka, nie mogąc
zaś istnieć same przez się, muszą tkwić tam, skąd żadnym sposobem nie można
ich wyrwać. Więc zarodki rzeczy są jednolite i nieprzenikliwe. Zawierają się
w sobie szczelnie spojone nader drobnymi cząstkami. Nie powstały zaś z ich rze-
szy drogą skupienia, lecz moc ich polega raczej na ich odwiecznej jednolitości,
_____________
61 Por. ibidem, X, 58.
64 Ibidem, X, 59.
z której natura, zachowująca ziarna rzeczy, nie dozwala już niczego ni uszczknąć,
ni umniejszyć.65
Różna liczba minimae partes wchodząca w skład atomu danego rodzaju

tłumaczy zróżnicowanie wielkości i kształtów atomów potrzebne, zdaniem
Epikura, do wyjaśnienia zjawisk. Koncepcję tę można zilustrować następują-
co.66 Załóżmy, że kwadrat reprezentuje Epikurejską najmniejszą cząstkę.
Jeżeli rozważania ograniczymy do płaszczyzny, wówczas „atom” zbudowa-
ny z trzech takich cząstek może mieć dwa następujące kształty:
W wypadku „atomu” złożonego z czterech najmniejszych cząstek otrzymu-

jemy pięć możliwych kształtów:
Oczywiście w przypadku trójwymiarowym liczba kombinacji minimae partes

jest znacznie większa, zatem atomy mogą mieć bardzo zróżnicowane
kształty. Zdaniem Epikura liczba kształtów atomów, choć niewyobrażalnie
wielka, jest jednak skończona. Skończona jest zatem również rozpiętość
wielkości atomów.67
Jak podkreśla David J. Furley68, na Epikurejską koncepcję minimae partes
niewątpliwy wpływ miała krytyka atomizmu przeprowadzona przez
Arystotelesa. Utrzymywał on, że ciało, które nie ma części (jak atom)
w ogóle nie może się poruszać. Argument Arystotelesa jest następujący:
Załóżmy mianowicie, że rzecz bez części zmienia się, przechodząc ze stanu AB

do BΓ — bądź z jednej wielkości w inną, bądź z jednego kształtu w inny, bądź
wreszcie z jednego stanu w przeciwny — i niechaj ∆ będzie pierwszą chwilą,
w której zachodzi zmiana. Wobec tego w czasie, w którym się dokonuje zmiana,
owa rzecz musi być albo w AB, albo w BΓ, albo częściowo w A, częściowo w B;
bo tak, jak widzieliśmy, można zgodnie z prawdą powiedzieć to o wszystkim, co
się zmienia. Ale przecież nie może być częściowo w tym, a częściowo w tamtym,
bo musiałoby być podzielne. Nie może też być w BΓ, gdyż to by znaczyło, że pro-
ces zmiany został już zakończony, a zakłada się, że zmiana się dokonuje. Pozo-
_____________
staje zatem, że w czasie zmiany [rzecz] znajdowała się w AB. Jeżeli tak, to spo-
czywała; bo jak widzieliśmy, znajdować się w tym samym stanie przez pewien
czas, to tyle, co spoczywać. Tak więc jest niemożliwe, by to, co nie ma części, mo-
gło się poruszać lub zmieniać w jakikolwiek sposób. Pod jednym tylko warun-
kiem ruch tego, co nie ma części, byłby możliwy, pod tym mianowicie, że czas
składałby się z szeregu „teraz”.69
Arystoteles twierdzi zatem, że gdyby istniały wielkości niepodzielne, to

musiałyby istnieć niepodzielne jednostki czasu i przestrzeni, a ruch miałby
charakter nieciągły. Wówczas wszystkie atomy musiałyby poruszać się
z jednakową prędkością. Epikur akceptuje te konkluzje (odrzucane przez
Arystotelesa): minima są nie tylko najmniejszymi cząstkami składowymi
atomów, ale stanowią j e d n o s t k ę m i a r y w o g ó l e: istnieją zatem mi-
nimalne odległości przestrzenne oraz minimalne odcinki czasu.70 „Epikur —
pisze Krokiewicz — nie uznawał «nieskończenie małych» punktów mate-
matycznych, lecz tylko minimalne cząstki atomu, minimalne cząstki jego
wiecznej drogi i minimalne cząstki czasu, związanego z niezmiennym ryt-
mem atomicznego ruchu. Zwalczał w ogóle rzekomą rzeczywistość wszel-
kich fikcji geometrycznych”.71 W Liście do Herodota Epikur wyraża niezmier-
nie istotną dla naszych rozważań myśl:
Natomiast nasz domysł, że również odstępy czasowe tylko myślowo uchwytne

zawierają w sobie ciągłość ruchu, nie jest słuszny w tego rodzaju wypadkach;
albowiem to tylko można uznać za prawdziwe, co jest rzeczywiście widziane
albo bezpośrednio myślą objęte.72
Jeżeli przestrzeń jest dyskretna, to wszystkie minima przestrzeni muszą

być oczywiście jednakowych rozmiarów. Wówczas albo wszystkie atomy
musiałyby być równej wielkości, albo pewne atomy musiałyby zajmować
więcej niż jedną jednostkę objętości przestrzennej. Epikur wybrał drugą
ewentualność, ponieważ sądził, że pogląd przeciwny nie daje się pogodzić
z nieprzebraną różnorodnością świata zjawisk.73 Podkreślić należy, że cho-
ciaż atomy złożone są z minimae partes o wielkościach równych najmniej-
szym jednostkom przestrzeni, to jednak atomy są fizycznie niepodzielne.
Możemy zatem powiedzieć, że w atomizmie Epikura i Lukrecjusza
w s z e l k i e obiekty fizyczne i ich własności (materia, czas, przestrzeń,
_____________
69 Arystoteles, Fizyka, VI, 240 b.
70 Por. A. Krokiewicz, Hedonizm Epikura…, s. 139.
71 A. Krokiewicz, Nauka Epikura…, s. 216.
ruch) mają charakter dyskretny czy też, używając języka fizyki współcze-
snej — skwantowany.
5.4 CIĘŻAR JAKO ATRYBUT ATOMÓW
Ciężar jest, oprócz kształtu i wielkości, trzecią podstawową cechą atomów

i jest jednocześnie przyczyną ich naturalnego ruchu w dół. Modyfikacje De-
mokrytejskiej teorii ruchu atomów dokonane przez Epikura — przypisanie
atomom naturalnego ruchu w dół oraz wprowadzenie przypadkowych od-
chyleń atomów od trajektorii pionowych — uzyskują uzasadnienie, gdy po-
traktować je jako odpowiedź na krytykę atomizmu przeprowadzoną przez
Arystotelesa74, który zarzucał Leukipposowi i Demokrytowi, że nie wyjaśnili
przyczyny ruchu atomów.75 Arystoteles wprowadził rozróżnienie na ruch
naturalny i wymuszony oraz utrzymywał, że ruch naturalny polega na dąże-
niu ciał do ich naturalnych miejsc: w dół (do środka kulistego świata) — dla
ciał ciężkich i do góry (na kraniec świata podksiężycowego) — dla ciał lek-
kich. Według Demokryta atomy poruszają się w nieskończonej próżni, ale
w próżni nie ma ani żadnego środka, ani krańca, a, zdaniem Arystotelesa, „co
nie ma ani środka, ani krańca i w czym nie można oznaczyć strony górnej
i dolnej, [w tym] nie ma dla ciał miejsca, do którego dążyłyby w swoim ruchu;
a w braku miejsca nie będzie także ruchu, bo każdy ruch musi być albo natu-
ralny, albo przeciwny naturze, lecz ruchy te są zdeterminowane miejscami
własnymi i obcymi”.76 Ponieważ ruch wymuszony jest przeciwieństwem ru-
chu naturalnego i zakłada ruch naturalny, to jeżeli atomom nie przysługuje
ruch naturalny, to w ogóle żaden ruch nie byłby możliwy.77
W odpowiedzi na krytykę Arystotelesa Epikur, przyjmując jego rozróż-
nienie na ruch naturalny i wymuszony, uznał ciężar za „uniwersalny atry-
but materii”78 i jednocześnie za przyczynę naturalnego ruchu atomów w dół.
Idea nieskończonego wszechświata implikuje jednak odrzucenie Arystotele-
sowskiej koncepcji naturalnego miejsca, zatem i rozumienia ruchu jako dą-
żenia ciał do środka albo na zewnątrz skończonego, kulistego świata, w któ-
rym pojęcia „góra” i „dół” mają sens absolutny, czyli taki, że można mówić
o miejscu „najniższym” albo „najwyższym”.79 „Góra” i „dół” są zatem
_____________
74 Por. T. O’Kneefe, Does Epicurus…, s. 315; J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 96.
75 Por. Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b.
76 Arystoteles, O niebie, I, 276 a.
77 Por. Arystoteles, Fizyka, IV, 215 a.
78 M. Jammer, Concept of Mass…, s. 26.
79 Por. D. Konstan, Epicurus on „Up” and „Down” (Leter to Herodotus 60), „Phronesis” 1972,
nr 17, s. 270.
w fizyce Epikura rozumiane jako dwa przeciwne kierunki ciągnące się

w nieskończoność.
Nie można w żadnym wypadku przypisywać nieskończoności kierunków „do

góry” i „w dół” w sensie absolutnym. Wiemy zaiste, że gdyby było możliwe
z miejsca, w którym stoimy, wznieść się w kierunku głowy w nieskończoność al-
bo gdybyśmy pomyśleli sobie nieskończoność w kierunku „w dół”, nigdy by się
nam nie ukazał punkt krańcowy; „do góry” i „w dół” byłoby tym samym w sto-
sunku do tego miejsca. […] Należy wobec tego przyjąć jeden kierunek ruchu
pomyślany w nieskończoność do góry i jeden pomyślany w nieskończoność
w dół, chociażby ciało wznoszące się do góry tysiące razy dotykało stóp tych, co
mieszkają nad nami, albo ciało, które spada w dół, dotykało tysiące razy głów
tych, którzy znajdują się pod nami. Albowiem ogół ruchu jest przecież pojmowa-
ny jako przebiegający w dwu przeciwnych kierunkach w nieskończoność.80
Chociaż w nieskończonym wszechświecie nie ma miejsca „najwyższego”

ani „najniższego”, to jednak „Epikur nie sądził, że kierunki «góra» i «dół» są
konwencjonalne, ale uważał, że są naturalne”.81 Atomy mają naturalną ten-
dencję do poruszania się w pewnym kierunku, który z definicji określamy
jako „dół”, a przyczyną tego ruchu jest wewnętrzna własność samych ato-
mów — ciężar. Lukrecjusz podkreśla, że „żadna rzecz cielesna nie może
o własnej mocy dźwigać się w górę i w górę podążać […] w dół pędzą
wszystkie ciężary”.82 Obserwujemy wprawdzie niekiedy, że ciała poruszają
się do góry — Lukrecjusz podaje przykład zjawiska wypływania belek
z głębiny na powierzchnię wody — ale podkreśla on, że nie jest to ruch na-
turalny i pisze: „nie wątpimy, myślę, zgoła, że one, ile w ich mocy, pędziły-
by wszystkie w dół przez pustą próżnię”.83 W odróżnieniu zatem od
Arystotelesa, który sądził, że pewnym ciałom przysługuje ciężar, innym
natomiast —lekkość i zarówno ruch ciał ciężkich w dół, jak i ruch ciał lek-
kich do góry są ruchami naturalnymi, w fizyce Epikura wszystkim ciałom
(zarówno atomom jak i układom złożonym z atomów), przysługuje ciężar,
a zatem przyjmuje się tylko jeden ruch naturalny — w dół, a wszelki ruch do
góry jest ruchem wymuszonym.
Potraktowanie kierunku „w dół” jako kierunku naturalnego wynika nie-
wątpliwie z charakterystycznego dla Epikura całkowitego zaufania do zmy-
słów. Pogląd ten jest jednak niewątpliwie słabym punktem Epikurejskiej fizy-
ki. Ponieważ nieskończona próżnia rozciąga się bez granic, to nie można
przypisać pustej przestrzeni wyróżnionych kierunków „góra” i „dół” bez
_____________
81 D. Konstan, Epicurus…, s. 277.
82 Lukrecjusz, O rzeczywistości…, II, 184–215.
83 Ibidem.
relatywizacji do jakiegoś ciała odniesienia. Naturalnym ciałem odniesienia

wydaje się powierzchnia ziemi — kierunek „w dół” to kierunek wyobrażony
w postaci prostej skierowanej od naszych głów do stóp, kierunek „do góry” to
kierunek reprezentowany przez prostą skierowaną przeciwnie. Ale Epikur
uniwersalizuje bezpośrednie doświadczenie zmysłowe i kierunki „góra”
i „dół” uznaje za naturalne kierunki w całym nieskończonym wszechświecie.
W tym sensie możemy powiedzieć, za Maxem Jammerem, że przestrzeń
w rozumieniu Epikura jest jednorodna, ale nie jest izotropowa.84 Pogląd ten
odpowiadał, co prawda, potocznemu doświadczeniu i mógł się wydawać
dobrze potwierdzony przez zmysłową oczywistość, którą Epikur uznawał za
podstawowe kryterium prawdy, lecz wydaje się mniej śmiały i mniej konse-
kwentny niż koncepcja Demokryta jednorodnej i izotropowej przestrzeni.
Można go uznać nawet za relikt myślenia antropocentrycznego.85
Atomy poruszają w próżni wszystkie z jednakową prędkością — jak pisał
Epikur — „z szybkością myśli”.86 Prędkość owego odwiecznego „spadania”
nie zależy od ciężarów atomów, ponieważ próżnia nie stawia atomom żad-
nego oporu.
Atomy muszą posiadać jednakową szybkość, jeśli tylko w swym ruchu poprzez
pustą przestrzeń nie natrafiają na żadną przeszkodę. Bo ani ciężkie nie poruszają
się szybciej niż małe i lżejsze, dopóty przynajmniej, dopóki im nic nie przeszka-
dza, ani też małe nie wyprzedzają wielkich, jeśli tylko mają dogodne przejście
i gdy im również nic nie stanie na przeszkodzie.87
Pogląd, że w próżni wszystkie atomy poruszają się z jednakową prędko-

ścią związany jest z dyskretnym charakterem przestrzeni i czasu. Ruch ato-
mów ma charakter nieciągły — w każdej minimalnej jednostce czasu nastę-
puje zmiana miejsca zajmowanego przez atom o jedno minimum odległości
przestrzennej i w żadnych dwóch kolejnych chwilach czasu żaden atom nie
znajduje się w tym samym miejscu przestrzeni. Ściśle rzecz biorąc, w Epiku-
rejskim opisie ruchu atomów nie należałoby mówić, że „atom się porusza”,
co sugeruje ciągłą zmianę, ale że „atom poruszył się”. W taki sam sposób
przebiega ruch atomów w ciałach złożonych — w ciałach tych nigdy atomy
nie spoczywają i również poruszają się z takimi samymi (co do wartości)
prędkościami. Oczywiste jest jednak, że ciała makroskopowe poruszają się
z różnymi prędkościami i fakt ten wymaga wyjaśnienia. Zróżnicowanie
prędkości ciał postrzegalnych wyjaśniał Epikur w ten sposób, że chociaż
_____________
85 Por. G. Reale, Historia filozofii…, t. 3, s. 220.
87 Ibidem; por. Lukrecjusz, O rzeczywistości…, II, 225–250.
w ciele złożonym również wszystkie atomy poruszają się z jednakowymi

(maksymalnymi) prędkościami, to jednak nie wszystkie poruszają się w tym
samym kierunku, ponadto zderzają się ze sobą i postrzegany przez nas ruch
ciał stanowi wypadkową ruchu atomów w bardzo długim (w porównaniu
z niepodzielnym minimum) przedziale czasu, który nasze zmysły ujmują
jako ciągły.88
Pogląd ten można zilustrować następująco.89 Załóżmy, że najmniejszy od-
cinek czasu, w którym można byłoby dostrzec zmianę, składa się na przykład
z 10 niepodzielnych jednostek czasu. Jeżeli jeden atom poruszy się w tym
czasie o 4 jednostki przestrzeni do góry i 6 w dół, to w rezultacie poruszy się
o 2 jednostki przestrzeni w dół w czasie 10 jednostek. Atom, który w czasie 10
jednostek poruszyłby się o 3 jednostki przestrzeni do góry i 7 w dół, poruszy-
łby się o 4 jednostki przestrzeni w dół w ciągu 10 jednostek czasu. W rozpa-
trywanym czasie 10 jednostek różnica między końcowym i początkowym
położeniem tych atomów wynosi 2 niepodzielne minima przestrzeni, co wyja-
śnia różnice prędkości atomów w odcinkach czasu znacznie dłuższych niż
minimalne jednostki, chociaż każdy atom porusza się w każdej niepodzielnej
jednostce czasu tylko o jedną niepodzielną jednostkę przestrzeni.
Epikur sformułował ponadto twierdzenie, że w próżni prędkość spadku
nie zależy od ciężaru. W związku z tym podkreślić trzeba jednak, że samo
pojęcie ciężaru w fizyce Epikura w istotny sposób różni się od pojęcia cięża-
ru w rozumieniu współczesnej fizyki. Przez ciężar ciała na powierzchni
Ziemi rozumiemy obecnie wypadkową dwóch sił — przyciągania ziemskie-
go i siły odśrodkowej wywołanej obrotem Ziemi. Z uwagi na spłaszczony na
biegunach kształt Ziemi, zmniejszanie się wartości siły przyciągania grawi-
tacyjnego wraz ze wzrostem odległości od środka Ziemi, zależność wartości
siły odśrodkowej od odległości od osi obrotu czy wreszcie lokalne zmiany
pola grawitacyjnego wywołane przez masywy górskie, Słońce i Księżyc,
ciężar w rozumieniu współczesnej fizyki jest względny — zależy od położe-
nia geograficznego i wysokości nad poziomem morza. Możemy oczywiście
mówić o ciężarze ciał na powierzchni Księżyca czy innych ciał niebieskich
i wówczas na ogół ciężar danego ciała różni się od jego wartości na po-
wierzchni Ziemi.90 Na przykład w swobodnie spadającym układzie odnie-
sienia (np. w spadającej windzie albo na statku kosmicznym orbitującym
wokół Ziemi) panuje stan nieważkości i ciała pozbawione są ciężaru.91
_____________
89 Por. D. J. Furley, Two Studies…, s. 124–125.
90 Na przykład na Księżycu ciężar ciała wynosi 0,167 jego wartości na powierzchni Ziemi,
czyli jest około 6 razy mniejszy.

91 Zgodnie z Einsteinowską zasadą równoważności, stanowiącą podstawę ogólnej teorii
względności, przyspieszenie układu odniesienia jest lokalnie (tzn. w małych obszarach czaso-
Zupełnie inaczej rzecz się przedstawia w fizyce Epikura — ciężar jest tu

a b s o l u t n ą własnością ciał (zarówno prostych, jak i złożonych) i nie pod-
lega żadnej relatywizacji. Lukrecjusz pisze:
Ani też nie ma żadnego miejsca, gdzie ciałka mogłyby przybyć, stracić swą siłę
ciężaru i zawisnąć w próżni.92
Pogląd o stałej prędkości ruchu atomów w próżni jest o tyle trafny, że

w próżni istotnie prędkość spadku ciał w polu grawitacyjnym nie zależy od
ciężaru. Jeżeli jednak rozważamy ruch blisko powierzchni ziemi (wówczas
ciężar ciał można uznać w przybliżeniu za stały, chociaż podkreślić jeszcze
raz trzeba, że „ciężar” w rozumieniu Epikura nie pokrywa się ze znacze-
niem tego terminu w fizyce współczesnej), to stała będzie nie prędkość
ruchu, ale przyspieszenie. Jeżeli zaś rozważamy ruch ciał w przestrzeni po-
zbawionej pól grawitacyjnych, to prędkość ruchu ciał jest stała wtedy, gdy
na ciało nie działa żadna wypadkowa siła, ale prędkość ciała nie ma żadne-
go związku z jego ciężarem, lecz zależy od układu odniesienia. Według
Epikura natomiast wszystkie atomy poruszają się z jednakowymi co do
wartości prędkościami.
5.5 TEORIA PARENKLIZY
Najpoważniejsza modyfikacja atomistyki Demokryta dokonana przez

Epikura polegała na wprowadzeniu koncepcji niezdeterminowanych od-
chyleń atomów od ich wiecznego spadania po torach pionowych. Wpraw-
dzie nie występuje ona expilicite w zachowanych tekstach, to jednak na jej
istnienie u Epikura jednoznacznie wskazują świadectwa pośrednie oraz po-
emat Lukrecjusza. Ponieważ epikurejczycy nie wnosili żadnych nowych
elementów do nauki Mistrza, jest niemal pewne, że koncepcja ta jest autor-
stwa samego Epikura.93
_____________
przestrzennych) równoważne występowaniu odpowiedniego pola grawitacyjnego. Jeżeli
rozważymy windę w przestrzeni kosmicznej i założymy, że porusza się ona w kierunku sufitu
(„do góry”) z przyspieszeniem dokładnie równym przyspieszeniu ziemskiemu g, to ciała będą
podlegać przyspieszeniu g skierowanemu w dół — wszystkie zjawiska fizyczne będą zacho-
dziły dokładnie tak samo, jak gdyby winda spoczywała na powierzchni ziemi. Jeżeli zaś „win-
da Einsteina” spada swobodnie w polu grawitacyjnym ziemskim, to ciężar ciał w układzie
odniesienia związanym z windą wynosi zero i stan taki jest fizycznie nieodróżnialny od stanu,
w którym winda porusza się ze stałą prędkością w przestrzeni kosmicznej z dala od źródeł pól
grawitacyjnych.
93 Por. T. O’Kneefe, Does Epicurus…, s. 313.
W De rerum natura Lukrecjusz podaje dwa powody, dla których wpro-

wadzone zostają spontaniczne odchylenia atomów od ich wiecznego spada-
nia po torach pionowych94: 1) fizykalny — wyjaśnienie możliwości zderzeń
atomów, a w konsekwencji powstania ciał makroskopowych; 2) etyczny —
obalenie tezy dawniejszych atomistów, że postępowanie człowieka jest cał-
kowicie zdeterminowane przez mechaniczną konieczność.
Z punktu widzenia Epikurejskiej fizyki problem polega na tym, że gdyby
wszystkie atomy „pędziły pionowo w dół przez próżnię”, to z uwagi na
niezależność prędkości ruchu atomów od ich ciężarów wszystkie atomy
poruszałyby się z jednakowymi prędkościami równolegle do siebie i żaden
atom nie mógłby zderzyć się z żadnym innym. Jeżeli jednak połączenia ato-
mów w układy złożone mogą powstawać jedynie w rezultacie ich zderzeń,
to w jaki sposób powstały ciała makroskopowe, których istnienie jest prze-
cież oczywiste?
W celu rozwiązania tego problemu, obok wiecznego spadania atomów
spowodowanego ich ciężarem, wyróżnił Epikur drugi rodzaj ich naturalne-
go ruchu, który nazwał p a r e n k l i z ą (gr. Dαρέγκλισις — odchylenie, łac.
clinamen). Jak rzecz ujmuje Lukrecjusz, w „nieokreślonym czasie i w nie-
określonych miejscach”95 atomy odchylają się od torów pionowych, co
sprawia, że mogą się zderzać ze sobą. W rezultacie zderzenia niektóre atomy
odskakują daleko od siebie — w ten sposób powstaje na przykład „rzadkie
powietrze i światło słoneczne”, inne natomiast łączą się ze sobą, dając w ten
sposób początek ciałom stałym. W De rerum natura znajdujemy następujący
opis parenklizy:
Pragniemy, abyś przy tych rzeczach i to jeszcze poznał, że ciałka, pędząc piono-
wo w dół przez próżnię na mocy własnych ciężarów, w zgoła nieokreślonym
czasie i w nieokreślonych miejscach nieco zbaczają w przestrzeni, tylko tyle, ile
mógłbyś nazwać zmienionym drgnięciem. Bo gdyby nie miały zwyczaju odchy-
lania się, to wszystkie spadałyby w dół, jak krople deszczu, przez przepastną
próżnię. I nie byłoby powstało zderzenie, ni cios nie byłby się zrodził pośród za-
czątków. Tak nic byłaby nigdy natura nie zrodziła.96
Ponieważ spadający atom może w dowolnej chwili i w dowolnym miej-

scu zmienić kierunek swojego ruchu, to Epikur odrzucił pogląd Demokryta,
że „wszystko dzieje się z konieczności” i wprowadził absolutny przypadek
(τύχη) w opisie ruchu indywidualnych atomów.
_____________
94 Por. Lukrecjusz, O rzeczywistości…, II, 216–224; II, 251–293.
96 Ibidem.
Zauważmy przede wszystkim, że parenkliza nie jest zdarzeniem, które

zapoczątkowało w czasie proces zderzania się atomów.97 Gdyby przyjąć
taką interpretację, to natrafilibyśmy na oczywistą sprzeczność z tezą o nie-
skończoności czasowej wszechświata. Nie można przecież uznać spadania
atomów za jakiś „stan pierwotny”, który został następnie zaburzony w re-
zultacie aktów parenklizy. Powód jest oczywisty — jeżeli wszechświat trwa
wiecznie, to nie ma sensu mówienie o jego stanie pierwotnym, a interpreta-
cja taka wykluczałaby możliwość nieskończonej serii zderzeń atomów. Na-
leży zatem uznać, że zarówno spadanie atomów, jak i akty parenklizy za-
chodzą odwiecznie i obydwa rodzaje ruchu są naturalnym ruchem atomów:
przyczyną spadania jest ciężar, przyczyną zderzeń — parenkliza. Lukrecjusz
wyraźnie stwierdza, że atomy „mają w zwyczaju” odchylanie się od linii
pionowej98, co znaczy, że ten rodzaj ruchu również należy do natury ato-
mów.99 W rezultacie zderzenia atom może przez pewien czas poruszać się
ruchem wymuszonym do góry. Z chwilą gdy „siła” tego uderzenia się „wy-
czerpie”, atom zaczyna znów spadać, chyba że znów dozna uderzenia
zmieniającego tor jego ruchu.100 Oczywiście zderzenia zmieniają kierunek
ruchu atomów, natomiast wartość prędkości ich ruchu pozostaje stała.
Wprowadzenie przypadkowych odchyleń atomów było już przez auto-
rów starożytnych krytykowane jako całkowicie nieuzasadnione zaprzecze-
nie eleackiej zasady, że nic nie może powstawać z nicości. Typowy przykład
stanowi opinia Cycerona, że „tego rodzaju obrona przynosi większy wstyd
niż niemożliwość obrony własnego zdania”.101 W traktacie O przeznaczeniu
pisał on następująco:
Jakaż tedy jest w naturze nowa przyczyna, która sprawia, że atom zbacza? Al-
bo czy atomy ciągną losy o to, który z nich ma się odchylić, a który nie? A dla-
czego odchylają się o kąt mały, a nie o większy? Albo dlaczego odchylają się
o jeden taki kąt, a nie o dwa albo trzy? Przecież jest to tylko przypuszczenie,
a nie dowód. Nie mówisz bowiem ani tego, że atom rusza z miejsca i odchyla
się pod wpływem bodźca zewnętrznego; ani tego, że w owej pustej przestrzeni,
przez którą atom biegnie, znajduje się jakaś przyczyna sprawiająca, iż nie poru-
sza się on wzdłuż linii prostej; ani tego, że w samym atomie dokonała się jakaś
zmiana, dla której atom nie zachowuje spowodowanego przez ciężkość ruchu
naturalnego.102
_____________
97 Por. T. O’Kneefe, Does Epicurus…, s. 306.
99 Por. T. O’Keefe, Does Epicurus…, s. 315.
100 Por. K. Leśniak, Komentarz do księgi II, [w:] Lukrecjusz, O naturze…, s. 290.
101 M. T. Cicero, O naturze bogów, I, 25, tłum. W. Kornatowski, [w:] idem, Pisma filozoficzne,
t. 4, O naturze bogów. O wróżbiarstwie. O przeznaczeniu, PWN, Warszawa 1960, s. 43.

102 M. T. Cicero, O przeznaczeniu, 20, tłum. W. Kornatowski, [w:] idem, Pisma…, t. 4, s. 430.
Drugi i, jak się wydaje, znacznie ważniejszy powód wprowadzenia kon-

cepcji parenklizy przez Epikura wynikał z etyki. Możliwość osiągnięcia
szczęścia zakłada, zdaniem Epikura, wolność człowieka, której uzasadnienie
musi tkwić w świecie fizycznym.103 Parenkliza, jak pisze Lukrecjusz, „roz-
rywa łańcuch przeznaczenia i sprawia, że przyczyna nie ściga przyczyny aż
do nieskończoności”.104 Wprowadzenie niezdeterminowanych odchyleń
atomów jest więc odrzuceniem poglądu, że wszystkie procesy w przyrodzie,
łącznie z poczynaniami ludzkimi, są jednoznacznie zdeterminowane. Epikur
i Lukrecjusz występują więc zarówno przeciwko teleologicznemu sposobo-
wi tłumaczenia zjawisk przyrody, uznając go po prostu za przesąd, jak
i przeciwko mechanistycznemu determinizmowi Leukipposa i Demokryta.
Epikur twierdzi nawet, że
[…] lepiej by było uznać mitologiczne bajki o bogach, niż stać się niewolnikiem
przeznaczenia przyrodników. Mitologia dopuszcza bowiem przynajmniej moż-
liwość przebłagania bogów przez oddawanie im czci, przeznaczenie natomiast
jest nieubłagane.105
Założenie wolności człowieka odgrywa podstawową rolę w etyce Epiku-

ra, ale i sama wolność jest dla ateńskiego mędrca faktem najzupełniej oczy-
wistym, a na tym, co bezpośrednio dane w doświadczeniu, powinno się
opierać wnioskowanie „o rzeczach niejawnych”. Dlatego Lukrecjusz, oma-
wiając przyczyny ruchów atomów, pisze, że
[…] oprócz uderzeń i ciężarów jest jeszcze inna przyczyna ich ruchów, na której
polega ta nasza moc przyrodzona, ponieważ nic, jak widzimy, nie może powstać
z niczego.106
Według Epikura brak jest świadectwa zaprzeczającego parenklizie, a na

rzecz tezy o istnieniu niezdeterminowanych odchyleń atomów świadczy
wolność człowieka. „Epikur — pisze Krokiewicz — uważał wolność woli
ludzkiej za główny argument, iż parenkliza istnieje, a parenkliza znowu
nadawała jej charakter czegoś zupełnie pewnego i darzyła człowieka rado-
snym poczuciem, że nie tylko przeznaczenie i przypadek, ale także on sam
rozstrzyga o swoim losie”.107
Jeżeli jednak interpretować parenklizę jako wyjaśnienie wolności czło-
wieka, to jest to argument bardzo słaby. Faktycznie bowiem trudno zrozu-
_____________
107 A. Krokiewicz, Zarys…, s. 250.
mieć, w jaki sposób wprowadzenie przypadkowych odchyleń atomów

miałoby uzasadniać wolność naszych wyborów. Należy jednak pamiętać
o podstawowym celu filozofii Epikura, jakim było uczynienie życia ludzkie-
go szczęśliwym, a wolność ateński filozof uznawał za warunek konieczny
takiego życia. Istota koncepcji parenklizy tkwi zatem, jak się wydaje, nie tyle
w szczegółowym wyjaśnieniu funkcjonowania wolnej woli, ile w obaleniu
poglądu, że człowiek jest jej pozbawiony.
Ostatnia kwestia, która wymaga omówienia w związku z koncepcją pa-
renklizy, dotyczy formułowanej przez niektórych współczesnych autorów
tezy o „zadziwiającej zbieżności” tej idei z zasadą nieoznaczoności i inde-
terminizmem współczesnej mechaniki kwantowej.108 Na przykład Józef Ży-
ciński twierdzi, że na ponad dwa tysiąclecia przed Heisenbergiem Epikur
sformułował „własne zasady indeterminizmu kosmicznego, mówiąc o sa-
morzutnych odchyleniach atomów w ich ruchu pionowym. […] Ich wystę-
powanie wniosło element swobody w funkcjonowanie układów i nadawało
wszelkim prognozom charakter probabilistyczny”.109 Kazimierz Leśniak
nazywa koncepcję parenklizy wprost „epikurejską «zasadą nieoznaczono-
ści»”.110 Według Krokiewicza, choć sposób wysłowienia parenklizy można
uznać za „gruby i naiwny”111, to jednak koncepcja przyczynowości, która
nie implikuje determinizmu dla indywidualnych atomów, „zdobywa coraz
większe uznanie wśród uczonych i dzięki postępowi wiedzy oraz doskonal-
szym sposobom jej formułowania zaczyna się coraz jaśniej uświadamiać
w swojej zdumiewającej głębi”.112
Pewne analogie Epikurejskiej parenklizy z indeterminizmem mechaniki
kwantowej można dostrzec niewątpliwie. Wiemy na przykład, że zgodnie
z mechaniką kwantową procesy atomowe, takie jak na przykład rozpad
promieniotwórczy pierwiastków radioaktywnych, podlegają określonym
prawidłowościom probabilistycznym, ale proces rozpadu indywidualnego
jądra atomowego nie jest jednoznacznie zdeterminowany. Zgodnie z kopen-
haską interpretacją mechaniki kwantowej niemożliwość sformułowania de-
terministycznej teorii mikroświata nie wynika jedynie z naszej niewiedzy,
ale z losowego charakteru samych procesów przyrody na poziomie atomo-
wym. Jednak dokładniejsza analiza prowadzi do wniosku, że są to tylko
_____________
108 Por. S. Wawiłow, Fizyka Lukrecjusza, [w:] idem, Wybór pism, PWN, Warszawa 1951,
s. 103–105.
109 J. Życiński, Mechanicyzm przed mechaniką…, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat —
maszyna czy myśl? Filozofia mechanicyzmu: powstanie — rozwój — upadek, Polskie Towarzystwo
Teologiczne, Kraków 1988, s. 29.
110 K. Leśniak, Komentarz do księgi II…, s. 298.
111 A. Krokiewicz, Hedonizm Epikura…, s. 134.
112 Ibidem, s. 135.
analogie, a bezpośrednie porównanie parenklizy z zasadą nieoznaczoności

zaciera fundamentalne różnice między fizyką Epikura a współczesną:
1. Koncepcja Epikura powstała w sytuacji problemowej całkowicie od-
miennej od tej, która doprowadziła Heisenberga do sformułowania zasady
nieoznaczoności i całkowicie odmienne były cele, do jakich dążyli Epikur
i fizycy XX wieku. Podstawowym celem Epikura było uczynienie życia
ludzkiego szczęśliwym, a wolność uznawał za warunek konieczny takiego
życia. Niczego takiego nie znajdujemy oczywiście w fizycznych pracach
Heisenberga.
2. Jeżeli nawet ograniczyć rozważania jedynie do aspektu fizycznego
koncepcji Epikura, to wówczas podstawowy problem stanowi wyjaśnienie
genezy ciał makroskopowych, dla Heisenberga — zagadnienie możliwości
obserwacji orbity elektronu w atomie.
3. Literalnie rzecz biorąc, Lukrecjusz mówi, że parenkliza zachodzi
w nieokreślonych miejscach przestrzeni i nieokreślonych chwilach czasu.
Nie istnieją jednak relacje nieoznaczoności dla położenia i czasu, chociaż są
odpowiednie relacje dla położenia i pędu cząstki elementarnej oraz dla cza-
su i energii.
4. Z relacji nieoznaczoności dla pędu i położenia wynika, że cząstkom
kwantowym nie przysługuje jednoznacznie określona trajektoria. Atomy
Epikura poruszają się natomiast po liniach prostych (oczywiście pomiędzy
aktami parenklizy i zderzeniami).
5. Relacje nieoznaczoności Heisenberga są ściśle związane z pomiarami
wielkości fizycznych, podczas gdy parenkliza ma charakter koncepcji czysto
ontologicznej (metafizycznej).
6. Relacje nieoznaczoności rzeczywiście wprowadzają ograniczenia moż-
liwości przewidywania zjawisk i w większości wypadków możemy formu-
łować jedynie prognozy o charakterze probabilistycznym, ale w atomizmie
starożytnym brak jest w ogóle funkcji prognostycznej, charakterystycznej
dla współczesnej nauki.
Porównując antyczne koncepcje atomistyczne ze stanem wiedzy współ-
czesnego przyrodoznawstwa, zawsze stajemy w obliczu niebezpieczeństwa
przypisywania dawnym autorom naszych obecnych poglądów. Z odległej
perspektywy wiele analogii można niewątpliwie dostrzec, ale wydaje się, że
nie powinno nam to przesłaniać głębokich różnic między sytuacją teore-
tyczną, w jakiej formułowali swoje teorie atomiści starożytni, i sytuacją,
w jakiej czynią to uczeni współcześni. Koncepcje te wynikały z prób rozwią-
zania całkowicie odmiennych problemów.
ROZDZIAŁ 6
ATOMIZM A TEORIA PIERWIASTKÓW
Sól, siarka i rtęć chemików nie są pierwszymi i najprostszymi za-

sadami ciał, ale raczej podstawowymi układami korpuskuł, czy
też cząstek prostszych niż one, obdarzonych […] jedynie masą,
kształtem i ruchem […].
Robert Boyle1
Pojęcie atomu i pojęcie pierwiastka sformułowane zostały w starożytnej

filozofii przyrody jako różne rozstrzygnięcia tych samych problemów. Oby-
dwu koncepcjom „wspólne było przekonanie o istnieniu ostatecznych, nie-
zmiennych, elementarnych składników przyrody. Dla atomistyki składni-
kami tymi były bezjakościowe atomy, dla zwolenników zaś arystotelesow-
skiej koncepcji przyrody — jakości”.2 Pojęcie pierwiastka związane było
z filozofią Arystotelesa, pojęcie atomu — z filozofią Demokryta. Treścią po-
jęcia pierwiastka „były w zasadzie cechy, własności oderwane od «nośnika»,
od tego, czemu one przysługują obiektywnie, […] treścią pojęcia atomu był
właśnie ów «nośnik» pozbawiony wszelkich jakości”.3 Ponieważ formy
i jakości Arystotelesa pojmowano jako czynniki niematerialne, to nie miały
one żadnego związku ze strukturą fizyczną ciał (materię pojmowano jako
całkowicie amorficzną).4 Dla teorii atomistycznej natomiast struktura ciał
jest czynnikiem decydującym o ich własnościach.
W dziedzinie fizyki samo pojęcie atomu, nawet w okresie renesansu filo-
zofii atomizmu w XVII wieku, było jeszcze w istocie Demokrytejskie. Zna-
czącym postępem było oczywiście wprowadzenie przez Newtona pojęcia
_____________
1 R. Boyle, Considerations about the Interpretation of the Chemist’s Doctrine of Qualities,
[w:], T. Birch (ed.), The Works of the Honourable Robert Boyle, Vol. III, London 1744, s. 600, cyt. za:
M. Boas, Robert Boyle and Seventeenth-Century Chemistry, Cambridge University Press, Cam-
bridge 1958, s. 99.
2 S. Amsterdamski, Rozwój…, s. 29.
3 Ibidem, s. 13.
4 Por. A. Rupert Hall, From Galileo…, s. 219.
masy jako obiektywnej i absolutnej własności ciał, zastąpienie koncepcji me-

chanicznych połączeń atomów matematyczną hipotezą sił i sformułowanie
matematycznych praw ruchu, którym — jak sądzono — miały podlegać
zarówno ciała makroskopowe, jak i elementarne składniki materii. Poglądy
dotyczące atomistycznej budowy materii były jednak nadal słabo związane
z doświadczeniem i strukturą mechaniki klasycznej. Dopiero w atomistyce
Daltona pojęcie atomu uzyskuje (w chemii) treść ściśle związaną z badania-
mi empirycznymi, chociaż samo wyobrażenie atomu nadal niewiele odbiega
od starożytnej koncepcji nieprzenikliwych, niepodzielnych, niezmiennych,
ostatecznych składników materii.
6.1 ATOMIZM MIĘDZY NAUKĄ STAROŻYTNĄ A NOWOŻYTNĄ
Atomizm ani w starożytności, ani tym bardziej w teocentrycznie zorien-

towanych wiekach średnich nie był doktryna popularną. Wszystkie pisma
Demokryta zaginęły, z dzieł Epikura pozostały jedynie fragmenty, pojawiły
się natomiast wielkie systemy filozoficzne Platona i Arystotelesa. W okresie
między teorią Epikura a powstaniem nauki nowożytnej brak jakichkolwiek
przełomowych koncepcji, w zasadniczy sposób przyczyniających się do
rozwoju atomistycznej teorii materii, a wszelkie próby wprowadzenia ato-
mizmu polegały na wskrzeszaniu dawnych poglądów. Na przykład nawią-
zania do koncepcji atomistycznej znajdujemy u takich uczonych, jak Straton
z Lampsaku (III wiek p.n.e.), Filon z Bizancjum (II wiek p.n.e.) i Heron
z Aleksandrii (I wiek p.n.e.)5, lecz koncepcje te nie zawierały zasadniczo
nowych idei.
Do odrzucania atomizmu przyczyniły się niewątpliwie względy o cha-
rakterze naukowym — na ówczesnym poziomie rozwoju wiedzy (zwłaszcza
techniki) atomizm nie mógł uzyskać wystarczającego wsparcia empiryczne-
go. Pojęcie atomu było również nieprzydatne jako teoretyczna podstawa
praktycznej działalności alchemików, którzy potrzebowali w pojęciu ele-
mentarnego składnika materii zawrzeć treści umożliwiające manipulowanie
tymi składnikami w celu przeprowadzenia transmutacji czy otrzymania
eliksiru życia. Atomiści nie potrafili znaleźć również zadowalającej odpo-
wiedzi na prosty argument przeciwników: rozciągłość zakłada podzielność
— jeżeli atomy są niepodzielne, to muszą być nieskończenie małe; jak zatem
mogą z nich powstać rozciągłe ciała?
Niebagatelną rolę miały jednak również względy całkowicie pozana-
ukowe — wynikające z poważnych trudności pogodzenia atomizmu z do-
_____________
5 Por. M. Boas, Robert Boyle…, s. 77.
ATOMIZM A TEORIA PIERWIASTKÓW 109
gmatami wiary chrześcijańskiej. Grecki atomizm sytuował się w ramach

tradycji racjonalistycznej i naturalistycznej, natomiast pojawienie się chrze-
ścijaństwa było przerwaniem tej tradycji, sięgającej jeszcze jońskich filozo-
fów przyrody.6 Chrześcijanie za podstawowe źródło i kryterium wiedzy
o świecie uważali Biblię. W Biblii nie ma jednak ani słowa o odwiecznie
istniejących atomach i nieskończonej próżni, mechanicznej konieczności
zjawisk, jest natomiast koncepcja stworzenia świata w czasie — całkowicie
obca dla atomizmu koncepcja creactio ex nihilo, jest mowa o ingerencji Boga
w zjawiska przyrody — w przeciwieństwie do fundamentalnego założenia
atomizmu, że „nigdy nic nie powstaje z niczego przez boskie zrządzenie”7,
jest obraz świata przyrody, będący odbiciem wyższej hierarchii niebieskiej,
stanowiący radykalne przeciwieństwo naturalizmu, czy wreszcie koncepcja
człowieka posiadającego nieśmiertelną i niematerialną duszę, kontrastująca
z atomistyczną, całkowicie doczesną perspektywą losu człowieka.
Już w okresie hellenistycznym (III–I wiek p.n.e.), kiedy Grecja straciła
niepodległość i upadło środowisko filozoficzne w Atenach, a głównymi
ośrodkami filozofii stały się Rzym i Aleksandria, stopniowo spadło zaintere-
sowanie filozofią teoretyczną na rzecz filozofii praktycznej. Zagadnienie
osiągnięcia eudajmonii stało się centralnym zagadnieniem filozofów sku-
pionych w szkołach powstałych w okresie hellenistycznym — stoickiej, epi-
kurejskiej i sceptyckiej i przesłoniło badania w dziedzinie filozofii przyrody.
We wczesnym średniowieczu (V–XII wiek) naukowe dziedzictwo łaciń-
skiego Zachodu „ograniczało się prawie wyłącznie do tych fragmentów wie-
dzy grecko-rzymskiej, które zachowały się w kompilacjach encyklopedystów
łacińskich”.8 Najważniejszymi z tych kompilacji były: w zakresie wiedzy
o przyrodzie Historia naturalna Pliniusza (23–79), prace Boecjusza (VI wiek)
z dziedziny matematyki i logiki, Kasjodora (ok. 490–580) — elementarny wy-
kład matematyki, Etymologie Izydora z Sewilli (560–636) oraz prace Bedy
Venerabilis (673–735), Alkuina z Yorku (735–804) i Hrabana Maura (776–856).
W okresie tym za podstawę wiedzy powszechnie uznawano prawdy obja-
wione. Do takich należy między innymi dogmat creatio ex nihilo, dlatego teza
o wieczności świata była powodem odrzucenia fizyki Demokryta i Epikura.
Wspomniane kompilacje, stanowiące skromne szczątki kultury antycznej,
stanowiły jedyne źródła wiedzy o przyrodzie aż do XII wieku. Dążono więc
raczej do zachowania i komentowania tego, co pozostało z katastrofy kultu-
ry starożytnej niż do samodzielnych badań przyrody. Zresztą badanie przy-
rody dla niej samej uważano za rzecz niewielkiej wagi.
_____________
6 Por. R. Palacz, Od wiedzy do nauki…, s. 12.
8 A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 26; por. W. A. Kamiński, Z. Roskal, Przełom w fizyce…,
s. 13 i n.
Fakty przyrodnicze budziły zainteresowanie głównie wtedy, gdy mogły stano-

wić ilustrację dla prawd moralnych i religijnych. Badanie przyrody nie miało na
celu formułowania hipotez i uogólnień naukowych, ale dostarczenie trafnych
symboli dla dziedziny moralności.9
Charakterystyczną cechą poglądów zachodniego chrześcijaństwa przed

XII wiekiem było zatem poświęcenie głównej uwagi alegorycznym, magicz-
nym i astrologicznym własnościom rzeczy świata widzialnego — traktowa-
nie ich jako symboli innej, ukrytej rzeczywistości, a „egzegeza biblijna była
jednym z niewielu liczących się motywów studiowania historii naturalnej
w ogóle”.10
W XII wieku, gdy w Europie rozpoczął się proces przyswajania dorobku
uczonych greckich i arabskich oraz rozwinął się ważny ośrodek naukowy,
znany jako szkoła w Chartres, znajdujemy pewne nawiązania do atomizmu
geometrycznego Platona z Timajosa.11 Tacy uczeni, jak Gilbert de la Porrée
(ok. 1076–1154), Teodoryk z Chartres (?–ok. 1155) i Bernard Silvestris
(?–ok. 1167) usiłowali tłumaczyć wszelkie zjawiska przyrody przez czysto
mechaniczne procesy wywołane ruchami i wzajemnymi przemianami brył
Platońskich — cząsteczek ognia, powietrza, wody i ziemi.
W 1277 roku Biskup Paryża Stefan Tempier potępił 219 twierdzeń („szka-
radnych błędów”), w tym wiele tez fizyki i metafizyki Arystotelesa, które —
jak na przykład teza o wieczności świata — stały w wyraźnym konflikcie
z dogmatami wiary chrześcijańskiej.12 Jednak ze wszystkich starożytnych
systemów greckich filozoficznych najostrzej zwalczany był atomizm —
głównie z uwagi na „związane z tymi poglądami podteksty antyreligijne
i konsekwencje etyczne”.13
[…] atomy, kojarzone ze swobodą obyczajową i śmiertelnością duszy, będzie się

systematycznie wykluczać z myśli chrześcijańskiej — jest to skutek pomieszania
pojęć, tak, niestety, częstego w Kościele: teorie naukowe będą oceniane w świetle
kryteriów moralnych i religijnych. Epikur jest niemoralny, a jego teologia fałszy-
wa, a zatem jego fizyka nie ma żadnej wartości.14
Próby wskrzeszenia atomizmu nie kończyły się zbyt dobrze dla ich auto-
rów. Na przykład poglądy Mikołaja z Autrecourt (ok. 1300–1350), który za-
_____________
9 A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 32.
10 A. Rupert Hall, Rewolucja naukowa 1500–1800. Kształtowanie się nowożytnej postawy nauko-
wej, tłum. T. Zembrzuski, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1966, s. 50.
11 Por. A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 51–52.
13 R. Palacz, Od wiedzy do nauki…, s. 54.
14 G. Minois, Kościół…, t. 1, s. 37.
lecał odstąpienie od poszukiwania prawdy w pismach Filozofa i Komentato-

ra i zwrot w kierunku badań empirycznych, twierdząc, że materia jest
wieczna, wszelkie ciała składają się z atomów poruszających się w próżni,
a ruch przestrzenny jest jedyną formą zmiany15, zostały potępione w 1346
roku, jego pisma publicznie spalone w 1347 roku, a samemu Mikołajowi
odebrano licencję na wykładanie teologii oraz zmuszono go do odwołania
poglądów. Giordano Bruno (1548–1600), który głosił atomistyczną budowę
materii, istnienie próżni, nieskończoność wszechświata, jednorodność mate-
rii ziemskiej i niebieskiej oraz wysuwał przypuszczenia o możliwości istnie-
nia życia na innych globach podobnych do naszego, na mocy wyroku Świę-
tego Oficjum został spalony (17 lutego 1600 roku). Galileusz, który również
był zwolennikiem atomizmu, został skazany na dożywotni areszt domowy
(22 czerwca 1633 roku) — oficjalnie za głoszenie heliocentryzmu.16
W siedemnastym wieku filozofia atomistyczna (resp. korpuskularna)
zdobywa sobie coraz więcej zwolenników, ale jednocześnie budzi opór ze
strony Kościoła katolickiego.
W 1641, 1643, 1649 roku jezuici zabraniają nauczania atomizmu w swoich kole-
giach; w 1691 roku Święte Oficjum potępia ojca oliwetana Andreę Passiniego;
w 1691 roku wskutek nacisków Kościoła wielki książę Toskanii zakazuje głosze-
nia tej teorii w swoim państwie; między rokiem 1688 a 1697 niepoprawni atomi-
ści stają w Neapolu przed sądem; w 1694 roku konsultant Świętego Oficjum, oj-
ciec Antonio Baldigiani, pisze: „Mówi się o wprowadzeniu generalnego zakazu
obejmującego wszystkich autorów piszących o nowej fizyce, przygotowuje się
bardzo długie listy, a na czele umieszcza się Galileusza, Gassendiego, Kartezju-
sza jako bardzo szkodliwych dla republiki literackiej i dla szczerości wiary”.
Kościół, a zwłaszcza jezuici, nad atomy wyraźnie przedkłada arystotelesowską
fizykę żywiołów i jakości.17
Dyskusja nad atomizmem miała zatem przez stulecia nie tylko aspekt
naukowy, ale i teologiczny, co widać doskonale jeszcze w sławnym sporze
między Newtonem i Leibnizem18 czy w argumentacji Berkeleya przeciwko
absolutnemu czasowi, absolutnej przestrzeni i atomom.19
Gassendi, którego działalność przyczyniła się w pewnym stopniu do re-
nesansu atomizmu, zdołał, co prawda, uniknąć Indeksu, ale wyrok w spra-
_____________
15 Por. R. Palacz, Od wiedzy do nauki…, s. 169.
16 Zdaniem niektórych autorów głównym powodem oskarżenia był jednak atomizm (por.
G. Minois, Kościół…, t. 1, s. 317; idem, Kościół i nauka. Dzieje pewnego nieporozumienia, t. 2, Od
Galileusza do Jana Pawła II, tłum. A. Szymanowski, Oficyna Wydawnicza Volumen, Wydaw-
nictwo Bellona, Warszawa 1996, s. 28).
17 G. Minois, Kościół…, t. 2, s. 26–27.
18 Patrz rozdz. Racje Leibniza niniejszej pracy.
19 Patrz rozdz. Krytyka Berkeleya niniejszej pracy.
wie Galileusza i obawa przed posądzeniem o herezję skłoniły Kartezjusza

do niepublikowania za życia Traité du monde, z zawartą w tej pracy korpu-
skularną koncepcją materii.20 (Nie zmieniło to zresztą faktu, że dzieła Karte-
zjusza znalazły się na Indeksie 20 listopada 1663 roku.)
6.2 MINIMA NATURALIA
Arystoteles uważał, że pojęcie najmniejszej cząstki w odniesieniu do sub-

stancji nieorganicznych wyraża tylko kres myślowy podziału, a nie realnie
istniejące przedmioty. Jednak niektórzy następcy i komentatorzy Arystote-
lesa skłonni byli uznawać realne istnienie najmniejszych cząstek, co niewąt-
pliwie zbliżało w pewnej mierze poglądy te do atomizmu. Simplicjusz jako
przykłady najmniejszych cząstek podawał nie tylko części organizmów
żywych, jak to zwykł czynić Arystoteles, ale również takie substancje, jak
złoto.21 Komentując zaś przykład Arystotelesa z wyodrębnianiem cząstek
mięsa z wody 22, twierdził, że proces taki polega na wyodrębnieniu za każ-
dym razem o k r e ś l o n e j l i c z b y c z ą s t e k, co ewidentnie świadczy
o tym, że minima naturalia pojmował jako cząstki istniejące aktualnie, a nie
tylko potencjalnie.
W średniowieczu, jeśli uznawano istnienie minima naturalia, to wyposa-
żano je w jakościowe cechy tradycyjnie przypisywane czterem elementom
Arystotelesa i przyjmowano, że uporządkowane są one według ciężaru wy-
znaczającego ich naturalne miejsce, analogicznie do uporządkowania
żywiołów w fizyce Arystotelesa. Taki pogląd głosił Wilhelm z Conches
(ok. 1080–1145), uczeń Bernarda z Chartres. Wyrażane przez niego poglądy
stanowią dość typowy przykład sposobu pojmowania minima naturalia.
Ziemia nie jest prostą jakością, najmniejszą ilością — nie jest przeto elementem.
Podobnie można twierdzić o wodzie, o ogniu i o powietrzu. Elementami są więc
proste i najmniejsze cząstki (particulae), z których powstają przez nas widziane
cztery żywioły; elementy jednak nie są postrzegane zmysłowo, lecz pojmowane
dzięki rozumowemu podziałowi. […] Skoro więc tymi prostymi i najmniejszymi
częściami są elementy, to te spośród nich, które okazują się suche i zimne, są
ziemią, te zaś chłodne i mokre są wodą, ciepłe i wilgotne — powietrzem, a te,
które bywają gorące i suche, są ogniem. Otóż te cztery żywioły, które są widocz-
ne, właśnie z nich zostały utworzone. I kiedy w tworze powstałym z tych czte-
_____________
20 Por. M. Jammer, Concepts of Mass…, s. 61.
21 Por. A. C. van Melsen, From Atomos to Atom. The History of the Concept Atom, Duquesne
University Press, Pittsburgh 1952, s. 47.
22 Por. Arystoteles, Fizyka, I, 187 b.
rech przeważają cząstki suche i zimne, to elementy te zwie się ziemią; kiedy zaś
chłodne i mokre — nazywa się je wodą; ciepłe i wilgotne — powietrzem; gorące
i suche — ogniem.23
Koncepcje te były formułowane w kontekście czysto teoretycznych dys-

kusji nad zagadnieniem podzielności materii — podkreślano głównie różni-
cę między podzielnością w sensie matematycznym (którą można prowadzić
ad infinitum) a podzielnością ciał fizycznych, dla której istnieje naturalna
granica podziału właśnie w postaci minima naturalia i „geometryczne argu-
menty przeciwko istnieniu naturalnych minima nie mają przeto zastosowa-
nia”.24 Istnienie minima naturalia głosili: Awerroes (Ibn Ruszd, 1126—1198),
Robert Grosseteste (1168–1253) i jego uczeń Roger Bacon (ok. 1214–1294)
oraz Idzi z Rzymu (1247–1316) i Mikołaj z Autrecourt (XIV wiek)
Niektórzy komentatorzy Arystotelesa, jak Walter Burleigh (XIV wiek),
uznawali jedynie minima w odniesieniu do substancji heterogenicznych, jak
na przykład organizmy żywe, a przeczyli ich istnieniu w substancjach ho-
mogenicznych.25 Inni, jak Buridan czy Albert z Saksonii (1316–1390), uzależ-
niali własności minima substancji od środowiska. Przekonanie o istnieniu
minima naturalia znajdujemy również wśród awerroistów — Sigera z Bra-
bantu, Johna de Janduna (?—1328), Augustina Nifo (1473–1546) czy Juliusa
Cezara Scaligera (1484–1558).26
Dla naszych rozważań koncepcje te mają znaczenie o tyle, o ile stopniowo
zaczęło się rozpowszechniać przekonanie, że minima są aktualnie, a nie tylko
potencjalnie istniejącymi cząstkami, które posiadają określone własności
fizyczne i chemiczne, a w reakcjach chemicznych substancje reagują ze sobą
w ten sposób, że minima jednej z nich łączą się z minima drugiej, dając w re-
zultacie minima związku chemicznego. Stopniowo teorię minima stosowano
więc nie tylko do teoretycznego problemu podzielności ciał, ale również do
wyjaśnienia pewnych fizycznych i chemicznych własności substancji.
Scaliger na przykład wiązał własności fizyczne ciał z wielkością (resp.
ziarnistością) minima naturalia właściwych danej substancji, a różnice gęsto-
ści ciał wyjaśniał obecnością lub brakiem minima powietrza pomiędzy mini-
ma danej substancji. Grad, deszcz i śnieg, twierdził on, mają taką samą
„ziarnistość”, bo zbudowane są z takich samych minima, różnią się jednak
_____________
23 Wilhelm z Conches, De philosophia mundi libri quattuor, tłum. A. Andrzejuk, [w:] M. Hem-
poliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław – Warszawa – Kraków 1994, s. 73.
24 A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 2, Nauka w późnym
średniowieczu i na początku czasów nowożytnych w okresie XII–XVII w., tłum. S. Łypacewicz,

Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1960, s. 54.
25 Por. A. G. van Melsen, From Atomos…, s. 62.
26 Por. ibidem, s. 63 i n.
gęstością, ponieważ cząsteczki tych ciał znajdują się w różnych odległo-

ściach od siebie.27 Przyjmował jednocześnie, że minima są najdrobniejszymi
cząstkami czterech elementów Arystotelesa: największe są cząstkami ziemi,
mniejsze — wody, jeszcze mniejsze — powietrza, a najdrobniejsze są minima
ognia. Sądził, że „minima powietrza nie mogą zbytnio różnić się od cząstek
ognia, ponieważ powietrze łatwo staje się ogniem”.28
Pewną nowość do teorii minima naturalia wprowadził na gruncie badań
chemicznych Daniel Sennert (1572–1637). Jego koncepcja była próbą połą-
czenia wybranych elementów atomizmu Demokryta z teorią minima natura-
lia. Podstawowym problemem, który rozważał, był szeroko dyskutowany
w średniowieczu problem, czy w związku chemicznym formy substancjalne
substratów pozostają niezmienione, czy też ulegają całkowitemu zniszcze-
niu. Zdaniem Senerta w związku chemicznym składniki są podzielone na
minima naturalia i reagują ze sobą, nie tracąc całkowicie swoich form, ponie-
waż w przeciwnym wypadku związek nie byłby „jednością zmienionych
składników”, ale jednością składników „unicestwionych”.29 Ponadto zwią-
zek chemiczny może być poddany analizie i jego składniki wyodrębnione.
Składniki stają się jednością dzięki temu, że w związku chemicznym pojawia
się, niejako na wyższym poziomie, forma substancjalna związku chemiczne-
go, przy czym substratami reakcji mogą być nie tylko pierwiastki (ziemia,
woda, powietrze i ogień), jak sądził Arystoteles, ale również substancje
złożone.
Sennert przyjmował istnienie czterech rodzajów atomów, odpowiadają-
cych czterem pierwiastkom Arystotelesa, jak również istnienie „atomów ciał
złożonych” (prima mista), powstających z połączenia atomów elementów
arystotelesowskich. Pojęcie prima mista było antycypacją współczesnego
pojęcia molekuły. Zdaniem Sennerta „związek chemiczny może być po-
dzielony na atomy związku chemicznego dokładnie tak, jak pierwiastek
może być podzielony na atomy pierwiastka”.30 Zatem na przykład proces
parowania wody nie świadczy o tym, że — jak twierdził Arystoteles — na-
stępuje przemiana wody w powietrze, ale o tym, że woda składa się a ato-
mów, a proces parowania polega na stopniowym oddzielaniu się „atomów
wody”. Ostatni przykład świadczy o próbach wprowadzenia elementów
atomizmu do wyjaśnienia konkretnych zagadnień fizycznych.
Poglądów tych nie można oczywiście jeszcze uznać za w pełni atomi-
styczne i pozostawały one całkowicie w ramach schematu pojęciowego
Arystotelesa. Jeśli nawet minima traktowano jako odrębne realności fizyczne,
_____________
28 Ibidem.
29 Ibidem, s. 83.
30 Ibidem, s. 87.
to jednak w odróżnieniu od pozbawionych jakości atomów Demokryta poj-

mowano je jako zróżnicowane jakościowo, a ponadto przyjmowano, że ich
własności ulegają zmianom w reakcjach chemicznych.
6.3 POJĘCIE PIERWIASTKÓW W ALCHEMII
Alchemiczne teorie materii aż do XVII wieku zasadniczo oparte były na

poglądach Arystotelesa w połączeniu z pojmowaniem świata widzialnego
jako „przejawu liczb i symbolów oraz z wiarą w współodczuwanie, oddzia-
ływanie na odległość, wpływy niebieskie, siły tajemne ukryte pod cechami
jawnymi oraz w moc liczb”.31 W przeciwieństwie do greckich filozofów
przyrody, którzy przyjmując skrajnie kontemplatywny model poznania,
dążyli do czysto intelektualnego uchwycenia istoty rzeczy, alchemicy byli
zainteresowani przede wszystkim praktycznym wykorzystaniem poznawa-
nych substancji.32 Głównym celem badań, który na wiele wieków ukształto-
wał program badawczy alchemii, była t r a n s m u t a c j a, czyli przemiana
metali nieszlachetnych w złoto. Podejmowane w tym celu wysiłki doprowa-
dziły do wielu odkryć o znaczeniu praktycznym, jednak teoretyczny wkład
alchemików do poglądów na budowę materii był niewielki. Formułowane
w ramach alchemii poglądy na temat podstawowych składników materii
miały charakter czysto spekulatywny, a sama idea, że „istnieje szczególny
chemiczny sposób badania materii i jej właściwości, nieorganicznych bądź
organicznych, prawie całkowicie nie istniała przed końcem XVI wieku,
a nawet potem tylko powoli zdobywała grunt”.33
We wczesnym średniowieczu alchemia rozwijana była głównie przez
Arabów. Jeden z największych alchemików arabskich Dżabir ibn Hajjan (ok.
750–ok. 815), zwany Geberem, był twórcą koncepcji, według której wszyst-
kie metale zbudowane są z dwóch elementów — s i a r k i i r t ę c i.34 Przyj-
mował, zgodnie z Arystotelesem, że „minerały powstają z wyziewów ziemi,
ale […] przy tworzeniu metali suche wyziewy najpierw wytwarzają siarkę,
a wyziewy wilgotne — rtęć, zaś inne metale powstają na skutek następnych
związków tych dwóch substancji”.35 Geber twierdził, że wszystkie ciała
składają się z minima naturalia, których wielkość i stopień „upakowania”
_____________
32 Koncepcje alchemików miały jednak również aspekt mistyczny i etyczny, którego omó-
wienie wykracza poza temat niniejszej pracy.
33 A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 354–355.
34 Niektórzy badacze utrzymują jednak, że był on postacią legendarną, a prace przypisy-
wane Geberowi pochodzą z przełomu IX i X w. (por. A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 163).

powoduje różnice we własnościach metali. „Ponieważ cząstki metali szla-

chetnych, na przykład złota, są gęsto upakowane, zadaniem alchemika […]
jest zmniejszenie cząstek lżejszych, pospolitszych metali oraz ich ściślejsze
upakowanie w przestrzeni”.36 Sądził on, że do uzyskania złota potrzebna
jest pewna substancja proces ten umożliwiająca. „Stare nauki głosiły, że taką
substancją jest suchy pył, który Grecy nazywali «xerion». Arabowie zmienili
ten termin na «al-iksir» i stąd w europejskich językach powstało słowo «elik-
sir». W toku badań substancji suchych (proszków) przeprowadzonych przez
Dżabira i przez późniejszych badaczy powstał termin «kamień filozoficz-
ny»”37 (lapis philosophorum). Powstało przekonanie, że ma on moc zmieniania
metali nieszlachetnych w złoto, leczy wszystkie choroby i może nawet za-
pewnić nieśmiertelność (stąd eliksir życia — panaceum vitae). Ideę transmu-
tacji podtrzymywał także Al-Razi, znany w Europie jako Rhazes (ok. 850–ok.
925), perski lekarz i alchemik. Niektórzy alchemicy byli jednak sceptycznie
nastawieni do możliwości transmutacji, czego przykładem może być jeden
z najsłynniejszych lekarzy wszech czasów Ibn Sina (Awicenna, 979–1037).
Praktyczne badania alchemików, rozwój metalurgii, farbiarstwa czy de-
stylacji pokazały, że perypatetyckie jakości pierwiastkowe (ciepło, zimno,
wilgotność, suchość) są niewystarczające, a własności takie, jak palność,
metaliczność, rozpuszczalność i lotność powinny być potraktowane jako
równie elementarne.38 Alchemicy przyjmowali więc dwa lub więcej podsta-
wowych elementów39, sądzono bowiem, że każde ciało palne zawiera „za-
sadę palną”, ciało metaliczne — „zasadę metaliczną”, a ciało lotne — „zasa-
dę lotną”.40 Początkowo były nimi właśnie rtęć (Merkuriusz) i siarka, przy
czym rtęć miała stanowić o płynności, elastyczności i metaliczności, siarka
zaś decydować miała o palności i lotności substancji.41 Pogląd taki głosił
między innymi Albert Wielki (ok. 1193–1280). Do wielkich alchemików
średniowiecznych należał również Roger Bacon (1214–1294), który między
innymi dokładnie opisał proch strzelniczy, co doprowadziło do niezwykle
doniosłego dla historii świata wykorzystania wiedzy alchemicznej.
_____________
36 W. H. Brock, Historia chemii, tłum. J. Kuryłowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 26.
37 I. Asimov, Krótka…, s. 27.
38 Por. S. Amsterdamski, Rozwój…, s. 33.
39 Chociaż lista owych elementów nie była jednolicie ustalona i zależała raczej od indywi-
dualnego gustu alchemika niż od powszechnej zgody. Oprócz siarki i rtęci wśród elementów
wymieniano na przykład wodę, ziemię, olej i spirytus (por. M. Boas, Robert Boyle…, s. 84–86).
40 Przejawem tego sposobu myślenia były powszechne jeszcze w fizyce i chemii XVIII wie-
ku teorie różnych imponderabiliów — cieplika, flogistonu, fluidu elektrycznego czy magne-

tycznego.
41 Por. A. Rupert Hall, From Galileo…, s. 226. Nie bez znaczenia w tym wyborze była rów-
nież żółta barwa siarki, przypominająca kolor złota.

Philippus Aureolus Teophrastus Bombastus von Hohenheim (znany jako

Paracelsus, 1493–1541), lekarz, przyrodnik i filozof, twórca jatrochemii42, był
autorem koncepcji trzech zasad, zwanej tria prima. Była ona rozszerzeniem
arabskiej siarkowo-rtęciowej teorii metali. Paracelsus utrzymywał, że
wszystkie substancje zbudowane są z s i a r k i, r t ę c i i s o l i, przy czym
sól pojmował jako zasadę stałości i suchości substancji.43 Jednak trzeba pod-
kreślić, że zastrzegano, iż filozoficznej siarki, filozoficznej soli i filozoficznej
rtęci nie należy utożsamiać z siarką, solą i rtęcią występującymi w przyro-
dzie. Elementy te pojmowano jako „realne w tym sensie, że rzeczywiście
istniejące w materii, ale nie w tym sensie, że można je dotknąć lub zaobser-
wować”.44 Występujących w przyrodzie siarki, rtęci i soli nigdy nie uzna-
wano za elementy.
Jan Baptista van Helmont (ok. 1577–1644) odrzucił zarówno koncepcję
czterech elementów Arystotelesa, jak i tria prima Paracelsusa, wysuwając
pogląd, że istnieje tylko jeden podstawowy element — w o d a, która może
się przekształcać w różne substancje. W uzasadnieniu tego poglądu powo-
ływał się między innymi na wykonany przez siebie eksperyment z wierzbą:
zasadził w naczyniu z ziemią młodą wierzbę, nakrywając naczynie, by
uniemożliwić jego zanieczyszczenie, a następnie systematycznie podlewał
drzewko wodą. Gdy po pięciu latach zważył drzewo i ziemię, w której było
zasadzone, i stwierdził, że waga drzewa wzrosła o 164 funty, natomiast cię-
żar ziemi nie uległ znaczącej zmianie, wywnioskował stąd, że cały przyrost
masy drzewo zawdzięcza wyłącznie wodzie.45 Doświadczenie to (chociaż
oczywiście wniosek był błędny, ponieważ van Helmont całkowicie pominął
rolę powietrza, którego nie uznawał za element) zwróciło uwagę na donio-
słość kontrolowanego eksperymentu i metod ilościowych w badaniach che-
micznych. Spośród polskich alchemików na odnotowanie zasługuje Michał
Sędziwój (1566–1636), autor sześciu traktatów alchemicznych, zwolennik
teorii Paracelsusa.46
Chociaż badania alchemików dały wiele osiągnięć praktycznych
(np. kwas siarkowy, azotowy, solny, wodę królewską, związki rtęci, fosfor,
antymon, bizmut, arsen i alkohol), wpłynęły na rozwój przemysłu i rzemio-
sła, to jednak rezultaty teoretyczne były raczej skromne — w poznaniu ele-
mentarnych składników materii nie dokonano w tej dziedzinie żadnego
_____________
42 Podstawą jatrochemii, czyli chemii lekarskiej, było zastosowanie leków mineralnych,
które, zdaniem Paracelsusa, były skuteczniejsze niż dotychczas stosowane ziołowe leki orga-
niczne.
43 Por. W. H. Brock, Historia chemii, s. 43; A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 365; idem, From
Galileo…, s. 226.
44 M. Boas, Robert Boyle…, s. 86.
45 W. H. Brock, Historia chemii, s. 44.
46 Pracami Sędziwoja interesował się Isaac Newton, który wiele czasu poświęcał alchemii.
zasadniczego postępu. Z pewnością przyczyniły się do tego zarówno obse-

syjne niemal próby uzyskania złota czy eliksiru życia, magiczny charakter
koncepcji alchemicznych i ezoteryczny język traktatów, jak i fakt, że badania
prowadzono prawie wyłącznie metodami jakościowymi, zwracając przy
tym uwagę głównie na powierzchowne czy też „powierzchniowe” zmiany,
takie jak zmiany konsystencji i barwy substancji.
6.4 RENESANS ATOMIZMU
Głębokie przemiany w kulturze, w tym nowe podejście metodologiczne

do badań przyrody — rewolucja naukowa XVI–XVII wieku, w rezultacie
której powstało matematyczne przyrodoznawstwo — sprzyjało renesansowi
atomizmu, usuniętego w cień przez system Arystotelesa wsparty autoryte-
tem i władzą Kościoła.
Francis Bacon (1561–1626) w Novum Organum (1620) postawił nowy cel
wiedzy — odtąd nauka miała być scientia activa et operativa. Wiedza to potę-
ga — mówił Bacon — trzeba zatem „wydrzeć przyrodzie jej tajemnice”
i zmusić ją, by służyła człowiekowi. Postulat sprowadzenia wszystkich zja-
wisk do materii i ruchu oraz eksperymentowanie przeciwstawiane biernej
obserwacji, polegające na zapewnieniu takiego biegu wydarzeń, aby badane
zjawisko przebiegało w możliwie prosty sposób, przez co umożliwiało pro-
sty, matematyczny opis i powtarzalność, stało się podstawowym składni-
kiem metody naukowej przyrodoznawstwa. Heliocentryczny system Miko-
łaja Kopernika (1473–1543) przedstawiony w De revolutionibus orbium coele-
stium (1543), pierwsze obserwacje supernowych w rzekomo niezmiennym
świecie nadksiężycowym (11 XI 1572 — Tycho Brahe, 1546–1601), empirycz-
ne prawa ruchu planet (Johanes Kepler, 1573–1630), budowa nowych przy-
rządów optycznych, takich jak mikroskop i luneta astronomiczna, która po-
zwoliła Galileuszowi (1564–1642) dostrzec rzeczy całkowicie niemieszczące
się w paradygmacie Arystotelesa, powstanie towarzystw naukowych (m.in.
Académie Française, Royal Society), mechanistyczna filozofia Kartezjusza
czy wreszcie praktyczne zastosowanie nowej metody przez Galileusza —
zamiast poszukiwania odpowiedzi na pytanie, d l a c z e g o ciała poruszają
się, ograniczenie się do matematycznego opisu, j a k ciała się poruszają, co
okazało się niezwykle skutecznym posunięciem i umożliwiło sformułowanie
matematycznych praw spadku ciał — to jedynie najważniejsze kroki milowe
na drodze do nowego obrazu przyrody.
Na przeobrażeniach dokonujących się w nauce drugiej połowy XVI i w XVII w.

najmocniej wycisnęło się niepomierne powiększanie zakresu matematyki i szero-
kie jej stosowanie. Procesowi temu towarzyszył wzrost roli eksperymentu i po-
stępy w doskonaleniu metod doświadczenia fizycznego. Dokonujące się prze-
obrażenia w ontologii i metodologii charakteryzowała dążność do przekroczenia
metafizyki Arystotelesa, a nade wszystko do zerwania z koncepcją świata natur
jako dynamicznego, substancjalnego i teleologicznego wyobrażenia przyrody.
[…] To nie forma substancjalna, ale ilościowe i liczbowe związki dostarczały
ostatecznego podłoża zjawisk i racji świata rzeczy.47
Dla badań opartych prawie wyłącznie na analizie bezpośrednio danych

jakości zmysłowych atomizm, przyjmujący, że cała przyroda jest zbudowa-
na z cząstek różniących się wyłącznie cechami geometrycznymi, był koncep-
cją całkowicie nieprzydatną. Odejście od wyjaśniania świata w kategoriach
jakościowych i zastosowanie matematycznego opisu zjawisk sprzyjały rene-
sansowi atomizmu, który jest przecież koncepcją świata, gdzie geometrycz-
ne własności atomów i ich ruch przestrzenny determinują wszystkie wła-
sności świata fenomenalnego.
Szczególnie dwa osiągnięcia nauki XVII wieku sprzyjały renesansowi
atomizmu.48 Pierwsze z nich to dynamika Galileusza. Jeżeli zjawiska świata
makroskopowego mogą być zadowalająco opisane w kategoriach materii
i ruchu, bez użycia scholastycznych jakości ukrytych, które okazują się jedy-
nie opisem jakości wtórnych i nie przysługuje im obiektywne istnienie, to,
być może, także mikroświat może być opisany w analogiczny sposób. Dru-
gie osiągnięcie to wytworzenie próżni w doświadczeniu Torricellego, które
było potężnym argumentem przeciwko fizyce Arystotelesa.
Nawiązania do idei materialnej jedności świata starożytnych atomistów
obecne są w filozofii przyrody Giordana Bruna (1548–1600). W opozycji do
Arystotelesa głosił on infinitystyczną koncepcję wszechświata — przyjmo-
wał, że wszechświat jest nieskończony przestrzennie49, a w nieskończonej
przestrzeni znajduje się nieskończona liczba światów. Bruno był zdecydo-
wanym zwolennikiem teorii Kopernika, której podstawową wartość upa-
trywał w obaleniu geocentryzmu prowadzącego do „kosmologicznego poli-
centryzmu, czyli teorii mówiącej o istnieniu wielu «środków» (słońc) we
wszechświecie”.50 Podkreślając jedność wszechświata, przeciwstawiał się
dualizmowi doskonałego świata nadksiężycowego i niedoskonałego pod-
księżycowego, pozostając jednak pod wyraźnym wpływem arystotelizmu.
_____________
47 W. A. Kamiński, Z. Roskal, Przełom…, s. 74–75.
48 Por. M. Boas, Robert Boyle…, s. 78–79.
49 Por. G. Bruno, O niezmierzonym wszechświecie i niezliczonych światach, tłum. Ś. F. Nowicki,
[w:] A. Nowicki, Giordano Bruno, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s. 281 i n.

50 A. Nowicki, Giordano Bruno…, s. 66.
Bruno przyjmował dwa elementy materialne51 — ziemię i wodę, przy czym

ziemię pojmował jako zbudowaną z atomów, wodę zaś jako substancję cią-
głą, która miała umożliwiać łączenie się atomów ze sobą:
[…] ziemia, czyli suchy ląd […] sam przez się to nic innego, jak tylko atomy, czyli
owe niedające się dzielić ciała, których nie można podzielić ani naturalną mocą,
ani żadną inną. […] Otóż jeżeli tego rodzaju pierwsze ciała zejdą się i razem
mocno połączą, to przecież nie dzięki sobie, lecz dzięki wodzie i dlatego nie wy-
starcza nam przyjmowanie samych atomów — niepodzielnych zasad material-
nych — ale do złożenia, czyli splotu, dodajemy wodę, do ożywienia, uporząd-
kowania i kierowania dodajemy ducha, do czucia, poruszania się, ozdoby, ukła-
du, miłości i sporu dodajemy światłość, czyli pierwszy element ogień.52
Nieskończoną przestrzeń, czyli próżnię, pojmował Bruno jako „zbiornik

ciał”53, atomy natomiast traktował jako obiekty dynamiczne, jakościowo
zróżnicowane, posiadające wewnętrzne źródło ruchu i podlegające imma-
nentnym prawom ruchu.
Renesans atomizmu w wieku siedemnastym był również w pewnej mie-
rze zasługą duchownego katolickiego Pierre’a Gassendiego (1592–1655),
który odnowił system Epikura i podjął próbę przystosowania atomistycznej
koncepcji świata do wymogów wiary chrześcijańskiej. Atomizm utożsamia-
ny był dotychczas z naturalizmem, materializmem, zatem i z ateizmem, co,
rzecz jasna, nie sprzyjało bynajmniej jego popularności w chrześcijańskiej
przecież Europie. W Animadversiones in decimum librum Diogenis Laertii (1649)
Gassendi dokonał takiej reinterpretacji atomizmu Epikura, która mogła być
zaakceptowana przez Kościół katolicki. Próba połączenia wiary chrześcijań-
skiej z etyką epikurejską i filozoficznym atomizmem przyczyniła się do tego,
że atomizm przestał być uważany za „doktrynę wywrotową”54 i stał się
konkurencyjną wizją świata w stosunku do scholastyki.
Reinterpretacja atomizmu Epikura polegała na odrzuceniu przez Gassen-
diego tez niezgodnych z chrześcijańską ortodoksją — z koncepcją creatio ex
nihilo i atrybutem nieskończoności Boga. Gassendi odrzucił zatem tezy doty-
czące: 1) wieczności atomów — uznał je za stworzone przez Boga; 2) od-
wieczności ruchu — twierdził, że ruch został nadany atomom przez Boga
i 3) nieskończonej ilości atomów — utrzymywał, że zarówno liczba poszcze-
_____________
51 Oraz dwa niematerialne — ducha i duszę (por. G. Bruno, O początkach, elementach i przy-
czynach rzeczy, tłum. A. Nowicki, [w:] A. Nowicki, Giordano Bruno, s. 250).
52 G. Bruno, O początkach…, s. 254–255.
53 G. Bruno, Lampa trzydziestu posągów, tłum. A. Nowicki, [w:] A. Nowicki, Giordano Bru-
no…, s. 286.
54 Por. J. Kierul, Izaak Newton. Bóg, światło i świat, Oficyna Wydawnicza Quadrivium, Wro-
cław 1996, s. 35.

gólnych rodzajów atomów, jak i liczba atomów danego rodzaju są skończone,

przez co atrybut nieskończoności został zachowany wyłącznie dla Boga.
Gassendi jako zwolennik atomizmu bronił również tezy o istnieniu próż-
ni. Utrzymywał nawet, że nieskończona przestrzeń jest pierwotna wzglę-
dem materii, zarówno pod względem ontycznym, jak i czasowym. „Chociaż
atomy były stworzone przez Boga, przestrzeń istniała zawsze, niestworzona
i niezależna”.55 Przyznawał zatem przestrzeni istnienie realne, niereduko-
walne do atrybutu substancji materialnej.
6.5 PIERWIASTKI A TEORIA KORPUSKULARNA BOYLE’A
Robert Boyle (1627–1691) był jednym z pierwszych badaczy, którzy kry-

tycznie przeciwstawili się zarówno perypatetyckiej, jak i alchemicznej kon-
cepcji pierwiastków.56 W pracy The Sceptical Chymist, opublikowanej w 1661
roku, poddał krytyce koncepcje perypatetyków i Paracelsusa, twierdząc, że
ani ziemia, woda, powietrze i ogień, ani też rtęć, siarka i sól nie są pierwiast-
kami, ponieważ nigdy nie są rzeczywistymi produktami analizy chemicz-
nej.57 Boyle wykazał, że produkty analizy są na ogół równie złożone jak sub-
stancje poddane analizie, a nie proste, czego niewątpliwie należało oczeki-
wać od pierwiastków.58 Ponadto, w zależności od zastosowanej metody
analizy, z tej samej substancji można otrzymać różne produkty. Stosowana
wówczas przez chemików metoda analizy ogniowej ciał nie prowadziła
zatem w rzeczywistości do uzyskania pierwiastków, ale rezultatem tego
procesu były po prostu nowe związki chemiczne. Wydzielone w trakcie
spalania produkty nie musiały więc być składnikami ciała poddanego temu
procesowi, ale mogły powstać w rezultacie procesu spalania. Często, jak
w wypadku złota czy srebra, z ciał nie można było wydzielić nie tylko czte-
rech (lub trzech) elementów, ale w ogóle żadnego. „Boyle doszedł więc do
wniosku, że analiza ogniowa nie umożliwia udowodnienia, że wszystkie
substancje złożone są z tej samej liczby elementów”.59
Boyle uważał, że pojęcie pierwiastka chemicznego musi spełniać dwa
podstawowe warunki: „jest konieczne, aby natura używała elementów do
wytworzenia ciał złożonych. […] rozkład ciał pokazuje, że natura złożyła je
_____________
55 M. Jammer, Concepts of Space…, s. 91.
56 Wcześniej Van Helmont „zwalczał trzy składniki ortodoksyjnych chemików na tej pod-
stawie, że niektórych ciał nie można na nie rozłożyć” (A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 365).
58 Por. R. Boyle, The Sceptical Chymist, Dent, London, Everyman’s Libary, Dutton, New
York 1964, s. 23.

z ciał elementarnych”.60 Warunki te niewątpliwie mają charakter empirycz-

ny — próbuje się tu wskazać taką charakterystykę pierwiastka chemicznego,
którą można by zastosować w rzeczywiście przeprowadzanych doświad-
czeniach chemicznych. Oczywistym warunkiem możliwości takiej definicji
są odpowiednio rozwinięte techniki analizy chemicznej.
Boyle’a uważa się często za tego, który sformułował definicję pierwiastka
chemicznego jako jednorodnej chemicznie substancji, której metodami che-
micznymi nie można rozłożyć na substancje prostsze. Definicja ta nie była
jednak nowa, a zdaniem samego Boyle’a, przyjmowana była niemal po-
wszechnie.61 Boyle opatrzył ją ponadto komentarzem, w którym odnosi się
sceptycznie do tezy o istnieniu pierwiastków:
[…] obecnie przez pierwiastek rozumiem, jak ci chemicy mówiący najjaśniej

o swoich zasadach, pewne pierwotne i proste lub doskonale niezanieczyszczone
ciała, które nie składają się z żadnych innych ciał, są składnikami, z których
wszystkie ciała, zwane doskonale mieszanymi, są bezpośrednio złożone i na któ-
re się one ostatecznie rozkładają: mam wątpliwości, czy w ogóle istnieje takie
ciało, z którym spotykamy się we wszystkich ciałach, i każde z tych, o których
mówi się, że są ciałami elementarnymi.62
W związku z powyższym Thomas S. Kuhn zauważa, że Boyle’a „«defini-

cja» pierwiastka nie była niczym innym jak parafrazą tradycyjnego pojęcia
chemicznego. Boyle użył jej tylko po to, by udowodnić, że coś takiego jak
pierwiastek chemiczny w ogóle nie istnieje; pod względem historycznym
podręcznikowa wersja wkładu Boyle’a jest więc całkowicie mylna. […]
W szczególności jeśli chodzi o definicję Boyle’a, jej ślady można odnaleźć,
poczynając co najmniej od Arystotelesa, a później przez Lavoisiera aż po
teksty współczesne. Nie znaczy to jednak, że nauka od czasów starożytnych
rozporządzała współczesnym pojęciem pierwiastka”.63 Należy przy tym
zwrócić uwagę na istotną różnicę między siedemnastowiecznym pojęciem
pierwiastka (resp. elementu) a współczesnym. W XVII wieku powszechnie
przyjmowano, że kilka pierwiastków (niezależnie od tego, czy wymieniano
trzy, cztery, czy większą ich liczbę) stanowią składniki w s z y s t k i c h ciał,
to znaczy, że k a ż d e ciało składa się z t y c h s a m y c h e l e m e n t ó w,
na które może zostać rozłożone. W odróżnieniu od współczesnego rozumie-
nia pierwiastków i związków chemicznych nie przypuszczano, że jakieś
ciało, oczywiście oprócz samych elementów, może składać się z mniejszej
_____________
60 R. Boyle, The Sceptical Chymist, s. 188.
61 Por. A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 372.
62 R. Boyle, The Sceptical Chymist, s. 187.
63 T. S. Kuhn, Struktura…, s. 246–248.
liczby niż wszystkie z przyjmowanych pierwiastków.64 Boyle odrzucił po-

gląd o istnieniu pierwiastków w powyższym rozumieniu. Pisał: „nie rozu-
miem, dlaczego musimy wierzyć, że istnieją jakiekolwiek podstawowe
i proste ciała, z których, jako z preegzystujących pierwiastków, natura bu-
duje wszystkie inne”.65
Koncepcji pierwiastków przeciwstawia Boyle korpuskularny model bu-
dowy materii, zgodnie z którym wszystkie ciała składają się z małych czą-
stek, różniących się kształtem i wielkością, a reakcje chemiczne sprowadzają
się ostatecznie do ruchu i rozmaitych połączeń korpuskuł.66 Boyle był
przede wszystkim fizykiem i używał eksperymentów chemicznych do po-
parcia fizycznej teorii materii. Do przyjęcia filozofii korpuskularnej skłoniły
go mechanistyczne teorie Kartezjusza67 i Gassendiego, lektura De rerum
natura Lukrecjusza i Listu do Herodota Epikura68, a przede wszystkim do-
świadczalne prace nad gazami.
Otto von Guericke (1602–1686) wynalazł w 1650 roku pompę próżniową
i w 1654 roku udowodnił istnienie ciśnienia atmosferycznego. W sławnym
eksperymencie z półkulami magdeburskimi Guericke wykazał, że jeżeli
dwie metalowe półkule o ściśle dopasowanych krawędziach złączymy ze
sobą, a następnie z tak powstałej kuli wypompujemy powietrze, to ze-
wnętrzne ciśnienie atmosferyczne nie pozwala rozerwać tych półkul — na-
wet jeżeli do tego celu użyjemy dwóch zaprzęgów koni. Po wpuszczeniu
powietrza półkule łatwo się rozłączyły. Boyle natomiast za pomocą pompy
zagęszczał powietrze i wykazał, że wzrost ciśnienia powoduje proporcjo-
nalne zmniejszenie objętości powietrza. Sformułował prawo, które obecnie
nosi miano prawa Boyle’a–Mariotte’a: w procesie izotermicznym objętość
V danej masy gazu doskonałego jest odwrotnie proporcjonalna do jego
ciśnienia p69:
pV = const.
_____________
65 R. Boyle, The Sceptical Chymist…, s. 224.
66 Por. ibidem.
67 To znaczy postulat redukcji wszelkich własności ciał do kształtów, wielkości i ruchu ich
części (por. I. B. Cohen, Revolution in Science, The Belknap Press of Harvard University Press,
Cambridge, Massachusetts, and London, England 1985, s. 154).
69 Uznaje się, że prawo to zostało odkryte doświadczalnie przez Boyle’a (1662) i prawdo-
podobnie niezależnie od niego w 1676 roku przez francuskiego fizyka Edme’a Marriotte’a
(1630–1684), który stwierdził ponadto, że prawidłowości ujęte w tym prawie zachodzą jedynie
w stałej temperaturze. Andrzej K. Wróblewski pisze, że „w rzeczywistości prawo to zostało
odkryte przez Powera i Towneleya mniej więcej dwa lata przed pierwszym opisaniem go
przez Boyle’a w 1662 roku, znał je wcześniej także Robert Hooke” (A. K. Wróblewski, Prawda
i mity w fizyce, Iskry, Warszawa 1987, s. 11).
Doświadczenia Boyle’a dały nowe argumenty ciągle wzrastającej liczbie atomi-

stów. […] Od czasów Demokryta do czasów Boyle’a w zakresie nauki o ciałach
płynnych i stałych sytuacja atomistów nie ulegała zmianie. […] Trudno było
wówczas udowodnić, że ciecze i ciała stałe składają się z atomów, jak trudno było
również udowodnić, że składają się one z substancji ciągłej. Wzrost ciśnienia
bowiem w obydwu przypadkach nie powodowałby zmniejszenia ich objętości.
Natomiast powietrze, jak to niedwuznacznie wykazał Boyle, można łatwo
zgęścić.70
Naturalne zatem wydaje się przypuszczenie, że cząsteczki powietrza od-

dzielone są od siebie pustą przestrzenią, a zagęszczając powietrze, zbliżamy
te cząsteczki do siebie. Jeżeli woda paruje, to można przyjąć, że proces ten
polega na odłączaniu się od powierzchni cieczy kolejnych atomów. Jeżeli zaś
para składa się z atomów, to naturalne wydaje się przypuszczenie, że rów-
nież woda i lód, które są różnymi postaciami tej samej substancji, także
składają się z atomów. Jeśli wniosek ten jest słuszny w odniesieniu do wody,
to mógłby być również słuszny w odniesieniu do pozostałych substancji.
Boyle uważał, że podstawowymi własnościami korpuskuł są kształt,
wielkość i ruch. Przyjmował także istnienie próżni. W Origins of Forms and
Qualities according to the Corpuscular Philosophy (1666) rozwinął koncepcję
hierarchicznej budowy korpuskuł.71 Elementarnymi składnikami materii są
prima naturalia, małe, lite i niepodzielne fizycznie korpuskuły72, które mają
cechy fizyczne (kształt, wielkość), ale nie mają cech specyficznie chemicz-
nych. Z nich powstają niewielkie skupiska (w języku współczesnej chemii —
cząsteczki chemiczne), które są podzielne i różnią się od siebie strukturą.
Cząsteczki te mają takie same własności jak ciała z nich złożone i z prak-
tycznego punktu widzenia należy je uważać za elementarne. Boyle odrzucił
zatem wszystkie jakości ukryte i reakcje chemiczne interpretował w czysto
mechanistyczny sposób, jako rezultat ruchu i różnych połączeń korpuskuł.
Wierzył wprawdzie w możliwość transmutacji, ale pojmował ją również
mechanicznie — jako rezultat zmiany struktury korpuskularnej ciał, podob-
nie zresztą, jak wszelkie pozostałe reakcje chemiczne. Boyle wysuwał też
przypuszczenie, że regularność kształtów kryształów jest odzwierciedle-
niem regularnej budowy korpuskuł.73
Boyle uczynił ważny krok na drodze do wspierania teoretycznych rozwa-
żań nad atomową budową materii eksperymentami chemicznymi i zaliczenia
_____________
70 I. Asimov, Krótka…, s. 45.
72 Prima naturalia są teoretycznie podzielne, co, zdaniem Boyle’a, wynika z wszechmocy
Boga (por. A. Rupert Hall, From Galileo…, s. 230).

73 Por. A. F. Hagner, Introduction, [w:] R. Boyle, An Essay About the Origin and Virtue of
Gems, Hafner Publishing Company, New York 1972, s. XV.

samej chemii do nowej mechanistycznej filozofii przyrody, podczas gdy

wcześniej uznawano alchemię za „sztukę lekarską lub naukę mistyczną”.74
Naturalnie, powstaje problem, w jaki sposób pozbawione wszelkich jako-
ści atomy, łącząc się ze sobą, dają w efekcie cząsteczki związku chemiczne-
go, które są „nośnikami” określonych własności chemicznych i czy własno-
ści te mogą być bez reszty zredukowane do kształtu, wielkości i porządku
wchodzących w skład cząsteczek atomów. Zauważmy jednak, że w chemii
podstawowe znaczenie ma nie tyle pojęcie pozbawionych jakości atomów,
ile pojęcie cząsteczek sui generis, a kwestie stricte filozoficzne, jak istnienie
próżni, niepodzielność atomów czy istnienie absolutnie elementarnych
składników, wydają się w tym wypadku drugorzędne.
W poglądach Boyle’a obecna jest ponadto wyraźna tendencja do czysto
fizykalnej teorii atomistycznej, a mianowicie do zastosowania pojęć atomu
i cząsteczki raczej do wyjaśnienia konkretnych zagadnień fizycznych i che-
micznych niż do formułowania ogólnego filozoficznego obrazu świata.
W tym sensie możemy powiedzieć, że wraz z Boyle’em teoria atomistyczna
wkroczyła w nową fazę, w której zagadnienia filozoficzne stają się rodzajem
tła, a na pierwszy plan wysuwają się kwestie szczegółowe. Tendencja ta
będzie jeszcze nasilać się w wiekach następnych — w odróżnieniu od daw-
niejszych teorii, centralnym problemem atomizmu przestają być tak ogólne
zagadnienia, jak jedność i wielość czy możliwość zmiany (nie wspominając
już o kwestiach etycznych, właściwie podstawowych dla atomizmu Epikura
i Lukrecjusza). Uczeni niemal całkowicie będą koncentrować się na rozwią-
zywaniu konkretnych zagadnień fizycznych i chemicznych. Nie znaczy to
oczywiście, że związki atomistyki w fizyce i chemii z filozofią atomizmu
zostają całkowicie zerwane, lecz (stopniowy) proces wyodrębniania się ato-
mistyki jako teorii fizykalnej staje się faktem.
_____________
74 M. Boas, Robert Boyle…, s. 229; por. A. Rupert Hall, From Galileo…, s. 224.
ROZDZIAŁ 7
FILOZOFIA KORPUSKULARNA KARTEZJUSZA
Tak więc w całym świecie istnieje jedna i ta sama materia, którą

mianowicie przez to tylko się poznaje, że jest rozciągła. A wszyst-
kie własności, które w niej jasno ujmujemy, do tego jednego się
sprowadzają, że ona jest podzielna i w swych częściach ruchliwa;
stąd zaś zdolna do tych wszystkich stanów, które — jak spostrze-
gamy — mogą wynikać z ruchu jej części.
Przyjmuję zaś w poszczególnych ciałach istnienie cząstek żad-

nym zmysłem niedostrzegalnych, co natomiast odrzucają ci, któ-
rzy uważają swoje zmysły za miarę rzeczy dostępnych poznaniu.
Któż jednak może wątpić, że wiele jest ciał tak drobnych, iż nie
wykrywamy ich żadnym zmysłem?
René Descartes1
René Descartes (1596–1650) w swoim programie mathesis universalis —

nowej, powszechnej nauki, opartej, podobnie jak matematyka, na oczywi-
stych i pewnych zasadach podstawowych, radykalnie odrzucił z fizycznego
modelu świata scholastyczne formy substancjalne i jakości ukryte (qualitetes
occultae) i wprowadził postulat redukcji wszelkich wyjaśnień do wyjaśnień
mechanicznych. Zgodnie z zasadami Kartezjańskiej metody analitycznej
należy „dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się
dało i na ile byłoby potrzeba dla najlepszego rozwiązania”.2 W odniesieniu
do teorii materii znaczy to, że wszelkie zjawiska w przyrodzie należy wyja-
śniać w kategoriach rozciągłości, kształtu i ruchu mikroskopijnych cząstek.
„Badać materię można więc, badając jej kształty — «more geometrico», oraz
badając jej ruchy — «more mechanico»”.3
_____________
1 R. Descartes, Zasady filozofii, s. 64, 228.
2 R. Descartes, Rozprawa o metodzie właściwego kierowania umysłem i poszukiwania prawdy
w naukach, tłum. W. Wojciechowska, PWN, Warszawa 1988, s. 22.
3 M. Heller, Logika zderzeń czyli o kartezjańskiej maszynie świata, [w:] M. Heller, J. Życiński,
Wszechświat…, s. 59.
FILOZOFIA KORPUSKULARNA KARTEZJUSZA 127
7.1 RES EXTENSA I KORPUSKULARNY MODEL MATERII
Kartezjańska koncepcja świata-maszyny oparta jest na filozoficznym po-

jęciu ciągłej i podzielnej w nieskończoność materii, co, jeśli chodzi o same
p o d s t a w y filozoficzne, sytuuje mechanicyzm Kartezjusza w zdecydowa-
nej opozycji do atomizmu4, dla którego fundamentalna jest teza o istnieniu
a b s o l u t n i e n i e p o d z i e l n y c h składników materii. Kartezjusz przyj-
muje jednak k o r p u s k u l a r n y m o d e l m a t e r i i, który — pomimo
negacji próżni, stanowiącej integralny składnik atomistycznego obrazu
świata — w wyjaśnieniu poszczególnych zjawisk przyrody wykazuje analo-
gie ze starożytnymi teoriami atomistycznymi.
Kartezjusz przyjmuje istnienie dwóch rodzajów substancji w przyrodzie:
umysłów (res cogitans — rzecz myśląca) i materii (res extensa — rzecz rozcią-
gła). Istotę nieprzestrzennego i niepodzielnego umysłu stanowi wyłącznie
myślenie, natomiast istota materii sprowadza się do rozciągłości:
[…] natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie na tym polega,
że jest ono jakąś rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny sposób
działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż,
wszerz i w głąb. Bo co do twardości, niczego innego wrażenie zmysłowe nam
o niej nie pokazuje, jak tylko to, że części ciał twardych stawiają opór ruchowi
naszych rąk, gdy w nie wpadną. Gdyby bowiem, ilekroć ręce nasze kierowały się
w jakąś stronę, wszystkie tam znajdujące się ciała ustępowałyby z taką samą
szybkością, z jaką one się zbliżają, nie poczulibyśmy nigdy żadnej twardości. Ani
też żadną miarą nie można pojąć, by ciała, które tak umknęły, przez to tylko wy-
zbyły się swej natury cielesnej: nie polega ona zatem na twardości. Za pomocą
tego samego argumentu można pokazać, że i ciężar i barwa, i wszystkie inne tego
rodzaju jakości, dające się odczuwać w materii cielesnej, mogą być z niej usunię-
te, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd wynika, że jej natura od
żadnej z nich nie zawisła.5
Zgodnie z racjonalistycznym punktem wyjścia, Kartezjusz określa atry-

buty materii (scil. atrybut, bo rozciągłość jest j e d y n y m atrybutem sub-
stancji materialnej) na podstawie rozważań a priori. W Medytacjach o pierwszej
filozofii podaje sławny przykład z kawałkiem wosku, w którym za pomocą
zmysłów dostrzegamy wiele charakterystycznych dla niego cech, a jednak
wystarczy zbliżyć ów kawałek wosku do ognia i „traci resztki smaku, za-
pach ulatuje, barwa się zmienia, kształt znika, wzrasta wielkość, wosk staje
się płynny, gorący, ledwo dotknąć go można i jeśli weń stukać, już nie
_____________
4 Por. M. Tempczyk, Fizyka…, s. 23.
5 R. Descartes, Zasady filozofii, s. 56.
128 ATOMIZM W FILOZOFII MECHANICYZMU
wydaje dźwięku”.6 Pozostaje tylko rozciągłość, której nie potrafimy z ciała

wyabstrahować i ujmujemy ją „jasno i wyraźnie”.
Utożsamienie materii z rozciągłością prowadzi do poglądu, że nie istnieje
przestrzeń jako byt odrębny od rozciągłej materii. Przestrzeń, czyli „miejsce
wewnętrzne”7, i materia są w istocie tym samym, a różnica polega tylko na
sposobie, w jakim zwykliśmy je pojmować.8 Miejsce wewnętrzne „jest
zupełnie tym samym co przestrzeń; zewnętrzne zaś można uważać za
powierzchnię najbliżej otaczającą to, co się w danym miejscu znajduje”.9
Zdaniem Kartezjusza, mówiąc o miejscu, jakie zajmuje dane ciało, mamy na
myśli położenie ciała względem innych ciał, mówiąc zaś o przestrzeni, ma-
my raczej na uwadze wielkość ciała lub jego kształt.10 „Ciała nie znajdują się
w p r z e s t r z e n i, lecz tylko wśród innych ciał: przestrzeń, jaką «zajmują»,
nie różni się niczym od nich samych”.11 Oczywistą konsekwencją takiej
„materializacji przestrzeni” jest negacja istnienia próżni.
Że zaś nie może istnieć próżnia w znaczeniu filozoficznym, tj. taka, w której żad-
nej nie ma substancji, jasno widać stąd, że rozciągłość przestrzeni lub miejsca
wewnętrznego nie jest czymś różnym od rozciągłości ciała.12
Pojęcie próżni w systemie Kartezjusza stanowi contradictio in adiecto: po-

nieważ rozciągłość jest jedynym atrybutem substancji, to gdyby istniała
próżnia, istniałby atrybut substancji bez tej substancji, co jest oczywiście
niemożliwe. W języku potocznym używamy, co prawda, słowa „próżnia”,
ale czynimy to w takich wypadkach, gdy nie znajdujemy jakiejś rzeczy
w miejscu, w którym spodziewamy się ją znaleźć (np. gdy stwierdzamy, że
dzban jest próżny, tzn. nie ma w nim wina, podczas gdy pełen jest powie-
trza). Negacja istnienia próżni prowadzi również do odrzucenia tezy atomi-
zmu, że istnieją ostateczne i n i e p o d z i e l n e składniki materii.
Poznajemy także, że nie może tak być, aby istniały jakieś atomy, czyli cząstki
materii z natury swej niepodzielne. Gdyby one istniały, z konieczności musiałyby
być rozciągłe niezależnie od tego, jak bardzo małymi byłyby pomyślane; bo
możemy wciąż każdą z nich dzielić w myśli na dwie albo więcej mniejszych
_____________
6 R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, [w:] R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii.
Zarzuty uczonych mężów i odpowiedzi autora. Rozmowa z Burmanem, tłum. M. i K. Ajdukiewiczo-

wie, S. Swieżawski, I. Dąbska, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2001, s. 53.
9 Ibidem, s. 61.
11 A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 110.
[cząstek] i na tej podstawie poznawać, że one są podzielne. Niczego bowiem nie

możemy dzielić w myśli, czego byśmy tym samym nie poznawali jako rzeczy
podzielnej.13
Kolejną konsekwencją utożsamienia materii z rozciągłością jest pogląd,

że „świat nie ma granic dla swej rozciągłości”.14 Jeżeli wyobrażamy sobie
jakiekolwiek granice świata, to wyobrażamy sobie również poza nimi prze-
strzeń, a zatem z konieczności i materię. Oczywiście oznacza to również, że
— w przeciwieństwie do Arystotelesowskiego dualizmu świata podksięży-
cowego i nadksiężycowego — materia wypełniająca cały nieskończony
wszechświat jest jakościowo niezróżnicowana: „nie inna jest materia nieba
aniżeli ziemi”.15
Kartezjański pogląd na i s t o t ę materii wynika więc całkowicie z aprio-
rycznych rozważań: jeżeli jedynym niekwestionowalnym punktem wyjścia
badań filozoficznych mogą być immanentne treści świadomości filozofują-
cego podmiotu (cogito ergo sum) i jedynym kryterium prawdy jest to, że
przedstawienie jest „jasne i wyraźne”, to wykrycie p o d s t a w o w y c h
z a s a d rzeczy materialnych dokonuje się nie przez „przesądy zmysłów”,
lecz przez „światło rozumu”.16 Ale w dziedzinie fizyki racjonalizm (tj. aprio-
ryzm) ten zostaje znacznie złagodzony i Kartezjusz, wyjaśniając w czysto
mechanistyczny sposób różne zjawiska, nadaje swym rozważaniom jedynie
status modelu17, czy też prawdopodobnej hipotezy, o której zresztą sądzi, że
jest najprostsza z możliwych. Pisze on następująco:
Aby jednak nie stwarzać pozoru, że sobie zbytnio rościmy prawa, jeśli mamy
filozofować o tak doniosłych sprawach, twierdzić będziemy, jakobyśmy znaleźli
właściwą ich prawdę, wolę pozostawić tę rzecz w zawieszeniu, a wszystko,
o czym dalej będę pisał, przedstawić wyłącznie jako hipotezę. Gdyby ją nawet
uznano za fałszywą, będę uważał, że dostatecznie jestem wynagrodzony za
poniesiony trud, o ile wszystko, co z niej zostanie wyprowadzone, zgadzać się
będzie z doświadczeniem.18
W Le monde Kartezjusz stwierdza, że nie opisuje rzeczywistego świata, ale

pewien świat hipotetyczny.19 Formułuje tu opis ewolucji wszechświata —
_____________
13 Ibidem, s. 63.
14 Ibidem.
15 Ibidem.
16 Ibidem, s. 82.
19 R. Descartes, Le monde ou traité de la lumière, [w:] F. Alquié, Kartezjusz, tłum. i wybór pism
S. Cichowicz, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1989, s. 193.

mimo deklaracji zgodnych ze stanowiskiem Kościoła, że oczywiście Bóg

stworzył świat ex nihilo w gotowej postaci takim, jakim jest obecnie, bo
wszystko, co wychodzi z rąk Twórcy, jest doskonałe i skończone20 — a hi-
poteza ta ma prowadzić do głębszego zrozumienia przyrody. Przyznanie
hipotezie kosmogonicznej statusu fikcji było zapewne podyktowane
sprzecznością teorii Kartezjusza z oficjalną nauką scholastyczną.21 Po potę-
pieniu Galileusza w 1633 roku Święte Oficjum zakazało jakichkolwiek
twierdzeń o ruchu Ziemi, nawet traktowanych wyłącznie jako hipotezy.22
Zakazano również głoszenia poglądów o nieskończoności wszechświata
i atomistycznej strukturze materii. W tych okolicznościach Kartezjusz odstą-
pił od publikacji Le monde.23 Ukazanie się szkicu tego dzieła po śmierci
Kartezjusza wywołało poważne zaniepokojenie Kościoła niebezpieczeń-
stwem, jakie stanowiły poglądy filozofa, „który ogłosił w ostatnich latach
nowy system filozoficzny i wskrzesił stare opinie Greków w sprawie ato-
mów”.24 Kartezjańskie założenia, na podstawie których wyjaśnia genezę
i aktualną budowę świata, jakkolwiek mogłoby to wydawać się osobliwe
w świetle identyfikacji materii z rozciągłością, polegają bowiem na przyjęciu
korpuskularnej koncepcji materii.25 Pisze on, że
[…] jedna i ta sama jest materia wszystkich ciał we wszechświecie, podzielna na

dowolną ilość części i już istotnie na wiele podzielona. Części te poruszają się
rozmaicie, a ruchy mają w pewien sposób koliste i zawsze zachowują tę samą
ilość ruchów we wszechświecie. […] Tak więc przyjmiemy, o ile to nam odpo-
wiada, że całą ową materię, z której ten świat widzialny się składa, podzielił Bóg
na początku na cząstki z największym przybliżeniem między sobą równe i śred-
niej wielkości, tj. pośrednie między tymi wszystkimi, z których teraz zbudowane
są niebiosa i gwiazdy.26
Najprostszym założeniem jest, zdaniem Kartezjusza, że „wszystkie cząst-

ki materii były na początku równe między sobą tak co do wielkości, jak i co
do ruchu”.27 Cząstki te wypełniały szczelnie przestrzeń, nie pozostawiając
próżni, a w rezultacie ruchu (udzielonego materii „na początku” przez Bo-
ga) i wzajemnych zderzeń część cząstek materii przybrała kształt kulisty,
_____________
22 Por. F. Alquié, Kartezjusz…, s. 53.
23 Por. D. Garber, Descartes’ Physics, [w:] J. Cottingham (ed.), The Cambridge Companion to
Descartes, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 290.

24 Instruction du Cardinal Carlo Barberini (1671), cyt. za: G. Minois, Kościół…, t. 1, s. 367.
27 Ibidem, s. 97.
a przestrzeń między nimi wypełniła się odłamkami materii „o kształtach

odpowiednich do zapełnienia tych przerw i ustawicznie zmieniających je
stosownie do miejsca, które mają zająć”.28 Procesy mechaniczne doprowa-
dziły ostatecznie do powstania t r z e c h r o d z a j ó w c z ą s t e k: pierwszy
z nich stanowią „drobiny o nieokreślonej małości”29, które mogą łatwo roz-
padać się na dowolnie małe fragmenty i szczelnie wypełniać interwały mię-
dzy innymi cząstkami. Niektóre z tych cząstek przyjęły nieregularne formy,
które Kartezjusz opisuje jako ukształtowane „na modłę kolumienek, wyżło-
bionych przez rowki wygięte jak u ślimaków, tak aby, wirując, przedosta-
wać się mogły przez owe wąskie drogi kształtu trójkąta o wygiętych bokach
[…], które zawsze się znajdują między trzema kuleczkami drugiego ele-
mentu wzajemnie się stykającymi”.30 Drugi rodzaj stanowią różnej wielkości
cząstki o kształcie kulistym (matière subtile, czyli eter), z których zbudowane
jest ciało płynne, uważane przez nas za niebo. Cząstki te mają zdolność
przenikania porów w materii zbudowanej z trzeciego rodzaju cząstek,
a same są „przezroczyste” dla cząstek pierwszego rodzaju, co znaczy, że
bardzo drobne cząstki pierwszego rodzaju mogą przenikać przez odstępy
między cząstkami kulistymi, wypełniając szczelnie przestrzeń. Cząstki trze-
ciego rodzaju są znacznie większe od tamtych, mają nieregularne kształty, są
„nieprzezroczyste” i „mniej zdatne do ruchu”.31 Powstały one dzięki przyle-
ganiu do siebie cząstek pierwszego elementu. Słońce i gwiazdy powstały
„z pierwszego, niebiosa z drugiego, a Ziemia z planetami i kometami z trze-
ciego”32 rodzaju cząstek. Trzy rodzaje cząstek nie są niezmiennymi atomami,
ponieważ mogą wzajemnie w siebie się przekształcać i dzielić na dowolnie
małe fragmenty. Wszystkie własności świata realnego wynikają ostatecznie
ze „zróżnicowania materii pod wpływem ruchu na cząsteczki różnych roz-
miarów i kształtów, posiadające różne ruchy, oraz następującego potem
łączenia się ich w ciała rozmaitego rodzaju”.33
Kartezjusz formułował hipotezy dotyczące kształtów korpuskuł — sądził
na przykład, że niektóre z cząstek trzeciego elementu „rozdzielają się jakby
na jakieś różne ramiona i rozciągają się stąd niby gałęzie drzew i inne rzeczy
tego rodzaju”, inne „mają kształt kuli czy sześcianu” albo „postać nieociosa-
nych kamieni”, są także „podłużne i pozbawione rozgałęzień na kształt pa-
łeczek”34, i za pomocą koniektur dotyczących kształtów, układów i ruchów
_____________
28 Ibidem, s. 98.
29 Ibidem.
30 Ibidem, s. 117.
31 Ibidem, s. 99.
32 Ibidem.
cząsteczek usiłował wyjaśniać różne zjawiska przyrody. Na przykład różni-

ca między ciekłym a stałym stanem skupienia miała polegać na tym, że „cie-
kłe ciała są podzielone na mnóstwo bardzo małych cząsteczek wstrząsanych
na przemian przez rozmaite ruchy, stałe zaś są te, których wszystkie cząstki
wzajem siebie pozostają w spoczynku”.35 Podobnie, w czysto mechaniczny
sposób usiłuje Kartezjusz wyjaśnić ciepło jako rezultat ruchu cząsteczek,
ciążenie jako rezultat mechanicznego nacisku „kuleczek niebieskich”36, poj-
mując grawitację w kierunku środka Ziemi analogicznie do „tendencji poru-
szania się pływających ciał do środka wiru wodnego”.37 Cała IV część Zasad
filozofii (O Ziemi) poświęcona jest wyjaśnieniu natury „powietrza, wody,
ziemi i ognia, które uchodzą powszechnie za elementy zamieszkiwanego
przez nas globu”.38
Wyjaśnienia podawane przez Kartezjusza, pomimo negacji istnienia
próżni, bardzo przypominają wyjaśnienia zjawisk podawane przez staro-
żytnych atomistów. Zresztą przeciwieństwo między fizyką Kartezjańską
a fizyką Demokryta nie jest aż tak skrajne, jak się niekiedy twierdzi. Karte-
zjusz pisze bowiem, że niepodobna wprost wątpić w istnienie tak drobnych
cząstek materii, że są one dla nas niedostrzegalne, „co natomiast odrzucają
ci, którzy uważają swoje zmysły za miarę rzeczy dostępnych poznaniu”.39
O stosunku swojej fizyki do poglądów Demokryta pisze zresztą sam
Kartezjusz na ostatnich stronach Zasad filozofii, podając explicite racje, dla
jakich je odrzuca.
Również Demokryt wymyślił jakoweś ciałka o różnych kształtach, wielkościach

i ruchach, z których miałyby przez skupianie się ich i wzajemne łączenie po-
wstawać wszystkie ciała zmysłowo dostrzegalne; a jednak ogół odrzuca zazwy-
czaj zgodnie zasadę jego filozofowania. To prawda, że nikt nigdy nie odrzucał jej
z tego powodu, że się w niej przyjmowało jakieś ciałka tak drobne, że umykają
zmysłom, a różnią się między sobą wielkościami, kształtami i ruchem; nikt bo-
wiem nie może wątpić, że istotnie wiele jest takich ciałek, jak ja to właśnie poka-
_____________
35 Ibidem, s. 76.
36 Ibidem, s. 156.
37 J. North, Historia astronomii i kosmologii, tłum. T. i T. Dworak, Wydawnictwo Książnica,
Katowice 1997, s. 246; por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 106.

38 R. Descartes, Zasady filozofii, s. 194. Wiele miejsca poświęcił Kartezjusz wyjaśnieniu natu-
ry magnesu. Linie sił pola magnetycznego, którymi posługujemy się współcześnie mówiąc
o magnesach, są dla Kartezjusza jak najbardziej dosłownie rozumianymi torami cząstek: jedne
z nich — „cząstki żłobkowane” (ibidem, s. 194) — przychodzą od bieguna południowego,
wnikają w magnes, w którym wydrążone są kanaliki, umożliwiające przejście cząstek o takich
właśnie kształtach, zaś cząstki przychodzące od bieguna północnego są „skręcone spiralnie”
(ibidem, s. 194–195) i również natrafiają na odpowiednie przejścia w magnesie, a ruch całości
tych cząstek tworzy „coś w rodzaju wiru” (ibidem, s. 195).
39 Ibidem, s. 228.
załem. Lecz odrzuca się [filozofię Demokryta] po pierwsze dlatego, że zakłada

ona niepodzielność tych ciałek; z tego tytułu również i ja ją odrzucam; po wtóre
dlatego, że wokół tych ciałek Demokryt przyjmował próżnię, podczas gdy ja do-
wodzę, że żadnej próżni być nie może; po trzecie dlatego, że przypisał im cięż-
kość, której ja nie przyjmuję w żadnym ciele, o ile się je rozważa samo w sobie,
a tylko o tyle, o ile zależy ono w położeniu swym i ruchu od innych ciał i do nich
jest odniesione. A wreszcie dlatego, że nie pokazał, w jaki sposób poszczególne
rzeczy mogłyby powstawać z samego tylko połączenia się tych ciałek […].40
Ponieważ wszechświat jest wypełniony materią, wszelkie oddziaływania

między cząstkami zachodzą w rezultacie b e z p o ś r e d n i e g o k o n t a k -
t u, a wszelki ruch ma charakter wirowy — jedne ciała ustępują miejsca in-
nym, nie powodując wystąpienia próżni. Ruch cząstek materii w szczelnie
wypełnionej przestrzeni wymaga założenia, że przynajmniej niektóre z czą-
stek są plastyczne i „uginają się i tak zmieniają swoje kształty, by dołączone
do owych [cząstek], niezmieniających tak swych postaci […] wypełniły do-
kładnie wszystkie kąty, których nie zajmą tamte”.41 To również istotna róż-
nica między Kartezjańskim pojęciem cząstek a atomami, którym zarówno
starożytni, jak i siedemnastowieczni atomiści przypisywali absolutną niepo-
dzielność i niezmienność kształtów. Kartezjańskie cząstki materii nie są od-
dzielone próżnią — świat stanowi plenum, a wszystkie ciała we wszechświe-
cie „stykają się i wzajemnie na siebie oddziałują, a stąd ruch każdego z nich
zależy od ruchów wszystkich innych i dlatego zmienia się w niezliczone
sposoby”.42 Możliwość ruchu bez założenia istnienia próżni najłatwiej zro-
zumieć w wypadku ruchu po okręgu, chociaż, zdaniem Kartezjusza, „to
samo pojąć też można w odniesieniu do koła niedoskonałego i dowolnie
nieregularnego”.43 Wszelki ruch musi mieć zatem charakter wirowy tak, że
miejsce opuszczone przez jakąś cząstkę materii natychmiast jest zajmowane
przez inną cząstkę czy też cząstki, bezpośrednio do niej przylegające.
Na kartach Zasad filozofii44 teorią wirów Kartezjusz wyjaśniał również
ruch ciał w Układzie Słonecznym, pojmując grawitację jako rezultat wiru
materii. Pisał, że „materia pierwszego elementu, z której składa się Słońce,
wirując najszybciej, porywa za sobą bliższe aniżeli dalsze części nieba”.45
Podobnie Ziemia, unosząc ze sobą materię niebieską, tworzy wir, który
_____________
40 Ibidem, s. 229.
41 Ibidem, s. 69.
42 Ibidem, s. 149.
43 Ibidem, s. 68. Dlatego m.in. tory planet nie muszą być okręgami.
44 Wykład fizyki Kartezjusza w Zasadach filozofii jest powtórzeniem w zmienionej redakcji
treści dzieła Le monde (por. I. Dąbska, Od tłumacza, [w:] R. Descartes, Zasady filozofii, s. 6;
A. C. Crombie, Nauka…, t. 2, s. 200).
wprawia w ruch Księżyc. Na uwagę zasługuje to, że w ramach teorii wirów

Kartezjusza można w naturalny sposób wyjaśnić fakt, iż w Układzie Sło-
necznym wszystkie planety krążą wokół Słońca w tym samym kierunku,
natomiast w teorii Newtona fakt ten nie uzyskuje wyjaśnienia na gruncie
samych praw mechaniki i powinien zostać wyjaśniony — zdaniem samego
Newtona — jako rezultat celowej działalności Boga. Okazuje się jednak, że
Kartezjańska teoria wirów nie jest zgodna z trzecim prawem Keplera, we-
dług którego stosunek kwadratów okresu obiegu planet T do sześcianów
wielkiej półosi elipsy a jest stały (T2/a3 = const.).46
7.2 DYNAMIKA MORE GEOMETRICO
Kartezjusz przeciwstawia się szerokiemu rozumieniu ruchu, który —

zgodnie z tradycją arystotelesowską — oznaczał wszelką zmianę, i zawęża
jego rozumienie do ruchu przestrzennego.47 Odróżnia również potoczne
pojęcie ruchu względnego od jego znaczenia w sensie ścisłym. W potocz-
nym rozumieniu można mówić o ruchu względnym: ciało porusza się lub
nie porusza się w zależności od układu odniesienia, względem którego roz-
patrujemy ruch. Jednak, zdaniem Kartezjusza, r u c h w z n a c z e n i u
ś c i s ł y m jest „[…] przenoszeniem się jednego ciała z sąsiedztwa tych ciał,
które się z nim bezpośrednio stykają i uważane są za spoczywające, w są-
siedztwo innych”.48
Ruch (w znaczeniu ścisłym) można uznać za względny jedynie w tym
sensie, że ruch ciała należy rozpatrywać względem jego bezpośredniego
otoczenia, czyli względem ciał, które się z nim stykają. Jeśli A porusza się
względem B i ciała te pozostają w bezpośrednim kontakcie, to jest kwestią
konwencji, które z nich uznamy za spoczywające, a które za poruszające się.
Ruch (w znaczeniu ścisłym) nie jest jednak względny w tym znaczeniu,
o którym mowa w potocznym pojęciu ruchu. Jeżeli przez ruch rozumiemy
„przenoszenie się z sąsiedztwa ciał przyległych, nie możemy temu porusza-
jącemu się ciału przypisać równocześnie kilku ruchów, tylko jeden, ponie-
waż jedne tylko ciała mogą w jednej i tej samej chwili przylegać do tego,
które się porusza”.49 Możemy zatem powiedzieć, że ciało A porusza się,
a ciało B spoczywa lub że ciało A porusza się, a ciało B spoczywa, ale to, że
_____________
46 Por. I. B. Cohen, Revolution…, s. 159; R. S. Ingarden, Kartezjusz a Galileusz i Newton — jako
twórcy fizyki nowożytnej, [w:] idem, Fizyka i fizycy. Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994, s. 111–112.
47 Por. R. Descartes, Zasady filozofii, s. 64.
48 Ibidem, s. 88.
49 Ibidem, s. 66.
jedno ciało porusza się względem drugiego ciała (znajdującego się w bezpo-
średnim sąsiedzctwie) nie jest już kwestią konwencji. Różnica między ru-
chem (w znaczeniu ścisłym) a spoczynkiem ma zatem, zdaniem Kartezjusza,
charakter obiektywny.50
Ponieważ nie istnieje próżnia, to wszelkie oddziaływania między ciałami
zachodzą przez bezpośredni kontakt. Prawa ruchu Kartezjusza sprowadzają
się do trzech zasad mechaniki, zwanych przez niego „prawami natury”.
I. […] każda rzecz, o ile tylko jest prosta i niepodzielona, trwa, jeśli jest sama dla
siebie, zawsze w tym samym stanie i nie zmienia się nigdy, jedynie tylko pod
wpływem przyczyn zewnętrznych.51
Kartezjusz uzasadnia tę zasadę przez odwołanie się do pojęcia przyczy-

nowości: jeśli nie ma przyczyny (resp. racji), aby spoczywające ciało zaczęło
się poruszać, to pozostaje ono w spoczynku, jeśli natomiast ciało jest w ru-
chu, a nie napotka żadnej przeszkody, to jego ruch nie ulega zmianie.
W przeciwieństwie do dynamiki Arystotelesa, Kartezjusz nie uznaje spo-
czynku za wyróżniony i naturalny stan ciała, a fakt, że wprawione w ruch
ciała zatrzymują się wynika jedynie z oporów środowiska.52
Kartezjańska „zasada bezwładności” spotkała się wśród historyków na-
uki z rozbieżnymi ocenami. Niektórzy, jak na przykład Alexandre Koyré,
Crombie czy Charles C. Gillispie, twierdzą, że Kartezjusz całkowicie po-
prawnie sformułował zasadę bezwładności, którą następnie Newton przyjął
jako pierwszą zasadę swojej dynamiki.53 Roman S. Ingarden pisze nawet, że
„sformułowanie Newtona z jego Principiów nie dodaje niczego istotnego
i jest niemal dosłownym powtórzeniem słów Descartes’a, może tylko w nie-
co bardziej zwięzłej postaci i z użyciem terminu vis impressa («siła przyłożo-
na») zamiast causa externa («zewnętrzna przyczyna»)”.54
Zauważmy jednak że, jak podkreślają na przykład Jammer i I. Bernard
Cohen, po pierwsze, zasady te sformułowane są w całkowicie różnych języ-
kach: u Kartezjusza występuje pojęcie przyczyny, u Newtona — pojęcie siły,
które, choć obecne w rozważaniach Kartezjusza, ma całkowicie inny sens. Po
drugie, w fizyce Kartezjusza „masa” ciała (ilość materii) jest utożsamiona
z jego objętością. Brak zatem dynamicznego pojęcia masy, a samo pojęcie
_____________
50 Por. D. Garber, Descartes’ Physics…, s. 309–310.
52 Ibidem, s. 71.
53 Por. np. A. C. Crombie, Nauka…, t. 2, s. 199; C. C. Gillispie, The Edge of Objectivity. An
Essay in the History of Scientific Ideas, Princeton University Press, Princeton, New Yersey 1960,
s. 83.
54 R. S. Ingarden, Kartezjusz…, s. 83.
bezwładności w ogóle nie występuje w Zasadach filozofii.55 Opis ruchu ma

w zasadzie charakter czysto kinematyczny.56 Po trzecie, Kartezjusz uzasad-
nia swoją zasadę, odwołując się do teologicznie zinterpretowanej „zasady
zachowania” — ruch został „na początku” nadany materii przez Boga i dla-
tego nie może zostać zniszczony, natomiast Newtonowska zasada bezwład-
ności wywodzi się z pojęcia masy, rozumianej jako miara bezwładności.57
II. […] każda część materii rozpatrywana z osobna nigdy nie dąży do tego, by
poruszać się po liniach krzywych, lecz tylko prostych; chociaż wiele [części mate-
rii] usiłuje często zboczyć ze swej drogi wskutek spotkania z innymi.58
Kartezjusz wyprowadza „zasadę ruchu prostoliniowego” z metafizycz-

nego założenia niezmienności i prostoty działania, „z pomocą której Bóg
zachowuje ruch w materii”.59 Ponieważ świat jest całkowicie wypełniony
materią i próżnia nie istnieje, „możliwa jest jedynie t e n d e n c j a do stałej
prędkości po linii prostej”60, bo nacisk i zderzenia z innymi cząstkami
materii sprawiają, że w rezultacie tych procesów wszelki ruch ma charakter
wirowy.
III. […] gdy ciało będące w ruchu zderza się z innym, wówczas, jeśli mniejszą ma
siłę do zdążania po linii prostej aniżeli tamto do stawiania mu oporu, wtedy za-
wraca w przeciwną stronę i, zachowując swój ruch, traci tylko [pierwotny] jego
kierunek; jeśli jednak większą ma [siłę], wówczas porusza wraz z sobą to drugie
ciało i tyleż traci ze swego ruchu, ile go tamtemu udziela.61
Zasada te jest nieprecyzyjna i okazała się całkowicie błędna62, czego

głównym powodem było Kartezjańskie pojęcie siły. Siła działania każdego
ciała na inne albo stawiania oporu działaniu innego ciała miała wynikać
z „zasady bezwładności” — z naturalnego dążenia ciał do pozostawania
_____________
56 Por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 104.
57 Por. I. B. Cohen, Revolution…, s. 155.
59 Ibidem, s. 71.
62 Analizy zderzeń przeprowadzone są w wielu aspektach przez Kartezjusza błędnie
(por. R. Descartes, Zasady filozofii, s. 74–75). Twierdzi on na przykład, że „ciało będące w spo-
czynku, nie może być wprawione w ruch przez żadne inne od siebie mniejsze, choćby tamto
dowolnie szybko się poruszało” (ibidem, s. 80). Kartezjusz miał świadomość tego, że jego wnio-
ski w wielu przypadkach nie zgadzają się z doświadczeniem. Podkreślić jednak trzeba, że są to
pierwsze systematycznie przeprowadzone analizy zderzeń (por. R. S. Ingarden, Kartezjusz…,
s. 93.
w tym samym stanie. Siła rozumiana jest przez Kartezjusza jako coś, co tkwi
w poruszającym się ciele, i należy ją oceniać „już to na podstawie wielkości
ciała, w którym się ona znajduje, i [wielkości] powierzchni, która oddziela to
ciało od innego, już to na podstawie prędkości ruchu oraz natury i przeci-
wieństwa sposobu zderzania się z sobą różnych ciał”.63 Jest to pojęcie siły
bardzo jeszcze odległe od Newtonowskiego.
Oprócz powyższych zasad dynamiki Kartezjusz sformułował również
„zasadę zachowania ilości ruchu”, zgodnie z którą „ilość ruchu” (quantitas
motus) w świecie jest stała:
[…] kiedy jedno ciało popycha drugie, nie może nadać mu żadnego ruchu, nie
tracąc jednocześnie tyle samo ze swego ruchu, ani też przejąć od niego tak, by je-
go własny nie zwiększył się o tyle samo.64
Podobnie jak w wypadku praw ruchu, ma ona uzasadnienie metafizycz-

ne: ponieważ materia jest całkowicie bierna, to ruch został jej nadany przez
Boga w chwili stworzenia i „ilość ruchu” w świecie nie zmienia się.65 „Ilość
ruchu” to dla Kartezjusza iloczyn „ilości materii” (utożsamionej z objętością
ciała) i wartości prędkości ciała. Jeśli zatem na przykład ciało A porusza się
dwa razy szybciej niż ciało B, a ciało B jest dwa razy większe niż ciało A, to
obydwa mają taką samą „ilość ruchu”.66 Kartezjusz nie traktował jednak
„ilości ruchu” jako wielkości wektorowej i nie używał dynamicznego pojęcia
masy. W postaci podanej przez Newtona miarą „ilości ruchu” jest pęd, bę-
→ →
dący iloczynem masy i wektora prędkości ( p = m v ), podczas gdy w fizyce
Kartezjusza ilość ruchu = Vv, gdzie V jest objętością ciała.
7.3 ATOMIZM A FIZYKA KARTEZJAŃSKA — PROBLEM AKTUALNOŚCI
Kartezjusz deklarował uprawianie filozofii przyrody more geometrico:
Bez osłonek jasno wyznaję, że nie znam żadnej innej materii rzeczy cielesnych
prócz tej na wszelki sposób podzielnej, dającej się kształtować i ruchomej, którą
geometrowie nazywają wielkością […] niczego innego nie biorę w niej pod uwa-
gę prócz owych podziałów, kształtów i ruchów.67
_____________
64 R. Descartes, Le monde…, [w:] F. Alquié, Kartezjusz, s. 198.
65 Kartezjańska „zasada zachowania ilości ruchu” odnosi się zatem do całości materii we
wszechświecie, a nie do ruchu poszczególnych ciał (por. D. Garber, Descartes’ Physics…, s. 314).
67 Ibidem, s. 81.
Jednak mechanika i kosmologia Kartezjusza sprowadzają się do „analiz

intuicyjno-jakościowych, a analizy typu geometrycznego mają w nich głów-
nie charakter ilustracyjny”.68 Interesujące jest to, że system fizyki Kartezju-
sza „cieszył się tak wielkim uznaniem u współczesnych i potomnych, iż
uznawano go nawet wtedy, gdy doświadczenie wykazało jego fałszywość.
[…] Dopiero dzięki Newtonowi mechanika stała się teorią ogólną, porów-
nywalną w swej prostocie i elegancji matematycznej z fizyką Kartezjusza”.69
Fizyka Kartezjusza ma dzisiaj jedynie znaczenie historyczne. Jak zauważa
Heller, „istotną przeszkodą w badaniach Kartezjusza nad mechaniką było
jego kryterium jasności i wyraźności pojęć. Pojęcia muszą być jasne i wyraź-
ne, ale nie w sensie ich intuicyjnego lub wyobrażeniowego ujmowania, lecz
w sensie precyzji ich sformułowań i precyzji ich odniesienia do ilościowych
wyników obserwacji i doświadczeń. W obu tych wypadkach precyzję za-
pewnia zastosowanie języka matematyki”.70 Taki język zastosowali Galile-
usz i Newton, a ograniczenie „filozofii naturalnej” do ilościowego opisu
zjawisk okazało się znacznie efektywniejsze niż Kartezjańskie poszukiwanie
wyjaśnień mechanicznych.
Jednak spór między zwolennikami tezy o ciągłości materii a atomistami
bynajmniej nie został konkluzywnie rozstrzygnięty i do dziś nie stracił na
aktualności. Kartezjańska teoria wirów powracała na przykład w pracach
Faradaya, Maxwella i W. Thomsona. W pewnej mierze ogólna teoria
względności Einsteina (1916) jest również rozwiązaniem problemu grawita-
cji „w duchu fizyki Kartezjusza”, ponieważ Newtonowskie pojęcie siły
działającej na odległość sprowadzone jest do lokalnych własności cztero-
wymiarowego kontinuum czasoprzestrzennego.71 Odkrycia mechaniki
kwantowej ukazały ponadto nieadekwatność opisu atomów (i cząstek ele-
mentarnych) w kategoriach klasycznego atomizmu, a dualizm korpuskular-
no-falowy okazał się powszechną własnością obiektów materialnych, co
można rozumieć jako przypisanie materii własności pośrednich między
kartezjańską rozciągłością a dyskretnością, zakładaną przez atomistów. Idea
ciągłości materii powróciła do fizyki XX wieku w związku z hipotezą fal
materii de Broglie’a, wedle której z każdą cząstką o pędzie p stowarzyszona
jest fala materii o długości λ = h/p, gdzie h jest stałą Plancka. Idea ciągłości
materii odegrała również podstawową rolę w kontekście odkrycia równania
_____________
68 M. Heller, Logika zderzeń…, s. 66; por. A. C. Crombie, Nauka…, t. 2, s. 205; A. Rupert Hall,
Rewolucja…, s. 250.
69 M. Tempczyk, Fizyka…, s. 25.
70 M. Heller, Logika zderzeń…, s. 66.
71 Por. R. S. Ingarden, Kartezjusz…, s. 118. W wykładzie Eter a teoria względności (1920)
Einstein twierdził (nie wspominając Kartezjusza), że pojęcie eteru (pozbawionego jednak

własności mechanicznych) na nowo pojawia się w ogólnej teorii względności (por. A. Einstein,
Eter a teoria względności, [w:] S. Butryn (red.), Albert Einstein…, s. 49–50.
Schrödingera, stanowiącego podstawowe równanie nierelatywistycznej

mechaniki kwantowej. Wreszcie Bohr, główny teoretyk kopenhaskiej inter-
pretacji mechaniki kwantowej, wyraził pogląd o równie istotnym znaczeniu
opisu zjawisk atomowych w kategoriach ciągłości (fale) i atomistycznych
(cząstki), formułując zasadę komplementarności. Zgodnie z nią falowy opis
mikroobiektów i opis korpuskularny nie są ze sobą sprzeczne, ale stanowią
komplementarne opisy zjawisk atomowych, to znaczy opisy odnoszące się
do wzajemnie wykluczających się sytuacji obserwacyjnych.72 Ponadto proce-
sy kreacji i anihilacji cząstek, koncepcja próżni kwantowej i inne zjawiska
opisywane w ramach kwantowej teorii pola zacierają również w pewnej
mierze klasyczne przeciwieństwa między atomami i próżnią, zbliżając
tym samym, przynajmniej w pewnych aspektach, współczesne rozumienie
materii do Kartezjańskiego.
_____________
72 Patrz rozdz. Zagadnienie dualizmu korpuskularno-falowego niniejszej pracy.
CZĘŚĆ DRUGA
ATOMIZM W FIZYCE KLASYCZNEJ

ROZDZIAŁ 8
ATOMIZM NEWTONA
Rozciągłość, twardość, nieprzenikliwość, możliwość poruszania

się i bezwładność całości wynika z rozciągłości, nieprzenikliwości,
możliwości poruszania się i bezwładności części; w związku
z tym dochodzimy do wniosku, że najmniejsze cząstki wszystkich
ciał także są rozciągłe, i twarde, i nieprzenikliwe, i podległe
ruchowi, i obdarzone bezwładnością. I to jest podstawa całej
filozofii.
Isaac Newton1
Isaac Newton (1642–1727) w Philosophiae naturalis principia mathematica

(1687) przedstawił poglądy na budowę materii, czas, przestrzeń i dynamikę
ruchu, które stały się na ponad dwa stulecia dominującym modelem świata.
Newton, podobnie jak wcześniej Kartezjusz, przyczynił się do znacznego
postępu w dziedzinie matematyki. Stworzył podstawy rachunku różnicz-
kowego i całkowego, fundamentalnego narzędzia matematycznego mecha-
niki klasycznej.2 Matematyczne zasady filozofii naturalnej były kontynuacją
programu Galileusza — o p i s e m z j a w i s k za pomocą formuł matema-
tycznych w celu wykrycia powszechnych praw, bez „wymyślania hipotez”
co do ich przyczyn. Mechanika klasyczna była więc pierwszą matematycz-
no-empiryczną teorią przyrody, a jej sukcesy w wyjaśnianiu i przewidywa-
niu zjawisk zapoczątkowały bezprecedensowy postęp poznania i sprawiły,
że dla wielu pokoleń uczonych wyznaczyła paradygmat nauk przyrodni-
_____________
1 I. Newton, Mathematical Principles of Natural Philosophy, transl. by A. Motte, [w:]
R. M. Hutchins (ed.), Great Books of The Western World, t. 34, Mathematical Principles of Natural
Philosophy. Optics, by sir Issac Newton, Treatise on Light, by Christian Huygens, Encyclopaedia
Britannica Inc., Chicago – London – Toronto 1952, s. 270.
2 Pomimo wynalezienia przez Newtona (i niezależnie przez Leibniza) rachunku różnicz-
kowego i całkowego (zwanego przez Newtona rachunkiem fluksji) w Philosophiae naturalis

principia mathematica uczony, wzorem starożytnych, prowadził rozważania nad ruchem ciał
w czysto geometryczny sposób.
144 ATOMIZM W FIZYCE KLASYCZNEJ
czych.3 Pogląd głoszący, że wszelkie procesy fizyczne są ostatecznie proce-

sami czysto mechanicznymi nazwano m e c h a n i c y z m e m.4
Newton był twórcą mechaniki i zarazem zwolennikiem atomistycznej
koncepcji materii. „Należy jednak podkreślić, że mechanicyzm to przede
wszystkim wskazanie na własności mechaniczne, takie jak sprężystość, lep-
kość i ciśnienie, jako podstawowe dla materii, a na mechanikę jako na pod-
stawową teorię przyrodniczą. Przekonanie o atomowej budowie materii jest
założeniem niezależnym od mechaniki”.5 Kartezjusz na przykład, który
sformułował całkowicie mechanistyczną koncepcję przyrody, był przeciw-
nikiem atomizmu. Dla zwolenników teorii Kartezjusza, w której wszelkie
oddziaływania między ciałami uznawano za rezultat bezpośredniego kon-
taktu, w Newtonowskiej teorii grawitacji dopatrywano się nawet ponowne-
go wprowadzenia do opisu przyrody jakości ukrytych, usuniętych z ontolo-
gicznego modelu świata przez zwolenników mechanicyzmu.6
W dziele Newtona obecne są dwie warstwy — naukowa i filozoficzna.7
Ponieważ matematyczne zasady filozofii przyrody mają w myśli Newtona
znaczenie podstawowe, analiza poglądów dotyczących materii, czasu
i przestrzeni wymaga krótkiego omówienia zasad mechaniki. Nie należy
_____________
3 Chociaż powstanie mechaniki kwantowej i teorii względności obaliło Newtonowskie
przekonania o absolutnym charakterze czasu i przestrzeni oraz zachwiało wiarę w determini-

styczne prawa przyrody, to jednak nie przekreśliło znaczenia samej mechaniki Newtona, lecz
podważyło jedynie przekonanie o jej uniwersalności. W obszarze doświadczenia ograniczo-
nym do sfery makroskopowej fizycy nadal stosują z powodzeniem mechanikę klasyczną.
4 Dodać jednak trzeba, że choć Newtonowski obraz świata zwykło się nazywać „świa-
tem-maszyną”, to całokształt filozoficznych poglądów samego Newtona daleki był od tego, co

współcześnie określamy mianem filozofii mechanicyzmu. Dla Newtona matematyka, mecha-
nika i optyka stanowiły tylko drobną część jego szerokich zainteresowań — uczony zajmował
się również alchemią, astrologią, historią i teologią, a pojęcie siły przyciągania działającej na
odległość sytuuje nawet koncepcję Newtona w opozycji do „czystego mechanicyzmu”, jakim
była Kartezjańska koncepcja oddziaływań przez bezpośredni kontakt. Dla Newtona „koncep-
cje metafizyczne i teologiczne były gwarancją logicznej spójności jego systemu” (A. Teske,
Wolterowskie „Elementy filozofii Newtona” — ich znaczenie dawniej i dziś, [w:] Voltaire, Elementy
filozofii Newtona, tłum. H. Konczewska, PWN, Warszawa 1956, s. XXVII); por. także M. Heller,
Bóg i materia, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 85–95. O alchemicznych zaintereso-
waniach Newtona por. Ch. Webster, From Paracelsus to Newton. Magic and the Modern Science,
Cambridge University Press, Cambridge – London – New York – New Rochelle – Melbourne –
Sydney 1980; S. I. Wawiłow, Izaak Newton, tłum. J. Guranowski, Czytelnik, Spółdzielnia Wy-
dawniczo-Oświatowa, Kraków 1952 (rozdz. XI, Chemiczne i alchemiczne prace Newtona,
s. 165–176); K. Figala, Newton’s Alchemy, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The Cambridge
Companion to Newton, Cambridge University Press, Cambridge 2002, s. 370–384.
6 Por. I. B. Cohen, Revolution…, s. 159.
7 Por. A. Rupert Hall, M. Boas Hall (eds.), Unpublished Scientific Papers of Isaac Newton. A Se-
lection from the Portsmouth Collection in the University Library, Cambridge, Cambridge University
Press, Cambridge 1962, s. 184.
ATOMIZM NEWTONA 145
jednak przy tym zapominać, że dla samego Newtona ukoronowaniem teorii

matematyczno-empirycznych były koncepcje metafizyczne teologiczne.8
8.1 DYNAMIKA
Newton sformułował trzy zasady dynamiki, które razem z prawem

powszechnego ciążenia stanowią fundament mechaniki klasycznej.9
I. Każde ciało pozostaje w stanie spoczynku lub jednostajnego ruchu po linii pro-
stej, dopóki nie jest zmuszone do zmiany tego stanu przez wywierane nań siły.10
Jeżeli więc na ciało nie działa żadna siła (F), lub działające siły równowa-
żą się, to pozostaje ono w spoczynku lub porusza się ruchem jednostajnym
prostoliniowym (względem inercjalnego układu odniesienia):
r r r
F = 0 , v = const.
Jest to postulat istnienia układów inercjalnych, choć Newton miał pełną

świadomość tego, że w rzeczywistym świecie może nie istnieć ruch ściśle
jednostajny i pierwsza zasada dynamiki ma charakter idealizacyjny.11 Prawo
to nosi również nazwę z a s a d y b e z w ł a d n o ś c i G a l i l e u s z a, cho-
ciaż Galileusz sformułował ją w Dialogu tylko częściowo poprawnie. Galile-
usz, rozważając ruch ciał po równi pochyłej i wyobrażając sobie, że po
opuszczeniu równi ciało porusza się bez tarcia, doszedł do wniosku, że cia-
ło, na które nie działa żadna siła, będzie się poruszało po okręgu wokół
Ziemi.12 W podobnej do ujęcia Newtonowskiego formie pojawiła się zasada
_____________
8 Newton w odróżnieniu od Kartezjusza nie traktował więc metafizyki jako podstawy
(„korzeni”) systemu, z którego wyrasta „pień” fizyki, lecz — podobnie jak Arystoteles —
sądził, że „to, co jest pierwsze z natury” może być poznane dopiero na podstawie szczegóło-
wych badań przyrodniczych (por. H. Stein, Newton’s Methaphysics, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith
(eds.), The Cambridge Companion to Newton, s. 261.
9 Zasady dynamiki przytaczamy w tej formie, w jakiej Newton sformułował je w Princi-
piach, wzory matematyczne — we współczesnej, standardowej postaci.

10 I. Newton, Mathematical Principles…, s. 14.
11 Por. M. Heller, Fizyka…, s. 83.
12 Por. Galileo Galilei, Dialog o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Koper-
nikowym, tłum. E. Ligocki, PWN, Warszawa 1962, s. 28. Koyré pisze nawet, że Galileusz „nigdy
nie potrafił całkowicie uwolnić się od obsesji ruchu obrotowego” (A. Koyré, Od zamkniętego…,
s. 107), co zapewne było związane z sięgającym filozofii starożytnej przekonaniem o dosko-
nałości ruchu kołowego (por. A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 144).
bezwładności u Kartezjusza, chociaż wyprowadzał ją on z całkowicie od-

miennych od Newtonowskich założeń.13
Fundamentalne znaczenie w mechanice Newtona ma, że ruch jednostajny
prostoliniowy nie wymaga działania siły. W przeciwieństwie do systemu
Arystotelesa ruch (jednostajny prostoliniowy) jest tu rozumiany jako s t a n
ciała, a nie jako proces zmiany stanu. Wyjaśnienia wymaga więc nie fakt, że
ciało porusza się ze stałą prędkością (Arystoteles twierdził, że cokolwiek się
porusza musi być przez coś poruszane), ale to, że prędkość ruchu ulega
zmianie. Efektem działania siły nie jest „wprowadzenie ciała w ruch” czy też
„podtrzymywanie ruchu”, lecz zmiana stanu ruchu.
Jeżeli mówimy o ruchu, to musimy uprzednio podać u k ł a d o d n i e -
s i e n i a, względem którego opisujemy ruch. W mechanice klasycznej szcze-
gólne znaczenie ma i n e r c j a l n y u k ł a d o d n i e s i e n i a. Jest to właśnie
taki układ, w którym jeżeli na ciało nie działa żadna siła (lub działające siły
równoważą się), to porusza się ono ruchem jednostajnym (ze stałą prędko-
ścią) po linii prostej (lub pozostaje w spoczynku). Ponieważ każdy układ
odniesienia poruszający się ruchem jednostajnym prostoliniowym wzglę-
dem danego układu inercjalnego jest również układem inercjalnym, to ist-
nieje klasa nieskończenie wielu układów inercjalnych, całkowicie sobie rów-
noważnych. Żaden z nich nie jest układem w żaden sposób wyróżnionym.
Zatem wybór układu odniesienia jest w zasadzie sprawą konwencji — naj-
częściej wybieramy po prostu taki układ, w którym rozwiązanie danego
problemu mechanicznego jest najprostsze.
P (x, y, z)
r (t)
O x
Rysunek 5. Wektor położenia punktu materialnego w kartezjańskim układzie
odniesienia
Matematycznym modelem fizycznego układu odniesienia jest w najprost-

szym przypadku k a r t e z j a ń s k i u k ł a d o d n i e s i e n i a — trzy proste
_____________
ATOMIZM NEWTONA 147
przecinające się pod kątem prostym. Położenie punktu materialnego P jest

wówczas określone przez współrzędne punktu P (x, y, z) w danym układzie
U. Wektor łączący początek układu O (0, 0, 0,) z punktem, w którym znajduje
się w danej chwili t poruszający się punkt materialny P, nazywamy w e k t o -
r
r e m p o ł o ż e n i a i oznaczamy r (t ) . P r ę d k o ś ć (chwilową) v(t ) punktu
r
definiujemy jako pochodną wektora położenia względem czasu:

r
dr (t )
v(t ) = .
r
dt
P r z y s p i e s z e n i e (chwilowe) a(t ) definiujemy jako pochodną prędkości

r
względem czasu, czyli drugą pochodną wektora położenia względem czasu:
dv(t ) d 2 r (t )
r r
a (t ) = = .
r
dt dt 2
Oprócz prędkości chwilowej i przyspieszenia chwilowego definiuje się

odpowiednie wartości średnie. Prędkość średnia jest to stosunek przemiesz-
czenia ∆r do czasu ∆t: vśr = ∆r/∆t, przyspieszenie średnie jest to stosunek
przyrostu prędkości do czasu: aśr = ∆v/∆t. Wielkości średnie nie informują
nas jednak o tym, w jaki sposób zmieniała się prędkość poruszającego się
ciała w kolejnych chwilach czasu.
Twierdzenie, że wszystkie inercjalne układy odniesienia są sobie równo-
ważne nosi nazwę z a s a d y w z g l ę d n o ś c i. Związana jest ona oczywi-
ście z mechaniką Galileusza i Newtona, ale zauważyć trzeba, że sama idea
względności ruchu pojawiała się wcześniej. Na przykład Mikołaj Kopernik
w De revolutionibus orbium coelestium pisał:
Każda bowiem dostrzegana zmiana w położeniu ciała jest następstwem albo

ruchu uważanego ciała, albo ruchu samego spostrzegacza, albo przynajmniej
skutkiem nierównej zmiany obydwóch położeń, gdyż dla ciał poruszających się
jednako w tym samym kierunku, nie widzimy zmian położenia pomiędzy uwa-
żanym przedmiotem a spostrzegaczem. […] Albowiem na płynącym podczas
ciszy okręcie wszystkie przedmioty znajdujące się zewnątrz widzą żeglarze jako-
by cofające się na podobieństwo owego ruchu, a sami natomiast sądzą, że pozo-
stają w spoczynku wraz ze wszystkim, co mają ze sobą na okręcie. Tak samo,
zaprawdę, dzieje się z dziennym ruchem Ziemi, z której, patrząc na niebo, wy-
daje się, jakoby cały świat toczył się dookoła.14
_____________
14 M. Kopernik, O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, tłum. L. A. Birkenmajer, Wydawnic-
two De Agostini Polska, Sp. z o.o. Warszawa 2001, s. 43, 53.

Antycypację zasady względności zawierają także poglądy Mikołaja

z Oresme (1320–1382)15 i Mikołaja z Kuzy (1401–1464), który podkreślał, że
„nie postrzegamy ruchu inaczej niż poprzez porównanie do czegoś, co po-
zostaje w spoczynku. Toteż gdyby mężczyzna siedzący w łodzi, która znaj-
duje się w środku nurtu rzeki, nie wiedział, że woda płynie, i nie widział
brzegu, czyż mógłby pojąć, że łódź jest w ruchu?”.16 Podobne przykłady
względności ruchu podawał również Kartezjusz.17
II. Zmiana ruchu jest proporcjonalna do przyłożonej siły i odbywa się w kierun-
ku prostej, wzdłuż której siła jest przyłożona.18
r
r F
a= .
m
W równaniu tym masa m jest miarą bezwładności ciała, czyli miarą oporu,
jaki stawia ciało sile zmieniającej stan jego ruchu. Im większa masa ciała,
tym trudniej nadać mu przyspieszenie.
III. Do każdego działania istnieje zawsze przeciwnie skierowana reakcja; lub

wzajemne działania na siebie dwóch ciał są zawsze równe sobie i skierowane
w przeciwne kierunki.19
W najbardziej lapidarnym ujęciu — akcja równa się reakcji:

r r
FAB = −FBA
P r a w o p o w s z e c h n e g o c i ą ż e n i a stwierdza, że każde dwa ciała

o masach m1 i m2 przyciągają się siłą wprost proporcjonalną do iloczynu tych
mas, a odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości r między nimi.
r
v mm r
F = −G 1 2 2 ,
r r
gdzie G = 6,67 × 10–11 N m2 kg–2 jest stałą grawitacji.
_____________
16 Mikołaj z Kuzy, De docta incognita, ks. II, rozdz. 2, s. 100, cyt. za: A. Koyré, Od zamknięte-
go…, s. 29.
19 Ibidem.
ATOMIZM NEWTONA 149
Na pomysł „siły grawitacji sięgającej orbity Księżyca” wpadł Newton już

w nazywanym Annus miriabilis (cudownym) roku 1666, na który przypadają
jego największe odkrycia w dziedzinie matematyki (rachunek różniczkowy
i całkowy) i optyki (teoria barw). Znana opowieść mówi o tym, że umysł
uczonego został pobudzony widokiem spadającego jabłka i Newton zaczął
zastanawiać się, czy możliwe jest, by ta sama siła, która powoduje spadanie
ciał, utrzymywała Księżyc na orbicie.20 Po dwudziestu latach koncepcja ta
uzyskała ostateczny kształt w prawie powszechnego ciążenia: ta sama siła
grawitacji powoduje spadanie jabłka, ruch planet wokół Słońca, ruch Księ-
życa wokół Ziemi, przypływy i odpływy mórz, słowem — jest siłą uniwer-
salną, działającą między wszystkimi obiektami materialnymi i zawsze po-
woduje ich przyciąganie się. Jej wartość nie zależy ani od kształtów ciał, ani
od ich składu chemicznego, ale tylko od ich masy oraz od odległości między
oddziałującymi ciałami.
Sukcesy programu Newtona potwierdziły w opinii uczonych przekona-
nie, wyrażone przez Galileusza, że „księga przyrody zapisana jest językiem
matematyki” i że na fundamentalnym poziomie przyroda jest prosta i moż-
na ją opisać w prostych formułach fizyki matematycznej. Przyjmowano, że
wszystkie zjawiska są pochodne w stosunku do zjawisk mechanicznych
i dają się ostatecznie zrozumieć poprzez poznanie obiektywnych własności
elementarnych składników materii i działającym między nimi sił.21 Utrwa-
liła się metafora, według której świat jest maszyną „na początku” wprawio-
ną w ruch przez Boga, działającą według odkrytych przez Newtona praw.
Rozwiązanie każdego problemu mechanicznego w zasadzie sprowadza
się do rozwiązania równania:
d 2 r (t )
r r
m 2
=F.
dt
_____________
20 William Stukeley, przyjaciel Newtona, relacjonuje następująco: „W ciepłą poobiednią po-
rę (działo się to 15 kwietnia 1726 r.) poszliśmy do ogrodu i piliśmy herbatę w cieniu jabłoni,
tylko on i ja. Prowadząc różne dyskursy, powiedział mi też, że właśnie w takiej samej sytuacji
pojawiło się w jego umyśle pojęcie ciążenia. Sprawiło to spadanie jabłka w czasie, gdy siedział
zamyślony. Pomyślał sobie, dlaczego to jabłko zawsze spadnie prostopadle do ziemi. Dlaczego
nie pójdzie w bok lub w górę, ale stale ku środkowi Ziemi? Na pewno przyczyną jest to, że
Ziemia je przyciąga. Musi być w materii siła przyciągająca, a suma siły przyciągającej musi
znajdować się w środku Ziemi, nie w żadnym innym miejscu. Dlatego jabłko spada prostopa-
dle, czyli ku środkowi. Jeśli w ten sposób materia przyciąga materię, musi to pozostawać
w proporcji do jej ilości. Dlatego zarówno jabłko przyciąga Ziemię, jak Ziemia przyciąga
jabłko. Istnieje jakaś siła, podobna do nazywanej tu przez nas ciężkością, która przejawia się
w całym wszechświecie” (W. Stukeley, Memories of Sir Isaac Newton’s Life, A. Hastings, London
1936, s. 19–20, cyt. za: A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 290; por. także Voltaire, Elementy…,
s. 166–167.)
21 Por. J. Życiński, Wielość mechanicyzmów, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 13.
W równaniu tym występują cztery podstawowe symbole: m — masa cia-

ła, r — współrzędne przestrzenne, t — czas, F — działające siły. Możemy
zatem powiedzieć, że reprezentują one cztery podstawowe elementy
Newtonowskiego obrazu świata, których założenie istnienia jest potrzebne
i wystarczające do skonstruowania ontologicznego modelu świata według
mechaniki klasycznej22: ciała (m), przestrzeń (r), czas (t) oraz siły (F).
8.2 ISTOTA MATERII
Masa (m), występująca w drugiej zasadzie dynamiki, jest podstawową

wielkością fizyczną charakteryzującą b e z w ł a d n o ś ć ciał i jest, według
Newtona, liczbową miarą ilości materii. W Definicjach otwierających Princi-
pia Newton pisze, że ilość materii należy mierzyć jednocześnie gęstością
i objętością ciała.23 W mechanice klasycznej masa jest wielkością stałą (ab-
solutną). Bezwładność (vis insista, vis inertiae, innate force of matter, force of
inactivity)24 jest własnością wszystkich ciał, polegającą na tym, że do uzyska-
nia przez ciało przyspieszenia niezbędne jest działanie siły. Jeżeli na ciało
nie działa siła lub działające siły równoważą się, to ciało pozostaje w spo-
czynku lub porusza się ruchem jednostajnym prostoliniowym względem
inercjalnego układu odniesienia. Bezwładność, wyrażoną liczbowo przez
masę, można rozumieć jako miarę oporu stawianego przez ciało sile zmie-
niającej stan jego ruchu. Newton sądził, że materia jest „z natury” całkowicie
bierna, to znaczy że ciała nie są zdolne „same z siebie” do zmiany swojego
stanu ruchu. Jak pisze Samuel Clarke:
Siła materii, którą się zwie vis inertiae, stanowi tę s i ł ę b i e r n ą, mocą której
materia pozostaje sama z siebie w stanie, w jakim jest, i nigdy nie opuszcza tego
stanu inaczej jak proporcjonalnie do działającej na nią mocy przeciwnej.25
W fizyce Newtona występuje jednak również drugie pojęcie masy — po-

jęcie m a s y g r a w i t a c y j n e j (w formule matematycznej wyrażającej
prawo powszechnego ciążenia). Ponieważ każde dwa ciała przyciągają się
_____________
22 Por. W. Sady, Spór o racjonalność naukową od Poincarégo do Laudana, Monografie Fundacji
na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocław 2000, s. 31.

23 Por. I. Newton, Mathematical Principles…, s. 5.
24 Por. ibidem.
25 S. Clarke, Piąta odpowiedź Clarke’a, tłum. S. Cichowicz, H. Krzeczkowski, [w:] G. W. Leib-
niz, Wyznanie wiary filozofa. Rozprawa metafizyczna. Monadologia. Zasady natury i łaski oraz inne
pisma filozoficzne, tłum. S. Cichowicz, J. Domański, H. Krzeczkowski, H. Moese, PWN, War-
szawa 1969, s. 447.
ATOMIZM NEWTONA 151
siłą grawitacji proporcjonalną do iloczynu mas tych ciał, to masa grawitacyj-

na jest miarą zdolności ciała do oddziaływania grawitacyjnego. Właściwie
powinniśmy zatem wprowadzić indeksy i pisać mb, gdy mowa o masie bez-
władnej, oraz mg, gdy mowa o masie grawitacyjnej. Jednak już Galileusz
wykazał, że wszystkie ciała — jeśli pominąć opór środowiska — niezależnie
od masy spadają w polu grawitacyjnym ziemskim z tym samym przyspie-
szeniem (mb a = mg g; ponieważ a = g, to mb = mg), co oznacza, że masa bez-
władna mb jest równa masie grawitacyjnej mg, zatem możemy stosować po
prostu jeden symbol m.26 Zauważyć jednak trzeba, że równość masy grawi-
tacyjnej i bezwładnej uzyskuje wyjaśnienie dopiero na podstawie ogólnej
teorii względności Einsteina.27
Newton był zwolennikiem korpuskularnej koncepcji budowy materii. Za
konieczne uznawał takie własności materii, które, po pierwsze, dane są em-
pirycznie, a po wtóre, są niezmienne.28 Rozciągłość, twardość, nieprzenikli-
wość, podleganie ruchowi i bezwładność ciał makroskopowych poznajemy
na podstawie doświadczenia i na tej podstawie wnosimy, że takie same wła-
sności przysługują elementarnym składnikom materii.
Rozciągłość, twardość, nieprzenikliwość, możliwość poruszania się i bezwład-

ność całości wynika z rozciągłości, nieprzenikliwości, możliwości poruszania się
i bezwładności części; w związku z tym dochodzimy do wniosku, że najmniejsze
cząstki wszystkich ciał także są rozciągłe, i twarde, i nieprzenikliwe, i podległe
ruchowi, i obdarzone bezwładnością. I to jest podstawa całej filozofii.29
Ciężaru nie zaliczał Newton do „wrodzonych” własności materii właśnie

z tego powodu, że ciężar ciał zależy od odległości od Ziemi czy innego ciała
grawitującego, chociaż na podstawie doświadczeń i obserwacji astrono-
micznych uznał przyciąganie grawitacyjne za powszechne.30
Newton przypuszczał, że ciała złożone mają strukturę „porowatą i hie-
rarchiczną”, to znaczy że składają się z korpuskuł oddzielonych od siebie
pustą przestrzenią, korpuskuły te zaś zbudowane są z mniejszych korpu-
skuł, aż do najmniejszych elementarnych składników materii, które są nie-
przenikliwymi ciałami stałymi i nie zawierają pustej przestrzeni.31
_____________
26 Zdaniem Galileusza przyspieszenie jest stałe, zgodnie natomiast z teorią Newtona przy-
spieszenie maleje w zależności od odległości od powierzchni Ziemi.

27 Einsteinowska zasada równoważności, stanowiąca podstawę ogólnej teorii względności,
wyjaśnia ten fakt lokalną równoważnością pola grawitacyjnego i bezwładności.

28 Por. A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 180–181.
30 Ibidem, s. 271.
31 Por. A. E. Shapiro, Newton Optics and Atomism, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The
Cambridge Companion to Newton, s. 248 i n.; K. Figala, Newton’s Alchemy, [w:] I. B. Cohen,
Atomizm filozofów starożytnych był związany z poglądem o wieczności

materii i nieingerencji bogów w świat przyrody. Newton był głęboko wie-
rzącym uczonym i uznawał świat za stworzony przez Boga aktem absolut-
nie wolnej woli, a Boga za tego, który podtrzymuje świat w istnieniu, kieru-
jąc zarówno mechanizmem łączenia się atomów w twory złożone, ruchem
planet, jak i losami ludzi. Poglądowi atomistycznemu nadaje więc Newton
interpretację teologiczną. W Queries, dołączonych do Optyki, pisze:
[…] wydaje mi się prawdopodobne, że na początku Bóg uformował materię w po-

staci stałych, masywnych, twardych, nieprzenikliwych, ruchomych cząsteczek […];
te pierwotne cząstki, będące ciałami stałymi, są nieporównywalnie twardsze od ja-
kichkolwiek porowatych ciał z nich zbudowanych; są one tak twarde, że nigdy się
nie zużyją ani nie rozpadną na kawałki; żadna zwyczajna siła nie zdoła podzielić
tego, co Bóg uczynił całością w pierwszym akcie stworzenia.32
Zdaniem Newtona, gdyby elementarne składniki materii nie były nie-

zniszczalne, wówczas substancje złożone ze „starych i zużytych cząstek” nie
mogłyby mieć takiej samej struktury obecnie, jaką miały dawniej. Ponieważ
jednak natura rzeczy jest trwała, to wszelkie zmiany ciał materialnych spro-
wadzają się do zmiany połączeń absolutnie niezmiennych składników.33
Stwierdzenie „co Bóg złączył, człowiek nie podzieli” okazało się fałszywe
dopiero w wieku dwudziestym, kiedy dokonano rozbicia atomu, a moc
tkwiąca w atomach okazała się tyleż boska, ile diabelska.
Newton dopuszcza również inne, poza czysto mechanicznymi, własności
atomów, jak zdolność oddziaływań grawitacyjnych, elektrycznych czy ma-
gnetycznych, ale podkreśla, że nie należy ich traktować jako jakości ukry-
tych, ale jako rezultat ogólnych praw przyrody, które można odkryć na pod-
stawie zjawisk, a których przyczyny mogą pozostawać jeszcze nieodkryte.34
Sukcesy mechaniki klasycznej i fakt, że Newton był zwolennikiem atomi-
stycznej teorii budowy materii, w istotny sposób przyczyniły się do porzu-
cenia przez uczonych Kartezjańskiego pojęcia materii. Zauważmy jednak, że
mechanika Newtona nie precyzuje skali zjawisk i jej prawa mogłyby obo-
wiązywać również wówczas, gdyby w rzeczywistości materia nie składała
się z atomów.35 Wystarczy posługiwać się po prostu pojęciem ciała czy też
_____________
G. E. Smith (eds.), The Cambridge Companion to Newton, s. 372 i n.; I. Newton, Optics…, Book II,
Part I; A. Rupert Hall, M. Boas (eds.), Unpublished…, s. 315–317.
32 I. Newton, Optics…, s. 541. W poglądach Newtona na korpuskularną budowę materii
niewątpliwie widać wpływ myśli Boyle’a (por. A. Rupert Hall, From Galileo…, s. 238).
33 Por. I. Newton, Optics…, s. 541.
35 Interpretację tę potwierdzają zresztą nieprzezwyciężalne trudności teoretyczne, na jakie
napotkali fizycy, próbując stosować prawa mechaniki klasycznej do opisu wewnętrznej

ATOMIZM NEWTONA 153
idealizacją punktu materialnego w celu opisania rozmaitych procesów me-

chanicznych, bez wnikania w mikroskopową strukturę materii (a tym bar-
dziej bez założenia, że istnieją ostateczne, absolutnie niepodzielne składniki
materii), o których zresztą uczeni w owych czasach niewiele jeszcze mogli
powiedzieć z empirycznego punktu widzenia.
Współczesny wykład mechaniki klasycznej traktuje ją jako mechanikę
punktu materialnego, właściwie w ogóle nie wspominając o atomowej bu-
dowie materii.
Badając ruchy ciał materialnych, mechanika teoretyczna zmuszona jest uprasz-

czać zagadnienia i wprowadzać twory graniczne, jak punkt materialny, ciało
sztywne, ciało elastyczne i ciecz. Dąży przy tym do tego, aby mechaniczne za-
chowanie się tych tworów aproksymowało z dowolną dokładnością zachowanie
się ciał występujących w przyrodzie.36
Metoda idealizacji została wprowadzona do nauki o przyrodzie przez

Galileusza, który w Rozmowach i dowodzeniach matematycznych w zakresie
dwóch nowych umiejętności (1638) „wprowadził do nauki świat, w którym
ruchy odbywają się bez tarcia i oporu powietrza, a ciała można przedstawić
jako punkt geometryczny. Nie próbując wyjaśniać przyczyn swobodnego
spadku, dał jego wyczerpujący model matematyczny”.37 Podejście takie było
całkowitym przeciwieństwem mechanicyzmu Kartezjusza i w przeciwień-
stwie do fizyki Kartezjańskiej okazało się niezwykle owocne.
8.3 ABSOLUTNY CZAS I ABSOLUTNA PRZESTRZEŃ
Podobnie jak w starożytnym atomizmie, integralną składową Newto-

nowskiego obrazu świata jest teoria czasu i przestrzeni. W scholium do księgi
pierwszej Philosophiae naturalis principia mathematica zawarte są „omówienia”
pojęć czasu, miejsca, przestrzeni i ruchu, w których Newton rozróżnia wiel-
kości absolutne i względne.
Do tej pory ustalałem definicje słów mniej znanych, tłumacząc ich sens wedle te-
go, jak chciałbym, aby je rozumiano w moim dziele. Nie definiuję czasu, prze-
strzeni, miejsca i ruchu, jako że są one wszystkim dobrze znane. Muszę jedynie
zauważyć, że prości ludzie wyobrażają sobie te wartości w kategoriach związ-
_____________
struktury atomów. Rezultatem tych nieudanych prób była rewolucja naukowa związana
z powstaniem mechaniki kwantowej.
36 W. Rubinowicz, W. Królikowski, Mechanika teoretyczna, PWN, Warszawa 1980, s. 9.
37 J. Kierul, Newton…, s. 150.
ków, w jakich pozostają one wobec postrzegalnych przedmiotów. I aby pozbyć

się wynikłych stąd pewnych przesądów, wygodniej będzie, jeśli wprowadzimy
rozróżnienie na wartości absolutne i względne, rzeczywiste i pozorne, matema-
tyczne i pospolite.38
Ponieważ przestrzeń jest jednorodna, jej części są niepostrzegalne i nie-

rozróżniale dla naszych zmysłów, dlatego stosujemy jej zmysłowe miary,
przestrzenie względne czy też — używając współczesnego określenia —
układy odniesienia.39 Jednak w rozważaniach filozoficznych powinniśmy
abstrahować od naszych zmysłów. Newton pisze:
Absolutny, prawdziwy i matematyczny czas, sam z siebie i z własnej natury,

płynie równomiernie bez względu na cokolwiek zewnętrznego i inaczej nazywa
się „trwaniem”, względny, pozorny i potocznie rozumiany czas jest pewnego ro-
dzaju zmysłową i zewnętrzną (niezależnie od tego, czy jest dokładny, czy nie-
równomierny) miarą trwania za pośrednictwem ruchu; jest on powszechnie
używany zamiast prawdziwego czasu; taką miarą jest na przykład: godzina,
dzień, miesiąc, rok.
Absolutna przestrzeń, ze swej własnej natury, bez względu na cokolwiek ze-

wnętrznego, pozostaje zawsze taka sama i nieruchoma. Względna przestrzeń jest
pewnego rodzaju podległym ruchowi rozmiarem lub miarą absolutnej przestrze-
ni, którą nasze zmysły określają za pośrednictwem położenia ciał i którą po-
wszechnie bierze się za nieruchomą przestrzeń; takimi są rozmiary podziemnej,
powietrznej lub niebieskiej przestrzeni, określone ich położeniem względem
Ziemi. Przestrzeń absolutna i względna są takie same w kształcie i wielkości, ale
nie pozostają zawsze numerycznie tymi samymi.40
Rozróżnieniu absolutnego czasu i absolutnej przestrzeni od względnego

czasu i względnej przestrzeni odpowiada rozróżnienie absolutnego miejsca
od względnego miejsca oraz absolutnego ruchu od względnego ruchu.41
O absolutności czasu i przestrzeni można mówić w dwóch różnych zna-
czeniach. Rozpocznijmy od znaczenia, w którym czas i przestrzeń można
określić jako fizykalnie absolutne, ponieważ wiążą się one ze strukturą sa-
mej mechaniki. Twierdzenie, że czas jest absolutny znaczy, że tempo upły-
wu czasu (interwały czasowe) nie zależy od układu odniesienia oraz że
można zdefiniować absolutną równoczesność dowolnie odległych zdarzeń,
czyli wprowadzić bezwzględną parametryzację zdarzeń w czasie. Absolut-
ność przestrzeni oznacza zaś to, że interwały przestrzenne nie zależą od
_____________
ATOMIZM NEWTONA 155
układu odniesienia, a ponadto że obok ruchu względnego można mówić

o ruchu absolutnym, czyli o ruchu w przestrzeni absolutnej. W formalny
sposób absolutność (bezwzględność) czasu i przestrzeni wyrażone są w me-
chanice Newtona przez g r u p ę t r a n s f o r m a c j i G a l i l e u s z a.
Niech U i U’ oznaczają inercjalne układy odniesienia. Zakładamy, że
układ U spoczywa, natomiast układ U’ porusza się względem niego ze stałą
prędkością v wzdłuż osi x (por. rys. 6).42 Otrzymujemy w ten sposób dwu-
wymiarową c z a s o p r z e s t r z e ń G a l i l e u s z a43, w której położenie
punktu materialnego jest reprezentowane przez parę liczb P (x, t). (Oczywi-
ście w rzeczywistości jest to czterowymiarowa czasoprzestrzeń i współrzęd-
ne dowolnego punktu reprezentowane są przez czwórkę liczb P (x, y, z, t) —
trzy współrzędne przestrzenne i czas).
t t’
v
U x U’ x’
Rysunek 6
Transformacja Galileusza ma w tym wypadku następującą postać:
x ' = x − vt
t' = t
Współrzędne punktu materialnego w układzie poruszającym się U’ obli-

czamy, odejmując od współrzędnych w układzie współrzędnym U odle-
głość, jaką z prędkością v przebył układ U’ w czasie t. Jeżeli w układzie U’
znajduje się przedmiot o długości ∆l’ = x’2 – x’1, to jego długość mierzona
w układzie U wyrażona jest wzorem: ∆l = x2 – x1. Ponieważ z transformacji
Galileusza mamy: x’2 = x2 – vt oraz x’1 = x1 – vt, to: ∆l’ = x’2 – x’1 = (x2 – vt) –
(x2 – vt) = x2 – x1 = ∆l. Zatem rozmiary przestrzenne ciał nie zależą od tego,
z jakiego układu odniesienia wykonywany jest pomiar (odległości prze-
_____________
42 Dla uproszczenia zakładamy, że przestrzeń jest reprezentowana przez tylko jedną
współrzędną — oś poziomą x na rysunku (przypadek jednowymiarowy), natomiast oś czasu

t jest skierowana pionowo do góry.
43 Oczywiście samo pojęcie czasoprzestrzeni nie występuje jeszcze w dziele Newtona, ale
jest współcześnie powszechnie stosowane w wykładzie mechaniki klasycznej.

strzenne są bezwzględne, czyli absolutne) — interwały przestrzenne są nie-

zmiennicze względem transformacji Galileusza:
∆l = ∆l’.
Przestrzeń mechaniki klasycznej jest trójwymiarowa — do podania poło-

żenia punktu materialnego w przestrzeni potrzeba i wystarcza trzech liczb,
będących współrzędnymi punktu w danym układzie odniesienia P (x, y, z);
euklidesowa — jej własności metryczne opisywane są geometrią Euklidesa;
nieskończona i nieograniczona; jednorodna — wszystkie punkty przestrzeni
są sobie równoważne oraz izotropowa — nie posiada wyróżnionego kierun-
ku. Obecnie wiemy, że jednorodność przestrzeni i czasu oraz izotropowość
przestrzeni wiążą się z zasadami zachowania w fizyce.44 Są również waż-
nym warunkiem czasowej i przestrzennej powtarzalności zjawisk. Dzięki
nim „możemy w takich samych warunkach powtarzać eksperymenty
i otrzymywać identyczne wyniki”.45 Nieskończoność przestrzeni jest nato-
miast implikowana przez pierwszą zasadę dynamiki: wiecznie trwający
jednostajny prostoliniowy ruch ciała jest oczywiście możliwy jedynie w wy-
padku, gdy sama przestrzeń jest nieskończona.
Absolutność czasu w sensie fizykalnym wyraża formuła:
∆t = ∆t’,
co znaczy, że interwały czasowe są niezmiennicze względem transformacji

Galileusza, czyli po prostu to, że tempo upływu czasu nie zależy od układu
odniesienia. W całym wszechświecie czas „płynie” w takim samym tempie.
Jeżeli zsynchronizujemy dwa idealnie chodzące zegary, następnie jeden ze-
gar pozostawimy w układzie odniesienia U (związanym na przykład z po-
wierzchnią Ziemi), a drugi zegar umieścimy w układzie U’ poruszającym się
względem U z dowolną prędkością v, to zegary te będą nadal zsynchroni-
zowane, wskazując ten sam „prawdziwy, absolutny i matematyczny czas”.
Teoretycznie rzecz biorąc, taki idealny zegar mogę związać z każdym iner-
cjalnym układem odniesienia, których jest nieskończenie wiele, i wskazania
tych zegarów będą jednakowe. Czas jest jednowymiarowy, co znaczy, że do
określenia współrzędnej czasowej zdarzenia wystarcza podanie jednej licz-
by, a jego tempo upływu jest uniwersalne dla całego wszechświata. Oznacza
to, że można jednoznacznie określić, które zdarzenia są równoczesne w sen-
sie absolutnym i jaki przedział czasu dzieli dowolne dwa zdarzenia. Rezul-
_____________
44 Por. D. Stauffer, H. F. Stanley, Od Newtona do Mandelbrota. Wstęp do fizyki teoretycznej,
tłum. Ł. Turski, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1996, s. 30–32.

45 M. Tempczyk, Fizyka…, s. 37–38.
ATOMIZM NEWTONA 157
tat pomiaru odległości czasowych i przestrzennych nie zależy od układu

odniesienia, względem którego przeprowadza się pomiary.
Według Newtona czas i przestrzeń są absolutne również w drugim zna-
czeniu, które określimy jako ontycznie absolutne. Są one obiektywnymi re-
alnościami fizycznymi, które istnieją całkowicie niezależnie od materii i pro-
cesów zachodzących w świecie. Koncepcja przestrzeni jako samoistnego
bytu jest istotnym elementem Newtonowskiego atomizmu. W odróżnieniu
od koncepcji Kartezjusza, który utożsamiał materię z rozciągłością, zdaniem
Newtona przestrzeń absolutna jest czymś całkowicie różnym od ciał. Prze-
strzeń „n i e jest kartezjańską rozciągłością znajdującą się w ruchu, którą
sam Kartezjusz identyfikuje z ciałami. Ta ostatnia, w najlepszym wypadku,
jest przestrzenią w z g l ę d n ą, mylnie utożsamianą przez kartezjan i ary-
stotelików z przestrzenią absolutną”.46 Zatem poruszające się ciało (na przy-
kład Ziemia) znajduje się w coraz to innym miejscu przestrzeni absolutnej,
natomiast „rzeczywisty, absolutny spoczynek jest trwaniem ciała w tej samej
części nieruchomej przestrzeni”.47
Koncepcja ta nie jest wolna od trudności, ponieważ zgodnie z pierwszą
zasadą dynamiki Newtona ruch jednostajny prostoliniowy i absolutny spo-
czynek są z fizycznego punktu widzenia nierozróżnialne: nie istnieje sposób
rozstrzygnięcia, czy dwa zdarzenia, które zaszły w różnym czasie, dokonały
się w tym samym miejscu przestrzeni absolutnej. W geocentrycznym syste-
mie Arystotelesa pojęcie absolutnego spoczynku ma dokładnie sprecyzowa-
ny sens, ponieważ istnieje wyróżniony układ odniesienia związany ze środ-
kiem wszechświata. W mechanice Newtona wyróżniony jest nie jeden
układ, ale klasa nieskończenie wielu układów inercjalnych, co pozbawia
pojęcie absolutnego spoczynku fizycznego sensu.48
Przestrzeń jest bardziej pierwotna w sensie ontycznym niż materia, po-
nieważ można pomyśleć sobie, że istnieje pusta przestrzeń pozbawiona
materii, nie można natomiast pojąć materii istniejącej poza przestrzenią.49
Absolutność przestrzeni oznacza również, że przestrzeń ma pewne ustalone
własności metryczne, które w żaden sposób nie zależą od tego, czy w prze-
strzeni znajdują się ciała materialne. Absolutna przestrzeń istnieje odwiecz-
nie, podobnie jak absolutny czas — trwanie.
_____________
46 A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 170.
47 Ibidem, s. 172.
48 R. S. Ingarden pisze nawet, że „Wprowadzenie przez Newtona pojęcia «absolutnego ru-
chu» jest wyraźnym cofnięciem się w kierunku codziennych intuicji w stosunku do Descar-
tes’a, a nawet w stosunku do Galileusza. Wielki wpływ, jaki wywarł Newton na następne
pokolenia dzięki sugestii swego genialnego umysłu, tłumaczy, że potrzeba było dopiero ge-
niuszu Einsteina, aby mu się przeciwstawić” (R. S. Ingarden, Kartezjusz…, s. 87).
49 Por. H. Stein, Newton’s Methaphysics…, s. 267.
Absolutny czas jest, według Newtona, rzeczywistością samoistną i nie

wiąże się w żaden sposób z ruchem, jak utrzymywali na przykład Arystote-
les, Kartezjusz czy Leibniz. Miarą ruchu jest jedynie „względny, pozorny
i potocznie rozumiany czas”. Absolutny czas istniałby nawet w wypadku
nieobecności materii — jego istnienie polegałoby na trwaniu absolutnej
przestrzeni. Absolutny charakter czasu i przestrzeni wyraża się w tym, że są
one niezależne w swym istnieniu i własnościach od obecności materii i ja-
kichkolwiek procesów materialnych.50 Przywołując często wykorzystywaną
metaforę — przestrzeń i czas stanowią niezmienną scenę, na której rozgry-
wają się dzieje świata more mechanico, scenę, która istnieje całkowicie nieza-
leżnie od tego, czy aktualnie aktorzy są obecni.
Newton oprócz ruchu względnego, dla którego opisania możemy wybrać
dowolny inercjalny układ odniesienia, poszukiwał przykładów ruchu ab-
solutnego, czyli ruchu względem przestrzeni absolutnej. Pojęcie ruchu czy-
sto względnego było jednym z centralnych pojęć fizyki Kartezjusza i Leibni-
za. Według tego poglądu ruch ma charakter względny w tym znaczeniu, że
ruch ciała należy rozpatrywać wyłącznie względem jego bezpośredniego
otoczenia. Zdaniem Newtona takie ujęcie ruchu jest niewystarczające. Po-
nieważ przestrzeń nie jest postrzegalna, używamy zamiast przestrzeni ab-
solutnej jej zmysłowej miary i rozważamy ruch ciał względem innych ciał,
uważanych za nieruchome, ale „w filozoficznych rozważaniach powinniśmy
abstrahować od zmysłów i rozważyć rzeczy same w sobie, odrębne od tego,
co jest tylko ich zmysłową miarą”.51 Możemy rozpoznać absolutny ruch na
podstawie efektów, jakie powoduje. O absolutnym ruchu świadczy, zda-
niem Newtona, występowanie s i ł b e z w ł a d n o ś c i. Pojawiają się one
w nieinercjalnych układach odniesienia, czyli w takich układach, które n i e
poruszają się ruchem jednostajnym prostoliniowym. Załóżmy, że znajduje-
my się w dyliżansie jadącym po doskonale równej drodze ze stałą prędko-
ścią. Wówczas taki układ odniesienia jest (w przybliżeniu) układem iner-
cjalnym. Jeżeli jednak dyliżans gwałtownie zahamuje, wystąpią zjawiska
nieobserwowane podczas ruchu ze stałą prędkością (resp. spoczynku). Na
przykład nieprzymocowane przedmioty mogą spaść z półek, choć na żaden
z nich nie zadziałała żadna rzeczywista siła. Sami również wyraźnie odczu-
jemy działanie sił bezwładności. Mówimy współcześnie, że są to p o z o r n e
siły bezwładności, ponieważ związane są one z przyspieszonym ruchem
układu odniesienia.
Siły bezwładności (odśrodkowe) występują również w ruchu obroto-
wym, co świadczy, zdaniem Newtona, o absolutnym charakterze takiego
_____________
50 Por. A. Einstein, Istota teorii względności, tłum. A. Trautmann, Prószyński i S-ka, War-
szawa 1997, s. 59.

ATOMIZM NEWTONA 159
ruchu. Przykład ruchu absolutnego podany przez Newtona to słynne do-

świadczenie z wirującym wiadrem52: napełnione wodą wiadro zawieszone
jest na skręconym sznurze. W rezultacie rozkręcania się sznura wiadro za-
czyna wirować wokół osi symetrii. Gdy wiadro spoczywa, powierzchnia
wody jest płaska. Gdy wiadro zaczyna się obracać, początkowo płaska po-
wierzchnia wody po pewnym czasie przybiera kształt paraboloidy obroto-
wej. Jeżeli teraz zatrzymamy wiadro, woda jeszcze przez pewien czas wiruje
i jej powierzchnia utrzymuje charakterystyczne wklęśnięcie. Ciało (w tym
wypadku powierzchnia wody) wprawione w ruch obrotowy ulega zatem
odkształceniu, a efektu tego nie można tłumaczyć względnym ruchem wody
i wiadra, ponieważ deformacja powierzchni wody występuje zarówno wte-
dy, gdy woda wiruje z taką samą prędkością jak wiadro (a więc nie porusza
się względem wiadra), jak i w wypadku, gdy wiadro spoczywa (względem
powierzchni Ziemi). Przykład ten świadczy, zdaniem Newtona, o ruchu
absolutnym, to znaczy o wirowaniu wody w przestrzeni absolutnej, a nie
o wirowaniu wszechświata w przeciwnym kierunku.53 Newton podaje rów-
nież inny przykład ruchu absolutnego.54 Rozważmy dwie kule połączone
sznurem. Jeżeli wprawimy je w ruch obrotowy, wówczas będą się obracać
wokół środka masy układu. Zdaniem Newtona absolutny charakter tego
ruchu można stwierdzić na podstawie siły naprężenia sznura.
8.4 SIŁY
Newton nadał całkowicie nowy sens pojęciu siły. Wcześniej siła pojmo-
wana była jako „skutek ruchu”. Pojęcia „siła” używano zatem w takim sen-
sie, jak w języku potocznym, gdy mówimy na przykład, że jakieś ciało ude-
rzyło w coś z wielką siłą. Uważano, że siła jest czymś, co znajduje się w po-
ruszającym się ciele — im szybciej ciało porusza się, sądzono, tym większa
jest „siła jego ruchu”.55 Perypatetycy rozróżniali dwa aspekty siły (dyna-
mis)56: aktywny, związany z działaniem jednych ciał na inne, oraz pasywny,
związany z oporem. Newton używa jeszcze terminu „siła” na określenie
_____________
52 Por. ibidem, s. 11–12.
53 Por. M. Heller, Matematyczne zasady Izaaka Newtona, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszech-
świat…, s. 79; M. Tempczyk, Fizyka…, s. 32–33. Jednak według zasady Macha (1883) bezwład-
ność jest skutkiem wzajemnego oddziaływania ciał we wszechświecie, zatem przykład ten
dowodzi co najwyżej wirowania wody względem odległych ciał niebieskich, a nie względem
przestrzeni absolutnej.
55 Por. J. Kierul, Newton…, s. 158.
bezwładności (vis inertiae).57 Siła ta jest utajona i przejawia się dopiero wów-
czas, gdy czynnik zewnętrzny usiłuje zmienić stan ruchu ciała.
Jednak podstawowe znaczenie ma pojęcie siły jako vis impressa, która
powoduje zmianę stanu ruchu ciała (przyspieszenie) lub prowadzi do jego
odkształcenia. Dynamika Newtona uznaje siłę za „coś niezależnego
od ruchu, coś, co w stosunku do ruchu zajmuje miejsce dawnej przyczyny
sprawczej”.58
W mechanice mamy do czynienia z dwojakiego rodzaju siłami: pierwsze
z nich działają przez b e z p o ś r e d n i k o n t a k t i można je uznać za siły
par excellence mechaniczne. Prosty przykład działania takich sił znajdujemy
w przypadku ciała spoczywającego na płaskiej powierzchni. Ciało wywiera
siłę nacisku N (równą w tym przypadku swojemu ciężarowi N = mg) na po-
wierzchnię, na której spoczywa, powierzchnia oddziałuje na nie siłą reakcji
R skierowaną pionowo do góry, równą co do wartości sile nacisku (zgodnie
z trzecią zasadą dynamiki). Wypadkowa sił działających na ciało wynosi
zatem zero (R = N) i ciało pozostaje w spoczynku względem układu odnie-
sienia związanego z Ziemią — zgodnie z pierwszą zasadą dynamiki Newto-
na. Przykładami sił działających przez bezpośredni kontakt mogą być rów-
nież siły sprężystości czy tarcie.
Oprócz tych sił Newton wprowadza s i ł y d z i a ł a j ą c e n a o d l e -
g ł o ś ć. Takimi siłami są właśnie na przykład siły grawitacji.59 Oddziaływa-
nie grawitacyjne dwóch ciał zachodzi bowiem między nimi n a t y c h -
m i a s t poprzez pustą przestrzeń. Jest to koncepcja actio in distans, czyli
koncepcja działania na odległość w odróżnieniu od działania stricte mecha-
nicznego przez bezpośredni kontakt ciał. Jak już wspominaliśmy, współcze-
śni Newtonowi, szczególnie zwolennicy Kartezjańskiej filozofii przyrody,
krytykowali ten pomysł, dopatrując się w nim ponownego wprowadzenia
do rozważań o przyrodzie scholastycznych jakości ukrytych, zwalczanych
przez zwolenników mechanicyzmu.60 Uczeni wieku XVII byli bowiem prze-
konani, że od dawniejszych (tj. arystotelesowskich) koncepcji dzieli ich
przepaść, a skonstruowanie modelu mechanicznego, w którym wszelkie
oddziaływania sprowadzają się do bezpośredniego kontaktu ciał, jest jedy-
_____________
58 M. Heller, Fizyka…, s. 78; por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 121.
59 Newton, poza oddziaływaniami grawitacyjnymi, elektrycznymi i magnetycznymi, do-
puszczał możliwość istnienia innych sił przyciągania i odpychania, których jeszcze nie znamy.
W Principiach Newton sformułował dynamikę jedynie dla sił grawitacji, ale sądził, że pełnym
sukcesem filozofii korpuskularnej byłoby sformułowanie matematycznego opisu również dla
innych sił, takich jak na przykład elektryczne czy też siły odpowiedzialne za reakcje chemiczne
(por. A. Rupert Hall, M. Boas Hall (eds.), Unpublished…, s. 202).
60 Por. M. Heller, Względność istnienia oraz Względność przeciw absolutom, [w:] M. Heller,
J. Życiński, Wszechświat…, s. 96–101, 102–107.

ATOMIZM NEWTONA 161
nym prawomocnym sposobem wyjaśniania zjawisk przyrody.61 Newton,

podkreślając że w swojej teorii grawitacji dał jedynie m a t e m a t y c z n y
opis sił62, rozważał jednak cztery hipotezy dotyczące ewentualnych przy-
czyn ciążenia63: 1) hipotezę eteru kosmicznego wypełniającego przestrzeń,
będącego substancją pośredniczącą w przenoszeniu oddziaływań grawita-
cyjnych; 2) hipotezę światła jako czynnika odpowiedzialnego za grawitację;
3) hipotezę istnienia całkowicie niemechanicznych aktywnych czynników;
4) bezpośrednią ingerencję Boga.64 Jednak zgodnie z założeniami „filozofii
matematycznej” do opisu z j a w i s k wystarczyło tylko przyjąć, że ciążenie
daje się opisać w postaci praw matematycznych, całkowicie niezależnie od
tego, jakiego rodzaju są jego p r z y c z y n y. W liście do Bentleya Newton
pisał:
Niewyobrażalne jest, by nieożywiona surowa materia mogła (bez pośrednictwa

czegoś innego, co nie jest materialne) działać i mieć wpływ na inną materię bez
wzajemnego kontaktu, jakby to musiało być, gdyby ciążenie stanowiło istotną
i wrodzoną cechę materii w sensie Epikura. Z tego powodu pragnąłem, by nie
przypisywał mi pan poglądu o wrodzoności ciążenia. Przypuszczenie, że ciąże-
nie jest wrodzoną, nieodłączną i istotną cechą materii, tak iż jedno ciało mogłoby
działać na drugie na odległość przez próżnię, bez pośrednictwa czegoś innego, co
by przekazywało działanie lub siłę od jednego do drugiego, jest, moim zdaniem,
tak wielkim absurdem, że, jak wierzę, nikt kto ma w sprawach filozoficznych
odpowiednią zdolność myślenia, nie mógłby go nigdy sformułować. Ciążenie
musi być spowodowane przez czynnik działający stale w myśl określonych
praw, czy jednak czynnik ten jest materialny, czy niematerialny, to pozostawiam
rozwadze czytelników.65
Współcześnie mechanika klasyczna wraz z Newtonowskim pojęciem sił

jest dla nas paradygmatycznym przypadkiem teorii naukowej, jest — jak
pisze Armin Teske — „teorią naukową par excellence: sformułowaniem ma-
tematycznym, pozwalającym ująć ruchy ciał niebieskich i stosującym się
_____________
61 Por. A. Teske, Wolterowskie…, s. XXXII–XXXIII.
63 Por. M. Heller, Fizyka…, s. 76; M. Jammer, Concepts of Force…, s. 135.
64 Por. A. Rupert Hall, M. Boas Hall, Unpublished…, s. 204–213.
65 I. Newton, Newton to Bentley (25 February 1692/3), [w:] W. H. Turnbull (ed.), The Corre-
spondence of Isaac Newton, Vol. III, 1688–1694, Cambrigde 1961, s. 252–254. W związku z po-
wyższym Kuhn zauważa: „Grawitacja, zinterpretowana jako «wrodzone przyciąganie» mię-
dzy każdymi dwiema cząstkami materii, była równie tajemnicza jak «naturalna tendencja do
spadania» scholastyków. Dlatego też, dopóki były żywe standardy koncepcji korpuskularnej,
poszukiwanie mechanicznego wyjaśnienia grawitacji było jednym z największych wyzwań dla
tych, którzy uznawali Principia za paradygmat” (T. S. Kuhn, Struktura…, s. 188). Jednak po
przyjęciu teorii Newtona przez społeczność uczonych „pytanie o przyczynę grawitacji znala-
zło się poza zasięgiem nauki” (ibidem, s. 258).
również do ruchów ciał na Ziemi. Tak rzecz przedstawia się dla uczone-
go”.66 Dzięki wielu znakomitym sukcesom w wyjaśnianiu i przewidywaniu
zjawisk przyrody, takich jak na przykład pojawienie się komety Halleya
w 1759 roku czy odkrycie Neptuna (1846), Newtonowska koncepcja siły
zyskała swe empiryczne usprawiedliwienie i można powiedzieć, że fizycy
po prostu przyzwyczaili się do jej stosowania. W fizyce XXI wieku Newto-
nowskie pojęcie siły jest nadal użyteczne w opisie zjawisk ograniczonym do
sfery makroskopowej, chociaż współczesna teoria grawitacji — ogólna teoria
względności Einsteina — zamiast pojęcia siły przyciągania grawitacyjnego,
grawitację traktuje jako rezultat zakrzywienia czasoprzestrzeni, a w fizyce
cząstek elementarnych oddziaływanie między cząstkami związane z wy-
mianą cząstek — kwantów odpowiedniego pola.
8.5 DETERMINIZM
Mechanika Newtona jest deterministycznym opisem przyrody. Dla ciała

o masie m równanie Newtona ma następującą postać:
d 2 r (t ) r
r
m =F.
dt 2
Rozpatrując rzecz od strony matematycznej, jest to l i n i o w e równanie

różniczkowe zwyczajne drugiego rzędu na funkcję r(t). Jego rozwiązanie
polega na wykonaniu odpowiedniego całkowania, po uprzednim wstawie-
niu za F wyrażenia matematycznego reprezentującego działające w danym
przypadku siły (grawitacji, sprężystości, elektryczne, tarcia czy inne). Pod-
kreślenie, że jest to równanie liniowe jest bardzo istotne, ponieważ cechą
charakterystyczną równań liniowych jest to, że posiadają one j e d n o -
z n a c z n e rozwiązania (o ile takie rozwiązania w ogóle posiadają). Jedno-
znaczność rozwiązań równań Newtona pozwala zatem na jednoznaczność
przewidywań. Oczywiście, oprócz znajomości ogólnych praw ruchu i posta-
ci działających sił musimy znać jeszcze w a r u n k i p o c z ą t k o w e. W me-
chanice sprowadza się to do określenia pędów i położeń składników rozwa-
żanego układu w pewnej chwili t0. Wielkości te musimy znać z doświadcze-
nia — należy wykonać po prostu odpowiednie pomiary.
Wiadomo, że pomiar każdej wielkości fizycznej zawsze obarczony jest
pewnym błędem. Chociaż zatem dokładność, z jaką możemy określić wa-
runki początkowe, jest zawsze skończona, to według mechaniki klasycznej
_____________
66 A. Teske, Wolterowskie…, s. XXXII.
ATOMIZM NEWTONA 163
nie istnieją żadne zasadnicze ograniczenia nałożone na możliwość coraz to

dokładniejszych pomiarów, choćby miały być one przeprowadzone dopiero
przez pokolenia uczonych żyjących w odległej przyszłości. Liniowość rów-
nań mechaniki klasycznej sprawia zaś, że dokładność, z jaką można przewi-
dywać przyszłe zdarzenia, jest proporcjonalna do dokładności, z jaką określi
się warunki początkowe. Gdyby zatem można było dowolnie zmniejszać
niepewność określenia warunków początkowych, to — jak sądzono — moż-
na byłoby z dowolnie małym błędem przewidywać przyszłe zdarzenia
i odtwarzać przeszłe. W granicy zatem można byłoby przewidywać przy-
szłość i odtwarzać przeszłość świata z dowolną dokładnością w najdrobniej-
szych szczegółach.
Pogląd o zasadniczej przewidywalności wszelkich zjawisk przyrody zo-
stał najpełniej wyrażony przez Pierre’a Simona de Laplace’a (1749–1827).
Oczywiście zupełna i ścisła wiedza o stanie układu mechanicznego w da-
nym momencie ma ponadludzki charakter — Laplace więc wprowadził
pewną fikcję, nadludzką inteligencję, która potrafiłaby ustalić warunki po-
czątkowe systemu świata w dowolnym momencie czasu. Demon Laplace’a
miałby nieograniczone możliwości poznawcze, zarówno jeśli chodzi o roz-
wiązywanie odpowiednich równań, jak i możliwości ustalenia warunków
początkowych układu mechanicznego. Laplace pisał:
Możemy uważać obecny stan wszechświata za skutek jego stanów przeszłych

i przyczynę stanów przyszłych. Intelekt, który w danym momencie znałby
wszystkie siły działające w przyrodzie i wzajemne położenia składających się na
nią bytów i który byłby wystarczająco potężny, by poddać te dane analizie,
mógłby streścić w jednym równaniu ruch największych ciał wszechświata oraz
najdrobniejszych atomów; dla takiego umysłu nic nie byłoby niepewne, a przy-
szłość, podobnie jak przeszłość, miałby przed oczami.67
Stanowisko to stało się podstawą bezgranicznego optymizmu poznawcze-

go, w myśl którego na możliwości poznawcze podmiotu nie są nałożone
żadne nieprzekraczalne ograniczenia, a ludzkość wyposażona w metody
naukowe może nieograniczenie zbliżać się do stanu perfekcji poznawczej de-
mona Laplace’a.
Dalszy rozwój mechaniki uzupełnił osiągnięcia Galileusza i Newtona
pracami Laplace’a, Williama Rowana Hamiltona (1805–1865), Jeana Bapti-
ste’a Josepha Fouriera (1768–1830) i Siméona Denisa Poissona (1781–1840),
Josepha Louisa Lagrange’a (1736–1813) oraz innych, którzy nadali mechani-
ce postać obowiązującą do dziś. I chociaż teoria względności i mechanika
_____________
67 P. S. de Laplace, Essai philosophique sur les probabilités, Paris 1814, [w:] http://www.
answers.com/topic/pierre-simon-laplace.
kwantowa wykazały ograniczony zasięg stosowalności teorii Newtona

i zburzyły tym samym przekonanie o jej uniwersalności, teoria Newtona
zajmuje nadal niezmiernie ważne miejsce w strukturze fizyki. Dzięki niej na
przykład możliwy stał się program lotów kosmicznych. Co prawda oblicze-
niem ruchów Ziemi, Księżyca i statku kosmicznego zajmują się komputery,
zbudowane na zasadach mechaniki kwantowej, skonstruowanej na zupełnie
innych podstawach pojęciowych niż mechanika klasyczna, lecz prawa me-
chaniki, według których oblicza się tory Ziemi, Księżyca i statku kosmiczne-
go, są te same, co przedstawione przez Newtona w Philosophiae naturalis
principia mathematica.
Wiadomo jednak obecnie, że z deterministycznego charakteru równań
Newtona nie wynika możliwość jednoznacznego przewidywania wszyst-
kich przyszłych stanów układu mechanicznego i odtwarzania przeszłości
z dowolną dokładnością w najdrobniejszych szczegółach. Już zagadnienie
trzech ciał nie znajduje na gruncie mechaniki klasycznej ścisłego rozwiąza-
nia, a mechanika kwantowa i teoria chaosu deterministycznego pokazują, że
możliwości poznawcze wszelkiego realistycznie rozumianego podmiotu
poznającego są w istotny sposób ograniczone i marzenie Laplace’a o prze-
widywalności wszelkich zjawisk jest jedynie fantazją.68
Już w XVIII stuleciu wiadomo było, że nie wszystkie zagadnienia w ra-
mach fizyki klasycznej można rozwiązać w sposób ścisły. Wiele problemów
prowadziło do równań, które mogły być rozwiązane. W rezultacie pewnego
procesu selekcji równania, których nie można było rozwiązać, „stawały się
automatycznie mniej interesujące od tych, których rozwiązanie było możli-
we. Podręczniki, z których nowe pokolenia uczyły się technik rachunko-
wych, zawierały oczywiście tylko problemy rozwiązywalne”.69 Pozostało
jednak wiele problemów nierozwiązywalnych:
Pewne pytania pozostające bez odpowiedzi, takie jak ruch trzech ciał pod wpły-
wem siły grawitacji, stały się znane właśnie z powodu niemożliwości ich zgłę-
bienia. Lecz jakimś sposobem pytania takie były uważane za wyjątki, podczas
gdy uczciwa ocena powinna przedstawiać je jako regułę. W rzeczywistości nawet
m a t e m a t y c z n y determinizm równań ruchu miał luki. Jedną z powszech-
nych idealizacji mechaniki newtonowskiej jest zagadnienie twardych, sprężys-
tych cząstek. Jeżeli zderzają się dwie takie cząstki, to odbijają się one pod dobrze
_____________
68 Szerszą analizę tych ograniczeń por. H. Eilstein, Uwagi o granicach potencji poznawczej
podmiotu naturalnego, [w:] E. Kałuszyńska (red.), Podmiot poznania z perspektywy nauki i filozofii,
Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 42–73; A. Łukasik, Fizyka i zagadnienie granic pozna-
nia, [w:] Z. Muszyński (red.), Z badań nad prawdą, nauką i poznaniem, Wydawnictwo UMCS, Lublin
1998, s. 223–235; idem, Obserwator w fizyce, [w:] E. Kałuszyńska (red.), Podmiot poznania…, s. 11–26.
69 I. Stewart, Czy Bóg gra w kości? Nowa matematyka chaosu, tłum. M. Tempczyk, W. Komar,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 47–48.

ATOMIZM NEWTONA 165
określonymi kątami i z ustalonymi prędkościami. Prawa Newtona nie wystar-

czają jednak do ustalenia rezultatu jednoczesnego zderzenia t r z e c h takich
cząstek.70
Bardzo trudno jest przejść od nawet gruntownie przebadanych prostych

procesów mechanicznych do opisu zachowania układów złożonych
i w większości przypadków dedukcja zachowania się układów złożonych ze
znajomości elementarnych procesów mechanicznych okazała się efektywnie
niewykonalna.71 Na przykład makroskopowa ilość gazu zawiera tak wielką
liczbę cząsteczek (rzędu liczby Avogadra, czyli 1023), że zapewnienie, iż za-
chowanie gazu w naczyniu jest — nawet dla demona Laplace’a — deduko-
walne z praw Newtona zastosowanych do każdej z cząsteczek jest nieuza-
sadnione. Jeżeli już nawet pominiemy fakt, że zagadnienie trzech ciał w me-
chanice klasycznej nie ma ścisłego rozwiązania i założymy, że cząsteczki
gazu nie oddziałują ze sobą poza zderzeniami, a ruch każdej z nich określo-
ny jest przez deterministyczne równania Newtona, to rozwiązanie liczby
rzędu 1023 równań zdecydowanie wykracza poza możliwości poznawcze
człowieka czy jakiegokolwiek podmiotu naturalnego. Oczywiście mogliby-
śmy współcześnie demona Laplace’a zastąpić komputerem, ale każdy kom-
puter jest urządzeniem, które może zgromadzić skończoną ilość informacji
i przetwarzać informację ze skończoną prędkością, co wynika między inny-
mi z wielkości podstawowych stałych fizycznych.
O ograniczeniach możliwości przewidywania zjawisk związanych z me-
chaniką kwantową będzie mowa w części dotyczącej atomizmu w fizyce
współczesnej. Zauważmy jednak w tym miejscu, że ograniczenia predykcji
i retrodykcji pojawiają się nawet w układach ściśle deterministycznych, je-
żeli układy te są nieliniowe. Badania problemu grawitacyjnego oddziaływa-
nia trzech ciał prowadzone przez Henriego Poincarégo (1854–1912) dopro-
wadziły do pierwszego spotkania uczonych ze zjawiskiem c h a o s u d e -
t e r m i n i s t y c z n e g o, pojawiającego się w układach nieliniowych, to zna-
czy w układach, których dynamika opisywana jest nieliniowym równaniami
różniczkowymi. Pionierskie prace Edwarda Lorenza (ur. 1917) dały począ-
tek dynamicznie rozwijającej się współcześnie teorii układów nieliniowych,
którą niektórzy uczeni określają mianem trzeciej wielkiej rewolucji nauko-
wej w naukach przyrodniczych XX wieku. W teorii chaosu deterministycz-
nego rozważa się jedynie układy zdeterminowane, to znaczy takie, dla któ-
rych istnieje przepis w postaci równań różniczkowych lub różnicowych na
obliczanie przyszłych zachowań układu przy zadanych warunkach począt-
_____________
70 Ibidem, s. 48–49; por. M. Tempczyk, Nowa matematyka chaosu, „Studia Philosopiae Chri-
stianae” 2004, nr 40, s. 200.

71 Por. K. Mainzer, Thinking…, s. 47.
kowych.72 Dla naszych rozważań najważniejsze jest to, że teoria chaosu po-
kazała, iż nawet bardzo proste układy nieliniowe mogą zachowywać się
w sposób nieprzewidywalny p o m i m o całkowicie deterministycznego
charakteru praw nimi rządzących. Przykładem takiego układu są zjawiska
pogodowe: dowolnie mały błąd w określeniu warunków początkowych
układu może spowodować niewspółmiernie duży błąd w przewidywaniu
stanu końcowego, ponieważ układy nieliniowe charakteryzuje silna wrażli-
wość na warunki początkowe (efekt motyla).
Teoria chaosu „w zasadniczy sposób zmieniła nasze filozoficzne poglądy
dotyczące możliwości poznawczych nauki, stosowanych w niej metod i wy-
nikającego z niej obrazu świata”.73 Teoria chaosu pokazała, że determini-
styczne równania nie zawsze prowadzą do regularnego, jednoznacznego
zachowania. Nawet bardzo proste nieliniowe układy mogą generować nie-
zwykle skomplikowaną dynamikę, zatem ich zachowanie może być nie-
przewidywalne pomimo całkowicie deterministycznego charakteru prawi-
dłowości. Nieprzewidywalność nie jest w tym przypadku w żaden sposób
związana z istnieniem zewnętrznych zakłóceń, a tym bardziej z subiektyw-
ną niewiedzą i ograniczeniami ludzkiego podmiotu poznającego, ale wynika
z wrażliwości na warunki początkowe układów nieliniowych:
[…] rozwój teorii układów nieliniowych (lub ergodycznych) doprowadził do

zrozumienia, że nawet w tej dziedzinie marzenie o jednoznaczności i przewidy-
walności jest złudzeniem wynikającym ze zbyt wąskiego podejścia do zjawisk
mechanicznych. Obecnie w nauce oraz w filozofii nauki zachodzi proces zmiany
poglądów na źródła ograniczeń możliwości poznawczych człowieka, w szcze-
gólności zaś nauki.74
Nawet z deterministycznego charakteru równań, jakimi opisane są ukła-

dy nieliniowe, nie można już wyciągać wniosku o jednoznacznej przewidy-
walności ich zachowania, jeśli podmiot poznający nie dysponuje nieograni-
czonymi możliwościami dokładności pomiaru. Określenie warunków po-
czątkowych układu jest jednak zawsze związane ze skończoną dokładnością
pomiarów i — jak podkreśla między innymi Popper, analizując zagadnienie
determinizmu i przewidywalności w mechanice klasycznej — nawet demo-
nowi Laplace’a, „podobnie jak uczonemu-człowiekowi, nie wolno przypi-
sywać zdolności do u s t a l a n i a w a r u n k ó w p o c z ą t k o w y c h
z a b s o l u t n ą p r e c y z j ą m a t e m a t y c z n ą; podobnie jak człowiek,
_____________
72 Por. H. G. Schuster, Chaos deterministyczny. Wprowadzenie, tłum. P. Pepłowski, K. Stefań-
ski, Warszawa, 1995, s. 14.

73 M. Tempczyk, Teoria chaosu a filozofia, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1998, s. 7; por. także
idem, Świat harmonii i chaosu, PIW, Warszawa 1995, s. 12.

74 Ibidem, s. 18.
ATOMIZM NEWTONA 167
zadowoli się on skończonym stopniem ścisłości. Ale można założyć, że

demon potrafi zredukować zakres nieścisłości w swych pomiarach tak dale-
ce, jak tylko zapragnie”.75 Jednak w układach nieliniowych dowolnie mały
błąd w określeniu warunków początkowych może prowadzić do dowolnie
dużych różnic w końcowych trajektoriach układu, a w konsekwencji do nie-
przewidywalności.
8.6 ZEGARMISTRZ ŚWIATA
Mechanika była w zamierzeniu Newtona matematycznym opisem zja-

wisk, odpowiedzią na pytania „jak” zjawiska zachodzą, a nie „dlaczego”
zachodzą w taki a taki sposób. Na początku pierwszej księgi Optyki Newton
pisze, iż jego celem nie jest „wyjaśnienie własności światła przez hipotezy”,
ale „przez rozumowanie i eksperymenty”.76 To samo dotyczy zresztą wszel-
kich zjawisk: Newton podkreśla, że przedstawione zasady filozofii mają
charakter „matematyczny, a nie filozoficzny”.77 Filozoficzne znaczenie mają
natomiast niewątpliwie „reguły rozumowania w filozofii”. Newton wyraża
w nich charakterystyczne dla filozofii atomizmu przekonania o prostocie
przyrody:
1) Przyjmujemy nie więcej przyczyn rzeczy naturalnych, niż potrzeba
i wystarcza do wyjaśnienia zjawisk.78
2) Dlatego tym samym naturalnym skutkom musimy, tak dalece, jak to
jest możliwe, przypisać te same przyczyny.79 Reguła ta wymaga na przy-
kład, by siły działające na księżyce planet i siły oddziaływania między pla-
netami i Słońcem uznać za te same siły grawitacji, w przeciwnym wypadku
prawa przyrody na przykład w okolicy Jowisza mogłyby być inne niż na
Ziemi.
3) Jakości ciał, które nie dopuszczają nasilenia ani osłabienia i które nale-
żą do wszystkich ciał w zasięgu naszego doświadczenia, powinny być
uznane za uniwersalne własności wszystkich ciał.80 Rozciągłość, twardość,
nieprzenikliwość, podleganie ruchowi i bezwładność ciał dana jest nam
w doświadczeniu i na tej podstawie — zdaniem Newtona — takie same
_____________
75 K. R. Popper, Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu, tłum. A. Chmielew-
ski, Wydawnictwo Znak, Kraków 1996, s. 59.
76 I. Newton, Optics…, s. 379.
78 Ibidem, s. 270
79 Ibidem.
80 Ibidem.
własności powinniśmy przypisać najmniejszym, niewidzialnym cząstkom

materii. Przekonanie to stało się „dogmatem filozofii mechanistycznej”.81
4) W filozofii eksperymentalnej należy trwać przy twierdzeniach wypro-
wadzonych za pomocą ogólnej indukcji ze zjawisk jako prawdziwych lub
bardzo bliskich prawdy, pomimo jakichkolwiek hipotez przeciwnych, jakie
można sobie wyobrazić, do czasu, gdy zajdą inne zjawiska i pozwolą je albo
uściślić, albo uznać za dopuszczające wyjątki.82
Ale dotychczas nie byłem w stanie odkryć przyczyny grawitacji ze zjawisk, a hi-
potez nie wymyślam, ponieważ wszystko, co nie jest wydedukowane ze zjawisk,
jest hipotezą, a dla hipotez, czy fizycznych czy metafizycznych, jakości ukrytych
czy mechanicznych nie ma miejsca w filozofii eksperymentalnej.83
Matematyczny opis zjawisk to jednak jedynie część filozofii Newtona. Je-

go atomizm jest filozofią teistyczną i zawiera doktrynę kreacjonizmu. Atomy
są tworem Boga: Bóg stworzył materię w postaci atomów ex nihilo i może ją
w dowolnym momencie unicestwić, może również dzielić atomy w dowol-
ny sposób. Ruch również jest wytworzony przez przyczynę niematerialną —
Boga, ponieważ „materia sama przez się nie może być w ruchu; musi więc
otrzymać ruch skądinąd”.84 Absolutna przestrzeń i absolutny czas (trwanie)
istnieją natomiast wiecznie, nie zostały stworzone i mają w metafizycznej
warstwie dzieła Newtona interpretację teologiczną. Newton wierzył w do-
słowną wszechobecność Boga w świecie.85 Voltaire pisze następująco:
Newton uważał przestrzeń i trwanie za dwa byty, których istnienie wynika

w sposób konieczny z istnienia Boga: Istota nieskończona jest bowiem w każdym
miejscu, a więc każde miejsce istnieje; Istota wieczna trwa wiecznie, a więc
i wieczne trwanie jest rzeczywiste. […] Czyż te zjawiska natury nie wskazują
nam, że istnieje Istota bezcielesna, żywa, rozumna i wszechobecna, która w prze-
strzeni nieskończonej, jako w swoim sensorium, widzi, rozpoznaje i rozumie
wszystko sposobem najbardziej wnikliwym i doskonałym?86
Przestrzeń i trwanie są zatem atrybutami wiecznego i nieskończonego

Boga. Przestrzeń nie jest jednak niebytem atomistów starożytnych, bo jak
pisze Clarke:
_____________
81 M. Heller, Filozofia świata…, s. 73. Heller pisze: „Jak bardzo fałszywym — możemy to
ocenić dopiero z perspektywy dzisiejszej mechaniki kwantowej i elektrodynamiki kwantowej”

(ibidem).
83 Ibidem, s. 371.
84 Voltaire, Elementy…, s. 36.
ATOMIZM NEWTONA 169
[…] przez przestrzeń próżną nigdy nie rozumiemy przestrzeni, w której nie ma
niczego, lecz jedynie przestrzeń, w której nie ma ciał. Niewątpliwie w każdej
próżnej przestrzeni jest obecny Bóg i zapewne wiele innych substancji, które nie
są materią, które nie są dotykalne ani też nie są przedmiotem żadnych naszych
zmysłów.87
Czas i przestrzeń absolutne są sensorium Dei, czyli sposobem, w jaki Bóg

postrzega świat i dzięki czemu jest obecny jednocześnie w całym wszech-
świecie. Clarke w polemice z Leibnizem podkreśla jednak, że słowo senso-
rium użyte przez Newtona jest jedynie ilustracją i porównaniem do percepcji
ludzkiej i nie należy go pojmować dosłownie: „będąc wszechobecny, Bóg
poznaje wszystkie rzeczy, gdziekolwiek by się znajdowały w przestrzeni,
przez swą bezpośrednią obecność w nich, bez pośrednictwa czy pomocy
jakiegokolwiek narządu lub środka”.88
Dostrzegany w świecie matematyczny porządek, na przykład budowa
Systemu Słonecznego, w którym wszystkie planety krążą wokół Słońca po
orbitach eliptycznych w tym samym kierunku, jest, zdaniem Newtona, re-
zultatem celowego zamysłu Stwórcy i nie jest możliwy do wyjaśnienia jedy-
nie na podstawie samych praw mechaniki.89 Stąd hipoteza Wielkiego
Zegarmistrza: „Zegar to u r z ą d z e n i e, którym rządzi racjonalność usytu-
owana poza nim samym i którego części ślepo wykonują czynności według
narzuconego mu planu. Taka metafora świata-zegara nasuwa myśl o Bogu
Zegarmistrzu, racjonalnym Panu natury-automatu”.90 Bóg nie tylko jest
stwórcą świata, ale również podtrzymuje go w istnieniu i swoją arbitralną
wolą decyduje o prawach przyrody.
Cała filozofia Newtona z konieczności prowadzi do poznania jakiejś Istoty

najwyższej, która wszystko stworzyła, wszystko urządziła podług swej woli.
Jeżeli bowiem świat jest skończony, jeżeli istnieje próżnia, to istnienie materii
nie jest konieczne; musiała więc ona byt swój otrzymać od przyczyny, która
sama jest wolna. Jeżeli materia, jak dowiedziono, podlega ciążeniu, a ciążenie
chyba nie wynika z jej natury, tak jak z natury jej wynika rozciągłość, przeto
materia otrzymała ciążenie od Boga. Jeżeli planety krążą w jednym kierunku
raczej niż w drugim w przestrzeni niestawiającej im oporu, to znaczy, że ręka
_____________
87 S. Clarke, Czwarta odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 361. Według
Newtona wszystko, co istnieje (Bóg, umysły i ciała), istnieje w przestrzeni (por. H. Stein, New-
ton’s Methaphysics, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The Cambridge Companion to Newton, s.
269).
88 S. Clarke, Pierwsza odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 323. Por.
M. Jammer, Concepts of Space…, s. 112–113.

89 Por. S. Clarke, Druga odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 330.
90 I. Prigogine, I. Stengers, Z chaosu…, s. 59.
ich Twórcy, w absolutnej swej wolności, w tym właśnie kierunku bieg ich
zwróciła.91
Ostatecznie więc za sprawcę przyciągania grawitacyjnego uznał Newton

Boga, który w ten sposób sprawuje rządy nad przyrodą. Voltaire wyjaśnia
stanowisko Newtona następująco:
Trzeba tu mieć na uwadze, że pospolity pewnik, głoszący, że nie należy odwo-

ływać się do Boga w filozofii, jest słuszny tylko w odniesieniu do tych rzeczy,
które powinno się tłumaczyć przez bezpośrednie przyczyny fizyczne. […] Inaczej
jednak sprawa się przedstawia, gdy mowa o pierwszych zasadach wszechrzeczy:
tutaj bowiem nie odwołać się do Boga, to dowód ignorancji. Bo jedno z dwojga:
albo Boga wcale nie ma, albo pierwsze zasady są tylko w Bogu. On to nadał pla-
netom siłę sprawiającą, iż krążą one z zachodu na wschód; on wprawił w ruch
planety i Słońce wokoło ich osi; on poddał wszelkie ciała prawu, według którego
dążą wszystkie do swego środka ciężkości.92
Bóg pełni w systemie Newtona rolę „zegarmistrza świata” również

w tym znaczeniu, że od czasu do czasu reguluje ów kosmiczny mechanizm
— wnosi poprawki do ruchu planet.93 W przeciwnym bowiem wypadku
w rezultacie oddziaływań grawitacyjnych następowałoby zaburzanie ruchu
planet i niestabilność Układu Słonecznego. Clarke pisze:
Koncepcja, jakoby świat był wielką machiną działającą bez ingerencji Boga, na
podobieństwo zegara chodzącego bez pomocy zegarmistrza, jest pojęciem mate-
rialistycznym i fatalistycznym i zmierza w rzeczywistości (pod pretekstem czy-
nienia z Boga ponadświatowego rozumu) do usunięcia ze świata Opatrzności
i Boskiego kierownictwa.94
Newtonowskie poglądy na materię, czas, przestrzeń i ruch uzyskują za-

tem ostateczne oparcie nie tylko w mechanice, ale również w teologii —
w koncepcji Boga jako twórcy i pantokratora świata95, który rządzi przyro-
dą, wypełnia przestrzeń i jest jednocześnie władcą historii. Ostatecznym
celem filozofii jest więc poznanie praw, które Bóg arbitralną wolą ustanowił,
tworząc świat. Ponieważ prawa te nie zawierają żadnej konieczności natu-
ralnej, jedynym sposobem ich poznania jest obserwacja i eksperyment, a nie
dedukcja czystym rozumem.
_____________
92 Ibidem, s. 57. Clarke pisze, iż „nie ma w ogóle żadnych sił natury, które mogłyby uczynić
cokolwiek same” (S. Clarke, Druga odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 333).
94 S. Clarke, Pierwsza odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 324.
ATOMIZM NEWTONA 171
Popularyzacja dzieła Newtona przez Voltaire’a sprawiła jednak —

wbrew przekonaniom samego Newtona — że jego wizję świata coraz czę-
ściej interpretowano w duchu deizmu. Laplace, który zgodnie z fizyką
Newtonowską ogłosił hipotezę powstania Układu Słonecznego i sądził, że
ostatecznie udało mu się udowodnić stabilność torów planet, w odpowiedzi
na słynne pytanie Napoleona Bonaparte o to, jaką rolę pełni Bóg w jego sys-
temie, udzielił sławnej odpowiedzi: „Sire, ta hipoteza była mi zbędna”.
ROZDZIAŁ 9
RACJE LEIBNIZA
Proste, według mnie, są tylko prawdziwe monady, pozbawione

części oraz rozciągłości. Proste, a także doskonale do siebie po-
dobne ciała są następstwem fałszywego założenia o próżni i ato-
mach, czy też raczej owocem f i l o z o f i i g n u ś n e j, która nie
posuwa dostatecznie analizy rzeczy i wyobraża sobie, że może
dotrzeć do pierwszych elementów cielesnych natury, ponieważ to
zadowoliłoby naszą wyobraźnię.
Gottfried Wilhelm Leibniz1
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716) poddał krytyce Newtonowską

koncepcję świata-maszyny, atomistycznej budowy materii, przestrzeni ab-
solutnej i absolutnego czasu oraz siły powszechnego ciążenia, przeciwsta-
wiając absolutystycznej teorii czasu i przestrzeni pogląd r e l a c j o n i -
s t y c z n y. Zdaniem Leibniza czas i przestrzeń nie są obiektami istniejącymi
niezależnie od rzeczy i na równi z nimi, lecz są relacjami między ciałami.
Czas i przestrzeń są zatem atrybutami materii i nie istnieją niezależnie od
rzeczy. Leibniz, odrzucając atomistyczną koncepcję materii, był jednocześnie
twórcą pewnej formy atomizmu spirytualistycznego — m o n a d o l o g i i.
Spór Leibniza z Newtonem jest „sporem logika z fizykiem”; racjonalisty
z empirystą. Obydwaj zakładali istnienie Boga jako stwórcy świata, jednak,
jak pisze Heller:
Bóg Leibniza m y ś l i świat przy pomocy Wielkich Zasad Logicznych; a ponie-

waż Bóg rozumuje niezawodnie, świat Leibniza jest doskonały jak system
dedukcyjny. Bóg Newtona k o n s t r u u j e świat, kierując się zasadami fizyki;
zasady te wymagają warunków brzegowych i Bóg musi czasem ingerować
w świat, by te warunki ustalić.2
_____________
1 G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. Piąte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 377.
2 M. Heller, Względność przeciw absolutom, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 103.
RACJE LEIBNIZA 173
Mechanika Newtona opiera się na podstawach empirycznych, metafizyka

jest nad nią nadbudowana. Metafizyka Leibniza ma charakter na wskroś
spekulatywny — najpewniejszą drogą poznania prawdy są, zdaniem tego
filozofa, czysto rozumowe dociekania natury rzeczywistości.3 Skrajny racjo-
nalizm Leibniza oznacza w tym kontekście postulat zbudowania takiej teorii
świata, w której wszystkie twierdzenia wynikałyby jako logiczne konse-
kwencje podstawowych zasad i żadne dane nie musiałyby być brane z do-
świadczenia. Znaczy to, że — w przeciwieństwie do Newtona — metafizyka
stanowi dla Leibniza podstawę i dopiero z ogólnego filozoficznego widzenia
świata wynikają postulaty dotyczące nauk empirycznych.4 Punkt wyjścia
swojej koncepcji Leibniz określa następująco:
Rozumowania nasze opierają się na d w ó c h w i e l k i c h z a s a d a c h: na

z a s a d z i e s p r z e c z n o ś c i, na mocy której osądzamy jako f a ł s z y w e to,
co jest sprzecznością objęte, i jako p r a w d z i w e to, co jest przeciwstawne fał-
szowi lub z nim sprzeczne. […] Opierają się też na z a s a d z i e r a c j i d o -
s t a t e c z n e j, na mocy której stwierdzamy, że żaden fakt nie może okazać się
rzeczywisty, czyli istniejący, żadna wypowiedź prawdziwa, jeżeli nie ma racji
dostatecznej, dla której to jest takie, a nie inne; chociaż racje te najczęściej nie mo-
gą być nam znane.5
Zasada racji dostatecznej odgrywa podstawową rolę w krytyce poglądów

Newtona: Leibniz pragnie wykazać, że właśnie brak jest racji dostatecznej do
przyjęcia tezy o istnieniu atomów, przestrzeni absolutnej i absolutnego cza-
su oraz powszechnego ciążenia.
Najpełniejszy materiał historyczny, zawierający poglądy Leibniza na on-
tologiczny status czasu i przestrzeni i krytykę atomizmu znajdujemy w po-
lemice między Leibnizem a zwolennikiem i przyjacielem Newtona, du-
chownym anglikańskim Samuelem Clarkiem.6 Korespondencja tych dwóch
_____________
3 Por. ibidem.
4 Por. M. Heller, Fizyka…, s. 95.
5 G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, tłum. S. Cichowicz, [w:] idem, Wyzna-
nie…, s. 303.
6 Leibniz niezależnie od Newtona wynalazł rachunek różniczkowy i całkowy, ale przez
zwolenników Newtona został posądzony o plagiat. Towarzystwo Królewskie, którego prze-

wodniczącym był w tym czasie Newton, rozstrzygnęło spór, rzecz jasna, na niekorzyść Leibni-
za. Gdy księżna Walii, Wilhelma von Anspach, poinformowała Leibniza, że tłumaczem na
angielski jego Teodycei ma zostać przyjaciel Newtona Samuel Clarke, Leibniz zaprotestował,
a w uzasadnieniu swej decyzji przeprowadził krytykę filozoficznych poglądów Newtona.
Księżna Walii przekazała pismo Leibniza Clarke’owi, ten zaś odpisał księżnej itd. W ten spo-
sób wywiązała się słynna korespondencja (por. M. Heller, Względność…, s. 102; por. także notę
bibliograficzną w: G. W. Leibniz, Wyznanie wiary filozofa, tłum. J. Domański, [w:] idem, Wyzna-
nie…, s. 510–514; A. Rupert Hall, Rewolucja…, s. 272).
uczonych, prowadzona od listopada 1715 roku do października 1716 roku,

dostarcza nam jednocześnie wspaniałego przykładu piśmiennictwa nauko-
wego tamtych czasów. W ostrej niekiedy wymianie zdań znajdujemy za-
równo precyzyjną logikę, jak i ironię, a czysto naukowe argumenty przemie-
szane są z teologicznymi. Na dobrą sprawę cały spór między Newtonem
a Leibnizem ma właśnie podłoże teologiczne: Leibniz przeciwstawia się
materializmowi i ateizmowi, do których — jak sądzi — prowadzą matema-
tyczne zasady filozofii przyrody Newtona. Dodajmy, że zdaniem Clarke’a to
właśnie Leibniza koncepcja harmonia praestabilita prowadzi do przyznania
Bogu statusu intelligentia supra-mundana. Wizja świata jako doskonałego me-
chanizmu poruszającego się bez boskiej ingerencji prowadzi ostatecznie do
eliminacji Boga ze świata i jest „pojęciem materialistycznym i fatalistycz-
nym”7, a zatem może być źródłem ateizmu.
9.1 PRZECIW ABSOLUTNEJ PRZESTRZENI I ABSOLUTNEMU CZASOWI
Leibniz krytykuje teologiczną interpretację przestrzeni absolutnej przed-

stawioną przez Newtona. Pisze on następująco:
Pan Newton powiada, że przestrzeń jest narządem, którego Bóg używa, aby do-
znawać rzeczy. Jeśli wszelako potrzebuje czegoś, aby ich doznawać, nie są one
bynajmniej zależne odeń całkowicie i nie są bynajmniej jego wytworem. Pan
Newton i jego stronnicy mają jeszcze jedno nader zabawne mniemanie o dziele
Bożym. Wedle nich Bóg potrzebuje nakręcać od czasu do czasu swój zegar.
W przeciwnym razie ustałoby jego działanie. Nie był bowiem na tyle przezorny,
aby nadać mu ruch wieczny. Wedle nich ta machina Boża jest nawet tak niedo-
skonała, że Bóg musi czyścić ją od czasu do czasu za pomocą niezwykłego
współdziałania, a nawet naprawiać, jak naprawia swe dzieło zegarmistrz, który
tym gorszym będzie mistrzem, im częściej będzie zmuszony je ulepszać i popra-
wiać. Moim zdaniem, siła i energia pozostają w tej machinie zawsze te same i tyl-
ko przechodzą z materii na materię zgodnie z prawami natury i z pięknym, usta-
nowionym wprzód porządkiem.8
Leibniz odrzuca Newtonowskie pojęcie przestrzeni jako bytu absolutne-

go i rzeczywistego, niezależnego w swym istnieniu i własnościach od rze-
czy, oraz pojęcie czasu jako „trwania” niezależnego od procesów zachodzą-
_____________
7 Por. A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 250.
8 G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem. Pierwsze pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 321. „Siła” w rozumieniu Leibniza (vis viva) jest to iloczyn masy ciała i kwadratu prędkości.
Pojęcie to można zatem uważać za prototyp pojęcia energii kinetycznej (Ek = ½ mv2).
RACJE LEIBNIZA 175
cych w świecie materialnym. Istotę stanowiska relacjonistycznego wyraża

następująco:
Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem, że mam p r z e s t r z e ń za coś czy-

sto względnego, podobnie jak c z a s, mianowicie za porządek współistnienia
rzeczy, podczas gdy czas stanowi porządek ich następstwa.9
Biorąc za punkt wyjścia podstawową własność przestrzeni mechaniki

klasycznej, jaką jest jednorodność, Leibniz dowodzi, że brak jest racji dosta-
tecznej do przyjęcia poglądu o istnieniu absolutnej przestrzeni, niezależnej
od materii:
Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak rzeczy w niej umiesz-
czonych, jeden punkt przestrzeni nie różni się absolutnie niczym od punktu dru-
giego. Otóż przy założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś odmiennym
od porządku, w jakim pozostają ciała względem siebie, okazuje się, że niemożli-
we jest, aby istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same położenia ciał
względem siebie, umieścił je w przestrzeni właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej
nie ułożył wszystkiego na opak, zastępując (na przykład) zachód wschodem.10
Zdaniem Leibniza „prosta wola Boga” nie jest — wbrew argumentom

Clarke’a11 — racją do stworzenia świata w takim, a nie innym miejscu prze-
strzeni absolutnej, ponieważ również Bóg nie czyni niczego bez powodu.12
Jeżeli natomiast przestrzeń jest jedynie porządkiem rzeczy i nie istnieje bez
ciał, wówczas nie pojawiają się tego typu problemy — na przykład zachód
i wschód można odróżnić od siebie wyłącznie na podstawie w z g l ę d -
n y c h położeń ciał.
Jeśli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym porządkiem czy związ-
kiem, i bez ciał jest niczym innym, jak tylko możliwością ich umieszczenia w niej,
to oba te stany — jeden taki, jaki jest, drugi zaś z założenia odwrotny — nie
różniłyby się zgoła między sobą, różnica ich tkwi bowiem jedynie w naszym
urojonym założeniu o rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę
jeden będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są absolutnie nierozróżnial-
ne; a zatem nie ma potrzeby pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed
drugim.13
_____________
9 G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem. Trzecie pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 336.
10 Ibidem.
11 Por. S. Clarke, Trzecia odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 341.
12 Por. G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem. Trzecie pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 336.
13 Ibidem, s. 336–337.
Analogiczna argumentacja skierowana jest przeciwko koncepcji absolut-

nego czasu, którego istnienie — według Newtona — jest niezależne od ma-
terii. Leibniz pisze:
[…] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył wszystkiego raczej o rok
wcześniej, oraz że ta sama osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego
niepodobna znaleźć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak, a nie inaczej, należałoby
mu odpowiedzieć, że jego wywód byłby słuszny, gdyby czas był czymś ze-
wnętrznym wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna znaleźć racji,
dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego samego ich następstwa miałyby być połą-
czone raczej z tymi chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że ze-
wnętrzne wobec rzeczy chwile nie są niczym i polegają wyłącznie na porządku
następczym tych rzeczy, tak że gdy ten porządek pozostaje bez zmiany, wtedy
z dwóch stanów rzeczy jeden — wyobrażony w antycypacji — nie różni się ni-
czym i nie może być odróżniony od tego, który zachodzi obecnie.14
Clarke, argumentując za istnieniem absolutnej przestrzeni, podaje nastę-

pujący przykład. Gdyby przestrzeń była jedynie porządkiem rzeczy współ-
istniejących, to wynikałoby z tego, że jeśli Bóg poruszyłby z miejsca świat
i wprawiłby go w ruch po linii prostej z dowolnie wielką prędkością, nie
nastąpiłby nawet najmniejszy wstrząs, nawet przy nagłym zatrzymaniu tego
ruchu.15 Byłoby to sprzecznością z zasadami dynamiki Newtona. Przy na-
głym zatrzymaniu ruchu powinny bowiem wystąpić siły bezwładności. Po-
dobnie, gdyby świat został wprawiony w ruch obrotowy, powinny wystąpić
siły odśrodkowe.16
Leibniz utrzymuje jednak, że „fikcja skończonego i materialnego świata,
który by sobie wędrował w całości po nieskończonej i próżnej przestrzeni,
nie może być przyjęta. Rzecz to całkiem bezrozumna i niewykonalna”.17
Ruch taki byłby bowiem całkowicie nieobserwowalny. Jeśli już nawet pomi-
nąć to, że poza światem materialnym nie ma „przestrzeni rzeczywistej”
i ruch taki byłby zupełnie bezcelowy (pozbawiony racji), to nie nastąpiłaby
„żadna zmiana, którą ktokolwiek mógłby dostrzec”.18 Zdaniem Leibniza
jeżeli nie ma o b s e r w o w a l n e j zmiany, to nie ma w ogóle żadnej zmiany.
Ruch jest zjawiskiem w z g l ę d n y m: jeżeli wiele ciał jest w ruchu, „to nie
można wywnioskować, w którym z nich jest absolutny określony ruch lub
spoczynek, należy natomiast uznać, że dowolnemu z nich można przypisać
_____________
14 Ibidem, s. 337.
15 Por. S. Clarke, Trzecia odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 342–343.
16 Por. S. Clarke, Piąta odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 419.
17 G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem. Piąte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 379.
18 Ibidem, s. 379.
RACJE LEIBNIZA 177
spoczynek, w taki jednak sposób, by nastąpiły te same zjawiska”.19 W me-

chanice powinno się zatem ograniczyć do opisu ruchów względnych i cał-
kowicie zbędne jest wyobrażenie jakiegoś „pojemnika”, w którym umiesz-
czone są ciała. Według Leibniza Newtonowskie pojęcie przestrzeni absolut-
nej jest tylko hipostazą.20
Jeśli pojęcie przestrzeni zostaje sprowadzone do systemu relacji między
obiektami materialnymi, to nie istnieje próżnia.
P r ó ż n i a n i e i s t n i e j e, albowiem rozmaite części próżnej przestrzeni były-

by zupełnie do siebie podobne, w pełni odpowiadałyby sobie i nie dałyby się sa-
me przez się rozróżnić, a ponadto różniłyby się jedynie liczbą, co jest absurdem.
W ten sam sposób dowodzę również, że czas nie jest rzeczą.21
Istnienie próżni wynikało — zdaniem Clarke’a — z doświadczeń Gueric-

kego i Torricellego. Guericke zauważył, że za pomocą pompy próżniowej
nie da się wypompować wody ze studni o głębokości większej niż 10 m. Po
przekroczeniu tej różnicy poziomów słup wody w rurze, którą płynęła wo-
da, rozrywał się. Ponieważ tłok był szczelny, to do rury nie mogło dostać się
powietrze, musiała zatem tam wystąpić próżnia. W 1643 roku Evangelista
Torricelli (1608–1647) wykonał podobne doświadczenie dowodzące istnienia
próżni, używając do tego celu rtęci („żywego srebra” — jak ją wówczas na-
zywano). Napełnił on rtęcią długą szklaną zasklepioną z jednej strony rurkę,
a następnie zanurzył ją otwartym końcem w misie pełnej rtęci i ustawił pio-
nowo. Część rtęci wypłynęła do misy i jej słup obniżył się do wysokości ok.
76 cm, a ponad nim, w części poprzednio wypełnionej rtęcią, była teraz tyl-
ko próżnia.
Leibniz twierdzi jednak, że w naczyniu nie ma wcale próżni, skoro przez
szkło mogą przedostawać się na przykład promienie światła czy siły ma-
gnetyczne.22 Ostatecznie: „przestrzeń sama w sobie jest czymś idealnym,
podobnie jak czas”.23 Stanowisko Leibniza różni się jednak od Kartezjań-
skiego utożsamienia przestrzeni z rozciągłą materią.
Nie twierdzę — pisze Leibniz — że materia i przestrzeń są tym samym; powia-

dam tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma materii, i że przestrzeń sama
_____________
19 G. W. Leibniz, Specimen dynamicum, cz. 2, tłum. M. Olszewski, [w:] S. Blandzi (red.),
Gottfried Wilhelm Leibniz. Pisma z metafizyki natury, Wydawnictwo Rolewski, Toruń 1999, s. 95.
21 G. W. Leibniz, Prawdy pierwotne metafizyki, tłum. J. Domański, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 92–93.
22 G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem. Piąte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 380.
23 Ibidem, s. 380.
w sobie nie jest rzeczywistością absolutną. Przestrzeń i materia różnią się między
sobą tak jak czas i ruch. Rzeczy te, chociaż różne, są jednakże nierozdzielne.24
Przestrzeń jest, zdaniem Leibniza, jedynie p o r z ą d k i e m p o ł o ż e ń

c i a ł. Nasz umysł dochodzi do abstrakcyjnego położenia przestrzeni na
podstawie analizy r e l a c j i, w jakich jedne ciała znajdują się w stosunku do
drugich i wcale nie potrzebuje jakiegoś absolutnego i rzeczywistego bytu,
który by poza umysłem przestrzeni odpowiadał.25
9.2 PRZECIW ATOMOM
Na zasadzie racji dostatecznej oparta jest również Leibniza krytyka ato-

mistycznej koncepcji materii. Atomy mają skończone rozmiary przestrzenne,
a mimo to są absolutnie niepodzielnymi cząstkami materii. Jeśli jednak nic
nie dzieje się bez racji dostatecznej, to — pyta Leibniz — dlaczego atomy
o danej wielkości nie są już dalej podzielne? Gdyby istniały atomy, to zawie-
rałyby aktualne części, z których byłyby złożone, „i na nic się nie zda roz-
różnienie, czy są one oddzielone, czy też nie”.26
N i e i s t n i e j e a t o m, a co więcej, żadne ciało nie jest tak drobne, żeby nie

mogło być aktualnie podzielne.27
Zdaniem Leibniza nie można podać racji, dla której ciała o pewnej wiel-
kości nie są już dalej podzielne. Argument ten nie jest zresztą nowy — sto-
sowany był już przez filozofów starożytnych w krytyce atomizmu Demo-
kryta i Epikura.
Z zasady racji dostatecznej wyprowadza Leibniz z a s a d ę i d e n t y c z -
n o ś c i n i e r o z r ó ż n i a l n y c h (principium identitatis indiscernibilium):
Nie istnieją nierozróżnialne dwa indywidua. […] Dwie krople wody lub mleka
dadzą się rozróżnić, gdy są oglądane przez mikroskop. Jest to argument prze-
ciwko atomom obalonym na równi z próżnią przez sądy prawdziwej metafizyki.
[…] Te wielkie zasady mówiące o racji dostatecznej i o tożsamości nierozróżnial-
_____________
24 Ibidem, s. 394.
26 G. W. Leibniz, Nowy system…, Zarzuty…, Uwagi…, Odpowiedzi, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 165–166. Problem stosowalności principium identitatis indiscernibilium jest współcześnie żywo

dyskutowany, szczególnie w odniesieniu do zagadnienia nieodróżnialności cząstek identycz-
nych w mechanice kwantowej (por. rozdz. Problem indywidualności cząstek identycznych niniej-
szej pracy).
27 G. W. Leibniz, Prawdy…, [w:] idem, Wyznanie…, s. 92.
RACJE LEIBNIZA 179
nych zmieniają stan metafizyki, która za ich pośrednictwem staje się rzeczywista
i dowodliwa. W innych natomiast przypadkach były to niemal tylko puste słowa.
[…] Jeśli dane są dwie rzeczy nierozróżnialne, to dana jest rzecz ta sama pod
dwiema nazwami.28
Leibniz utrzymuje, że nie mogą istnieć w naturze dwie rzeczy „różniące

się jedynie liczbą”, ponieważ trzeba móc „podać rację, dla której są to rzeczy
różne, a taką rację musi się wywieść z jakiejś różnicy w nich samych”.29
Gdyby bowiem istniały atomy, to istniałoby wiele przedmiotów o takich
samych własnościach, ale numerycznie odrębnych. Nieprawdą zaś jest, zda-
niem Leibniza, „aby dwie substancje były całkiem do siebie podobne i róż-
niły się solo numero”30, ponieważ istnienie w przyrodzie bytów absolutnie
nierozróżnialnych prowadziłoby do wniosku, że „działania Boga i natury
byłyby pozbawione racji, jeśli do jednego z nich odnosiłyby się inaczej niż
do drugiego; a zatem Bóg nie stworzył dwóch cząstek materii doskonale
jednakowych i do siebie podobnych”.31
Leibniz był przekonany ponadto, że przyroda „nie czyni skoków” i pa-
nuje w niej p r a w o c i ą g ł o ś c i (lex continui).32 Jego matematycznym wy-
razem był sformułowany przez niego (i niezależnie przez Newtona) rachu-
nek różniczkowy i całkowy (oparty na pojęciu ciągłości i wielkości nieskoń-
czenie małych), a teza, że żadna zmiana nie odbywa się skokowo, była ko-
lejnym argumentem na rzecz poglądu, że „nie może być atomów”.33 Gdyby
istniały (absolutnie sztywne) atomy, wówczas podczas zderzenia zachodzi-
łaby nieciągła zmiana prędkości, co określa filozof jako „niedorzeczne […]
odbywające się w jednej chwili przejście od ruchu do bezruchu, a nie przej-
ście przez stopnie pośrednie”.34 Zdaniem Leibniza z prawa ciągłości wynika
ponadto, że „żadne ciało nie może być tak małe, by nie posiadało sprężysto-
ści i ponadto by nie było przenikliwe dla subtelnego płynu; i stosownie do
tego wynika też, że nie ma ż a d n y c h e l e m e n t ó w c i a ł ani też nie
wiedzieć jak trwałych, stałych i twardych cząstek wtórnych złożonych
z elementów, lecz rozbiór postępuje w nieskończoność”.35 Leibniz argu-
_____________
28 G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. Czwarte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 347.
29 G. W. Leibniz, Prawdy…, [w:] idem, Wyznanie…, s. 89.
30 G. W. Leibniz, Rozprawa metafizyczna, tłum. S. Cichowicz, [w:] idem, Wyznanie…, s. 106.
32 Leibniz zastosował je najpierw w geometrii, a następnie przeniósł do fizyki. „Tak wła-
śnie jak w geometrii przypadek elipsy zbliża się stale do przypadku paraboli: założyłem, że
podczas gdy jeden punkt skupienia pozostaje bez zmian, a drugi oddala się coraz bardziej aż
do momentu, gdy stanie się nieskończenie odległy od pierwszego, to wtedy właśnie elipsa
przejdzie w parabolę” (G. W. Leibniz, Specimen…, s. 99).
33 G. W. Leibniz, Specimen…, s. 96.
34 Ibidem.
35 Ibidem, s. 98.
mentuje więc, że jeśli wszystkie ciała są w mniejszym lub większym stopniu

elastyczne, to wszystkie muszą być zbudowane z mniejszych części.36 Dla
klasycznego atomizmu rzeczywiście problemem jest, w jaki sposób zasto-
sować „skomplikowaną właściwość «sprężystości» do opisu atomów, które
mają przecież być podstawowymi elementami natury?”37
Zdaniem Leibniza „atom nie godzi się z rozumem ni z ładem”.38 Ato-
mizm nazywa nawet „filozofią powierzchowną”39, która ze względu na
podstawowe zasady metafizyczne jest nie do przyjęcia. Uznanie istnienia
atomów i próżni jest, zdaniem Leibniza, raczej kwestią wyobraźni niż rozu-
mu i wiąże się z „młodzieńczym etapem” rozwoju myśli.40
Ja także we wczesnej młodości — pisze on — obstawałem za próżnią i za ato-

mami, atoli rozum wyprowadził mnie z błędu. Wyobraźnia była nęcąca: położyć
kres dociekaniom, unieruchomić — jakby gwoździem — rozmyślania, nabrać
przekonania, że się znalazło pierwsze elementy, jakiejś non plus ultra.41
Atomistycznej koncepcji materii przeciwstawia Leibniz a t o m i z m s p i -

r y t u a l i s t y c z n y, wedle którego ostatecznymi składnikami natury są pro-
ste substancje o charakterze dynamicznym i duchowym — m o n a d y.42
Monady są, podobnie jak atomy, substancjami pozbawionymi części, niepo-
dzielnymi, niezniszczalnymi i niepodlegającymi zmianom za sprawą czyn-
ników zewnętrznych.43 Leibniz pisze:
M o n a d a, o której będziemy tutaj mówili, nie jest niczym innym, jak tylko sub-
stancją prostą, wchodzącą w skład rzeczy złożonych; prostą, tzn. pozbawioną
części. […] Jest zaś nieodzowne, aby istniały substancje proste, skoro istnieją rze-
czy złożone; rzecz złożona bowiem to nic innego jak skupisko czy też aggregatum
substancji prostych. […] Otóż tam gdzie nie ma części, nie jest możliwa rozciąg-
łość ani kształt, ani podzielność. I m o n a d y t e s ą p r a w d z i w y m i
a t o m a m i n a t u r y — elementami rzeczy.44
_____________
36 Por. D. Garber, Leibniz: Physics and Philosophy, [w:] N. Jolley (ed.), The Cambrigde Com-
panion to Leibniz, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 323.

37 I. Prigogine, I. Stangers, Z chaosu…, s. 76.
38 G. W. Leibniz, Nowy system…, Zarzuty…, Uwagi…, Odpowiedzi, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 165–166.
40 Por. R. Bregman, Leibniz and Atomism, „Nature and System” 1984, nr 6, s. 241.
41 G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. (Dodatek II), [w:] idem, Wyznanie…, s. 356–357.
42 Wszystkie monady są natury duchowej, ale „nie ma dusz całkiem o d d z i e l o n y c h
ani też duchów pozbawionych ciała. Jeden tylko Bóg jest całkowicie odeń odłączony”
(G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, [w:] idem, Wyznanie…, s. 312).
43 Por. R. Bregman, Leibniz and Atomism, s. 242.
44 G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, [w:] idem, Wyznanie…, s. 297 [podkr. —
A. Ł.].
RACJE LEIBNIZA 181
Oczywiście, zachodzą istotne różnice między pojęciem atomu a pojęciem

monady. Przede wszystkim atomy są obiektami materialnymi, ciałami sta-
łymi, które są nieprzenikliwe, mają określony kształt, rozciągłość prze-
strzenną i poruszają się w próżni. Monady nie są nieprzenikliwe i rozciągłe
oraz nie zajmują miejsca w przestrzeni (Leibniz odrzuca tezę o istnieniu
próżni). Pod tym względem pojęcie monady jest bliższe raczej Platońskiej
koncepcji form niż koncepcji atomu u Demokryta czy Newtona.45 Według
Leibniza monady ponadto nie oddziałują między sobą. „Monady nie mają
okien, przez które cokolwiek mogłoby do nich się dostać czy też z nich wy-
dostać”.46 Monady są substancjami d y n a m i c z n y m i (w odróżnieniu od
bezwładnych atomów Newtona) i są j a k o ś c i o w o z r ó ż n i c o w a n e
(w odróżnieniu od niezróżnicowanych jakościowo atomów filozofów staro-
żytnych i Newtona) — każda monada różni się od każdej innej, ponieważ
nie ma w naturze dwóch nierozróżnialnych indywiduów. Monady różnią
się przede wszystkim „stopniem wyrazistości postrzeżeń” — te najbardziej
świadome są to dusze ludzkie. Dusze i ciała podlegają swoistym dla siebie
prawom — dusze działają poprzez przyczyny celowe, natomiast ciała dzia-
łają poprzez przyczyny sprawcze. Dusze i ciała nie działają natomiast na
siebie nawzajem, „schodzą się zaś na mocy harmonii wprzód ustanowionej
między wszystkimi substancjami”47 (harmonia praestabilita), która jest dzie-
łem Boga.
9.3 PRZECIW CIĄŻENIU
Równie krytyczny jest stosunek Leibniza do Newtonowskiej teorii gra-

witacji. Przyciąganie się ciał bez żadnego pośrednictwa nazywa zjawiskiem
nadnaturalnym i pisze:
Dziwnym bowiem pomysłem jest przypisywanie wszelkiej materii ciążenia, i to

ciążenia ku wszelkiej pozostałej materii, jak gdyby każde ciało przyciągało jed-
nakowo każde pozostałe ciało odpowiednio do odległości i masy, i to dzięki
przyciąganiu w ścisłym tego słowa znaczeniu, które to przyciąganie nie może
pochodzić od jakiegoś ukrytego pędu ciała. Tymczasem ciążenie dostrzegalnych
ciał do środka ziemi musi być wywołane ruchem jakiegoś ciała płynnego. Tak
samo będzie z innym rodzajami ciążenia, z ciążeniem planet ku słońcu czy ku
sobie nawzajem. Ciało jest poruszane w sposób naturalny zawsze tylko przez
inne ciało, które je popycha dotykając go i znajduje się potem w ruchu dopóty,
_____________
45 Por. R. Bregman, Leibniz and Atomism, s. 242.
46 G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, [w:] idem, Wyznanie…, s. 298.
47 Ibidem, s. 313–314.
dopóki nie przeszkodzi mu inne ciało, które go dotyka: wszelkie inne działanie
na ciało jest albo cudowne, albo urojone.48
Clarke wyjaśnia wprawdzie, że przez termin „przyciąganie” rozumie

Newton jedynie zjawisko odkryte dzięki doświadczeniu i ujęte w postaci
matematycznych praw, bez względu na to, jaka jest jego przyczyna49, ale
przyciąganie się ciał bez pośrednictwa jakiegokolwiek ośrodka materialnego
jest, zdaniem Leibniza, sprzecznością — bo ciało miałoby działać tam, gdzie
go nie ma, albo ukrytą jakością scholastyczną.50
9.4 ABSOLUTYZM A RELACJONIZM — KWESTIA AKTUALNOŚCI SPORU
Polemika Leibniza z Clarkiem przesiąknięta jest argumentami teologicz-

nymi. Niemal na każdej stronie słowo „Bóg” powtarza się pół tuzina razy.
Leibniz pisze na przykład, że istnienie atomów i próżni nie jest „rzeczą ab-
solutnie niemożliwą, lecz że pozostaje w niezgodzie z mądrością Bożą”.51 Na
to replikuje Clarke: „Skądże jednak wie autor, że nie byłoby to zgodne
z mądrością Bożą?”.52 To już nie nauka i filozofia, lecz czysta teologia. Moż-
na jednak spór między Leibnizem i Newtonem rozważać niezależnie od jego
związków z teologią i potraktować jako spór o obiektywną strukturę świata
realnego, dotyczący czasu, przestrzeni i atomów.
Jeśli chodzi o samo istnienie i atrybuty atomów, to zarówno Newton, jak
i Leibniz znajdują się w podobnej sytuacji: stan techniki eksperymentalnej
w czasach, gdy żyli i tworzyli ci uczeni, nie pozwalał na potwierdzenie albo
falsyfikację teorii atomistycznej. Jeżeli rozpatrujemy natomiast efektywność
programów badawczych przez nich zaproponowanych, to stwierdzić trzeba,
że program Leibniza czysto dedukcyjnej nauki o świecie wraz z relacjoni-
styczną teorią czasu i przestrzeni nie został przez niego zrealizowany.
Matematyczna i zarazem empiryczna fizyka Newtona osiągnęła natomiast
sukcesy, co sprzyjało akceptacji poglądów Newtona na czas i przestrzeń,
chociaż na dobrą sprawę wiadomo było, że w mechanice można ograniczyć
się do badania ruchów względnych. Na blisko dwa stulecia koncepcja
Newtona zdobyła przewagę.
_____________
49 Por. S. Clarke, Piąta odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 437.
50 Por. G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. Piąte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 411–412; D. Garber, Leibniz and Atomism, s. 333; A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 275.

52 S. Clarke, Piąta odpowiedź Clarke’a, [w:] G. W. Leibniz, Wyznanie…, s. 418.
RACJE LEIBNIZA 183
W pojęciu absolutnej przestrzeni tkwi jednak pewna trudność, na którą

zwrócił uwagę już Leibniz. Zgodnie bowiem z prawami Newtona ruch (jed-
nostajny prostoliniowy) jest względny, czyli nie istnieje żaden wyróżniony
stan spoczynku. Można na przykład powiedzieć, że ciało A spoczywa,
a ciało B porusza się względem niego ze stałą prędkością, ale równie dobrze
można powiedzieć, że B spoczywa, natomiast A porusza się względem nie-
go. Jeżeli jednak nie istnieje stan absolutnego spoczynku, to nie można
stwierdzić, czy dwa zdarzenia, które zaszły w różnym czasie, zaszły w tym
samym miejscu absolutnej przestrzeni.
Fakt, że przez ponad dwieście lat fizycy przyjmowali przestrzeń absolut-
ną wynikał przede wszystkim z trudności w sformułowaniu teorii prze-
strzeni względnej, zależnej od materii. Do XIX stulecia uczeni znali tylko
geometrię Euklidesa, która opisuje własności przestrzeni w sposób całkowi-
cie niezależny od obecności w niej materii. W XIX wieku matematycy sfor-
mułowali jednak nieeuklidesowe systemy geometrii, przez co pytanie
o geometrię przestrzeni fizycznej stało się pytaniem empirycznym, a nie, jak
sądził Immanuel Kant, możliwym do rozstrzygnięcia a priori. Ponadto upa-
dek koncepcji absolutnego czasu i absolutnej przestrzeni spowodowany
ogłoszeniem w 1905 roku przez Alberta Einsteina (1879–1955) szczególnej
teorii względności sprawił, że koncepcja relacyjnej przestrzeni Leibniza po-
traktowana została jako atrakcyjna kontrpropozycja. Czy jednak spór mię-
dzy absolutystyczną a relacjonistyczną koncepcją przestrzeni i czasu można
uznać za rozstrzygnięty na rzecz relacjonizmu? Wydaje się, że stwierdzenie
takie byłoby zbyt ryzykowne.53
Według szczególnej teorii względności równoczesność zdarzeń oraz in-
terwały czasowe i odległości przestrzenne są względne, to znaczy zrelatywi-
zowane do układu odniesienia. Względność przestrzeni oznacza, że wymia-
ry ciał zależą od układu odniesienia: jeżeli długość ciała w układzie odnie-
sienia, względem którego ciało to spoczywa, wynosi l0, to długość tego ciała,
mierzona w układzie poruszającym się względem niego z prędkością v,
wynosi:
v2
l = l0 1 − ,
c2
gdzie c jest prędkością światła w próżni. Efekt ten nosi nazwę kontrakcji
(skrócenia) Fitzgeralda–Lorentza. Względność czasu polega na zależności
rezultatów pomiarów interwałów czasowych od układu odniesienia. Jeżeli
_____________
53 Por. R. Disalle, Newton’s Philosophical Analysis of Space and Time, [w:] I. B. Cohen,
G. E. Smith (eds.), The Cambridge Companion to Newton, s. 34 i n.

przez ∆t0 oznaczymy odstęp czasu między dwoma zdarzeniami w układzie

odniesienia U’, w którym zegar spoczywa, to odstęp czasu mierzony między
tymi zdarzeniami z układu odniesienia U, względem którego U’ porusza się
z prędkością v, wynosi:
∆t = ∆t0
1
.
v2
1− 2
c
Poruszające zegary spóźniają się (dylatacja czasu) i opóźnienie jest tym

większe, im większa jest prędkość. Nie możemy zatem mówić o jednym
czasie (absolutnym) dla całego wszechświata, ale raczej o czasach związa-
nych z poszczególnymi układami odniesienia. W celu określenia interwałów
czasowych musimy każdy układ odniesienia wyposażyć w zegar, wszystkie
układy inercjalne są całkowicie równoważne, ale różne zegary nie muszą
odmierzać tego samego „prawdziwego, absolutnego i matematycznego
czasu”.
W ramach fizyki Newtonowskiej pojęcia czasu i przestrzeni traktowane
były jako zasadniczo niezależne od siebie. Jednak względność czasu
i względność przestrzeni prowadzi do wniosku, że czas i przestrzeń wzięte
z osobna nie zasługują na miano obiektywnej realności fizycznej. Pogląd ten
Hermann Minkowski (1864–1909) wyraził następująco:
Od tej pory czas i przestrzeń rozważane każde oddzielnie są skazane na odejście

w cień, a przetrwa tylko połączenie tych dwóch wielkości.54
W szczególnej teorii względności elementem określającym relacje między

przedmiotami materialnymi jest czterowymiarowa c z a s o p r z e s t r z e ń,
w której położenie dowolnego punktu jest jednoznacznie scharakteryzowa-
ne przez cztery liczby — współrzędne przestrzenne x, y, z i czas t.
Elementy czasoprzestrzeni Minkowskiego nazywamy z d a r z e n i a m i
i oznaczamy Z (x, y, z, t). Trajektorię poruszającej się w czasoprzestrzeni
cząstki określa się mianem l i n i i ś w i a t a danej cząstki — jest to linia pro-
sta, w przypadku gdy cząstka porusza się ze stałą prędkością, lub linia za-
krzywiona, gdy cząstka zmienia prędkość. Jeżeli w punkcie O (w środku
układu współrzędnych U) wyemitujemy błysk światła, to w przestrzeni bę-
dzie rozchodzić się kulista fala świetlna, której czoło porusza się z prędkością
c. W naszym dwuwymiarowym przypadku l i n i a ś w i a t a ś w i a t ł a jest
_____________
54 H. Minkowski, cyt. za: A. Pais, Pan Bóg jest wyrafinowany…, Nauka i życie Alberta
Einsteina, tłum. P. Amsterdamski, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 159.

RACJE LEIBNIZA 185
prostą nachyloną pod kątem 45 stopni do osi x — reprezentuje ona trajektorię

poruszającego się fotonu.55 Jeżeli wyobrazimy sobie, że dołączamy drugą
współrzędną przestrzenną (oś y prostopadłą do x i do t) i obracamy linię
świata fotonu wokół osi t, to otrzymamy w ten sposób s t o ż e k ś w i e t l n y.
Tworzące stożka reprezentują trajektorie (linie świata) fotonów. (Na rysunku
są to dwa stożki połączone wierzchołkami w początku układu współrzęd-
nych.) Ponieważ, zgodnie ze standardową interpretacją teorii względności,
prędkość jakiejkolwiek cząstki o niezerowej masie spoczynkowej m jest zaw-
sze mniejsza niż prędkość światła w próżni c, to linie świata wszystkich
cząstek muszą zawierać się wewnątrz stożka świetlnego. Ponieważ wybrany
przez nas układ odniesienia nie różni się niczym od innych układów inercjal-
nych (zasada względności), w każdym punkcie czasoprzestrzeni można skon-
struować stożek świetlny, którego fizyczny sens jest dokładnie taki sam jak
stożka wychodzącego z punktu O. Zbiór wszystkich stożków światła określa
g e o m e t r i ę M i n k o w s k i e g o czasoprzestrzeni.
O x
Rysunek 7. Stożek świetlny w czasoprzestrzeni Minkowskiego
W czasoprzestrzeni Minkowskiego odległość między dwoma zdarzeniami

nazywa się i n t e r w a ł e m c z a s o p r z e s t r z e n n y m i wyraża wzorem:
ds 2 = c 2 dt 2 − dx 2 − dy 2 − dz 2 .
_____________
55 Ściślej rzecz biorąc, taki wygodny sposób opisu uzyskujemy, gdy zamiast współrzęd-
nych przestrzennych weźmiemy współrzędne przestrzenne podzielone przez prędkość światła

x/c lub przyjmiemy, że c = 1 — jest to wyłącznie kwestia wygody opisu.
Dla tematu niniejszych rozważań najważniejszy jest fakt, że interwał cza-

soprzestrzenny (odległość w czasoprzestrzeni Minkowskiego) między dwoma
zdarzeniami jest taki sam we wszystkich układach odniesienia, czyli nie
zmienia się w rezultacie przekształceń zmiennych x, y, z, t od jednego układu
inercjalnego do drugiego (jest niezmiennikiem transformacji Lorentza).
Możemy zatem powiedzieć, że c z a s o p r z e s t r z e ń w s z c z e g ó l n e j
t e o r i i w z g l ę d n o ś c i j e s t a b s o l u t n a. Einstein pisze:
Podobnie jak z punktu widzenia mechaniki newtonowskiej, można wypowie-

dzieć dwa zgodne twierdzenia: tempus est absolutum, spatium est absolutum, tak
z punktu widzenia szczególnej teorii względności musimy stwierdzić: continuum
spatii et temporis est absolutum. W tym ostatnim twierdzeniu absolutum znaczy nie
tylko „fizycznie rzeczywiste”, ale również „niezależne pod względem własności
fizycznych, oddziałujące fizycznie, ale niepodlegające wpływom warunków
fizycznych”.56
Podobnie zatem jak w wypadku Newtonowskiej przestrzeni absolutnej,

w szczególnej teorii względności obecność materii nie wpływa na metryczne
własności absolutnej czasoprzestrzeni.
Ogólna teoria względności (1916) — Einsteina teoria grawitacji — jest
kolejnym krokiem w powiązaniu własności czasu, przestrzeni i materii. Po-
kazuje, że obecność materii modyfikuje strukturę czasoprzestrzeni, a geo-
metria czasoprzestrzeni determinuje ruch ciał. W tym sensie czas, przestrzeń
i materia są od siebie zależne. Również tempo upływu czasu zależy od
wartości natężenia pola grawitacyjnego.
Niektórzy upatrywali w ogólnej teorii względności realizację idei Leibni-
za, odmawiającego przestrzeni niezależnego od materii istnienia.57 Zauwa-
żyć jednak trzeba, że Einsteina równania pola grawitacyjnego mają również
rozwiązania pozbawione materii, tzn. takie, w których może istnieć pusta
czasoprzestrzeń, co oczywiście nie jest zgodne ze stanowiskiem relacjoni-
stycznym.58
Do sporu Newtona z Leibnizem nawiązują również współcześni autorzy,
dyskutujący filozoficzne problemy fizyki. Zwolennikiem Leibniza jest na
przykład Lee Smolin, który w książce Życie wszechświata twierdzi, że model
standardowy fizyki cząstek elementarnych prowadzi do wniosku, że wła-
_____________
56 A. Einstein, Istota…, s. 59.
57 „Co się tyczy przestrzeni — pisze Russell — zgodnie ze współczesnym stanowiskiem nie
jest ona ani substancją, jak utrzymywał Newton i jak powinni byli twierdzić Leukippos
i Demokryt, ani cechą rozciągłych ciał, jak sądził Kartezjusz, lecz systemem relacji, jak chciał
Leibniz” (B. Russell, Dzieje…, s. 99–100).
58 Są to rozwiązania uzyskane przez Wilhelma de Sittera (por. M. Heller, Ewolucja kosmosu
i kosmologii, PWN, Warszawa 1985, s. 27).

RACJE LEIBNIZA 187
sności wszystkich cząstek elementarnych nie mają charakteru absolutnego,

ale wynikają z ich wzajemnych relacji z innymi cząstkami. Smolin pisze, że
[…] pragnienie zrozumienia świata w kategoriach naiwnego i radykalnego ato-

mizmu, według którego cząstki elementarne są nośnikami raz na zawsze ustalo-
nej właściwości, niezależnie od historii i kształtu wszechświata, jest próbą unie-
śmiertelnienia archaicznego już teraz obrazu świata. Nasuwa się myśl o pewnego
rodzaju tęsknocie za absolutnym punktem widzenia, czyli takim postrzeganiem
świata, które przepadło w momencie, gdy została obalona newtonowska koncep-
cja przestrzeni i czasu. […] nie da się utrzymać takiego poglądu, ponieważ jest
sprzeczny z mechaniką kwantową oraz ogólną teorią względności, jak również
z nowymi teoriami, leżącymi u podstaw współczesnego pojmowania cząstek
elementarnych. Teorie te odchodzą od newtonowskiego obrazu absolutnych
własności w stronę innego poglądu, który można nazwać obrazem relacyjnym.
Pogląd ten nie jest nowy. Głosił go Leibniz, krytykując fizykę newtonowską.59
Dodajmy, że zgodnie z mechaniką kwantową, każdy pomiar wielkości

fizycznej związany jest z oddziaływaniem między przyrządem pomiaro-
wym a mikroobiektem, zatem wielkości fizyczne charakteryzujące elemen-
tarne składniki materii są we współczesnej fizyce, w przeciwieństwie do
teorii Newtona, pojmowane nie jako wewnętrzne własności obiektów, ale
raczej jako rezultaty pewnych operacji fizycznych.60
_____________
59 L. Smolin, Życie wszechświata. Nowe spojrzenie na kosmologię, tłum. D. Czyżewska, Amber,
Warszawa 1998, s. 25–26.

ROZDZIAŁ 10
KRYTYKA BERKELEYA
Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę

również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub
uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego
wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i po-
strzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to zna-
czy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę
oczywistą na podstawie refleksji.
George Berkeley1
Uznajemy, że świat fizyki jest całkowicie abstrakcyjny i „nierze-

czywisty”, jeżeli pominąć jego związek z świadomością. Dzięki
temu przywracamy świadomości jej podstawową rolę, zamiast
traktować ją jako nieistotną komplikację, znalezioną okoliczno-
ściowo wśród przyrody nieorganicznej w późnym stadium
historii ewolucji.
Arthur S. Eddington2
George Berkeley (1685–1753) poddał krytyce pojęcia kluczowe dla atomi-

zmu Newtona — materii, absolutnego czasu, absolutnej przestrzeni, abso-
lutnego ruchu i siły. Nie krytykuje on mechaniki jako teorii fizycznej, co do
sukcesów której nie ma wątpliwości, lecz krytykuje jej filozoficzną interpre-
tację.3 Sądzi bowiem, że rozróżnienie „rzeczywistej natury rzeczy” od „tego,
co podpada pod nasze zmysły”4, prowadzi do materializmu, który jest, jego
zdaniem, źródłem sceptycyzmu i ateizmu.
_____________
1 G. Berkeley, Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem, tłum. J. Sosnowska, Wydawnictwo
Antyk, Kęty 2002, s. 70.

2 A. S. Eddington, Nauka na nowych drogach, Kraków [b.d.], s. 307.
3 Por. M. Heller, Względność istnienia, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 96.
4 G. Berkeley, Trzy dialogi…, s. 9.
KRYTYKA BERKELEYA 189
Berkeley jest twórcą i m m a t e r i a l i z m u — poglądu zaprzeczającego

istnieniu substancji materialnej.5 Stanowisko metafizyczne Berkeleya wynika
z jego stanowiska epistemologicznego, a mianowicie z utożsamienia przed-
miotu poznania (zmysłowego) z ideami w sensie filozofii postkartezjańskiej,
czyli z przedmiotami świadomości.6 Niezależnie od tego, czy Berkeley był
— jak sam sądził — „zdecydowanym zwolennikiem zdrowego rozsądku”,
czy też słusznie został uznany za „ojca idealizmu i solipsyzmu”7, utrzymy-
wał, że zaprzeczenie obiektywnego istnienia materii w ogóle nie godzi
w prawomocność nauki o przyrodzie (mechaniki). Same zasady i twierdze-
nia nauki są bowiem jedynie „ogólnymi pojęciami umysłu, a co za tym idzie,
są niezależne od materii. A więc zaprzeczenie istnienia materii nie wymaga
zaprzeczenia tamtych zasad”.8
Krytyka Berkeleya przeprowadzona jest z pozycji radykalnego empiry-
zmu. Jeżeli jedynym źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie zmysło-
we, a wiedza ograniczona jest do wrażeń, to z przyrodoznawstwa powinny
być wyeliminowane pojęcia wszelkich przedmiotów nieobserwowalnych.
Ponadto, w ogóle nie ma sensu mówienie o o b i e k t y w n y m i s t n i e n i u
rzeczy materialnych, czyli istnieniu niezrelatywizowanym do świadomości
podmiotu poznającego. W odniesieniu do przedmiotów zmysłowych z n a -
c z e n i e terminu „istnieć” jest identyczne ze znaczeniem terminu „być po-
strzeganym”, a mówienie o istnieniu rzeczy niezależnym od świadomości
podmiotu poznającego jest, zdaniem Berkeleya, albo niezrozumiałe, albo
zawiera w sobie sprzeczność.
Myślę, że każdy będzie tego intuicyjnie pewien, kto tylko zważy, co się rozumie
przez termin i s t n i e ć. Kiedy powiadam, że stół, na którym piszę, istnieje, znaczy
to, że go widzę i dotykam. Jeślibym zaś był poza moją pracownią, wówczas powi-
nienem powiedzieć, że stół istniał — rozumiejąc przez to, że gdybym był we-
wnątrz, mógłbym go postrzegać lub że jakiś inny duch postrzega go w tej chwili.
_____________
5 „Moje argumenty nie przeczą istnieniu jakiejkolwiek z rzeczy, które możemy postrzegać
za pomocą zmysłów czy refleksji. W żadnej mierze nie podaję w wątpliwość tego, że rzeczy,
które widzę na własne oczy i dotykam własnymi rękami, istnieją, i to istnieją realnie. Jedyną
rzeczą, której odmawiam istnienia, jest to, co filozofowie nazywają substancją cielesną.
A czyniąc tak, nie wyrządzam szkody reszcie ludzkości, która, jak śmiem twierdzić, nigdy nie
zauważy jej braku (G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, w którym poddano badaniu
główne przyczyny błędów i trudności w różnych dziedzinach wiedzy oraz podstawy sceptycyzmu,
ateizmu i niewiary, tłum. J. Salamon SJ, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2004, s. 38).
6 Nowożytne pojęcie idei jest oczywiście całkowicie różne od pojęcia idei w sensie Platona,
który terminem tym oznaczał ogólny, nieprzestrzenny i aczasowy byt istniejący całkowicie
niezależnie od świadomości podmiotu poznającego.
7 Por. S. Sarnowski, Berkeley. Zdrowy rozsądek i idealizm, Wydano staraniem Klubu Otryckie-
go, redakcji „Colloquia Communia” oraz Wydziału Propagandy RN ZSP, Warszawa 1988, s. 6.
8 G. Berkeley, Trzy dialogi…, s. 17.
Kiedy powiadam, że istniał zapach, znaczy to, że został odczuty węchem; że istniał
dźwięk, znaczy, że został usłyszany; że istniał kolor albo kształt, znaczy, że został
dostrzeżony lub dotknięty. To jest wszystko, co rozumiem przez te i tym podobne
wyrażenia. Wydaje mi się bowiem całkowicie niezrozumiałym to, co mówi się
o absolutnym istnieniu przedmiotów niemyślących, bez żadnego związku z tym,
że są postrzegane. Ich esse stanowi percipi — i jest niemożliwym to, aby istniały po-
za umysłem czy myślącymi przedmiotami, które je postrzegają.9
Argumenty Berkeleya przeciwko atomistycznej teorii materii wynikają

z negacji istnienia substancji materialnej jako takiej (skierowane są zatem
przeciwko jakiejkolwiek ontologii materialistycznej, a nie specjalnie prze-
ciwko atomizmowi). Berkeley wskazuje, że w dawniejszych systemach filo-
zofii przyrody przyjmowano, że kształt, rozciągłość, barwa i inne jakości
zmysłowe istnieją poza umysłem, to znaczy, że są obiektywnymi własno-
ściami materii. Terminem „materia” określano zatem podstawę, w której
one istniały, „skoro było nie do pojęcia, że mogą istnieć same w sobie”.10
Wraz z rozwojem mechanistycznej koncepcji przyrody wprowadzono roz-
różnienie na własności pierwotne i wtórne oraz przyjęto, że własności pier-
wotne (nieprzenikliwość, rozciągłość, kształt i ruch) są obiektywne, to zna-
czy istnieją poza umysłem — w substancji materialnej, natomiast własności
wtórne (barwy, zapachy itd.) są subiektywne i istnieją jedynie w umysłach
podmiotów poznających. (Rozróżnienie powyższe pełni podstawową rolę
w atomizmie już od czasów Leukipposa i Demokryta.) Według Berkeleya
jednak tak zwane własności pierwotne są nierozerwalnie związane z innymi
jakościami zmysłowymi, określanymi jako wtórne. Zarówno jedne, jak
i drugie sytuowane są na tym samym poziomie ontycznym, są mianowicie
aktualnymi lub możliwymi przedmiotami percepcji zmysłowej skończonych
umysłów lub wytworami umysłu Boga.11 Nie jesteśmy w stanie wytworzyć
sobie na przykład idei ciała rozciągłego, które byłoby pozbawione jakiejś
barwy i innych jakości wtórnych. „Gdzie zatem znajdują się te inne jakości
— pisze Berkeley — tam również muszą się znajdować jakości pierwotne, to
znaczy w umyśle i nigdzie indziej”.12 Jeżeli wszelkie jakości są jedynie ide-
ami umysłu, to znika podstawa do przyjęcia tezy o istnieniu substancji ma-
terialnej jako podłoża własności pierwotnych.
Teza o istnieniu materii nie jest też, zdaniem Berkeleya, potrzebna do
wyjaśnienia wrażeń zmysłowych. Materię charakteryzuje się jako bierną
_____________
9G. Berkeley, Traktat…, s. 26.
10Ibidem, s. 54.
11 Por. A. A. Luce, T. E. Jessop, Editors Introduction, [w:] A. A. Luce, T. E. Jessop (eds.), The
Works of George Berkeley, Bishop of Cloyne, Vol. 5, Siris. Three Letters to Thomas Prior. A Letter to the
Rev. Dr. Heles. Father Thoughts on Tar-water. Varia, Humanites Press, New York 1964, s. 14.
12 G. Berkeley, Traktat…, s. 29.
i bezwładną, „a zatem nie może być podmiotem działania czy przyczyną

sprawczą”.13 Według Berkeleya aktywność przysługuje tylko poszczegól-
nym duchom lub Bogu.14
Odrzucenie tezy o istnieniu substancji materialnej prowadzi do eliminacji
pytań typu, czy materia jest podzielna w nieskończoność, które „dostarczały
niekończącej się rozrywki filozofom wszystkich czasów”.15 O zwolennikach
atomizmu (utożsamianego z ateizmem) pisze Berkeley następująco:
Czyż tych wszystkich nędznych ucieczek bądź do wiecznego następstwa niemy-

ślących przyczyn i skutków, bądź do przypadkowego współdziałania atomów;
czyż tych dzikich tworów Vaniniego, Hobbesa i Spinozy, jednym słowem, czyż
całego systemu ateizmu nie obala zupełnie ta jedna refleksja, że w przypuszcze-
niu zawiera się sprzeczność, jakoby całość lub jakaś część choćby najbardziej pro-
sta i bezkształtna świata widocznego istniała poza umysłem? Poleć któremukol-
wiek z tych apostołów niewiary spojrzeć na własne myśli: niech spróbuje, czy
może pojąć, jak rzeczy takie, jak skała, pustynia, chaos lub pogmatwana miesza-
nina atomów, jak jakakolwiek rzecz w ogóle, którą da się ująć zmysłami lub
przedstawić w wyobraźni, może istnieć niezależnie od umysłu. Nie będzie po-
trzebował iść dalej, aby się przekonać o własnym szaleństwie.16
Berkeley odrzuca również Newtonowskie odróżnienie „względnego, po-

zornego i pospolitego” czasu, przestrzeni i ruchu od „absolutnego, praw-
dziwego i matematycznego” czasu, przestrzeni i ruchu.17 Występuje prze-
ciwko tezie, że wielkości określane przez Newtona mianem „absolutnych”
istnieją poza umysłem. Pojęcia czasu, miejsca i ruchu, utrzymuje Berkeley,
wzięte w potocznym znaczeniu, nie prowadzą w użyciu do żadnych pro-
blemów. Jeżeli na przykład umówimy się z kimś o pewnym czasie w jakimś
miejscu, to nie nastręcza żadnych problemów podjęcie odpowiednich dzia-
łań, by dotrzeć na spotkanie. Natomiast pojęcia absolutnego czasu, absolut-
nej przestrzeni i absolutnego ruchu są jedynie ideami abstrakcyjnymi, a za-
tem fikcjami.
Rzeczy najprostsze na świecie, najbliższe nam i doskonale znane, okazują się za-
skakująco trudne i niezrozumiałe, kiedy się je rozważa w sposób abstrakcyjny.
Czas, miejsce i ruch rozpatrywane w konkrecie, w ich właściwym kontekście, są
czymś każdemu znanym, lecz kiedy wpadną w ręce metafizyka, stają się zbyt
abstrakcyjne i zbyt subtelne, by mógł je pojąć zwyczajny człowiek obdarzony
_____________
13 Ibidem, s. 52.
14 Por. A. A. Luce, T. E. Jessop, Editors Introduction, [w:] A. A. Luce, T. E. Jessop (eds.), The
Works…, Vol. 5, s. 14–15.
16 Ibidem, s. 52.
zdrowym rozsądkiem. […] Jeśli chodzi o mnie, to ilekroć próbuję utworzyć sobie
prostą ideę czasu, abstrahując od następstwa idei w moim umyśle, czasu płyną-
cego jednostajnie, w którym partycypują wszystkie byty, tylekroć gubię się i wi-
kłam w trudnościach nie do pokonania.18
Według Berkeleya „prawdziwy, absolutny i matematyczny czas” to jedy-

nie fikcja, ponieważ pojęcie czasu „w oderwaniu od następstwa idei w na-
szych umysłach”19 nie ma żadnego znaczenia.
Podobnie fikcją jest Newtonowska przestrzeń absolutna. Po pierwsze, za-
równo nasze potoczne rozumienie ruchu, jak i jego opis w mechanice kla-
sycznej nie wymagają pojęcia przestrzeni absolutnej „różnej od tej, która jest
postrzegana za pomocą zmysłów i w powiązaniu z ciałami”.20 Po wtóre,
w ogóle nie jesteśmy w stanie utworzyć sobie pojęcia czystej przestrzeni,
w oderwaniu od ciał i ruchu. Berkeley argumentuje następująco:
Kiedy poruszam jakąś częścią mojego ciała, to jeśli ten ruch jest swobodny i nie
czuję oporu, wówczas mówię, że mam do czynienia z przestrzenią, ale jeśli na-
potykam opór, wtedy powiadam, że mam do czynienia z innym ciałem i zależnie
od tego, czy ten opór jest mniejszy, czy większy, powiadam, że przestrzeń jest
mniej lub bardziej czysta. Zatem kiedy mówię o czystej czy pustej przestrzeni, nie
należy przypuszczać, jakoby termin p r z e s t r z e ń reprezentował ideę nieza-
leżną od idei ciała czy ruchu albo dającą się bez nich pojąć, nawet jeśli istotnie
mamy skłonność brać każdy rzeczownik za reprezentujący jakąś odrębną ideę,
którą można oddzielić od wszystkich innych, co było powodem niezliczonych
błędów. Gdybym więc założył, że cały świat, wyjąwszy moje własne ciało, został
unicestwiony i stwierdził, że pozostaje jeszcze czysta przestrzeń, to nie miałbym
na myśli niczego innego, jak tylko to, że wydaje mi się możliwe, aby członki me-
go ciała poruszały się swobodnie bez jakiegokolwiek oporu, ale gdyby moje ciało
również zostało unicestwione, wówczas nie byłoby żadnego ruchu, a zatem
i przestrzeni.21
Zdaniem Newtona nawet w wypadku, gdyby wszystkie ciała przestały

istnieć, pozostałaby absolutna przestrzeń. Berkeley wskazuje jednak, że cha-
rakteryzowana jest ona wtedy wyłącznie przez cechy negatywne „nieskoń-
czona, nieruchoma, niepodzielna, niepodlegająca zmysłom, bez stosunków
i zróżnicowań”22, zatem jest „czystą nicością”. Jedynym jej pozytywnym
określeniem jest rozciągłość…
_____________
19 Ibidem, s. 64.
20 Ibidem, s. 71.
21 Ibidem, s. 71–72.
22 G. Berkeley, De motu sive de motus principio et natura et causa communicationis motuum,
[w:] S. Sarnowski, Berkeley…, s. 103 (tłumaczenie na język polski nieznanego autora).

Lecz cóż to jest za rozciągłość, która się nie daje dzielić ani mierzyć, której żadnej
części nie możemy postrzegać zmysłami, ani sobie wyobrazić? Nic bowiem nie
podlega wyobraźni, co ze swej natury nie może być postrzegane przez zmysły:
bo przecież wyobraźnia nie jest niczym innym jak zdolnością przedstawiania
sobie rzeczy zmysłowych bądź rzeczywiście istniejących, bądź przynajmniej
możliwych.23
Pojęcie przestrzeni jest, zdaniem Berkeleya, nierozerwalnie związane

z pojęciem ciała i ruchu. Krytyka Berkeleya przypomina więc pod wieloma
względami krytykę poglądów Newtona przeprowadzoną przez Leibniza.
Berkeley dodaje, że odrzucenie pojęcia przestrzeni absolutnej nie tylko jest
zgodne ze zdroworozsądkowym pojmowaniem przestrzeni, ale uwalnia nas
także od kontrowersyjnych implikacji teologicznych, a mianowicie od „nie-
bezpiecznego dylematu”, że albo Bóg jest realną przestrzenią, albo niezależ-
nie od Boga istnieje coś wiecznego, niezmiennego i niepodzielnego.24
Berkeley z Newtonowskiej interpretacji mechaniki odrzuca również poję-
cie absolutnego ruchu i sprowadza je do pojęcia ruchu względnego. Nie
możemy bowiem mówić o ruchu ciała niezależnie od układu odniesienia,
którym zawsze jest jakieś inne ciało. Pisze on, że
[…] myśląc o ruchu, musimy sobie koniecznie przedstawić przynajmniej dwa

ciała, których odległość, czyli położenie względem siebie, ulega zmianie. Zatem,
gdyby istniało tylko jedno ciało, nie mogłoby się poruszać, co wydaje się oczywi-
ste, zważywszy, że idea ruchu zawiera w sobie koniecznie ideę relacji.25
Interesująca jest argumentacja Berkeleya przeciwko jednemu z koronnych

argumentów Newtona na rzecz ruchu absolutnego na podstawie odśrodko-
wych sił bezwładności. Berkeley kwestionuje występowanie sił bezwładno-
ści skierowanych od osi obrotu z tego powodu, że zakładając istnienie prze-
strzeni absolutnej, nie możemy nawet powiedzieć, że oś obrotu zachowuje
stałe położenie w przestrzeni absolutnej z uwagi na ruch samej Ziemi.
Nie należy pomijać, że według sądu tych, którzy prawdziwe miejsca ciał okre-
ślają przez części przestrzeni absolutnej, ruchu kamienia w procy albo wody
w krążącym naczyniu nie można nazwać ruchem rzeczywiście obrotowym,
skoro jest on w dziwny sposób złożony z ruchów nie tylko naczynia lub procy,
lecz również z dziennego ruchu Ziemi dookoła osi, miesięcznego ruchu Ziemi
i Księżyca naokoło wspólnego środka ciężkości i rocznego ruchu Ziemi naokoło
Słońca; i z tego powodu każda cząstka kamienia lub wody zakreśla linię sta-
_____________
23 Ibidem, s. 103.
24 G. Berkeley, Traktat…, s. 72; por. A. Koyré, Od zamkniętego…, s. 155.
25 Ibidem, s. 70.
nowczo różniącą się od kolistej. Również nie istnieje dążność odosiowa, w któ-
rą można by wierzyć, ponieważ nie odnosi się do jakiejś osi w przestrzeni
absolutnej […].26
Zakładając istnienie przestrzeni absolutnej, musimy przyjąć, że ruch wo-

dy w naczyniu z wiadrem nie zachodzi wokół ustalonej w tejże przestrzeni
osi obrotu, ale ma w rzeczywistości bardzo skomplikowany charakter, będą-
cy złożeniem ruchu obrotowego tegoż wiadra i ruchów, jakie wykonuje sa-
ma Ziemia i daleki od ruchu po okręgu. Ponieważ prawa mechaniki pozo-
stają w mocy bez założenia istnienia przestrzeni absolutnej, to Berkeley radzi
by w nauce: „1) odróżniać hipotezy matematyczne od istoty rzeczy; 2) strzec
się abstrakcji i 3) rozpatrywać ruch jako coś zmysłowego, a przynajmniej
wyobrażalnego; oraz zadowalać się miarami względnymi”.27 Filozoficzna
analiza zjawiska ruchu, zdaniem Berkeleya, „nie wskazuje na istnienie
absolutnej przestrzeni, różnej od tej, która jest postrzegana za pomocą zmy-
słów i w powiązaniu z ciałami”.28
Berkeley krytycznie ocenia również Newtonowskie rozumienie grawita-
cji. Po pierwsze, takie terminy, jak „ciążenie” czy „dążność”, to wyrażenia
„o zbyt abstrakcyjnym i ciemnym znaczeniu”.29 O „pociągu” i „dążeniu”
mówimy wszak w mowie potocznej wyłącznie w odniesieniu do istot ży-
wych, gdy zaś używamy takich wyrażeń w odniesieniu do przedmiotów
nieożywionych, wówczas należy je rozumieć metaforycznie. „Przenośni
jednak powinien się filozof wystrzegać”.30 Po wtóre, ciężar (resp. ciążenie)
jest jedynie czymś, co odczuwamy zmysłami, podtrzymując ciężkie ciała,
i niczym więcej. Przyczyny przyciągania nie poznajemy w doświadczeniu
zmysłowym, „jest to zatem jakość ukryta”.31 Berkeley odrzuca również po-
wszechny charakter grawitacji, twierdząc, że tendencji do przyciągania się
nie wykazują na przykład gwiazdy stałe, i przytacza dość zaskakujący
argument, że rośliny rosną przecież do góry. Pisze on:
Tymczasem jest czymś oczywistym, że gwiazdy stałe nie posiadają wcale takowej
tendencji, a to, jak dalece grawitacja nie jest istotną dla ciał, widać na tych przy-
kładach, kiedy całkiem przeciwna zasada daje o sobie znać, jak w przypadku
roślin rosnących ku górze i sprężystości powietrza.32
_____________
26 G. Berkeley, De motu…, s. 105–106.
27 Ibidem, s. 106.
29 G. Berkeley, De motu…, s. 91.
30 Ibidem, s. 92.
31 Ibidem.
Zresztą sam termin „siła”, jeśli oznaczamy nim coś różnego od własności
ciał danych w bezpośrednim poznaniu zmysłowym, nie jest niczym innym,
jak scholastyczną jakością ukrytą.33 Ukryte jakości jednak niczego nie wyja-
śniają — w fizyce należy poprzestać na opisie zjawisk i formułować ogólne
prawa, które pozwalają na przewidywanie przyszłych zdarzeń, bez wypo-
wiadania się na temat przyczyn, tym bardziej że, zdaniem Berkeleya, przy-
czyną wszelkich wrażeń jest ostatecznie Bóg.34
Berkeley bardzo wysoko cenił Newtona i przyznawał, że dokonał on
w przyrodoznawstwie „większego postępu, niż wszyscy filozofowie korpu-
skularni dotychczas”.35 Miał również pełną świadomość tego, że sam
Newton nadawał swojej teorii przede wszystkim status hipotezy matema-
tycznej. Jednak podczas gdy Newton łączył poglądy w dziedzinie mechaniki
z określoną metafizyką (wiążąc wszechobecność Boga w świecie z koncepcją
absolutnego czasu i absolutnej przestrzeni), Berkeley był zdania, że żadne
konsekwencje metafizyczne z samej nauki nie wynikają.36
_____________
33 G. Berkeley, De motu…, s. 92.
34 Por. G. Berkeley, Traktat…, s. 66–67.
35 G. Berkeley, Siris, [w:] A. A. Luce, T. E. Jessop (eds.), The Works…, Vol. 5, s. 117.
36 Por. G. Berkeley, De motu…, s. 108. Z tego względu pewne poglądy Berkeleya uznawane
są niekiedy za prekursorskie w stosunku do empiriokrytycyzmu Macha (por. K. R. Popper,

Trzy poglądy na wiedzę ludzką, [w:] idem, Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, PWN, Warszawa
2000, s. 170–207; idem, Uwagi o Berkeleyu jako prekursorze Macha i Einsteina, [w:] Droga…, s. 282–
297; idem, Logika odkrycia naukowego, tłum. U. Niklas, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002, s. 31;
M. Heller, Względność istnienia…, s. 100–101).
ROZDZIAŁ 11
ATOMIZM PUNKTOWY BOŠKOVIĆA
[…] materia jest niezmienna i składa się z punktów, które są do-

skonale proste, niepodzielne, nierozciągłe i oddzielone od siebie;
każdy z tych punktów ma własność bezwładności i wzajemnego
oddziaływania siłą zależną od odległości w ten sposób, że dla da-
nej odległości zarówno wielkość, jak i kierunek tej siły są stałe, ale
jeśli odległość się zmienia, zmienia się również siła; jeśli odległość
zmniejsza się, to siła staje się odpychająca i rośnie do nieskończo-
ności przy odległości dążącej do zera, jeśli zaś odległość rośnie,
wówczas siła maleje, zanika, zmienia się z odpychającej na przy-
ciągającą, po czym jej wartość maleje, zanika, zmienia się na od-
pychającą i tak się dzieje wielokrotnie, aż dla dużych odległości
staje się siłą przyciągania w przybliżeniu proporcjonalną do
odwrotności kwadratu odległości.
Ruder Josip Bošković1
Ruder Josip Bošković (1711–1787) sformułował oryginalną formę atomi-

zmu inspirowaną poglądami Demokryta, pitagorejczyków, Kartezjusza,
a przede wszystkim teoriami Newtona i Leibniza. Jak sam twierdził, jego
teoria ma charakter „pośredni” między mechaniką Newtona i monadologią
Leibniza, a jednocześnie jest od nich prostsza.2 Teorię atomistyczną przed-
stawił w Theoria philosophiae naturalis redacta ad unicam legem virium in natura
existentium (1763). Podstawową ideą Boškovića była myśl, że wszystkie, na-
wet niezmiernie złożone zjawiska można wyjaśnić, przyjmując najprostsze
możliwe założenia, to znaczy, że wszystkie zjawiska są rezultatem różnych
przestrzennych układów i względnych przemieszczeń identycznych cząstek
_____________
1 R. J. Boscovich, A Theory of Natural Philosophy, trans. by J. M. Child, Open Court Pub-
lishing, Chicago–London 1922, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History

/Boscovich-1763.html.
2 Por. L. L. Whyte, Boscovich’s Atomism, [w:] L. L. Whyte (ed.), Roger Joseph Boscovich. Studies
on His Life and Work on the 250th Anniversary of His Birth, George Allen & Unwin Ltd., Ruskin
House Musseum Street, London 1961, s. 117.
ATOMIZM PUNKTOWY BOŠKOVIĆA 197
punktowych, oddziałujących między sobą parami, zgodnie z prostym pra-

wem determinującym ich względne przyspieszenia.
Według Boškovića elementarnymi składnikami materii są niezmienne,
niepodzielne i nierozciągłe p u n k t y m a t e r i a l n e (puncta materiae, prima
elementa — Bošković nie używał terminu „atom”), stanowiące centra od-
działywań.3 Pisze on następująco:
Podstawowe elementy materii są, moim zdaniem, doskonale niepodzielnymi

i nierozciągłymi punktami; są one rozproszone w niezmierzonej próżni tak, że
każde dwa z nich są oddzielone od siebie pewnym interwałem; interwał ten mo-
że nieskończenie wzrastać lub zmniejszać się, ale nigdy całkowicie nie może
zniknąć, pozwalając na wzajemne przenikanie się punktów, ponieważ nie jest
możliwy między nimi bezpośredni kontakt […]. Jako atrybut tych punktów
przyjmuję właściwą im skłonność do pozostawania w stanie spoczynku lub ru-
chu jednostajnego po linii prostej […].4
Źródła poglądu Boškovića na elementarne składniki materii tkwią

w pewnym szczegółowym problemie atomizmu, a mianowicie w zastoso-
waniu zasady ciągłości Leibniza do zderzeń atomowych. Zderzenie dwóch
atomów, którym Newton, zgodnie z tradycją atomistyczną sięgającą Demo-
kryta, przypisywał absolutną sztywność i nieprzenikliwość5, wymaga zało-
żenia nieciągłej zmiany prędkości.6 Ten aspekt atomizmu był przedmiotem
omawianej uprzednio krytyki Leibniza.7 Utrzymywał on, że z prawa ciągło-
ści wynika, że atomy, jeżeli są rozciągłe przestrzennie, to nie mogą być
sztywne, lecz raczej powinny być elastyczne, ponieważ w przeciwnym wy-
padku podczas zdarzenia następowałaby nieciągła zmiana prędkości, co jest
niezgodne z zasadą, że natura non facit saltus. Zdaniem Boškovića, który
przyjmował, za Leibnizem, że prawo ciągłości obowiązuje w przyrodzie8,
owej „kłopotliwej nieciągłości” można się pozbyć przez wprowadzenie sił
_____________
3 Idea prostych i nierozciągłych elementów była niewątpliwie zaczerpnięta z koncepcji
monad Leibniza, który pisał, że „tam, gdzie nie ma części, nie jest możliwa rozciągłość ani
kształt, ani podzielność. I monady te są prawdziwymi atomami natury — elementami rzeczy
(G. W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia, [w:] idem, Wyznanie…, s. 297). Pojęcie siły jest
oczywiście zapożyczone z mechaniki Newtona, chociaż pojęcie siły w teorii Boškovića różni
się istotnie od pojęcia siły w mechanice Newtona.
4 R. J. Boscovich, A Theory…, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/
Boscovich-1763.html. Bezwładność w rozumieniu Boškovića nie jest jednak, w przeciwień-

stwie do teorii Newtona, związana z masą, rozumianą jako absolutna własność elementarnych
składników materii.
6 Por. M. Jammer, Concepts of Force…, s. 172–173.
7 Por. G. W. Leibniz, Specimen…, s. 96; patrz także rozdz. Racje Leibniza niniejszej pracy.
8 Por. R. J. Boscovich, A Theory…, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-His-
tory/Boscovich-1763.html.
odpychania, a zamiast sztywnych i rozciągłych przestrzennie atomów

przyjąć punktowe centra oddziaływań.9 Siły odpychania działają bowiem
już z a n i m zderzą się dwa atomy, a ponieważ przy odległości między
punktami materialnymi dążącej do zera wartość tych sił rośnie do nieskoń-
czoności, to w ogóle nie następuje zderzenie w sensie bezpośredniego kon-
taktu atomów. Również zmiana prędkości ma wówczas charakter ciągły.
Lancelot L. Whyte w pracy poświęconej atomizmowi Boškovića odróżnia
„atomizm naiwny” od „atomizmu punktowego”.10 Dla pierwszej tradycji,
właściwej myśli Leukipposa, Demokryta, Epikura, Lukrecjusza, Gassendie-
go, Boyle’a i Newtona oraz niektórych chemików atomistów XIX wieku,
charakterystyczne jest przekonanie, że elementarne składniki materii są po-
dobne do obiektów makroskopowych — przynajmniej pod tym względem,
że chociaż nie mają one jakości wtórnych, takich jak kolor, zapach itd., to
jednak, podobnie jak ciała makroskopowe, mają kształt i wielkość (oraz cię-
żar lub masę). Atomizm punktowy, którego źródła sięgają koncepcji pitago-
rejczyków, nie traktuje również kształtu, wielkości i ciężaru jako atrybutów
elementarnych składników materii. Koncepcja Boškovića sytuuje się w tra-
dycji atomizmu punktowego. Wszystkie elementarne składniki materii —
puncta — są identyczne, niezróżnicowane zarówno pod względem cech
jakościowych, jak ilościowych.
Dla tradycji atomistycznej charakterystyczny był ponadto dualizm mate-
rii i przestrzeni (byt i niebyt, czyli „to, co pełne” i „to, co puste” u Leukippo-
sa, Demokryta i Epikura; rozciągłe, masywne i nieprzenikliwe atomy i ab-
solutna przestrzeń u Newtona). Znaczy to, że rozróżnia się dwa rodzaje
przestrzeni — przestrzeń pustą i przestrzeń zajętą przez materię. Koncepcja
Boškovića jest pod tym względem systemem monistycznym — puncta nie
mają rozciągłości przestrzennej, nie ma zatem nieprzenikliwych obszarów
przestrzeni. „«Materia» — pisze Whyte — skurczyła się do punktów; po-
między punktami wszędzie jest pusta przestrzeń; nie ma nieprzenikliwych
rejonów”.11 W koncepcji Boškovića nie ma więc podziału, istotnego dla tra-
dycyjnego atomizmu, na ciągłą i podzielną w nieskończoność przestrzeń
i niepodzielne, choć mające skończone rozmiary przestrzenne atomy. Nie-
przenikliwość nie jest zatem atrybutem elementarnych składników materii.
Jest to zatem znacznie bardziej abstrakcyjne pojęcie elementarnych składni-
ków materii niż to, które przyjmowano jeszcze na początku XX wieku.
Bošković przyjmuje, że między każdymi dwoma punktami materialnymi
działają siły wzajemnego oddziaływania, które mają charakter „oscylacyjny”
(por. rys. 8). Przy odległości między tymi punktami dążącej do zera są siłami
_____________
9 Por. L. L. Whyte, Boscovich’s Atomism…, s. 106.
10 Por. ibidem.
11 Ibidem, s. 107.
odpychającymi, a ich wartość rośnie asymptotycznie do nieskończoności,

następnie, przy pewnych odległościach, stają się siłami przyciągania, potem
znów odpychania itd., aż przy odległości między punktami rosnącej do nie-
skończoności stają się siłami przyciągania, zgodnie z Newtonowskim pra-
wem powszechnego ciążenia.12 W odróżnieniu od teorii Newtona, w której
największe siły przyciągania występują, gdy masywne i nieprzenikliwe ciała
znajdują się we wzajemnym kontakcie, w teorii Boškovića dla odległości
dążących do zera siły są siłami odpychania i asymptotycznie dążą do nie-
skończoności.13 Zdaniem Boškovića siły przyciągania pojawiają się jednak
również wtedy, gdy odległości między punktami są niewielkie, czego przy-
kładem są siły spójności. Gdyby na małych dystansach siły były wyłącznie
siłami odpychania, ciała uległyby rozproszeniu.14 Pewne układy punktów
o określonym kształcie i rozmiarach mogą więc być stabilne.
W atomizmie Boškovića nie występuje oddziaływanie obiektów przez
bezpośredni kontakt, fundamentalne dla koncepcji Kartezjusza i Leibniza,
ale wszelkie oddziaływania mają charakter actio in distans. Bošković, podob-
nie jak Newton, nie wysuwał hipotez co do fizycznych przyczyn sił, traktu-
jąc je jako matematyczny opis wzajemnego oddziaływania.15 Ponieważ żad-
ne dwa puncta nigdy nie mogą znaleźć się w bezpośrednim kontakcie (bo
wartość sił przy odległości dążącej do zera rośnie nieograniczenie), Bošković
odrzuca zderzenia, które zawsze były istotnym elementem mechanistyczne-
go poglądu na świat. Zauważmy jednak, że każde dwa puncta we wszech-
świecie są zawsze połączone dynamicznymi więzami, a wartość siły
wzajemnego oddziaływania zależy w y ł ą c z n i e od względnej odległości
między nimi.16
Przedstawiona poniżej graficzna reprezentacja siły oddziaływania mię-
dzy dwoma punktami ma czysto jakościowy charakter — podstawowa jest
idea, że jedna siła przejawia się zarówno jako siła odpychania, jak i siła
przyciągania, zależnie od względnej odległości między punktami material-
nymi. Miejsca przecięcia się wykresu funkcji z osią x reprezentują punkty
równowagi, w których siła przyciągania równoważy siłę odpychania. Punkt
A jest punktem równowagi stabilnej — małe przesunięcie punktu material-
nego w prawo wzdłuż osi x powoduje przyciąganie między tym punktem
_____________
12 Por. R. J. Boscovich, A Theory…, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-His-
tory/Boscovich-1763.html. Inspiracją dla myśli Boškovića były sławne Queries dołączone do

Optics Newtona, zwłaszcza Query 31, gdzie Newton wyraża przypuszczenie co do istnienia
różnego rodzaju sił, między innymi sił odpychania (por. I. Newton, Optics…, s. 531).
13 Por. Z. Marković, Bošković Theoria…, [w:] L. L. Whyte (ed.), Roger Joseph Boscovich…,
s. 132.
a punktem usytuowanym w początku układu współrzędnych; przesunięcie

w lewo powoduje wystąpienie odpychania. W obydwu wypadkach punkt
materialny powraca do poprzedniego położenia. Według Boškovića tym
tłumaczy się zjawisko kohezji. Punkt B reprezentuje natomiast stan równo-
wagi niestabilnej, ponieważ dowolnie małe zwiększenie odległości między
punktami materialnymi prowadzi do wzajemnego odpychania, natomiast
zmniejszenie tej odległości — do przyciągania.
0 A B x
Rysunek 8. Zależność wartości siły F (oś pionowa) od względnej odległości x

między dwoma punktami materialnymi (oś pozioma) w koncepcji Boškovića.
Początek układu współrzędnych związany jest z jednym z punktów material-
nych. Wartości ujemne siły odpowiadają przyciąganiu, wartości dodatnie —
odpychaniu. Punkty A i B przecięcia wykresu funkcji z osią x odpowiadają
punktom równowagi — stabilnej (A) i niestabilnej (B).
Oscylacyjny charakter siły wzajemnego oddziaływania między punktami

materialnymi i występowanie punktów stabilności (A) wyjaśnia, zdaniem
Boškovića, rozciągłość ciał złożonych pomimo to, że elementarne składniki
materii są obiektami pozbawionymi rozciągłości przestrzennej. Pewne
struktury tworzą trójwymiarowy, stabilny i dyskretny układ „cząstek
pierwszego rzędu”17, z których tworzą się obiekty coraz bardziej złożone, aż
do postrzeganych przez nas ciał makroskopowych. Struktury te sprawiają
wrażenie ciągłości jedynie z powodu niezmiernie małych odległości między
tworzącymi je cząstkami. Własność nieprzenikliwości jest zatem związana
z własnością sił działających między punktami, a nie — jak w atomizmie
Newtona18 — z nieprzenikliwością i rozciągłością elementarnych składni-
ków materii. Zbliżenie na dowolnie małą odległość dwóch punktów mate-
rialnych wymagałoby bowiem nieskończenie wielkiej siły. Możliwe jest jed-
_____________
17 Por. Z. Marković, Bošković Theoria…, s. 143.
nak przenikanie pewnych cząstek przez ciała bez wzajemnego oddziaływa-

nia — dzieje się tak wówczas, gdy punkty materialne tworzące tę cząstkę nie
przelatują zbyt blisko punktów materialnych tworzących dane ciało, a zatem
gdy siły działające między nimi są bardzo małe. W ten sposób Bošković wy-
jaśniał na przykład przechodzenie światła przez szkło.19 Półtora wieku póź-
niej Ernest Rutherford, wykonując sławne doświadczenia nad rozprasza-
niem cząstek alfa na cienkich foliach metalowych, które doprowadziły do
odkrycia jądra atomowego, wyrażał swoje zdumienie rezultatami ekspery-
mentów, a mianowicie tym, że materia, z którą tradycyjnie łączono właśnie
atrybut nieprzenikliwości, okazywała się zupełnie przenikliwa dla cząstek
alfa. W pewnej mierze model atomu Rutherforda, w którym prawie całą jego
objętość stanowi pusta przestrzeń, odpowiada koncepcji Boškovića cząstek
złożonych, w których puncta nie mają rozciągłości przestrzennej.20
Atomizm Boškovića miał charakter czysto jakościowy i dedukcyjny. Jego
Teoria nie była właściwie teorią testowalną empirycznie, ale pozostała raczej
programem teorii atomistycznej, przyjmującym najmniejszą liczbę najprost-
szych założeń, a mianowicie, że wszystkie elementarne składniki materii są
identycznymi punktami materialnymi, a ich wzajemne oddziaływania opi-
suje jedna siła, która, w zależności od względnej odległości między nimi, jest
odpychająca albo przyciągająca.
_____________
19 Por. Z. Marković, Bošković Theoria…, s. 143.
20 Por. L. L. Whyte, Boscovich’s Atomism…, s. 110.
ROZDZIAŁ 12
ATOMIZM DALTONA
[…] wszystkie postrzegalne ciała, zarówno ciekłe, jak i stałe, zbu-

dowane są z olbrzymiej liczby bardzo drobnych cząstek, albo ato-
mów materii, powiązanych wzajemnie siłami przyciągania […].
John Dalton1
Filozofia korpuskularna Boyle’a nie znalazła początkowo w chemii, poza

Anglią, szerokiego grona zwolenników. Chemicy woleli nadal mówić
o dwóch, trzech lub większej liczbie elementarnych zasad.2 W chemii XVII
i XVIII wieku procesy spalania wyjaśniano więc nadal, przyjmując istnienie
w ciałach „elementu palnego” — na wzór „ognia” starożytnych Greków, czy
też „elementu siarki” w rozumieniu alchemików. Johann J. Becher (1635–
1682) usiłował wyjaśniać procesy spalania obecnością substancji, zwanej
przez niego „tłustą ziemią” (terra pinguis). W pracy Physica subterrenea (1667)
przyjmował istnienie trzech elementów — obok wspomnianej już terra pin-
guis przyjmował jeszcze dwa rodzaje ziemi: terra fluida (ziemia rtęciowa),
która miała nadawać substancjom płynność, lotność i metaliczność, oraz
terra lapidea (ziemia szklista), która miała być odpowiedzialna za topliwość.3
Substancjalistyczna teoria spalania znalazła w chemii klasyczny wyraz
w teorii f l o g i s t o n u Georga E. Stahla (1660–1734). Substancje palne miały
zawierać flogiston, który uwalniał się podczas spalania. Stahl sądził przy
tym, że „materia jest zbudowana z cząstek uporządkowanych hierarchicznie
w postaci grup, tworzących mieszaniny, czyli związki. Istnieją cztery pod-
stawowe typy tych cząstek: trzy «ziemie» Bechera i woda. W 1718 roku Stahl
nazwał terra pinguis Bechera […] flogistonem”.4 Procesy spalania traktowano
_____________
1 J. Dalton, New System of Chemical Philosophy, cz. 1, Manchester–London 1808 (from fasci-
mile edition W. Dawson, London 1953), rozdz. 2, On the Constitution of Bodies, [w:] http://web.
lemoyne.edu/~giunta/dalton.html.
3 Por. W. H. Brock, Historia chemii, s. 62.
4 Ibidem, s. 63.
ATOMIZM DALTONA 203
zatem jako reakcje rozkładu. Problem polegał na tym, że wprawdzie po

spaleniu niektóre ciała zmniejszają ciężar (jeśli pomija się gazowe produkty
spalania, co w ówczesnej chemii było powszechne), co można wyjaśnić od-
dzieleniem się flogistonu, to jednak spalanie metali w powietrzu prowadzi
do zwiększania ich ciężaru. Czyżby zatem w tym wypadku flogiston miał
ciężar ujemny? Czy może należałoby przyjąć dwa rodzaje flogistonu? Nie-
zależnie od problemów, jakie rodziła teoria flogistonowa, i faktu, że — jak
wiemy obecnie — okazała się błędna, doświadczenia nad spaleniem ciał
prowadzone na jej podstawie doprowadziły do wielu ważnych odkryć.
Ustalono na przykład, że powietrze — wbrew poglądom starożytnych Gre-
ków — nie jest pierwiastkiem, lecz mieszaniną gazów i zawiera dwutlenek
węgla (Joseph Black, 1756). Odkryto wodór (Henry Cavendish, 1766)5, tlen
(Karl W. Scheele, 1772; Joseph Priestley, 1774; Antoine L. Lavoisier, 1777)6,
chlor (Scheele, 1774) i azot (Daniel Rutherford, 1772). Badania nad spalaniem
wodoru prowadzone przez Cavendisha doprowadziły ostatecznie do wnio-
sku, że rezultatem tego spalania jest woda, a zatem również woda nie jest
pierwiastkiem.7
Dla naszych rozważań jednak największe znaczenie ma w tych badaniach
zwrócenie uwagi na gazowy stan materii, dotąd niemal całkowicie ignoro-
wany, oraz zastosowanie precyzyjnych pomiarów ilościowych, co było cał-
kowicie nowym podejściem do badań chemicznych. Niewątpliwy wpływ
miała mechanika Newtona, w której sformułowano operacyjną definicję
„ilości materii”. Co prawda już w XIII wieku alchemicy stosowali w różnych
obserwacjach wagę, co przygotowało drogę do zwrócenia uwagi na masę
_____________
5 Cavendish na podstawie doświadczeń wykazujących, że wodór jest niezwykle łatwopal-
ny sądził nawet, że odkrył flogiston.

6 Jak podkreśla Kuhn, w większości wypadków odkrycia naukowe nie są izolowanymi
zdarzeniami, lecz rozciągniętym w czasie procesem, w związku z czym datę konkretnego

odkrycia nie zawsze można ustalić dokładnie, a często również autorstwo pozostaje wątpliwe.
Jeśli chodzi o odkrycie tlenu pisze on: „Co najmniej trzech uczonych rościć może sobie uza-
sadnione do niego pretensje, a wielu innych chemików w latach siedemdziesiątych XVIII
stulecia musiało uzyskiwać w swych przyrządach laboratoryjnych — nie zdając sobie z tego
sprawy — wzbogacone powietrze. […] Pomijając już Scheelego, możemy spokojnie uznać, że
tlen nie został odkryty przed rokiem 1774 i że w roku 1777 lub nieco później był on już znany.
Ale w tych — lub innych podobnych — granicach wszelka próba bliższego określenia daty
musi być nieuchronnie arbitralna” (T. S. Kuhn, Struktura…, s. 103–107). Jako pretendenta do
odkrycia tlenu podaje się również niekiedy Pierre’a Bayena (por. T. S. Kuhn, Historyczna struk-
tura odkrycia naukowego, [w:] T. S. Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach nauko-
wych, tłum. S. Amsterdamski, PIW, Warszawa 1985, s. 239–244).
7 Sam Cavendish sądził jednak, że woda jest substancją prostą. Nazwy odkrytych pier-
wiastków podajemy oczywiście zgodnie ze współczesną nomenklaturą, co nie znaczy, że tak

samo nazywali je ich odkrywcy — stosowane wówczas w chemii nazewnictwo było dość
chaotyczne. Szerzej o tych odkryciach por. W. H. Brock, Historia chemii, s. 65–92.
substancji, kwestię niezmiernie istotną dla nowoczesnej chemii8, a bada-

czem, który stosował w chemii metodę pomiarów ilościowych, był van
Helmont. Rezultatem rozpowszechnienia się nowej metodologii było odkry-
cie wielu prawidłowości stechiometrycznych, a w konsekwencji p r a w o
z a c h o w a n i a m a s y w reakcjach chemicznych. Sformułował je Antoine
L. Lavoisier (1743–1794) w roku 1777 (i niezależnie Michaił W. Łomonosow
(1711–1756) w roku 1756).9 Zgodnie z tym prawem masa substratów przed
reakcją równa jest masie substancji po reakcji. Lavoisier zastąpił również
teorię flogistonową teorią spalania jako procesu utleniania.
William H. Brock w Historii chemii podsumowuje przemiany w chemii
XVIII wieku następująco:
[…] wynikiem badań chemików pokolenia Lavoisiera było wprowadzenie sze-

ściu istotnych zmian do chemii, jaka ukształtowała się w XVII wieku: uznano
powietrze za substancję reaktywną chemicznie; przestano traktować powietrze
jako pierwiastek i wprowadzono pojęcie stanu gazowego; zastosowano wagę do
wyznaczania masy gazów; wykazano doświadczalnie przyrost ciężaru substancji
spalanych w powietrzu; sformułowano praktyczną, roboczą definicję pierwiast-
ka; przyjęto skorygowaną teorię składu chemicznego oraz bardziej jednoznaczną
i mniej zawiłą terminologię i nomenklaturę związków chemicznych.10
Lavoisier i współcześni mu chemicy — w przeciwieństwie do wcześniej-

szych prac Boyle’a — ścisłych ilościowych pomiarów w reakcjach chemicz-
nych nie łączyli jednak z hipotezami wykraczającymi poza obserwowalne
zjawiska, w szczególności zaś z hipotezą atomistycznej budowy materii.
Lavoisier definiował pierwiastek w sposób pragmatyczny, jako substancję,
której nie można metodami chemicznymi rozłożyć na substancje prostsze:
[…] jeśli przez „pierwiastek” rozumiemy proste i niepodzielne atomy, z których

zbudowana jest materia, to jest niezmiernie prawdopodobne, że nic o nich nie
wiemy; ale jeśli zastosujemy termin „pierwiastek” lub „zasada ciał” dla wyraże-
nia idei dotyczącej możliwego do osiągnięcia kresu analizy, powinniśmy uznać
za pierwiastki wszystkie te substancje, na które można rozłożyć ciała. Nie mamy
prawa twierdzić, że substancje te, które uważamy za proste, nie mogą być złożo-
ne z dwóch lub nawet większej liczby zasad; ale ponieważ zasady te nie mogą
być oddzielone, albo raczej, jak dotąd, nie znaleźliśmy sposobu oddzielenia ich,
są dla nas jak substancje proste i nigdy nie powinniśmy uważać ich za złożone,
dopóki obserwacja i eksperyment nie udowodnią, że tak jest.11
_____________
8 Por. A. C. Crombie, Nauka…, t. 1, s. 169–170.
9 Lavoisier opublikował Traité élémentaire de chimie w 1789 roku.
11 A. Lavoisier, Preface, [w:] Elements of Chemistry, transl. by R. Kerr, Edinburgh, 1790,
[w:] http://web.lemoyne.edu/~giunta/EA/LAVPREFann.HTML.
ATOMIZM DALTONA 205
Połączenia teorii atomistycznej z teorią pierwiastków dokonał dopiero

Dalton.
Przedmiotem zainteresowania chemików XVIII wieku było między in-
nymi zagadnienie, czy w związkach chemicznych złożonych z dwóch lub
większej liczby substancji występują one zawsze w tych samych stosunkach,
czy też stosunki te mogą być różne, w zależności od warunków, w jakich
powstaje dany związek.
Joseph Louis Proust (1754–1826) sformułował w 1799 roku doświadczal-
ne prawo, stwierdzające, że składniki wszystkich związków chemicznych
występują zawsze w ściśle określonych stosunkach ilościowych, niezależnie
od warunków, w jakich te związki zostały wytworzone.12 Jest to p r a w o
s t o s u n k ó w s t a ł y c h (zwane obecnie również p r a w e m P r o u s t a).
Na początku XIX wieku prawo to zostało wielokrotnie potwierdzone do-
świadczalnie i uzyskało podstawowe znaczenie dla dalszego rozwoju che-
mii. Miało również kluczowe znaczenie dla rozwoju atomistyki. W natural-
ny bowiem sposób pojawia się pytanie, dlaczego pierwiastków nie można
łączyć w związki chemiczne w d o w o l n y c h proporcjach, w zależności od
warunków reakcji?13
John Dalton (1766–1844) wprowadził atomizm jako hipotezę wyjaśniającą
empiryczne prawa stosunków wagowych substancji w reakcjach chemicz-
nych. Jest on powszechnie uznawany za twórcę n o w o c z e s n e j a t o m i -
s t y k i. Można powiedzieć, że „dopiero u Daltona a t o m s t a j e s i ę
w p e ł n i k a t e g o r i ą c h e m i c z n ą”.14 Po raz pierwszy pojęcie atomu,
które dotychczas było jedynie rezultatem czysto teoretycznych namysłów na
temat ostatecznych składników materii, uzyskało treść związaną z badania-
mi eksperymentalnymi w chemii. Dalton „po raz pierwszy w historii powią-
zał teorię atomów z dotykalną rzeczywistością. Przetworzył to, co poprzed-
nio istniało tylko teoretycznie, budując most między danymi eksperymen-
talnymi a atomami”.15 Max von Laue w Historii fizyki wyraża nawet pogląd,
że o całej literaturze atomistycznej, powstającej przez wszystkie wieki przed
Daltonem, „trudno wydać […] opinię korzystną, mimo że wśród autorów
spotykamy znakomite nazwiska; wyjątek stanowi szkic Daniela Bernoullie-
go (1700–1782), zawierający pewne elementy kinetycznej teorii gazów, ogło-
szony w roku 1730, szybko zresztą zapomniany”.16
_____________
12 Por. I. Asimov, Krótka…, s. 76.
13 Dla pewnych związków, zwanych bertolidami, zachodzą odstępstwa od powyższego
prawa. Związki spełniające prawa stechiometryczne określa się jako daltonidy (por. Struktura
materii. Poradnik encyklopedyczny, tłum. zbiorowe, PWN, Warszawa 1980, s. 11).
16 M. von Laue, Historia fizyki, tłum. A. Teske, PWN, Warszawa 1957, s. 151. Chodzi o pracę
Bernoulliego Hydrodynamica opublikowaną w 1738 roku.

Dalton odkrył, że jeżeli dwa pierwiastki łączą się ze sobą w r ó ż n y c h

stosunkach wagowych, to z różnych stosunków wagowych powstają r ó ż n e
związki chemiczne i sformułował w 1805 roku p r a w o s t o s u n k ó w
w i e l o k r o t n y c h. Stwierdza ono, że jeżeli dwa pierwiastki tworzą ze sobą
różne związki chemiczne, to pierwiastki te łączą się w różnych stosunkach
wagowych, a stosunki te wyrażają się niewielkimi liczbami całkowitymi.17
Fakt, że dwa pierwiastki mogą tworzyć więcej niż jeden związek che-
miczny był znany już Proustowi i innym chemikom końca XVIII wieku. Jed-
nak wyrażając skład ilościowy związków chemicznych, korzystano z meto-
dy procentowej, tzn. ciężar pierwiastków wyrażano jako procent ciężaru
związku chemicznego. Na przykład przyjmowano, że skład tlenku węgla
(CO) i dwutlenku węgla (CO2) przedstawia się następująco: dla CO — 42,9%
C i 57,1% O, dla CO2 — 27,3% C i 72,7% O, gdzie C i O oznaczają symbole
chemiczne węgla i tlenu. Trudno tu rozpoznać jakąkolwiek prawidłowość.
Dokonana przez Daltona zmiana m e t o d y wyznaczania składu związku
chemicznego, a mianowicie odejście od procentowego wyrażania składu na
rzecz pomiaru s t o s u n k ó w w a g o w y c h, umożliwiła mu dostrzeżenie
prostych regularności. Powróćmy do przykładu z tlenkiem i dwutlenkiem
węgla. Skład chemiczny wyrażony w stosunkach wagowych przedstawia się
następująco: dla CO — 42,9 części wagowych C i 57,1 części wagowych O,
dla CO2 — 42,9 części wagowych C i 114,2 części wagowych O. Łatwo zatem
zauważyć, że w dwutlenku węgla na tę samą ilość węgla przypada dwa
razy więcej tlenu niż w tlenku węgla. Stosunki wagowe pomiędzy łączącymi
się pierwiastkami wyrażają się liczbami całkowitymi i okazują się również
czynnikiem decydującym o własnościach związków chemicznych.
Gdyby materia była ciągła i nie była zbudowana z atomów, występowa-
nie ściśle określonych i stałych proporcji wagowych poszczególnych pier-
wiastków w związkach chemicznych byłoby trudne do wyjaśnienia. Jeżeli
założymy natomiast, że związek chemiczny — w tym wypadku tlenek wę-
gla — powstaje w ten sposób, że jeden atom węgla łączy się z jednym ato-
mem tlenu oraz że atom tlenu jest 4/3 razy cięższy niż atom węgla, wów-
czas łatwo zrozumieć, dlaczego tlenek węgla zawiera trzy części wagowe
węgla i cztery części wagowe tlenu. Jeżeli zaś dwutlenek węgla powstaje
z jednego atomu węgla i dwóch atomów tlenu, to musi się on składać
z trzech części wagowych węgla i ośmiu części wagowych tlenu. Gdyby
atom nie był najmniejszą częścią pierwiastka chemicznego, trudno byłoby
_____________
17 Dalton sformułował również prawo ciśnień cząstkowych (1803), zgodnie z którym
ciśnienie p mieszaniny gazów jest równe sumie ciśnień cząstkowych wszystkich gazów wcho-
dzących w skład mieszaniny: p = p1 + p2 + … Ciśnienie cząstkowe (parcjalne) jest to ciśnienie,
jakie wywierałby gaz na ścianki naczynia, gdyby zajmował taką samą objętość jak cała mie-
szanina i gdyby miał taką samą temperaturę.
ATOMIZM DALTONA 207
zrozumieć, dlaczego w związkach chemicznych nie występują d o w o l n e

stosunki pierwiastków. Jeśli natomiast materia zbudowana jest z atomów,
wtedy zarówno prawo Prousta (stosunków stałych), jak i prawo Daltona
(stosunków wielokrotnych) jest naturalną konsekwencją jej ziarnistej budo-
wy.18 Dalton porównywał nawet chemię przed sformułowaniem przez niego
teorii atomistycznej z astronomią przed sformułowaniem przez Newtona
prawa powszechnego ciążenia i utrzymywał, że bez teorii atomistycznej
prawa stosunków stałych i wielokrotnych są równie „mistyczne”, jak prawa
Keplera bez dynamiki Newtona.19
Dalton przyjął hipotezę atomistyczną na podstawie wcześniejszych ba-
dań fizycznych nad mieszaninami gazów20 i, stosując ją w chemii, wydedu-
kował, że „jeżeli rzeczywiście wszystkie substancje składają się z atomów
o określonym ciężarze atomowym, to wszystkie związki chemiczne muszą
mieć stały skład chemiczny (zarówno jakościowy, jak i ilościowy), a związki
o identycznym składzie jakościowym muszą się różnić od siebie ilościowymi
stosunkami swych składników, przy czym stosunki te muszą wyrażać się
niewielkimi liczbami całkowitymi. Doświadczalne potwierdzenie prawa
stosunków stałych i wielokrotnych […] było dla Daltona zarazem p o -
t w i e r d z e n i e m t e o r i i a t o m i s t y c z n e j, z której prawo to zostało
wyprowadzone w sposób teoretyczny”.21
Atomistyczna teoria budowy materii opublikowana przez Daltona
w New System of Chemical Philosophy (1808) opierała się na następujących
założeniach22:
1. Wszystkie ciała składają się z atomów powiązanych ze sobą siłami
przyciągania.23
2. Wszystkie atomy ciał homogenicznych mają dokładnie taki sam ciężar,
wielkość i pozostałe własności.
_____________
18 Por. I. Asimov, Krótka…, s. 77.
19 Por. W. H. Brock, D. M. Knight, The Atomic Debates, [w:] W. H. Brock (ed.), The Atomic
Debates. Brodie and the Rejection of the Atomic Theory, Leicester University Press, Leicester 1967,
s. 5.
20 Por. S. Zamecki, Powstanie koncepcji atomistyczno-molekularnych. Studium historyczno-meto-
dologiczne, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Warszawa 2002, s. 95–134.
22 Por. J. Dalton, New System…, cz. 1, rozdz. 2, On the Constitution of Bodies, [w:] http://web.
lemoyne.edu/~giunta/dalton.html; G. Holton, S. G. Brush, Introduction to Concepts and Theories

in Physical Science, Addison–Wesley Publishing Company, Reading, Massachusetts, Menlo
Park, California – London – Don Milis, Ontario 1973, s. 313–320.
23 Siły te nazywał Dalton przyciąganiem kohezyjnym (attraction of cohesion), jeżeli przeciw-
działa rozdzieleniu się atomów, oraz przyciąganiem agregacyjnym (attraction of aggregation,

resp. affinity), jeśli doprowadza cząstki do stanu o większej gęstości, jak np. przy zmianie
pary w wodę (por. J. Dalton, New System…, cz. 1, rozdz. 2, On the Constitution of Bodies,
[w:] http://web.lemoyne.edu/~giunta/dalton.html).
3. Różne pierwiastki składają się z różnych atomów, w szczególności

atomy poszczególnych pierwiastków różnią się od siebie ciężarem.24 Pier-
wiastki, podobnie jak atomy, z których są zbudowane, są niezmienne i nie
mogą się wzajemnie w siebie przemieniać.
4. Atomy są niepodzielne chemicznie, a reakcje chemiczne mogą jedynie
doprowadzić do zmiany połączeń atomów.
5. Tworzenie się związków chemicznych z pierwiastków zachodzi dzięki
tworzeniu się „złożonych atomów” (compound atoms), zawierających okre-
śloną liczbę atomów każdego pierwiastka.
W odróżnieniu od dotychczasowej tradycji atomistycznej założenia te
mają charakter bardziej naukowy (chemiczny) niż filozoficzny. Dalton nie
twierdzi na przykład, że atomy są pozbawione wszelkich jakości25, a po-
nadto sam termin „atom” nie znaczy dla niego „«to, co nie może być po-
dzielone», ale «to, co jeśli zostanie podzielone, daje w rezultacie coś jako-
ściowo innego»”.26 Dalton używa terminu „atom” nie w sensie absolutnym,
na oznaczenie ostatecznych i niepodzielnych składników materii, ale raczej
w sensie relatywnym — mówi więc zarówno o atomach pierwiastków (ato-
mach prostych), jak i o atomach związków chemicznych (atomach złożo-
nych, czyli — we współczesnej terminologii — cząsteczkach chemicznych).27
Atom chemiczny Daltona jest więc elementarnym składnikiem substancji
chemicznej, niezależnie od tego, czy jest to pierwiastek, czy związek che-
miczny. Podkreślić trzeba, że Dalton zakłada, że wszystkie atomy danego
pierwiastka mają dokładnie taki sam rozmiar, podczas gdy dawniejsi atomi-
ści dopuszczali istnienie różnej wielkości atomów tego samego rodzaju.28
Założenia te Dalton uzupełnia prawem zachowania materii w reakcjach
chemicznych:
Analizy i syntezy chemiczne nie wychodzą poza oddzielenie od siebie cząsteczek

i ich połączenie. Żadnego tworzenia ani niszczenia materii nie można osiągnąć
w dziedzinie chemii.29
Ciężar, który wprawdzie już Epikur uznawał za podstawową własność

atomów, uzyskuje w atomistyce Daltona całkiem nowy, par excellence empi-
_____________
24 Dalton w New System… przedstawił tablicę 37 elementów, wśród których, obok symboli
pierwiastków chemicznych we współczesnym rozumieniu, figurują również „atomy” wody

i innych związków chemicznych.
26 W. H. Brock, D. M. Knight, The Atomic Debates…, s. 8.
27 Por. S. Zamecki, Powstanie…, s. 124.
28 Por. G. Holton, S. G. Brush, Introduction to Concepts…, s. 314.
29 J. Dalton, New System…, cz. 1, rozdz. 3, On Chemical Synthesis, [w:] http://web.lemoyne.
edu/~giunta/dalton.html.
ATOMIZM DALTONA 209
ryczny sens — staje się mianowicie wielkością dającą się zmierzyć. Teoria
Daltona, uzupełniona o założenie, że atomy łączą się ze sobą w możliwie
najprostszych stosunkach (rule of greatest simplicity), umożliwiała ilościowe
predykcje i mogła zostać sprawdzona eksperymentalnie. Wyjaśniała ona
również omówione wcześniej rezultaty badań Prousta i Lavoisiera, sformu-
łowane w sposób czysto empiryczny, bez jednolitej podstawy teoretycznej.
Zakładana przez Daltona metodologiczna reguła prostoty postulowała,
że jeżeli dwa pierwiastki tworzą tylko jeden znany związek chemiczny, to
w jego skład wchodzi tylko jeden atom każdego pierwiastka. Na mocy tej
reguły można było określić względne ciężary samych atomów. Jeżeli bo-
wiem atomy pierwiastka A łączą się z atomami pierwiastka B w związek
chemiczny AB, to przez pomiary względnych ciężarów pierwiastków A i B
w związku chemicznym można określić względne ciężary atomów A i B.
(Jeżeli atomy pierwiastków A i B tworzą więcej niż jeden związek chemicz-
ny, to, zdaniem Daltona, należy przyjąć, że związek ten jest typu A2B lub
AB2 itd.) Pojęcie atomu zostało w ten sposób po raz pierwszy powiązane
z mierzalną własnością fizyczną, a mianowicie ze względnym ciężarem
atomowym.
Dalton stworzył pierwszą tablicę względnych ciężarów atomowych,
przyjmując za jednostkę ciężar atomu wodoru. Miała ona olbrzymie znacze-
nie dla rozwoju chemii, chociaż większość danych okazała się błędna, bo-
wiem Dalton zbyt wielką wagę przywiązywał do założenia, że jeden atom
danego pierwiastka łączy się tylko z jednym atomem innego pierwiastka. Na
przykład woda powstaje, według Daltona, z ośmiu części wagowych tlenu
i jednej części wodoru. Gdyby cząsteczka wody składała się z jednego atomu
tlenu i jednego atomu wodoru (HO), to wypływa stąd wniosek, że atom
tlenu jest osiem razy cięższy niż atom wodoru. Fakt, że w tym wypadku
rezultat ilościowy był błędny — wiemy, że cząsteczka wody zawiera dwa
atomy wodoru i jeden atom tlenu (H2O), zatem atom tlenu jest szesnaście,
a nie osiem razy cięższy niż atom wodoru — w niczym nie umniejsza donio-
słej roli teorii Daltona w rozwoju atomizmu.30
Dalton opracował również symbole do oznaczania pierwiastków — na
przykład tlen oznaczył symbolem О, siarkę — ⊕, miedź — . Symboliki tej
jednak nie zaakceptowano, przyjęła się natomiast symbolika Jönsa Jakuba
Berzeliusa (1779–1848), wprowadzona w 1815 roku. Według niej symbolem
danego pierwiastka jest pierwsza litera jego nazwy łacińskiej (np. dla węgla
C — carbo). Jeśli nazwy kilku pierwiastków zaczynają się na tę samą literę,
wówczas wprowadzamy następną literę nazwy łacińskiej (np. miedź: Cu —
curpum, wapń: Ca — calcium), a jeśli i te litery się powtarzają, wprowadzamy
_____________
30 Współcześnie ciężar atomowy tlenu przyjmuje się 15,9994.
pierwszą samogłoskę, która nie powtarza się w nazwie oznaczonego już

pierwiastka (np. siarka: S — sulphur, cyna: Sn — stannium; antymon: Sb —
stibium). Początkowe litery przypisane są pierwiastkom niemetalicznym,
a dla oznaczenia większej liczby części objętościowych stosuje się oznacze-
nia liczbowe (np. C2H5OH).31 Berzelius wyznaczył również z dużą dokład-
nością względne ciężary atomowe, przyjmując jednak nie wodór, lecz tlen za
podstawę, określając jego ciężar atomowy jako 16.
Atomistykę Daltona Kuhn uznaje za najpełniejszy przykład rewolucji na-
ukowej, w której dotychczasowy paradygmat w chemii został zastąpiony
przez nowy, częściowo z nim niewspółmierny. Przed Daltonem, to znaczy
w osiemnastowiecznej chemii, łączenie się różnych substancji w związki
chemiczne tłumaczono występowaniem sił powinowactwa chemicznego.
Paradygmat ten utrudniał jednak wyznaczenie ścisłej granicy między
związkami chemicznymi a mieszaninami. „W szczególności, póki roztwory
traktowano jako związki chemiczne, żadne doświadczenia, niezależnie od
ich ilości, nie mogły same przez się doprowadzić do sformułowania prawa
stosunków stałych i wielokrotnych”.32 Zdaniem Kuhna chemicy
[…] zawdzięczają Daltonowi nie nowe prawa eksperymentalne, lecz nowy spo-
sób uprawiania chemii (on sam nazwał go „nowym systemem filozofii chemicz-
nej”). Przyniósł on tak szybkie i oczywiste wyniki, że zaledwie paru starszych
chemików we Francji i Anglii ośmieliło się mu oponować. W rezultacie chemicy
przenieśli się do nowego świata, w którym reakcje przebiegały zupełnie inaczej
niż poprzednio.33
Dalton określał mianem atomów zarówno elementarne składniki pier-

wiastków chemicznych, jak i najmniejsze cząstki związków chemicznych.
Różnica między nimi była zatem czysto i l o ś c i o w a, a chemicy nie wie-
dzieli jeszcze, że pewne pierwiastki występują w stanie wolnym nie w po-
staci atomowej, ale w postaci cząsteczkowej.34 Pogląd ten rodził pewne pro-
blemy. Jeżeli bowiem gazy łączą się ze sobą w prostych stosunkach, zgodnie
z teorią Daltona, to w takich samych objętościach gazów znajduje się taka
sama ilość atomów. Zatem pewna objętość gazu X zawierająca n atomów
gazu X w reakcji z pewną objętością gazu Y zawierająca n atomów gazu Y
powinna dawać n atomów gazu XY zajmujących taką samą objętość. Jednak
badania Josepha Louisa Gay-Lussaca (1778–1850) pokazały, że nie zawsze
tak jest. Na przykład w reakcji tlenu z azotem z jednej objętości tlenu i jednej
_____________
31 Berzelius stosował indeksy górne, używane obecnie indeksy dolne wprowadził Justus
von Liebig w 1834 roku (por. W. H. Brock, Historia chemii, s. 109).

32 T. S. Kuhn, Struktura…, s. 231.
33 Ibidem, s. 234–235.
34 Por. S. Amsterdamski, Rozwój…, s. 81.
ATOMIZM DALTONA 211
objętości azotu powstają d w i e objętości tlenku azotu. Wyniki te sugero-

wały, że atomy gazu mogą ulegać podziałowi, co było oczywiście niezgodne
z podstawowymi założeniami teorii Daltona.
Rozwiązanie tego problemu podał Amadeo Avogadro (1776–1856), for-
mułując w 1811 roku hipotezę (nazywaną dziś „hipotezą Avogadro”), że
w ustalonej temperaturze i pod tym samym ciśnieniem jednakowe objętości
gazów zawierają jednakową ilość nie atomów, ale c z ą s t e c z e k.35 Niektóre
gazy występują w postaci cząsteczkowej, a podczas reakcji chemicznej dzielą
się na atomy, które następnie tworzą cząsteczki związku chemicznego.36
W ten sposób Avogadro wprowadził na gruncie atomistyki równie funda-
mentalne, jak pojęcie atomu pojęcie cząsteczki, która stanowi nie tylko
obiekt bardziej złożony niż atom, ale również obiekt różniący się od atomu
j a k o ś c i o w o.
Teorię Daltona, choć opierała się na prostych założeniach, trudno uznać
jednak za prosty ontologiczny model materii, przynajmniej jeśli odnosimy ją
do tradycji atomizmu mechanistycznego od Demokryta do Newtona. „Gdy-
by atomy Daltona uważać za podstawę ontologiczną, wówczas byłoby tyle
rodzajów materii, ile jest pierwiastków chemicznych. Ponadto atomy każde-
go pierwiastka powinny posiadać zarówno pewne cechy fizyczne, jak i cały
asortyment własności charakterystycznych dla każdego z pierwiastków
chemicznych”.37 Na początku XIX wieku wielu chemikom — tak twierdził
między innymi Humphry Bartholomew Davy (1778–1829) — wydawało się
niemożliwe, że „Bóg zaprojektował świat z jakichś pięćdziesięciu różnych
klocków”.38 Wątpliwości te dodatkowo uzasadniały prace doświadczalne
Davy’ego, w których wykazał on, że niektóre z substancji, uważanych za
pierwiastki, naprawdę nie są pierwiastkami, ponieważ dają się rozłożyć na
substancje prostsze.
Inspirowany uwagami Davy’ego William Prout (1785–1850) wysunął
w 1815 roku hipotezę (nazwaną przez Berzeliusa „hipotezą Prouta”), że
wszystkie pierwiastki chemiczne zbudowane są z najlżejszego z nich — wo-
doru. Hipoteza ta była oparta na tym, że pomiary ciężarów atomowych da-
wały wówczas całkowitą wielokrotność ciężaru atomowego wodoru. Hipo-
tezę Prouta wprawdzie szybko odrzucono, ale z perspektywy nauki współ-
czesnej możemy w niej dostrzec trafną, choć niezgodną z przekonaniami
_____________
35 Według hipotezy Avogadro mol gazu pod ciśnieniem jednej atmosfery i w temperaturze
0o C zawiera 6,02293 × 1023 cząsteczek.
36 Zatem w wypadku tlenku azotu: N + O → 2NO.
2 2
37 A. Chalmers, Atomism from the 17th to the 20th Century, [w:] E. N. Zalta (ed.) „The Stan-
ford Encyclopedia of Philosophy” 2005 (Fall), [w:] http://plato.stanford.edu/archives/

fall2005/entries/atomism-modern/.
samego Daltona intuicję, że różne pierwiastki chemiczne zbudowane są

z takich samych składników. Obecnie wiemy, że są nimi protony, neutrony
i elektrony.
W latach 1868–1871 Julius Lothar Meyer (1830–1895) i Dmitryj Iwanowicz
Mendelejew (1834–1907) doszli niezależnie od siebie do uporządkowania
pierwiastków chemicznych, opierającego się na ciężarach atomowych i wła-
snościach chemicznych. Powstał w ten sposób u k ł a d o k r e s o w y
p i e r w i a s t k ó w. Mendelejew odkrył, że właściwości chemiczne pier-
wiastków powtarzają się cyklicznie oraz przewidział własności nieznanych
jeszcze wówczas pierwiastków — galu, skandu i germanu. Odkrycie tych
pierwiastków i stwierdzenie, że ich własności odpowiadają przewidywa-
niom Mendelejewa, przekonało uczonych, że znaleziono ogólną prawidło-
wość dotyczącą pierwiastków chemicznych.39
Dwa konkurencyjne początkowo podejścia do fundamentalnej struktury
materii, jedno oparte na pojęciu pierwiastka, drugie zaś na pojęciu atomu
dały w rezultacie nowe pojęcie p i e r w i a s t k a c h e m i c z n e g o. Nastą-
piła zatem synteza pojęcia atomu z pojęciem pierwiastka, przy czym treść
tego ostatniego uległa istotnej modyfikacji. Współcześnie przez atom (che-
miczny) rozumiemy elementarny składnik pierwiastka chemicznego,
a przez cząsteczkę — elementarny składnik związku chemicznego. Pojęcia
atomu, cząsteczki i pierwiastka przekształciły się zatem z kategorii wyłącz-
nie filozoficznych w kategorie również naukowe — chemiczne.
Stwierdzenie, że „atom” z kategorii filozoficznej stał się kategorią che-
miczną oznacza również, że można przyjmować istnienie a t o m ó w
i c z ą s t e c z e k c h e m i c z n y c h, zakładając, że są to cząstki materii, któ-
re nie ulegają podziałowi w przemianach chemicznych, co dla teorii i do-
świadczeń chemicznych jest całkowicie wystarczające, nie troszcząc się jed-
nocześnie o to, czy są one jednocześnie ostatecznymi i niepodzielnymi
składnikami materii.
Z perspektywy stanu nauki początków XXI wieku wiemy, że większość
założeń atomistycznej teorii Daltona okazała się fałszywa (z wyjątkiem,
rzecz jasna, tego, że materia składa się z atomów, a „cegiełkami”, z których
zbudowany jest związek chemiczny, są cząsteczki chemiczne). W szczegól-
ności: atomy okazały się obiektami podzielnymi i złożonymi z bardziej ele-
mentarnych składników; odkryto izotopy — atomy tego samego pierwiastka
różniące się ciężarem atomowym; własności fizyczne i chemiczne poszcze-
gólnych pierwiastków okazały się całkowicie uwarunkowane wewnętrzną
budową ich atomów; możliwa stała się nawet sztuczna przemiana jednych
_____________
39 Por. Struktura materii…, s. 18.
ATOMIZM DALTONA 213
pierwiastków w inne i produkcja takich, które nie występują w stanie natu-

ralnym w przyrodzie.40
Chemicy jednak jeszcze przez całe stulecie dyskutowali na temat istnienia
atomów. Niektórzy z nich odrzucali atomizm, ponieważ sądzili, że jest on
koncepcją zbyt spekulatywną i nie ma wystarczającego wsparcia ekspery-
mentalnego. Inni przyjmowali atomizm jedynie jako wygodną hipotezę wy-
jaśniającą zjawiska. Atomizm odrzucali na przykład Berzelius, Friedrich
August Kekulé (1829–1896), Benjamin Collins Brodie (1817–1880), Wilhelm
Ostwald (1853–1932) i Ernst Mach (1838–1916).41
_____________
40 W warunkach laboratoryjnych możliwa jest przemiana rtęci w złoto według schematu:
80 Hg + 1 p→ 79 Au+ 2 α 80 Hg + 1 d → 79 Au+ 2 α
200 1 197 lub 199
4 2 197 4 .
41 Por. D. M. Dallas, The Chemical Calculus of Sir Benjamin Brodie, [w:] W. H. Brock, The
Atomic Debates…, s. 31–90; W. H. Brock, D. M. Knight, The Atomic Debates…, s. 7.

ROZDZIAŁ 13
ATOMIZM W FIZYCE XIX WIEKU
Jeżeli od samego początku utrzymujemy, że nasze percepcje są re-

prezentowane przez obraz continuum, wówczas rzeczywiście
atomizm wykracza poza te presupozycje, podczas gdy równania
różniczkowe nie wykraczają. Całkowicie inaczej jest, gdy jeste-
śmy przyzwyczajeni do myślenia w kategoriach atomistycznych,
wówczas sytuacja ulega odwróceniu i koncepcja continuum zdaje
się wykraczać poza fakty.
Ludwig Boltzmann1
W drugiej połowie XIX wieku teoria atomistyczna zastosowana została

w teorii gazów oraz w termodynamice i osiągnęła znaczne sukcesy w me-
chanistycznej redukcji opisów różnych procesów do przestrzennego ruchu
atomów. Odkrycia fizyki XIX wieku z jednej strony umacniały przekonanie
o realności atomów, z drugiej natomiast wyraźnie świadczyły o tym, że
atomy nie są obiektami prostymi i niepodzielnymi, lecz że są obiektami po-
siadającymi wewnętrzną strukturę.
13.1 KINETYCZNO-MOLEKULARNA TEORIA MATERII
Pierwszym spektakularnym sukcesem atomizmu w nowożytnej fizyce,

a nawet — jak pisze von Laue — „pierwszą formą atomistyki fizycznej”2,
była k i n e t y c z n a t e o r i a g a z ó w (ok. 1850 roku) i wynikająca z niej
redukcja termodynamiki fenomenalistycznej do fizyki statystycznej. Termo-
dynamika fenomenalistyczna opisuje układy fizyczne, posługując się ma-
kroskopowymi, bezpośrednio mierzalnymi parametrami, takimi jak ciśnie-
_____________
1 L. Boltzmann, On the Indispensability of Atomism in Natural Science, [w:] B. McGuiness (ed.),
Ludwig Boltzmann. Theoretical Physics and Philosophical Problems. Selected Writings, transl. by
P. Foulkes, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht – Holland, Boston – USA 1974, s. 42.
2 M. von Laue, Historia fizyki, s. 152.
ATOMIZM W FIZYCE XIX WIEKU 215
nie, temperatura oraz objętość, i nie wnika w wewnętrzną budowę ciał.

Również dla kinetycznej teorii gazów nie są potrzebne szczegółowe wy-
obrażenia o budowie cząsteczek czy atomów. W teorii kinetyczno-mole-
kularnej przyjmowano początkowo bardzo prosty model materii — zakła-
dano, że cząsteczki czy atomy są sztywnymi kulkami, a pogląd taki stanowił
„podstawę wszystkich rozważań ówczesnej teorii gazów […]. Z biegiem
czasu teoria zdołała jednak rozszerzyć swe koncepcje na cząsteczki o we-
wnętrznych stopniach swobody, zakładając obrót i ruch drgający atomów”.3
Założenie, że atomy przypominają kulki sprężyste było powodem krytyki
teorii kinetycznej. „Pojęcie atomu, jako ciałka sprężystego — pisze Czesław
Białobrzeski — zawiera contraditionem in adiecto: odkształcenie sprężyste
polega na zmianie układu części ciała, obdarzyć więc atom sprężystością
znaczy tyle, co przypisać mu te własności, do wytłumaczenia których on
sam został wymyślony”.4 Teoria kinetyczna okazała się jednak skuteczna
w wyjaśnieniu własności gazów i przebiegu procesów cieplnych.
Spory o naturę ciepła rozpoczęły się w starożytności i jeszcze w osiemna-
stym stuleciu uczeni nie byli zgodni co do tego, czy procesy cieplne polegają
na ruchu mikroskopijnych cząstek materii, czy też na przepływie od jednego
ciała do drugiego pewnej substancji, zwanej cieplikiem. Atomistyczna teoria
ciepła, której zarodkową formę znajdujemy u Boyle’a5, rozwinięta przez
Jamesa Clerka Maxwella (1831–1879), Rudolfa Juliusa Emmanuela Clausiusa
(1822–1888) i Ludwiga Eduarda Boltzmanna (1844–1906), pokazała, że ciepło
jest p r o c e s e m, który polega na przekazywaniu energii kinetycznej od
jednego ciała do drugiego w rezultacie wzajemnych zderzeń między czą-
steczkami. „Kluczową cechą tych nowych pomysłów było zastosowanie
praw mechaniki Newtona do bardzo dużej liczby atomów lub cząsteczek
i wytłumaczenie zachowania gazu statystycznie, poprzez uśrednienie za-
chowania pojedynczych cząsteczek […]. Ta idea doprowadziła do matema-
tycznego opisu procesów gazowych, nazwanego mechaniką statystyczną”.6
Warto podkreślić, że teoria kinetyczna wniosła do fizyki istotną nowość
w postaci rozważań opartych na rachunku prawdopodobieństwa. Oczywi-
ście zakładano, że każda cząsteczka porusza się zgodnie z deterministycz-
nymi prawami dynamiki Newtona, ale w przypadku wielkiej liczby cząste-
czek obliczenie na przykład drogi konkretnej cząsteczki jest nie tylko prak-
_____________
3 Ibidem, s. 154.
4 Cz. Białobrzeski, Budowa atomu…, s. 8.
5 Atomistyczna teoria ciepła Boyle’a pozostawała jeszcze pod wyraźnym wpływem ary-
stotelizmu, ponieważ uważał on, że przekazywanie ciepła polega na zderzeniach małych

i ruchliwych atomów ognia. Zgodnie zatem z koncepcją Arystotelesa Boyle traktował ogień
jako samodzielny pierwiastek przyrody.
6 J. Gribbin, W poszukiwaniu kota Schrödingera. Realizm w fizyce kwantowej, tłum. J. Bieroń,
Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 33.

tycznie niewykonalne, ale i pozbawione teoretycznego znaczenia. Istotna

jest natomiast znajomość wielkości ś r e d n i c h, ponieważ takie parametry,
jak ciśnienie i temperatura gazu są właśnie związane z wartościami średni-
mi, określonymi przez wiele molekuł.
Rozważmy na przykład gaz zamknięty w naczyniu. Składa się on z ol-
brzymiej liczby (rzędu 1023) cząsteczek (resp. atomów), które są w nieustan-
nym, chaotycznym ruchu. Cząsteczki te ciągle zderzają się ze sobą i ze
ściankami naczynia, w którym znajduje się gaz. Teoria atomistyczna po-
zwoliła zrozumieć, że temperatura gazu jest związana ze średnią energią
kinetyczną poruszających się cząsteczek. Im cząsteczki mają większą pręd-
kość, tym większa jest ich energia kinetyczna (Ek = ½mv2), a zatem i tempe-
ratura gazu. Podobnie, ruchem cząsteczek można wyjaśnić ciśnienie gazu.
Każda cząsteczka, zderzając się ze ścianką naczynia, przekazuje jej pewien
pęd i energię, a zderzenia te są odpowiedzialne za ciśnienie wywierane
przez gaz na ścianki naczynia. Wszystkie prawa termodynamiki fenomena-
listycznej można wyprowadzić, opierając się na założeniu, że obserwowalne
własności ciał są spowodowane ruchem atomów.
Boltzmann wykazał również, że drugą zasadę termodynamiki można
zinterpretować mikroskopowo. Druga zasada termodynamiki stwierdza, że
w układzie izolowanym mogą zachodzić jedynie takie procesy, w których
entropia7 S rośnie (dla procesów nieodwracalnych) lub pozostaje stała (dla
procesów odwracalnych):
dS
≥ 0.
dt
Wzrost entropii w procesach nieodwracalnych oznacza, że układy te

ewoluują od stanów bardziej uporządkowanych do stanów mniej uporząd-
kowanych. Stan równowagi termodynamicznej jest zatem stanem o maksy-
malnej entropii, czyli największego w danych warunkach braku uporząd-
kowania. Ponieważ entropia wyraża się wzorem S = kBlnP, gdzie kB jest stałą
Boltzmanna, P jest wyrażeniem proporcjonalnym do prawdopodobieństwa
danego stanu, to wzrost entropii oznacza, że wszelkie układy izolowane
zdążają do stanów bardziej prawdopodobnych, a zatem mniej uporządko-
wanych. Druga zasada termodynamiki stwierdza zatem, że w przyrodzie,
w układach izolowanych, występuje określone ukierunkowanie zdarzeń
w czasie — stany późniejsze charakteryzują się większą entropią. Stygnięcie
_____________
7 Pojęcie entropii wprowadził w 1865 roku Clausius, interpretację statystyczną entropii
i II zasady termodynamiki Boltzmann podał w 1877 roku (por. L. N. Cooper, Istota i struktura
fizyki, tłum. J. Kozubowski, Z. Majewski, A. Pindor, J. Prochorow, PWN, Warszawa 1975,
s. 375).
gorącej kawy w filiżance, czyli wyrównywanie się jej temperatury z tempe-

raturą otoczenia, czy też fakt, że cząsteczki gazu, początkowo zamknięte
w niewielkiej objętości jakiegoś naczynia, po usunięciu przeszkody wypeł-
niają równomiernie całą objętość naczynia, ilustrują treść drugiej zasady
termodynamiki. Nie obserwujemy natomiast procesów odwrotnych do wy-
żej opisanych.
Jednak zgodnie z dynamiką Newtona wszystkie procesy mechaniczne są
odwracalne w czasie (równania Newtona są niezmiennicze względem in-
wersji w czasie). Według teorii atomistycznej nie można zatem wykluczyć
takich sytuacji, że na przykład atomy gazu, początkowo równomiernie wy-
pełniającego jakieś naczynie, w pewnej chwili skupią się w bardzo małym
obszarze. „Zgodnie jednak z prawami termodynamiki takiemu zjawisku
towarzyszyłby spadek entropii, a zatem z punktu widzenia termodynamiki
jest ono absolutnie niemożliwe. Wobec oczywistej sprzeczności wniosków
termodynamicy odrzucali myśl o realnym istnieniu atomów”.8 Tak twierdził
Ostwald, który, odrzucając atomizm, przyjmował, że podstawowym poję-
ciem nauk przyrodniczych jest energia (energetyzm).
Powiązanie przez Boltzmanna entropii z prawdopodobieństwem po-
zwala jednak zrozumieć, dlaczego nie obserwujemy procesów takich, jak na
przykład skupienie się cząsteczek gazu w niewielkiej objętości naczynia czy
też przepływ ciepła od ciała zimniejszego do cieplejszego. Fakt, że nigdy nie
obserwujemy takich zdarzeń, mechanika statystyczna wyjaśnia tym, że mają
one znikomo małe prawdopodobieństwo.9 Boltzmann podkreślał, że staty-
stycznie zinterpretowana druga zasada termodynamiki stwierdza, iż proces,
w którym entropia rośnie, jest bardziej prawdopodobny niż proces, w któ-
rym entropia maleje, a nie to, że w każdym procesie entropia zawsze ro-
śnie.10 Boltzmann podaje prosty przykład: wyobraźmy sobie, że do naczy-
nia, w którym znajduje się pewna liczba białych kul, wkładamy takiej samej
wielkości kule czarne w ten sposób, że warstwy białych i czarnych kul pozo-
stają oddzielone. Jeżeli poddamy te kule jakiemukolwiek oddziaływaniu
prowadzącemu do zmiany ich względnych położeń, to po pewnym czasie
kule będą całkowicie wymieszane.11 Jest niezmiernie mało prawdopodobne,
że proces mieszania doprowadzi to takiego układu, w którym kule białe
i czarne utworzą rozdzielone warstwy i prawdopodobieństwo to jest tym
mniejsze, im większa jest liczba kul.
_____________
8 R. Mierzecki, Historyczny rozwój pojęć chemicznych, PWN, Warszawa 1987, s. 135.
9 Por. M. Redhead, Symmetry in Intertheory Relations, „Synthese” 1975, nr 32, s. 77–112.
10 Por. L. Boltzmann, On Certain Questions of the Theory of Gases, „Nature” 1895, Vol. 51,
s. 413–415, [w:] B. McGuiness (ed.), Ludwig Boltzmann…, s. 204–205.

11 Por. L. Boltzmann, The Second Law of Thermodynamics, [w:] B. McGuiness (ed.), Ludwig
Boltzmann…, s. 20–21.
Ponieważ z każdym stanem o maksymalnym prawdopodobieństwie

sąsiadują stany o niewiele mniejszym prawdopodobieństwie, to mogą wy-
stępować pewne odchylenia od stanu najbardziej prawdopodobnego.
Występowaniem takich fluktuacji termodynamicznych można wyjaśnić zja-
wisko ruchów Browna.
W 1827 roku Robert Brown (1773–1858) odkrył, że drobne cząsteczki —
na przykład pyłki roślin — zawieszone w cieczy, wykazują niewielkie cha-
otyczne drgania, które można obserwować przez mikroskop.12 Ruchy te, jak
pisał Brown, „nie były spowodowane prądami w cieczy ani stopniowym
parowaniem, ale należały do samych cząsteczek”.13 Obecnie nazywane są
one r u c h a m i B r o w n a.14 Drgania te są tym silniejsze, im mniejsze
są cząsteczki zawiesiny i im wyższa jest temperatura. Zjawisko to można
wyjaśnić, jeżeli przyjmie się, że cząsteczki zawiesiny są nieustannie bom-
bardowane przez cząsteczki cieczy, co oczywiście opiera się na założeniu
atomistycznej budowy materii. Teorię ruchów Browna na podstawie hipote-
zy atomistycznej podali niezależnie od siebie Einstein w 1905 roku i Marian
Smoluchowski (1872–1917) w roku 1906. Wyniki teoretyczne uzyskały po-
twierdzenie eksperymentalne w pracach Jeana Baptiste’a Perrina (1870–
1942) w latach 1908–1911. Sformułowanie teorii ruchów Browna miało przeło-
mowe znaczenie w sporze o realność atomów: „zjawiska fluktuacyjne sta-
nowią jeden z najmocniejszych dowodów atomistycznej struktury materii;
dzięki nim wielu sceptycznie usposobionych uczonych przekonało się do
atomistyki”.15
Na gruncie kinetyczno-molekularnej teorii gazów oszacowano również
wielkość atomów. W roku 1865 Joseph Loschmidt (1821–1895), przyjmując
_____________
12 Jak wykazał Smoluchowski, to, co można zaobserwować przez mikroskop, jest średnim
położeniem cząstki, ponieważ zderzenia następują 1020 razy na sekundę, czego oczywiście
zaobserwować się nie da (por. A. Teske, Marian Smoluchowski. Życie i twórczość, PWN, War-
szawa 1955, s. 164–165).
13 R. Brown, A Brief Account of Microscopical Observations Made in Months of June, July and
August, 1827, on the Particles Contained in the Pollen of Plants; and of the General Existence of Active
Molecules in Organic and Inorganic Bodies, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, Har-
vard University Press, Cambridge, Massachusetts 1965, s. 151. Brown badał następnie pyłki
roślin przechowywane w herbarium od ponad stu lat oraz substancje nieorganiczne, by prze-
konać się, czy ruchy te są właściwe wyłącznie substancjom pochodzenia organicznego (badał
nawet cząsteczki pochodzące ze Sfinksa) i stwierdził, że wszystkie cząstki, bez względu na
pochodzenie, wykazują takie same drgania (por. ibidem, s. 253–255).
14 W 1882 roku Ł. Bodaszewski m.in. na podstawie obserwacji dymu tytoniowego stwier-
dził, że ruchy Browna wykonują również cząstki zawieszone w gazach (por. W. Krajewski,
Światopogląd Mariana Smoluchowskiego, PWN, Warszawa 1956, s. 69).
15 M. von Laue, Historia fizyki, s. 158; por. J. B. Perrin, Discontinuous Structure of Matter,
[w:] Nobel Lectures Including Presentation Speeches and Laureates’ Biographies. Physics 1922–1941,
Elsevier Publishing Company, Amsterdam – London – New York 1965, s. 138–164.
kulisty kształt atomów, określił poprawnie ich rząd wielkości na 10–10 m.

Po raz pierwszy w historii atomizmu wielkość atomów została określona
w sposób ilościowy w opozycji do dotychczasowych czysto jakościowych
określeń atomów jako „niezmiernie małych” i „wymykających się postrze-
żeniom zmysłowym”.
Dodajmy jeszcze, że atomizm prawie trzydzieści lat przed powstaniem
kinetyczno-molekularnej teorii materii wprowadził do fizyki kryształów
w 1824 roku Ludwig August Seeber (1793–1855). Przyjął on, że siatka kry-
staliczna utworzona jest z atomów i przypuszczał, że „odległości między
atomami zależą od sił międzyatomowych, i wiązał z tym własności spręży-
ste i rozszerzalność cieplną”.16 Koncepcja ta została jednak zapomniana.
13.2 ODKRYCIA FIZYKI XIX WIEKU A PROBLEM NIEZMIENNOŚCI

ATOMÓW
Odkrycia fizyki XIX wieku — dyskretne linie widmowe, promienie Rönt-

gena i promieniotwórczość — doprowadziły ostatecznie do wniosku, że
atomy są obiektami zmiennymi, mającymi określoną wewnętrzną strukturę.
Zaobserwowanie dyskretnych linii widmowych sugerowało, że są one
w jakiś sposób związane z wewnętrzną budową atomów. Pierwszego roz-
szczepienia światła dokonał Newton w 1666 roku. Przepuszczając światło
słoneczne przez mały otwór w zasłonie okiennej, a następnie przez pryzmat,
zaobserwował barwne widmo słoneczne. W 1802 roku William Hyde Wolla-
ston (1766–1828) dokonał pierwszych obserwacji ciemnych linii w widmie
słonecznym. W 1814 roku Joseph von Fraunhofer (1787–1826), umieszczając
za pryzmatem mały teleskop, zbudował w ten sposób pierwszy spektrometr
i zauważył w widmie słonecznym kilkaset ciemnych prążków występują-
cych w obszarach różnych barw.17 W 1834 roku William Henry Fox Talbot
(1800–1877) wpadł na pomysł rozróżniania substancji chemicznych na pod-
stawie ich widma. W 1859 roku Gustav Robert Kirchhoff (1824–1887)
i Robert Bunsen (1811–1899) podali wyjaśnienie pochodzenia ciemnych linii
w widmie słonecznym jako rezultat absorpcji światła o określonej barwie
przez różne pierwiastki.
Okazało się, że na podstawie analizy widm można wnosić o składzie
chemicznym bardzo odległych źródeł światła — na przykład o składzie at-
mosfery Słońca. Jeśli na przykład w płomieniu świecy, do którego wprowa-
dzono sól kuchenną, występują jasne linie, które zbiegają się z ciemnymi
_____________
16 Ibidem, s. 187.
17 Por. L. N. Cooper, Istota…, s. 493.
liniami w widmie Słońca, to można stąd wnioskować, że w atmosferze Słoń-

ca znajduje się sód, który absorbuje światło o tych długościach fal podczas
przejścia światła przez atmosferę słoneczną.18 Dalsze badania doprowadziły
do rozróżnienia widma emisyjnego i absorpcyjnego oraz sformułowania
praw spektroskopii Kirchhoffa. Są one następujące:
1. Każdemu pierwiastkowi odpowiada charakterystyczne widmo.
2. Każdy pierwiastek może absorbować promieniowanie o takiej często-
ści, z jaką może je sam emitować.
Rozgrzany pierwiastek emituje więc światło o ściśle określonych długo-
ściach fal, chłodny natomiast — absorbuje światło o takich długościach fal.
Badając widmo, można określić skład chemiczny dowolnej mieszaniny.
Sformułowanie praw spektroskopii było jednocześnie początkiem nowej
dyscypliny naukowej — astrofizyki.
W 1885 roku Johann Jakob Balmer (1825–1989) sformułował prosty empi-
ryczny wzór opisujący linie widma wodoru. Zgodnie z nim długość fali λ
linii widmowej dana jest następującym wyrażeniem:
n2
λ =b ,
n2 − 4
gdzie b = 3645,6 Å jest stałą, zwaną obecnie stałą Balmera, n = 3, 4, 5,…19

Powstaje naturalnie pytanie, dlaczego każdy pierwiastek ma charaktery-
styczne widmo, na podstawie którego może być jednoznacznie zidentyfiko-
wany? Istnienie wewnętrznej struktury atomu sugerowały dwa kolejne
wielkie odkrycia — promienie Röntgena i radioaktywność.
Promienie X zostały odkryte w 1895 roku przez Wilhelma Konrada
Röntgena (1845–1923). Prowadząc badania nad wyładowaniami w gazach,
stwierdził on występowanie nieznanego dotąd, niezwykle przenikliwego
promieniowania.20 W tym czasie fizycy znali już dość dobrze własności
promieniowania pojawiającego się podczas wyładowań w gazach, które
zwano p r o m i e n i a m i k a t o d o w y m i (badania te zostaną opisane
w następnym rozdziale, przy opisie odkrycia elektronu). Röntgen wiedział,
że promienie katodowe przenikają powietrze na odległość kilku centyme-
_____________
18 Por. G. R. Kirchhoff, The Fraunhofer Lines. Emission and Absorption, transl. by W. F. Magie,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 355.

19 Por. J. J. Balmer, Notiz über die Spectrallinen des Wasserstoffs, „Annalen der Physik und
Chemie” 1885, Vol. 25, transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in
Physics, s. 360–365. 1 Å (1 angstrem) = 10–10 m.
20 Por. W. K. Röntgen, Ueber eine neue Art von Strahlen, „Sitzungsberichte der Würrzburger
Phisikalishen-Medicinischen Geselschaft” 1895 (December), transl. by G. F. Barker,

[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 600–610.
trów, zaobserwował jednak w odległości 2 metrów od aparatu do wyłado-

wań fluorescencję, która nie mogła być wytworzona przez promienie
katodowe.21
Röntgen stwierdził, że promieniowanie to rozchodzi się po liniach pro-
stych, nie ulega odchyleniu w polu elektrycznym ani magnetycznym (jest
zatem pozbawione ładunku elektrycznego), wywołuje fluorescencję, czyli
świecenie pewnych substancji, i z łatwością przechodzi przez różne mate-
riały nieprzezroczyste nawet dla silnego światła widzialnego, pozostawiając
na kliszy fotograficznej wyraźny ślad. Nazwał je „promieniami X”. Röntgen
pierwszy wykonał fotografię kości ludzkiej ręki, a jego odkrycie wywołało
niezwykłe wprost zainteresowanie społeczeństwa i natychmiast dostrzeżono
jego potencjał diagnostyczny — między innymi umożliwienie badań wnę-
trza ciała ludzkiego bez ingerencji chirurgicznej. Już po trzech tygodniach
promienie Röntgena zaczęto wykorzystywać praktycznie.22
O odrzuceniu poglądu o niezmienności atomów zadecydowało również
zjawisko p r o m i e n i o t w ó r c z o ś c i. Odkrył je Antoine Henri Becquerel
(1852–1908) w 1896 roku w przypadku uranu.23 Następnie Pierre Curie
(1859–1906) i Maria Skłodowska-Curie (1867–1934) stwierdzili występowa-
nie radioaktywności w przypadku toru i odkryli nowe pierwiastki, które
nazwali polon i rad (1898), o radioaktywności około 400 i 900 razy większej
niż uran.24 Ernest Rutherford (1899) wyodrębnił w promieniowaniu radu
dwie składowe, które nazwał α i β. Rok później odkryto promienie γ (Paul
Willard). Okazało się ostatecznie, że promieniowanie α są to podwójnie
zjonizowane atomy helu, promieniowanie β to elektrony, natomiast promie-
niowanie γ to promieniowanie elektromagnetyczne. Odkrycie, że w związ-
kach radu występuje hel doprowadziło do wniosku, że atomy helu powstają
z atomów radu, a zatem, że atomy pewnych pierwiastków podlegają prze-
mianom promieniotwórczym. Ustalono, że pierwiastki radioaktywne
wysyłające promieniowanie α przekształcają się w pierwiastki o liczbie po-
rządkowej mniejszej o dwa, pierwiastki wysyłające promieniowanie β prze-
kształcają się zaś w pierwiastki o liczbie porządkowej większej o jeden
(reguła przesunięć Soddy’ego–Fajansa).25 „Upadł tym samym dawny po-
gląd o niezniszczalności i niestwarzalności pierwiastków chemicznych”.26
_____________
22 Por. L. N. Cooper, Istota…, s. 497.
23 Por. H. Becquerel, Sur les radiations émises par phosphorescence, transl. by W. F. Magie,

24 Por. P. and M. S. Curie, Sur une substance nouvelle radio-active, contenue dans la pechblende,
transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 615.

25 Promieniowanie γ jedynie towarzyszy przemianie promieniotwórczej α lub β i nie ma
bezpośredniego związku z przemianami pierwiastków.

26 M. von Laue, Historia fizyki, s. 173.
W tym samym okresie odkryto elektron (1897), jednak ze względu na szcze-

gólną doniosłość tego odkrycia dla tematu niniejszej pracy zagadnienie wy-
maga szerszego omówienia (patrz rozdz. następny).
Fizycy XIX wieku zastosowali atomistyczną teorię materii do opisu i wy-
jaśnienia konkretnych procesów fizycznych, niemal całkowicie dystansując
się w stosunku do ogólnych problemów filozoficznych. Atomizm przestaje
być jedynie ogólną filozoficzną koncepcją świata, staje się zaś teorią fizykal-
ną, przeznaczoną do rozwiązania szczegółowych problemów fizycznych
i bywa nawet przyjmowany jako użyteczna hipoteza niepowiązana z przy-
znaniem atomom obiektywnej realności fizycznej. Oczywiście paradygmat
nauk przyrodniczych mieścił się w ramach filozofii mechanicyzmu, ale
przekonania filozoficzne uczonych sytuowały się raczej na poziomie „filozo-
ficznego tła”.27 W odróżnieniu od starożytnej koncepcji atomów pozbawio-
nych wszelkich cech jakościowych dla fizyki XIX wieku znacznie bardziej
użyteczne były takie własności atomów, jak sprężystość, zdolność do od-
działywania na siebie siłami przyciągania i odpychania, przez co pojęcie
atomu uległo wzbogaceniu, ale jednocześnie stopniowo coraz bardziej od-
dalało się od pojęcia pierwotnego.
Odkrycie przemian promieniotwórczych wskazywało, że atomy nie są
niepodzielne i niezniszczalne, jak sądzili Demokryt, Epikur, Lukrecjusz,
Newton, Boyle, Dalton i wszyscy pozostali atomiści, ale że mają jakąś głęb-
szą, wewnętrzną strukturę. W związku z tym powstają doniosłe teoretycznie
pytania dotyczące między innymi mechanizmów łączenia się atomów
w cząsteczki związków chemicznych, źródeł regularności w okresowym
układzie pierwiastków czy pochodzenia dyskretnych linii widmowych.
Rozwój fizyki przyniósł odpowiedzi na postawione wyżej pytania, spowo-
dował jednak głębokie przemiany w samym pojęciu atomu i elementarnych
składników materii.
_____________
ROZDZIAŁ 14
ATOM JAKO OBIEKT ZŁOŻONY — MODELE KLASYCZNE
Pierwszy komunikat o istnieniu tych cząstek przedstawiłem na

wieczornym posiedzeniu Instytutu Królewskiego […] 30 kwiet-
nia 1897 roku… Wiele lat później jeden z wybitnych fizyków
opowiedział mi, że pomyślał wtedy, iż im wszystkim umyślnie
zawracam głowę. Nie byłem tym zdziwiony, gdyż sam z wielką
niechęcią doszedłem do takiego wyjaśnienia swoich eksperymen-
tów, i dopiero przekonawszy się, iż przed danymi doświadczal-
nymi nie ma ucieczki, ogłosiłem, że wierzę w istnienie ciał mniej-
szych od atomów.
Joseph John Thomson1
14.1 ODKRYCIE ELEKTRONU I MODEL ATOMU THOMSONA
Za odkrywcę e l e k t r o n u (1897) uważany jest Joseph John Thomson

(1856–1940). Odkrycie to otworzyło zupełnie nowy etap w badaniu atomi-
stycznej struktury materii — okazało się bowiem, że atomy nie są absolutnie
elementarnymi, pozbawionymi wewnętrznej struktury składnikami materii.
Naturalną konsekwencją odkrycia elektronu było to, że obok pytań, w jaki
sposób materia zbudowana jest z atomów, powstały pytania o charakterze
bardziej podstawowym — jak zbudowane są same atomy? Odkrycie elek-
tronu zapoczątkowało fizykę atomową. W rezultacie badań nad atomową
strukturą materii powstała mechanika kwantowa, która jest obecnie uzna-
wana za jedną z dwóch (obok teorii względności Einsteina) podstawowych
teorii w fizyce.
Przekonanie o istnieniu elektronu torowało sobie jednak drogę w fizyce
przez około pięćdziesiąt lat i związane było z badaniami trzech różnych
_____________
1 J. J. Thomson, cyt. za: D. Danin, Kwantowa rewolucja, tłum. Z. Ajduk, Wiedza Powszechna,

grup zagadnień: 1) procesów elektrolizy; 2) zjawisk elektromagnetycznych;

3) wyładowań elektrycznych w rozrzedzonych gazach.
Wprawdzie już Benjamin Franklin (1706–1790) około 1750 roku przy-
puszczał, że „elektryczna materia składa się z nadzwyczaj drobnych czą-
stek”2, to jednak pierwszymi eksperymentami, które wyraźnie sugerowały
istnienie elementarnych jednostek elektryczności, były badania Michaela
Faradaya (1791–1867) i sformułowane przez niego prawa elektrolizy (1834).3
W 1874 roku George Jonstone Stoney (1826–1911) podjął próby oszacowania
wartości ładunku elementarnego, a termin „elektron” wprowadził on jako
nazwę dla jednostkowego ładunku przenoszonego w procesach elektroche-
micznych.4 Hipotezę atomistycznej natury elektryczności Hermann Ludwig
Ferdinand von Helmholtz (1821–1894) przedstawił na wykładzie dotyczą-
cym praw elektrolizy Faradaya, wygłoszonym w Londynie w 1881 roku,
dzięki czemu hipoteza ta stała się powszechnie znana.5 Svante Arrhenius
(1859–1927) wprowadził w 1887 roku hipotezę jonową, zgodnie z którą
„wodny roztwór elektrolityczny składa się z trzech części: z neutralnych
(nieaktywnych) cząsteczek rozpuszczonej substancji, aktywnych jonów
i wody”.6 Jony mają ładunek elektryczny i poruszają się w polu elektrycz-
nym między katodą i anodą. Z teorii Arrheniusa wynikał ważny dla naszego
tematu wniosek, że jony mają inne własności chemiczne niż atomy danego
pierwiastka.
Koncepcję wprowadzenia dyskretnej struktury elektryczności do elek-
trodynamiki Maxwella zaproponował w 1892 roku Hendrik Antoon Lorentz
(1853–1928) i na tej podstawie zinterpretował odkryte w 1896 roku przez
_____________
2 R. A. Millikan, The Electron and the Light-quant from the Experimental Point of View, [w:] No-
bel Lectures…,. Physics 1922–1941, s. 54.

3 Por. G. P. Thomson, The Atom, London, Oxford University Press, New York, Toronto
1957, s. 32; M. von Laue, Historia fizyki, s. 158. Faraday wprowadził nazwę „kationy” na okre-
ślenie elektrycznie naładowanych cząstek, które w procesie elektrolizy poruszają się w kierun-
ku katody, i nazwę „aniony” na określenie cząstek poruszających się w kierunku anody (por.
M. Faraday, Electrochemical Decomposition, „Philosophical Transactions” 1834, [w:] W. F. Magie
(ed.), A Source Book in Physics, s. 495). Według pierwszego prawa elektrolizy Faradaya masa m
substancji wydzielona na elektrodzie podczas elektrolizy jest proporcjonalna do ładunku
elektrycznego q, który przepłynął przez elektrolit: m = kq = kIt, gdzie k jest równoważnikiem
elektrochemicznym; I — natężeniem prądu; t — czasem. Drugie prawo elektrolizy stwierdza,
że równoważniki elektrochemiczne pierwiastków wydzielających się na elektrodach podczas
elektrolizy są proporcjonalne do ich gramorównoważników: k = 1/F(A/Z), gdzie F oznacza
stałą Faradaya; A — ciężar atomowy; Z — wartościowość.
4 Por. G. J. Stoney, Of the „Electron”, or Atom of Electricity, „Philosophical Magazine” 1894,
Series 5, Vol. 38 (October), s. 418–420, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-

History/Stoney-1894.html.
5 Por. D. L. Anderson, Odkrycie elektronu. Rozwój atomistycznej teorii elektryczności, tłum.
A. Blinkowska, PWN, Warszawa 1966, s. 29.

6 Struktura materii…, s. 24.
ATOM JAKO OBIEKT ZŁOŻONY — MODELE KLASYCZNE 225
Petera Zeemana (1865–1943) zjawisko rozszczepienia w silnym polu ma-

gnetycznym linii widmowych gazów pobudzonych do świecenia.7
Od połowy XIX wieku prowadzono również, na stosunkowo szeroką
skalę, badania nad wyładowaniami elektrycznymi w rozrzedzonych gazach.
Typowy przyrząd do badania tego typu zjawisk stanowi szczelnie za-
mknięta szklana rura z wtopionymi w nią elektrodami: podłączoną do
ujemnego bieguna źródła napięcia katodą i połączoną z biegunem dodatnim
anodą. Rura może być napełniona rozrzedzonym powietrzem albo jakimś
innym gazem, na przykład neonem czy argonem. Podłączając do rury pom-
pę próżniową, możemy obniżać panujące w niej ciśnienie gazu, a struktura
świecących obszarów gazu zależy od ciśnienia. Dla bardzo niskich ciśnień
samo szkło w części rury położonej naprzeciwko katody zaczyna świecić
zielonkawym światłem. Zjawisko to nazywa się fluorescencją i zostało po
raz pierwszy zaobserwowane przez Faradaya w 1838 roku. Julius Plücker
(1801–1868) zaś wykazał w 1858 roku, że świecąca wiązka odchyla się pod
wpływem działania pola magnetycznego.8
Naturalne więc wydawało się przypuszczenie, że świecenie szkła na-
przeciwko katody jest rezultatem tego, że z katody emitowane są pewnego
rodzaju promienie. Nazwano je p r o m i e n i a m i k a t o d o w y m i. Bada-
nia prowadzone przez Plücknera, Johanna Wilhelma Hittorfa (1824–1914)9,
Eugene Goldsteina (1850–1930)10 i Williama Crookesa (1832–1919)11 dopro-
wadziły do ustalenia następujących własności promieni katodowych:
1) promienie emitowane są podczas przepływu prądu przez rurę do wyła-
dowań; 2) poruszają się po liniach prostych; 3) wywołują zjawisko fluore-
scencji; 4) są odchylane przez pola elektryczne i magnetyczne; 5) są emito-
wane prostopadle do powierzchni katody; 6) ich własności nie zależą od
materiału, z jakiego zbudowana jest katoda; 7) mogą wywoływać reakcje
chemiczne; 8) przenoszą pęd i energię.12
_____________
7 Por. D. L. Anderson, Odkrycie elektronu…, s. 67.
9 Por. J. W. Hittorf, Ueber die Elektricitätsleitung der Gase, „Annalen der Physik und Chemie”
1869, Vol. 136, transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics,
s. 561–563.
10 Goldstein odkrył również promienie kanalikowe, które są — jak wiemy obecnie — stru-
mieniem jonów dodatnich, rozchodzących się w obszarze poza katodą przez tzw. kanaliki,
czyli wywiercone w niej otwory (por. E. Goldstein, Ueber eine noch nicht untesuchte
Stahlungsform der Königlichen Akademie der Wissenchaften zu Berlin, transl. by W. F. Magie,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 576–578).
11 Por. W. Crookes, On the Illumination of Lines of Electrical Pressure, and The Trajectory of
Molecules, „Philosophical Transactions” 1879, Part I, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in
Physics, s. 564–576.
12 Por. D. L. Anderson, Odkrycie elektronu…, s. 38–40.
Pojawia się oczywiście pytanie: czym są promienie katodowe? Zagadnie-

nie to było przedmiotem wieloletnich sporów: uczeni niemieccy, tacy jak
Goldstein, Hertz i Lenard, przyjmowali model falowy, natomiast uczeni
angielscy — między innymi Crookes i J. J. Thomson — zakładali model kor-
puskularny.13
Cromwell Fleetwood Varley (1828–1883) — jeden z badaczy promieni
katodowych — w 1871 roku wysunął przypuszczenie, że promienie wyrzu-
cane z katody mają charakter naładowanych korpuskuł. Perrin wykazał
w 1895 roku, że promienie katodowe mają ładunek ujemny, a więc że są
cząstkami.14 Korpuskularną hipotezę promieni katodowych podtrzymywał
Crookes, a także Emil Wiechert (1861–1918), który również zmierzył stosu-
nek ładunku do masy. Pomiarów stosunku ładunku do masy dokonał także
w 1897 roku Walter Kaufmann (1861–1947), ale promieni katodowych nie
zinterpretował jako strumienia cząstek.
Przeciwko korpuskularnej teorii promieni katodowych zdawały się
świadczyć wykonane w 1883 roku doświadczenia Heinricha Hertza (1857–
1894), w których nie udało mu się stwierdzić ich odchylenia przez pole elek-
tryczne15, oraz doświadczenia Philipa Eduarda Antona Lenarda (1862–1947)
i nieco późniejsze (1891) doświadczenia Hertza, w których stwierdzono, że
promienie katodowe mogą również przenikać przez folie metalowe. „Po-
nieważ atomy, najmniejsze ze znanych cząstek, nie przenikały przez folię,
wydawało się nieprawdopodobne, aby promienie katodowe mogły się skła-
dać z cząstek”.16
Thomson (1897) zmierzył stosunek masy do ładunku (m/e) dla promieni
katodowych i zinterpretował je jako strumień cząstek. Prowadząc wyłado-
wania przy użyciu różnych gazów, wykazał, że zmierzona wartość m/e dla
promieni katodowych nie zależy ani od rodzaju gazu wypełniającego rurę
do wyładowań, ani też od materiału, z jakiego wykonana była katoda. Sfor-
mułował hipotezę, że promienie katodowe są subatomowymi cząstkami,
które są s k ł a d n i k a m i w s z y s t k i c h a t o m ó w. Pisał on:
Ponieważ promienie katodowe niosą ładunki ujemnej elektryczności, są odchy-

lane przez siłę elektrostatyczną, tak jakby były ujemnie naelektryzowane i siła
magnetyczna działa na nie w taki sam sposób, w jaki działałaby na ujemnie nała-
_____________
13 Por. J. Perrin, Nouvelles propriétés des rayons cathodiques, transl. by W. F. Magie,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 580.

14 Por. ibidem.
15 Por. J. J. Thomson, Cathode Rays, „Philosophical Magazine” 1897, Vol. 44, Series 5,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book of Physics, s. 582; por. także facsimile from S. Wright (ed.),
Classical Scientific Papers, Physics, Mills and Boon 1964, [w:] http://web.lemoyne.edu
/~giunta/thomson1897.html.
16 D. L. Anderson, Odkrycie elektronu…, s. 57.
dowane ciało poruszające się wzdłuż drogi tych promieni, nie widzę sposobu
uniknięcia konkluzji, że są one ładunkami ujemnej elektryczności niesionymi
przez cząstki materii. Powstaje więc następujące pytanie: czym są te cząstki? Czy
są one atomami, molekułami lub materią w stanie jeszcze drobniejszego podzia-
łu? Aby rzucić światło na tę kwestię, wykonałem szereg pomiarów stosunku ma-
sy tych cząstek do niesionego przez nie ładunku.17
Aparatura Thomsona to szklana, szczelnie zamknięta rura do wyłado-

wań, z której wypompowano powietrze, zawierająca elektrody (katodę
i anodę), przesłonę umożliwiającą zogniskowanie promieni katodowych
w wąską wiązkę, kondensator wytwarzający pole elektryczne E, magnes
wytwarzający pole magnetyczne B skierowane prostopadle do E oraz ekran
pokryty odpowiednim materiałem (np. siarczkiem cynku ZnS), który świeci
pod wpływem padających na niego promieni katodowych. Rura do wyła-
dowań Thomsona, po wielu udoskonaleniach technicznych — między in-
nymi Karla Ferdinanda Brauna (1850–1918) — stała się ważnym elementem
współczesnej elektroniki i podstawowym elementem kineskopów w telewi-
zorach i monitorach komputerowych.
Istota doświadczeń Thomsona jest następująca18: ponieważ promienie
katodowe rozchodzą się prostoliniowo, to gdy pole elektryczne E i pole ma-
gnetyczne B są wyłączone, obserwujemy świecenie ekranu w miejscu znaj-
dującym się dokładnie naprzeciwko katody. Thomson, przykładając pole
elektryczne lub magnetyczne (obydwa prostopadle do biegu promieni i pro-
stopadle do siebie), mógł odchylać tor promieni katodowych i obserwować
zmianę położenia plamki na ekranie. Obliczenie stosunku masy do ładunku
na podstawie pomiaru odchyleń wymaga znajomości prędkości elektronów.
Można to uzyskać przez poddanie cząstek jednoczesnemu działaniu pola
elektrycznego i magnetycznego w tym samym obszarze.19 Na ładunek e
umieszczony w polu elektrycznym o natężeniu E działa siła elektryczna
o wartości Fe = eE. Siła magnetyczna o wartości Fm = evB działa prostopadle
do kierunku prędkości cząstek v i prostopadle do kierunku pola magnetycz-
nego B. Dobierając odpowiednio wartości natężenia pola elektrycznego E
i indukcji magnetycznej B, można spowodować, że siły elektryczna i ma-
gnetyczna równoważą się i świecąca plamka na ekranie pozostaje nieod-
chylona, skąd można wyznaczyć prędkość v cząstek: eE = evB, zatem v = E/B.
Wyłączając zaś pole magnetyczne, można było zmierzyć odchylenie pro-
_____________
17 J. J. Thomson, Cathode Rays…, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book of Physics, s. 589.
18 Ściślej rzecz biorąc, szkicujemy tu jedną z metod pomiaru m/e, którą Thomson uznał
w swej pracy za najmniej żmudną i najdokładniejszą (por. J. J. Thomson, Cathode Rays…,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book of Physics, s. 594–597).
19 Por. np. H. A. Enge, M. R. Wehr, J. A. Richards, Wstęp do fizyki atomowej, tłum. A.
Kopystyńska, K. Ernst, PWN, Warszawa 1983, s. 42–47.

mieni katodowych spowodowane polem elektrycznym działającym przez

znany czas. Na tej podstawie Thomson wyznaczył stosunek masy do ładun-
ku m/e dla promieni katodowych.
Współcześnie na ogół podaje się wartość e/m, która w jednostkach SI wy-
nosi (w przybliżeniu): e/m = 1,759 × 1011 C/kg.
W roku 1909 Robert Andrews Millikan (1868–1953) wyznaczył doświad-
czalnie bezwzględne wartości ładunku i masy elektronu.20 Użył w tym celu
oleju, którego bardzo drobne kropelki ładowały się elektrycznie podczas
rozpylania między płytkami kondensatora o dużym natężeniu pola elek-
trycznego. Włączanie i wyłączanie pola elektrycznego powodowało, że kro-
pelki oleju między okładkami kondensatora unosiły się lub opadały. Pomiar
prędkości ruchu tych kropli, obserwowanych przez mikroskop, pozwalał na
obliczenie ładunku elektrycznego znajdującego się na każdej z nich. Stano-
wił on zawsze całkowitą wielokrotność ładunku elementarnego.
Ładunek elektronu (e) i masa spoczynkowa elektronu (me) są współcze-
śnie uznawane za podstawowe stałe fizyczne. Wartości ich w jednostkach SI
wynoszą w przybliżeniu:
e = 1,6 × 10–19 C;
me = 9,1 × 10–31 kg.
Niezmiernie ważny jest fakt, że ładunek elektryczny elektronu jest naj-

mniejszą wartością ładunku obserwowaną w przyrodzie. Z tego właśnie
względu określa się go mianem ł a d u n k u e l e m e n t a r n e g o. Ładunki
elektryczne wszystkich ciał naładowanych są zawsze całkowitą wielokrot-
nością ładunku elektronu.21
Odkrycie elektronu było empirycznym świadectwem tego, że atomy nie
są absolutnie elementarnymi składnikami materii, pozbawionymi we-
wnętrznej struktury. Nie było jednak przyjęte entuzjastycznie. Thomson
wspominał po czterdziestu latach, że nawet on żywił poważne wątpliwości
co do istnienia takich cząstek.22 Odkrycie elektronu zapoczątkowało jednak
badanie struktury atomów i tworzenie modeli atomów rozumianych już nie
jako e l e m e n t a r n e składniki materii, ale jako z ł o ż o n e obiekty fizycz-
ne. W związku z tym sugerowano na przykład, że „każdy atom składa się
_____________
20 Por. R. A. Millikan, The Electron…, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 54–66.
21 Teoria kwarków, o której będzie mowa w dalszej części tej książki, przypisuje kwarkom
ułamkowe wartości ładunku elektrycznego. Nie zmienia to jednak faktu, że, jak dotąd, nigdy
nie zaobserwowano swobodnych kwarków, a zatem nie zaobserwowano cząstek elementar-
nych o ułamkowym ładunku elektrycznym.
22 Por. D. Danin, Kwantowa rewolucja…, s. 18 n.
z miliardów masywnych fragmentów, z których każdy ma dodatni lub

ujemny ładunek równej wielkości”.23
Rysunek 9. Model atomu Thomsona (1902) — „ciasto z rodzynkami”. W do-

datnio naładowanej kulistej kropli materii o rozmiarach rzędu 10–10 m tkwią
ujemnie naładowane elektrony. Atom jako całość jest elektrycznie obojętny.
W modelu atomu Thomsona (1902), zwanym „modelem ciasta z rodzyn-

kami”, „atomy pierwiastków składają się z pewnej liczby ujemnie naładowa-
nych korpuskuł zawartych w kuli materii jednorodnie naładowanej dodatnim
ładunkiem elektrycznym”.24 Ponieważ atom jako całość jest elektrycznie
obojętny, ładunek dodatni związany z kulą materii musi być równy sumie
ujemnych ładunków elektrycznych elektronów. Ponieważ, zgodnie z klasycz-
ną teorią elektromagnetyzmu Maxwella, drgające ładunki elektryczne powin-
ny emitować światło, to w stanie równowagi dodatnio naładowana materia
i elektrony znajdują się w atomie przypuszczalnie w spoczynku. Świecenie
różnych substancji mogłoby być spowodowane zaburzeniem atomu (na
przykład w wyniku zderzenia z innym atomem) i wprawieniem w ruch
drgający elektronów. Elektrony powinny wówczas emitować promieniowanie
o częstości równej częstości drgań. Thomson przypuszczał, że
[…] stabilne konfiguracje elektrycznej materii dawały w wyniku nieczynne che-

micznie pierwiastki (takie jak gazy szlachetne), podczas gdy inne, mniej stabilne
konfiguracje elektrycznej materii, tworzyłyby bardziej aktywne pierwiastki. […]
Gdyby zaburzyć taki atom (np. w wysokiej temperaturze płomienia), należało
_____________
23 G. Holton, S. G. Brush, Introduction to Concepts…, s. 458.
24 J. J. Thomson, On the Structure of the Atom: an Investigation of the Stability and Periods of Os-
cillation of a number of Corpuscles arranged at equal intervals around the Circumference of a Circle;
with Application of the Results to the Theory of Atomic Structure, „Philosophical Magazine” 1904,
Series 6, Vol. 7, nr 39 (March), s. 237–265, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-
History/Thomson-Structure-Atom.html.
przypuszczać, że to właśnie elektrony, ponieważ były lekkie, zaczęłyby drgać,

podczas gdy ciężki dodatni materiał pozostawałby w spoczynku. Te drgania
mogłyby być źródłem obserwowalnych linii spektralnych. Inne rozmieszczenie
elektronów w każdym atomie tworzyłoby charakterystyczną sygnaturę atomu —
jego własne linie spektralne.25
Oszacowania rozmiarów kuli dodatnio naładowanej materii podał

Thomson na podstawie analiz długości fal z widzialnego zakresu widma
promieniowania emitowanego przez rozgrzane substancje. Według obliczeń
powinna mieć promień rzędu 10–10 m. Wynik ten dobrze się zgadzał z oce-
nami rozmiarów atomu na podstawie teorii kinetycznej.
Podstawową wadą modelu atomu Thomsona było to, że trudno było
wyjaśnić trwałość atomów, ponieważ ujemnie naładowane elektrony dzia-
łają na siebie siłami odpychania elektrycznego i wyprowadzają taki układ ze
stanu równowagi. Również liczba elektronów wchodzących w skład róż-
nych atomów nie była jeszcze znana. Bez odpowiedzi pozostało również
wiele innych pytań: od czego zależy liczba elektronów? W jaki sposób elek-
trony są rozmieszczone w atomie? Jakie właściwości atomu tłumaczą okre-
sowość pierwiastków i naturę wiązań chemicznych? Dlaczego każdy pier-
wiastek posiada charakterystyczne dla siebie linie spektralne?
14.2 ODKRYCIE JĄDRA ATOMOWEGO I PLANETARNY MODEL ATOMU

RUTHERFORDA
Na początku XX wieku fizycy wynaleźli nowe metody doświadczalne

umożliwiające eksperymentalne badanie atomów. Jedna z nich polega na
przepuszczaniu cząstek przez cienką warstwę materii i obserwacji ich od-
chyleń. Metoda ta nazywa się rozpraszaniem cząstek i pozwala na zbadanie
rozkładu ładunków elektrycznych w atomie. Naładowana cząstka, przecho-
dząc przez cienką warstwę materii, ulega odchyleniu w rezultacie oddzia-
ływania z ładunkami elektrycznymi w atomach i na podstawie analizy
kątów odchyleń można wnioskować o rozmieszczeniu ładunku wewnątrz
atomu.
Fundamentalne znaczenie mają doświadczenia Ernesta Rutherforda
(1871–1937) z rozpraszaniem cząstek alfa na cienkich foliach złota, które
zostały uwieńczone odkryciem j ą d r a a t o m o w e g o i nowym poglądem
na budowę atomu — p l a n e t a r n y m m o d e l e m a t o m u zapropono-
wanym w 1911 roku.
_____________
25 L. N. Cooper, Istota…, s. 506.
Rutherford od 1906 roku, a od 1908 roku wspólnie z Hansem Geigerem

(1882–1945) i swoim studentem Ernestem Marsdenem (1889–1970), prowa-
dził w laboratorium w Cambridge eksperymenty rozproszeniowe. W do-
świadczeniach tych chodziło o zbadanie efektów pojedynczych zderzeń czą-
stek alfa z atomami tarczy i w tym celu należało użyć możliwie najcieńszych
tarcz. Użyto folii złota dlatego, że stosunkowo łatwo można otrzymać bar-
dzo cienkie folie. W doświadczeniach Rutherforda folie miały grubość około
10–7 m, co odpowiada mniej więcej 400 warstwom atomów złota.
Cząstki alfa powstają podczas naturalnego rozpadu pierwiastków pro-
mieniotwórczych, mają dodatni ładunek elektryczny i niosą bardzo dużą
energię. Są to po prostu podwójnie zjonizowane atomy helu He++. Masa
cząstki alfa wynosi 6,62 × 10–27 kg. W doświadczeniach Rutherforda cząstki
alfa pochodziły z radioaktywnego źródła i miały prędkość v = 1,6 × 107 m/s.
Schemat doświadczenia Rutherforda — oczywiście, jeśli pominąć ogrom-
ne różnice rozwiązań technicznych — jest schematem wszystkich ekspery-
mentów rozproszeniowych, stosowanych również we współczesnej fizyce
cząstek elementarnych. W doświadczeniu Rutherforda ekran pokryty był
siarczkiem cynku ZnS, który świecił, gdy padała na niego cząstka alfa. Moż-
na więc było, używając mikroskopu, obserwować te błyski i policzyć liczbę
cząstek rozproszonych pod danym kątem.
Pominiemy techniczną stronę eksperymentu i przejdziemy od razu do
wyników otrzymanych przez Rutherforda.26 Stwierdził on, że znakomita
większość cząstek przelatywała przez folię prawie bez żadnych odchyleń
lub też ulegała odchyleniu o bardzo niewielki kąt, tak jakby składająca się
z 400 warstw atomowych złota folia była całkowicie przezroczysta dla czą-
stek alfa. Jednak zdarzały się również cząstki rozproszone do tyłu, tzn. od-
chylone o kąty większe niż 90 stopni (mniej więcej jedna na 20 000). Był to
całkowicie nieoczekiwany rezultat. Rutherford wiele lat później pisał:
Była to z pewnością najbardziej niewiarygodna rzecz, która wydarzyła mi się

w życiu. Było to tak samo niewiarygodne, jakby 15-calowy pocisk, który wy-
strzeliliście w kierunku kawałka bibułki, wrócił i trafił w was.27
Otóż masa cząstki alfa jest około 8000 razy większa od masy elektronu
i zderzenie cząstki alfa z elektronem ma prawie niezauważalny wpływ na jej
tor. Jednak masa atomu złota jest około 50 razy większa od masy cząstki
_____________
26 Por. E. Rutherford, The Scattering of α and β Particles by Matter and the Structure of the
Atom, „Philosophical Magazine” 1911, Series 6, Vol. 21 (May), s. 669–688, [w:] http://dbhs.
wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Rutherford-1911/Rutherford-1911.html.
27 E. Rutherford, The Development of The Theory of Atomic Structure, cyt. za: G. Holton,
S. G. Brush, Introduction to Concepts…, s. 459.

alfa. Ponieważ elektrony są blisko 2000 razy lżejsze niż atom wodoru, to
prawie cała masa jest związana z dodatnim ładunkiem atomu złota. Jeżeli
siła odpychania elektrycznego między tym dodatnim ładunkiem i cząstką
alfa była dostatecznie duża, to zderzenie mogło odchylić cząstkę alfa z jej
kursu, tak jak ulega odchyleniu kilogramowa kula uderzająca w kulę pięć-
dziesięciokilogramową. Rutherford wywnioskował stąd, że rozproszenie do
tyłu musi być rezultatem zderzenia cząstki alfa z bardzo małym, dodatnio
naładowanym i zawierającym prawie całą masę atomu j ą d r e m a t o -
m o w y m. Z obliczeń bowiem wynika, że odchylenie o kąty większe niż 90
stopni nie może być spowodowane przez ładunek dodatni wypełniający
kulę o promieniu 10–10 m, jaką miał być atom według modelu Thomsona.
W 1911 roku Rutherford zaproponował nowy model atomu, nazywany
p l a n e t a r n y m m o d e l e m a t o m u. Ładunek dodatni znajduje się
w centrum, stanowiąc jądro atomowe, w którym skoncentrowana jest pra-
wie cała masa atomu.28 Wokół jądra, podobnie jak planety wokół Słońca, po
kołowych orbitach krążą elektrony. Oszacowania rozmiarów jądra atomo-
wego dają wielkość rzędu zaledwie 10–15 m, czyli sto tysięcy razy mniejszą
niż rozmiar całego atomu (10–10 m) — między elektronem i jądrem jest tylko
pusta przestrzeń. Ciała sprawiające na nas wrażenie ciągłych i nieprzenikli-
wych substancji „zbudowane są” przede wszystkim z próżni. Próżnia
istnieje nie tylko poza ciałami i wewnątrz ciał, jak utrzymywali starożytni
atomiści, ale — w przeciwieństwie do nieprzenikliwości rozumianej jako
brak próżni, którą dotąd uznawano za podstawową cechę atomów — próż-
nia istnieje nawet wewnątrz atomów.
Jeżeli w centrum atomu znajduje się niezwykle małe jądro atomowe,
można łatwo zrozumieć, dlaczego większość cząstek alfa przechodzi przez
folię metalową, prawie nie ulegając odchyleniu — po prostu cząstki te nie
trafiają w jądro, a ewentualne zderzenie z prawie 2000 razy lżejszym elek-
tronem ma niezauważalny wpływ na jej trajektorię. Natomiast odrzucenie
_____________
28 Masa jądra wynosi około 99,975% masy atomu. Wcześniej podobne modele rozważali
Perrin i Stoney. „Rutherford był jednak pierwszym, który oparł ten model na mocnych pod-
stawach doświadczalnych” (D. L. Anderson, Odkrycie elektronu…, s. 139). Później J. J. Thomson,
opierając się na odkryciach Rutherforda, również proponował model, zgodnie z którym atom
zbudowany jest z dodatnio naładowanego jądra i znajdujących się poza nim elektronów.
W celu zapewnienia braku emisji promieniowania elektromagnetycznego przez atom w stanie
podstawowym wprowadził on modyfikację prawa Coulomba o czynnik (1 – c/r), gdzie c jest
stałą równą promieniowi atomu. „W odległości c siła malała do zera — co określało położenia
elektronów w stanie podstawowym. Jeśli elektron zostanie wytrącony z takiego położenia,
zaczyna wykonywać drgania, emitując falę elektromagnetyczną, traci energię i po chwili po-
wraca do położenia równowagi” (W. Sady, Obiektywna sytuacja generująca model atomu Bohra,
[w:] W. Krajewski, W. Strawiński (red.), Odkrycie naukowe i inne zagadnienia współczesnej filozofii
nauki. Pamięci Elżbiety Pietruskiej-Madej i Jana Żytkowa, Wydawnictwo Naukowe Semper, War-
szawa 2003, s. 115).
cząstki alfa do tyłu jest rezultatem jej zderzenia z mikroskopijnym, masyw-

nym i dodatnio naładowanym jądrem.
v
e–
Ze 2
F=
4πε 0 R 2
Rysunek 10. Planetarny model atomu Rutherforda — elektron porusza się po

orbicie kołowej o promieniu R wokół dodatnio naładowanego jądra w rezul-
tacie działania sił przyciągania elektrycznego.
Ponieważ między dodatnio naładowanym jądrem a ujemnie naładowa-

nymi elektronami działają siły przyciągania elektrycznego, to elektrony nie
mogą znajdować się względem jądra w spoczynku, lecz muszą krążyć wo-
kół jądra, podobnie jak Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca. Układ
planetarny jednak istnieje dzięki sile przyciągania grawitacyjnego. Dla ukła-
du jądro—elektrony siłą wiążącą składniki atomu w całość jest siła przycią-
gania elektrycznego (siła Coulomba), która z formalnego punktu widzenia
jest bardzo podobna do siły grawitacji — jej wartość jest wprost proporcjo-
nalna do iloczynu ładunków i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odle-
głości między nimi (poza tym oczywiście, że siły grawitacji są wyłącznie
siłami przyciągania).29 Jednak tu analogia między układem planetarnym
a atomem zawodzi, ponieważ z równań elektrodynamiki Maxwella wynika,
że naładowane cząstki, takie jak elektrony, poruszając się ruchem przyspie-
szonym (w tym wypadku po okręgu), tracą energię i powinny emitować
promieniowanie elektromagnetyczne o częstości równej częstości obiegu
wokół jądra. Wynika stąd, że elektron, tracąc prędkość, powinien zbliżać się
do jądra po torze spiralnym i spaść na nie w ciągu ułamka sekundy. Gdyby
_____________
29 Siła Coulomba oddziaływania elektrycznego między dwoma ciałami o ładunkach Q
1
i Q2, znajdującymi się w odległości R od siebie wyraża się wzorem:
QQ
F = 1 22 ,
4πε 0 R
gdzie ε0 jest przenikalnością dielektryczną próżni.
atom był podobny do miniaturowego układu planetarnego, to nie mógłby

być układem stabilnym — materia w znanej nam postaci w krótkim czasie
(rzędu 10–8 s)30 przestałaby istnieć. Druga trudność związana jest z faktem,
że w modelu planetarnym elektron może krążyć w d o w o l n e j odległości
od jądra. Oznacza to, że model Rutherforda nie wyjaśnia, dlaczego rozmiary
wszystkich atomów są rzędu 10–10 m. Po trzecie, jeżeli elektrony mogą krą-
żyć w dowolnej odległości od jądra, to energia elektronu na orbicie może
zmieniać się w sposób c i ą g ł y. Zatem przy zmianie promienia orbity
widmo promieniowania atomów byłoby ciągłe, co jednak nie zgadza się
z obserwacjami dyskretnych linii widmowych. Na podstawie modelu pla-
netarnego trudno więc zrozumieć, dlaczego wszystkie atomy tego samego
rodzaju emitują dokładnie takie same dyskretne linie widmowe, to znaczy
„dlaczego jakiekolwiek dwa atomy miałyby być do siebie podobne, ponie-
waż nie byłoby żadnego powodu, aby dwa atomy wodoru, nawet jeżeli
każdy z nich składałby się z pojedynczego elektronu na orbicie wokół poje-
dynczego skoncentrowanego ładunku dodatniego, miały swoje elektrony na
tych samych orbitach”.31
Model atomu jako miniaturowego układu planetarnego, chociaż obecnie
wiemy, że całkowicie nieadekwatny, wydaje się zupełnie naturalnym eta-
pem w badaniu mikroświata. Jak pisze Eyvind H. Wichmann:
Gdy chcemy wyjaśnić jakieś nieznane zjawisko, to jest rzeczą jasną, że przede
wszystkim próbujemy zastosować najprostszy sposób, polegający na skorzysta-
niu z teorii lub modelu, który okazał się owocny w sytuacjach, które uważamy za
podobne. Jeżeli prowadzi to do dobrych wyników, to możemy powiedzieć, że
czegoś się nauczyliśmy, jeżeli zaś nie — to też czegoś się nauczyliśmy. Należy tu
zwrócić uwagę na to, że modele są tylko modelami i że nie wszystko w fizyce da
się opisać za pomocą prostych modeli.32
Okazało się więc, że zastosowanie pojęć fizyki klasycznej do opisu ato-

mów ukazuje granice jej stosowalności i potrzebne są całkowicie nowe kon-
cepcje teoretyczne.
_____________
30 Por. H. A. Enge, M. R. Wehr, J. A. Richards, Wstęp do fizyki atomowej, s. 98.
31 L. N. Cooper, Istota…, s. 518.
32 E. H. Wichmann, Fizyka kwantowa, tłum. W. Gorzkowski, A. Szymacha, PWN, Warszawa
1975, s. 20.
CZĘŚĆ TRZECIA
ATOMIZM W FIZYCE WSPÓŁCZESNEJ

ROZDZIAŁ 15
POJĘCIE ATOMU W STARSZEJ TEORII KWANTÓW
Hipoteza Plancka wprowadzająca kwanty energii nie jest konty-

nuacją uprzedniej myśli fizycznej. Oznacza przełom zupełny.
Jego głębię i konieczność wykazały wyraźniej następne dziesię-
ciolecia. Idea kwantów była kluczem do zrozumienia niedostęp-
nych nam uprzednio zjawisk atomowych.
Max von Laue1
Od czasów Newtona podstawą atomistycznej teorii budowy materii była

mechanika klasyczna, o której powszechnie sądzono, że jest teorią funda-
mentalną. Odkrycie nowych zjawisk, takich jak promieniotwórczość, pro-
mienie katodowe i inne, omawiane uprzednio, chociaż podważyło przeko-
nanie o niezmienności atomów, to jednak w żaden sposób nie podważało
uniwersalnej słuszności praw mechaniki. Również po odkryciu, że atomy
nie są absolutnie elementarnymi składnikami materii zaproponowane —
najpierw przez Thomsona (1902), potem przez Rutherforda (1911) — modele
atomów całkowicie opierały się na ideach mechaniki klasycznej. Jednak jesz-
cze przed ogłoszeniem pierwszego z tych modeli, bo w 1900 roku, pojawiły
się w fizyce koncepcje, które całkowicie zmieniły nasze poglądy na temat
podstawowych składników materii.
15.1 KWANT DZIAŁANIA PLANCKA
Jednego z najbardziej przełomowych odkryć dokonał Max Karl Ernst

Ludwig Planck (1858–1947). Fundamentalne znaczenie tego odkrycia uwi-
dacznia się między innymi w tym, że fizycy dzielą zwykle fizykę na kla-
syczną i kwantową, zaliczając nawet szczególną i ogólną teorię względności
Einsteina, która w rewolucyjny sposób zmieniła pojęcia czasu i przestrzeni,
_____________
1 M. von Laue, Historia fizyki, s. 201–202.
238 ATOMIZM W FIZYCE WSPÓŁCZESNEJ
do fizyki klasycznej, natomiast fizyka kwantowa zaczyna się wraz z odkry-

ciem Plancka.
Pod koniec XIX wieku fizycy próbowali stworzyć teorię opisującą pro-
mieniowanie termiczne ciał. Problem wydawał się z pozoru prosty i sądzo-
no, że powinien „poddać się pierwszemu atakowi przy użyciu pojęć fizyki
klasycznej”.2 Zapewne nikt wówczas nie przypuszczał, że badanie tego pro-
blemu doprowadzi do jednej z największych rewolucji pojęciowych w dzie-
jach przyrodoznawstwa.
Prostym modelem promieniujących ciał jest c i a ł o d o s k o n a l e
c z a r n e. Charakteryzuje się ono maksymalną zdolnością emisyjną i mak-
symalną zdolnością absorpcyjną w każdej temperaturze, co znaczy, że
ogrzane promieniuje największą możliwą ilość energii, natomiast zimne
całkowicie pochłania padające na nie promieniowanie. Oczywiście jest to
pewna idealizacja, można jednak znaleźć w przyrodzie dostatecznie dobre
jego przybliżenia. Fizyczny model ciała doskonale czarnego stanowi pusta
wnęka z małym otworem. Wpadające doń promieniowanie elektromagne-
tyczne ulega wielokrotnym odbiciom i w rezultacie zostaje praktycznie cał-
kowicie pochłonięte przez atomy wewnętrznej części ścianek, zanim zdąży
wydostać się na zewnątrz. Jeżeli natomiast ogrzewamy ciało doskonale
czarne, to przez otwór wydobywa się promieniowanie, którego długość fali
zależy od temperatury. Widmo promieniowania ciała doskonale czarnego,
czyli zależność energii promieniowania od długości fali i temperatury, nie
zależy od materiału, z jakiego jest zbudowane.
W 1896 roku Wilhelm Carl Wien (1864–1928) sformułował prawo empi-
ryczne, określające zależność energii promieniowania ciała doskonale czar-
nego od długości fali i temperatury, które dobrze zgadzało się z doświad-
czeniem dla małych długości fal (zatem dla dużych częstości). Według
Wiena gęstość energii u(λ,T) promieniowania ciała doskonale czarnego
w zakresie długości fali pomiędzy λ i λ + dλ wyraża się wzorem:
u(λ , T )dλ = dλ ,
A
B
λ5 e λT
gdzie T jest temperaturą w skali Kelvina, A i B są pewnymi stałymi wyzna-

czanymi z doświadczenia. Wzór ten dobrze opisuje dane doświadczalne
tylko dla małych wartości λ.3
John William Strutt Rayleigh (1842–1919) i James Hopwood Jeans (1877–
1946) podali natomiast teoretyczny wzór na energię promieniowania ciała
_____________
2 J. Norwood, Fizyka współczesna, tłum. J. Zięborak, PWN, Warszawa 1982, s. 122.
3 Por. H. A. Enge, M. R. Wehr, J. A. Richards, Wstęp do fizyki atomowej, s. 70.
POJĘCIE ATOMU W STARSZEJ TEORII KWANTÓW 239
doskonale czarnego, wychodząc z założeń elektrodynamiki klasycznej

Maxwella. Według prawa Rayleigha–Jeansa energia jest odwrotnie propor-
cjonalna do czwartej potęgi długości fali.4
8πkT
u(λ , T )dλ = dλ ,
λ4
gdzie k jest stałą Boltzmanna.

Oznacza to, że w każdej temperaturze ilość energii promieniowanej przez
ciało doskonale czarne powinna być tym większa, im krótsze są fale. Zatem
największą ilość promieniowanej energii powinniśmy obserwować dla fal
ultrafioletowych i krótszych. Ponieważ jednak fale mogą być dowolnie krót-
kie, przy długości fali dążącej do zera ilość promieniowanej energii powinna
rosnąć do nieskończoności. Paradoks ten nazwano k a t a s t r o f ą w u l -
t r a f i o l e c i e. Wzór Rayleigha–Jeansa prowadził jednak do poprawnych
przewidywań dla długich fal.
Planck badał promieniowanie ciała doskonale czarnego od 1895 roku.
Znając wcześniejsze nieudane próby opisu promieniowania ciała doskonale
czarnego, chciał początkowo jedynie znaleźć matematyczny wzór, który
dobrze zgadzałby się z doświadczeniem dla wszystkich zakresów długości
fal. 14 grudnia 1900 roku na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Fi-
zycznego przedstawił słynny wzór, który z doskonałą zgodnością z do-
świadczeniem opisywał zależność emitowanej energii od częstości i tempe-
ratury.5 Dzień ten zwykle uznaje się za początek teorii kwantów.
Wzór Plancka ma następującą postać:
8πhc
u(λ , T )dλ = dλ ,
1
λ5 hc
e λkT −1
gdzie c jest prędkością światła w próżni, k — stałą Boltzmanna, T — tempe-
P l a n c k a lub elementarnym kwantem działania (h = 6,62419 × 10–34 J s).

raturą w skali Kelvina, h — uniwersalną stałą fizyczną, zwaną s t a ł ą
W teoretycznym uzasadnieniu tego wzoru Planck, jak sam przyznaje,

z m u s z o n y b y ł przyjąć hipotezę, że energia jest emitowana i absorbo-
_____________
4 Ostateczna postać wzoru Rayleigha–Jeansa pochodzi jednak z roku 1905, zatem 5 lat po
ogłoszeniu teorii Plancka (por. A. K. Wróblewski, Prawda…, s. 12).
5 Por. M. Planck, Über das Gesetz der Energieverteilung in Normalspektrum, „Annalen der
Physik” 1901, Vol. 4, s. 553–563, [w:] http://www.physik.uni-augsburg.de/annalen/history/

historic-papers/1901_309_553-563.pdf.; tłum. polskie: M. Planck, O teorii prawa rozkładu energii
w widmie normalnym, tłum. K. Napiórkowski, [w:] S. Butryn (red.), Max Planck. Nowe drogi
poznania fizycznego a filozofia, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003, s. 2–7.
wana nie w sposób ciągły, jak wynikało z potwierdzonej w licznych ekspe-

rymentach elektrodynamiki klasycznej Maxwella, ale w sposób dyskretny,
czyli k w a n t a m i, proporcjonalnie do stałej wielkości h i częstości ν. Planck
pisał:
Starałem się przeto włączyć w jakiś sposób pojęcie kwantu działania h do teorii
klasycznej. Jednakże wielkość ta okazała się krnąbrna i oporna na wszelkie próby
zmierzające w tym kierunku. […] Moje bezskuteczne próby włączenia w jakiś
sposób pojęcia kwantu działania do teorii klasycznej trwały wiele lat i koszto-
wały mnie wiele trudu. Niektórzy moi koledzy dopatrywali się w tym swoistego
elementu tragizmu. Mam odmienny pogląd na to, dla mnie bowiem korzyść, jaką
uzyskałem dzięki gruntownemu wyjaśnieniu sobie sprawy, była tym cenniejsza.
Wiedziałem teraz dobrze, że kwant działania odgrywa w fizyce o wiele większą
rolę, niż początkowo skłonny byłem przypuścić; dzięki temu zrozumiałem ko-
nieczność wprowadzenia do fizyki atomowej całkowicie nowych metod ujmo-
wania problemów i przeprowadzania obliczeń.6
Związek energii E z częstością promieniowania ν wyraża wzór:
E = hν .
Zgodnie z klasyczną teorią ruchu falowego i elektrodynamiką klasyczną

energia jest związana z a m p l i t u d ą fali, a nie z jej częstością i w zasadzie
nie widać żadnego powodu do wiązania ze sobą energii niesionej przez falę
i częstości drgań. Jednak zastosowanie elektrodynamiki klasycznej do zagad-
nienia promieniowania ciała doskonale czarnego prowadziło do wniosków
niezgodnych z doświadczeniem. Poprawne przewidywania umożliwiła na-
tomiast hipoteza Plancka, według której atomy i cząsteczki mogą wysyłać
i pochłaniać promieniowanie jedynie w pewnych dyskretnych porcjach, któ-
rych energia jest zawsze równa iloczynowi stałej Plancka h i częstości ν.
Warto podkreślić, że sama stała Plancka h jest e l e m e n t a r n y m
fizyczną (zwykle oznaczaną symbolem S) o wymiarze energia × czas. Jak

k w a n t e m d z i a ł a n i a, a nie kwantem energii. Działanie jest wielkością
pisze Arthur S. Eddington:
Widoczne jest, że h jest rodzajem atomu, czymś, co zachowuje się w procesach

promieniowania jak spójna jednostka. Nie jest to atom materii, lecz atom — lub
jak go zwykle nazywamy k w a n t mniej uchwytnego tworu, działania.7
_____________
6 M. Planck, Jedność fizycznego obrazu świata. Wybór pism filozoficznych, tłum. R. i S. Kernero-
wie, Książka i Wiedza, Warszawa 1970, s. 243–244.

7 A. S. Eddington, Nowe oblicze natury, tłum. A. Wundheiler, nakładem Mathesis Polskiej,

Odkrycie elementarnego kwantu działania wyrażało zasadniczą niecią-

głość przyrody, przejawiającą się zarówno w istnieniu atomów, jak i kwan-
tów promieniowania.8 David Bohm podsumowuje znaczenie odkrycia
Plancka następująco:
Możemy wnioskować, że wszystkie układy, które oscylują harmonicznie, są

skwantowane z energią E = hν, niezależnie od tego, czy te układy są materialny-
mi oscylatorami, falami dźwiękowymi czy falami elektromagnetycznymi. Po-
nieważ przyjmujemy, że każdy układ może oddziaływać z każdym innym,
kwantyzacja jakiegokolwiek typu oscylatora harmonicznego wymaga podobnej
kwantyzacji wszystkich innych typów. Gdyby eksperymenty nie potwierdziły
istnienia tej jedności, teoria kwantowa powinna byłaby zostać porzucona albo
przynajmniej zasadniczo zmodyfikowana.9
15.2 FOTONY EINSTEINA
Newton sformułował korpuskularną teorię światła, współczesny Newto-

nowi Christian Huygens (1629–1695) podał natomiast teorię, według której
światło jest falą rozchodzącą się, jak wówczas sądzono, w pewnym ośrodku
— e t e r z e. Teorię falową rozwijali Augustin Jean Fresnel (1788–1827),
Thomas Young (1773–1829) i Joseph von Fraunhofer (1787–1826). Najdosko-
nalszą postać uzyskała w elektrodynamice klasycznej stworzonej w 1864
roku przez Maxwella. Teoria Maxwella zyskała wspaniałe potwierdzenie
w 1887 roku w doświadczeniach Heinricha Rudolfa Hertza (1857–1894),
który pierwszy wytworzył nieoptyczne fale elektromagnetyczne (fale ra-
diowe).10 W 1895 roku Gugliemo Marconi (1874–1937) skonstruował pierw-
szy telegraf bez drutu i w 1902 roku po raz pierwszy przesłał fale radiowe
przez Atlantyk. O falowej naturze światła świadczą również takie zjawiska
typowe dla ruchu falowego, jak dyfrakcja, interferencja i polaryzacja.
Ponowne wprowadzenie do fizyki korpuskularnej teorii światła związa-
ne było z badaniem z j a w i s k a f o t o e l e k t r y c z n e g o, które polega na
wybijaniu elektronów z powierzchni metalu pod wpływem padającego
światła. Pierwszy ślad tego zjawiska znalazł w 1887 roku Hertz. Wykonując
doświadczenie, którego celem było potwierdzenie istnienia przewidywa-
nych przez elektrodynamikę Maxwella fal elektromagnetycznych, natknął
się na zjawisko, które, jak się okazało, można wyjaśnić jedynie na podstawie
teorii korpuskularnej. Zauważył on, że światło ultrafioletowe, przechodząc
_____________
8 Por. W. Heisenberg, Ponad granicami…, s. 29.
9 D. Bohm, Quantum Theory, Prentice–Hall, Inc., Englewood Clifs, New Jersey 1951, s. 22.
10 Por. D. L. Anderson, Odkrycie elektronu…, s. 26.
między elektrodami cewki indukcyjnej, której używał w swoich ekspery-

mentach, ułatwia wyładowanie iskrowe, tak jakby między elektrodami poja-
wiały się dodatkowe nośniki elektryczności. Nie poświęcił jednak wiele czasu
temu zjawisku — jego głównym przedmiotem zainteresowania były fale
radiowe.11
W 1888 roku Wilhelm Hallwachs (1859–1922) wykazał, że przyczyną
wzrostu natężenia wyładowania iskrowego w doświadczeniu Hertza jest wy-
stępowanie naładowanych cząstek, które później zostały zidentyfikowane
jako elektrony. Stwierdził on, że ciała naładowane elektrycznie tracą ładunek
pod wpływem oświetlania, czyli odkrył zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne.
Empiryczne prawa rządzące zjawiskiem fotoelektrycznym ustalił w 1902
roku Lenard. Są one następujące: 1) liczba emitowanych z powierzchni foto-
katody elektronów jest proporcjonalna do natężenia padającego promienio-
wania elektromagnetycznego; 2) maksymalna energia kinetyczna elektro-
nów jest wprost proporcjonalna do częstości promieniowania, nie zależy
natomiast od jego natężenia; 3) istnieje graniczna częstość νgr, poniżej
której efekt nie zachodzi, tzn. promieniowanie o częstości niższej niż cha-
rakterystyczna dla danego metalu częstość graniczna nie powoduje emisji
elektronów.
Rezultaty te nie dają się wyjaśnić na podstawie elektrodynamiki klasycz-
nej. Nie można na przykład wyjaśnić występowania częstości granicznej,
ponieważ zgodnie z teorią falową energia powinna być absorbowana przez
elektrony w sposób ciągły i promieniowanie niosące małą energię powinno,
po odpowiednio długim czasie, spowodować emisję elektronów. Jednak
niczego takiego nie obserwuje się — emisja elektronu następuje praktycznie
w tej samej chwili, w której na metal pada światło, i efektu fotoelektrycznego
nie można potraktować jako rezultatu kumulacji energii elektronu w wyni-
ku dłuższego naświetlania.
Teoria zjawiska fotoelektrycznego została sformułowana w 1905 roku
przez Einsteina.12 Einstein założył, że światło j e s t strumieniem cząstek —
f o t o n ó w, których energia jest proporcjonalna do częstości fali świetlnej:
E = hν,
a ich pęd p związany jest z długością fali świetlnej λ wzorem:
p = h/λ = hν/c.
_____________
11 J. Norwood, Fizyka…, s. 143.
12 Por. A. Einstein, Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristi-
schen Gesichtspunkt, „Annalen der Physik” 1905, Series 4, Vol. 17, s. 132–148.
Założenie to było niezgodne z panującym wówczas poglądem o falowej

naturze światła i w jakiejś mierze było powrotem do Newtonowskiej, korpu-
skularnej teorii światła, chociaż w pojęciu fotonu wielkości charakteryzujące
korpuskuły (energia i pęd) były związane z wielkościami charakterystycz-
nymi dla zjawisk falowych (częstością i długością fali).
Jeżeli promieniowanie elektromagnetyczne jest strumieniem fotonów, to
wybijanie elektronów z powierzchni fotokatody jest rezultatem zderzenia
pojedynczego elektronu z pojedynczym fotonem. Dlatego liczba emitowa-
nych elektronów zależy od natężenia światła (natężenie światła jest propor-
cjonalne do liczby fotonów). Im więcej fotonów pada na katodę, tym więcej
elektronów może zostać wybitych. W zderzeniu elektronu z fotonem energia
jest przekazywana ściśle określonymi porcjami hν i nie jest związana z natę-
żeniem padającego światła (liczbą fotonów), ale z jego częstością ν. Foton
niosący energię E = hν jest pochłaniany przez elektron na powierzchni foto-
katody: zgodnie z zasadą zachowania energii, część energii, jaką uzyskał
elektron, absorbując foton, wykorzystana zostaje na pokonanie sił wiążących
elektron, czyli na pracę wyjścia elektronu z metalu, pozostała energia ujaw-
nia się jako energia kinetyczna elektronów:
hν = A + ½mv2,
gdzie A jest pracą wyjścia elektronu z metalu, ½mv2 jest energią kinetyczną
elektronu. Łatwo również zrozumieć występowanie częstości granicznej:
jeżeli foton niesie zbyt małą energię, to pochłaniający go elektron nie uzyska
wystarczającej energii na pokonanie sił wiążących go w sieci krystalicznej
i nie może opuścić powierzchni katody.
Podana przez Einsteina interpretacja promieniowania elektromagnetycz-
nego jako strumienia fotonów w równie wielkim stopniu jak hipoteza
Plancka przyczyniła się do przełomu w fizyce i sformułowania mechaniki
kwantowej. Hipoteza ta była niezgodna z klasyczną falową teorią promie-
niowania elektromagnetycznego. Wyjaśniała występowanie zjawiska foto-
elektrycznego, chociaż nie wyjaśniała takich zjawisk charakterystycznych
dla fal elektromagnetycznych, jak interferencja, dyfrakcja i polaryzacja.
Postawiła również na nowo problem natury światła — czy światło jest zbio-
rem poruszających się z prędkością c korpuskuł, jak sądził Newton, czy też
jest falą elektromagnetyczną, jak utrzymywali Huygens, Young, Hertz
i Maxwell? Zarówno teoria fotonowa, jak i falowa wyjaśniała pewne zjawi-
ska, których nie wyjaśniała druga.
15.3 MODEL ATOMU WODORU BOHRA
Kolejnym ważnym krokiem w rozwoju fizyki atomowej jest model atomu

wodoru podany w 1913 roku przez Nielsa Henricka Davida Bohra (1885–
1962).13 Opiera się on na koncepcji Rutherforda uzupełnionej sprzecznymi
z elektrodynamiką klasyczną warunkami kwantowymi, zwanymi p o s t u -
l a t a m i B o h r a. Model ten jest podstawowym elementem starszej teorii
kwantów — teorii sformułowanej w pierwszych dwóch dekadach XX wieku,
z której rozwinęła się mechanika kwantowa. Teoria Bohra zawierała kwan-
towe idee Plancka i Einsteina, przewidywała dyskretne linie widmowe oraz
w bardzo prosty sposób tłumaczyła niektóre regularności występujące
w układzie okresowym pierwiastków.
W planetarnym modelu atomu Rutherforda elektron porusza się po orbi-
cie kołowej wokół jądra. Opis ruchu elektronu jest całkowicie oparty na fizy-
ce klasycznej: stosujemy drugą zasadę dynamiki Newtona i uwzględniamy,
że przyspieszenie dośrodkowe nadaje elektronowi siła oddziaływania elek-
trycznego między dodatnio naładowanym jądrem i ujemnie naładowanym
elektronem (siła Coulomba). Bohr, dla którego podstawowym problemem
było wyjaśnienie „paradoksalnej stabilności atomu Rutherforda”14, wysunął
hipotezę, że w atomie istnieją pewne wyróżnione stany, zwane s t a n a m i
s t a c j o n a r n y m i, które określają odległości elektronów od jądra, wartości
energii i charakter emitowanego promieniowania. Ideę tę wyrażają trzy po-
stulaty kwantowe Bohra:
1. Ze wszystkich możliwych klasycznych orbit kołowych tylko takie są
dozwolone, na których wartość momentu pędu elektronu (mvr) jest całko-
witą wielokrotnością stałej Plancka h podzielonej przez 2π :
mvr = nh/2π.
Mówimy, że orbity są s k w a n t o w a n e, co znaczy, że ich promienie

mogą przybierać jedynie ściśle określone, dyskretne wartości.
2. Elektron na dozwolonej, czyli stacjonarnej orbicie nie promieniuje
energii.
3. Elektron emituje lub absorbuje energię tylko podczas przejścia z jednej
orbity stacjonarnej na drugą; energia wypromieniowanego lub pochłonięte-
_____________
13 Por. N. Bohr, On the Constitution of Atoms and Molecules, „Philosophical Magazine” 1913,
Series 6, Vol. 26, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Bohr/Bohr-

1913a.html.
14 I. Lakatos, Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych, [w:] idem, Pisma
z filozofii nauk empirycznych, tłum. W. Sady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995,
s. 99.
go kwantu promieniowania elektromagnetycznego równa jest wartości

bezwzględnej różnicy energii stanu końcowego En i początkowego Em:
En − Em = hν .
Każdemu przeskokowi elektronu między orbitami odpowiada ściśle

określona wartość wypromieniowanej lub pochłoniętej energii, a zatem
i ściśle określona linia spektralna w widmie promieniowania elektroma-
gnetycznego danego pierwiastka. Ponieważ możliwe są różne przeskoki
między orbitami, to nawet w widmie tak prostego układu, jak atom wodoru
obserwujemy ponad sto linii spektralnych. Część tego promieniowania leży
w zakresie światła widzialnego, zatem świecenie różnych substancji jest
emisją promieniowania elektromagnetycznego podczas przejść elektronów
między różnymi poziomami energetycznymi, gdy elektrony przeskakują na
orbity położone bliżej jądra. Natomiast jeżeli przez chłodny gaz przepuści-
my światło białe, to elektrony w atomach tego gazu przeskakują na orbity
położone dalej od jądra, wskutek pochłonięcia ściśle określonej porcji ener-
gii. Atomy absorbują zatem jedynie promieniowanie o ściśle określonych
częstościach, które odpowiadają wzbudzeniu atomu na wyższe poziomy
energetyczne, co tłumaczy pochodzenie ciemnych prążków w widmach
absorpcyjnych.
Każde z tych założeń — warunek kwantyzacji, brak promieniowania podczas

pobytu na jednej ze skwantowanych orbit i promieniowanie w trakcie przeskoku
między orbitami, było sprzeczne ze znaną wówczas klasyczną teorią. Jednakże
rzeczą konieczną było założenie w jakiś sposób stabilności atomu. Promieniowa-
nie w trakcie przeskoku wydawało się być zgodne z tym, co zostało już stwier-
dzone przez Einsteina i Plancka. Warunek kwantowania także nie różnił się
zbytnio od pierwotnego warunku Plancka.15
Na podstawie postulatów Bohra można wyznaczyć promienie orbit sta-

cjonarnych. W atomie wodoru elektron o masie m porusza się wokół jądra
po orbicie kołowej o promieniu r w wyniku przyciągania elektrycznego
_____________
15 L. N. Cooper, Istota…, s. 528. Bohr „zignorował równania Maxwella” — pisze Wojciech
Sady (W. Sady, Obiektywna…, s. 118). Podkreśla on jednak, że około 1913 roku „istniały obok
siebie dwa obrazy świata: mechaniczny, w którym siły przekazywane były między ciałami
natychmiastowo na odległość i elektromagnetyczny, w którym oddziaływania rozchodziły się
od punktu do punktu z prędkością światła w wypełniających przestrzeń polach. Istniała dzie-
dzina wspólnych zastosowań obu teorii, była też dziedzina, w której stosowano wyłącznie
prawa mechaniki i dziedzina, w której udatnie stosowano równania Maxwella, ale równań
Hamiltona użyć się nie dawało. Gdy więc badano nowe zjawisko, nie było z góry przesądzone,
do której z tych trzech dziedzin zostanie ono włączone” (ibidem, s. 111).
przez dodatnio naładowane jądro o ładunku +e. Siłą dośrodkową mv2/r jest
w tym wypadku siła Coulomba e2/(4πε0r2), gdzie ε0 jest przenikalnością
dielektryczną próżni: mv2/r = e2/(4πε0r2). Korzystając z pierwszego postulatu
Bohra mvr = nh/(2π), można obliczyć prędkość elektronu na danej orbicie:
v = nh/(2πrm). Ostatecznie promień n-tej o r b i t y b o h r o w s k i e j wyraża
się następującym wzorem:
ε 0h 2n2
rn = ,
πme 2
gdzie n = 1, 2,… nosi nazwę g ł ó w n e j l i c z b y k w a n t o w e j. Najmniej-
n = 1. Po obliczeniach otrzymujemy r = 0,5292 × 10–10 m, co dobrze zgadza

szy promień orbity Bohra r0 otrzymujemy, kładąc w powyższym wzorze
się z oszacowaniami wielkości atomu podanymi przez Rutherforda. Energia

na n-tej orbicie wyraża się wzorem:
me 4 1
En = − .
8h 2ε 02 n 2
Zatem również poziomy energetyczne są w atomie skwantowane, czyli

mogą przybierać jedynie ściśle określone, nieciągłe wartości.
Częstość linii widmowej, czyli kwantu energii emitowanej lub absorbo-
wanej przy przeskoku elektronu z n-tej na m-tą orbitę, otrzymujemy, pod-
stawiając powyższy wzór na energię do wzoru występującego w trzecim
postulacie kwantowym Bohra:
me 4 1 1
ν= 3 2 2
− 2 .
8h ε 0 n m
Wzór ten również zgadza się z doświadczalnymi wzorami serii widmo-

wych dla atomu wodoru i tłumaczy empiryczny wzór serii Balmera.
Model Bohra wykazał, że odkryta przez Mendelejewa regularność
w chemicznych własnościach pierwiastków ma głębsze uzasadnienie i wy-
nika z wewnętrznej struktury atomów. Według Bohra — jeżeli zastosować
jego model atomu nie tylko do wodoru — elektrony w atomach układają się
w kolejnych warstwach wokół jądra, a pierwiastki o takiej samej liczbie
elektronów na orbicie zewnętrznej wykazują zbliżone właściwości chemicz-
ne. W miarę przechodzenia do coraz cięższych pierwiastków i zapełniania
przez elektrony kolejnych orbit ujawnia się okresowa powtarzalność wła-
sności chemicznych pierwiastków. Okresowość własności chemicznych jest
więc zjawiskiem całkowicie zależnym od struktury elektronowej atomów.

Ponieważ atomy są elektrycznie obojętne, dla danego pierwiastka liczba
elektronów na orbitach jest równa ładunkowi jądra atomowego.
n=1 n=2 n=3 n=4
Rysunek 11. Model atomu wodoru Bohra. Elektron, podobnie jak w modelu
Rutherforda, porusza się wokół jądra po orbicie kołowej. Jednak promień or-
bity nie jest dowolny, lecz ściśle określony przez pierwszy warunek kwanto-
wy Bohra. Orbity elektronu oraz poziomy energetyczne są skwantowane
i numerowane główną liczbą kwantową n (n = 1, 2,…). Ponieważ dozwolone
poziomy energetyczne tworzą nieciągły zbiór, przeskokowi elektronu z jednej
orbity na drugą (reprezentowane są przez strzałki na rysunku) towarzyszy
emisja lub absorpcja kwantu energii E = hν. Przejścia między poziomami
prowadzą do różnych serii linii widmowych — każdej parze poziomów,
między którymi może przeskakiwać elektron, odpowiada określona linia
widmowa.
Rekonstrukcję układu okresowego pierwiastków można w ogólnych za-

rysach przedstawić następująco16: niezależnie od rodzaju pierwiastka pierw-
szy elektron znajduje się na poziomie energii odpowiadającym stanowi pod-
stawowemu atomu wodoru, czyli na poziomie o najniższej energii. Następ-
ny elektron jest na tej samej orbicie, co daje atom helu o dwóch elektronach.
Zdaniem Bohra pierwsza orbita może zawierać jedynie dwa elektrony, trzeci
elektron musi już trafić na inny, wyższy poziom energetyczny. Następny
pierwiastek, lit, ma zatem dwa elektrony na pierwszej orbicie, a trzeci na
_____________
16 Por. N. Bohr, The Structure of Atom, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 33 i n.
ostatniej, co wyjaśnia podobieństwo własności chemicznych z jednoelektro-

nowym wodorem — za chemiczne własności pierwiastków odpowiedzialne
są jedynie elektrony z zewnętrznych, czyli walencyjnych orbit. Przez nie
dany atom oddziałuje z innymi atomami. Według Bohra na pierwszej orbi-
cie mogą znajdować się co najwyżej dwa elektrony, na drugiej natomiast co
najwyżej osiem, zatem podobne własności, jak wodór i lit ma pierwiastek
o jedenastu elektronach. Jest to sód, znajdujący się w układzie okresowym
osiem miejsc dalej niż lit.
Podobieństwo własności chemicznych niektórych pierwiastków, a zatem
i miejsce w układzie okresowym, mimo różnicy mas związane jest właśnie
z jednakową liczbą elektronów na ostatniej orbicie. Według Bohra powłoka
zawierająca dwa lub osiem elektronów jest „zapełniona” — takie pierwiast-
ki, jak neon (10 elektronów) czy argon (18 elektronów) tworzą gazy szla-
chetne, które nie reagują z innymi pierwiastkami. Atomy wykazują tenden-
cję do tego, by mieć zapełnione powłoki. Na przykład wodór, który ma tylko
jeden elektron, występuje w postaci cząsteczkowej H2, natomiast dwuelek-
tronowy hel, ponieważ ma zamkniętą powłokę, należy do niereagujących
gazów szlachetnych.
Mechanizm „wymiany” elektronów między atomami różnych pierwiast-
ków tłumaczy również reakcje chemiczne. Na przykład sód „oddaje” ostatni
elektron atomowi chloru i w ten sposób uzyskuje zamkniętą powłokę. Przez
„przyjęcie” jednego elektronu zapełnia się także powłoka chloru. Jeden
elektron przynależy w ten sposób równocześnie do dwóch atomów. Atom
sodu, który oddał jeden elektron, stał się naładowany dodatnio, natomiast
atom chloru, przez przyjęcie elektronu — ujemnie. Ładunki różnoimienne
przyciągają się i właśnie dzięki przyciąganiu elektrycznemu powstaje chlo-
rek sodu NaCl, czyli sól kuchenna. Reakcje chemiczne można wyjaśnić me-
chanizmem wymiany elektronów pomiędzy atomami.
Teoria Bohra była pierwszą kwantową teorią atomu i stanowiła znaczący
postęp w poznaniu mikroświata. Jednak dawała ona poprawne ilościowo
wyniki dla wodoru, ale już nie dla cięższych pierwiastków. Ponadto prze-
widywała znacznie więcej linii widmowych niż rzeczywiście można zaob-
serwować. Wprowadzono zatem arbitralnie pewne reguły „zakazujące”
niektórych przejść pomiędzy różnymi stanami atomu, bez jednolitej pod-
stawy teoretycznej. Teoria Bohra wyjaśniła jednak w prosty sposób trwałość
atomów, pochodzenie dyskretnych linii widmowych i regularności w bu-
dowie układu okresowego pierwiastków. Postawiła jednak nowe problemy:
dlaczego tylko niektóre orbity są dozwolone? Jeżeli tylko ściśle określone
orbity są dozwolone, to gdzie elektrony są podczas przejść?
Odkrycie subtelnej struktury widma, czyli faktu, że obserwowane linie
widmowe nie są pojedyncze, ale składają się z dwóch lub kilku linii wid-
mowych o zbliżonej długości fali, wymagało modyfikacji teorii Bohra.

Arnold Sommerfeld (1868–1951) sformułował teorię atomu, w której elek-
trony poruszają się po orbitach eliptycznych, a jądro znajduje się w jednym
z ognisk elipsy. Teoria ta była nieco bardziej skomplikowana niż teoria
Bohra: wymagała dwóch warunków kwantowych i wprowadzenia, obok
głównej liczby kwantowej n, a z y m u t a l n e j l i c z b y k w a n t o w e j l.
Sommerfeld uwzględnił również relatywistyczną zmianę masy elektronu
podczas jego ruchu na orbicie, czyli uwzględnił, że elektrony krążące bliżej
jądra atomowego mają większą masę (ze względu na większą prędkość) niż
elektrony na orbicie położonej daleko od jądra.
15.4 FALE MATERII DE BROGLIE’A
Koncepcję f a l m a t e r i i wprowadził Louis Victor de Broglie (1892–

1987) w pracy doktorskiej Badania z teorii kwantów (Recherches sur la théorie des
Quanta) obronionej na Sorbonie w 1924 roku.17 O stosunku ówczesnych
uczonych do tej idei najlepiej świadczą słowa jego promotora Paula Lan-
gevina, który poinformował J. J. Thomsona o pracy jednego ze swoich
uczniów w sposób następujący: „Idee autora były oczywiście niedorzeczne,
ale zostały przedstawione z taką elegancją i błyskotliwością, że dopuściłem
pracę do obrony”.18
Na czym polegała „niedorzeczność” tych pomysłów? Otóż już od czasu
wprowadzenia przez Einsteina hipotezy kwantów świetlnych nie było by-
najmniej jasne, jak należy rozumieć falowe i korpuskularne własności świa-
tła. Zachowanie światła polegające na tym, że w pewnych zjawiskach prze-
jawia ono własności falowe, w innych zaś korpuskularne, fizycy określili
mianem d u a l i z m u k o r p u s k u l a r n o - f a l o w e g o. Nawet sam od-
krywca kwantu działania Planck wątpił w realność fotonów Einsteina, skła-
niając się do poglądu, że kwantowy charakter dotyczy jedynie aktów emisji
i absorpcji promieniowania elektromagnetycznego, które następnie rozcho-
dzi się w przestrzeni w postaci ciągłego promieniowania elektromagnetycz-
nego. Elektrony i protony, będące wówczas jedynymi znanymi składnikami
atomów, traktowano jak „zwykłe cząstki” — zgodnie z poglądami klasycz-
nego atomizmu — chociaż, przyznać trzeba, że już model atomu wodoru
Bohra wskazywał na osobliwe zachowanie elektronów. Wkrótce okazało się,
_____________
17 Por. Radiation — Waves and Quanta, Note of Louis de Broglie, presented by Jean Perrin,
„Comptes rendus” 1923, Vol. 177, s. 507–510, trans. by B. & B. Lane, [w:] http://www.
davis-inc.com/physics/broglie/broglie.shtml; L. de Broglie, The Wave Nature of the Electron,
[w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 244–259.
18 D. Danin, Kwantowa…, s. 109.
że dualizm korpuskularno-falowy dotyczy nie tylko promieniowania elek-

tromagnetycznego, ale jest podstawową własnością wszystkich mikro-
obiektów. Stał się on również źródłem niekończących się (a przynajmniej
niezakończonych do chwili obecnej) kontrowersji interpretacyjnych i jednym
z najpoważniejszych problemów pojęciowych filozofii atomizmu.
De Broglie wysunął przypuszczenie, że skoro fale elektromagnetyczne
mogą przejawiać naturę korpuskularną, to również cząstki materii, takie jak
na przykład elektrony, mogą przejawiać własności falowe.19 Według hipote-
zy de Broglie’a z każdą cząstką stowarzyszona jest pewna fala materii, przy
czym długość tej fali λ wiąże się z jej pędem p wzorem:
λ = h/p,
gdzie h jest stałą Plancka.

Na podstawie hipotezy de Broglie’a można w prosty sposób wyjaśnić
występowanie orbit stacjonarnych w modelu Bohra. Jeżeli elektrony zinter-
pretujemy jako fale stojące, to długość orbity stacjonarnej elektronu w atomie
musi być c a ł k o w i t ą wielokrotnością długości fali λ elektronu, ponieważ
w przeciwnym wypadku fale w wyniku interferencji destruktywnej uległyby
wygaszeniu. Musi zatem być spełniony następujący warunek: nλ = 2πr, gdzie
r jest promieniem dozwolonej orbity w modelu Bohra. Ponieważ długość
fali elektronu związana jest z jego pędem p zależnością: λ = h/p, to nh/p = 2πr.
Stąd pr = nh/2π. Ponieważ zaś p = mv, to otrzymujemy mvr = nh/2π, czyli wa-
runek kwantowy Bohra.
Interpretacja elektronów jako stojących fal materii wokół jądra atomowe-
go prowadzi więc do poglądowej interpretacji skwantowania orbit w ato-
mie. Nadal jednak stajemy przed poważnymi problemami. Fale na wodzie
polegają po prostu na tym, że drgają cząsteczki wody, dźwięk jest zjawi-
skiem falowym, które polega na drganiu cząsteczek powietrza. Czym jest
jednak fala związana z cząstką i w jakim sensie elektron, który J. J. Thomson
zidentyfikował jako c z ą s t k ę o ładunku e i masie m, jest f a l ą?
Ponieważ długość fali materii jest odwrotnie proporcjonalna do pędu
cząstki, to dla ciał makroskopowych, takich jak kule bilardowe czy planety,
których masy są o wiele rzędów wielkości większe niż masy elektronów
i atomów, długość fali materii jest bardzo mała i aspekt falowy nie odgrywa
w ich zachowaniu praktycznie żadnej roli. Jednak w świecie atomów i elek-
tronów falowy aspekt materii powinien być obserwowalny. Sam de Broglie
przedstawił możliwość eksperymentalnego wykrycia fal materii przez dy-
_____________
19 Por. L. V. de Broglie, The Revolution in Physics. A Non-mathematical Survey of Quanta,
transl. by R. W. Niemeyer, The Noonday Press, New York 1958, s. 162.

frakcję elektronów na krysztale — powinny dawać taki sam obraz dyfrak-

cyjny, jak promienie Röntgena.
Przeprowadzone w 1927 roku doświadczenia Clintona Josepha Davissona
(1881–1958) i Lestera Germera (1896–1971) potwierdziły hipotezę de Broglie’a
i wykazały, że elektrony, podobnie jak fale elektromagnetyczne, ulegają dy-
frakcji i interferencji, a więc zjawiskom typowym dla fal.20 Davisson i Germer
rozpraszali elektrony na powierzchni metalu. Sieć krystaliczna spełnia dla
elektronów analogiczną rolę, jak siatka dyfrakcyjna dla światła i można zaob-
serwować charakterystyczne obrazy dyfrakcyjne. Wynika stąd, że elektro-
ny-cząstki są zatem w jakimś sensie elektronami-falami, podobnie jak Planck
i Einstein wykazali, że w przypadku światła fale są w jakimś sensie cząstkami.
Można nawet powiedzieć, że było to niejako powtórne odkrycie elektronu —
Thomson odkrył „elektron jako cząstkę”, tu zaś odkryto „elektron jako falę”.
_____________
20 Por. C. J. Davisson, The Discovery of Electron Waves, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–
1941, s. 387–394. Niezależnie od Davissona podobne eksperymenty przeprowadził w uniwersy-

teckim laboratorium w Aberdeen George Paget Thomson (por. G. P. Thomson, Electronic
Waves, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 397–403). Właściwie Davisson obserwował
już dyfrakcję elektronów w latach 1921–1923, kiedy de Broglie dopiero formułował swoje idee,
ale nie zinterpretował ich jako świadectwa falowych własności elektronów. „Nieświadomy
tego de Broglie próbował przekonać doświadczalników do zweryfikowania hipotezy fal elek-
tronowych. Tymczasem promotor jego pracy doktorskiej, Paul Langevin, wysłał kopię pracy
Einsteinowi, który, jak można się było spodziewać, uznał ją za coś więcej niż matematyczny
chwyt lub analogię i zdał sobie sprawę, że fale materii muszą być realne. Z kolei Einstein prze-
słał wiadomość Maxowi Bornowi w Getyndze, gdzie szef wydziału fizyki doświadczalnej,
James Franck, stwierdził, że eksperymenty Davissona «już wykazały istnienie oczekiwanego
efektu»” (J. Gribbin, W poszukiwaniu…, s. 89–90).
ROZDZIAŁ 16
POJĘCIE ATOMU W MECHANICE KWANTOWEJ
W rzeczywistości cała fizyka jest fizyką kwantową — prawa

fizyki kwantowej są najogólniejszymi znanymi nam prawami
przyrody. […] fizyka klasyczna dotyczy tych aspektów przyrody,
które nie wiążą się b e z p o ś r e d n i o z zagadnieniem podsta-
wowych składników materii.
Eyvind H. Wichmann1
Podstawy mechaniki kwantowej sformułowali niemal równocześnie

i niezależnie od siebie Werner Heisenberg (1901–1976) i Erwin Schrödinger
(1897–1961). Wielki wkład wniosło wielu innych wybitnych uczonych —
Planck, Einstein, Bohr, de Broglie, Max Born (1882–1970), Pascual Jordan
(1902–1980), John von Neumann (1903–1957), Wolfgan Pauli (1900–1958),
Paul Adrien Maurice Dirac (1902–1984) i Enrico Fermi (1901–1954).
Heisenberg i Schrödinger wyszli z zasadniczo różnych punktów widze-
nia: Heisenberg zakładał, że realne są tylko cząstki, a fala jest jedynie ich
matematycznym opisem, Schrödinger przyjął fizyczną realność fal materii
de Broglie’a. Pod koniec 1925 roku Heisenberg podał abstrakcyjne, mate-
matyczne sformułowanie nowej teorii mikroświata.2 Niemal równocześnie
z mechaniką macierzową, bo w styczniu 1926 roku, Schrödinger sformuło-
wał mechanikę falową.3 Ostateczny kształt macierzowa wersja mechaniki
kwantowej Heisenberga uzyskała pod koniec 1925 roku w pracy Heisenber-
ga, Borna i Jordana, zwanej „pracą trzech” (Drei-Männer-Arbeit).4 Fizycy
_____________
1 E. H. Wichmann, Fizyka kwantowa, s. 17.
2 Por. W. Heisenberg, Über quantertheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer
Beziehungen, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 33, s. 879–893.
3 Por. E. Schrödinger, Quantissierung als Eigenwertproblem, „Annalen der Physik” 1926,
Vol. 79, s. 489–527; 489–527; Vol. 80, s. 437–490; Vol. 81, s. 109–139, [w:] http://home.tiscali.nl
/physis/.
4 Por. M. Born, P. Jordan, Zur Quantenmechanik, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 34,
s. 858–888; M. Born, W. Heisenberg, P. Jordan, Zur Quantenmechanik II, „Zeitschrift für Physik”
1926, Vol. 35, s. 557–615, tłum. ang. [w:] http://home.tiscali.nl/physis/index.html.
POJĘCIE ATOMU W MECHANICE KWANTOWEJ 253
otrzymali więc nie tylko długo oczekiwaną teorię zjawisk atomowych, ale
nawet dwie teorie, i to oparte na całkowicie odmiennych formalizmach ma-
tematycznych. Okazały się one jednak fizycznie równoważne, co udowodnił
Schrödinger w 1926 roku.5
Mechanika kwantowa prowadzi do tak radykalnej zmiany poglądów na
elementarne składniki materii i charakter praw nimi rządzących, że nawet
współcześnie — osiemdziesiąt lat po sformułowaniu jej matematycznych
podstaw i pomimo powszechnie podzielanego poglądu o empirycznej ade-
kwatności tej teorii — nie słabną filozoficzne kontrowersje dotyczące jej
podstaw i interpretacji.
16.1 POSTULATY MECHANIKI KWANTOWEJ
Mechanika kwantowa formułowana bywa w postaci wielu różnych

struktur matematycznych: teorii przestrzeni Hilberta (obraz Schrödingera,
Heisenberga i Tomonagi–Diraca), Feynmana „całek po trajektoriach”,
C*-algebry i macierzy gęstości S, przy czym alternatywne formalizmy są
równoważne pod względem adekwatności empirycznej.6 Dla naszych roz-
ważań najwygodniejsze jest sformułowanie oparte na teorii przestrzeni
Hilberta. Zauważmy jednak, że nawet w ramach jednego formalizmu ma-
tematycznego zarówno liczba, jak i treść poszczególnych postulatów (resp.
aksjomatów) mechaniki kwantowej bywają formułowane w różny sposób.
W szczególności niekiedy wyróżnia się odrębny „postulat pomiaru”, innym
zaś razem nie wyróżnia się. Mimo pewnej dowolności w sposobie formuło-
wania tych postulatów zawierają one jednak tę samą treść. Na podstawie
teorii przestrzeni Hilberta mechanika kwantowa opiera się na następujących
postulatach:
1. Stan układu kwantowomechanicznego w danej chwili t reprezentowany
jest przez wektor w przestrzeni Hilberta, zwany również funkcją falową Ψ.7
Przestrzeń Hilberta jest abstrakcyjną liniową przestrzenią wektorową nad
ciałem liczb zespolonych i pełni w mechanice kwantowej funkcję analo-
_____________
5 Por. E. Schrödinger, Über das Verhältnis der Heisenberg–Born–Jordanschen Quantenmechanik
zu der meiner, „Annalen der Physik” 1926, Vol. 79, s. 734–756; [w:] http://home.tiscali.nl
/physis/. Szczegółowy historyczny rozwój pojęć mechaniki kwantowej por. M. Jammer, The
Conceptual Development of Quantum Mechanics, McGraw–Hill Book Company, New York, St.
Louis – San Francisco – Toronto – London – Sydney 1966.
6 Por. M. Heller, Mechanika kwantowa dla filozofów, OBI, Kraków 1994, s. 110.
7 O ile to nie będzie prowadzić do nieporozumień, terminy „funkcja falowa”, „funkcja Ψ”,
„funkcja prawdopodobieństwa”, „amplituda prawdopodobieństwa” i „wektor stanu” używa-

ne są — głównie z powodów historycznych — zamiennie.
giczną do przestrzeni fazowej (przestrzeni stanów) w mechanice klasycznej.

W odróżnieniu jednak od mechaniki klasycznej, w której stan (punktu mate-
rialnego) w chwili t jest określony przez bezpośrednio mierzalne wielkości
fizyczne (położenie i pęd w chwili t), wektor stanu Ψ w mechanice kwanto-
wej nie reprezentuje żadnej realności fizycznej, lecz jest wyłącznie wiel-
kością matematyczną służącą do obliczania wartości różnych wielkości fi-
zycznych.8 Zgodnie ze statystyczną interpretacją fizycznego znaczenia
mułowaną przez Borna (1926) wielkość Ψ(x, y, z, t)2 dxdydz (kwadrat am-
wektora stanu Ψ (dla jednej cząstki, takiej jak na przykład elektron) sfor-
plitudy zespolonej funkcji falowej) jest proporcjonalna do prawdopodobień-

stwa tego, że cząstka znajduje się (resp. w rezultacie przeprowadzonego
pomiaru znajdziemy cząstkę) w chwili t w elemencie objętości dxdydz.9
2. Wielkości fizyczne mierzalne, takie jak położenie, pęd czy energia,
czyli o b s e r w a b l e, reprezentowane są przez l i n i o w e o p e r a t o r y
h e r m i t o w s k i e w przestrzeni Hilberta. Wartości własne operatora her-
mitowskiego reprezentują możliwe wyniki pomiarów danej obserwabli.
Operatorem A na przestrzeni wektorowej H nazywa się odwzorowanie,
które każdemu wektorowi tej przestrzeni przyporządkowuje inny wektor:
A: Ψ → Ψ’.
Operator A jest l i n i o w y wtedy i tylko wtedy, gdy spełniony jest nastę-

pujący warunek:
A (a1Ψ1 + a2Ψ2) = a1 AΨ1 + a2 AΨ2,
_____________
8 Por. A. S. Dawydow, Mechanika kwantowa, tłum. G. Białkowski, PWN, Warszawa 1967,
s. 18. Twierdzenie, że wektor stanu Ψ jest wyłącznie wielkością matematyczną, niereprezen-

tującą żadnej realności fizycznej, jest przez niektórych fizyków kwestionowane. W opozycji do
takiego rozumienia Ψ, właściwego przede wszystkim dla kopenhaskiej interpretacji mechaniki
kwantowej, sytuuje się Davida Bohma koncepcja „parametrów ukrytych”, stanowiących pod-
stawę głębszego, subkwantowego poziomu rzeczywistości fizycznej (por. D. Bohm, Ukryty
porządek, tłum. M. Tempczyk, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1988), czy też „ontolo-
giczna interpretacja Ψ” Czesława Białobrzeskiego, dla którego Ψ denotuje „nieprzestrzenną
realność fizyczną”, określaną przezeń mianem „potencjalności” (por. Cz. Białobrzeski, Podsta-
wy poznawcze fizyki świata atomowego, PWN, Warszawa 1984; idem, Wybór pism, Instytut Wy-
dawniczy Pax, Warszawa 1964; A. Łukasik, Czesława Białobrzeskiego koncepcja obiektywności po-
znania kwantowomechanicznego, „Edukacja Filozoficzna” 1994, Vol. 18, s. 222–233). Spośród
współczesnych autorów można wymienić Rogera Penrose’a, który utrzymuje, że stanom
kwantowym reprezentowanym przez Ψ należy przypisać „obiektywną realność fizyczną”
(por. R. Penrose, Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, tłum. P. Amster-
damski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 256). Faktem jest, że interpretacje,
w których poszukuje się jakiejś realności fizycznej, reprezentowanej przez wektor stanu Ψ
stoją na uboczu głównego nurtu rozważań nad filozoficznymi aspektami teorii kwantów.
9 Por. M. Jammer, The Conceptual Development…, s. 287–290.
gdzie Ψ1, Ψ2 są wektorami z przestrzeni Hilberta, a1 i a2 to dowolne liczby

zespolone. Jeżeli
A Ψ = aΨ,
czyli rezultat działania operatora A na wektor stanu Ψ sprowadza się do

pomnożenia go przez liczbę, to równanie takie nazywa się r ó w n a n i e m
w ł a s n y m operatora A, Ψ — w e k t o r e m w ł a s n y m (resp. f u n k c j ą
w ł a s n ą), natomiast a — w a r t o ś c i ą w ł a s n ą. Zbiór wartości własnych
operatora nazywa się w i d m e m o p e r a t o r a — może ono tworzyć zbiór
ciągły lub dyskretny. Wektory własne liniowego operatora hermitowskiego
tworzą zupełny układ wektorów, to jest taki, że każdy wektor stanu da się
rozwinąć w szereg wektorów własnych tego operatora.10
Wprowadzenie w formalizmie matematycznym operatorów liniowych
działających na wektory z przestrzeni Hilberta odpowiada w sytuacji do-
świadczalnej wprowadzeniu o d d z i a ł y w a n i a między badanym ukła-
dem kwantowomechanicznym a przyrządem pomiarowym. Rozwiązania
równań dają w rezultacie liczby, które mogą być interpretowane jako wyniki
pomiarów wielkości fizycznych (wartości oczekiwane danego operatora
interpretowane są jako prawdopodobieństwa otrzymania określonych war-
tości mierzonej wielkości fizycznej). Zauważmy, że wielkość fizyczną (re-
prezentowaną przez operator hermitowski) należy tu odróżnić od wartości
liczbowej wielkości fizycznej (jest nią wartość własna operatora hermitow-
skiego). Na przykład energię reprezentuje operator Hamiltona, poziomy
energii zaś — mierzone wartości energii — są wartościami własnymi odpo-
wiadającymi temu operatorowi. Poszczególna obserwabla jest dokładnie
określona jedynie wtedy, gdy wektor stanu jest wektorem własnym odpo-
wiedniego operatora. Jeżeli wektor stanu nie jest wektorem własnym tego
operatora, to rezultat pomiaru danej wielkości fizycznej nie może być
uprzednio przewidziany w sposób pewny. Wyniki serii pomiarów dokony-
wanych na zespole identycznych układów zmieniają się losowo i można
przewidzieć jedynie prawdopodobieństwo otrzymania i-tej wartości własnej
w dużej serii pomiarów.
3. Zasada superpozycji stanów: jeżeli układ może się znajdować w sta-
nach opisanych przez wektory stanu Ψ1, Ψ2,…, to może się on również
znajdować w stanie opisywanym przez dowolną kombinację liniową
Ψ = a1Ψ1 + a2Ψ2 +…,
_____________
10 Por. B. Średniawa, Mechanika kwantowa, PWN, Warszawa 1978, s. 147.
gdzie a1, a2,… oznaczają dowolne liczby zespolone. Inaczej rzecz ujmując:
każdy wektor Ψ, reprezentujący stan układu kwantowomechanicznego mo-
że być przedstawiony jako liniowa superpozycja stanów odpowiadających
wektorom własnym pewnej obserwabli. Jest to bezpośrednia konsekwencja
liniowego charakteru przestrzeni Hilberta. Zasada superpozycji ma funda-
mentalne znaczenie w mechanice kwantowej i jest odpowiedzialna za pew-
ne osobliwe cechy mikroświata. Wynika z niej, między innymi, że mechani-
ka kwantowa dopuszcza istnienie stanów kwantowych, w których pewne
wielkości fizyczne nie mają określonej wartości.11
4. Ewolucja stanu układu kwantowego w czasie opisana jest przez rów-
nanie Schrödingera12:
∂
ih Ψ = HΨ ,
∂t
gdzie h = h/2π jest zredukowaną stałą Plancka, H jest hamiltonianem ukła-

du, czyli operatorem odpowiadającym całkowitej energii.
Postać matematyczna równania Schrödingera jest podobna do równań
opisujących zjawiska falowe w mechanice klasycznej, dlatego też określa się
go mianem „równania falowego”. (Nota bene nazwa „funkcja falowa” od-
zwierciedla istotne podobieństwo funkcji falowej Ψ w mechanice kwantowej
ze zjawiskami falowymi znanymi z fizyki klasycznej, a mianowicie możli-
wość interferencji, czego wyrazem w mechanice kwantowej jest właśnie
zasada superpozycji stanów.) Równanie Schrödingera jest równaniem
liniowym, z czego wynika, że jeśli Ψ i Ψ’ spełniają to równanie, to spełnia je
również ich dowolna kombinacja liniowa.
Ewolucja Ψ w równaniu Schrödingera ma charakter ciągły i determini-
styczny, czyli przedstawia jednoznaczną zależność wektora stanu Ψ od cza-
su. Na podstawie znajomości Ψ w pewnej chwili t0 można zatem obliczyć
wektor stanu układu dla dowolnej chwili t. W tym sensie równanie
Schrödingera pełni w mechanice kwantowej rolę analogiczną do równania
Newtona w mechanice klasycznej. Istotna różnica polega na tym, że o ile
równania Newtona opisują czasoprzestrzenną ewolucję układu fizycznego
(pozwalają obliczyć np. dokładny tor poruszającego się obiektu), o tyle rów-
nanie Schrödingera opisuje ewolucję wektora stanu Ψ, zdefiniowanego
w abstrakcyjnej przestrzeni Hilberta. Powiązanie wektora stanu z doświad-
czeniem ma znacznie bardziej pośredni charakter niż w mechanice klasycz-
_____________
Por. A. S. Dawydow, Mechanika kwantowa, s. 16.
11
12Odpowiednikiem równania Schrödingera w relatywistycznej mechanice kwantowej jest
równanie Diraca.
nej i może być dokonane jedynie wtedy, gdy zostanie przeprowadzony

p o m i a r wielkości fizycznej. Formalizm mechaniki kwantowej pozwala na
obliczenie prawdopodobieństwa wyniku pomiaru.
5. Postulat pomiaru: rezultat pomiaru opisany jest w matematycznym
schemacie mechaniki kwantowej przez nieciągłą i indeterministyczną zmia-
nę wektora stanu Ψ zwaną również redukcją funkcji falowej albo skokiem
kwantowym.
Jeżeli wektor stanu Ψ jest wektorem własnym operatora odpowiadające-
go mierzonej obserwabli, wówczas mamy do czynienia ze s t a n e m c z y -
s t y m i wynik pomiaru daje się jednoznacznie przewidzieć. Jeżeli wektor
stanu Ψ nie jest wektorem własnym operatora odpowiadającego mierzonej
obserwabli, to układ kwantowomechaniczny znajduje się w s t a n i e m i e -
s z a n y m i wynik pomiaru nie może być przewidziany jednoznacznie.
Wektor Ψ można wówczas, zgodnie z zasadą superpozycji stanów, rozwi-
nąć w szereg wektorów własnych tego operatora — na przykład dla widma
dyskretnego: Ψ = a1Ψ1 + a2Ψ2 +… Prawdopodobieństwo tego, że w rezulta-
cie pomiaru układ znajdzie się w stanie reprezentowanym przez wektor
własny Ψi obliczamy z iloczynu skalarnego <Ψi|Ψ>. Wtedy współczynniki
|ai|2 są proporcjonalne do prawdopodobieństwa otrzymania w pomiarze
i-tej wartości własnej ai, odpowiadającej wektorowi własnemu Ψi.
Z postulatu pomiaru wynika zatem, że ewoluujący w sposób ciągły i de-
terministyczny wektor stanu Ψ w rezultacie pomiaru w sposób nieciągły
i indeterministyczny redukuje się do jednej ze składowych odpowiadającej
stanowi, w którym znalazł się układ w wyniku pomiaru. (Wektor stanu Ψi
reprezentuje po pomiarze stan własny układu odpowiadający i-tej wartości
własnej, która stanowi rezultat pomiaru.) Wynik każdego pojedynczego
pomiaru jest nieprzewidywalny: w zbiorze identycznych układów rezultaty
pomiarów danej wielkości fizycznej zmieniają się w sposób przypadkowy.
Można jedynie przewidzieć prawdopodobieństwo określonego wyniku,
czyli względną częstość występowania określonej wartości podczas rozpa-
trywania dużej klasy identycznych układów. Ponieważ rezultatem pomiaru
może być jedynie wartość własna operatora hermitowskiego (rezultaty po-
miarów wyraża się liczbami rzeczywistymi, a jedynie wartości własne ope-
ratorów hermitowskich są rzeczywiste), to j e d n o c z e ś n i e można zmie-
rzyć tylko takie wielkości, które posiadają wspólną bazę funkcji własnych,
czyli takie, których operatory komutują (tzn. są przemienne). Fakt ten wyra-
żają relacje nieokreśloności Heisenberga. Oznacza to, że nie wszystkie
fizycznie istotne obserwable mogą być określone równocześnie, a te, które
nie mogą być określone w danym przypadku, mogą losowo fluktuować.13
_____________
13 Por. D. Bohm, Ukryty porządek, s. 80 i n.
16.2 ZASADA NIEOZNACZONOŚCI HEISENBERGA A PROBLEM ORBITY

ELEKTRONU
Zasada nieoznaczoności została sformułowana przez Heisenberga w 1927

roku.14 Głosi ona, że nie jest możliwy jednoczesny pomiar z dowolną do-
kładnością pewnych par wielkości fizycznych, zwanych wielkościami sprzę-
żonymi. Przykładem takich par wielkości są x-owa składowa pędu i odpo-
wiadająca jej składowa położenia cząstki elementarnej. W tym przypadku
zasada nieoznaczoności sprowadza się do twierdzenia, że nie można jedno-
cześnie z dowolną dokładnością zmierzyć składowej pędu i odpowiadającej
jej składowej położenia cząstki elementarnej:
∆x ⋅ ∆px ≥
h
,
2
gdzie ∆x jest nieoznaczonością x-owej składowej współrzędnej cząstki ele-

mentarnej, ∆px— nieoznaczonością x-owej składowej pędu.15 Analogiczne
relacje obowiązują również dla pozostałych par składowych przestrzennych:
y i z. Zauważmy jednak, że można zmierzyć jednocześnie z dowolną do-
kładnością na przykład pęd i energię cząstki elementarnej czy też x-ową
składową położenia i y-ową składową jej pędu. Pędy i współrzędne nie są
jedynymi wielkościami wchodzącymi w relacje nieoznaczoności. Każda para
wielkości reprezentowanych przez niekomutujące (nieprzemienne) operato-
ry hermitowskie spełnia relacje nieoznaczoności.16
Dla dalszych rozważań istotna jeszcze będzie zasada nieoznaczoności dla
energii i czasu17:
∆E ⋅ ∆t ≥
h
,
2
gdzie ∆E jest nieoznaczonością energii, ∆t — nieoznaczonością czasu.

_____________
14 Por. W. Heisenberg, Über den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kinematik und
Mechanik, „Zeitschrift für Physik” 1927, Vol. 43, s. 172–198.

15 Przez „nieoznaczoność” ∆x i ∆p rozumiemy tutaj pierwiastek ze średniego kwadratu
x
odchylenia od wartości średniej, gdzie „wartość średnia” rozumiana jest jako wartość oczeki-
wana. Standardowe wyprowadzenie zasady nieoznaczoności dla pędu i położenia por. np.
L. Schiff, Mechanika kwantowa, tłum. Z. i Z. Rek, PWN, Warszawa 1977, s. 64–65.
16 Komutatorem operatorów A i B nazywamy wielkość [A,B] = AB – BA. Jeżeli [A,B] = 0
wówczas że operatory A i B komutują ze sobą, czyli są przemienne. W takim wypadku rezul-

taty pomiarów wielkości fizycznych reprezentowanych przez te operatory nie zależą od kolej-
ności. Jeżeli operatory nie komutują ze sobą, to rezultaty pomiarów zależą od kolejności.
17 Czas nie jest jednak w mechanice kwantowej reprezentowany przez operator.
Niezależnie od dyskutowanego wciąż zagadnienia, czy relacje nieozna-

czoności wyrażają fundamentalne własności świata kwantowego, a więc
mają sens ontologiczny, czy też są spowodowane aktem pomiaru, zatem
w jakimś aspekcie również czynnikiem poznawczym, nie są one z pewno-
ścią w żaden sposób związane z kwestiami technicznymi — naszą nieumie-
jętnością w wykonywaniu odpowiednich pomiarów. Relacje nieoznaczono-
ści dotyczą bowiem również pomiarów wyidealizowanych, przeprowadzo-
nych z absolutną precyzją.
Relacje nieoznaczoności mają istotne znaczenie dla kwantowomecha-
nicznego pojęcia atomu. Punkt wyjścia dla rozważań Heisenberga stanowił
inspirowany filozofią pozytywistyczną postulat eliminowania z teorii fi-
zycznej wielkości zasadniczo nieobserwowalnych. Ściślej rzecz biorąc, od-
rzucenie przez Heisenberga pędu i położenia cząstki elementarnej jako
wielkości (jednocześnie) nieobserwowalnych opierało się na 1) empirycznej
niemożliwości jednoczesnego ich zmierzenia i 2) praktycznym niepowodze-
niu teorii przyjmującej, że mogą one być jednocześnie obserwowalne.18
Heisenberg odrzucił pojęcie wyróżnionej orbity elektronu, które odgrywało
podstawową rolę w modelu atomu wodoru Bohra, na podstawie sławnego
eksperymentu myślowego, w którym analizował metodę obserwacji położe-
nia elektronu na orbicie.19 Otóż gdybyśmy próbowali zaobserwować orbitę
elektronu, rozumianą jako jego droga wewnątrz atomu, należałoby użyć
mikroskopu o bardzo dużej zdolności rozdzielczej. Dla dobrej lokalizacji
elektronu oznaczałoby to konieczność zastosowania światła o skrajnie małej
długości fali. Jednak wówczas kwanty świetlne niosą energię współmierną
z energią elektronu w atomie (E = hc/λ) i pierwszy foton, który trafiłby
w elektron, spowodowałby wybicie elektronu z jego orbity. Im dokładniej
określamy położenie, tym większe zaburzenie stanu elektronu powodujemy,
zmieniając w sposób nieokreślony jego pęd. Nie można przewidzieć do-
kładnej wartości tego zaburzenia dla każdego pojedynczego pomiaru. Jak
rzecz ujmuje Eddington, każde oddziaływanie „wciąga całkowity kwant”.20
Oddziaływanie fizyczne, za pomocą którego dowiadujemy się o własno-
ściach mikroobiektów, nie może być dowolnie małe i zasadniczo nie daje się
kontrolować.21 Możemy, teoretycznie biorąc, określić z dowolną dokładno-
_____________
18 Por. M. Jammer, The Conceptual Development…, s. 199.
19 Por. W. Heisenberg, Die physikalischen Principien der Quantentheorie, Verlang von S. Hirzel,
Leipzig 1941, s. 13–19.
20 A. S. Eddington, Nowe oblicze natury…, s. 207.
21 Teza o niekontrolowalności oddziaływania przyrząd–obiekt w pomiarze kwantowome-
chanicznym była wielokrotnie poddawana krytyce. Na przykład Białobrzeski twierdzi, że

przyjęcie niekontrolowalnego oddziaływania jest wprowadzeniem do obrazu przyrody
„czynnika irracjonalnego” (por. Cz. Białobrzeski, Podstawy…, s. 239–240).
ścią albo położenie, albo pęd, albo obydwie wielkości równocześnie, ale ze
skończoną dokładnością — iloczyn nieoznaczoności pomiaru wartości pędu
i nieoznaczoności pomiaru położenia spełnia zawsze relacje Heisenberga.
Okazuje się zatem, że w przeciwieństwie na przykład do obserwacji orbit
planet, gdy proces obserwacji praktycznie w ogóle nie wpływa na przebieg
obserwowanego zjawiska, w wypadku „orbity” elektronu w atomie można
byłoby zaobserwować tylko jeden jej punkt.22 Heisenberg wyciągnął stąd
wniosek, że trzeba w ogóle odrzucić pojęcie trajektorii elektronu, ponieważ
wyrażenie to oznacza wielkość zasadniczo nieobserwowalną, która jako taka
nie powinna występować w teorii fizycznej.
Zauważmy, że interpretacja zasady nieoznaczoności, podzielana począt-
kowo przez samego Heisenberga, miała charakter czysto epistemologiczny.
Wiedza o położeniu cząstki — pisze Heisenberg — jest komplementarna w sto-

sunku do wiedzy o jej prędkości (lub pędzie). Im większa jest dokładność pomia-
ru jednej z tych wielkości, tym mniej dokładnie znamy drugą. Musimy jednak
znać obie, jeśli chcemy określić zachowanie się układu.23
Zasada nieoznaczoności wyraża, zdaniem Heisenberga, granice stoso-

walności pojęć klasycznych: możemy nadal posługiwać się klasycznymi
pojęciami pędu i położenia w odniesieniu do elektronów, ale trzeba sobie
zdawać sprawę z tego, że — w przeciwieństwie do sfery makroskopowej —
na poziomie subatomowym ich sens ulega istotnej modyfikacji, a stosowal-
ność ograniczeniu.
Mocniejsza niż wyżej przedstawiona jest ontologiczna interpretacja zasa-
dy nieoznaczoności. Prowadzi ona do zakwestionowania przypuszczenia,
że mikroobiektom p r z y s ł u g u j ą jednocześnie określone wartości pędu
i położenia (czy — ogólniej rzecz biorąc — pary wielkości sprzężonych),
z czego wynika, że orbity nie tylko nie są wielkościami nieobserwowalnymi,
ale że elektrony w atomie nie poruszają się po określonych trajektoriach24,
co znaczy, że nie są one „cząstkami” w sensie fizyki klasycznej. Interpretacja
ta przeważa we współczesnej nauce. Von Weizsäcker wyraża te myśl nastę-
pująco:
[…] w atomie nie istnieją obiektywnie orbity wymagane przez mechanikę kla-
syczną. Orbita jest określona, jeżeli położenie i pęd […] elektronu określone są
_____________
22 Por. W. Heisenberg, The Development of Quantum Mechanics, [w:] Nobel Lectures…, Physics
1922–1941, s. 292.
23 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, s. 31.
24 Ściślej rzecz biorąc, zależy to od stanu kwantowego elektronu w atomie. Otóż w pew-
nych stanach, w których elektron jest bardzo słabo związany z jądrem, porusza się on po orbi-
cie wokół jądra w sposób bardzo podobny do planety krążącej wokół Słońca.
w każdej chwili. W stabilnym stanie atomu pęd i położenie nie istnieją jako wiel-
kości realne. Są one „obserwablami”, mogą być zmierzone, ale pomiar niszczy
stan stabilny i tworzy inny. Niemożliwość ich jednoczesnego istnienia odbija się
w tym, że nie są jednocześnie mierzalne.25
dają wielkość rzędu 0,53 × 10–10 m, czyli wielkość rzędu promienia orbity
Oszacowania nieoznaczoności położenia elektronu w atomie wodoru
Bohra r0, zatem nie ma sensu mówienie o klasycznej orbicie elektronu.26
16.3 SPIN I ZASADA WYKLUCZANIA PAULIEGO — OKRESOWA BUDOWA

ATOMÓW
W modelu atomu Bohra zakłada się, że na pierwszej orbicie znajdują się

co najwyżej dwa elektrony i że orbita zawierająca osiem elektronów jest za-
pełniona, co nie ma jednak żadnego teoretycznego uzasadnienia. W rezulta-
cie badań nad anomalnym zjawiskiem Zeemana, które polega na rozszcze-
pieniu linii widmowych atomu w zewnętrznym polu magnetycznym, Georg
E. Uhlenbeck (1900–1988) i Samuel A. Goudsmit (1902–1978) w 1925 roku
wprowadzili nową własność cząstek elementarnych, którą określono mia-
nem s p i n i oznaczono symbolem s.27 Jest to własność cząstek elementar-
nych, określana również jako wewnętrzny moment pędu, pod pewnymi
względami przypominająca klasyczny moment pędu, który jest wielkością
charakteryzującą ruch obrotowy ciał. Spin jednak jest „typowo kwantową”
własnością i, w odróżnieniu od ciągłych wartości momentu pędu, jakie mo-
gą mieć wirujące ciała makroskopowe, poszczególne cząstki elementarne
mają ściśle określone i dyskretne wartości spinu. Kwadrat wektora spinu jest
równy s(s + 1)h, gdzie s jest liczbą całkowitą (s = 1, 2,…) lub połówkową
(s = 1/2, 3/2,…), charakterystyczną dla danego typu cząstek. Rzut spinu na
dowolny kierunek w przestrzeni (oznaczany zwyczajowo jako z) może
przyjmować 2s + 1 wartości (w jednostkach h). Na przykład dla elektronów
s = 1/2, rzut spinu sz może przyjąć tylko jedną z dwóch wartości (+1/2 lub
–1/2), co jest związane z faktem, że może się ustawić równolegle (zgodnie
ze zwrotem linii sił pola) albo antyrównolegle (przeciwnie do zwrotu linii sił
_____________
25 C. F. von Weizsäcker, Słowo wstępne, [w:] W. Heisenberg, Część i całość. Rozmowy o fizyce
atomu, tłum. K. Napiórkowski, PIW, Warszawa 1987, s. 7.

26 Proste oszacowania nieoznaczoności położenia elektronu por. E. H. Wichmann, Fizyka
kwantowa, s. 253–254.
27 Por. G. E. Uhlenbeck, S. A. Goudsmit, Spinning Electrons and the Structure of Spectra,
„Nature” 1926, Vol. 117, s. 264–265, [w:] http://home.tiscali.nl/physis/.

pola) do zewnętrznego pola magnetycznego. Fizycy stosują tu często kon-

wencję „spin w górę” i „spin w dół”.
Z uwagi na to, czy cząstki mają spin s całkowity czy połówkowy, dzieli-
my je na b o z o n y i f e r m i o n y. Bozony i fermiony podlegają różnym
statystykom kwantowym — Bosego–Einsteina i Fermiego–Diraca odpo-
wiednio.28
W 1925 roku Wolfgang Pauli (1900–1958) sformułował z a s a d ę w y -
k l u c z a n i a, zwaną również z a k a z e m P a u l i e g o, która stwierdza, że
żadne dwa fermiony nie mogą mieć takiego samego zestawu liczb kwanto-
wych (nie mogą znajdować się w tym samym stanie kwantowym).29 Zakaz
Pauliego nie dotyczy bozonów — w jednym stanie kwantowym może znaj-
dować się dowolna liczba bozonów.
Elektrony są fermionami. Na podstawie zakazu Pauliego można wyja-
śnić, dlaczego nie jest tak, że wszystkie elektrony zajmują stany o najniższej
energii, lecz zapełniają poszczególne powłoki w pewien ściśle określony
sposób. Otóż stan elektronu w atomie charakteryzują cztery liczby kwanto-
we: główna liczba kwantowa n, która określa energię elektronu i jest jedno-
cześnie numerem powłoki elektronowej, orbitalna liczba kwantowa l, okre-
ślająca orbitalny moment pędu elektronu, magnetyczna liczba kwantowa ml,
określająca rzut momentu orbitalnego elektronu na dowolny kierunek z,
i spinowa liczba kwantowa ms, określająca orientację spinu. Jeżeli dwa elek-
trony w atomie nie mogą znajdować się w tym samym stanie kwantowym,
to znaczy, że jest niemożliwe, by wszystkie liczby kwantowe przyjęły dla
jakichś dwóch elektronów te same wartości. Z formalizmu mechaniki
wartości: n = 1, 2,…, l = 0, 1, 2,…, n – 1, ml = 0, ± 1, ± 2,…, ± l i ms = ± 1/2. Na

kwantowej wiadomo, że liczby kwantowe mogą przyjmować następujące
powłoce określonej przez n i l może znajdować więc się 2(2l + 1) elektronów

o tej samej energii. Dla atomu w stanie podstawowym konfigurację elektro-
nów można opisać, podając liczbę elektronów na każdej powłoce. W stan-
dardowym zapisie numer powłoki określa się, podając liczbę n (poziom
kwantowy), wartość l jako literę (podpoziom kwantowy), a liczbę elektro-
nów na powłoce przez wskaźnik liczbowy:
l = 0, 1, 2, 3, 4, 5,…
s, p, d, f, g, h,…
liczba elektronów = 2, 6, 10, 14, 18, 22,…
_____________
28 Patrz rozdz. Cząstki elementarne a problem elementarności niniejszej pracy.
29 Por. W. Pauli, On the Connection between the Completion of Electron Groups in an Atom with
the Complex Structure of Spectra, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 31, s. 765, tłum. ang.
[w:] http://home.tiscali.nl/physis/.
Na przykład dla węgla, tlenu i azotu konfiguracja elektronów w stanie

podstawowym przedstawia się następująco: C — 1s2, 2s2, 2p2; O — 1s2, 2s2,
2p4; Na — 1s2, 2s2, 2p6, 3s1. Dodajmy, że do pełnego zrozumienia własności
chemicznych pierwiastków potrzebna jest ponadto znajomość porządku
zapełniania podpoziomów energetycznych w atomach przez elektrony.
16.4 LICZBA ATOMOWA — PROTONY, NEUTRONY I ZŁOŻONOŚĆ JĄDRA

ATOMOWEGO
W latach trzydziestych XX wieku o jądrze atomu wiedziano niewiele po-

za tym, że skoncentrowana jest w nim prawie cała masa atomu i ma dodatni
ładunek elektryczny. Rutherford i James Chadwick (1891–1974) przeprowa-
dzili w latach 1919–1924 serię doświadczeń polegających na bombardowa-
niu wielu różnych jąder cząstkami alfa.30 Rutherford stwierdził, że w rezul-
tacie bombardowania cząstkami alfa atomów azotu emitowane są również
jądra wodoru, pomimo to że wodoru nie było w aparaturze w chwili rozpo-
częcia doświadczenia.31 Jądra wodoru były więc wybijane z azotu przez
cząstki alfa. Powtarzanie doświadczeń z różnymi rodzajami substancji do-
prowadziło do wniosku, że jądra wodoru, czyli p r o t o n y (gr. πρώτος —
pierwszy, najdawniejszy, najdostojniejszy), niosą dodatni ładunek we
wszystkich jądrach.32 Na przykład jądro wodoru zawiera jeden proton, helu
— dwa, litu — trzy. Wyniki tych eksperymentów wskazywały ponadto na
fakt, że jądra atomowe nie są po prostu kulkami materii o dodatnim ładun-
ku, ale że mają jakąś strukturę wewnętrzną.
Masa elektronu wynosi prawie jedną dwutysięczną masy protonu. Wia-
domo, że atom tlenu jest 16 razy cięższy od atomu wodoru, ale osiem proto-
nów daje jedynie połowę masy — skąd zatem bierze się reszta? Rutherford
wysunął hipotezę, że istnieje cząstka elementarna, którą nazwał n e u t r o -
n e m (łac. neutrum — nijakie), bardzo podobna do protonu, ale pozbawiona
ładunku elektrycznego, która stanowi drugi, obok protonów, składnik jąder
atomowych. Protony i neutrony są więc składnikami wszystkich jąder ato-
mowych i są określane wspólną nazwą n u k l e o n ó w (łac. nukleus — jądro,
ziarnko, pestka). Neutron został odkryty eksperymentalnie przez Chadwicka
_____________
30 F. Close, Kosmiczna cebula. Kwarki i wszechświat, tłum. W. Stępień-Rudzka, PWN, War-
szawa 1989, s. 32.

31 Por. E. Rutherford, Nuclear Constitution of Atoms, „Proceedings Royal Society” 1920,
A, Vol. 97, facsimile from S. Wright, Classical Scientific Papers: Physics, American Elsevier, New
York 1965, [w:] http://home.tiscali.nl/physis/.
32 Por. koncepcję Prouta, że wszystkie atomy zbudowane są z atomów wodoru.
w 1932 roku.33 Doświadczenie polegało na bombardowaniu cząstkami alfa

tarcz berylowych w obecności wosku parafinowego. Powstające w ten sposób
nieznane jeszcze promieniowanie (które wcześniej małżonkowie Joliot-Curie
błędnie zinterpretowali jako promienie Röntgena), trafiając na wosk, wybijało
z niego protony. Rutherford, analizując energię zawartą w promieniach
Röntgena, doszedł do wniosku, że nie jest ona wystarczająca do wybicia pro-
tonu z parafiny, lecz że mamy do czynienia z nowo odkrytymi, ciężkimi, nie-
naładowanymi cząstkami wybijającymi protony.
W 1934 roku Enrico Fermi (1901–1954), prowadząc eksperymenty zde-
rzeniowe, zaobserwował pojawianie się w rezultacie tego procesu jąder
atomowych, które nie stanowiły składników bombardowanej tarczy. Po-
czątkowo sądził, że wytworzył w ten sposób sztuczne pierwiastki — transu-
ranowce. Jednak Otto Hahn (1879–1968) i Lise Meitner (1878–1968), prowa-
dząc podobne doświadczenia, zamiast nowego pierwiastka w produktach
reakcji wykryli jądra znanego już pierwiastka — baru. Stwierdzono, że
bombardowanie uranu powolnymi neutronami powoduje, że jądro uranu
zaczyna drgać, a następnie rozpada się. Zjawisko to nazwano r o z s z c z e -
p i e n i e m j ą d r a a t o m o w e g o, a odkrycie to ogłoszono na początku
1939 roku. Wśród fragmentów rozszczepienia znajdują się również neutro-
ny, które mogą wywołać rozpad dalszych jąder. W ten sposób powstaje
r e a k c j a ł a ń c u c h o w a, w której — zgodnie ze wzorem Einsteina
E = mc2 — wyzwala się olbrzymia energia.
Odkrycie, że jądra atomowe są obiektami złożonymi z protonów i neu-
tronów doprowadziło do powstania koncepcji l i c z b y a t o m o w e j (resp.
porządkowej) Z, będącej liczbą protonów w jądrze atomu danego pierwiast-
ka, równą liczbie związanych z nim elektronów i tym samym określającą
własności chemiczne danego pierwiastka. Mianem l i c z b y m a s o w e j A
określamy liczbę protonów i neutronów w jądrze. Każdy atom danego
pierwiastka chemicznego możemy zatem przedstawić w postaci symbolu
A
Z X , gdzie X jest symbolem chemicznym pierwiastka.
16.5 KWANTOWOMECHANICZNE POJĘCIE ATOMU A TRADYCJA

FILOZOFICZNA
Opis atomu w mechanice kwantowej polega na rozwiązaniu równania

Schrödingera z uwzględnieniem odpowiednich warunków, które dotyczą
między innymi charakteru sił działających między jądrem a elektronami.
_____________
33 Por. J. Chadwick, Possible Existence of a Neutron, „Nature” 1932, s. 312 (Feb. 27),
[w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Chadwick-neutron-letter.html.
W pewnych prostych przypadkach, jak na przykład dla atomu wodoru,

równanie Schrödingera może być rozwiązane analitycznie — można obli-
czyć poziomy energetyczne i inne charakterystyki fizyczne atomów. W bar-
dziej skomplikowanych przypadkach korzysta się z wielu upraszczających
założeń i metod przybliżonych, takich jak rachunek zaburzeń.
W ramach atomizmu klasycznego pojęcie atomu było analogonem
przedmiotów podlegających prawom fizyki klasycznej. Jednak próba opisu
wewnętrznej budowy atomów w kategoriach fizyki klasycznej, w szczegól-
ności opis elektronu jako klasycznej cząstki, poruszającej się po orbicie wo-
kół jądra, doprowadziła do nieprzezwyciężalnych trudności teoretycznych
w modelu atomu Rutherforda. Częściowo pokonał te trudności Bohr, for-
mułując sprzeczne z elektrodynamiką klasyczną postulaty kwantowe.
W modelu Bohra elektrony traktowane były jeszcze jako klasyczne cząstki,
które różniły się od cząstek opisywanych przez mechanikę klasyczną jedy-
nie tym, że poruszały się po orbitach określonych przez warunki kwantowe.
Dalsze odejście od klasycznego pojęcia atomu widoczne jest w teorii atomu
sformułowanej na podstawie równania Schrödingera.
Mechanika kwantowa prezentuje abstrakcyjny, matematyczny model
atomu, który z trudnością mieści się w naszych wyobrażeniach zaczerpnię-
tych z potocznego doświadczenia. W tradycji filozoficznej przypisywano
atomom określone własności na podstawie analogii z pewnymi cechami ciał
postrzegalnych zmysłami. Ustąpiły one ostatecznie miejsca charakterysty-
kom atomów, określonym nie przez analogię z doświadczeniem zmysło-
wym, ale z wykorzystaniem wyrafinowanych matematycznych metod me-
chaniki kwantowej. Składniki atomów — protony, neutrony i elektrony
(a także inne cząstki elementarne) są obiektami, którym przysługują własno-
ści fizyczne (takie jak np. spin, dziwność, powab czy hiperładunek34), które
nie są analogonami cech przedmiotów bezpośredniego doświadczenia zmy-
słowego. Cząstki elementarne opisywane przez mechanikę kwantową mo-
żemy określić jako o b i e k t y n o m o l o g i c z n e, przez co rozumiemy to,
że własności tych obiektów są ustalone przez określone prawa. Własności
obiektów makroskopowych są przypadkowe w tym znaczeniu, że ich masy
czy ładunki elektryczne mogą przyjmować jakiekolwiek wartości. „W prze-
ciwieństwie do tego, cząstka elementarna może mieć jedynie ściśle określone
wartości masy, ładunku, spinu, momentu magnetycznego”.35
W tradycji filozoficznej przez atomy rozumiano a b s o l u t n i e elemen-
tarne składniki materii — cząstki ex definitione niezmienne i niepodzielne.
_____________
34Patrz rozdz. Cząstki elementarne a problem elementarności niniejszej pracy.
35G. T. di Francia, A World of Individual Objects?, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies.
Classical and Quantum Objects in Modern Physics, Princeton University Press, Princeton, New
Jersey 1998, s. 26.
Zapewne nie będzie wielkim odkryciem stwierdzenie, że z perspektywy

fizyki współczesnej „atom fizyczny” z „atomem filozoficznym” łączy na
dobrą sprawę jedynie wspólna nazwa. Warto jednak krótko posumować
podstawowe różnice w pojęciach atomu fizycznego i filozoficznego z dwóch
powodów. Po pierwsze, w dalszej części rozważań przeanalizujemy zagad-
nienie aktualności programu filozofii atomizmu, przyjmując, że za ewentu-
alne ostateczne (z punktu widzenia fizyki współczesnej) składniki materii
mogą być uważane już nie atomy, ale cząstki elementarne. Po drugie, nie-
kiedy w literaturze filozoficznej, jak na przykład najszerzej w naszym kraju
znanym podręczniku historii filozofii Tatarkiewicza, znajdujemy poglądy na
temat starożytnego atomizmu, powtarzane bez zmian w kolejnych wyda-
niach tej pracy bez zaopatrzenia ich w niezbędny przypis redakcyjny, które
przyczyniają się do upowszechnienia całkowicie fałszywego poglądu na
temat podobieństw atomizmu starożytnego i atomizmu fizyki współczesnej.
Czytamy tam, że
[…] teoria atomistyczna Demokryta niewiele różni się od nowoczesnej teorii no-
szącej to samo miano. Różnice polegają na tym jedynie, że a) Demokryt przyj-
mował, iż rodzaje atomów są w ilości nieograniczonej, podczas gdy nowoczesna
teoria sprowadziła je do kilkudziesięciu; b) Demokryt nie znał grupy atomów,
tj. drobiny (acz mówił już o „atomach podwójnych”), i jego atom spełniał te
funkcje, które w nowoczesnej teorii przypadły drobinie; c) Demokryt, nie znając
prawa ciążenia, musiał mechanicznie pojmować łączenie się atomów; jego atomy
trzymały się wzajemnie przez różne haki, dziurki, odnogi; d) dla Demokryta
atomy były bytem najrealniejszym i przedmiotem najpewniejszej wiedzy, pod-
czas gdy późniejsza teoria ma je na ogół tylko za hipotezę.36
Jeżeli nawet pominąć fakt, że w połączeniach atomów w cząsteczki od-

działywania grawitacyjne, ze względu na bardzo małe natężenie, nie mają
praktycznie żadnego znaczenia — dominujące są w tym wypadku siły elek-
tromagnetyczne, natomiast dla nukleonów siły jądrowe, jak również trudno
współcześnie potraktować poważnie pogląd o hipotetyczności atomów, to
opinia powyższa dość dobrze oddaje podobieństwa między koncepcją
Demokryta i atomizmem dziewiętnastowiecznym, jednak wyrażony pogląd
już w latach trzydziestych XX wieku37 był anachronizmem. Tym bardziej
trudno go uznać za adekwatny w stosunku do pojęcia atomu w fizyce po-
czątków XXI wieku.
1. Atom w rozumieniu fizyki współczesnej nie jest obiektem prostym,
lecz jest układem złożonym, czyli systemem. Składa się z jądra atomowego,
_____________
36 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 49.
37 Pierwsze wydanie Historii filozofii ukazało się w 1931 roku.
które samo jest układem złożonym z dodatnio naładowanych protonów

(których liczba determinuje rodzaj pierwiastka i tym samym jego miejsce
w układzie okresowym) oraz elektrycznie obojętnych neutronów.38 Same
protony i neutrony również nie są, jak obecnie wiadomo, obiektami ele-
mentarnymi, ale układami prostymi i składają się z bardziej elementarnych
składników — kwarków.39 Do systemu atomu należy również określona
liczba elektronów na powłokach, równa liczbie protonów w jądrze atomu
danego pierwiastka. Ze względu na zasadę nieoznaczoności Heisenberga
ruchu elektronów w atomie (podobnie zresztą jak ruchu nukleonów w ją-
drze) nie można jednak pojmować analogicznie do ruchu planet w systemie
słonecznym. Analogia taka, całkowicie zresztą naturalna przy pierwszych
próbach konstrukcji modelu atomu jako obiektu złożonego (Rutherford),
okazała się zupełnie nieadekwatna, a symbole „wieku atomu”, przedsta-
wiające atom właśnie jako miniaturowy Układ Słoneczny, niewiele mają
wspólnego z kwantowomechanicznym modelem atomu.
2. Atomy nie są obiektami absolutnie niezmiennymi i trwałymi, lecz je-
dynie układami względnie niezmiennymi i względnie trwałymi. Z uwagi na
skwantowanie poziomów energetycznych elektronów atomy są relatywnie
niezmienne w tym sensie, że kwant energii o wartości mniejszej niż różnica
poziomów energetycznych, charakterystyczna dla atomu danego rodzaju,
nie powoduje zmiany polegającej na wzbudzeniu atomu. Niektóre atomy
(scil. nuklidy, czyli jądra atomowe o określonych wartościach liczby atomo-
wej i masowej) są względnie trwałe w tym znaczeniu, że bez ingerencji
czynników zewnętrznych (jak na przykład bombardowanie neutronami)
mogą trwać dowolnie długi czas. Niektóre nuklidy jednak podlegają spon-
tanicznemu rozpadowi promieniotwórczemu, a naturalne i sztuczne prze-
miany promieniotwórcze prowadzą do wzajemnych przekształceń atomów
(szeregi promieniotwórcze).
3. Atomy i cząstki elementarne (także te trwałe) nie są również obiektami
wiecznymi — zgodnie z powszechnie przyjmowaną współcześnie teorią
Wielkiego Wybuchu około 15 miliardów lat temu nasz wszechświat miał
zbyt wysoką temperaturę, gęstość i ciśnienie, by mogła w nim istnieć mate-
ria w znanej nam korpuskularnej postaci. Powstała ona w trakcie ewolucji
wszechświata, gdy w rezultacie ekspansji ciśnienie i temperatura spadły do
odpowiednio niskich wartości, umożliwiających powstanie w przestrzeni
kosmicznej atomów wodoru i helu. Powstanie atomów cięższych pierwiast-
ków nastąpiło dopiero wtedy, gdy uformowały się gwiazdy, dzięki zacho-
dzącym w nich procesom nukleosyntezy.
_____________
38 W skład niektórych jąder atomowych mogą jeszcze niekiedy wchodzić inne cząstki,
np. hiperony — wówczas mamy do czynienia z tzw. hiperjądrami.

39 Patrz rozdz. Cząstki elementarne a problem elementarności niniejszej pracy.
4. Atomy nie są również obiektami niepodzielnymi, jak mogłaby sugero-

wać etymologiczna treść nazwy. Pozbawienie atomu jednego czy kilku
elektronów, czyli jonizacja, wymaga niewielkiej energii — rzędu kilku eV
(elektronowoltów). W reakcji rozszczepienia jądra atomowego wyzwala się
natomiast energia o wiele rzędów wielkości wyższa.
5. Atomy różnych rodzajów pierwiastków chemicznych nie są całkowicie
od siebie niezależnymi indywiduami — fizyczne i chemiczne własności
atomów są zdeterminowane ich wewnętrzną budową, własnościami i wza-
jemnymi oddziaływaniami bardziej elementarnych składników: protonów,
neutronów i elektronów. Poznanie składników jądra atomowego sprawiło,
że klasyfikacja pierwiastków chemicznych oparta na podobieństwie własno-
ści fizycznych i chemicznych oraz wiązana początkowo jedynie z ciężarem
atomowym uzyskała głębsze wyjaśnienie na podstawie budowy atomów,
a „miejsce” w układzie okresowym uzyskało jednoznaczną fizyczną inter-
pretację — określa je liczba protonów w jądrze i konfiguracja elektronów.
Według współczesnych poglądów, pierwiastek chemiczny to już nie „jedno-
rodna substancja nierozkładalna metodami chemicznymi”, lecz rodzaj ato-
mów o danej liczbie protonów w jądrze atomowym i określonym rozmiesz-
czeniu elektronów na poziomach i podpoziomach energetycznych, scharak-
teryzowanym przez cztery liczby kwantowe n, l, ml, ms. Okresowość własno-
ści fizycznych i chemicznych atomów okazała się rezultatem „okresowej
budowy” samych atomów. Własności chemiczne substancji są zaś reduko-
walne do struktury atomów i cząsteczek. Odkrycie izotopów wyjaśniło na-
tomiast, dlaczego ciężary atomowe pierwiastków nie wyrażają się liczbami
całkowitymi (w stanie naturalnym pierwiastki są na ogół mieszaninami
izotopów; współcześnie znanych jest ponad 3000 izotopów) i obaliło pogląd,
że wszystkie atomy danego pierwiastka są dokładnie takie same. Okazało
się również, że atomy o różnych ciężarach atomowych mogą mieć identycz-
ne własności chemiczne.
6. Złożoność, zmienność i podzielność atomów fizycznych prowadzi do
wniosku, że zagadnienie istnienia elementarnych składników materii należy
przesunąć o szczebel niżej w hierarchii struktur fizycznych i ewentualnych
atomów w sensie filozoficznym poszukiwać na poziomie cząstek elementar-
nych (scil. cząstek fundamentalnych). Jednak, jak się okazuje, z teorii cząstek
elementarnych, której podstawowe idee zostaną omówione w następnym
rozdziale, trudno raczej wyciągnąć wniosek, że całe zagadnienie elementar-
ności sprowadza się do trywialnego w zasadzie stwierdzenia, że atomy,
o których niegdyś sądzono, iż są obiektami elementarnymi, okazały się
obiektami złożonymi, zmiennymi i podzielnymi, natomiast „naprawdę ele-
mentarnymi” składnikami materii są cząstki fundamentalne i to właśnie one
są w fizyce współczesnej dokładnymi odpowiednikami atomów w sensie
filozoficznym — trwałych, niezmiennych i niepodzielnych składników

wszystkich rzeczy. Okazuje się bowiem, że odkrycia fizyki cząstek elemen-
tarnych całkowicie dyskredytują mechanistyczne, czyli absolutystyczne
i statyczne rozumienie elementarności, prowadząc do dynamicznego obrazu
materii, relatywizacji pojęcia elementarności, a jednocześnie poważnych
trudności w określeniu, co należy rozumieć przez obiekt elementarny, po-
nieważ zarówno niezmienność, jak i niepodzielność przestają być adekwat-
nym kryterium elementarności.
ROZDZIAŁ 17
CZĄSTKI ELEMENTARNE A PROBLEM ELEMENTARNOŚCI
Wzrost wiedzy sprawia w pewien sposób, że jesteśmy nie coraz

bardziej, ale coraz to mniej pewni natury materii. Podczas gdy
Dalton i jego szkoła mieli jasny obraz podstawowych cząstek ma-
terii jako realnych i niezniszczalnych ciał stałych, ze współczesnej
mechaniki falowej wynika bardzo wyraźnie, że w ogóle nie
istnieją identyfikowalne jednostki tego typu.
Erwin Schrödinger 1
Przytoczona wyżej wypowiedź Schrödingera nie straciła bynajmniej na

aktualności i mogłaby w zasadzie stanowić konkluzję dotychczasowych
rozważań nad historycznym rozwojem pojęcia elementarnych składników
materii. Konkluzję, dodajmy, niezbyt optymistyczną dla filozofii atomizmu.
Istotnie, jeszcze dziewiętnastowieczne pojęcie cząstki, dla którego będziemy
w dalszym ciągu rozważań stosować określenie „cząstka klasyczna”, było
niewątpliwie „jasne i wyraźne”. Można je scharakteryzować następująco2:
cząstki klasyczne są realnymi przedmiotami, istnieją w czasie i przestrzeni;
ich istnienie jest związane z trwaniem w czasie i dana cząstka, istniejąca
w pewnej chwili czasu, może być, przynajmniej teoretycznie rzecz biorąc,
zidentyfikowana z tą samą cząstką w czasie wcześniejszym lub późniejszym;
cząstki klasyczne mają określone cechy pierwotne, które są obiektywne
i przysługują im niezależnie od tego, jakiego rodzaju układy złożone tworzą
te cząstki oraz niezależnie od wykonywanych pomiarów; cząstki klasyczne
są niezależnie od siebie istniejącymi indywiduami, które mogą być policzo-
ne i ponumerowane, a zamiana miejscami dwóch cząstek — nawet wów-
czas, gdy nie różnią się one od siebie żadną cechą wewnętrzną — tworzy
obiektywnie nowy układ. Cząstki klasyczne pojmowano jako ciała stałe,
_____________
1 E. Schrödinger, What Is an Elementary Particle?, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting
Bodies…, s. 197.
2 Por. M. Redhead, P. Teller, Particle Labels and Indistinguishable Particles in Quantum
Mechanics, „The British Journal for the Philosophy of Science” 1992, Vol. 43, nr 2, s. 202.
CZĄSTKI ELEMENTARNE A PROBLEM ELEMENTARNOŚCI 271
absolutnie niezmienne i niezniszczalne, ich ruch przestrzenny opisywały

deterministyczne prawa mechaniki Newtona.
Taki mechanistyczny obraz elementarnych składników materii należy
niewątpliwie do przeszłości. Jest pewnym paradoksem filozofii atomizmu,
że rozwój fizyki w XX wieku, chociaż potwierdził tezę o atomistycznej
budowie materii i pozwolił sformułować atomistyczny model świata
z wykorzystaniem precyzyjnych formuł matematycznych, a także, co nie
mniej ważne, umożliwił praktyczne wykorzystanie możliwości, jakie za-
wiera atomowa budowa materii — od bomby atomowej, przez reaktory
atomowe i medycynę nuklearną do manipulacji pojedynczymi atomami —
doprowadził jednocześnie do poważnych trudności natury pojęciowej,
a mianowicie, gdyby użyć modnej dziś terminologii filozoficznej, do „de-
konstrukcji” samego pojęcia elementarnego składnika materii. Można więc
postawić tezę o upadku filozofii atomizmu, o doprowadzeniu tej idei do
granic stosowalności. Mowa tu oczywiście jedynie o trudnościach natury
pojęciowej, które w żadnej mierze nie są związane z kwestionowaniem
osiągnięć fizyki współczesnej ani prawomocności jej metod. Być może jed-
nak sam program filozofii atomizmu wymaga rewizji, czy choćby uzupeł-
nienia o elementy dotychczas pomijane, albo uważane za niezgodne z po-
dejściem atomistycznym.
17.1 KREACJA I ANIHILACJA CZĄSTEK, ANTYMATERIA
W latach trzydziestych XX wieku, gdy fizycy dysponowali już mechaniką

kwantową, znanych było jedynie kilka obiektów bardziej elementarnych niż
atomy. Jeśli pominiemy jony i jądra atomowe, były to proton (p), neutron (n),
elektron (e) i foton (γ), które nazwano c z ą s t k a m i e l e m e n t a r n y m i.
Sama nazwa „cząstki elementarne” dobrze odzwierciedla charakterystyczny
dla filozofii atomizmu pogląd na cel poznania naukowego, wyrażający się
w przekonaniu o możliwości odkrycia o s t a t e c z n e g o poziomu organiza-
cji materii, a w konsekwencji redukcji własności układów złożonych do wła-
sności ostatecznych składników materii. Niebawem okazało się jednak, że
nadzieje na ustalenie niewielkiej liczby podstawowych i ostatecznych skład-
ników materii były zbyt optymistyczne, a liczba kandydatów na „ostateczne”
składniki materii zaczęła niepokojąco wzrastać.3
W 1928 roku Dirac sformułował relatywistyczne równanie opisujące ruch
cząstek o spinie połówkowym, zwane obecnie r ó w n a n i e m D i r a c a.
_____________
3 Por. P. A. M. Dirac, Theory of Electrons and Positrons, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–
1941, s. 320.
W jego wyprowadzeniu korzysta się z faktu, że dla cząstki o masie m rela-

tywistyczny związek między pędem p i energią E wyraża wzór:
E2 = m2c4 + p2c2,
gdzie c jest prędkością światła w próżni. Jeżeli cząstka spoczywa w danym

układzie odniesienia, to jej pęd wynosi zero. Otrzymujemy wówczas nastę-
pujące wyrażenia na energię cząstki:
E = mc2 lub E = – mc2.
Dirac założył, że wyrażenie z ujemną energią nie jest jedynie efektem

nadmiarowości formalizmu matematycznego, ale że reprezentuje realnie
istniejące cząstki o ładunku elektrycznym równym co do wartości ładunko-
wi elektronu, ale o dodatnim znaku. Było to teoretyczne odkrycie nowej
cząstki elementarnej p o z y t o n u — pierwszej cząstki a n t y m a t e r i i.4
Pozyton został odkryty eksperymentalnie w 1932 roku przez Carla Davida
Andersona (1905–1991) i Patricka Blacketta (1897–1974).5 Współcześnie
przyjmuje się, że dla każdego rodzaju cząstek materii istnieją odpowiednie
a n t y c z ą s t k i. Antycząstki mają taką samą masę jak cząstki, ale przeciwny
znak ładunku elektrycznego6 (i pewnych innych wielkości fizycznych, za
pomocą których w fizyce charakteryzuje się cząstki elementarne). Teore-
tycznie rzecz biorąc, antycząstki mogłyby tworzyć antyatomy, a te z kolei
stanowić składniki obiektów zbudowanych z antymaterii. Obserwacje jed-
nak prowadzą do wniosku, że obecny wszechświat w obserwowalnym za-
kresie zbudowany jest prawie wyłącznie z materii, natomiast antymaterii
obserwuje się bardzo mało. Przypuszcza się, że przewaga materii nad anty-
materią w naszym wszechświecie może mieć związek z pewnymi procesami
zachodzącymi podczas początkowej fazy Wielkiego Wybuchu.7
W rezultacie zderzenia cząstki z antycząstką następuje proces nazywany
a n i h i l a c j ą. Na przykład w rezultacie zderzenia elektronu z antycząstką,
p o z y t o n e m, cząstki te przestają istnieć, a powstają fotony promieniowa-
nia elektromagnetycznego:
e+ + e– → 2γ.
_____________
5 Por. C. D. Anderson, The Production and Properties of Positrons, [w:] Nobel Lectures…,
Physics 1922–1941, s. 365–376.
6 Foton, który nie posiada ładunku elektrycznego, jest identyczny ze swoją antycząstką.
7 Por. S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty. Współczesne poglądy na początki wszechświata, tłum.
A. Blum, Prószyński i S-ka, Warszawa 1988, s. 115 i n.

Spełnione są przy tym zasady zachowania energii, pędu, ładunku elek-

trycznego i innych wielkości fizycznych — na przykład suma energii elek-
tronu i pozytonu równa jest energii powstałych fotonów (2mc2 = 2hν).
W pewnych warunkach (które określa teoria — m.in. chodzi o odpowiednie
zasady zachowania) możliwy jest również proces odwrotny do anihilacji,
zwany k r e a c j ą p a r — wysokoenergetyczny foton może wyprodukować
parę cząstka–antycząstka (np. elektron i pozyton):
γ → e+ + e–.
Procesy anihilacji prowadzą zatem do wniosku, że nawet cząstki ele-

mentarne, które — jak elektrony czy protony — są trwałe w tym sensie, że
nie rozpadają się spontanicznie na inne cząstki (w odróżnieniu na przykład
od swobodnych neutronów) nie są a b s o l u t n i e trwałe, co zakładano
zwykle w filozoficznym pojęciu elementarnego składnika materii, ponieważ
w rezultacie zderzenia z odpowiednią antycząstką przestają one istnieć,
przemieniając się w inne cząstki. Podobnie procesy kreacji par (np. elektron–
pozyton) podważają właściwe dla klasycznego atomizmu przekonanie, że
cząstki elementarne nie mogą powstawać — w tym wypadku powstają
z energii promieniowania elektromagnetycznego (fotonów). Liczba cząstek
nie musi zatem być zachowana. Z relatywistycznej mechaniki kwantowej
wyłania się więc „obraz materii dynamicznej, w której nie ma obiektów nie-
zniszczalnych”.8 Procesy kreacji i anihilacji par trudno pogodzić z naszymi
filozoficznymi intuicjami dotyczącymi trwałości substancji. Okazuje się bo-
wiem, że w mikroświecie trudno znaleźć takie składniki materii, które mo-
głyby spełniać funkcję atomów w klasycznym atomizmie, zatem
[…] nie można na poziomie cząstek elementarnych poszukiwać trwałych i do-

brze wyodrębnionych składników materii, a z takim pojęciem ciała materialnego
kojarzą się klasyczne ontologie bytów indywidualnych.9
Podstawowym założeniem filozofii atomizmu było, że schodząc w głąb

struktury materii, dochodzimy do składników coraz trudniejszych do rozbi-
cia i coraz trwalszych — aż do składników absolutnie trwałych. Fizyka
cząstek elementarnych prowadzi jednak raczej do przeciwnego wniosku:
podstawową cechą elementarnych składników materii jest ich d y n a -
m i c z n y charakter, a nie absolutna niezmienność.
_____________
9 Ibidem, s. 161.
17.2 TRANSFORMACJE CZĄSTEK
Po odrzuceniu poglądu na pierwiastki chemiczne jako absolutnie nieza-

leżne od siebie i nieprzekształcające się w siebie nawzajem elementy
rzeczywistości fizycznej fizycy zmuszeni byli do odrzucenia poglądu o nie-
możliwości przemiany jednych atomów w inne (promieniotwórczość).
Dalszy rozwój fizyki wykazał, że również obiekty jeszcze niższego poziomu
organizacji materii — cząstki elementarne — mogą się wzajemnie w siebie
przekształcać.
W 1931 roku Pauli wprowadził hipotezę istnienia niezaobserowanej jesz-
cze wówczas cząstki, którą nazwano n e u t r i n o. Hipoteza ta była związana
z badaniem promieniowania β, emitowanego podczas rozpadu pierwiast-
ków promieniotwórczych. Badania pochodzenia tego promieniowania do-
prowadziły fizyków do wniosku, że promieniowanie β to elektrony, które
emitowane są z jądra atomowego i powstają w wyniku przemiany neutronu
w proton. Problem polegał na tym, że gdyby w reakcji uczestniczyły tylko
trzy cząstki — proton, neutron i elektron, to naruszone byłyby zasady za-
chowania energii i pędu, które uważane są za fundamentalne zasady fizyki.
Pauli postulował, że w procesie rozpadu neutronu uczestniczy jeszcze jedna
cząstka, która jest pozbawiona ładunku elektrycznego, ma zerową albo bar-
dzo małą masę spoczynkową, ale unosi część energii i pędu, tak że w rozpa-
dzie neutronu spełnione są odpowiednie zasady zachowania. Fakt, że neu-
trina nie mają ładunku elektrycznego oznacza, że nie pozostawiają śladów
w detektorach cząstek elementarnych. Ponadto neutrina niezwykle słabo
oddziałują z materią — na przykład przez kulę ziemską przenikają tak, jak-
by to była niemal zupełnie pusta przestrzeń, co sprawia, że eksperymentalna
detekcja neutrin jest niezwykle trudna. Eksperymentalne wykrycie neutrina
nastąpiło dopiero po ćwierćwieczu — w 1956 roku w doświadczeniach pro-
wadzonych w Los Alamos przez Fredericka Reinesa (ur. 1918) i Clyde’a
L. Cowana (1920–1974).
Przy założeniu istnienia neutrina (scil. antyneutrina elektronowegoνe)
proces rozpadu neutronu można przedstawić następująco:
n0 → p+ + e– +νe,
co znaczy, że neutron p r z e m i e n i a s i ę w proton elektron i antyneutrino

elektronowe.
Początkowo jedynym dostępnym dla fizyków źródłem wysokoenerge-
tycznych cząstek było promieniowanie kosmiczne, czyli strumień rozma-
itych cząstek elementarnych docierający do nas z kosmosu. Badając ślady,
jakie zostawiają cząstki naładowane w komorze Wilsona, Anderson i S. H.
Neddermayer w 1936 roku odkryli mion µ+. Mniej więcej w tym samym
czasie J. Street i E. Stevenson odkryli µ–. Miony są cząstkami elementarnymi
pod wieloma względami bardzo podobnymi do elektronów, ale mają około
200 razy większą masę spoczynkową i występują w dwóch stanach ładunku
elektrycznego — µ+ i µ– (równego co do wartości bezwzględnej ładunkowi
elementarnemu). Są one cząstkami nietrwałymi i rozpadają się po średnim
czasie życia rzędu 10–6 s. Cząstki te wzięto najpierw omyłkowo za piony D
Yukawy. Hideki Yukawa (1907–1981) sformułował bowiem w 1935 roku
hipotezę, że oddziaływania między nukleonami w jądrze polegają na wy-
mianie pewnych cząstek, zwanych obecnie pionami.10 Pion Yukawy został
odkryty przez Cecila Franka Powella (1903–1969) w 1947 roku. Występuje
on w trzech odmianach — o ładunku dodatnim, ujemnym i nienaładowany
(D+, D–, D 0), a jego czas życia wynosi około 10– 8 s dla D+, D– oraz 10– 16 s dla D 0.
Podane wyżej informacje mają jedynie charakter przykładów. Nie jest
bowiem naszym celem historyczny opis kolejnych odkryć cząstek elemen-
tarnych. Dla naszych rozważań istotne jest to, że mezony i piony, podobnie
zresztą jak wszystkie później odkryte cząstki elementarne, są o b i e k t a m i
n i e t r w a ł y m i i spontanicznie rozpadają się na inne cząstki, również
określane jako elementarne. Na przykład proces rozpadu pionu D– zachodzi
następująco:
D– → µ– +νµ.
Zauważmy, że — podobnie jak w poprzednim przykładzie rozpadu

neutronu — fakt, że jedna cząstka elementarna „rozpada się” na kilka in-
nych n i e znaczy, że cząstki te są jej składnikami w takim sensie, jak elek-
trony, protony i neutrony są składnikami atomów: procesy te polegają na
wzajemnym przekształcaniu się jednych cząstek elementarnych w inne
cząstki, które są równie elementarne i dlatego lepiej jest mówić o w z a -
j e m n y c h t r a n s f o r m a c j a c h cząstek.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku skonstruowano ak-
celeratory cząstek elementarnych, które umożliwiły eksperymenty zderze-
niowe przy zastosowaniu cząstek o bardzo dużych energiach. Rezultatem
tych eksperymentów było odkrycie dziesiątek nietrwałych cząstek elemen-
tarnych o czasach życia rzędu 10–8–10–23 s i wprowadzenie nowej liczby
kwantowej charakteryzującej cząstki, zwanej d z i w n o ś c i ą, określaną
liczbą całkowitą i oznaczaną symbolem S (ang. strange). W ten sposób liczba
_____________
10 H. Yukawa, Meson Theory in Its Developments, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1942–1962,
Elselvier Publishing Company, Amsterdam 1964, s. 128–134, [w:] http://nobelprize.org

/physics/laureates/1949/yukawa-lecture.html.
kandydatów na ewentualne „ostateczne” składniki materii przekroczyła

„rozsądne oczekiwania” z lat trzydziestych.11
Możliwość takiego produkowania coraz to nowych cząstek elementarnych po-

czątkowo zaskoczyła fizyków, ponieważ najprościej byłoby, gdyby materia skła-
dała się tylko z protonów, neutronów, elektronów i pionów. Wtedy obraz materii
byłby niezwykle prosty. Byłby on realizacją ideału wiedzy przyświecającego sta-
rożytnym atomistom, którzy po to właśnie wymyślili atomy, żeby w prosty spo-
sób opisać strukturę materii.12
Pewne uproszczenie obrazu materii na poziomie fundamentalnym przy-

niosła teoria kwarków.
17.3 KWARKOWY MODEL HADRONÓW
Wielość i różnorodność cząstek elementarnych w sposób naturalny pro-

wadziła fizyków do prób ich klasyfikacji. Okazało się, że taką klasyfikację
można przeprowadzić na stosunkowo prostych zasadach, przyjmując dwa
niezależne kryteria podziału: po pierwsze, czy dana cząstka podlega silnym
oddziaływaniom jądrowym, czy też nie podlega, po drugie, czy dana cząst-
ka ma całkowity, czy połówkowy spin.
Cząstki, które uczestniczą w silnych oddziaływaniach jądrowych, określa
się wspólną nazwą h a d r o n ó w. Należą do nich między innymi proton
i neutron. Oddziaływaniom silnym nie podlegają natomiast ani fotony, ani
elektrony, ani neutrina. Cząstki o spinie połówkowym nazywamy, jak już
wspominaliśmy, fermionami (np. proton, neutron, elektron), cząstki o spinie
całkowitym określa się mianem bozonów (np. foton). Terminem l e p t o n y
określa się cząstki lekkie o spinie połówkowym, takie jak elektron, które biorą
udział w oddziaływaniach słabych i elektromagnetycznych, wśród hadronów
natomiast wyróżnia się cząstki o spinach całkowitych, czyli m e z o n y,
i cząstki o spinach połówkowych, takie jak proton i neutron, czyli b a r i o n y.
Wszystkie cząstki uczestniczą w oddziaływaniach grawitacyjnych.
Dodatnio naładowany proton i elektrycznie obojętny neutron zachowują
się oczywiście inaczej w oddziaływaniach elektromagnetycznych, ale
_____________
11 Stan rzeczy na dzień dzisiejszy przedstawia się tak, że fizycy w laboratoriach wytworzyli
kilkaset nietrwałych cząstek elementarnych o czasach życia rzędu 10–23 s, zwanych r e z o -

n a n s a m i, i nic nie wskazuje na to, że lista tych cząstek nie będzie się zwiększać wraz ze
wzrostem energii zderzeń, związanej z budową coraz potężniejszych akceleratorów (por.
M. Tempczyk, Fizyka najnowsza, Znak, Kraków 1998, s. 40).
12 M. Tempczyk, Fizyka najnowsza, s. 26.
z punktu widzenia silnych oddziaływań jądrowych są nierozróżnialne.

Podobieństwo to nasunęło w 1932 roku Heisenbergowi myśl, by cząstki te
potraktować jako dwa różne stany dynamiczne jednej cząstki, zwanej n u -
k l e o n e m. Własność odróżniającą te cząstki nazwał on i z o s p i n e m.
Izospin (spin izotopowy) I jest liczbą kwantową przypisaną wszystkim ha-
dronom i obiektom złożonym z hadronów, związaną z ładunkiem elek-
trycznym i opisywaną w sposób z formalnego punktu widzenia podobny do
opisu spinu oraz podlegającą zasadzie zachowania; rzut wektora I na do-
wolną oś (I3) może przyjmować 2I + 1 wartości.
Y 1
n p
Σ– Σ0 Σ+
–1 –½ Λ ½ 1 I3
Ξ– –1 Ξ0
Rysunek 12. Oktet symetrii SU(3) barionów, do których należą m.in. proton
i neutron. W środku sześciokąta znajduje się stan obsadzony przez dwie
cząstki, oznaczane Σ0 i Λ. Związek ładunku elektrycznego Q z trzecią skła-
dową izospinu I3 i hiperładunkiem Y określa wzór Gell-Manna–Nishijimy:
Q = I3 +Y/2. Podobnie diagramy ukazują wzajemny związek własności innych
barionów, antybarionów i mezonów; występują również dekuplety, czyli ro-
dziny złożone z dziesięciu cząstek.
Okazało się, że hadrony grupują w pewne rodziny, zwane m u l t i -

p l e t a m i i z o s p i n o w y m i, do których należą cząstki o następujących
własnościach: 1) do danej rodziny należą hadrony o tych samych warto-
ściach izospinu I; 2) w skład rodziny wchodzą zawsze wszystkie cząstki
o danej wartości I; 3) wartości trzeciej składowej izospinu I3 oraz hiperła-
dunku Y przybierają wszystkie możliwe wartości, czyli nie wykazują żad-
nych luk (I3 zmienia się co 1/2, Y — co 1); 4) cząstki wchodzące w skład da-
nego multipletu wykazują różnice mas rzędu 100–300 MeV/c2; 5) wszystkie
hadrony należące do tej samej rodziny wykazują podobne własności pod
względem oddziaływań silnych.13 H i p e r ł a d u n e k jest liczbą kwantową,

zdefiniowaną jako Y = B + S, gdzie B jest l i c z b ą b a r i o n o w ą (B = 1 dla
barionów, B = –1 dla antybarionów, B = 0 dla pozostałych cząstek), S jest
natomiast dziwnością.
Regularności te uwidaczniają się na wykresach, na których na osi piono-
wej odkładamy hiperładunek, a na osi poziomej trzecią składową izospinu
(por. rys. 12). Cząstki w multipletach izospinowych wykazują więc regular-
ności, które pod pewnymi względami przypominają prawidłowości wystę-
pujące w układzie okresowym pierwiastków.
Murray Gell-Mann (ur. 1929) i Yuval Ne’eman (ur. 1925) stwierdzili
w 1961 roku, że z matematycznego punktu widzenia teorią opisującą wła-
sności hadronów jest teoria grup, zwana grupą symetrii SU(3). Teoria grup
odgrywa fundamentalną rolę w teorii cząstek elementarnych. „Dla zrozu-
mienia i uporządkowania świata podstawowych składników materii teoria
grup jest tym, czym rachunek różniczkowy i całkowy dla mechaniki”.14
Regularności w układzie okresowym pierwiastków okazały się rezulta-
tem istnienia bardziej fundamentalnej struktury materii niż pierwiastki
chemiczne. Pojawiło się naturalnie pytanie, dlaczego zachodzą określone
regularności wśród rzekomo elementarnych cząstek, a w konsekwencji
przypuszczenie, że hadrony są obiektami złożonymi. Gell-Mann i niezależ-
nie od niego George Zweig (ur. 1937), kierując się analogią z budową układu
okresowego pierwiastków, stwierdzili w 1964 roku, że na podstawie założe-
nia, iż wszystkie hadrony zbudowane są z bardziej elementarnych składni-
ków, które Gell-Mann nazwał k w a r k a m i, można odtworzyć wspomniane
regularności występujące wśród cząstek elementarnych. Początkowo zało-
żono istnienie trzech rodzajów kwarków, co z matematycznego punktu wi-
dzenia oznacza, że najprostsze reprezentacje grupy SU(3) złożone są z trzech
elementów (por. rys. 13).15
Rozwój tej koncepcji doprowadził ostatecznie do modelu, zgodnie z któ-
rym przyjmuje się sześć rodzajów kwarków różniących się cechą określaną
umownie jako z a p a c h (flavor): górny — u (up), dolny — d (down), dziwny
— s (strange), powabny — c (charm), denny — b (bottom) i szczytowy — t
(top). Ładunki elektryczne kwarków przyjmują ułamkowe wartości ładunku
elementarnego (Qu = +2/3, Qd = –1/3, Qs = +2/3, Qc = –1/3, Qt = +2/3,
Qb = –1/3). Liczba barionowa dla każdego kwarka wynosi B = 1/3, a po-
_____________
13 Por. G. Białkowski, Cząstki elementarne i ich oddziaływania, [w:] Encyklopedia fizyki współcze-
snej, PWN, Warszawa 1983, s. 93.

15 Por. M. Gell-Mann, A Schematic Model of Baryons and Mesons, „Physics Letters” 1964,
Vol. 8, nr 3, s. 214–215. Początkowo Gell-Mann traktował kwarki jako obiekty czysto matema-
tyczne (por. ibidem, s. 215).
nadto dla kwarka s dziwność S = –1, oraz dla kwarka c wprowadzono liczbę
kwantową powab C = 1.
Y
1
–1 1 I3
–1
Rysunek 13. Diagram symetrii SU(3) dla kwarków. Kwarkom przypisana jest
liczba barionowa B = 1/3 i spin s = 1/2. Ładunki elektryczne Q wynoszą
+ 2/3 i –1/3 ładunku elementarnego e.
Rekonstrukcja multipletów izospinowych hadronów wymagała założe-

nia, że kwarki są fermionami o spinie s = 1/2, co, ze względu na zakaz
Pauliego, doprowadziło do konieczności wprowadzenia jeszcze jednej cechy
odróżniającej kwarki o danym zapachu, którą nazwano k o l o r e m. Kolor
przypomina pod wieloma względami ładunek elektryczny, ale występuje
w trzech odmianach, określanych umownie jako c z e r w o n y (r), z i e l o -
n y (g) i n i e b i e s k i (b). Podobnie jak różnoimienne ładunki elektryczne
przyciągają się, natomiast jednoimienne odpychają, tak trzy różne kolory
przyciągają się, a jednakowe kolory na bardzo małych odległościach odpy-
chają. Metaforyczna nazwa „kolor” odzwierciedla analogię z teorią barw
postrzeganych przez ludzi: barwy czerwona, zielona i niebieska, nałożone
na siebie, są postrzegane jako światło białe. Antykwarkom przyporządko-
wuje się odpowiednie a n t y k o l o r y: a n t y c z e r w o n y, a n t y z i e l o n y,
a n t y n i e b i e s k i, co w analogii do teorii barw odpowiada barwie dopeł-
niającej. Kolor i odpowiedni antykolor przyciągają się i w ten sposób po-
wstają mezony, które składają się z pary kwark–antykwark. Aparat mate-
matyczny chromodynamiki kwantowej pozwala jedynie na konstrukcję
„białych” hadronów — fizycy mówią, że kolor jest u w i ę z i o n y. Oznacza
to, że wszystkie cząstki obserwowane w przyrodzie są właśnie „białe”, czyli
składają się albo z trzech kwarków o różnych kolorach, albo z pary kwark–
antykwark. Oznacza to również, że — jeśli teoria jest słuszna — nigdy nie
będziemy obserwować swobodnych kwarków.16 Jest to związane ze specy-
ficznym charakterem sił działających między kwarkami, które są niewielkie,
gdy kwarki znajdują się bardzo blisko siebie, rosną natomiast gwałtownie
wraz ze wzrostem odległości.
W modelu tym protony i neutrony oraz inne hadrony traktowane są jako
obiekty złożone z trzech kwarków każdy. Na przykład proton zbudowany
jest z dwóch kwarków górnych i jednego dolnego (p = uud — oczywiście
każdy w innym kolorze), neutron składa się z jednego kwarku górnego
i dwóch kwarków dolnych (n = udd). Mezony zbudowane są z pary kwark–
antykwark. Leptony (elektrony, miony, taony i odpowiednie neutrina) nie są
zbudowane z kwarków, ale są — równie jak kwarki — obiektami pozba-
wionymi struktury wewnętrznej.
Wielkim sukcesem teorii Gell-Manna było to, że na podstawie odpo-
wiednich diagramów potrafił on przewidzieć istnienie i własności (ładunek
elektryczny, dziwność, masę) pewnej niezaobserwowanej jeszcze wówczas
cząstki elementarnej, zwanej hiperonem Ω–, która następnie została odkryta
eksperymentalnie. „Przepowiadając istnienie nowych cząstek elementar-
nych […] Gell-Mann powtórzył sukces Mendelejewa, który przewidział
istnienie pierwiastków galu, skandu i germanu”.17
W latach siedemdziesiątych XX wieku doświadczenia przeprowadzone
przy użyciu akceleratorów SLAC w Stanford (Kalifornia) i w CERN-ie pod
Genewą dały mocne argumenty na rzecz tezy, że kwarki stanowią rzeczywi-
ste obiekty fizyczne „uwięzione” wewnątrz hadronów, a nie tylko hipotezę
matematyczną, pozwalającą na uporządkowanie cząstek elementarnych.
Znaczenie eksperymentu jest zbliżone do doświadczeń Rutherforda, które
doprowadziły do odkrycia jądra atomowego, zresztą sama idea ekspery-
mentu jest również podobna. W SLAC przyspieszano elektrony do energii
20 GeV (gigaelektronowoltów), które bombardowały tarcze protonowe, co
pozwalało na rozróżnienie obiektów o rozmiarach mniejszych niż 1 fermi
(10–15 m), dzięki przyciąganiu lub odpychaniu elektronów przez kwarki u
i d. Eksperymenty rozproszeniowe pokazały ponadto, że wewnątrz hadro-
nów (10–15 m) kwarki poruszają się prawie swobodnie, natomiast siły przy-
ciągania znacznie wzrastają na większych odległościach.
Wprawdzie hadrony nadal określa się mianem cząstek elementarnych, to
jednak współcześnie traktuje się je jako obiekty złożone z kwarków u, d, c, s, t
_____________
16 Istnieje jednak hipoteza, że kwarki były wolne w bardzo wczesnych etapach ewolucji
wszechświata, czyli tuż po Wielkim Wybuchu.

17 F. Close, Kosmiczna…, s. 81–84; por. M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Universitas,
Kraków 2005, s. 108–109.

każdej cząstki istnieje antycząstka, otrzymujemy ostatecznie 6 × 3 × 2 = 36

i b. Ponieważ każdy z kwarków może występować w trzech kolorach, a do
rodzajów kwarków oraz 6 × 2 rodzajów leptonów, co daje razem 48 rodzajów

cząstek. Leptony to: elektron (e), neutrino elektronowe (νe), mion (µ), neutrino
mionowe (νµ), taon (τ) i neutrino taonowe (ντ). Trzy rodzaje neutrin (elektro-
nowe, mionowe i taonowe) swoje nazwy zawdzięczają temu, że w odpowied-
nich reakcjach neutrino elektronowe zawsze pojawia się z elektronem,
mionowe z mionem, a taonowe z taonem. Otaczająca nas materia jest prawie
wyłącznie zbudowana z elektronów oraz kwarków górnego i dolnego.
17.4 KWANTY PÓL I PODSTAWOWE ODDZIAŁYWANIA
Rozważania teoretyczne dotyczące cząstek elementarnych i ich oddzia-

ływań, prowadzone obecnie w ramach k w a n t o w e j t e o r i i p o l a, która
jest pewnym rozszerzeniem standardowej mechaniki kwantowej, oparte są
na: 1) mechanice kwantowej; 2) teorii względności Einsteina (szczególnej,
gdy nie uwzględniamy grawitacji, i ogólnej, gdy uwzględniamy efekty gra-
witacyjne); 3) postulacie lokalności. Ostatnie założenie oznacza, że wszystkie
oddziaływania polegają na emisji i absorpcji cząstek — kwantów odpo-
wiedniego pola. Podstawy kwantowej teorii pola sformułowali już w 1929
roku Heisenberg i Pauli.18 Wysunęli oni hipotezę, że nie tylko fotony, czyli
cząstki światła, ale wszystkie cząstki są paczkami energii i pędu rozmaitych
pól. W takiej kwantowej teorii pola elektrony są paczkami energii i pędu
pola elektronowego, neutrina — pola neutrinowego itd.19 W dalszym ciągu,
jeśli będzie mowa o „cząstkach”, pamiętać należy, że nie są to bynajmniej
klasycznie rozumiane korpuskuły.
Obecnie znane są cztery p o d s t a w o w e o d d z i a ł y w a n i a: grawita-
cyjne, elektromagnetyczne, jądrowe silne i jądrowe słabe. Różnią się one od
siebie zasięgiem, natężeniem, symetrią i rodzajem cząstek elementarnych,
jakie w nich uczestniczą.
O d d z i a ł y w a n i e g r a w i t a c y j n e jest oddziaływaniem uniwersal-
nym, to znaczy uczestniczą w nim wszystkie cząstki. Klasyczną teorię gra-
witacji sformułował Newton, a obecnie podstawową teorią jest ogólna teoria
względności Einsteina. Grawitacja, choć jest najsłabszym ze znanych od-
działywań i nie odgrywa praktycznie prawie żadnej roli w świecie atomów
_____________
18 Por. S. Weinberg, Teoria pól kwantowych. Podstawy, tłum. D. Rzążewska, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 46.

19 Por. S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, tłum. P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Warszawa
1994, s. 139.
i cząstek elementarnych (tzn. efekty grawitacyjne są tak małe, że można je

pominąć w rozważaniu struktury atomu i cząstek elementarnych), jest
oddziaływaniem dominującym w skali kosmicznej — dzięki niej istnieją
planety, gwiazdy, układy planetarne i galaktyki. Siły grawitacji są, o ile nam
wiadomo, zawsze siłami przyciągania.
O d d z i a ł y w a n i e e l e k t r o m a g n e t y c z n e dotyczy jedynie cząstek
obdarzonych ładunkiem elektrycznym albo — jak w wypadku neutronu —
cząstek zbudowanych z mniejszych składników (kwarków) posiadających
ładunek elektryczny. Klasyczną teorię elektromagnetyzmu sformułował
Maxwell, a współcześnie opisywane są przez teorię zwaną elektrodynamiką
kwantową (Quantum Electrodynamics — QED). Oddziaływania elektromag-
netyczne utrzymują elektrony na powłokach wokół jądra atomowego i powo-
dują łączenie się atomów pierwiastków w cząsteczki związków chemicznych.
Oddziaływanie to odgrywa również podstawową rolę w naszym poznaniu
świata — na przykład wzrok i większość przyrządów pomiarowych reagują
właśnie na oddziaływanie elektromagnetyczne.
S i l n e o d d z i a ł y w a n i e j ą d r o w e jest odpowiedzialne za łączenie
się nukleonów (protonów i neutronów) w jądrze atomowym. Początkowo
sądzono, że oddziaływanie silne polega na wymianie pionów między nu-
kleonami (Yukawa). Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy jest ono prze-
jawem bardziej fundamentalnego oddziaływania, zwanego o d d z i a ł y -
w a n i e m k o l o r o w y m, występującego między kwarkami. Opisuje je
teoria nazywana chromodynamiką kwantową (Quantum Chromodynamics —
QCD).
S ł a b e o d d z i a ł y w a n i e j ą d r o w e, podobnie jak oddziaływanie
silne, ma bardzo krótki zasięg. W odróżnieniu od oddziaływań grawitacyj-
nych i elektromagnetycznych prowadzi ono do przekształcania się cząstek
w nim uczestniczących. Jest ono odpowiedzialne między innymi za niektóre
powolne procesy rozpadu promieniotwórczego, na przykład rozpadu β,
w których neutron emituje elektron i antyneutrino, w rezultacie przekształ-
cając się w proton.
Zgodnie z pewnymi koncepcjami teoretycznymi we współczesnej fizyce,
przy wystarczająco wielkich energiach — na przykład takich, jakie pano-
wały w początkowym stadium ewolucji wszechświata — wszystkie od-
działywania są przejawem jednego, fundamentalnego, jeszcze nieznanego
„superoddziaływania”, a ich natężenia są porównywalne.20 Pewne sukcesy
na drodze do unifikacji oddziaływań są już dziełem Maxwella. Połączył on
w swej teorii elektryczność i magnetyzm, o których wcześniej sądzono, że są
_____________
20 Jeżeli dla oddziaływań silnych przyjmiemy natężenie równe 1, wówczas natężenie dla
oddziaływań elektromagnetycznych wynosi w przybliżeniu 10–2, dla oddziaływań słabych —

10–13 i 10–38 dla grawitacyjnych.
zupełnie odrębnymi zjawiskami. Istnieje również teoria, zwana modelem

Salama–Weinberga, która unifikuje oddziaływania elektromagnetyczne
i słabe w jedno o d d z i a ł y w a n i e e l e k t r o s ł a b e. Najpoważniejsze
problemy teoretyczne na drodze do jednolitego opisu teoretycznego
wszystkich oddziaływań to uzgodnienie ogólnej teorii względności z me-
chaniką kwantową, a więc powiązanie grawitacji z pozostałymi oddziały-
waniami; zastosowanie zasad mechaniki kwantowej do teorii grawitacji.
Pierwszą teorią opisującą oddziaływanie między cząstkami jako wymia-
nę kwantów pola była elektrodynamika kwantowa, a pozostałe teorie for-
mułowane są na jej wzór. Dla naszych celów wystarczy zatem omówienie
podstawowych idei związanych z oddziaływaniem elektromagnetycznym
między cząstkami naładowanymi, takimi jak elektrony. Kwantem pola
elektromagnetycznego jest foton, który sam nie posiada ładunku elektrycz-
nego, ale oddziałuje z elektronami, „przenosząc” między nimi pęd i energię.
Z mikroskopowego punktu widzenia elementarnym oddziaływaniem elek-
tromagnetycznym jest wysłanie lub pochłonięcie fotonu przez cząstkę nała-
dowaną elektrycznie. Lokalność oddziaływań oznacza, że proces ten zacho-
dzi w pewnym punkcie przestrzeni i w pewnej chwili, natomiast poza tym
punktem cząstki poruszają się swobodnie. Proces emisji fotonu przez poru-
szający się elektron nie jest możliwy z punktu widzenia mechaniki klasycz-
nej ze względu na zasady zachowania energii i pędu. Jednak wiadomo, że
w mechanice kwantowej obowiązują relacje nieoznaczoności dla odpowied-
nich par wielkości fizycznych. Dla energii i czasu spełniona jest nierówność:
∆E ∆t ≥ h/2, co oznacza, że zasada zachowania energii jest spełniona w gra-
może zatem wyemitować foton, który w czasie ∆t (w tym wypadku jest to

nicach określonych przez zasadę nieoznaczoności Heisenberga. Elektron
czas charakterystyczny dla oddziaływań elektromagnetycznych) może zo-

stać pochłonięty przez inny (lub nawet przez ten sam) elektron. Fotony
przekazane w ten sposób określa się mianem f o t o n ó w w i r t u a l n y c h
i są one odpowiedzialne za oddziaływania elektromagnetyczne między
elektronami (lub innymi cząstkami naładowanymi elektrycznie). Oddziały-
wania te zawsze polegają na przekazaniu pędu i energii między cząstkami.21
W elektrodynamice kwantowej22 wspomniane oddziaływania reprezen-
tuje się za pomocą d i a g r a m ó w F e y n m a n a. Czasoprzestrzenny układ
_____________
21 Por. M. Święcicki, Oddziaływania elektromagnetyczne, [w:] Encyklopedia fizyki współczesnej,
s. 143–155. Masa fotonu wirtualnego może przyjmować wartości różne od zera, podczas gdy
masa rzeczywistego fotonu wynosi zero.
22 Maxwell sformułował w 1864 roku równania elektrodynamiki klasycznej, w których
w jednolity sposób opisane zostały zjawiska elektromagnetyczne i które zawierały w sobie

wcześniej znane prawa z dziedziny elektryczności i magnetyzmu. W 1928 roku Dirac połączył
równania Maxwella, teorię względności i mechanikę kwantową w jedną teorię — elektrody-
odniesienia (zwyczajowo niezaznaczany na rysunkach) jest umieszczony

tak, że oś czasu jest skierowana pionowo do góry, wymiary przestrzenne
reprezentowane są przez prostą poziomą. Tor cząstki (np. elektronu) repre-
zentowany jest przez linię prostą (lub półprostą). Punkt, w którym spotykają
się przynajmniej trzy linie, nazywa się wierzchołkiem. Każdej linii i każde-
mu wierzchołkowi w diagramie Feynmana odpowiada odpowiednie wyra-
żenie matematyczne.
e– e– γ
γ e– e+
γ
γ
e– e– e– e– e– e+
a b c d
Rysunek 14. Kilka procesów reprezentowanych przez diagramy Feynmana:

a) odpychanie elektryczne elektronów: elektron, który porusza się od lewej
dolnej strony diagramu, wyemitował foton wirtualny (linia przerywana)
i w wyniku tego zmienił kierunek ruchu (porusza się w lewo do góry), foton
został pochłonięty przez inny elektron, zmieniając kierunek jego ruchu;
b) proces emisji fotonu wirtualnego i jego absorpcji przez ten sam elektron;
c) proces emisji fotonu wirtualnego przez elektron z dodatkową emisją przez
ten foton pary elektron–pozyton, która następnie ulega anihilacji w foton, po-
chłonięty następnie przez elektron; d) anihilacja pary elektron–pozyton.
Na podobnych podstawach pojęciowych zbudowana jest chromodyna-

mika kwantowa — teoria opisująca oddziaływanie między kwarkami.
Cząstki przenoszące o d d z i a ł y w a n i a k o l o r o w e między kwarkami
noszą nazwę g l u o n ó w (ang. glue — klej). Gluony są cząstkami bezmaso-
_____________
namikę kwantową (por. R. P. Feynman, QED. Osobliwa teoria światła i materii, tłum. H. Biał-
kowska, PIW, Warszawa 1992).
wymi23, pozbawionymi ładunku elektrycznego i spełniają funkcję podobną

jak fotony w oddziaływaniach elektromagnetycznych. Kwark może wy-
emitować gluon, który jest następnie absorbowany przez inny kwark itd.
Teoretyczny opis oddziaływań kolorowych jest znacznie bardziej skompli-
kowany niż oddziaływań elektromagnetycznych, ponieważ gluony mogą
oddziaływać ze sobą, wymieniając dalsze gluony (same bowiem niosą
„ładunek kolorowy”), podczas gdy fotony są pozbawione ładunku elek-
trycznego i nie oddziałują ze sobą elektromagnetycznie.
Bozonami odpowiedzialnymi za oddziaływania słabe są cząstki oznacza-
ne symbolami: W+, W– i Z0. Model standardowy przewiduje ponadto istnie-
nie pewnego rodzaju cząstek, nazywanych bozonami Higgsa, nieznalezio-
nych dotychczas eksperymentalnie. Według zamierzeń kwantowej teorii
grawitacji oddziaływanie grawitacyjne jest przenoszone przez bezmasowy
kwant pola grawitacyjnego — grawiton. Istnienie grawitonów również nie
zostało jeszcze potwierdzone eksperymentalnie.
Przyszła Teoria Wielkiej Unifikacji (Grand Unified Theory — GUT) powinna
łączyć model standardowy z teorią oddziaływań elektromagnetycznych i sła-
bych. Teoria Wszystkiego (Theory of Everything — TOE) powinna uwzględniać
również oddziaływania grawitacyjne, ponieważ według jej podstawowych
założeń wszystkie rodzaje oddziaływań — grawitacyjne, elektromagnetyczne,
słabe i silne jądrowe, są przejawem jednego fundamentalnego oddziaływa-
nia.24 Jeszcze jej nie zbudowano.
Do listy 48 rodzajów cząstek elementarnych (kwarków i leptonów wraz
z antycząstkami) należałoby zatem dołączyć fotony, 3 rodzaje bozonów po-
średniczących w oddziaływaniach słabych, 8 rodzajów gluonów, bozony
Higsa i grawitony, co daje razem 61 rodzajów cząstek elementarnych, które,
zgodnie z modelem standardowym fizyki cząstek elementarnych, są naj-
prostszymi znanymi obiektami. Nie jest to rezultat szczególnie imponujący.
Laikowi może wydawać się szaleństwem pomysł — pisze Gell-Mann — iż pod-

stawowe prawo rządzące materią we wszechświecie może opierać się na tak
dużym i niejednorodnym zbiorze cząstek. Eksperci od cząstek elementarnych
mogą się tylko zgodzić z tym twierdzeniem.25
_____________
23 Powiedzenie, że cząstka jest „bezmasowa”, oznacza, iż jej masa spoczynkowa, czyli masa
mierzona w układzie odniesienia, w którym dana cząstka spoczywa, wynosi zero, a zatem
względem każdego układu odniesienia porusza się ona z prędkością równą prędkości światła
w próżni c. Zgodnie z teorią względności Einsteina, wszystkie obiekty fizyczne o różnej od
zera masie spoczynkowej względem dowolnego układu odniesienia poruszają się z prędkością
mniejszą niż prędkość światła w próżni.
24 Por. D. Stauffer, H. E. Stanley, Od Newtona…, s. 246.
25 M. Gell-Mann, Kwark i jaguar. Przygody z prostotą i złożonością, tłum. P. Amsterdamski,
CIS, Warszawa 1996, s. 265.

Oczywiście, główne idee fizyki cząstek elementarnych zostały omówione

jedynie szkicowo i nie wspominaliśmy na przykład o teorii superstrun — są-
dzimy bowiem, że wykracza ona już poza paradygmat filozofii atomizmu.
Z całą pewnością jednak przyjmowana w ramach modelu standardowego
idea istnienia cząstek par excellence elementarnych i możliwości sformułowa-
nia jednolitej teorii ich oddziaływań mieści się w ogólnych założeniach filozo-
fii atomizmu. Jednakże — co sygnalizowaliśmy już niejednokrotnie — z sa-
mym pojęciem elementarnego składnika materii związanych jest wiele po-
ważnych trudności, do analizy których przejdziemy w paragrafie następnym.
17.5 CZĄSTKI WIRTUALNE, KWAZICZĄSTKI I OBIEKTY

CZĄSTKOPODOBNE
Różnica między klasycznym a kwantowym pojęciem cząstki staje się

jeszcze bardziej widoczna, jeśli weźmiemy pod uwagę c z ą s t k i w i r t u -
a l n e. Ponieważ w relatywistycznej kwantowej teorii pola oddziaływanie
między cząstkami opisuje się jako „wymianę” cząstek wirtualnych —
kwantów odpowiedniego pola, to powstaje całkowicie nowa jakościowo
sytuacja: oddziaływanie „nie jest jedynie formą modyfikacji ruchu cząstek
biorących w nim udział, lecz jest źródłem nowych cząstek, będących równo-
rzędnymi partnerami obiektów badanych. Nośniki pola mogą powstawać
i ginąć w toku zachodzących procesów”.26 Jeżeli oddziaływania, jak na
przykład w elektrodynamice kwantowej, reprezentujemy za pomocą dia-
gramów Feynmana, to cząstka wirtualna powstaje w jednym wierzchołku
diagramu, a ginie w innym. „Nie może ona wydostać się z opisywanego
procesu jako cząstka swobodna, ponieważ wtedy cały proces odbywałby się
wbrew ogólnym prawom fizyki. Istnieje tylko lokalnie, jako niezbędny
z punktu widzenia teorii element opisu zadanego procesu”.27 Z zasady nie-
oznaczoności dla masy-energii i czasu (∆mc2∆t ~ h) można jednak policzyć
czas życia odpowiedniej cząstki o masie m, który wiąże się z zasięgiem od-
działywania, czyli z odległością, jaką pokonuje cząstka wirtualna między
aktem emisji i aktem absorpcji przez inną (lub nawet tę samą) cząstkę. Mię-
dzy tymi aktami mogą również powstawać pary cząstek wirtualnych, na
przykład elektron i pozyton, które następnie ulegają anihilacji w ramach
danego procesu. Nieobserwowalność cząstek wirtualnych jest dla niektórych
fizyków argumentem na rzecz tezy, że są one jedynie użytecznymi fikcjami
— konsekwencją stosowanego w teorii rachunku zaburzeń i nie posiadają
_____________
27 Ibidem, s. 109.
żadnego realnego odpowiednika.28 Jednak nieobserwowalność tych cząstek

nie pozbawia ich wpływu na realne procesy fizyczne, takie jak polaryzacja
próżni.29
Zauważmy, że koncepcja cząstek wirtualnych sprawia również, że w ra-
mach kwantowej relatywistycznej teorii pola właściwy atomizmowi kla-
sycznemu dualistyczny podział na materię korpuskularną i pustą przestrzeń
(próżnię), która jedynie umożliwia ruch atomów i odseparowuje od siebie
poszczególne indywidua, nie jest możliwy do utrzymania.30 W procesach
zachodzących z udziałem cząstek wirtualnych nie ma cząstek absolutnie
izolowanych i dokładnie zlokalizowanych. Każda cząstka jest otoczona
chmurą cząstek wirtualnych, które uczestniczą w oddziaływaniach i wpły-
wają na ich przebieg. Z kwantowej próżni na odpowiednio krótki czas (wy-
znaczony przez zasadę nieoznaczoności dla energii i czasu) mogą powsta-
wać pary cząstka–antycząstka, zatem kwantowa próżnia nie jest po prostu
pustą przestrzenią o czysto geometrycznych własnościach, ale jest ośrod-
kiem dynamicznym. Cząstki elementarne nie są więc dobrze zlokalizowane
przestrzennie — każda jest otoczona chmurą cząstek wirtualnych, które
pojawiają się i znikają. Zgodnie z kwantową teorią pola, żadna cząstka nie
istnieje bez swojego wirtualnego otoczenia.
Nie ma istotnej jakościowej różnicy pomiędzy taką chmurą a otaczającym ją pu-

stym obszarem. Ginie w ten sposób atomistyczne przeciwstawienie atomów
i próżni. […] Fizyka cząstek elementarnych opozycję tę przekracza, zmuszając do
rewizji ontologii opartej na substancjalności obiektów korpuskularnych.31
Mechanizmy kreacji i absorpcji cząstek wirtualnych sprawiają, że w okre-

ślonym sensie cząstka elementarna „składa się” z tejże cząstki i swego
wirtualnego otoczenia. Na przykład elektron może wyemitować wirtualny
foton, z którego następnie powstaje para elektron–pozyton, para ta anihiluje
w foton, który pochłonięty zostaje przez elektron. W elektrodynamice
_____________
28 Por. J. Gribbin, Encyklopedia fizyki kwantowej, tłum. P. Lewiński, Wydawnictwo Amber,
1998, s. 68.
29 Zjawisko polaryzacji próżni jest ściśle związane z procesami emisji i absorpcji cząstek
wirtualnych. Elektron emituje wirtualne fotony, które z kolei powodują kreację par elektron–
pozyton. W pobliżu elektronu jest więcej wirtualnych pozytonów niż wirtualnych elektronów,
ponieważ pozytony są przyciągane przez ujemny ładunek elektronu, a elektrony są odpycha-
ne. Z pewnej odległości ładunek elektronu wydaje się mniejszy od ładunku „gołego” elektro-
nu, a gdy przy coraz większych energiach wnikamy w głąb wirtualnej otoczki elektronu, rzecz
przedstawia się tak, jakby ładunek elektronu wzrastał. W wyniku efektu polaryzacji próżni
ładunek elektronu jest ekranowany (por. M. Tempczyk, Fizyka najnowsza, s. 63–64).
30 Por. W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, s. 147 i n.
kwantowej prawdopodobieństwo emisji cząstki wirtualnej jest proporcjo-

nalne do stałej struktury subtelnej (αel = 1/137).
Możemy więc powiedzieć, że fizyczny elektron składa się z prawdopodobień-

stwem (na jednostkę czasu) bliskim jedności z jednego elektronu bez struktury,
z prawdopodobieństwem rzędu (1/137)2 z pozbawionych struktury elektronu
i fotonu oraz z prawdopodobieństwem rzędu (1/137)4 z elektronu i pary elek-
tron–pozyton itd.32
Podobnie jest również w wypadku kwarków, z tym zastrzeżeniem, że

z uwagi na większą wartość stałej sprzężenia w chromodynamice kwanto-
wej (αc ~ 1), odpowiednie prawdopodobieństwa są większe. Jest to z pewno-
ścią wysoce nieintuicyjna i daleka od poglądowych koncepcji klasycznego
atomizmu odpowiedź na pytanie o to, z czego „składa się” cząstka
e l e m e n t a r n a.
Konstrukcjami mechaniki kwantowej, które w interesujący sposób mody-
fikują pojęcie obiektu fizycznego, są k w a z i c z ą s t k i i d z i u r y.33 Me-
chanika kwantowa przypisuje każdemu procesowi charakter dyskretny, co
wyraża się w postulacie istnienia odpowiednich cząstek. W teorii kryształów
energię drgań własnych sieci przedstawia się jako zbiór cząstek zwanych
f o n o n a m i, które pełnią podobną rolę w procesach rozchodzenia się fal
głosowych w krysztale, jak fotony w rozchodzeniu się fal elektromagne-
tycznych. Fonony na przykład posiadają spin całkowity, a zatem podlegają
statystyce Bosego–Einsteina, typowej dla cząstek przenoszących oddziały-
wania; można również mówić o kreacji i anihilacji fononów, analogicznie do
zjawisk badanych w kwantowej teorii pola. Przydomek „kwazi” podkreśla,
że tego typu konstrukcje teoretyczne stosowane w fizyce ciała stałego „to
przede wszystkim twory niesamodzielne, reprezentacja dynamicznych wła-
sności ukrytych za nimi realnych ciał materialnych, przede wszystkim ato-
mów sieci i elektronów […] Kwazicząstki, nawet jeśli mogą być obserwowa-
ne za pomocą odpowiednich metod jako obiekty zlokalizowane, są w grun-
cie rzeczy skwantowanymi przejawami pewnych procesów”.34 Zauważyć
jednak trzeba, że również elektrony zachowują się w pewnych procesach
w krysztale jak kwazicząstki.
Fizykom dobrze znany jest fakt, że w półprzewodniku przeniesieniu pod
wpływem drgań cieplnych elektronu do pasma przewodnictwa towarzyszy
pojawienie się wolnego poziomu w pasmie dotychczas zapełnionym.
Powstaje w ten sposób stan nieobsadzony, czyli d z i u r a, która w procesie
_____________
32 M. Święcicki, Struktura cząstek elementarnych, [w:] Encyklopedia fizyki współczesnej, s. 98.
33 Por. M. Tempczyk, Fizyka najnowsza, s. 127.
34 Ibidem, s. 130.
przewodnictwa zachowuje się jak cząstka o ładunku dodatnim. Z kolei

e k s c y t o n to para złożona z elektronu przewodnictwa i dziury, czyli połą-
czenie realnego obiektu fizycznego z pustym miejscem po tym obiekcie. Są
to „cząstki” o przeciwnych ładunkach przyciągające się siłami elektryczny-
mi. Układ taki jest stosunkowo stabilny i wykazuje duże podobieństwo do
atomu wodoru. Teoria kryształów dostarcza więc przykładów kilku rodza-
jów obiektów, które są „traktowane tak jak normalne cząstki, lecz które
w istocie nie są cząstkami w pełnym sensie tego słowa. Przykłady te poka-
zują, jak względne jest pojęcie cząstki”.35 Byłoby nadużyciem języka nazwać
omówione obiekty „małymi substancjami”, jakimi były elementarne skład-
niki materii w rozumieniu klasycznego atomizmu.
17.6 POJĘCIE CZĄSTKI Z EKSPERYMENTALNEGO PUNKTU WIDZENIA
Rozważmy, co fizyk-eksperymentator ma na myśli mówiąc o „cząstkach”,

to znaczy co można powiedzieć na temat pojęcia cząstki, jeśli dysponujemy
pewnymi świadectwami empirycznymi, uzyskanymi z eksperymentów
przeprowadzanych na podstawie założeń teoretycznych relatywistycznej
kwantowej teorii pola, a ściślej — modelu standardowego fizyki cząstek ele-
mentarnych. Podkreślenie roli założeń teoretycznych ma w fizyce cząstek
elementarnych podstawowe znaczenie, jest ona bowiem paradygmatycznym
przykładem teoretycznego obciążenia obserwacji. Niezmiernie złożony cha-
rakter obserwacji w tej dziedzinie sprawia, że właściwie niemożliwe jest prze-
prowadzenie eksperymentu, jeżeli nie dysponujemy teorią, która pozwoliłaby
nam na uporządkowanie zjawisk i precyzyjne określenie, czego właściwie
powinniśmy oczekiwać w eksperymentach.
Z eksperymentalnego punktu widzenia cząstki są wykrywalnymi paczkami

energii i pędu. Jest to prawdą zarówno dla cząstek będących elementarnymi
składnikami materii, jak i dla tak zwanych kwazicząstek (fononów, plazmonów
itp.), które są kolektywnymi wzbudzeniami systemów wielocząstkowych.36
Podstawową metodą badań w fizyce cząstek elementarnych są ekspery-

menty zderzeniowe, czyli r o z p r a s z a n i e cząstek (ang. scattering).
Pomimo olbrzymiego postępu w dziedzinie technologii (budowa gigantycz-
nych i niezwykle skomplikowanych urządzeń, takich jak akceleratory i de-
tektory cząstek elementarnych) oraz znacznego skomplikowania związków
_____________
35 Ibidem, s. 133.
36 G. Peruzzi, Microphysical Objects and Experimental Evidence, [w:] E. Castellani (red.), Inter-
preting Bodies…, s. 297.
między danymi eksperymentalnymi a ich teoretyczną interpretacją, sama

istota tych eksperymentów jest właściwie taka sama, jak zastosowana ponad
sto lat temu przez Rutherforda. Podstawowa idea jest bardzo prosta: kieru-
jemy strumień rozpędzonych do wysokiej energii cząstek naładowanych na
tarczę (lub na drugi strumień cząstek poruszających się w przeciwnym kie-
runku — w akceleratorach wiązek przeciwbieżnych) i obserwujemy rezul-
taty za pomocą odpowiednich detektorów. Podczas zderzeń następuje roz-
proszenie cząstek pod różnymi kątami i produkcja nowych cząstek, na ogół
nietrwałych, które rozpadają się z kolei na inne cząstki. Akceleratory wy-
twarzające strumienie wysokoenergetycznych cząstek, tarcza (lub drugi
strumień cząstek) i detektory są podstawowymi urządzeniami do badania
mikroobiektów.
Możemy zaobserwować rozproszenia lub produkcję określonego rodzaju
cząstek jedynie wówczas, gdy jesteśmy w stanie wyodrębnić te cząstki spo-
śród innych „cząstkopodobnych” zdarzeń (particle-like events)37, co wymaga,
między innymi, odpowiedniego ustawienia energii i natężenia strumienia
cząstek, cząstek-tarczy oraz lokalizacji przestrzennej i czułości detektora.
W przypadku rzadkich zjawisk (to znaczy zjawisk występujących z małym
prawdopodobieństwem) uzyskanie danych eksperymentalnych związane
jest z bardzo wyrafinowanymi procesami próbkowania i selekcji olbrzymiej
liczby danych.
W typowych eksperymentach rozproszeniowych mierzy się p r z e k r ó j
c z y n n y (ang. cross section), który jest miarą prawdopodobieństwa od-
działywań cząstek w zderzeniach. Ponieważ cząstkom kwantowym nie mo-
żemy przypisać jednoznacznie określonych trajektorii łączących cząstki
przed i po zderzeniu, to nie możemy opisać, co się dzieje w poszczególnych
punktach czasoprzestrzeni podczas zderzenia. Schemat rozumowania sto-
sowany w tych badaniach można więc przedstawić następująco: „swobodne
cząstki początkowe — nieobserwowalny proces ich zderzeń — obserwowal-
ny rozkład cząstek końcowych”.38 Nie jest zatem możliwa dowolnie szcze-
gółowa analiza procesów zachodzących w obszarze, w którym zderzają się
dwa strumienie cząstek i obszar ten musimy potraktować jako „czarną
skrzynkę”.39 Naszej obserwacji dostępne są jedynie sytuacje: „na wejściu” —
odpowiednio wyselekcjonowane strumienie zderzających się cząstek i „na
wyjściu” — ślady rozproszonych cząstek w detektorach.
Dane eksperymentalne pozwalają między innymi na określenie rozmia-
rów cząstek. Leptony uznaje się współcześnie za cząstki punktowe, hadrony
natomiast za obiekty niepunktowe (zbudowane z punktowych kwarków),
_____________
37 Ibidem, s. 302.
38 M. Tempczyk, Ontologia…, s. 101.
39 G. Peruzzi, Microphysical Objects…, s. 306.
przy czym promień protonu wynosi rp = 0,85 ± 0,02 × 10–15 m. Określenie

obiektu mianem „punktowy” oznacza na dobrą sprawę tyle, że dostępne na
danym etapie środki eksperymentalne (energia osiągana w akceleratorach,
czułość detektorów itp.) nie pozwalają na stwierdzenie żadnej wewnętrznej
struktury tych cząstek — jest zatem zrelatywizowane do stanu wiedzy.
W cytowanym artykule Giulio Peruzzi utrzymuje ostatecznie, że dla
fizyków-eksperymentatorów cząstki elementarne to cross-sectional entities.40
Trudno znaleźć dla tego wyrażenia adekwatne tłumaczenie polskie —
w każdym razie jasne jest, że chodzi o obiekty, które można zidentyfikować
w eksperymentach rozproszeniowych, w których typową mierzoną wielko-
ścią jest właśnie przekrój czynny.
17.7 ZAGADNIENIE KRYTERIUM ELEMENTARNOŚCI
Pojęcie elementarnego składnika materii w atomizmie filozoficznym

miało zawsze charakter spekulatywny w tym znaczeniu, że przez atomy
rozumiano a b s o l u t n i e ostateczne składniki materii. Rzecz jasna, nie
można udowodnić, że obiekty, o których przypuszczamy dzisiaj, że są wła-
śnie już ostatecznymi składnikami materii, w przyszłości okażą się obiekta-
mi złożonymi. Niegdyś sądzono, że atomy są obiektami prostymi, później za
takie uznawano elektrony i nukleony, a te ostatnie okazały się obiektami
złożonymi z kwarków.41 Współcześnie na ogół pojęcie obiektu elementarne-
go relatywizuje się do aktualnego stanu wiedzy. Cząstki elementarne okre-
śla się jako „obiekty fizyczne, z których według obecnego stanu wiedzy
składają się wszystkie ciała materialne i rozmaite rodzaje promieniowa-
nia”.42 Oczywiście, podanie listy cząstek oficjalnie nazywanych „cząstkami
elementarnymi” nie rozwiązuje problemów, jakie w fizyce współczesnej
pojawiają się w związku z samym pojęciem elementarności.
W treści pojęcia elementarnego składnika materii — najpierw atomu,
później cząstki elementarnej — zawierały się zawsze dwie konstytutywne
_____________
40 Ibidem, s. 309.
41 Zauważmy jednak, że teoretycznie możliwy pogląd, zgodnie z którym hierarchia coraz
bardziej elementarnych składników materii jest nieskończona, zatem i proces poznania coraz
to głębszych warstw materii jest procesem nieskończonym, nie cieszy się uznaniem wśród
fizyków. Mimo trudności pojęciowych, rachunkowych i technologicznych (np. koszty budowy
akceleratorów), z jakimi boryka się współczesna fizyka cząstek elementarnych, w nauce prze-
waża pogląd, że istnieją obiekty elementarne, które nie są zbudowane już z niczego mniejsze-
go (np. kwarki i leptony). Odkrywanie, czy też produkowanie nietrwałych cząstek elementar-
nych zwanych rezonansami, nie jest sprzeczne z tym przekonaniem, ponieważ cząstki te nie
stanowią bardziej fundamentalnego poziomu organizacji materii niż leptony i kwarki.
42 G. Białkowski, Cząstki…, s. 83.
cechy: n i e z m i e n n o ś ć i n i e p o d z i e l n o ś ć. Niezmienność znaczy, że

cząstka jest absolutnie trwała, jeżeli porusza się swobodnie w przestrzeni43;
niepodzielność — że nie jest zbudowana z bardziej elementarnych składni-
ków, na które może zostać rozłożona.
Spośród znanych cząstek elementarnych tylko proton44, elektron, pozy-
ton, foton i neutrina są trwałe. Trwałe są jednak również obiekty z całą pew-
nością złożone, takie jak jądra atomowe niepromieniotwórczych pierwiast-
ków, a także jony i atomy takich pierwiastków oraz wiele bardzo złożonych
cząsteczek chemicznych. Natomiast większość cząstek elementarnych jest
nietrwała i rozpada się na inne cząstki. Rozpadu cząstki elementarnej nie
możemy jednak rozumieć w ten sposób, że cząstki, które są rezultatem roz-
padu danej cząstki elementarnej, są jej składnikami i istnieją w tej cząstce
przed rozpadem w jakiś sposób ze sobą połączone. Na przykład neutron,
wchodząc w skład jąder atomowych, zachowuje się jak cząstka trwała, ale
neutron swobodny rozpada się na proton, elektron i antyneutrino elektro-
nowe po około 17 minutach. Nie znaczy to jednak, że neutron z b u d o w a -
n y jest z protonu, elektronu i antyneutrina elektronowego. Musimy zatem
stwierdzić, że jedne cząstki elementarne p r z e m i e n i a j ą się w inne cząst-
ki, absolutna zaś trwałość nie jest adekwatnym kryterium elementarności.
Jeśli proton okazałby się nawet cząstką absolutnie trwałą i tym samym
uznalibyśmy go za cząstkę elementarną, to trudno znaleźć racje, dla których
bardzo podobny do niego pod wielu względami, ale nietrwały neutron, był-
by wykluczony z grona składników elementarnych. Poza tym zarówno
proton, jak i neutron uznaje się za obiekty złożone z kwarków i jeżeli nawet
nie będzie możliwe rozbicie nukleonów na swobodne kwarki, to jednak —
zgodnie ze współczesnymi teoriami — cząstki te mają określoną strukturę
wewnętrzną.
Nie lepiej przedstawia się kwestia niepodzielności jako ewentualnego
kryterium elementarności. Rozłożenie cząsteczki chemicznej na atomy, roz-
bicie atomu czy jądra atomowego niewątpliwie świadczy o złożoności tych
obiektów i w wielu wypadkach można zidentyfikować składniki, które
efektywnie istnieją w tych układach przed rozbiciem. W wypadku cząstek
elementarnych podstawową metodą ich badania są wspomniane już ekspe-
rymenty zderzeniowe. Okazuje się jednak, że w rezultacie zderzenia cząstek
elementarnych otrzymujemy po prostu inne cząstki elementarne. Ten stan
rzeczy związany jest z efektami relatywistycznymi — zależnością masy od
_____________
43 Por. E. Wichmann, Fizyka kwantowa, s. 407.
44 Niektóre współczesne teorie fizyczne przewidują jednak rozpad swobodnego protonu,
przy czym jego czas życia szacowany jest na co najmniej 1030 lat, a więc o wiele rzędów wiel-
kości więcej niż czas życia wszechświata, który szacuje się na około 15 miliardów (czyli rzędu
1010) lat.
prędkości ciała. Zgodnie ze szczególną teorią względności Einsteina masa m

nie jest wartością stałą, lecz zależy od prędkości v poruszającej się cząstki:
mo
m= ,
v2
1− 2
c
gdzie m0 jest masą spoczynkową, c — prędkością światła w próżni. Jeśli za-

tem w akceleratorach rozpędzamy cząstki do prędkości porównywalnych
z prędkością światła w próżni, to rośnie ich masa-energia i dlatego w zde-
rzeniach mogą powstawać nowe cząstki. W związku z tym Heisenberg
twierdzi nawet, że z eksperymentalnego punktu widzenia pojęcie „niepo-
dzielności” całkowicie straciło sens.45 Można jednak powiedzieć, że cząstki
elementarne są niepodzielne w tym znaczeniu, że eksperymenty zderzenio-
we nie prowadzą do pojawienia się cząstek bardziej elementarnych (tzn.
stanowiących niższy poziom struktury materii), ale cząstki te okazują się
zniszczalne i przekształcalne.46
_____________
45 Por. W. Heisenberg, The Nature of Elementary Particles, [w:] E. Castellani (red.), Interpret-
ing Bodies…, s. 212.

46 Por. H. Eilstein, Uwagi w sporze realizmu naukowego z instrumentalizmem, [w:] E. Kałuszyń-
ska (red.), Podmiot poznania…, s. 151.

ROZDZIAŁ 18
PROBLEM INDYWIDUALNOŚCI CZĄSTEK IDENTYCZNYCH
Nie istnieją nierozróżnialne dwa indywidua. […] Dwie krople

wody lub mleka dadzą się rozróżnić, gdy są oglądane przez mi-
kroskop. Jest to argument przeciwko atomom obalonym na równi
z próżnią przez sądy prawdziwej metafizyki. […] Jeśli dane są
dwie rzeczy nierozróżnialne, to dana jest rzecz ta sama pod
dwiema nazwami.
Gottfried Wilhelm Leibniz 1
We współczesnych dyskusjach nad pojęciem elementarnego składnika

materii w mechanice kwantowej wyróżnia się dwie grupy problemów zwią-
zanych z zagadnieniem indywidualności. Pierwsza z nich dotyczy poszuki-
wania z a s a d y i n d y w i d u a l i z a c j i, to znaczy próby odpowiedzi na
pytanie: „W jaki sposób możemy zidentyfikować obiekt fizyczny jako indy-
widuum — to znaczy, w jaki sposób możemy stwierdzić, że to jest t e n
obiekt, a nie inny?”.2 Na określenie owej zasady ujednostkowienia rzeczy
(principium individuationis) filozofowie tradycyjnie używali wprowadzonego
przez Dunsa Szkota terminu haecceitas (resp. ecceitas). Współcześnie używa
się terminów haecceity, primitive thisness albo transcendental indyviduality3,
przez co rozumie się ten aspekt przedmiotów fizycznych, który ustanawia
ich indywidualność i jednocześnie „transcenduje” poza zwykły zbiór wła-
sności.4 W mechanice kwantowej cząstki elementarne różnych gatunków
_____________
1 G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. Czwarte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 347.
2 E. Castellani, Introduction, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 5.
3 Por. S. French, Why the Principle of the Identity of Indiscernibles is not Contingently True
Either, „Synthese” 1989, nr 78, s. 142; P. Teller, An Interpretive Introduction to Quantum Field
Theory, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1995, s. 11–12; A. Łukasik, Problem
indywidualności cząstek identycznych w mechanice kwantowej, [w:] J. Dębowski, M. Hetmański (red.),
Poznanie. Człowiek. Wartości. Prace ofiarowane Profesorowi Zdzisławowi Cackowskiemu, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2000, s. 89–96; idem, Uwagi o zagadnieniu tożsamości indywiduów czasoprzestrzennych
w mechanice kwantowej, „Colloquia Communia” 2000, nr 2, s. 217–223.
4 Por. S. French, Why the Principle…, s. 142.
PROBLEM INDYWIDUALNOŚCI CZĄSTEK IDENTYCZNYCH 295
mają oczywiście różne wartości masy, ładunku itd. i są rozróżnialne, nato-

miast dla cząstek tego samego gatunku, których własności są standaryzo-
wane, obowiązuje postulat nierozróżnialności, w związku z czym pojawia
się problem, czy pomimo braku empirycznego kryterium możliwości
rozróżnienia między dwoma cząstkami danego gatunku w obrębie pewnego
złożonego układu, uzasadnione jest traktowanie ich jako indywiduów,
do których możemy stosować określenia „ten obiekt” w odróżnieniu od
„tamtego”.
Z powyższym zagadnieniem pozostaje związane również pytanie o to,
czy w dziedzinie kwantowej możliwe jest rozstrzygnięcie, że mamy do czy-
nienia ciągle z t y m s a m y m obiektem pomimo zmian przysługujących
mu cech (relacyjnych), czyli zagadnienie g e n i d e n t y c z n o ś c i.
Druga grupa problemów zawiera się w pytaniu: „W jaki sposób możemy
podzielić świat na indywidualne obiekty?”.5 O ile w atomizmie klasycznym
podstawowy poziom organizacji materii stanowią atomy czy też cząstki
klasyczne, co do których zakłada się, że są niezależnie od siebie istniejącymi
indywiduami, obdarzonymi pewnymi wewnętrznymi (absolutnymi) wła-
snościami, powiązanymi jedynie przez zewnętrzne relacje czasoprzestrzen-
ne, i podział danego układu złożonego na niezależne od siebie części nie
stanowi problemu, o tyle w dziedzinie kwantowej sytuacja staje się znacznie
bardziej złożona. W nowym świetle pojawia się problem relacji część–całość,
który można określić technicznym terminem separowalności.
18.1 CZĄSTKI KWANTOWE A HAECCEITAS
Wśród przedmiotów świata makroskopowego, różniących się od siebie

cechami jakościowymi, wielkością, kształtem, położeniem w przestrzeni,
relacjami, w jakich pozostają do innych przedmiotów czy historią, zawsze
możliwe jest, przynajmniej w teorii, odróżnienie między dwoma bardzo
podobnymi do siebie przedmiotami, jak również ustalenie, czy dany przed-
miot, z którym mamy aktualnie do czynienia, jest tym samym przedmiotem,
z którym mieliśmy do czynienia uprzednio, czy też jakimś innym przed-
miotem jedynie do niego bardzo podobnym. W odniesieniu do rzeczy po-
chodzenia naturalnego łatwo przyznać rację Leibnizowi, że nie istnieją dwa
nierozróżnialne liście czy dwie krople wody, których nie można byłoby od-
różnić na przykład pod mikroskopem.6 W pewnych przypadkach — gdy na
_____________
5 E. Castellani, Introduction, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 5.
6 Por. G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem. Czwarte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 347.
przykład weźmiemy pod uwagę standaryzowane części samochodowe lub

komputerowe produkowane w rozmaitych zakładach w różnych rejonach
świata — ustalenie pochodzenia danej części może okazać się bardzo trudne.
Rozróżnienie między dwoma indywiduami jest jednak możliwe na podsta-
wie precyzyjnych badań laboratoryjnych — na przykład badanie składu
chemicznego użytych farb, śladów pociągnięć pędzla czy struktury płótna
umożliwia odróżnienie oryginalnego obrazu od falsyfikatu.
Przekonanie, że świat składa się z rzeczy, które są zindywidualizowane,
to znaczy że jest w każdej rzeczy coś, co pozwala nam o niej myśleć jako
o t e j w odróżnieniu od t a m t e j, wydaje się naturalnym punktem wyjścia
zarówno zdroworozsądkowej wizji świata, jak i większości koncepcji filozo-
ficznych. Pogląd, że każda rzecz różni się jakąś cechą od każdej innej rzeczy,
Leibniz sformułował w postaci sławnej zasady identyczności obiektów nie-
odróżnialnych (principium identitatis indiscernibilium — PII):
Nie istnieją nierozróżnialne dwa indywidua […] Jeśli dane są dwie rzeczy nie-
rozróżnialne, to dana jest rzecz ta sama pod dwiema nazwami.7
Można ją zapisać następująco:
∀F [F(a) ≡ F(b)] → a = b.
W zależności od tego, czy w zakres F włączamy jedynie c e c h y w e -

w n ę t r z n e, czy też uwzględnimy również c e c h y r e l a c y j n e (lokaliza-
cję czasoprzestrzenną), otrzymujemy mocną lub słabą wersję PII8:
W e r s j a m o c n a: F nie zawiera własności lokalizacji przestrzennej.

W e r s j a s ł a b a: F zawiera własność lokalizacji przestrzennej.
Sam Leibniz przyjmował mocną wersję tej zasady — na gruncie głoszonej

przez niego relacjonistycznej koncepcji przestrzeni niemożliwe jest, by dwa
indywidua a i b różniły się j e d y n i e położeniem „w przestrzeni”, ponie-
waż przestrzeń nie jest niezależną od ciał realnością fizyczną.
Zauważyć ponadto trzeba pewną dwuznaczność terminu „nierozróż-
nialność”, a zatem i samej zasady Leibniza. „Nierozróżnialność” jest przede
wszystkim terminem epistemologicznym. Powstaje więc naturalnie pytanie:
o nierozróżnialność dla jakiego podmiotu poznającego chodzi? Wiemy na
przykład, że na pewnym etapie badań nad atomistyczną strukturą materii
_____________
7 G. W. Leibniz, Polemika z Clarkiem, Czwarte pismo Leibniza, [w:] idem, Wyznanie…, s. 347.
8 Por. S. French, M. Redhead, Quantum Physics and the Identity of Indiscernibles, „The British
Journal for the Philosophy of Science” 1988, nr 39, s. 234.
chemicy nie rozróżniali izotopów. Przyczyną tego stanu rzeczy był po pro-
stu brak wiedzy o złożonej budowie atomów i protonowo-neutronowej
strukturze jądra atomowego. W tym znaczeniu „nierozróżnialność” jest
zrelatywizowana do podmiotu poznającego i stanu jego wiedzy oraz języka.
Może też chodzić nie o „nierozróżnialność” dla jakiegoś podmiotu, ale
o „nierozróżnialność” w sensie metaforycznym, dla „samej przyrody”, to zna-
czy o obiektywne niezachodzenie różnicy. W takim wypadku można rozwa-
żać metafizyczną (resp. ontologiczną) zasadę o nieistnieniu dwóch obiektów
nieróżniących się od siebie żadnymi c e c h a m i w e w n ę t r z n y m i, w od-
różnieniu od przejściowych stanów oraz relacji do innych obiektów.
Dla Leibniza zasada identyczności nierozróżnialnych (w wersji mocnej)
była w dyskusji z Newtonem argumentem przeciwko realności atomów
i próżni.9 Atomizm klasyczny (zarówno starożytny, jak i dziewiętnastowiecz-
ny) naruszał mocną wersję PII, chociaż słaba wersja tej zasady, także w rozu-
mieniu metafizycznym, pozostawała w mocy.10 Uznawano bowiem istnienie
wielu obiektów danego gatunku nieróżniących się od siebie żadnymi we-
wnętrznymi cechami. Atomom przypisywano jednak własność nieprzenikli-
wości, z czego wynika oczywiście, że żadne dwa atomy nie mogą mieć tej
samej lokalizacji przestrzennej, to znaczy żadne z dwóch lub większej liczby
trajektorii cząstek klasycznych nie przecinają się w tym samym punkcie prze-
strzeni w tym samym czasie.11 Pozwalało to cząstki klasyczne traktować jako
r o z r ó ż n i a l n e na podstawie zewnętrznych relacji czasoprzestrzennych.
Obserwacja trajektorii każdej cząstki klasycznej jest teoretycznie możliwa
(chociaż w wielu wypadkach, jak na przykład ruchu wielkiej liczby cząsteczek
w naczyniu z gazem, praktycznie niewykonalna), co pozwalałoby na rozróż-
nienie cząstek właśnie na podstawie analizy ich trajektorii.
W mechanice klasycznej cząstki jednakowe (powiedzmy elektrony), mimo iden-

tyczności swych fizycznych właściwości, nie tracą swej „indywidualności”. Moż-
na bowiem wyobrazić sobie, że cząstki wchodzące w skład danego układu
fizycznego zostały w pewnej chwili „ponumerowane”, co umożliwia śledzenie
ich ruchów po torach; identyfikacja cząstek może być wówczas przeprowadzona
w każdej chwili późniejszej.12
_____________
9 Patrz rozdz. Racje Leibniza niniejszej pracy.
10 Por. S. French, M. Redhead, Quantum Physics…, s. 235; A. Przygodzka, Idea identyczności
w naukach przyrodniczych, [w:] Między logiką a etyką. Studia z logiki, ontologii, epistemologii, meto-
dologii, semiotyki i etyki. Prace ofiarowane Profesorowi Leonowi Kojowi, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 1995, s. 135–156.
11 Co jest zwykle określane we współczesnej literaturze terminem impenetrability assumption
— IA (por. S. French, Why the Principle…, s. 143).

12 L. D. Landau, E. M. Lifszyc, Krótki kurs fizyki teoretycznej, t. 2, Mechanika kwantowa, tłum.
J. Jędrzejewski, PWN, Warszawa 1980, s. 152.

W mechanice kwantowej również zakłada się, że wszystkie cząstki ele-

mentarne danego gatunku nie różnią się od siebie żadną wewnętrzną cechą.
Na przykład wszystkie elektrony mają dokładnie taką samą masę spoczyn-
kową, ładunek elektryczny czy spin, choć oczywiście mogą mieć różne pa-
rametry dynamiczne zależne od stanu, takie jak pęd, energię lub położenie.
Fizycy na określenie cząstek danego gatunku, których własności wewnętrz-
ne są standaryzowane, stosują zwykle termin c z ą s t k i i d e n t y c z n e.
W klasycznym podręczniku mechaniki kwantowej Leonard I. Schiff pisze:
Używamy tutaj określenia „identyczny” dla oznaczenia cząstek, które można

zamienić wzajemnie miejscami w najogólniejszych warunkach bez spowodowa-
nia jakiejkolwiek zmiany w sytuacji fizycznej.13
W filozofii jednak przez „identyczność” rozumie się, ściśle rzecz biorąc,

relację, która zachodzi między danym przedmiotem a nim samym:
a = b ≡ ∀F [F(a) ≡ F(b)].
Oczywiście jeśli a jest identyczne z b, to wszystkie cechy, które ma a, ma

również b i vice versa, ale oznacza to jednocześnie, że w rzeczywistości nie
ma w ogóle dwóch różnych przedmiotów a i b, które byłyby identyczne, ale
tylko jeden przedmiot, który może być określony dwoma różnymi nazwa-
mi.14 W związku z tym Willard V. O. Quine pisze:
Przedmiot jest identyczny z samym sobą i z niczym innym […] powiedzieć, że

coś jest identyczne z samym sobą, to wygłosić banał, a powiedzieć, że coś jest
identyczne z czymś innym — to wygłosić absurd.15
Będziemy zatem w dalszym ciągu rozważań używać określenia „cząstki

identyczne” w znaczeniu przyjętym w fizyce. Podstawowa różnica między
pojęciem cząstki klasycznej a pojęciem cząstki kwantowej polega na tym, że
cząstki identyczne są w mechanice klasycznej r o z r ó ż n i a l n e, natomiast
w mechanice kwantowej są one n i e r o z r ó ż n i a l n e.
Zauważmy przy tym, że pojęcie nierozróżnialności ma sens operacyjny:
Powiedzenie, że w zbiorze cząstek cząstki są nierozróżnialne znaczy, że nie ist-

nieje eksperymentalna metoda, która pozwalałaby na ich rozróżnienie. Ogólniej
_____________
13 L. I. Schiff, Mechanika kwantowa, s. 321.
15 W. V. O. Quine, Różności. Słownik prawie filozoficzny, tłum. C. Ciesielski, Fundacja
Aletheia, Warszawa 2000, s. 63–64; por. B. C. van Fraassen, The problem of Indistinguishable
Particles, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 73–92.
rzecz biorąc, żadna wielkość obserwowalna nie pozwala na rozróżnienie między

jednym stanem a drugim (być może różnym), który różni się od pierwszego je-
dynie permutacją cząstek.16
Stwierdzenie powyższe określa się mianem zasady nierozróżnialności

i odgrywa ono podstawową rolę w kwantowej teorii układów jednakowych
cząstek.17 Formalnie wyraża się je przez żądanie, by wartość oczekiwana
dowolnego operatora hermitowskiego O dla układu złożonego z N iden-
tycznych cząstek, których stan reprezentowany jest przez wektor Ψ , nie
zmieniała się w rezultacie permutacji dowolnych dwóch stanów:
PΨ O PΨ = Ψ O Ψ ,
gdzie stan PΨ powstaje ze stanu Ψ przez permutację dowolnych dwóch

stanów. Nie jest zatem możliwe rozstrzygnięcie przez pomiar, czy dany
układ znajduje się w stanie Ψ , czy też w stanie PΨ . Wystarczającym
warunkiem, by powyższa równość była spełniona, jest, by PΨ = ± Ψ dla
dowolnego operatora hermitowskiego O. Warunki powyższe nakładają
ograniczenia na możliwe stany cząstek.18
Zauważmy, że e m p i r y c z n a n i e o d r ó ż n i a l n o ś ć cząstek iden-
tycznych w mechanice kwantowej nie budzi współcześnie najmniejszych
wątpliwości, ale kwestią dyskusyjną pozostaje to, czy 1) nie zachodzi
obiektywna różnica między stanem Ψ a stanem PΨ, powstającym z Ψ przez
permutację dwóch elementów, czy też 2) zachodzi obiektywna różnica, któ-
rej mechanika kwantowa nie reprezentuje?.19 W przypadku (1) mielibyśmy
do czynienia albo z naruszeniem w mechanice kwantowej nawet słabej wer-
sji zasady Leibniza, albo należy odrzucić pogląd, że cząstki kwantowe są
indywiduami, które można „zaetykietować”. W przypadku (2) mechanika
kwantowa byłaby teorią niekompletną.
Podane niżej argumenty świadczą na rzecz tezy, że w układzie złożonym
z cząstek identycznych obiektywnie nie ma znaczenia, „która z cząstek” jest
w jakim stanie, to znaczy że same obiekty kwantowe nie są indywiduami.
1. W mechanice kwantowej obowiązują relacje nieoznaczoności dla pędu
i położenia, co uniemożliwia przypisanie cząstkom kwantowym jedno-
znacznie określonych trajektorii. Zatem niemożliwe jest rozróżnienie cząstek
_____________
16 M. Redhead, P. Teller, Particle Labels and Indistinguishable Particles Theory, „The British
Journal for the Philosophy of Science” 1992, nr 43, s. 205.

17 L. D. Landau, E. M. Lifszyc, Krótki kurs…, s. 153.
18 Por. S. French, M. Redhead, Quantum Physics…, s. 238.
19 Por. B. C. van Fraassen, The Problem…, s. 76.
tego samego gatunku na podstawie analizy ich trajektorii, to znaczy jeżeli

nawet wyobrazimy sobie, że cząstki te „etykietujemy” czy też „numeruje-
my” — powiedzmy „cząstka 1” i „cząstka 2” — to po zderzeniu dwóch
takich cząstek dane empiryczne nie pozwalają na rozstrzygnięcie, która
z cząstek porusza się po jakiej trajektorii.
Rozważmy prosty przypadek rozpraszania cząstek alfa na jądrach tle-
nu.20 Załóżmy, że zjawisko opisujemy w układzie środka masy, w którym
cząstki alfa i jądra tlenu przed zderzeniem mają prędkości skierowane prze-
ciwnie, natomiast po zderzeniu, w rezultacie elektrycznego odpychania ła-
dunków cząstki alfa i jądra tlenu, cząstka alfa ulega rozproszeniu pod kątem
φ (do góry), a jądro tlenu pod kątem D – φ (w dół — por. rys. 15). Prawdo-
podobieństwo rozproszenia pod kątem φ możemy określić eksperymental-
nie, umieszczając w odpowiednim miejscu detektor rejestrujący cząstki.
1 1
2 2
a) b)
Rysunek 15. Zgodnie z mechaniką kwantową w przypadku zderzenia dwóch

cząstek identycznych procesy a) i b) są nierozróżnialne.
W mechanice kwantowej zjawisko takie opisuje się, podając (zespoloną)

amplitudę prawdopodobieństwa rozproszenia cząstki pod danym kątem.
Niech Ψ(φ) oznacza amplitudę prawdopodobieństwa rozproszenia cząstki
alfa pod kątem φ, natomiast Ψ(D – φ) — amplitudę prawdopodobieństwa
rozproszenia jądra tlenu pod kątem φ. Cząstki alfa i jądra tlenu należą
oczywiście do różnych gatunków cząstek i są rozróżnialne niezależnie od
tego, czy f a k t y c z n i e rozróżniamy te cząstki w doświadczeniu, czy też
nie rozróżniamy ich. Prawdopodobieństwo P(φ) rozproszenia j a k i e j ś
cząstki pod kątem φ (w kierunku detektora D1) jest równe sumie prawdo-
_____________
20 Por. R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykłady z fizyki, t. 3, tłum.
A. Pindor, W. Gorzkowski, A. Szymacha, PWN, Warszawa 1974, s. 25–39.

podobieństwa rozproszenia cząstki alfa i prawdopodobieństwa rozprosze-

nia pod tym kątem jądra tlenu:
P(φ) = |Ψ(φ)|2 + |Ψ(D – φ)|2.
Taki sam wynik otrzymalibyśmy również na podstawie mechaniki kla-

sycznej. Jednak zderzenie dwóch cząstek opisuje się w mechanice klasycznej
dokładnie tak samo, niezależnie od tego, czy zderzają się cząstki należące do
tego samego, czy do różnych gatunków, natomiast w mechanice kwantowej
powyższy rezultat jest f a ł s z y w y, gdy w eksperymencie rozproszenio-
wym uczestniczą cząstki tego samego gatunku.
Jeżeli w zderzeniu uczestniczą na przykład tylko cząstki alfa, wówczas
nie można rozróżnić, która z cząstek alfa dotarła do detektora pod kątem φ.
Zgodnie z regułami mechaniki kwantowej poprawne wyrażenie na praw-
dopodobieństwo zarejestrowania cząstki przez detektor otrzymujemy, do-
dając odpowiednie amplitudy prawdopodobieństw:
P’(φ) = |Ψ(φ) + Ψ(D – φ)|2.
Cząstka alfa może bowiem dotrzeć do detektora na dwa możliwe sposoby:

w wyniku rozproszenia pod kątem φ lub rozproszenia pod kątem D – φ,
a w takich przypadkach, zgodnie z regułami mechaniki kwantowej, należy
dodawać zespolone amplitudy prawdopodobieństwa, a nie same prawdopo-
dobieństwa. W szczególnie prostym przypadku, gdy φ = D/2, (φ) = Ψ(D – φ)
i prawdopodobieństwo P’(φ) = |Ψ(D/2) + Ψ(D/2)|2 = 4|Ψ(D/2)|2 jest dwa
razy większe niż prawdopodobieństwo obliczone dla cząstek rozróżnialnych,
które wynosi P(φ) = |Ψ(D/2)|2 + |Ψ(D/2)|2 = 2|Ψ(D/2)|2.21
Powyższy rezultat jest zgodny z doświadczeniem dla bozonów, nato-
miast dla fermionów amplitudy prawdopodobieństwa dodaje się ze zna-
kiem minus, zatem w wypadku rozproszenia na przykład elektronów na
elektronach odpowiednie prawdopodobieństwo (przy założeniu, że elektro-
ny są niespolaryzowane, czyli mogą mieć dowolnie ustawione spiny, zatem
nie można ich rozróżnić na podstawie pomiaru ustawienia spinu) dane jest
wzorem:
P’’(φ) = |Ψ(φ) – Ψ(D – φ)|2.
Podkreślić należy, że w omawianym przypadku rozproszenia cząstek

nierozróżnialność procesów: „cząstka nadlatująca z lewej strony została
_____________
rozproszona pod kątem φ w kierunku detektora D1, a cząstka nadlatująca

z prawej strony została rozproszona pod kątem D – φ w kierunku detektora
D2” i „cząstka nadlatująca z lewej strony została rozproszona pod kątem
D – φ w kierunku detektora D2, a cząstka nadlatująca z prawej strony została
rozproszona pod kątem φ w kierunku detektora D1” nie wynika z tego, że
z jakichś powodów (czy to technicznych, czy braków w teorii) nie jesteśmy
w stanie rozróżnić tych sytuacji i — podobnie jak w wypadku izotopów —
możemy przypuszczać, że w przyszłości procesy takie okażą się rozróżnial-
ne. Założenie rozróżnialności cząstek prowadzi bowiem do fałszywych
przewidywań teoretycznych dla odpowiednich prawdopodobieństw i ewi-
dentnej sprzeczności z danymi doświadczenia. Można zatem powiedzieć, że
trajektorie cząstek po rozproszeniu nie tylko są nierozróżnialne (sens epi-
stemologiczny), ale również że obiektywnie nie zachodzi różnica, która
z cząstek zostanie zarejestrowana przez detektor.
2. Według klasycznej mechaniki statystycznej, jeżeli w jakimś układzie
jest pewna liczba cząstek określonego gatunku, znajdujących się w różnych
stanach, to nawet jeżeli cząstki te są standaryzowane w ramach gatunku, to
ich permutacja, czyli wymiana stanów między dwoma cząstkami, daje
w rezultacie nowy stan różniący się od poprzedniego. Cząstki klasyczne
podlegają statystyce Maxwella–Boltzmanna. Dla n cząstek i m dostępnych
dla nich stanów liczba możliwych układów wyraża się wzorem:
NM–B (n, m) = mn.
Załóżmy, że mamy dwie cząstki klasyczne (co do których zakładamy, że

są rozróżnialne), i każda z nich może znajdować się w dwóch stanach, ozna-
czanych przez nas jako a i b . Wówczas, zgodnie ze statystyką Maxwella–
Boltzmanna, dla układu dwóch cząstek możliwe są NM–B (2, 2) = 22 = 4 stany,
co możemy zapisać następująco:
1) a(1) a( 2 ) (obydwie cząstki w stanie a );

2) b(1) b( 2 ) (obydwie cząstki w stanie b );
3) a(1) b( 2 ) (cząstka 1 w stanie a i cząstka 2 w stanie b );
4) a( 2 ) b(1) (cząstka 1 w stanie b i cząstka 2 w stanie a ).
Przypadki (3) i (4) są traktowane jako r ó ż n e sytuacje fizyczne — permuta-

cja dwóch dowolnych elementów w układzie złożonym z takich samych
elementów daje w rezultacie nowy stan. Zachodzi zatem obiektywna różni-
ca między stanem, w którym pierwsza cząstka jest w stanie a , a druga
w stanie b , a sytuacją, w której pierwsza cząstka jest w stanie b , a druga

w stanie a .
Jeżeli założymy, że wszystkie przypadki są równie możliwe, wówczas
otrzymujemy prawdopodobieństwo tego, że obydwie cząstki znajdują się
w stanie a równe 1/4, prawdopodobieństwo tego, że obydwie cząstki są
w stanie b również 1/4 oraz prawdopodobieństwo równe 1/2 dla sytuacji,
w której każda cząstka znajduje się w innym stanie, co oczywiście jest równe
sumie prawdopodobieństw pojawienia się stanów (3) i (4). Rozkład praw-
dopodobieństwa jest w tym przypadku dokładnie taki sam, jak dla rzutu
dwiema monetami.22 Na każdej monecie może wypaść albo orzeł (O), albo
reszka (R), zatem dla dwóch monet otrzymujemy następujące zdarzenia,
z prawdopodobieństwem 1/4 każde:
O1O2; O1R2; R1O2; R1R2,
gdzie indeksy „1” i „2” wskazują rozróżnialne monety. Mamy więc praw-
dopodobieństwo równe 1/4 dla zdarzenia polegającego na wyrzuceniu
dwóch orłów, 1/4 dla dwóch reszek oraz 1/2 dla zdarzenia „na każdej mo-
necie różny wynik”. Ostatniemu przypadkowi odpowiadają oczywiście sy-
tuacje: „orzeł na pierwszej monecie i reszka na drugiej” albo „reszka na
pierwszej monecie i orzeł na drugiej”. Ponieważ monety są odróżnialne (na
przykład na podstawie ich położeń w przestrzeni), to układy (O, R) i (R, O)
stanowią różne sytuacje fizyczne.
Statystyki kwantowe różnią się jednak zasadniczo od statystyki klasycz-
nej Maxwella–Boltzmanna. Z zasady nierozróżnialności wynikają pewne
ograniczenia na obserwowalne stany cząstek w układzie złożonym z cząstek
identycznych. Jeżeli PΨ = Ψ , to stan taki nazywa się s t a n e m s y -
m e t r y c z n y m — po permutacji dwóch stanów otrzymujemy ten sam
stan; jeżeli natomiast PΨ = – Ψ , to stan taki nazywa się s t a n e m a n -
t y s y m e t r y c z n y m — w rezultacie permutacji otrzymujemy ten sam stan
ze znakiem minus (co oczywiście nie wpływa na wartość oczekiwaną ope-
ratora O). Stan, który nie jest ani stanem symetrycznym, ani antysymetrycz-
nym, nazywamy s t a n e m n i e s y m e t r y c z n y m i stany takie należy
wykluczyć, ponieważ prowadzą one do niezgodnej z doświadczeniem dla
cząstek kwantowych klasycznej statystyki Maxwella–Boltzmanna. Bozony
opisywane są stanami symetrycznymi, natomiast fermiony — antysyme-
trycznymi. Dla bozonów (statystyka Bosego–Einsteina) dodajemy amplitudy
_____________
22 Por. H. Reichenbach, The Genidentity of Quantum Particles, [w:] E. Castellani (ed.), Inter-
preting Bodies…, s. 69; P. Teller, An Interpretive Introduction…, s. 24.

prawdopodobieństwa, dla fermionów (statystyka Fermiego–Diraca) doda-

jemy amplitudy ze znakiem minus.
Bose i Einstein wykazali, że w celu otrzymania rezultatów teoretycznych
zgodnych z wynikami eksperymentów należy założyć, że dla bozonów sta-
ny (3) i (4) muszą być traktowane jako j e d e n stan. Zgodnie ze statystyką
Bosego–Einsteina dla n cząstek i m stanów otrzymujemy:
NB–E (n, m) = ( n+m−1

n )
możliwych układów. W powyższym przykładzie n = 2 i m = 2 i otrzymuje-
my w rezultacie jedynie t r z y możliwości:
1) a(1) a( 2 ) (obydwie cząstki w stanie a );

2) b(1) b( 2 ) (obydwie cząstki w stanie b );
oraz stan symetryczny:
5) a(1) b( 2 ) + a( 2 ) b(1) 23,
będący liniową superpozycją stanów (1) i (2).

Zatem prawdopodobieństwo tego, że obydwie cząstki są w stanie a
wynosi 1/3, prawdopodobieństwo tego, że obydwie cząstki są w stanie b
wynosi 1/3 oraz prawdopodobieństwo tego, że każda cząstka znajduje się
w innym stanie wynosi również 1/3. Jeżeli powrócimy do analogii z rzutem
dwiema monetami, to otrzymujemy następujące zdarzenia, z prawdopodo-
bieństwem 1/3 każde:
OO; OR; RR,
gdzie pominęliśmy indeksy, ponieważ traktujemy monety jak nierozróż-

nialne.
Dla fermionów, które podlegają zakazowi Pauliego, w układzie złożo-
nym z wielu takich samych cząstek tylko j e d n a cząstka może znajdować
się w danym stanie kwantowym. Wówczas otrzymujemy statystykę Fermie-
go–Diraca — dla n cząstek i m stanów jest
NF–D (n, m) = ()
n
m
_____________
23 Pomijamy tu nieistotne dla naszych rozważań współczynniki liczbowe.
możliwych układów. W odniesieniu do układu dwóch cząstek i dwóch do-

stępnych dla każdej z nich stanów oznacza to, że możliwy jest tylko j e d e n
sposób obsadzenia stanów a i b przez cząstki 1 i 2 — każda cząstka
znajduje się w innym stanie. Jest to stan antysymetryczny:
6) a(1) b( 2 ) – a( 2 ) b(1) .
W analogii do rzutu dwiema monetami byłby to układ
OR.
Przykładem może być pierwsza „orbita” w atomie, na której mogą znaj-

dować się co najwyżej dwa elektrony: wiadomo, że muszą one mieć skiero-
wane przeciwnie spiny, ale „nie istnieje eksperymentalna metoda, pozwala-
jąca stwierdzić, że ten elektron ma spin w górę, a tamten ma spin w dół”.24
Zgodność statystyk kwantowych z doświadczeniem nie budzi najmniej-
szych wątpliwości. Problem polega na tym, jakie wnioski wynikają stąd
w odniesieniu do zagadnienia indywidualności cząstek identycznych
w mechanice kwantowej i stosowalności w tej dziedzinie zasady identycz-
ności nierozróżnialnych Leibniza. Jeżeli o cząstkach kwantowych myślimy
jako o indywiduach, które można „zaetykietować” wskaźnikami „1” i „2”
niezależnie od tego, że w doświadczeniu nie możemy faktycznie rozróżnić
między stanami, jakie zajmują te cząstki, to jak wówczas interpretować fakt,
że występują tylko stany symetryczne i antysymetryczne, natomiast nie wy-
stępują stany niesymetryczne?
Pojawiają się dwie możliwości25: albo stany niesymetryczne (3) i (4) mają
interpretację fizyczną — pierwsza cząstka jest w stanie a , druga jest
w stanie b i stan ten obiektywnie różni się od stanu, gdy druga jest w sta-
nie b , a pierwsza w stanie a , ale stany takie nigdy nie występują, albo
stany niesymetryczne nie mają interpretacji fizycznej.
Jeżeli stany niesymetryczne mają interpretację fizyczną, to mechanika
kwantowa (scil. formalizm w przestrzeni Hilberta) nie wyjaśnia, dlaczego
stany takie nigdy nie występują. Na przykład według klasycznej mechaniki
statystycznej teoretycznie możliwe jest, że kawa w niepodgrzewanej filiżan-
ce zagotuje się. Fakt, że nigdy nie obserwujemy takich zdarzeń, mechanika
statystyczna pozwala wyjaśnić tym, że obliczenia dają znikomo małe praw-
_____________
24 M. Redhead, P. Teller, Particles. Particle Labels, and Quanta: The Toll of Unacknowledged
Metaphysics, „Foundation of Physics” 1991, Vol. 21, nr 1, s. 204.

dopodobieństwo takiego zdarzenia. Ponieważ mechanika kwantowa nie

wyjaśnia, dlaczego stany niesymetryczne nie są obserwowalne, można to
uznać za efekt nadmiarowości (surplus structure)26 formalizmu przestrzeni
Hilberta.
Jeżeli stany niesymetryczne nie mają interpretacji fizycznej, to znaczy
nie zachodzi różnica między stanami a(1) b( 2 ) i a( 2 ) b(1) , wówczas
etykietowanie cząstek jako „pierwszej” i „drugiej” okazuje się zbędne, co
skłania do o d r z u c e n i a i n d y w i d u a l n o ś c i c z ą s t e k i d e n -
t y c z n y c h.27 Jeśli obiekty kwantowe nie są indywiduami, to zasada iden-
tyczności nierozróżnialnych po prostu się do nich nie stosuje. Rozważmy
więc zagadnienie, na jakiej podstawie utrzymuje się, że cząstkom kwanto-
wym danego gatunku, pomimo postulowanej identyczności jakościowej
i empirycznej nierozróżnialności, przysługuje jednak haecceitas, primitine
thisness, transcendental individuality czy też po prostu indywidualność.
Michael Redhead i Paul Teller twierdzą, że przekonanie o indywidualno-
ści cząstek (zwane w tym kontekście label transcendental individuality — LTI)
jest wyłącznie konsekwencją zastosowania rachunku tensorowego, a co wię-
cej — jest rezultatem nadmiarowości tego formalizmu. Utrzymują oni także,
że alternatywny opis w przestrzeni Focka w naturalny sposób prowadzi do
odrzucenia (a właściwie w ogóle nieprzyjmowania) indywidualności cząstek
identycznych, a ponadto opis ten nie jest nadmiarowy oraz nie wymaga
narzucania warunków symetryzacji i antysymetryzacji funkcji falowych, jak
również trudnego do wyjaśnienia w ramach teorii przestrzeni Hilberta od-
rzucenia stanów asymetrycznych.
Stan pojedynczej cząstki w mechanice kwantowej reprezentowany jest
przez promień w przestrzeni Hilberta H. Dla dwóch różnych cząstek (to
znaczy cząstek różniących się własnościami wewnętrznymi, jak na przykład
proton i elektron) stan pierwszej z nich reprezentowany jest przez promień
w przestrzeni Hilberta H(1), stan drugiej — przez promień w innej prze-
strzeni H(2).28 Wówczas stan układu tych cząstek reprezentowany jest przez
promień w przestrzeni Hilberta, będącej ich iloczynem tensorowym
_____________
26 Por. M. Redhead, Symmetry…, s. 77–112.
27 Reichenbach, rozważając to zagadnienie, zauważa, że przypisanie cząstkom kwanto-
wym indywidualności prowadzi do anomalii przyczynowych, tzn. w przypadku bozonów,
jeżeli jedna cząstka jest w pewnym stanie, to inne cząstki przejawiają tendencję do zajmowania
tego samego stanu, a w przypadku fermionów — zależność tego typu, że jeśli pewna cząstka
jest w danym stanie, to żadna inna cząstka nie może w nim się znaleźć. Zdaniem Reichenbacha
albo cząstki są nierozróżnialne, albo ich zachowanie wykazuje anomalie przyczynowe. Oby-
dwie interpretacje są, zdaniem Reichenbacha, dopuszczalne (por. H. Reichenbach, Genidenti-
ty…, s. 71).
28 Dla uproszczenia ograniczmy rozważania do dwóch cząstek, ale analogiczną procedurę
stosuje się dla układu n cząstek.

H = H(1)⊗H(2). Jeżeli a(1) jest wektorem stanu w przestrzeni H(1), zaś

b( 2 ) jest wektorem stanu w H(2), to a(1) b( 2 ) reprezentuje stan układu
dwóch cząstek w przestrzeni H(1)⊗H(2). Jeżeli { ai (1) } jest bazą w H(1),
{ bi (1) } jest bazą w H(2), to dowolne wektory postaci ai (1) b j ( 2 ) stanowią
bazę w H(1)⊗H(2). Otóż analogicznie postępuje się dla układu dwóch iden-
tycznych (jakościowo) cząstek, takich jak elektrony, z tym zastrzeżeniem że
wówczas w iloczynie tensorowym występuje dwukrotnie ta sama prze-
strzeń Hilberta, etykietowana jednak „1” i „2” — H(1)⊗H(2), a wektory bazy
mają postać ai (1) a j ( 2 ) .29 Zauważmy, że pozostają etykiety cząstek, po-
mimo to, że rozważamy cząstki identyczne.
Dla jednej cząstki każdy promień w przestrzeni Hilberta H reprezentuje
inny stan i każdy operator hermitowski reprezentuje wielkość fizyczną mie-
rzalną (obserwablę). „Etykietowanie” cząstek prowadzi do przypuszczenia,
że jeżeli a i b są wektorami własnymi, a i b wartościami własnymi ope-
ratora O dla jednej cząstki, to a(1) b( 2 ) reprezentuje stan układu dwóch
cząstek w przestrzeni H(1)⊗H(2), w którym „pierwsza cząstka” ma wartość
własną a operatora O, a „druga cząstka” ma wartość własną b operatora O.
Jednak „w tej interpretacji a(1) b( 2 ) i b(1) a( 2 ) opisują różne sytuacje
fizyczne”.30 Zamiana „etykiet” cząstek prowadziłaby zatem do zmiany sytu-
acji fizycznej, co jednak nie zgadza się z doświadczeniem dla cząstek iden-
tycznych i stany asymetryczne muszą być odrzucone, jako pozbawione zna-
czenia fizycznego.
Zdaniem Tellera żadna z tych trudności nie powstaje, jeśli myślimy o mi-
kroobiektach jako o kwantach w przestrzeni Focka, formalizmie stosowa-
nym w kwantowej teorii pola. Przestrzeń Focka (reprezentacja liczby obsa-
dzeń) opisuje tylko, jakie kombinacje własności są zegzemplifikowane i ile
razy występują. W opisie tym nie używa się etykiet cząstek i pytanie, „która
cząstka” ma odnośną własność, przestaje mieć sens. Stany kwantowe repre-
zentowane są jako: 1,0 ,0 ,... A , co oznacza stan, w którym istnieje dokładnie
jeden kwant pierwszej wartości własnej a1 operatora O, stan z dwoma
kwantami oznaczamy: 2 ,0 ,0 ,... A itd. Użycie etykiet cząstek w standardowej
wersji mechaniki kwantowej układu wielu cząstek jest, według Tellera,
spowodowane wyłącznie względami historycznymi. Opis w przestrzeni
Focka unika nadmiarowej struktury matematycznej i jest bardziej ekono-
micznym opisem stanów wielokwantowych, a ponadto może być stosowany
_____________
29 Por. M. Redhead, P. Teller, Particles. Particle Labels…, s. 47.
30 Ibidem, s. 48.
w opisie układów ze zmienną lub nieokreśloną liczbą „cząstek”. Możemy

wówczas powiedzieć, że wśród własności są takie, które wykazują jeden
kwant, dwa kwanty i ich superpozycję. Obraz ten prezentuje nam „cząstki”
kwantowe jako obiekty niebędące indywiduami. Teller argumentuje, że
w mechanice kwantowej należy odrzucić założenie, że istnieją jakościowo
identyczne, ale numerycznie różne cząstki (particles), które możemy pojmo-
wać jako indywidua i które możemy „zaetykietować” jako „pierwsza”,
„druga” itd., a zamiast tego należy przyjąć, że istnieją obiekty — kwanty
(quanta), do których pojęcie numerycznej odrębności nie stosuje się.31 Jeśli
zatem chodzi o obiekty, do których doświadczenie nakazuje stosować taką
czy inną statystykę kwantową, istotne jest jedynie to, jakie stany tych skład-
ników są obsadzone (dla bozonów również to, ile składników obsadza dany
stan), a nie to, jaki jest stan poszczególnego składnika. W kwantowej teorii
pola „cząstki nie są uważane za indywidua. Są one po prostu (skwantowa-
nymi) wzbudzeniami pola”.32
Różnicę między pojęciem cząstki a pojęciem kwantu można wyjaśnić,
odwołując się do porównania z gospodarką, w której nie ma kont banko-
wych, a gospodarką, w której wymiana jest wyłącznie bezgotówkowa.
W pierwszym przypadku każda moneta jest indywiduum, ma określoną
lokalizację w czasoprzestrzeni i swoją historię oraz jest odróżnialna od każ-
dej innej monety. Natomiast w gospodarce bezgotówkowej ważne jest jedy-
nie to, ile jednostek jest na jakimś koncie, ale nie ma sensu pytanie o to, „któ-
ry grosz” został przesunięty z jakiegoś konta na inne. Jednostki na koncie
bankowym można policzyć, ale nie są one indywiduami i nie można używać
w stosunku do nich określeń takich, jak w stosunku do monet: „ta oto”
w odróżnieniu od „tamtej”. Cząstki klasyczne mogą być p o n u m e r o w a -
n e — pierwsza, druga itd. i jest różnica w kolejności, w jakiej je numeruje-
my. Kwanty mogą być jedynie z s u m o w a n e i możemy jedynie ułożyć je
w grupy o odmiennych własnościach z całkowitą miarą jedna, dwie itd., ale
n i e i s t n i e j e żadna różnica odnośnie do tego, który kwant jest pierwszy,
który posiada jaką własność.
18.2 CZĄSTKI KWANTOWE A PROBLEM GENIDENTYCZNOŚCI
W modelu świata atomizmu klasycznego elementarne składniki materii

traktowano jako byty wieczne i niezmienne, co oczywiście wiązało się z nie-
_____________
31 Por. P. Teller, Quantum Mechanics and Haecceities, [w:] E. Castellani (red.), Interpreting
Bodies…, s. 114.
32 S. French, M. Redhead, Quantum Physics…, s. 238.
kwestionowanym przekonaniem, że zachowują one tożsamość pomimo

łączenia się w układy złożone, wzajemnych oddziaływań i zderzeń. Gdyby-
śmy dysponowali nadludzkimi zdolnościami poznawczymi w rodzaju tych,
w jakie wyposażył Laplace swojego demona, można byłoby śledzić trajekto-
rię danego atomu przez dowolnie długi czas i na tej podstawie ustalić, że
ciągle mamy do czynienia z t y m s a m y m obiektem.
Relację wiążącą różne stany tego samego przedmiotu w różnych mo-
mentach czasu Hans Reichenbach określił mianem g e n i d e n t y c z n o -
ś c i.33 Według Reichenbacha możemy mówić o genidentyczności w sensie
mocnym albo słabym. Pierwszy nazywa on genidentycznością m a t e r i a l -
n ą (material genidentity), drugi natomiast genidentycznością f u n k c j o -
n a l n ą (functional genidentity) czy też genidentycznością w szerszym sensie.
Dla obiektów makroskopowych materialna genidentyczność może być
powiązana z następującymi warunkami34:
1. C i ą g ł o ś ć z m i a n. Rozważmy przykład poruszającej się kuli bilar-
dowej. Zgodnie z klasyczną dynamiką Newtona kula zakreśla ciągłą trajek-
torię w czasoprzestrzeni i w przypadku zderzenia jednej kuli bilardowej
z drugą nie sądzimy bynajmniej, że „zamieniają się” one swą tożsamością
(physical identity), bo wymagałoby to nieciągłego przejścia jednej kuli w miej-
sce zajmowane przez drugą. Oczywiście odróżnienie dwóch kul jest fak-
tycznie możliwe do przeprowadzenia jedynie w przypadku, gdy nasze ob-
serwacje są wystarczająco dokładne i pozwalają na określenie położenia kuli
ze znacznie mniejszym błędem niż jej średnica. Jednak teoretycznie rzecz
biorąc, można śledzić ruch danej kuli z dowolną dokładnością, ponieważ
według mechaniki klasycznej nie istnieją żadne zasadnicze ograniczenia na
możliwość jednoczesnego określenia pędu i położenia poruszającego się
ciała, co wystarcza do odróżnienia dwóch poruszających się ciał właśnie na
podstawie ich trajektorii czasoprzestrzennych.
2. W y k l u c z a n i e s i ę p r z e s t r z e n n e. Zgodnie z mechaniką kla-
syczną (i potocznymi intuicjami) przestrzeń, jaką zajmuje jedno ciało, nie
może być w tym samym czasie zajęta przez inne ciało. Oczywiście, stwier-
dzenie to dotyczy klasycznych cząstek, nie dotyczy natomiast na przykład
klasycznych fal — w pewnym obszarze przestrzeni może znajdować się
więcej niż jedna fala (zjawisko interferencji), ale każde dwa atomy czy też
każde dwie cząsteczki drgającego ośrodka znajdują się w danym momencie
w różnych miejscach przestrzeni.
3. Jeśli dwa ciała zamieniają się miejscami w przestrzeni, to fakt ten jest
zauważalny, nawet jeśli ciała te nie są obserwowane nieustannie. Na przy-
_____________
33 Por. H. Reichenbach, The Direction of Time, University of California Press, Berkeley 1991,
s. 32–42.
34 Por. H. Reichenbach, The Genidentity…, s. 61–62.
kład kule bilardowe różnią się kolorem, drobnymi szczegółami budowy itd.,
a nawet gdyby dwa indywidua czasoprzestrzenne nie różniły się ż a d n ą
wewnętrzną cechą (co przecież postulowali już — prawdopodobnie —
Leukippos i Demokryt w odniesieniu do atomów danego rodzaju, a z całą
pewnością Dalton), to i tak zmiana taka możliwa byłaby do zauważenia na
podstawie trajektorii czasoprzestrzennych tych ciał.
Powyższe warunki stanowią warunki konieczne materialnej geniden-
tyczności, chociaż, jak podkreśla Reichenbach, nie są to warunki dostatecz-
ne. Wystarczy zauważyć, że sterta gruzów nie jest tym samym obiektem, co
dom — dla zachowania tożsamości obiektu złożonego (resp. materialnej ge-
nidentyczności) ważne są oczywiście relacje między częściami tego układu.
O funkcjonalnej genidentyczności, czyli o genidentyczności w szerszym
sensie, możemy mówić w odniesieniu na przykład do energii czy fal.35 Jeżeli,
powiedzmy, jedna kula bilardowa uderza w drugą kulę, może jej przekazać
całkowicie „swoją” energię kinetyczną. Funkcjonalna genidentyczność jest
zatem właściwa na przykład dla energii lub fal na wodzie, w odróżnieniu od
materialnej genidentyczności poruszających się cząsteczek wody.
Obiekty posiadające jedynie funkcjonalną genidentyczność mogą naru-
szać warunki (2) i (3), choć warunek (1) pozostaje na ogół spełniony. Przy-
kładem może być właśnie energia: dwie porcje energii mogą istnieć w tym
samym miejscu, energii nie można przypisać „tożsamości” — jeśli zderzają
się dwie kule bilardowe, a następnie odbijają się od siebie z tymi samymi (co
do wartości) prędkościami, wówczas nie ma sensu pytanie, czy dana kula
kontynuuje ruch ze „swoją” energią, czy też nastąpiła „wymiana” energii.
Powstaje pytanie, czy, a jeśli tak, to w jakim sensie, można mówić o geni-
dentyczności w odniesieniu do cząstek kwantowych.
Cząstki kwantowe tego samego gatunku nie mogą być rozróżnione na
podstawie trajektorii — analiza rozpraszania cząstek alfa na cząstkach alfa
pokazuje, że w rezultacie takiego procesu nie ma fizycznego znaczenia,
„która” z cząstek została zarejestrowana przez detektor. W odróżnieniu od
zderzenia cząstek klasycznych (na przykład kul bilardowych) naruszony jest
zatem warunek (1) materialnej genidentyczności. Spełnienie warunku
(2) wymaga założenia nieprzenikliwości36, ale cząstki kwantowe wykazują
również własności falowe. Charakterystyczną cechą fal jest natomiast zjawi-
sko interferencji, zatem również warunek (2) nie jest spełniony w dziedzinie
kwantowej. Nierozróżnialność cząstek identycznych prowadzi z kolei do
zakwestionowania warunku (3) materialnej genidentyczności. W konse-
kwencji trzeba, jak się wydaje, zgodzić się z poglądem Reichenbacha, że
_____________
35 Ibidem, s. 62.
w dziedzinie atomowej materialna genidentyczność jest całkowicie zastą-

piona przez genidentyczność funkcjonalną.
Koncepcja materialnej genidentyczności okazuje się idealizacją zachowania się

pewnych makroskopowych obiektów, ciał stałych, jednakże odpowiada tylko
w przybliżeniu tej idealizacji. Rozszerzenie tej idealizacji na atomy w nadziei, że
znajdzie w tej dziedzinie spełnienie — program klasycznej teorii atomowej — nie
sprawdza się. W dziedzinie atomowej materialna genidentyczność jest całkowicie
zastąpiona przez funkcjonalną genidentyczność.37
Z powyższych rozważań wynika wniosek, że jeżeli ponownie obserwu-

jemy jakiś obiekt kwantowy, powiedzmy elektron, to nie możemy twierdzić,
że niewątpliwie mamy do czynienia z tym samym obiektem, który był
przedmiotem poprzedniej obserwacji.
18.3 ZAGADNIENIE SEPAROWALNOŚCI
W fizyce klasycznej podział układu złożonego na części nie nastręcza

problemów — ponieważ cząstki klasyczne są niezależnymi od siebie indy-
widuami, separacja przestrzenna części układu złożonego, powiedzmy,
z dwóch cząstek klasycznych, daje w rezultacie dwa obiekty, których wła-
sności są od siebie niezależne. Odpowiedź na pytanie: „w jaki sposób mo-
żemy podzielić świat na indywidualne obiekty?”38 jest zatem prosta —
indywidua zajmują różne obszary czasoprzestrzeni. Takie mechanistyczne
kryterium separowalności okazuje się jednak trudne do utrzymania w me-
chanice kwantowej:
[…] mechanika kwantowa ustanawia między częściami składowymi ustroju

atomowego związek o wiele ściślejszy niż fizyka klasyczna. Całość ustroju jest
nadrzędna w stosunku do części, które podporządkowując się całości, zatracają
w znacznej mierze swą indywidualność. Na to wyraźnie wskazuje forma mate-
matyczna teorii, w której jedna funkcja stanu służy do opisu wszystkich własno-
ści ustroju, przy czym opis ten jest probabilistyczny.39
Zilustrujmy ten stan rzeczy pewnym prostym eksperymentem myślo-

wym. Załóżmy, że w izolowanym od otoczenia pudle znajduje się cząstka
kwantowa. Zgodnie z mechaniką kwantową jej stan reprezentuje funkcja
_____________
37 H. Reichenbach, The Genidentity…, s. 72.
38 E. Castellani, Introduction…, s. 5.
39 Cz. Białobrzeski, Podstawy…, s. 304–305.
falowa Ψ (por. rys. 16). Następnie dzielimy pudło na połowy, co nie wpływa
na kształt funkcji falowej.
Ψ Ψ
Rysunek 16
Jeżeli teraz rozsuniemy części pudła na dowolną odległość, to prawdo-

podobieństwo znalezienia cząstki w obydwu jego częściach jest takie samo.
Jeżeli wykonamy pomiar i stwierdzimy, w której połowie pudła jest cząstka,
to następuje redukcja funkcji Ψ (w drugiej części ta funkcja znika) i dzieje się
tak niezależnie od tego, którą część układu obserwujemy. Nie możemy za-
tem utrzymywać, że p r z e d przeprowadzeniem obserwacji cząstka znaj-
dowała się w danym obszarze, ponieważ równie prawdopodobne jest to, że
znajdowała się w obszarze drugim.
Jeżeli zatem za podstawowe założenie filozofii atomizmu uznamy po-
gląd, że świat składa się z odrębnych, niezależnych od siebie jednostek, to
mechanika kwantowa podważa również to założenie.
Świat nie jest po prostu zbiorem zlokalizowanych, niezależnie od siebie istnieją-

cych rzeczy, powiązanych zewnętrznie jedynie poprzez czas i przestrzeń.40
Koronnym argumentem na rzecz powyższej tezy jest sławny ekspery-

ment Einsteina, Podolsky’ego i Rosena41 (zwany również „paradoksem
EPR”). Eksperyment ten (początkowo wyłącznie myślowy) w zamierzeniu
autorów miał dowodzić niekompletności mechaniki kwantowej. W szcze-
gólności, zdaniem Einsteina, każda cząstka ma jednocześnie określony pęd
i położenie (i inne wartości wielkości komplementarnych), ale mechanika
kwantowa nie jest w stanie tego faktu opisać. Eksperyment ten został po
wielu latach zrealizowany w rzeczywistych doświadczeniach Aspecta i —
całkowicie wbrew oczekiwaniom autorów — jego rezultaty okazały się
_____________
40 T. Maudlin, Part and Whole in Quantum Mechanics, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting
Bodies…, s. 60.
41 A. Einstein, B. Podolsky, N. Rosen, Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality
by Considered Complete?, „Physical Review” 1935, Vol. 47, s. 777–780; tłum. polskie: Czy opis
kwantowomechaniczny rzeczywistości fizycznej można uznać za zupełny?, [w:] S. Butryn (red.),
Albert Einstein…, s. 117–123.
zgodne z przewidywaniami mechaniki kwantowej, niezgodne natomiast

z założeniami lokalności i realizmu, przyjmowanymi przez Einsteina.
Einstein był realistą i podkreślał, że wiara w istnienie świata niezależnego
od świadomości podmiotu poznającego i jakichkolwiek teorii jest podstawo-
wym założeniem wszelkich badań naukowych.42 Pisał:
Wszelkie poważne rozważanie teorii fizycznej musi brać pod uwagę rozróżnienie
pomiędzy obiektywną rzeczywistością, niezależną od wszelkiej teorii, a pojęcia-
mi fizycznymi, którymi operuje ta teoria. Pojęcia te są pomyślane tak, aby odpo-
wiadały obiektywnej rzeczywistości fizycznej i za pomocą tych pojęć przedsta-
wiamy sobie tę rzeczywistość.43
Podstawową rolę w argumentacji Einsteina odgrywa przyjęte kryterium

realności fizycznej44:
J e ż e l i, n i e z a k ł ó c a j ą c u k ł a d u w ż a d e n s p o s ó b, m o ż e m y
w s p o s ó b p e w n y (t z n. z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m r ó w n y m
jedności) przewidzieć wartość jakiejś wielkości fizycz-
n e j, t o i s t n i e j e e l e m e n t r z e c z y w i s t o ś c i f i z y c z n e j o d p o -
w i a d a j ą c y t e j w i e l k o ś c i f i z y c z n e j. Wydaje nam się, że kryterium
to, chociaż dalekie od wyczerpania wszystkich możliwych dróg rozpoznawania
rzeczywistości fizycznej, przynajmniej daje nam jedną z takich dróg, jeśli tylko
spełnione są zawarte w nim warunki.45
Zgodnie z mechaniką kwantową, jeżeli dwie obserwable reprezentowane

są przez niekomutujące operatory, to dokładna wiedza o jednej z nich wyklu-
cza jednocześnie dokładną wiedzę o drugiej. Gdy ustalono w pomiarze war-
tość pierwszej wielkości, to wszelka próba eksperymentalnego wyznaczenia
drugiej wielkości zaburza stan układu tak, że niszczy wiedzę o pierwszej.
Jednak czym innym jest twierdzenie, że pomiar drugiej wielkości zaburza stan
układu tak, że tracimy informację o pierwszej wielkości, a czym innym twier-
dzenie, że obydwie te wielkości nie są równocześnie określone. Zdaniem
Einsteina w pewnych przypadkach można przewidzieć zarówno położenie,
jak i pęd cząstki bez zakłócania stanu układu, zatem wielkości te należy uznać
za jednocześnie realne. Ponieważ, zgodnie z mechaniką kwantową, nie można
zmierzyć jednocześnie wielkości komplementarnych dla jednej cząstki,
_____________
42 Por. A. Einstein, L. Infeld, Ewolucja fizyki. Rozwój poglądów od najdawniejszych pojęć do teorii
względności i kwantów, tłum. R. Gajewski, PWN, Warszawa 1962, s. 260.

43 A. Einstein, B. Podolsky, N. Rosen, Czy opis kwantowomechaniczny…, s. 117–118.
44 Por. R. I. G. Hughes, The Structure and Interpretation of Quantum Mechanics, Harvard Uni-
versity Press, Cambridge, Massachusetts and London, England 1994, s. 158.

45 A. Einstein, B. Podolsky, N. Rosen, Czy opis kwantowomechaniczny…, s. 118.
Einstein rozważa układ dwóch cząstek, które uprzednio oddziaływały ze sobą

— a zatem są opisane przez wspólną funkcję falową Ψ — i pokazuje, że do-
konując pomiaru na układzie I, można przewidzieć w sposób pewny stan
układu II bez jego zakłócania, a zatem — zakładając przytoczone wyżej kry-
terium realności — należy uznać, że wielkości te są realne. Einstein wnosi
stąd, że mechanika kwantowa nie jest teorią kompletną, chyba że przyjmie-
my, iż stan układu II zależy od procesu pomiaru przeprowadzonego na
układzie I, co w żaden sposób nie zakłóca stanu układu II. „Nie można
oczekiwać — twierdzi jednak Einstein — by jakakolwiek rozsądna definicja
rzeczywistości na to pozwalała”.46
Okazało się jednak, że prawie pół wieku po sformułowaniu paradoksu
EPR to, co Einstein uważał za absurd47, stało się obserwowanym efektem.
Dla dalszych rozważań wygodnie będzie przedstawić paradoks EPR w po-
staci zmodyfikowanej przez Bohma. Rozważmy układ o zerowym spinie cał-
kowitym złożony z dwóch cząstek I i II o spinie 1/2h każda, który rozpadł się
w sposób niepowodujący zmiany spinu. Załóżmy, że cząstki te poruszają
się w przeciwnych kierunkach. Zgodnie z mechaniką kwantową, jedna funk-
cja falowa Ψ opisuje stan układu również po rozpadzie i całkowity spin
układu wynosi zero również wówczas, gdy cząstki oddalą się na znaczącą
odległość i przestaną ze sobą zauważalnie oddziaływać.48 Stan układu złożo-
nego z dwóch cząstek, których całkowity spin wynosi zero, możemy zapisać
jako liniową superpozycję dwóch możliwości: spin pierwszej cząstki jest skie-
rowany do góry ↑ 1, a spin drugiej w dół ↓ 2 oraz spin pierwszej cząstki
jest skierowany w dół ↓ 1, a drugiej do góry ↑ 2 :
Ψ = ↑ 1 ↓ 2– ↓ 1 ↑ 2 .49
Pomiar rzutu spinu cząstki I na dowolną oś pozwala określić tą samą skła-

dową spinu dla cząstki II b e z j a k i e g o k o l w i e k o d d z i a ł y w a n i a —
jest ona zawsze skierowana przeciwnie. Jeżeli na przykład w rezultacie po-
miaru dokonanego na cząstce pierwszej otrzymamy „spin do góry”, to wektor
_____________
46 Ibidem, s. 122.
47 Einstein twierdził, że teorie fizyczne muszą się wiązać z założeniem, że poszczególne
rzeczy istnieją całkowicie niezależnie od siebie „o ile «leżą w różnych częściach przestrzeni».
Bez przyjęcia takiej wzajemnej niezależności egzystencji […] rzeczy odległych przestrzennie,
wypływającego przede wszystkim z myślenia potocznego, myślenie fizyczne w znanym nam
sensie byłoby niemożliwe” (A. Einstein, Mechanika kwantowa a rzeczywistość, [w:] S. Butryn
(red.), Albert Einstein…, s. 163).
48 Por. D. Bohm, Ukryty porządek, s. 85.
49 Pomijamy nieistotne dla naszych rozważań współczynniki liczbowe.
stanu układu redukuje się do składowej ↑ 1 ↓ 2 , co znaczy, że spin drugiej

cząstki natychmiast przyjmuje kierunek „w dół”. Dokładnie ten sam rezultat
otrzymalibyśmy, wybierając inną, d o w o l n i e ustawioną oś.
W przypadku systemu klasycznego sprawa jest prosta: moment pędu
(który — z istotnymi jednak zastrzeżeniami — można uważać za klasyczny
analogon kwantowego spinu) zachowuje stały kierunek i posiada dobrze
określone wszystkie trzy składowe przestrzenne, a więc pomiar na układzie I
pozwala z całkowitą pewnością określić stan układu II. Jednak zgodnie z me-
chaniką kwantową, operatory składowych spinu nie komutują ze sobą, co
znaczy, że gdy jedna składowa jest określona (tzn. w wyniku pomiaru otrzy-
mamy określoną jej wartość), dwie pozostałe są nieokreślone i mogą losowo
fluktuować. Założenie, że kierunek spinu ma określoną wartość p r z e d
pomiarem jest równoznaczne założeniu istnienia parametrów ukrytych, co
jest sprzeczne z mechaniką kwantową. Łatwo to wykazać na następującym
przykładzie.
Załóżmy, że wykonujemy pomiar rzutu spinu elektronów na pewien kie-
runek w przestrzeni, na przykład z. Z prawdopodobieństwem równym 1/2
otrzymujemy „spin w górę” albo „spin w dół”. Jeżeli teraz ze strumienia czą-
stek wyeliminujemy te, których składowa spinu względem osi z była skiero-
wana „w dół” i wykonamy ponowny pomiar ustawienia spinu względem tej
osi, to z pewnością uzyskujemy rezultat „w górę” dla wszystkich cząstek.
Jeżeli jednak pomiędzy pomiarami składowej spinu elektronów w kierunku z
wykonujemy pomiar względem jakiejś innej orientacji przestrzennej, po-
wiedzmy x, to sytuacja ulega zmianie. Podobnie jak dla osi z również w poło-
wie przypadków otrzymamy ustawienie spinu równoległe do tej osi, a w po-
łowie przypadków ustawienie antyrównoległe. Jeżeli jednak teraz wykonamy
ponownie pomiar rzutu spinu elektronów w kierunku z dla cząstek, które
przed przeprowadzeniem pomiaru rzutu spinu w kierunku x wszystkie miały
spin ustawiony „w górę” w kierunku osi z, to okazuje się, że jedynie w poło-
wie przypadków otrzymujemy ustawienie „spin w górę”, a w połowie przy-
padków — „spin w dół”. Gdyby wszystkie składowe spinu elektronu były
dobrze określone i zachowywały stały kierunek w przestrzeni (jak klasyczny
moment pędu), wówczas przy powtórnym pomiarze rzutu spinu na oś z po-
winniśmy otrzymać wyłącznie rezultat „spin w górę”.
Ponieważ w rezultacie pomiaru rzutu spinu cząstki w obszarze I na oś z
ustalona zostaje składowa spinu cząstki w odległym przestrzennie obszarze II
(jest ona skierowana przeciwnie), to „przypadkowe fluktuacje spinu jednej
cząstki muszą być połączone z równoważnymi — równymi i o przeciwnym
znaku — «przypadkowymi» fluktuacjami składowych spinu drugiej cząstki,
która może się znajdować w dużej odległości od pierwszej”.50 Zauważmy, że

oś, na którą zostanie dokonany pomiar spinu w układzie I, może być wybrana
w sposób losowy bezpośrednio przed dokonaniem pomiaru, co uniemożliwia
jakiekolwiek oddziaływanie fizyczne układu I z odległym układem II — jeżeli
oczywiście zgodnie z teorią względności wykluczamy możliwość rozchodze-
nia się sygnałów z prędkościami ponadświetlnymi.
Z przykładu powyższego widać, że zasady nieoznaczoności Heisenberga
nie można interpretować j e d y n i e jako wyrazu faktu, że podczas pomiaru
następuje niedające się kontrolować zaburzenie badanego układu. Można
bowiem mówić o zaburzeniu w stosunku do układu I, ale nie w stosunku do
układu II, ponieważ drugi układ nie został poddany jakiemukolwiek oddzia-
ływaniu fizycznemu.
W 1964 roku John Stewart Bell (1928–1990) podał nierówność dotyczącą
korelacji spinowych, która powinna być spełniona, gdyby słuszny był wnio-
sek Einsteina, że kwantowomechaniczny opis za pomocą funkcji Ψ, która nie
jest w stanie określić równocześnie wszystkich składowych spinu cząstki, nie
jest opisem kompletnym.51 Wyprowadzenie nierówności Bella oparte jest na
założeniu l o k a l n e g o r e a l i z m u, przy czym przez r e a l i z m rozumie
się w tym wypadku twierdzenie, że obiekty kwantowe mają jednocześnie
określone wszystkie wartości parametrów dynamicznych całkowicie nieza-
leżnie od dokonywanych pomiarów (nawet gdy pomiar w mechanice kwan-
towej nie pozwala na jednoczesne określenie wielkości komplementarnych
z dowolną dokładnością), przez l o k a l n o ś ć zaś (einsteinowską) albo s e -
p a r o w a l n o ś ć (separability) rozumiemy postulat, że żadne oddziaływanie
fizyczne nie może rozprzestrzeniać się szybciej, niż wynosi prędkość światła
w próżni c (co oczywiście wyklucza natychmiastowe działanie na odległość).
Niech X, Y, Z oznaczają określone kierunki przestrzenne. W przypadku
dowolnej osi wartość rzutu spinu (dla fermionów) może przyjmować tylko
dwie wartości, które oznaczymy tu jako „+” i „–” odpowiednio. Gdyby cząst-
ka miała własność X+Y–, to — przy założeniu, że wartości wszystkich trzech
rzutów spinów są określone, chociaż zmierzyć można każdorazowo tylko
jedną z nich — musi być ona oczywiście typu X+Y–Z+ albo X+Y–Z–. Ponieważ
jednak zgodnie z zasadą nieoznaczoności Heisenberga tylko jedna składowa
spinu może być zmierzona dla danej cząstki, to zamiast rozpatrywać pojedyn-
cze cząstki można zastosować to rozumowanie do par cząstek, dla których
sumaryczny spin wynosi zero. Bell wykazał, że przy założeniu lokalnego re-
alizmu liczba par cząstek, dla których dwie składowe rzutu spinu na kierunki
_____________
50 J. Gribbin, W poszukiwaniu…, s. 204.
51 Por. J. S. Bell, On the Einstein Podolsky Rosen Paradox, „Physics” 1964, t. 1, s. 195–200,
[w:] http://www.drchinese.com/David/Bell_Compact.pdf.
X i Y mają wartość „+” n(X+Y+), musi być mniejsza niż suma liczb par cząstek,
dla których wszystkie pomiary dały wartość „+”: n(X+Z+) i n(Y+Z+):
n(X+Y+) ≤ n(X+Z+) + n(Y+Z+).
Twierdzenie Bella nie jest związane z jakąś konkretną własnością cząstek,

jak na przykład spin, ale ma znaczenie całkiem ogólnie i „w zasadzie nie zale-
ży od wyboru cząstek ani charakteru łączących je oddziaływań; dotyczy ono
logicznych reguł, jakie obowiązują w każdym procesie pomiaru”.52 Ograni-
czenia na korelacje między pomiarami przeprowadzonymi równocześnie na
dwóch rozdzielonych przestrzennie cząstkach powinny być zatem spełnione
(przy założeniu lokalnego realizmu) zarówno w przypadku pomiaru składo-
wych spinu, pędu, położenia, polaryzacji, jak i dowolnych zmiennych dyna-
micznych. Według mechaniki kwantowej (w interpretacji kopenhaskiej)
w pewnych warunkach korelacje między mierzonymi wielkościami powinny
przekraczać ograniczenia wynikające z nierówności Bella — możliwy jest za-
tem empiryczny test między stanowiskami Einsteina i Bohra.53
Doświadczenia przeprowadzone w 1982 roku przez zespół Alaina
Aspecta54 (w których, ze względów technicznych, mierzono polaryzację foto-
nów wyemitowanych podczas przejścia między poziomami energetycznymi
atomu wapnia, wzbudzonych światłem laserów) potwierdzają korelacje
przewidywane przez mechanikę kwantową, falsyfikują natomiast nierówność
Bella.55 Decyzja, w jakim kierunku mierzyć polaryzację, podejmowana była
dopiero wtedy, gdy fotony były już wyemitowane ze źródła, co uniemożli-
wiało przekaz informacji pomiędzy detektorami, na jaki kierunek polaryzacji
został on nastawiony. Oznacza to, że przynajmniej jedno z przyjętych w wy-
_____________
52 P. C. W. Davies, J. R. Brown, Duch w atomie. Dyskusja o paradoksach teorii kwantowej, tłum.
P. Amsterdamski, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996, s. 28.

54 Por. A. Aspect, J. Dalibard, G. Roger, Experimental Test of Bell’s Inequalities Using Time
Varying Analyzers, „Physical Review Letters” 1982, Vol. 49, nr 25, s. 1804–1807. Doświadczenia
Aspecta nie były pierwszymi doświadczeniami, których zadaniem był empiryczny test nierów-
ności Bella, ale — głównie z uwagi na zastosowanie losowego (scil. pseudolosowego) ustawienia
przełącznika kierującego fotony do filtrów polaryzacyjnych — powszechnie uznaje się je za
rozstrzygające. Odległość między źródłem fotonów a każdym z detektorów wynosiła 6 metrów,
a odstępy czasu, między którymi zmieniano ustawienie przełącznika, były kilkakrotnie krótsze
niż czas lotu fotonów.
55 Ponieważ zadaniem naszym nie jest dyskusja kwestii stricte metodologicznych, ograni-
czymy się tu jedynie do sformułowania uwagi, że dla współczesnego filozofa nauki wręcz
oczywiste jest, że w doświadczeniu sprawdzamy raczej cały zbiór teorii, a nie jedną teorię i że
w wypadku sprzeczności przewidywań teorii z danymi doświadczalnymi nie jest bynajmniej
trywialne stwierdzenie, jakie czynniki są za to odpowiedzialne.
prowadzeniu nierówności Bella założeń jest fałszywe, co wyklucza wszystkie

realistyczne i zarazem lokalne modele zjawisk kwantowych.56
Eksperymenty Aspecta prowadzą do wniosku, że cząstki, które kiedyś od-
działywały ze sobą, pozostają w jakiś sposób częściami jednego systemu na-
wet wówczas, gdy obecnie dzieli je znaczna odległość przestrzenna i wobec
tego trudno traktować je jako całkowicie od siebie niezależne realności fizycz-
ne.57 Nielokalność (non-separability) mechaniki kwantowej ukazuje holistyczne
aspekty tej teorii, które są zdecydowanie niezgodne z podstawowymi założe-
niami filozofii atomizmu. Holizm sytuuje się w opozycji do redukcjonizmu.
Według stanowiska redukcjonistycznego całość może być rozłożona na czę-
ści, z których każdą można scharakteryzować przez opis jej wewnętrznego,
nierelacyjnego stanu, a wszystkie własności fizyczne całości są konsekwen-
cją własności wewnętrznych części i czasoprzestrzennych relacji między
nimi.58 W mechanice kwantowej tak jednak nie jest nawet w przypadku, gdy
rozważaną całością jest para cząstek o zerowym spinie całkowitym, jaką
rozważaliśmy, analizując eksperyment EPR.
Dotychczasowe rozważania miały charakter nierelatywistyczny — mó-
wiliśmy na przykład, że gdy mierzymy spin jednej cząstki, to stan układu
n a t y c h m i a s t redukuje się do jednej ze składowych superpozycji, zakła-
dając tym samym milcząco absolutny charakter równoczesności. Zakładali-
śmy jednak, że obszary I i II są rozdzielone przestrzennie, czyli — używając
pojęć szczególnej teorii względności — że jeden pomiar nie leży w stożku
świetlnym drugiego.59 Jak jednak przedstawia się zagadnienie pomiaru
spinu, gdy wziąć pod uwagę szczególną teorię względności? Rozważmy
ponownie stan singletowy:
Ψ = ↑ 1 ↓ 2– ↓ 1 ↑ 2.
Jeżeli para cząstek znajduje się w tym stanie spinowym i cząstki te zaj-
mują różne i odległe miejsca w przestrzeni, co można powiedzieć o stanach
spinowych tych cząstek, wziętych każda oddzielnie? Czy każda cząstka
_____________
56 Por. R. Penrose, Nowy umysł cesarza…, s. 320. Rezultaty doświadczeń Aspecta wykluczają
l o k a l n e teorie zmiennych ukrytych, nie wykluczają jednak teorii, w których zakłada się wy-
stępowanie oddziaływań z prędkością ponadświetlną.
57 Zauważmy na marginesie, że zgodnie z teorią Wielkiego Wybuchu w pierwotnym sta-
dium ewolucji wszechświata wszystkie obiekty oddziaływały ze sobą. Korelacje EPR wydają
się, z jednej strony, dość zagadkowe — skąd bowiem jedna cząstka „wie”, jaka składowa spinu
drugiej cząstki jest mierzona, ale — jak zauważa John Gribbin — nie mniej zagadkowa jest
bezwładność ciał w ramach mechaniki klasycznej (por. J. Gribbin, W poszukiwaniu…, s. 217).
58 Por. T. Maudlin, Part…, s. 48.
59 Por. R. Penrose, Nowy umysł cesarza…, s. 321.
znajduje się w jakimś stanie spinowym, a jeśli tak, to w jakim, i — dalej —

czy stan spinowy pary nie jest niczym więcej niż sumą stanów poszczegól-
nych cząstek? Otóż wydaje się, że Einsteinowskie założenie redukcjonizmu
upada nie pod tym względem, że dwa obiekty nie są usytuowane w różnych
częściach przestrzeni, ale pod tym względem, że ich charakterystyki fizycz-
ne n i e s ą niezależne od innych obiektów — nawet w odległych punktach
czasoprzestrzeni para cząstek tworzy niepodzielną całość. W dziedzinie
klasycznej możliwość podziału świata na odrębne elementy usprawiedli-
wione jest przynajmniej pod tym względem, że odpowiednie części całości
wszystkie istnieją w t y m s a m y m c z a s i e (absolutność równoczesności
w fizyce klasycznej). Ale w fizyce relatywistycznej równoczesność zdarzeń
jest zrelatywizowana do układu odniesienia.
II I
P pomiar dający ↑ 1
Rysunek 17
Załóżmy, że mierzymy z-ową składową spinu cząstki I i otrzymujemy

wynik ↑ 1 (por. rys. 17). Przypuśćmy, że cząstka II jest przestrzennie od-
dalona tak, że istnieje punkt P na jej linii świata taki, że w jednym układzie
odniesienia okazuje się, że cząstka I jest p r z e d pomiarem, a w innym
układzie odniesienia cząstka I jest już p o pomiarze.60 Nie możemy nic po-
wiedzieć o stanie cząstki II w punkcie P bez odniesienia do szerszej całości.
Ale jakiej całości? Powinniśmy rozważać cząstkę II w P razem z cząstką I
przed pomiarem czy po pomiarze? Jeśli rozważymy cząstkę II w P razem
z cząstką I przed pomiarem, to znajdują się one w stanie superpozycji. Ale
jeśli rozważamy cząstkę II łącznie z cząstką I po pomiarze, sytuacja jest zu-
pełnie inna — spin cząstki II jest niewątpliwie „w dół”, zatem nie jest już
_____________
60 Por. T. Maudlin, Part…, s. 56.
potrzebne żadne odniesienie do stanu cząstki I. Stan, jaki przypiszemy czą-

stce II w P, jest uzależniony od układu odniesienia, zatem częściom można
przyporządkować różne stany w zależności od całości, która jest rozważana:
biorąc część jednej całości, cząstka II w P nie ma określonej z-owej składowej
spinu i nie wiadomo jak zareaguje na pomiar; biorąc część innej całości —
ma określoną składową spinu i będzie reagować deterministycznie na po-
miary składowej spinu z. Uwzględnienie efektów relatywistycznych prowa-
dzi do wniosku, w e w n ę t r z n a cecha (spin) ulega zmianie w zależności
od rozważanej całości.
Naszym zadaniem nie jest wszechstronna analiza różnych aspektów eks-
perymentu EPR i nierówności Bella61, lecz jedynie wskazanie na pewne trud-
ności, jakie wynikają z nich dla programu filozofii atomizmu.
Bohr podkreślał, że w mechanice kwantowej załamuje się procedura po-
działu obiektów. Jeżeli układy I i II oddziaływały ze sobą, to są opisywane
jedną funkcją falową Ψ i należy je traktować jako j e d e n n i e p o d z i e l n y
u k ł a d nawet wówczas, gdy — jak w analizowanym eksperymencie — są od
siebie oddalone przestrzennie.62 W ten sposób separowalność czasoprze-
strzenna nie jest adekwatnym kryterium odrębności przedmiotów fizycznych
w mikroświecie.63 Z ontologicznego punktu widzenia mechanika kwantowa
ukazuje zasadniczą n i e p o d z i e l n o ś ć zjawisk przyrody. Oznacza to —
zdaniem Bohra — że musimy poddać „radykalnej rewizji nasze wyobrażenia
o rzeczywistości fizycznej”.64 Rewizja ta polega, naszym zdaniem, na odrzu-
ceniu założenia filozofii atomizmu, że rzeczywistość składa się z całkowicie
niezależnych od siebie jednostek (atomów, cząstek elementarnych), posiadają-
cych pewne absolutne (nierelacyjne) własności i powiązanych ze sobą jedynie
przez sieć zewnętrznych relacji czasoprzestrzennych.
Niepodzielność układów atomowych oznacza, zdaniem Bohra, również
niemożliwość jednoznacznego rozłożenia (nawet myślowego) przedmiotu
poznania na „obiekt” i „przyrząd pomiarowy”, przez co rezultat poznania
w mechanice kwantowej daje informację o niepodzielnej s y t u a c j i e k s -
p e r y m e n t a l n e j, do której jako konieczny element wchodzą opisywane
w języku fizyki klasycznej przyrządy pomiarowe. Z filozofii Bohra wynika, że
pojęcia takie, jak atom, elektron, cząstka elementarna czy foton, to jedynie
użyteczne narzędzia pojęciowe, które pozwalają na powiązanie ze sobą re-
_____________
61 Analizy takie zawiera np. praca: J. T. Cushing, E. McMullin (red.), Philosophical Conse-
quences of Quantum Theory. Reflections on Bell’s Theorem, University of Notre Dame Press, Notre
Dame, Indiana 1989.
62 Por. D. Bohm, Ukryty porządek, s. 87.
63 Por. T. Bigaj, Zarys ontologii kwantowej, [w:] S. Butryn (red.), Z zagadnień filozofii nauk przy-
rodniczych, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1991, s. 89.

64 N. Bohr, Fizyka atomowa…, s. 92.
zultatów obserwacji i nie możemy ich traktować jako modeli obiektywnych

realności fizycznych.65 Bohr utrzymuje, że w ogóle nie ma sensu wyobrażenie
„cząsteczki”, która była najpierw „złożona”, a następnie „rozpadła się” i była
„zaburzona” przez „urządzenie mierzące spin”. Używając obrazowych ter-
minów języka potocznego, nie jesteśmy w stanie uniknąć paradoksów, gdy
niepodzielną sytuację eksperymentalną chcemy „rozłożyć” i opisać ją, uży-
wając języka klasycznego atomizmu. W myśl interpretacji Bohra „nic nie jest
mierzone w dziedzinie kwantowej. Z jego punktu widzenia nie ma tam na-
prawdę niczego do mierzenia, ponieważ wszystkie «niedwuznaczne» pojęcia,
które mogą być stosowane do opisu rezultatów takiego pomiaru, należą jedy-
nie do dziedziny klasycznej”.66 Interpretacja kopenhaska mechaniki kwanto-
wej ma charakter instrumentalistyczny — teoria dostarcza matematycznego
algorytmu pozwalającego na przewidywanie rezultatów obserwacji i nie pre-
tenduje do tego, by — jak chciał Einstein — stanowić jakiś model obiektywnej
rzeczywistości fizycznej.
Niezależnie jednak od poglądu na status mechaniki kwantowej (zatem
i sporu realizm–instrumentalizm) własności elementarnych składników mate-
rii wydają się wzajemnie ze sobą powiązane, i to w sposób nielokalny.
Z dokładnej analizy procesu obserwacji w fizyce atomowej wynika, że cząstki

elementarne nie mają znaczenia jako odrębne całości, ale można je zrozumieć je-
dynie jako wzajemne związki między przygotowaniem eksperymentu a nastę-
pującym po nim pomiarem. Teoria kwantów zatem ujawnia podstawową jedność
wszechświata. Pokazuje, że nie możemy rozłożyć świata na niezależnie istniejące
najmniejsze jednostki. Gdy wdzieramy się w głąb materii, przyroda nie pokazuje
żadnych odrębnych „podstawowych cegiełek”, ale raczej jawi się jako skompli-
kowana sieć relacji pomiędzy różnymi częściami całości.67
W mechanice kwantowej pojęcia klasyczne, takie jak „cząstka elementar-

na” czy „odrębny przedmiot”, straciły tradycyjne znaczenie — „cząstki nie
można postrzegać jako odrębnego bytu, ale jako integralną część całości”.68
Na poziomie subatomowym zatem świat nie da się rozłożyć na odrębne,
trwałe i niezależnie od siebie istniejące składniki absolutnie elementarne —
możemy mówić jedynie o względnie elementarnych i względnie izolowa-
nych obiektach.
_____________
65 Por. U. Röseberg, Niels Bohr a filozofia, tłum. T. Bigaj, [w:] S. Butryn (red.), Z zagadnień…,
s. 85; P. C. W. Davies, J. R. Horgan, Duch w atomie, s. 38–39.

66 D. Bohm, Ukryty porządek, s. 88.
67 F. Capra, Tao fizyki. W poszukiwaniu podobieństw między fizyką współczesną a mistycyzmem
Wschodu, tłum. P. Macura, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1994, s. 79–80.

68 Ibidem, s. 91.
ROZDZIAŁ 19
ZAGADNIENIE DUALIZMU KORPUSKULARNO-FALOWEGO
Kiedyś dziennikarze wymyślili, że tylko dwunastu ludzi na świe-

cie rozumie teorię względności. Nie wierzę w tę ich rewelację.
Natomiast kiedyś było tak, że znał ją tylko jeden człowiek, ten,
który ją odkrył, lecz jeszcze nie opublikował swej pracy. Gdy jed-
nak ludzie przeczytali jego artykuł, wielu z nich w ten czy inny
sposób zrozumiało teorię względności. Z pewnością było ich wię-
cej niż dwunastu. Z drugiej strony sądzę, że mogę bezpiecznie
stwierdzić, iż nikt nie rozumie mechaniki kwantowej.
Richard P. Feynman1
Przypominam sobie wielogodzinne, przeciągające się do późnej

nocy dyskusje z Bohrem, które doprowadzały nas niemal do rozpa-
czy. Ilekroć po zakończonej dyskusji samotnie spacerowałem po
pobliskim parku, niezmiennie zadawałem sobie pytanie: czy przy-
roda może być rzeczywiście aż tak absurdalna, jak się to nam wy-
daje, gdy rozważamy wyniki doświadczalnych badań zjawisk
atomowych?
Werner Heisenberg2
W mechanice kwantowej od czasów wprowadzenia przez Einsteina kon-

cepcji fotonów, wyrażających korpuskularny aspekt fal elektromagnetycz-
nych, a następnie idei fal materii przez de Broglie’a, wyrażających falowe
własności cząstek, używa się zarówno korpuskularnego, jak i falowego opi-
su zjawisk w kombinacji, jaka nie występuje w mechanice klasycznej.3 Po-
wstaje zatem zagadnienie interpretacji dualizmu korpuskularno-falowego,
_____________
1 R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, tłum. P. Amsterdamski, Prószyński i S-ka, War-
szawa 2000, s. 137.

2 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, s. 23–24.
3 Por. N. Bohr, On the Notions of Causality and Complementarity, „Dialectica” 1948, Vol. 2,
s. 313.
ZAGADNIENIE DUALIZMU KORPUSKULARNO-FALOWEGO 323
które można ująć w postaci pytania o to, „jaka jest natura mikroukładów,
którymi zajmuje się mechanika kwantowa, czy są to fale, czy też cząstki
względnie elementy, które się jawią raz jako fala, raz jako cząstka”.4
Treścią klasycznego pojęcia cząstki jest przecież to, że jest to obiekt
dyskretny, zlokalizowany w małym obszarze czasoprzestrzeni, cząstki są
indywiduami — można je policzyć i ponumerować, a ponadto dwie cząstki
nie mogą równocześnie zajmować tego samego miejsca w przestrzeni.
W klasycznym pojęciu fali zawiera się natomiast to, że fale są obiektami
rozciągłymi, nie można ich zlokalizować w dowolnie małym obszarze cza-
soprzestrzeni, nie są indywiduami — można je policzyć, ale nie można ich
ponumerować, a ponadto dwie fale mogą równocześnie znajdować się
w tym samym obszarze czasoprzestrzeni (interferencja). Jak zatem rozumieć
falowy aspekt cząstek?
E P12 I12
P1
S1
Z
P2
S2
Rysunek 18. Interferencja na dwóch szczelinach
Rozważmy eksperyment interferencyjny na dwóch szczelinach, który —

jak pisze Feynman — „zawiera w sobie wszystkie tajemnice mechaniki
kwantowej”.5 Układ (por. rys. 18) składa się ze źródła cząstek Z (mogą to
być na przykład fotony lub elektrony), przesłony z dwiema wąskimi szcze-
_____________
4 Z. Hajduk, Współczesne interpretacje mechaniki kwantowej, „Roczniki Filozoficzne” 1965,
t. 13, z. 3, s. 71.
5 R. P. Feynman, Charakter…, s. 138.
linami S1 i S2 (odległość między szczelinami jest dużo większa niż długość

fali λ) oraz ekranu E, na którym rejestrowane są cząstki (może to być na
przykład klisza fotograficzna, szereg detektorów lub ruchomy detektor).
Przez x oznaczymy miejsce na ekranie E, w które trafia cząstka.
Przeanalizujemy to doświadczenie, przyjmując założenia, że mamy do
czynienia z: 1) klasycznymi cząstkami; 2) klasycznymi falami; 3) cząstkami
kwantowymi.
1. Niech źródło Z emituje klasyczne cząstki, o których zakładamy, że są
obiektami niepodzielnymi i niezniszczalnymi oraz że poruszają się po jedno-
znacznie określonych trajektoriach. Jeżeli zamkniemy jedną ze szczelin, na
przykład S2, to cząstki mogą dotrzeć do ekranu E tylko przez szczelinę S1.
Prawdopodobieństwo (czyli średnią liczbę cząstek w danym czasie) zareje-
strowania cząstki w punkcie x przedstawia krzywa P1: najwięcej cząstek trafia
w obszar położony naprzeciwko szczeliny S1, chociaż niektóre — na przykład
w rezultacie rykoszetu od krawędzi szczeliny — mogą znaleźć się w pewnej
odległości od tego punktu. Analogiczny obraz (krzywa P2 na rysunku) otrzy-
mujemy w przypadku, gdy otwarta jest tylko szczelina S2. Jeżeli otwarte są
obydwie szczeliny, to — ponieważ każda z cząstek może dotrzeć do punktu x
a l b o przez szczelinę S1, a l b o przez szczelinę S2 — prawdopodobieństwo
P12 znalezienia cząstki w danym punkcie x jest równe sumie prawdopodo-
bieństw znalezienia cząstek docierających do punktu x przez S1 i prawdopo-
dobieństwa znalezienia cząstek docierających do punktu x przez szczelinę S2:
P12 = P1 + P2.
2. Jeżeli wykonamy analogiczne doświadczenie z klasycznymi falami, to

możemy określić natężenie fali I w danym punkcie x. Jeżeli otwarte są oby-
dwie szczeliny, występuje interferencja fal — w punkcie pośrodku obydwu
szczelin fale docierają do ekranu E zgodne w fazie i otrzymujemy wzmoc-
nienie drgań (interferencja konstruktywna); w miejscach, w których spoty-
kają się fale w fazach przeciwnych, drgania wygaszają się (interferencja
destruktywna). Obraz na ekranie jest całkowicie inny niż w przypadku
doświadczenia z cząstkami. Natężenie fali I12 w danym punkcie x jest pro-
porcjonalne do kwadratu sumy amplitud fal pochodzących z S1 i S2, które
oznaczymy a1 i a2 odpowiednio:
I12 = (a1 + a2)2.
Jeżeli zamkniemy jedną ze szczelin, to nie występuje interferencja

i kształt krzywej reprezentującej natężenie fali I1 (lub I2) jest taki sam, jak
krzywej P1 (lub P2 odpowiednio) w doświadczeniu z cząstkami.
3. Teraz rozważmy analogiczne doświadczenie z cząstkami kwantowymi.

To, że możemy mówić o „cząstkach” jest uzasadnione przez fakt, że gdy
cząstka dociera do ekranu, znajdujemy ją zawsze dobrze zlokalizowaną
w małym obszarze przestrzeni. Jeżeli na przykład wzdłuż ekranu E umie-
ścimy szereg detektorów, to zawsze reaguje tylko jeden z nich. Każdy z de-
tektorów rejestruje całą cząstkę albo nie rejestruje nic. Jeżeli tylko jedna
szczelina jest otwarta, to prawdopodobieństwo trafienia cząstki w pewien
punkt ekranu jest dokładnie takie samo, jak dla cząstek klasycznych. Jednak
sytuacja staje się zupełnie inna, gdy otwarte są obydwie szczeliny — otrzy-
mujemy obraz interferencyjny dokładnie taki sam, jak w przypadku kla-
sycznych fal. Efektu interferencyjnego nie można interpretować jako rezul-
tatu kolektywnego ruchu cząstek. Załóżmy bowiem, że zmniejszamy natę-
żenie wiązki tak, że w zadanej jednostce czasu przez cały układ przechodzi
tylko jedna cząstka. Mimo to — jeżeli otwarte są obydwie szczeliny — nadal
obserwuje się obraz interferencyjny (oczywiście po odpowiednio długim
czasie). Zatem prawdopodobieństwo trafienia cząstki w pewien punkt ekra-
nu E n i e j e s t równe sumie prawdopodobieństw trafienia w ten punkt
cząstek, które przeszły niezależnie przez szczelinę S1 a l b o przez szczelinę
S2. Na przykład w pewne obszary ekranu, do których docierała duża liczba
cząstek w przypadku gdy otwarta była tylko jedna szczelina, gdy otwarte są
dwie szczeliny — cząstki w ogóle nie docierają. Otworzenie cząstkom dru-
giej drogi sprawia, że pewne miejsca, w które mogła trafić cząstka przy
otworzonej jednej szczelinie, okazują się dla niej niedostępne. Jeżeli w do-
świadczeniu próbujemy ustalić, przez którą szczelinę przeszła cząstka (na
przykład przez umieszczenie odpowiednich detektorów przy szczelinach),
wówczas okazuje się, że przechodzi ona zawsze a l b o przez szczelinę S1,
a l b o przez szczelinę S2, nigdy zaś równocześnie przez obydwie, ale wów-
czas nie pojawia się obraz interferencyjny. Takie same rezultaty otrzymuje-
my, używając w doświadczeniu elektronów, fotonów i innych cząstek
kwantowych.
Podsumowując, można powiedzieć, że elektrony docierają do detektorów w ca-

łości, tak jak pociski, ale prawdopodobieństwo rejestracji elektronów jest okre-
ślone takim wzorem jak natężenie fali. W tym sensie elektron zachowuje się
jednocześnie jak cząstka i jak fala.6
_____________
6 R. P. Feynman, Charakter…, s. 147. Warto podkreślić, że efekty interferencyjne zachodzą
nawet — przynajmniej w zasadzie — dla przedmiotów makroskopowych. W przypadku
doświadczeń z przedmiotami makroskopowymi mechanika kwantowa przewiduje, że obser-
wowany obraz interferencyjny ulega „statystycznemu wygładzeniu” i uśrednieniu (por.
R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykłady z fizyki, t. 1, cz. 2, tłum. A. Jurewicz,
M. Grynberg, M. Kozłowski, T. Buttler, PWN, Warszawa 1974, s. 184 i n). W 1999 roku zaobser-
wowano interferencję dla cząsteczek fulerenów, złożonych z 60 albo 70 atomów węgla, czyli,
Podkreślić należy, że fala reprezentowana przez funkcję falową spełniają-

cą równanie Schrödingera „nie jest rzeczywistą falą w przestrzeni; nie moż-
na przypisywać jej żadnej realności, tak jak się to robi dla fali dźwiękowej”.7
Dla jednej cząstki utożsamienie Ψ z „falą materii” de Broglie’a wydaje się
naturalne, ale już dla dwóch cząstek funkcja falowa Ψ nie przedstawia fali
w przestrzeni trójwymiarowej, ale zależy od sześciu zmiennych.
Opis rezultatu eksperymentu interferencyjnego w mechanice kwantowej
w ogólnych zarysach przedstawia się następująco8: prawdopodobieństwo
tego, że cząstka wyemitowana ze źródła Z trafia w punkt x ekranu E jest
ilościowo reprezentowane przez zespoloną amplitudę prawdopodobień-
stwa, co można symbolicznie zapisać w notacji Diraca jako:
x Z ,
gdzie wyrażenie (ket) po prawej stronie nawiasu (ang. bracket) reprezentuje

stan początkowy, a wyrażenie (bra) po lewej stan końcowy.
Jeżeli cząstka może dotrzeć do punktu x na ekranie E dwiema różnymi
drogami, to amplituda prawdopodobieństwa tego procesu jest równa sumie
amplitud dla każdej z tych dróg osobno:
x Z obydwie szczeliny otwarte = x 1 1Z + x 2 2 Z ,
gdzie wyrażenie 1 Z oznacza amplitudę prawdopodobieństwa przejścia

cząstki ze źródła Z do szczeliny S1, x 1 — amplitudę prawdopodobieństwa
przejścia cząstki ze szczeliny S1 do punktu x (analogiczne oznaczenia dla
szczeliny S2). Prawdopodobieństwo P12 znalezienia cząstki w punkcie x
ekranu E (przy otwartych obydwu szczelinach) jest proporcjonalne do kwa-
dratu modułu sumy zespolonych amplitud:
P12 =  x 1 1Z + x 2 2 Z 2.
Prawdopodobieństwo zdarzenia mogącego zajść na kilka różnych sposo-

bów n i e jest równe sumie prawdopodobieństw odpowiadających każdej
_____________
biorąc pod uwagę, że same atomy węgla są systemami złożonymi, dla bardzo skomplikowa-
nych układów (por. A. Zeilinger, Why The quantum? „It” from „Bit”? A Participatory
Universe? The Far-reaching Challenges from John Archibald Wheeler and their Relation to Experiment,
[w:] J. D. Barrow, P. C. Davies, Ch. L. Harper, Jr, Science and Ultimate Reality. Quantum Theory,
Cosmology, and Complexity, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 211–213.
7 R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykłady z fizyki, t. 3, s. 18.
z możliwości oddzielnie — należy dodawać zespolone amplitudy, a nie

prawdopodobieństwa. Jeśli w doświadczeniu m o ż n a o k r e ś l i ć, która
z możliwości zachodzi (np. przez którą szczelinę przeszła cząstka), to praw-
dopodobieństwo zdarzenia jest sumą prawdopodobieństw dla każdej
z możliwości oddzielnie (ale nie ma interferencji). Rezultatów eksperymentu
interferencyjnego nie można w żaden sposób opisać na podstawie mechani-
ki klasycznej i w tym sensie zawiera się w nim cała istota mechaniki
kwantowej.
Ponieważ empiryczna adekwatność mechaniki kwantowej jest po-
wszechnie uznana, to poszczególne interpretacje dualizmu korpuskular-
no-falowego sprowadzają się do rozmaitych prób konceptualizacji mikro-
obiektów przy zachowaniu kwantowomechanicznego formalizmu.9 W dal-
szej części rozdziału nie dokonujemy systematycznego przeglądu różnych
interpretacji mechaniki kwantowej, lecz omawiamy jedynie te aspekty wy-
branych interpretacji, które w bezpośredni sposób wiążą się z zagadnieniem
dualizmu korpuskularno-falowego, a więc i z poglądami na naturę elemen-
tarnych składników materii.
19.1 KOMPLEMENTARNOŚĆ ASPEKTÓW — INTERPRETACJA

KOPENHASKA
Kopenhaski pogląd na dualizm korpuskularno-falowy daje się streścić

następująco: o samych mikroobiektach nie można powiedzieć ani tego, że są
cząstkami, ani tego, że są falami, ponieważ pojęcia „cząstka” i „fala” w ogóle
„nie oznaczają materialnych przedmiotów czy ich własności, stanowią one
jedynie element opisu pewnych eksperymentów”.10 Mechanika kwantowa
nie umożliwia bowiem skonstruowania modelu niezależnej od sytuacji eks-
perymentalnej realności fizycznej na poziomie atomowym i subatomowym,
lecz jest jedynie schematem pojęciowym służącym do powiązania ze sobą
rezultatów obserwacji.
Punktem wyjścia interpretacji kopenhaskiej jest paradoks — pisze Heisenberg.

Każde doświadczenie fizyczne, niezależnie od tego, czy dotyczy zjawisk życia
codziennego, czy też mikroświata, może być opisane wyłącznie w terminach
fizyki klasycznej. Język pojęć klasycznych jest tym językiem, którym posługuje-
my się, gdy opisujemy doświadczenia oraz ich wyniki. Pojęć tych nie umiemy
i nie możemy zastąpić innymi. Jednocześnie jednak relacje nieoznaczoności
ograniczają zasięg stosowalności tych pojęć. O ograniczeniu stosowalności pojęć
_____________
9 Wyjątkiem jest tu teoria parametrów ukrytych Bohma.
10 Z. Hajduk, Współczesne…, s. 61.
klasycznych musimy pamiętać, gdy się nimi posługujemy; nie potrafimy jednak
udoskonalić tych pojęć.11
Poza omawianymi już koncepcjami teoretycznymi — zasadą nieoznaczo-

ności, probabilistyczną interpretacją funkcji falowej i postulatem redukcji
funkcji falowej podczas pomiaru — podstawowym składnikiem kopenha-
skiej interpretacji mechaniki kwantowej jest z a s a d a k o m p l e m e n t a r -
n o ś c i sformułowana przez Bohra.12 Stwierdza ona, że w dziedzinie ato-
mowej nie można rozdzielić zachowania się badanych obiektów od zacho-
wania się przyrządów pomiarowych: warunki obserwacji wywierają istotny
wpływ na przebieg obserwowanych zjawisk, co powoduje wzajemne wy-
kluczanie się informacji potrzebnych do opisu całości zjawiska. Dwa kla-
sycznie wykluczające się opisy zjawiska fizycznego są komplementarne,
jeżeli dla poznania całości potrzebne są obydwa, ale znajomość jednego
aspektu wyklucza jednoczesną znajomość drugiego.13 Komplementarne
opisy uzupełniają się i wyczerpują wszelką możliwą wiedzę o układzie —
opis falowy i korpuskularny zdają sprawę z równie ważnych aspektów zja-
wisk atomowych i nie ma między nimi sprzeczności, ponieważ zastosowa-
nie mechanicznych pojęć korpuskuły i fali odnosi się do wzajemnie wyklu-
czających się układów doświadczalnych.14
Zasada komplementarności zawiera trzy zasadnicze idee15:
1. Niepodzielność zjawisk atomowych: nie można opisać zjawisk atomo-
wych niezależnie od opisu aparatury służącej do ich obserwacji. Założenie to
jest niezgodne z fizyką klasyczną, w której oddziaływanie między przyrzą-
_____________
12 Por. N. Bohr, The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory, Supple-
ment to „Nature” 1928, nr 121 (April 14), s. 580–590. Wspomniane idee przyjmowane są wpraw-
dzie powszechnie w ramach interpretacji kopenhaskiej, ale bliższa analiza pokazuje, że filozo-
ficzne poglądy poszczególnych fizyków dalekie są bynajmniej od jednolitości. Niektórzy (Jordan,
Pali) skłaniają się do pozytywizmu, Heisenberg i von Weizsäcker do platonizmu (z pewną „do-
mieszką” kantyzmu), a Eddington do idealizmu subiektywnego (por. P. Feyerabend, O interpre-
tacji relacji nieokreśloności, „Studia Filozoficzne” 1960, nr 4, s. 46; A. Łukasik, Niels Bohr i zagad-
nienie obiektywności poznania, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1998, Vol. 23,
sectio I, s. 179–200, idem, Selektywny subiektywizm sir Arthura Stanleya Eddingtona, „Edukacja Filo-
zoficzna” 1997, Vol. 23, s. 247–261). O platonizmie Heisenberga, von Weizsäckera i innych
uczonych patrz rozdz. Filozofia atomizmu a ontologie Demokryta i Platona niniejszej pracy.
13 Por. N. Bohr, On the Notions…, s. 314.
14 Por. N. Bohr, Fizyka atomowa…, s. 15.
15 Por. N. Bohr, Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality be Considered Com-
plete?, „Physical Review” 1935, Vol. 48, s. 696–702, [w:] http://home.tiscali.nl/physis/; idem,
On the Notions…; J. Misiek, Komplementarności zasada, [w:] Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniaw-
ski, P. J. Smoczyński (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk – Łódź 1987, s. 305–313; U. Röseberg, Niels Bohr…, s. 73–85.
dem pomiarowym a badanym obiektem może być, teoretycznie rzecz biorąc,

dowolnie małe i nie wpływa w istotny sposób na przebieg zjawisk.
2. Klasyczność aparatury pomiarowej: opis aparatury pomiarowej musi
być podany w języku fizyki klasycznej (stanowi to, zdaniem Bohra, warunek
intersubiektywnej komunikowalności rezultatów doświadczeń w dziedzinie
mechaniki kwantowej).
3. Niewspółmierność przyrządów pomiarowych: nie istnieje aparatura
pomiarowa służąca do jednoczesnego określenia wielkości komplementar-
nych.
W odniesieniu do omawianego eksperymentu interferencyjnego Bohr ar-
gumentuje następująco:
Właśnie fakt, że stoimy przed alternatywą, mając do wyboru a l b o wyznaczenie

toru cząstki, a l b o obserwowanie interferencji, uwalnia nas od paradoksalnego
wniosku, który bez tego byłby nieunikniony, mianowicie od wniosku, że zacho-
wanie się elektronu (lub fotonu) zależy od obecności otworu w przesłonie, przez
który elektron na pewno nie przeszedł. Mamy tu typowy przykład ilustrujący,
jak zjawiska komplementarne zachodzą w wyłączających się nawzajem warun-
kach […]; widzimy też wyraźnie, że w rozpatrywaniu zjawisk kwantowych nie
można nakreślić ostrej linii granicznej między niezależnym zachowaniem się
obiektów atomowych a ich oddziaływaniem z przyrządem pomiarowym, służą-
cym do określenia warunków, w których zjawiska zachodzą.16
Gdybyśmy zachowanie się cząstki kwantowej chcieli przedstawić w spo-

sób poglądowy, podobnie jak opisuje się ruch cząstek klasycznych, wówczas
natrafilibyśmy na następującą trudność: musielibyśmy powiedzieć, z jednej
strony, że foton wybiera zawsze j e d n ą z obu dróg — z drugiej strony, że
zachowuje się tak, jakby przeszedł o b i e m a drogami.17 Zdaniem Bohra,
jeżeli urządzenie pomiarowe pozwala określić, czy cząstka kwantowa prze-
szła przez szczelinę S1, czy przez szczelinę S2, można wówczas stosować
opis korpuskularny i powiedzieć, że foton przeszedł przez S1 a l b o przez S2
— wtedy nie występuje interferencja. Jeżeli rezygnuje się z eksperymental-
nego określenia, przez którą szczelinę przeszła cząstka, wówczas można
stosować opis falowy, ale nie można twierdzić, że przeszła ona przez S1
a l b o przez S2. Zatem pojęciu trajektorii cząstki nie można przypisać
określonego sensu, jeżeli eksperymentalne warunki nie pozwalają na jej
określenie, a w konsekwencji obiektów kwantowych nie można uważać za
klasyczne cząstki. Błędna jest argumentacja oparta na pojęciach mechaniki
klasycznej, że chociaż w pewnych warunkach nie jesteśmy w stanie określić
_____________
toru cząstki kwantowej (np. wtedy, gdy obydwie szczeliny są otwarte), to

jednak w rzeczywistości cząstka porusza się po określonym torze. Taki spo-
sób rozumowania wykluczałby możliwość interferencji, która jednak jest
obserwowana.
Zasada komplementarności prowadzi więc do wniosku, że „dwa kla-
sycznie wykluczające się podejścia należy traktować jako wzajemnie uzu-
pełniające się obrazy jednego zjawiska, którego pojęciowe ujęcie bez
uwzględnienia konkretnych warunków obserwacji jest niemożliwe”.18 Opis
falowy i opis korpuskularny odnoszą się do komplementarnych sytuacji
eksperymentalnych.
Te aspekty zjawisk kwantowych występujące w doświadczeniach przeprowa-

dzanych we wzajemnie wykluczających się warunkach nie są bynajmniej ze
sobą sprzeczne, lecz uzupełniają się w pewien nowy sposób — są „komplemen-
tarne”.19
Fakt, że rozwój współczesnej atomistyki prowadzi do coraz bardziej

abstrakcyjnych i coraz mniej poglądowych teorii jest powszechnie znany.
Zamiast mechanicznego modelu rzeczywistości fizycznej i porównania
świata do maszyny czy zegara współczesna fizyka atomowa oferuje mate-
matyczny abstrakcyjny model zjawisk. Zdaniem Bohra zasada komplemen-
tarności oznacza jednak coś więcej niż wzrost abstrakcyjności tych modeli.
Utrzymuje on, że klasycznych obrazów zjawisk kwantowych nigdy nie uda
nam się złożyć w taką całość, jak w fizyce klasycznej i skonstruować modelu
elementarnych składników materii jako obiektywnych realności fizycznych.
Pisze on, że
[…] jeżeli wykonamy doświadczenie dotyczące zjawiska, które w zasadzie

wykracza poza obręb fizyki klasycznej, to jego wyniku nie można interpretować
jako informacji o niezależnych własnościach przedmiotu; wynik doświadczenia
jest z natury rzeczy związany z określoną sytuacją i do charakterystyki tej sytu-
acji wchodzą jako czynnik istotny przyrządy pomiarowe oddziałujące z przed-
miotami. Te ostatnie okoliczności tłumaczą z miejsca pozorne sprzeczności wy-
stępujące, gdy wyniki doświadczalne, dotyczące obiektu atomowego, uzyskane
różnymi układami eksperymentalnymi, próbujemy złożyć w samoistny obraz
obiektu.20
Bohr podkreśla, że w mechanice kwantowej nie można oddzielić zacho-

wania się obiektu atomowego od jego interakcji z przyrządem pomiarowym.
_____________
18 Por. U. Röseberg, Niels Bohr…, s. 74.
20 Ibidem, s. 44.
Podczas oddziaływania przyrząd i obiekt tworzą nierozerwalną całość

i oddziaływanie przyrządu wpływa w istotny sposób na przebieg zjawisk.
Oznacza to, że „wszystkie opisy stanów układów kwantowomechanicznych
dotyczą r e l a c j i pomiędzy układami a oddziaływającymi na nie przyrzą-
dami pomiarowymi; dlatego zależą one w zupełności od istnienia innych
układów mogących być narzędziami pomiaru”.21 Opis rezultatów doświad-
czeń jest, zdaniem zwolenników interpretacji kopenhaskiej, zawsze wyraża-
ny pojęciami fizyki klasycznej, które nie są jednak w pełni adekwatne do
świata atomów i cząstek elementarnych. Każde „jednoznaczne użycie cza-
soprzestrzennych pojęć w zjawiskach atomowych sprowadza się do reje-
strowania obserwacji dotyczących śladów na kliszach fotograficznych lub
innych praktycznie nieodwracalnych wyników wzmacniania”.22 Dla wyra-
żenia takiej informacji konieczne jest używanie języka, który zawiera takie
kategorie, jak „czas”, „przestrzeń” czy „przyczynowość”. Oznacza to, że
struktura fizyki klasycznej stanowi formę, w której zawsze wyraża się opis
doświadczenia. Takiemu opisowi powinien podlegać również przyrząd po-
miarowy, który służy do badania własności mikroobiektów. Chociaż me-
chanika kwantowa jest teorią bardziej podstawową niż fizyka klasyczna,
a więc i jakikolwiek przyrząd pomiarowy powinien podlegać jej prawom, to
jednocześnie przyrząd musi być makroskopowy, aby przy jego opisie moż-
na było pominąć efekty kwantowe (np. superpozycję stanów).
Dualizm korpuskularno-falowy jest zatem w interpretacji kopenhaskiej
związany z ograniczeniami aparatury pojęciowej stosowanej w opisie re-
zultatów eksperymentów.23
Mówi się na przykład ciągle — pisze Heisenberg — że teoria kwantów jest nie-
zadowalająca, bo dopuszcza tylko dualistyczny opis przyrody za pomocą kom-
plementarnych pojęć „fala” i „cząstka”. Ten, kto naprawdę zrozumiał teorię
kwantów, nie wpadnie na pomysł mówienia w tym miejscu o dualizmie. Uważać
będzie teorię za jednolity opis zjawisk atomowych, który może wyglądać różnie
tylko tam, gdzie przekładany jest na język potoczny w celu opisywania ekspe-
rymentów. Teoria kwantów jest więc wspaniałym przykładem tego, że można
z pełną jasnością rozumieć jakąś treść i jednocześnie wiedzieć, że potrafi się ją
wyrazić tylko za pomocą obrazów i przypowieści. Obrazy i przypowieści to tutaj
pojęcia klasyczne, czyli także „fala” i „ cząstka”. Nie pasują one dokładnie do
_____________
21 P. Feyerabend, O interpretacji…, s. 43.
23 Por. W. Heisenberg, Die physikalischen Principien…, s. 7. Kiedy Bohr otrzymał tytuł szla-
checki, na zaprojektowanym przez siebie herbie rodowym umieścił symbole yin i yang oraz
napis contraria sunt complementa — przeciwieństwa są komplementarne (por. R. Courant, Fifty
Years of Friendship, [w:] S. Rozental (ed.), Niels Bohr. His Life and Work as Seen by His Friend and
Colleges, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1967, s. 304–305).
rzeczywistego świata, wzajemnie są również w stosunku komplementarnym

i przez to przeczą sobie. Mimo to, ponieważ przy opisywaniu zjawiska w prze-
strzeni trzeba trzymać się języka naturalnego, można tylko przybliżać się tymi
obrazami do prawdziwego stanu rzeczy.24
Jeżeli mówimy o „cząstkach” czy „falach”, nie znaczy to jednak, że mi-

kroobiekty s ą cząstkami lub falami (w znaczeniach przypisywanych tym
terminom w fizyce klasycznej), ale jedynie to, że pewne eksperymenty do-
puszczają taki sposób mówienia, jak gdyby były one cząstkami, inne nato-
miast — jak gdyby były falami. Charakterystyki te przestają mieć sens
w oderwaniu od konkretnych sytuacji obserwacyjnych. Podkreślają to nawet
zdecydowani przeciwnicy interpretacji kopenhaskiej. Jak pisze David Bohm,
[…] gdy próbujemy zastosować dominujący obraz świata oparty na pojęciu

cząstki, odkrywamy, że „cząstki” (takie jak elektrony) mogą objawiać się jako fa-
le, że mogą one poruszać się w sposób nieciągły, że w ogóle nie ma praw doty-
czących szczegółowego ruchu pojedynczych cząstek i że można jedynie czynić
przewidywania statystyczne dotyczące dużych zespołów takich cząstek. Z dru-
giej strony, jeśli zastosujemy obraz świata, w którym wszechświat jest widziany
jako ciągłe pole, to odkryjemy, że pole to musi także być nieciągłe oraz podobne
do cząstek i że ten obraz świata jest tak samo niepełny oraz wątpliwy, jak obraz
świata rozważanego jako zbiór cząstek.25
19.2 INTERPRETACJE ALTERNATYWNE
Interpretacja kopenhaska jest najpowszechniej przyjęta, ale, jak wiadomo,

nie jest jedyną interpretacją mechaniki kwantowej. W konkurencyjnych in-
terpretacjach dualizmu korpuskularno-falowego uznaje się albo realność fal,
albo realność cząstek, albo realność zarówno fal, jak i cząstek. Podejmowane
są także próby skonstruowania pojęcia, w którym przeciwieństwo między
pojęciem fali a pojęciem cząstki zostałoby przezwyciężone.
Stanowiska opozycyjne wobec interpretacji kopenhaskiej dualizmu kor-
puskularno-falowego zajmowali między innymi de Broglie, Schrödinger,
Planck i Einstein. De Broglie dualizm korpuskularno-falowy określa jako
„wielki dramat współczesnej fizyki” i „sprzeczność z podstawowymi intu-
icjami fizycznymi”.26 Oczywiście wiemy, jak opisać eksperyment interferen-
_____________
24 W. Heisenberg, Część i całość…, s. 264; por. także E. H. Wichmann, Fizyka kwantowa,
s. 243; A. S. Eddington, Nowe oblicze natury…, s. 236.

25 D. Bohm, Ukryty porządek, s. 10.
26 L. V. de Broglie, Czy fizyka kwantowa pozostanie indeterministyczna?, tłum. St. Rouppert,
[w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, PWN, Warszawa 1955, s. 110;
cyjny aparaturą pojęciową mechaniki kwantowej, ale nie wiemy, jak przełożyć
ten opis na zwykły język. Zdaniem Bohra musimy uciekać się do metafor,
takich jak „cząstka” i „fala”, lecz wszelkie próby wyobrażenia sobie tego, co
dzieje się z mikroobiektem pomiędzy obserwacjami prowadzą do paradok-
sów i są z góry skazane na niepowodzenie. „Kiedy zachodzi konieczność ści-
słego o czymś orzekania — pisze Heisenberg — trzeba często powracać do
sztucznego języka matematycznego”.27 Zdaniem Bohra i Heisenberga „mikro-
świat na zawsze pozostanie dla nas niewyobrażalny, ponieważ nie potrafimy
wyjść poza pojęciowe schematy ukształtowane w codziennym kontakcie
z makroświatem”.28
Jednak uznanie takiego poglądu za ostateczną odpowiedź na pytanie
o charakter elementarnych składników materii jest, jak podkreślają między
innymi Feyerabend i Bohm, stanowiskiem dogmatycznym.29 Po pierwsze,
możliwe jest, że kiedyś mechanika kwantowa zostanie zastąpiona ogólniejszą
teorią (na przykład w rezultacie jej unifikacji z ogólną teorią względności), co
może doprowadzić do jeszcze bardziej radykalnych zmian w naszych poję-
ciach fizycznych niż te, do których doprowadziła rewolucja kwantowa. Po
drugie, zdaniem wielu fizyków niemożliwość zastosowania aparatury poję-
ciowej fizyki klasycznej do świata atomów i cząstek elementarnych nie ozna-
cza jednak, że powinniśmy zrezygnować z wszelkich prób zbudowania mo-
delu świata na poziomie atomowym i ograniczyć się wyłącznie do formali-
zmu matematycznego, służącego przewidywaniu rezultatów pomiarów.
Schrödinger był autorem historycznie pierwszej interpretacji funkcji falo-
wej — i n t e r p r e t a c j i g ę s t o ś c i m a t e r i i. Zgodnie z nią, masa i ładu-
nek elektronu nie są skupione w jednym punkcie, lecz rozmyte w pewnym
obszarze przestrzeni — masa i ładunek są proporcjonalne do kwadratu mo-
dułu funkcji falowej Ψ. W ten sposób cząstkę elementarną uznaje się nie za
cząstkę punktową, lecz za przedmiot o skończonej rozciągłości przestrzennej,
co prowadzi do poważnych problemów na przykład w interpretacji doświad-
czeń z dyfrakcją elektronów. Zgodnie z interpretacją Schrödingera należało na
przykład przyjąć, że elektron ulega podziałowi przy przejściu przez barierę
potencjału. Jednak we wszystkich przeprowadzonych doświadczeniach reje-
struje się zawsze elektron obdarzony całkowitym ładunkiem elementarnym e
i masą m i nikt jeszcze nie zaobserwował podziału elektronu na części.30
_____________
por. także E. Schrödinger, Are the Quantum Jumps?, Part I, „The British Journal for the Philosophy
of Science” 1952, Vol. 3, nr 10, s. 109–110.
27 W. Heisenberg, Ponad granicami…, s. 156.
28 M. Tempczyk, Posłowie, [w:] D. Bohm, Ukryty porządek, s. 231.
29 Por. P. Feyerabend, O interpretacji…, s. 56 i n.; D. Bohm, Przyczynowość i przypadek w fizyce
współczesnej, tłum. S. Rouppert, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 179.

30 Por. L. N. Cooper, Istota…, s. 557; B. Średniawa, Mechanika kwantowa, s. 24
Z tego też powodu pogląd ten został porzucony. W kolejnej próbie Schrödin-
ger odrzucił realność cząstek i uznał jedynie fale materii de Broglie’a za real-
ność fizyczną, a cząstki pojmował jako paczki falowe, które można otrzymać
przez liniową superpozycję fal o różnych długościach. Interpretacja ta
również okazała się nie do utrzymania, ponieważ paczka falowa wykazuje
tendencję do rozmywania się w przestrzeni w ciągu krótkiego czasu, co prze-
czyłoby obserwowanej względnej trwałości cząstek.31
Próby realistycznej i deterministycznej interpretacji mechaniki kwantowej
były również dziełem de Broglie’a. Pisał on, że
[…] powrót do jasnych, kartezjańskich pojęć mieszczących się w ramach prze-

strzeni i czasu zadowoliłby na pewno wielu uczonych i pozwoliłby uniknąć nie
tylko kłopotliwych zarzutów Einsteina i Schrödingera, lecz również pewnych
dziwnych konsekwencji obecnej interpretacji.32
Zdaniem de Broglie’a owe „dziwne konsekwencje” polegają na tym, że

kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej prowadzi do zaprzeczenia
istnienia realności fizycznej niezależnej od obserwatora, a zatem do metafi-
zycznego idealizmu subiektywnego (esse est percipi).33
De Broglie potraktował cząstki jako osobliwości rozciągłego pola. W 1927
roku zaproponował on t e o r i ę p o d w ó j n e g o r o z w i ą z a n i a, zgodnie
z którą obok ciągłej fali Ψ, istnieje fala u z osobliwością reprezentująca cząst-
kę.34 Później de Broglie zaproponował nieliniowe równanie dla fali u, czego
_____________
31 Por. L. V. de Broglie, The Revolution…, s. 233–223.
32 Ibidem, s. 235.
33 Podobne zarzuty formułowało wielu innych uczonych i filozofów. Na przykład Popper
pisze, że interpretacja kopenhaska sprawiła, iż fizyka „stała się twierdzą subiektywistycznej

filozofii” (K. R. Popper, Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna, tłum. A. Chmielew-
ski, Znak, Warszawa 1997, s. 213). Popper poza uwagami na temat mechaniki kwantowej
w rozmaitych pracach krytyce subiektywizmu poświęcił pracę: K. R. Popper, Quantum Theory and
the Schizm in Physics, W. W. Bartley, Totowa, New Jersey 1982. Również Einstein twierdził, że
stanowisko szkoły kopenhaskiej nie różni się od idealizmu subiektywnego Berkeleya (por.
A. Einstein, Remarks Concerning the Essays Brought Together in this Co-operative Volume, transl. by
A. P. Schilpp, [w:] A. P. Schilpp (ed.), Albert Einstein: Philosopher-Scientist, Vol. II, Harper
& Brothers Publishers, New York 1957, s. 669). Podobnego zdania był Reichenbach (por. H. Rei-
chenbach, Powstanie filozofii naukowej, tłum. H. Krahelska, Książka i Wiedza, Warszawa 1950,
s. 257 i n.). Gell-Mann także twierdzi, że odkrywcy mechaniki kwantowej „przedstawili jej dziw-
nie ograniczoną i antropocentryczną interpretację” (M. Gell-Mann, Kwark…, s. 192). Imre Lakatos
pisze, że „współczesna fizyka kwantowa, w jej «interpretacji kopenhaskiej», stała się jednym
z głównych, standardowych filarów filozoficznego obskurantyzmu”, co doprowadziło w fizyce
współczesnej do „porażki rozumu i do anarchistycznego kultu niezrozumiałego chaosu”
(I. Lakatos, Falsyfikacja…, s. 94).
34 Por. L. V. de Broglie, The Revolution…, s. 225–226; idem, Przedmowa, [w:] D. Bohm, Przyczy-
nowość…, s. 14.
konsekwencją były poważne trudności matematyczne. Kolejną próbą de

Broglie’a była t e o r i a f a l i p i l o t a, według której istnieją cząstki pojmo-
wane w sposób klasyczny, a ich ruch determinowany jest przez związane
z nimi fale Ψ (prędkość cząstki jest proporcjonalna do gradientu fazy Ψ).35
W rezultacie krytyki ze strony zwolenników interpretacji kopenhaskiej poglą-
dy te zostały jednak porzucone.
Od lat pięćdziesiątych XX wieku zaczęła się jednak rozwijać tendencja do
kwestionowania interpretacji kopenhaskiej. Początkowo krytyka prowadzona
była głównie przez fizyków radzieckich, którzy interpretację kopenhaską
uznawali za niezgodną z materializmem dialektycznym, będącym wówczas
oficjalnie w ZSRR „jedynie słuszną filozofią”, a w samej zasadzie komple-
mentarności widzieli przejaw „filozofii burżuazyjnej”36, idealizmu i agnosty-
cyzmu, czyli „najgorszego wroga prawdziwej nauki”.37 Jednak nawet wśród
zwolenników marksizmu-leninizmu poglądy na interpretację mechaniki
kwantowej nie były jednolite i sformułowane zostały dwa różne stanowiska.
Dmitrij I. Błochincew (1908–1979) i J. Terlecki głosili i n t e r p r e t a c j ę
z e s p o ł ó w s t a t y s t y c z n y c h, według której mechanika kwantowa nie
jest teorią indywidualnych mikroobiektów, ale odnosi się jedynie do zespo-
łów statystycznych.38 W interpretacji tej, podobnie jak we wcześniejszych
poglądach Einsteina39, uznaje się, że prawa mechaniki kwantowej mają taki
sam status jak prawa klasycznej mechaniki statystycznej. Zwolennicy inter-
pretacji zespołów statystycznych twierdzili, że zasada komplementarności,
zgodnie z którą „funkcja Ψ nie odzwierciedla rzeczywistości istniejącej nie-
zależnie od nas, lecz jest jedynie zapisem wiadomości o stanie układu”40, nie
jest zasadą fizyczną i nie wynika z relacji nieoznaczoności Heisenberga, lecz
jest zasadą filozoficzną i oparta jest na stanowisku idealizmu subiektywnego
(co utożsamiano z pozytywizmem Macha).41
Główny zarzut pod adresem zasady komplementarności polegał na tym,
że podkreśla ona nie fakt istnienia obiektów o całkowicie nowym charakte-
_____________
35 Por. L. de Broglie, The Revolution…, s. 228; J. Mehra, The Solvay Conferences on Physics.
Aspects of the Development of Physics Since 1911, D. Reidel Publishing Company, Dordreht – Hol-
land/Boston – USA 1975, s. 142–146.
36 J. Mehra, The Quantum Principle: Its Interpretation and Epistemology, D. Reidel Publishing
Company, Dordrecht – Holland/Boston – USA [b.d.], s. 78.

37 J. Terlecki, Zagadnienia rozwoju teorii kwantów, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnienia filozoficzne
mechaniki kwantowej, PWN, Warszawa 1953, s. 9.

38 Por. J. Terlecki, Zagadnienia…, s. 9–33; D. L. Błochincew, Krytyka idealistycznego ujęcia teorii
kwantów, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 34–92; idem,
Odpowiedź akademikowi W. Fockowi, tłum. S. Czarnecki, [w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki
kwantowej i teorii względności, s. 52–66.
39 Por. A. Einstein, Czy opis kwantowomechaniczny…, s. 122.
40 J. Terlecki, Zagadnienia…, s. 13.
41 Por. ibidem, s. 11, 16.
rze — obiektów kwantowych o własnościach odmiennych od własności kla-

sycznych korpuskuł, lecz zagadnienie możliwości pomiarowych makrosko-
powych przyrządów pomiarowych.42 Stanowisko takie prowadzi, zdaniem
Błochincewa i Terleckiego, do negacji obiektywnego charakteru prawidło-
wości mikroświata i utrudnia wypracowanie realistycznej (prawdopodobnie
nieliniowej) teorii mikroświata, która pozwalałaby na skonstruowanie
fizycznego modelu elementarnych składników materii. W modelu tym, któ-
ry opierałby się na teorii bardziej podstawowej niż mechanika kwantowa,
pojęcia korpuskularne i polowe byłyby nadal ze sobą ściśle powiązane (ale
nie przeciwstawiane sobie), przy czym te ostatnie byłyby w pewnym sensie
bardziej pierwotne.43 Błochincew wyraża tę myśl następująco:
Dawniej pole uważane było za coś takiego, przez co r e a l i z u j e s i ę o d -

d z i a ł y w a n i e w z a j e m n e c z ą s t e k, i b y ł o p r z e c i w s t a w i a n e
c z ą s t k o m. Miało to swoją uzasadnioną podstawę w tym, że cząstki uważano
za niezmienne. […] wobec odkrytych obecnie zjawisk, w których zmienia się sa-
ma liczba cząstek (rodzą się one i znikają, zamieniając się na inne), k l a s y c z n y
p o d z i a ł n a p o l e i n a c z ą s t k i, k t ó r y o b o w i ą z y w a ł j e s z c z e
w n i e r e l a t y w i s t y c z n e j m e c h a n i c e k w a n t o w e j, o k a z u j e
s i ę t e r a z n i e d o u t r z y m a n i a […] i ma j e d y n i e w z g l ę d n e
z n a c z e n i e. Pojęcie pola jako materialnej, obiektywnej rzeczywistości z nie-
ograniczenie wielką liczbą stopni swobody ma, jak widać, bardziej podstawowe
znaczenie aniżeli pojęcie cząstki, która okazuje się z tego punktu widzenia tylko
szczególnym przejawem pola. Pole może przekazywać drugiemu polu swój ła-
dunek, swoją masę, energię, pęd itd. tylko w określonych nieciągłych porcjach,
które nazywamy c z ą s t k a m i. Cząstki występują w tym aspekcie jako określo-
ne przejawy oddziaływań pola. J e ś l i m ó w i m y, ż e m a m y d o c z y -
n i e n i a z j e d n ą, d w i e m a, t r z e m a i t d. c z ą s t k a m i, t o z „p o -
l o w e g o” p u n k t u w i d z e n i a s ą t o t y l k o r ó ż n e s t o p n i e
w z b u d z e n i a p o l a.44
Inni fizycy radzieccy, tacy jak Wladimir A. Fock (1898–1974) i A. Alek-

sandrow, uznawali mechanikę kwantową za probabilistyczną teorię indy-
widualnych mikroobiektów, podobnie jak Bohr i Heisenberg, próbując jed-
nocześnie uzgodnić ją z założeniami materializmu dialektycznego przez
powiązanie pojęcia prawdopodobieństwa z dialektyczną kategorią realnej
możliwości.45 Przyjmuje się tu realne istnienie cząstek, chociaż odrzuca się
_____________
42 Por. D. L. Błochincew, Krytyka…, s. 41.
43 Por. J. Terlecki, Zagadnienia…, s. 31.
44 D. L. Błochincew, Krytyka…, s. 83–84.
45 Por. L. Bażenow, K. Morozow, M. Słucki, Filozofia nauk przyrodniczych, tłum. A. Bednarczyk,
Z. Schabowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1968, s. 91; W. Fock, Krytyka poglądów Bohra na
mechanikę kwantową, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 93–118;
ich klasyczne pojmowanie, według którego cząstki mają jednocześnie okre-

ślony pęd i położenie. W interpretacji Focka i Aleksandrowa funkcja falowa
Ψ nie jest ani zbiorem informacji o stanie, ani nie odnosi się do zespołu staty-
stycznego, ale reprezentuje obiektywny stan indywidualnego mikroobiektu,
przy czym stan ten pojmuje się jako uwarunkowany stosunkiem mikro-
obiektu do przedmiotów makroskopowych. Aleksandrow pisze, że
[…] funkcja Ψ jest charakterystyką stanu elektronu w określonych makroskopo-

wo ustalonych warunkach; charakteryzuje ona własności cechujące elektron
w tym stanie za pomocą realnych możliwości rezultatów oddziaływania elektro-
nu z innymi obiektami.46
Kontynuacją i rozwinięciem idei de Broglie’a jest teoria parametrów

ukrytych sformułowana przez Davida Bohma w 1951 roku, a rozwijana na-
stępnie przez Bohma wspólne z Basilem Hileyem. Podobnie jak w wypadku
Einsteina, sprzeciw wobec interpretacji kopenhaskiej ma podłoże głównie
filozoficzne. Bohm uważa, że każdy fizyk „milcząco przyjmuje jakąś filozo-
fię, ale filozofia powszechnie dziś przyjmowana jest wyjątkowo nieeleganc-
ka i prymitywna”.47 Mechanika kwantowa w interpretacji kopenhaskiej do-
starcza jedynie schematu matematycznego, pozwalającego na przewidywanie
prawdopodobieństw rezultatów pomiarów — daje jedynie opis zjawisk i nie
pozwala na skonstruowanie ontologicznego modelu mikroświata. To jednak
jest, zdaniem Bohma i Hileya, zbyt minimalistyczne żądanie. Bohm utrzymu-
je, że „powinniśmy zbadać koncepcje ontologiczne, pozwalające na zadawa-
nie takich pytań, w których moglibyśmy przypisać cząstce dobrze określone
położenie i pęd, nawet jeśli nie można ich zaobserwować”.48
Zdaniem Bohma założenie, że statystyczne cechy mechaniki kwantowej
przejawiają nieredukowalny brak prawidłowości zdarzeń jednostkowych
i są niemożliwe do pogodzenia z istnieniem bardziej szczegółowych praw
jednostkowych, działających na głębszym, subkwantowym poziomie, który
_____________
idem, O tak zwanych zespołach w mechanice kwantowej, tłum. S. Czarnecki, [w:] Zagadnienia filozo-
ficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, s. 39–51; A. Aleksandrow, O znaczeniu funkcji falo-
wej, tłum. P. Jaszczyn, [w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 131–137; idem,
O paradoksie Einsteina w mechanice kwantowej, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki
kwantowej, s. 119–127.
46 A. Aleksandrow, O znaczeniu…, s. 133.
47 P. C. W. Davies, J. R. Brown, Duch w atomie…, s. 158. Bohm interpretację kopenhaską
określa mianem „indeterministycznego mechanicyzmu” (D. Bohm, Przyczynowość…, s. 175).

„Typową własnością mechanicyzmu okazuje się więc traktowanie ostatniej teorii fizyki jako
wzoru uniwersalnego, niechęć do wszelkiego przekroczenia horyzontów tej teorii. Jasne jest, że
taka postawa hamuje rozwój nowych idei w nauce” (W. Krajewski, Słowo wstępne, [w:] D. Bohm,
Przyczynowość…, s. 10).
48 P. C. W. Davies, J. R. Brown, Duch w atomie…, s. 161.
jest obecnie ukryty, to znaczy niedostępny dla standardowej mechaniki

kwantowej, jest nieuzasadnione. Pisze on:
[…] zwykła interpretacja teorii kwantów wymaga od nas wyrzeczenia się pojęcia
przyczynowości, ciągłości i obiektywnej realności indywidualnych mikroobiek-
tów w obszarze kwantowomechanicznym. Prowadzi ona do poglądu, według
którego fizyka jest w sposób nieodłączny i nieunikniony ograniczona w tym
obszarze i w niższych obszarach do operowania symbolami matematycznymi
według odpowiednich metod, pozwalających — ogólnie rzecz biorąc — na obli-
czenie tylko p r a w d o p o d o b n e g o zachowania się zjawisk, które mogą być
obserwowane w obszarze makroskopowym. […] takie założenie stanowi
dogmatyczne ograniczenie możliwych postaci przyszłych teorii.49
Propozycja interpretacji mechaniki kwantowej w kategoriach parame-

trów ukrytych opiera się na następujących założeniach50:
1. Elektron jest cząstką z dobrze określonymi położeniem i pędem, które
zmieniają się w sposób ciągły i są przyczynowo zdeterminowane.
2. Z każdą cząstką związana jest nieodłącznie fala, która jest zaburzeniem
pewnego pola fizycznego, reprezentowanego przez funkcję Ψ spełniającą
równanie Schrödingera.51 Funkcja Ψ reprezentuje zatem obiektywnie realne
pole fizyczne i nie jest wyłącznie matematycznym symbolem, służącym do
obliczania prawdopodobieństwa rezultatów pomiarów.
3. Pole Ψ wywiera na cząstkę pewną kwantowomechaniczną siłę, która
cząstka jest wciągana w obszary przestrzeni, w których Ψ jest największe.

ujawnia się dopiero na poziomie atomowym. W rezultacie działania tej siły
4. Pole Ψ jest w stanie bardzo szybkich przypadkowych fluktuacji,

a uśrednione po czasie spełnia równanie Schrödingera. Fluktuacje te (które
mogą pochodzić z głębszego poziomu subkwantowomechanicznego) prowa-
dzą do odpowiednich fluktuacji potencjału kwantowego i cząstka porusza się
nieregularną trajektorią, podobnie jak cząstka pyłku w ruchach Browna.
W rezultacie łącznego działania siły kwantowomechanicznej i przypadko-
wych fluktuacji z poziomu subkwantowego można otrzymać rozkład praw-
dopodobieństwa znalezienia cząstki w danym miejscu przestrzeni zgodny
z interpretacją Borna.
_____________
49 D. Bohm, Przyczynowość…, s. 179–180. Niemal dokładnie takie same zarzuty stawia inter-
pretacji kopenhaskiej Feyerabend (por. P. Feyerabend, O interpretacji…).

50 Por. D. Bohm, B. J. Hiley, The Undivided Universe. An Ontological Interpretation of Quantum
Theory, Routledge, New York 1993, s. 29–30; D. Bohm, Ukryty porządek, s. 90 i n.; idem,
Przyczynowość…, s. 190 i n.; Z. Hajduk, Współczesne interpretacje…, s. 68.
51 W teorii Bohma nie ma zatem redukcji funkcji falowej (por. T. Muldin, Quantum
Non-Locality and Relativity. Metaphysical Intimations of Modern Physics, Blacwell Publishers Ltd.,
Oxford 2002, s. 117).
Rezultaty przewidywań w interpretacji Bohma są dokładnie takie same,

jakie daje kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej, ale pogląd na
elementarne składniki materii jest całkowicie odmienny. Zakłada się przede
wszystkim, że cząstki mają więcej własności, niż jest obserwabli w mechani-
ce kwantowej. Cząstki mają równocześnie dokładnie określone położenie
i pęd, a więc przysługują im określone trajektorie, zatem w przeciwieństwie
do standardowej interpretacji mechaniki kwantowej opis za pomocą funkcji
Ψ nie jest opisem kompletnym.52 Ponadto przyjmuje się realność fal Ψ, nie-
rozerwalnie związanych z cząstkami. Zaletą tych koncepcji jest, zdaniem
Bohma, to, że pozwalają zrozumieć dualizm korpuskularno-falowy, a więc
i interferencję na dwóch szczelinach. Potencjał kwantowy różni się w istotny
sposób od potencjałów klasycznych, takich jak na przykład elektryczny,
ponieważ zależy nie od natężenia pola, lecz od jego postaci. Założenie to jest
istotnym odstępstwem od pojęcia potencjału w fizyce klasycznej, ale łatwo je
zrozumieć na podstawie potocznego doświadczenia. Jeżeli rozważymy na
przykład łódź zdalnie sterowaną falami radiowymi, to jej ruch nie będzie
oczywiście zależał od natężenia fal, ale od ich postaci, czyli od informacji,
jaką za pomocą fal radiowych przekazujemy autopilotowi.53
Potencjał kwantowy, który rozchodzi się jako fala, może wpłynąć na cząstki na-
wet w dużej odległości od szczelin, gdyż […] jego wpływ zależy od postaci, a nie
od wielkości. Postać potencjału kwantowego bardzo silnie zależy od tego, czy
otwarte są obie szczeliny, czy tylko jedna. Potencjał kwantowy może wpłynąć na
ruch cząstek nawet wtedy, gdy są już w dużej odległości, i spowodować interfe-
rencję. To świadczy o nowej własności układów kwantowych — stanowią one
niepodzielną całość. […] Mamy tu tak zwane nielokalne połączenie. Ta informa-
cja warunkuje nową jakość — całościowość układu. Każda cząstka porusza się
w sposób zależny od stanu całości. Możliwe, że w typowych warunkach połą-
czenie jest bardzo słabe, ale można stworzyć warunki specjalne, w których staje
się bardzo silne. Tak jest w przypadku nadprzewodnictwa i doświadczenia
z dwiema szczelinami […].54
Jeżeli traktujemy Ψ jako realne pole fizyczne, to w doświadczeniu z dwie-

ma szczelinami w przypadku, gdy otwarte są obydwie szczeliny, zachodzi
wciąganie cząstki w miejsca, gdzie Ψ jest największe. Jednocześnie w re-

interferencja realnych fal i działająca na cząstkę siła kwantowa powoduje
zultacie fluktuacji cząstki mogą trafić nawet w punkt ekranu, w którym natę-
żenie fal Ψ jest małe. Cząstki zatem mogą nie poruszać się ruchem jednostaj-
_____________
52 Parametry fizyczne, których nie odzwierciedla funkcja falowa, nazywane są właśnie
„zmiennym ukrytymi”.
53 Por. D. Bohm, B. J. Hiley, The Undivided Universe…, s. 31–32.
54 P. C. W. Davies, J. R. Brown, Duch w atomie…, s. 151–152.
nym prostoliniowym nawet wówczas, gdy nie działa na nie żadna klasyczna
siła.55 Rozkład prawdopodobieństwa Borna można zatem otrzymać jako re-
zultat fizycznych procesów — działania siły kwantowej i fluktuacji pochodzą-
cych z poziomu subkwantowego „zamiast wychodzić z rozkładu prawdopo-
dobieństwa Borna jako absolutnej, ostatecznej i niewytłumaczalnej własności
materii”.56 Zdaniem Bohma, w jego interpretacji można zrozumieć, skąd po-
chodzi dualizm korpuskularno-falowy, można próbować nawet wyobrażać
sobie, co się dzieje na poziomie kwantowym i przyczyniać się do rozwoju
nauki również przez sposoby myślenia oparte na poglądowych modelach,
a nie tylko na formalizmie matematycznym, natomiast interpretacja kopenha-
ska tego nie umożliwia. Można wyjaśnić na przykład, dlaczego przy otwartej
jednej szczelinie otrzymujemy na ekranie rozkład analogiczny jak dla kla-
sycznych cząstek, otworzenie zaś elektronom drugiej drogi (tj. drugiej szczeli-
ny) powoduje, że pewne punkty na ekranie, w które cząstki mogły trafić przy
otwartej jednej szczelinie, teraz okazują się dla nich niedostępne.57 Zależność
wpływu na cząstki potencjału kwantowego wyłącznie od postaci, a nie od
odległości powoduje, że eksperyment z dwiema szczelinami nie jest aż tak
odległy od codziennego doświadczenia, jak to się wydaje. Potencjał kwanto-
wy zawiera bowiem informację o całym otoczeniu cząstki — o szerokości
szczelin, odległości między nimi itd. — zatem sposób, w jaki porusza się
cząstka, silnie zależy od kształtu potencjału, a w konsekwencji od c a ł e g o
ś r o d o w i s k a. Potencjał kwantowy zawiera informację o środowisku,
w którym porusza się cząstka, podobnie jak cząsteczka DNA zawiera infor-
mację (kod) o własnościach organizmu.
Potencjał kwantowy wprowadza nielokalne połączenia między cząst-
kami, koncepcja Bohma ma zatem charakter holistyczny i w tym sensie
radykalnie antyatomistyczny — zrozumienie zachowania części układu
jest w pewnych warunkach możliwe jedynie wówczas, gdy rozważymy
cały układ. Zauważmy, że potencjał kwantowy nie działa mechanicznie na
poruszające się cząstki.
Fakt, że cząstka porusza się pod wpływem własnej energii, ale jest prowadzona
przez informację pochodzącą z pola kwantowego sugeruje, że elektron lub jaka-
kolwiek cząstka elementarna ma złożoną i subtelną strukturę […]. Pogląd ten
sprzeciwia się całej tradycji fizyki współczesnej, która zakłada, że analizując
materię w kategoriach coraz to mniejszych części, ich zachowanie staje się coraz
prostsze.58
_____________
55 Por. D. Bohm, B. J. Hiley, The Undivided Universe…, s. 32.
56 D. Bohm, Przyczynowość…, s. 195.
57 Por. D. Bohm, B. J. Hiley, The Undivided Universe…, s. 35.
58 Ibidem, s. 37.
Bohm kwestionuje więc podstawowe założenie filozofii atomizmu

stwierdzające, że dochodząc do coraz bardziej elementarnych składników
materii, dochodzimy jednocześnie do obiektów coraz prostszych. Zwraca on
uwagę na fakt, że rozpiętość między skalą odległości, jaka jest obecnie osią-
galna dla fizyki (10–18 m), a skalą, w jakiej mają sens nasze obecne pojęcia
czasu i przestrzeni (10–35 m), jest mniej więcej taka sama, jak rozpiętość mię-
dzy wielkością człowieka a rozmiarem cząstek elementarnych. Można zatem
się spodziewać, że na poziomie subkwantowym odkryjemy jakościowo no-
we prawa i jakościowo nowe obiekty. Według Bohma bowiem „świat jest
niepodzielną całością, w której części ukazują się jako abstrakcje albo przy-
bliżenia, ważne jedynie w granicy klasycznej”.59
Jeśli zaś chodzi o samo zagadnienie dualizmu korpuskularno-falowego,
Bohm wysuwa przypuszczenie, że aspekt falowy i korpuskularny są „róż-
nymi aspektami jakiegoś zasadniczo nowego rodzaju tworu, który prawdo-
podobnie jest zupełnie różny od zwykłej fali lub zwykłej cząstki”.60
Podstawową trudność interpretacji parametrów ukrytych Bohma stanowi
to, że przyjmując zarówno realność cząstek, jak i związanych z nimi fal Ψ,
rozumianych jako fale w trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej, można
opisać ruch jednej cząstki, natomiast w przypadku N cząstek mechanika
kwantowa wymaga przestrzeni konfiguracyjnej 3N-wymiarowej. Bohm ma
niewątpliwie świadomość tej trudności, tak że swoją koncepcję traktował
zwykle jako wstępną wersję przyszłej teorii.
Interpretację mechaniki kwantowej zakładającą realność falowego
aspektu materii i promieniowania sformułował również polski fizyk i filozof
przyrody Czesław Białobrzeski (1878–1953). Jest ona wprawdzie niemal
całkowicie zapomniana, jednak z uwagi na zawarte w niej elementy holi-
styczne oraz pojawiające się współcześnie próby wykroczenia w pojęciu
realności fizycznej poza ramy czasoprzestrzenne wydaje się warta przypo-
mnienia.61
Białobrzeski zajmuje pozycję realistyczną i twierdzi, że teoria naukowa
powinna umożliwić wypracowanie ontologicznego modelu obiektywnej
realności fizycznej.
_____________
59 D. Bohm, Quantum Theory…, s. 144.
60 D. Bohm, Przyczynowość…, s. 200.
61 Por. Cz. Białobrzeski, Podstawy poznawcze…, s. 238–288; idem, Wybór pism, Instytut Wy-
dawniczy Pax, Warszawa 1964; idem, O interpretacji ontologicznej podstaw fizyki świata atomowe-
go, [w:] idem, Podstawy poznawcze…, s. 289–308; idem, Problem uwarstwienia rzeczywistości,
[w:] idem, Podstawy poznawcze…, s. 343–360; idem, Synteza filozoficzna i metodologia nauk przy-
rodniczych, [w:] idem, Podstawy poznawcze…, s. 361–371; A. Łukasik, Czesława Białobrzeskiego…,
s. 221–233; R. S. Ingarden, Przedmowa, [w:] Cz. Białobrzeski, Podstawy poznawcze…, s. 7–17;
M. Sawicki, Cz. Białobrzeski jako filozof przyrody, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński, Filozofo-
wać…, s. 231–241.
Ogólne idee przewodnie tej interpretacji mają na widoku: po pierwsze, zacho-

wanie obiektywności wiedzy o przyrodzie dostarczanej przez teorie fizyczne
współczesne, wbrew tendencjom subiektywistycznym; po drugie, uniknięcie re-
wolucji logicznej obalającej zasadę wyłączonego środka przez wprowadzenie lo-
giki trójwartościowej; po trzecie, zbliżenie na gruncie teoretycznym przyrody
nieożywionej do przyrody ożywionej. […] Odrębną cechę tej interpretacji stano-
wi jej charakter ontologiczny, próba ujęcia pojęciowego natury realnej aspektu
falowego reprezentującego stany układów atomowych.62
Ontologiczny charakter interpretacji Białobrzeskiego polega na tym, że

przyjmuje on realność zarówno aspektu korpuskularnego zjawisk atomo-
wych, jak i obiektywną realność aspektu falowego. Ostatnie stwierdzenie
oznacza, że funkcja Ψ jest pojmowana nie jako reprezentacja wiedzy obser-
watora o układzie kwantowym, ale jako reprezentacja pewnej obiektywnej
realności fizycznej, zwanej przez Białobrzeskiego p o t e n c j a l n o ś c i ą.63
Ponieważ jednak funkcja stanu Ψ nie daje się przedstawić jako fala w trój-
wymiarowej przestrzeni fizycznej, lecz jako wektor w abstrakcyjnej prze-
strzeni Hilberta, a ma ona reprezentować pewną obiektywnie istniejącą re-
alność fizyczną, to Białobrzeski zakłada, że potencjalność jest r e a l n o ś c i ą
f i z y c z n ą n i e p r z e s t r z e n n ą. Pisze on:
Tu mamy do czynienia po raz pierwszy w fizyce z rozmaitością realną niewy-

obrażalną i niemającą bezpośrednio cech ilościowych, a mimo to, rzecz znamien-
na, wyrażalną przy użyciu specyficznych form matematycznych.64
Matematyczną reprezentacją potencjalności jest właśnie funkcja stanu Ψ

spełniająca równanie Schrödingera.65 Opis potencjalności formułuje Białobrze-
ski przez analogię z dynamiką Newtona, to znaczy utrzymuje on, że podobnie
jak równania Newtona można traktować jako opis pojęcia siły, którą pojmuje
jako realny czynnik odpowiadający przyczynowości deterministycznej, tak
w mechanice kwantowej równanie Schrödingera można traktować jako opis
potencjalności, ewoluującej w czasie według praw przyczynowości indeter-
ministycznej (tzn. przyczynowości wieloznacznej, wyrażonej w postaci
odpowiednich praw probabilistycznych). Zatem „potencjalność jest tym
czynnikiem realnym, którego wyrazem jest aspekt falowy materii i promie-
niowania”.66 Powiązanie nieprzestrzennej potencjalności z czasem i prze-
_____________
62 Cz. Białobrzeski, Wybór pism, s. 77–78.
63 Por. Cz. Białobrzeski, Podstawy poznawcze…, s. 246.
64 Ibidem, s. 248.
65 Ibidem, s. 246.
66 Ibidem.
strzenią ujmuje Białobrzeski w ten sposób, że uznaje czas i przestrzeń za

„formy wyłaniania się zdarzeń atomowych z potencjalności”.67
Skoro potencjalność, będąca osnową aspektu falowego, jest nieprzestrzenna,

w doświadczeniu zewnętrznym, nieodłącznym od form przestrzeni i czasu, mo-
że ujawniać się bezpośrednio tylko aspekt korpuskularny podczas aktów wy-
miany energii i pędu. Aspekt falowy staje się widoczny za pośrednictwem tych
aktów, gdy rozpatrujemy większe ich zespoły.68
Sam termin „potencjalność” dobrze oddaje, zdaniem Białobrzeskiego,

specyfikę opisu układu w mechanice kwantowej, w którym znajduje wyraz
pierwotność stanu układu jako wyrazu potencjalności względem jego ele-
mentów substancjalnych. Opis stanu układu w mechanice kwantowej uka-
zuje nadrzędność całości nad częścią (jedna funkcja falowa Ψ opisuje
dowolnie złożony układ), natomiast stan układu można uważać za stan
możliwości.69 Potencjalność stanowi w rozumieniu Białobrzeskiego wyraz
„ogólnej dążności w przyrodzie do tworzenia i utrwalania w przyrodzie
ustrojów mniej lub więcej niezależnych”.70 Zarówno aspekt korpuskularny,
jak i falowy „posiada byt realny: aspekt falowy w postaci potencjalności,
aspekt korpuskularny w postaci elementów substancjalnych takich jak elek-
trony, neutrony, protony, mezony, fotony”.71
Zdaniem Białobrzeskiego wprowadzenie koncepcji potencjalności umoż-
liwia ponadto realistyczne traktowanie aktu redukcji funkcji falowej. „Na
mocy przyczynowości wieloznacznej potencjalność dokonywa tu aktu de-
terminacji sprawiającego wybór jednej spośród wszystkich możliwości”.72
W interpretacji tej nie ma więc istotnej różnicy między procesami natural-
nymi i pomiarowymi. W procesie naturalnym brak jest obserwatora, który
przygotowuje sytuację doświadczalną i odczytuje wskazania przyrządów
pomiarowych, nie ma również towarzyszących temu aktów świadomości.
Białobrzeski zwraca uwagę na fakt, że raz przygotowany proces pomiarowy
zachodzi na ogół dalej już bez udziału obserwatora i w istocie niczym się nie
różni od procesu naturalnego. Zatem aktu redukcji wektora stanu w proce-
sie pomiarowym, a więc indeterministycznego przerwania ciągłej ewolucji
stanu układu kwantowego, nie można traktować jako spowodowanego
zdobyciem przez obserwatora wiedzy o układzie. Zdaniem Białobrzeskiego
„naturalne procesy nie różnią się zasadniczo od procesów pomiarowych,
_____________
67 M. Sawicki, Cz. Białobrzeski…, s. 237.
68 Cz. Białobrzeski, Podstawy poznawcze…, s. 250.
69 Ibidem, s. 266.
70 Cz. Białobrzeski, Wybór pism, s. 86.
71 Ibidem, s. 86–87.
czyli odbywają się w nich nieustanne akty redukcji paczek falowych, albo,
inaczej mówiąc, akty determinacji potencjalności”.73 Przejawiają się one
w doświadczeniu jako akty, którym towarzyszy wymiana energii oraz in-
nych wielkości fizycznych. Wprowadzenie do obrazu przyrody naturalnych
aktów redukcji wektora stanu, czyli w terminologii Białobrzeskiego aktów
determinacji potencjalności, czyni nieciągłość i indeterminizm istotnymi
treściami obrazu przyrody. Sam Białobrzeski podsumowuje swój pogląd na
dualizm korpuskularno-falowy następująco:
[…] osnowę realną i ciągłą stawania się w przyrodzie stanowi potencjalność, któ-
ra zawiera w sobie mnogość indywidualnych bytów jako nieprzestrzenną roz-
maitość; czynność potencjalności znajduje wyraz w nieciągłych aktach wymiany
między owymi bytami energii, pędu, momentu pędu i innych wielkości; te akty
odbywają się za pośrednictwem elementarnych cząstek materii i promieniowania
na tle wytworzonym przez formy czasu i przestrzeni. Rozpowszechniony pogląd
twierdzi, że nieciągłości fizyki atomowej pojawiają się tam, gdzie wykonywane
są doświadczenia; uzupełniając ten pogląd, utrzymujemy, iż Natura nieprzerwa-
nie czyni tego rodzaju doświadczenia i na tym polega istotna treść jej bytu.74
Koncepcja potencjalności wymaga istotnej zmiany znaczenia, jakie wiąże

się z pojęciem „realności fizycznej”, która dla Białobrzeskiego nie musi być
utożsamiana z istnieniem czasoprzestrzennym.
Również współcześnie formułowane są koncepcje, w których zakłada się,
że mikroobiekty mogą istnieć poza przestrzenią. Takie stanowisko znajdu-
jemy na przykład w sformułowanej przez Diederika Aertsa75 interpretacji
mechaniki kwantowej (Creation-Discovery View — CDV), która jest interpre-
tacją realistyczną, odmienną od teorii parametrów ukrytych Bohma.
W interpretacji kopenhaskiej obiekty kwantowe mogą być opisane albo
jak fale, albo jak cząstki w zależności od rodzaju wykonanego eksperymen-
tu. Interpretacja Bohra oparta na zasadzie komplementarności prowadzi
jednak, zdaniem Aertsa, do daleko posuniętych konsekwencji subiektywi-
stycznych, co ilustruje e k s p e r y m e n t z o p ó ź n i o n y m w y b o r e m
_____________
73 Ibidem, s. 255. W sformułowanej przez Hugh Everetta III w 1957 roku Many-Worlds Inter-
pretation mechaniki kwantowej redukcja Ψ ma również charakter całkowicie obiektywny.

Różnica między stanowiskami Białobrzeskiego i Everetta polega na tym, że według Everetta
podczas redukcji Ψ realizują się wszystkie możliwości (proces ten ma więc charakter determi-
nistyczny), ale każda realizuje się w innym świecie. Akt redukcji funkcji falowej prowadzi
zatem, w interpretacji Everetta, do rozszczepienia wszechświata na wiele nieoddziałujących ze
sobą gałęzi (por. H. Everett III, „Relative State” Formulation of Quantum Mechanics, „Reviews of
Modern Physics” 1957, Vol. 29, nr 3, s. 454–462.
75 D. Aerts, The Entity and Modern Physics: The Creation-Discovery View of Reality, [w:]
E. Castellani (red.), Interpreting Bodies…, s. 223–257.

zaproponowany przez Johna Archibalda Wheelera (ur. 1911), który jest

pewną modyfikacją eksperymentu z dwiema szczelinami.76
Z Z1 D1
Z1/2 Z*1/2
Z2 D2
Rysunek 19. Eksperyment Wheelera z opóźnionym wyborem
W przedstawionym na rysunku układzie eksperymentalnym źródło Z

emituje promień świetlny na półprzepuszczalne zwierciadło Z1/2, które go
rozszczepia na dwa promienie — jeden poruszający się do góry, a drugi
w dół. Następnie za pomocą całkowicie odbijających zwierciadeł Z1 i Z2
promienie te kierowane są w stronę detektorów D1 i D2. Jeżeli zastosujemy
światło o ekstremalnie małym natężeniu (natężenie jest proporcjonalne do
liczby fotonów), wówczas możemy uzyskać taką sytuację, że p o j e d y n -
c z e f o t o n y przechodzą przez układ w zadanych odstępach czasu. Tra-
fiając na zwierciadło Z1/2, foton przechodzi przez nie albo ulega odbiciu
z prawdopodobieństwem równym 1/2, zatem w rezultacie eksperymentu
może być zarejestrowany a l b o przez detektor D1, a l b o przez detektor D2.
Według interpretacji kopenhaskiej w eksperymencie tym fotony zachowują
się więc jak cząstki.
Wheeler zaproponował modyfikację tego eksperymentu, która zmusza
fotony-cząstki do zachowania właściwego dla fal. Jeśli w miejscu pokaza-
nym na rysunku umieścimy drugie półprzepuszczalne zwierciadło Z1/2*
o odpowiednio dobranej grubości, możemy uzyskać taką sytuację, że w re-
_____________
76 Ibidem, s. 238–230.
zultacie interferencji destruktywnej promienie świetlne, które mogły

uprzednio dotrzeć do detektora D2, wygaszają się i całe światło dociera do
D1. Istota eksperymentu z opóźnionym wyborem polega na tym, że możemy
zdecydować, czy umieścić dodatkowe zwierciadło Z1/2* na drodze promieni
świetlnych dopiero wtedy, gdy foton już opuścił źródło i oddziaływał ze
zwierciadłem Z1.77 W zależności od tego, czy umieścimy dodatkowe zwier-
ciadło na drodze fotonów, czy też nie umieścimy go, fotony zachowują się
inaczej (tzn. jak fale albo jak cząstki), co oznaczałoby, że falowe albo korpu-
skularne zachowanie obiektu kwantowego w p r z e s z ł o ś c i zależy od
tego, jaki rodzaj eksperymentu zdecydowaliśmy się wykonać w t e r a ź -
n i e j s z o ś c i. Mielibyśmy więc do czynienia z odwróceniem relacji przy-
czynowo-skutkowej. Astronomiczna wersja eksperymentu z opóźnionym
wyborem mogłaby polegać na obserwacji światła docierającego do Ziemi
z odległej gwiazdy w obecności soczewki grawitacyjnej uformowanej na
przykład przez masywną galaktykę między Ziemią a odległą gwiazdą. Po-
nieważ gwiazda, z której pochodzi światło, może być odległa o miliardy lat
świetlnych (co oczywiście oznacza, że światło docierające do Ziemi zostało
wysłane przed miliardami lat), a naszym wyborem, czy umieścimy na dro-
dze światła zwierciadło Z1/2*, czy też go nie umieścimy, zmuszamy fotony
do korpuskularnego albo falowego zachowania, oznaczałoby to, zdaniem
Wheelera, że możemy w tych wypadkach wpływać na przeszłość w zakresie
porównywalym z wiekiem wszechświata.
Aerts twierdzi, że tego typu paradoksów można uniknąć, jeżeli odrzuci-
my założenie, że czas i przestrzeń są strukturą, w której umieszczone muszą
być w s z y s t k i e obiekty fizyczne, ponieważ jest to założenie zbyt wąskie
i niezgodne z mechaniką kwantową.78 Jego zdaniem przestrzeń jest struktu-
rą, wewnątrz której ustanowione są jedynie k l a s y c z n e relacje między
makroskopowymi obiektami. W odniesieniu do omawianego eksperymentu
Wheelera Aerts utrzymuje, że foton między źródłem a detektorem n i e
z n a j d u j e s i ę w p r z e s t r z e n i i jeśli nie wykonamy eksperymentu
polegającego na lokalizacji cząstki, to foton nie porusza się ani po drodze
„1”, ani po drodze „2”. Obiekty kwantowe „wciągane są w przestrzeń”
(pulled into space) przez przyrząd pomiarowy.79
Pojawiają się również próby skonstruowania pojęcia, które zawierałoby
w sobie elementy pojęć fali i cząstki. Przykładem jest koncepcja Tellera. Wyra-
_____________
77 Dwa niezależne eksperymenty w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku wykonane
w Uniwersytecie Stanu Maryland i w uniwersytecie w Monachium potwierdziły, że istotnie

tak się dzieje. Por. J. Gribbin, Kotki Schrödingera, czyli poszukiwanie rzeczywistości, tłum. J. Bieroń,
Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 161.
78 Por. D. Aerts, The Entity…, s. 224.
ża on pogląd, że ani pojęcie cząstki, ani pojęcie fali nie są pierwotnymi i da-
lej nieanalizowalnymi pojęciami, lecz zawierają pewne składowe, których
wyodrębnienie pozwoli dokładniej zrozumieć, jaka składowa pojęcia cząstki
stoi w konflikcie z jaką składową pojęcia fali. Utrzymuje on jednocześnie, że
można skonstruować nowe pojęcie, które określa po prostu mianem
k w a n t u (quanta), zawierające pewien aspekt klasycznego pojęcia cząstki
i pewien aspekt klasycznego pojęcia fali, które może być bez paradoksów
stosowane w opisie mikroobiektów.80
W przedkwantowym (klasycznym) pojęciu cząstki przyjmowano, że są to
obiekty dyskretne, zindywidualizowane i (przynajmniej w wysokim stop-
niu) lokalizowalne w przestrzeni — w miejscu, w którym znajduje się jedna
cząstka nie może równocześnie znajdować się druga. Przypisywano im ści-
śle określone trajektorie i na podstawie obserwacji trajektorii cząstek możli-
we jest rozróżnienie między dwiema cząstkami, które nie różnią się jako-
ściowo. Fale natomiast są przedmiotami ciągłymi i rozciągłymi, nie są ściśle
zlokalizowane w przestrzeni i nie są indywiduami. Jeżeli dwie fale nakła-
dają się na siebie (następuje interferencja), to obydwie fale istnieją w tym
samym obszarze przestrzeni i chociaż wiemy, że w danym obszarze są dwie
fale, to nie można ich rozróżnić, czyli powiedzieć to jest fala 1, a to fala 2.
Treści zawarte w pojęciach fali i cząstki możemy zilustrować następującym
zestawieniem:
CZĄSTKI FALE
są obiektami o charakterze dyskretnym są obiektami o charakterze ciągłym
zajmują dobrze określone położenie w są obiektami rozciągłymi i nie można ich

przestrzeni (a przynajmniej można je zlo- zlokalizować w dowolnie małym obszarze
kalizować w dowolnie małym obszarze czasoprzestrzeni
czasoprzestrzeni)
są indywiduami, można je policzyć i ponie są indywiduami, można je policzyć, ale

numerować nie można ich ponumerować
dwie cząstki nie mogą istnieć jednocześnie dwie fale mogą istnieć jednocześnie w tym
w tym samym obszarze przestrzeni samym obszarze przestrzeni (interferencja)
Teller proponuje, by pojęcie cząstki zachować dla przedkwantowej kon-

cepcji indywiduum, mającego ściśle określoną trajektorię czasoprzestrzenną,
natomiast w pojęciu kwantu zachować z klasycznego pojęcia cząstki kon-
_____________
80 Por. P. Teller, An Interpretive Introduction…, s. 16.
cepcję dyskretności i lokalizowalności w przestrzeni, z klasycznego zaś poję-

cia fali to, że fale nie są indywiduami, odrzucając jednocześnie ciągłość
i brak lokalizacji w przestrzeni.81 Propozycję przedstawioną przez Tellera
można podsumować następująco: kwanty są to obiekty o charakterze dys-
kretnym (podobnie jak klasyczne cząstki, a w przeciwieństwie do klasycz-
nych fal), pozbawione jednak ścisłych trajektorii czasoprzestrzennych
(w przeciwieństwie do klasycznych cząstek, podobnie jak klasyczne fale)
i pozbawione indywidualności (podobnie jak klasyczne fale, a w przeci-
wieństwie do klasycznych cząstek).
Omówione alternatywne w stosunku do poglądu kopenhaskiego inter-
pretacje dualizmu korpuskularno-falowego oczywiście nie wyczerpują bo-
gactwa problematyki związanej z interpretacjami mechaniki kwantowej.82
Chociaż krytyka ortodoksyjnej interpretacji w wielu aspektach jest niewąt-
pliwie zasadna, to jednak trudno powiedzieć, by przeanalizowane kontr-
propozycje przedstawiały jasny i wyraźny pogląd na temat elementarnych
składników materii. Propozycje te uwidaczniają poważne trudności poję-
ciowe w próbach skonstruowania ontologicznego modelu mikroświata,
zgodnego z podstawowymi założeniami filozofii atomizmu, lecz trudno
oprzeć się wrażeniu, że zamiast nowego, jednolitego obrazu świata, mamy
obraz bezradności w dotychczasowych próbach jego skonstruowania.
_____________
82 Do dyskutowanych zagadnień zalicza się m.in. zagadnienie pomiaru kwantowomecha-
nicznego, problem redukcji wektora stanu i związane z tym pytanie o rolę kategorii obserwa-
tora w mechanice kwantowej oraz problemy obiektywności i poznania (por. A. Łukasik,
Epistemologiczne pojęcia obiektywności, [w:] E. Kałuszyńska (red.), Podmiot poznania z perspektywy
nauki i filozofii, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 165–195; idem, Ewolucja fizycznego
obrazu świata a pojęcie podmiotu poznania, [w:] J. Jusiak, J. Mizińska (red.), Podmiot w procesie, Wy-
dawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 303–311; idem, Fizyka…, s. 223–235; idem, Niels Bohr…, s. 179–
200; idem, Obserwator…, s. 11–26; idem, Pojęcia „obiektywności”. Fizyka klasyczna, fizyka kwantowa,
filozofia, „Filozofia Nauki” 1996, nr 2, s. 23–48; idem, Selektywny subiektywizm…, s. 247–261.
ROZDZIAŁ 20
FILOZOFIA ATOMIZMU A ONTOLOGIE DEMOKRYTA I PLATONA
Współczesne interpretacje zjawisk mikroświata niewiele mają

wspólnego z prawdziwie materialistyczną filozofią. Można wła-
ściwie powiedzieć, że fizyka atomowa sprowadziła naukę z drogi
materializmu, którą kroczyła ona w dziewiętnastym stuleciu.
Werner Heisenberg1
Filozofia atomizmu od czasów pierwszych koncepcji w starożytnej filozo-

fii przyrody była identyfikowana ze stanowiskiem materialistycznym, cho-
ciaż sam termin „materializm” został wprowadzony dopiero w XVII wieku
przez Boyle’a i Leibniza i zastąpił termin „epikureizm”, jakim wcześniej
określano poglądy zakładające materialną naturę wszelkiego bytu. W dwu-
dziestowiecznej filozofii fizyki daje się jednak stwierdzić renesans platoni-
zmu — zdaniem wielu współczesnych uczonych to raczej idealizm Platona,
a nie materializm Demokryta stanowi adekwatną podstawę do ontologicznej
interpretacji współczesnej atomistyki.
Według Heisenberga2 „najmniejsze jednostki materii” w koncepcji Plato-
na — trójkąty — nie są już obiektami fizykalnymi w zwykłym sensie słowa:
są to formy, struktury lub idee w platońskim rozumieniu, które reprezentują
podstawowe własności symetrii świata i które dają się opisać wyłącznie
w języku matematyki. Heisenberg pisze następująco:
Według Demokryta atomy są wiecznymi i niezniszczalnymi cząstkami materii,

żaden atom nie może przekształcić się w inny atom. Fizyka współczesna zdecy-
dowanie odrzuca tę tezę materializmu Demokryta i opowiada się za stanowi-
_____________
2 Filozoficzne poglądy Heisenberga ulegały ewolucji: od stanowiska radykalnego empiry-
zmu, przyjmującego, że w teorii fizycznej nie powinny występować wielkości nieobserwowal-
ne, do platonizmu identyfikującego cząstki elementarne z czysto matematycznymi formami
(por. P. A. Heelan, Quantum Mechanics and Objectivity. A Study of the Philosophy of Werner
Heisenberg, Martinus Nijhoff, The Hague 1965, s. 135–140).
skiem Platona i pitagorejczyków. Cząstki elementarne na pewno nie są wiecz-

nymi i niezniszczalnymi cegiełkami materii i mogą się w siebie nawzajem prze-
kształcać. […] Podobieństwo poglądów współczesnych do koncepcji Platona
i pitagorejczyków nie kończy się na tym. Polega ono jeszcze na czymś innym.
„Cząstki elementarne”, o których mówi Platon w Timajosie, w istocie nie są mate-
rialnymi korpuskułami, lecz formami matematycznymi.3
Pogląd Heisenberga na naturę elementarnych składników materii można

naszkicować następująco: istnieje jedna substancja, zwana przez niego po
prostu materią albo energią, która podlega pewnemu podstawowemu
równaniu. Zdaniem Heisenberga równanie to powinno być nieliniowym
równaniem falowym operatora pola, a sam operator nie reprezentowałby
określonego rodzaju cząstek, lecz całą materię. Wówczas cząstki elementar-
ne reprezentowane byłyby przez rozwiązania własne, a więc przez pewne
formy matematyczne, które — zdaniem Heisenberga — zastępują we współ-
czesnej fizyce regularne bryły Platona.4
Zbliżone stanowisko znajdujemy również w pracach von Weizsäckera.
Pisze on:
Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon
mówi w Timajosie, możemy traktować jako odpowiednik dzisiejszej fizyki teore-
tycznej. Tak na przykład współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za
tym atomem kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu.5
Steven Weinberg w książce Sen o teorii ostatecznej pisze następująco:
Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich używamy do opisu
przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze określonym położeniem i prędko-
ścią, mówimy teraz o funkcjach falowych i prawdopodobieństwach. Synteza
teorii względności z mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego
obrazu świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce zajęły
zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie wszechświata pozostają
ukryte.6
_____________
3 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, s. 56–57.
4 Por. W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, s. 56–59. Pogląd ten ma charakter niewątpliwie spe-
kulatywny, ponieważ „podstawowe równanie ruchu materii”, o którym mówi Heisenberg, nie
zostało nigdy sformułowane.
5 C. F. von Weizsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna, tłum. M. Heller, [w:] M. Heller,
A. Michalik, J. Życiński (red.), Filozofować…, s. 147–148; por. idem, Jedność przyrody, tłum.
K. Napiórkowski, J. Prokopiuk, H. Tomasik, K. Wolicki, PIW, Warszawa 1978, s. 433–510;
idem, Platońska…, s. 156.
6 S. Weinberg, Sen…, s. 13. Poważną trudność w analizie poglądów filozofujących fizyków
stanowi fakt, że używają oni często terminologii filozoficznej w dość swobodny sposób. Na
przykład Smolin pisze następująco: „Platonizm, czyli poszukiwanie czegoś wiecznego i abs-
FILOZOFIA ATOMIZMU A ONTOLOGIE DEMOKRYTA I PLATONA 351
Podobnie pisze również Roger Penrose:
Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego nadzwyczajna

zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej rozumiemy świat fizyczny, im
głębiej poznajemy prawa natury, tym bardziej wydaje się nam, że świat fizycz-
ny gdzieś wyparowuje i pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumie-
my prawa fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych
pojęć.7
Wśród polskich przyrodników takie poglądy znajdujemy na przykład

u Białobrzeskiego:
Wzory matematyczne, trafnie ujmujące bieg zjawisk przyrody, posiadają byt

trwały wśród zmiennych kształtów pojęciowych, jakie przybiera pierwotnie
z nimi związana teoria. Mogą one okazać się tylko przybliżonym wyrazem sto-
sunków rzeczywistych i podporządkować się wzorom ogólniejszym, w pewnym
zakresie pozostają jednak niezachwiane. […] Tak więc wzory matematyczne
fizyki tworzą niezmienny świat idealny, któremu podlega stawanie się w przy-
rodzie; każdego uderzy tu analogia ze światem idei Platońskich, niematerialnych
pierwowzorów rzeczy i stosunków świata zmysłowego.8
Heller, rozważając zagadnienie interpretacji mechaniki kwantowej, pro-

ponuje pogląd następujący:
Załóżmy, że istnieje — w sensie Platońskim — pewna abstrakcyjna struktura, do

której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego. Możemy jedynie kon-
struować matematyczne struktury, które są „cieniami”, lub — używając mniej
poetyckiego języka — reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.9
Wówczas matematyczne struktury odpowiadające różnym ujęciom me-

chaniki kwantowej byłyby, zdaniem Hellera, „abstrakcyjnymi reprezenta-
cjami jakiejś bezpośrednio dla nas niedostępnej struktury Platońskiej. To
właśnie abstrakcyjne cechy strukturalne tej Platońskiej struktury należy
_____________
trakcyjnego poza przemijającym i postrzeganym zmysłami światem, kierował dociekaniami
fizyków oraz matematyków od czasów starożytnych aż do współczesności” (L. Smolin, Życie
wszechświata…, s. 21–22). Jest to rozumienie platonizmu niewątpliwie znacznie szersze niż
przyjęte w filozofii.
7 R. Penrose, Makroświat, mikroświat i umysł ludzki, tłum. P. Amsterdamski, Prószyński
i S-ka, Warszawa 1997, s. 18–19. Zdecydowanym przeciwnikiem materializmu był również

Athur S. Eddington, ale jego filozoficzne poglądy sytuują się w ramach idealizmu subiektyw-
nego, a nie Platońskiego (por. A. Łukasik, Selektywny subiektywizm…, s. 247–261).
8 Cz. Białobrzeski, Budowa atomu…, s. 35–36.
9 M. Heller, Mechanika kwantowa…, s. 112.
przypisać […] kwantowemu światu”.10 Heller w artykule Ewolucja pojęcia

masy stawia ponadto tezę, że we współczesnych naukach przyrodniczych
pojęcie materii zostało całkowicie wyeliminowane, a jeżeli już pojawia się
w publikacjach z dziedziny fizyki, to jedynie przez niedbałe użycie języka.
Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało odpowiadać filo-

zoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […] Okazuje się więc, że określenie
fizyki jako „nauki o materialnym świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest
niczym innym, jak tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekol-
wiek uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki. […]
Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby wyobrażenie
sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa świata. […] Jeśli nawet
rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy, to metoda dzisiejszej fizyki nie jest
w stanie sięgnąć do tego czegoś; to coś niezauważalnie przepływa przez oka
sieci matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki j e s t czystą
formą.11
Zwolennicy platonizmu utrzymują więc, że podstawowy poziom rze-

czywistości stanowią nie obiekty materialne, ale „struktury matematyczne”,
„czyste formy” czy też po prostu idee w sensie Platona.12 Naszym jednak
zdaniem poglądy te nie znajdują tak silnego oparcia w rezultatach współ-
czesnej fizyki, jak utrzymują ich zwolennicy, a twierdzenia, że cząstki ele-
mentarne s ą po prostu strukturami matematycznymi należy uznać jedynie
za metafory. Stanowisko platonizmu w filozofii fizyki zaciera ponadto od-
rębność nauk empirycznych od nauk formalnych. W fizyce „nie chodzi wy-
łącznie o relacje czysto formalne, o abstrakcyjne struktury matematyczne, ale
_____________
10 Ibidem, s. 112.
11 M. Heller, Ewolucja pojęcia masy, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.), Filozofo-
wać…, s. 162–163. Do platonizmu w filozofii fizyki skłania się również Józef Życiński, por.
J. Życiński, Filozoficzne aspekty materialności przyrody, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński
(red.), Filozofować…, s. 170–185.
12 Por. J. Turek, Filozoficzne implikacje matematyczności przyrody, [w:] M. Heller, J. Życiński,
A. Michalik (red.), Matematyczność przyrody, OBI, Kraków 1992, s. 154–155. Rozumowanie

prowadzące do takiego wniosku najwyraźniej prezentuje Heller. Interpretację mechaniki
kwantowej pojmuje on jako „egzegezę struktur matematycznych” w następującym sensie:
„Staraliśmy się odpowiedzieć na następujące pytanie: założywszy, że dana struktura mate-
matyczna dokładnie opisuje pewien możliwy świat, jaka jest struktura tego świata? Ponieważ
jednak empiryczne przewidywania mechaniki kwantowej są z niebywałą dokładnością po-
twierdzone przez faktycznie przeprowadzone doświadczenia, nieodparcie nasuwa się podej-
rzenie, że ten możliwy świat z dobrym przybliżeniem odpowiada rzeczywistemu światu. Nie
dokładnie jednak, lecz z dobrym przybliżeniem, gdyż mechanika kwantowa jest mimo
wszystko teorią niezupełną — nie uwzględnia ona przecież kwantowych efektów grawitacji”
(M. Heller, Mechanika kwantowa…, s. 109).
o ich materialne interpretacje, a więc o relacje między obiektami material-

nymi obdarzonymi masą, energią itp.”.13
Rozważmy najpierw zagadnienie, czym można wyjaśnić renesans plato-
nizmu w filozofii fizyki XX wieku w opozycji do materialistycznych
w przeważającej mierze interpretacji atomizmu klasycznego. Wydaje się, że
dwa główne czynniki mogłyby być odpowiedzialne za stosunkowo wysoką
popularność twierdzeń, że „współczesne podejście naukowe można uważać
za radykalnie antymaterialistyczne”14: 1) destrukcja mechanistycznej ontolo-
gii atomizmu klasycznego w fizyce XX wieku i 2) skrajny teoretycyzm
reprezentantów platonizmu. Przeanalizujmy je kolejno.
Na podstawie dotychczasowych rozważań możemy stwierdzić, że
niewątpliwie klasyczny atomizm, wedle którego fundamentalny poziom
rzeczywistości fizycznej stanowią absolutnie trwałe, dobrze zlokalizowane
czasoprzestrzennie, zindywidualizowane substancjalne byty jednostkowe,
posiadające określone absolutne własności, a istnienie i własności wszyst-
kich układów złożonych są (przynajmniej zasadniczo) całkowicie reduko-
walne do istnienia i własności elementarnych składników, nie jest współcze-
śnie adekwatnym ontologicznym modelem świata. Załóżmy, że za punkt
wyjścia przyjmiemy klasyczne pojęcie cząstki i postawimy pytanie o to, jakie
atrybuty przypisywane elementarnym składnikom materii w atomizmie
klasycznym muszą zostać porzucone, by pojęcie elementarnego składnika
materii w ten sposób zmodyfikowane odpowiadało poglądom fizyki współ-
czesnej. Okazuje się, że:
1. Cząstki kwantowe nie są obiektami dobrze zlokalizowanymi czaso-
przestrzennie i nie można im przypisać jednoznacznie określonej trajektorii
w czasoprzestrzeni. Zgodnie z ontologicznie zinterpretowaną zasadą nie-
oznaczoności Heisenberga, cząstce kwantowej nie przysługują jednocześnie
ściśle określone wartości pędu i położenia, zatem nie możemy jej przypisać
ciągłej trajektorii w czasoprzestrzeni. Ponadto każda cząstka kwantowa oto-
czona jest chmurą cząstek wirtualnych i nie istnieje bez swego wirtualnego
otoczenia. Jest to obraz mikroobiektów zdecydowanie odmienny od kla-
sycznego pojęcia nieprzenikliwych, dobrze zlokalizowanych korpuskuł.
2. Cząstkom kwantowym na gruncie standardowej interpretacji mecha-
niki kwantowej nie można przypisać zupełnego zestawu parametrów
dynamicznych, z których każdy przysługiwałby cząstce niezależnie od
przeprowadzonego pomiaru. Zgodnie z zasadą superpozycji stanów, przed
przeprowadzeniem pomiaru wielkości dynamicznej cząstka kwantowa mo-
_____________
13 J. Turek, Filozoficzne…, s. 159; por. W. Krajewski, Platonizm czy jednak materializm.
W sprawie interpretacji filozoficznej współczesnej fizyki, „Studia Filozoficzne” 1988, nr 11, s. 12.
14 C. W. Misner, Niematerialne składowe obiektów fizycznych, [w:] M. Heller, A. Michalik,
J. Życiński (red.), Filozofować…, s. 169.

że znajdować się w stanie reprezentowanym przez kombinację liniową róż-

nych funkcji własnych i dopiero w rezultacie pomiaru aktualizuje się jedna
z nich, odpowiadająca wartości własnej, będącej rezultatem pomiaru.
3. Cząstki kwantowe nie są obiektami absolutnie trwałymi i niezniszczal-
nymi. Takie pojmowanie mikroobiektów wykluczają spontaniczne rozpady
(przemiany) cząstek elementarnych oraz procesy kreacji i anihilacji materii.
Trwałość i niezniszczalność stanowiły jednak zawsze podstawowe założenie
ontologii substancjalnych bytów jednostkowych zarówno w starożytnym,
jak i w klasycznym atomizmie.
4. Cząstki kwantowe w ramach danego gatunku, których własności są
standaryzowane, trudno traktować jako indywidua. W układzie złożonym
z wielu obiektów danego gatunku nie można rozróżnić między poszczegól-
nymi cząstkami, która jest w jakim stanie (konsekwencja statystyk kwanto-
wych Bosego–Einsteina i Fermiego–Diraca).
5. Ruch cząstek kwantowych nie podlega deterministycznym prawidło-
wościom, w związku z czym można przewidywać jedynie prawdopodo-
bieństwo tego, że w rezultacie pomiaru znajdziemy cząstkę w danym
obszarze przestrzeni (materializm zwykle łączono ze stanowiskiem deter-
ministycznym).
6. Zgodnie ze standardową interpretacją mechaniki kwantowej, opartą na
zasadzie komplementarności, z uwagi na charakterystyczny dla mikro-
obiektów dualizm korpuskularno-falowy, rezultatów doświadczeń prze-
prowadzonych we wzajemnie wykluczających się sytuacjach eksperymen-
talnych w ogóle nie jesteśmy w stanie złożyć w spójny obraz samoistnego
obiektu fizycznego.
Własności (1) i (2) można zachować w ramach teorii parametrów ukry-
tych (Bohm, Hiley), ale wymaga to rezygnacji z założenia lokalności (separa-
bility). Również pogląd na deterministyczny charakter ruchu cząstek możli-
wy jest do zachowania w teoriach zmiennych ukrytych, co jednak wymaga
pewnej modyfikacji samego formalizmu mechaniki kwantowej.
Teza o dyskretnej (kwantowej) naturze materii z pewnością łączy filozo-
fię atomizmu ze współczesną fizyką cząstek elementarnych, ale jest to wła-
ściwie jedyna cecha wspólna tych teorii. Jeżeli jednak — w ramach kwanto-
wej teorii pola — cząstki traktowane są jako kwanty odpowiednich pól, to
pogląd ten podważa sens dualizmu: dyskretna, zindywidualizowana i zlo-
kalizowana czasoprzestrzennie cząstka — ciągłe i niezindywidualizowane
pole, właściwego fizyce klasycznej. Procesy kreacji i anihilacji par cząstka—
antycząstka, zachodzące nieustannie w kwantowej próżni, zacierają ponadto
właściwy atomizmowi klasycznemu dualizm pustej przestrzeni i materii,
przez co na dobrą sprawę znika ostatni element łączący klasyczny atomizm
z pojęciem elementarnych składników materii według fizyki współczesnej.
Tak radykalne zmiany w pojęciu elementarnych składników materii, do

jakich doprowadziła fizyka XX wieku, mogą oczywiście stanowić podstawę
twierdzenia, że „fizyka atomowa sprowadziła naukę z drogi materializmu,
którą kroczyła w dziewiętnastym stuleciu”15, ale teza taka wydaje się dobrze
uzasadniona jedynie pod warunkiem, że materializm utożsamiony zostanie
z j e d n ą z f o r m materializmu, a mianowicie z m a t e r i a l i z m e m
m e c h a n i s t y c z n y m.16 Trudno byłoby jednak znaleźć współcześnie ma-
terialistę, który rzeczywiście utrzymywałby, że cząstki elementarne to małe,
wieczne i niezmienne, nieprzenikliwe bryłki materii. Utożsamienie materia-
lizmu z jedną z jego historycznych form jest całkowicie arbitralne i powo-
duje, że nieadekwatność jednej formy materializmu do obrazu świata fizyki
współczesnej uznaje się za argument przemawiający za nieadekwatnością
materializmu w ogóle. Materializm przyjmuje istnienie obiektów fizycznych
o jakiejś strukturze, które podlegają jakimś prawidłowościom niezależnym
od podmiotu17 — jednoznacznym lub probabilistycznym. Już w atomizmie
Epikura mieliśmy do czynienia z odejściem od determinizmu, chociaż kon-
cepcja ta wprowadzona była w kontekście sytuacji teoretycznej całkowicie
różnej od problematyki właściwej dla fizyki współczesnej.
Można ponadto w pełni akceptować matematyczność przyrody, rozu-
mianą jako jej poznawalność za pomocą matematyki, i uznawać obiektyw-
ność praw przyrody, nie godząc się jednocześnie na tezę platoników, że
obiekty matematyczne istnieją n i e z a l e ż n i e od przedmiotów fizycznych,
a tym bardziej że istnieją one w sposób bardziej podstawowy niż cząstki
materialne.18 Jeśli zwolennicy platonizmu w filozofii fizyki wskazują, że
cząstki elementarne podlegają nieustannym przemianom i dlatego nie są
absolutnie niezmiennymi i ostatecznym składnikami materii (atomami
w sensie filozoficznym), to tym bardziej niezrozumiałe jest, jak cząstkę ele-
mentarną można identyfikować z obiektem matematycznym, który jest
przedmiotem aczasowym i nieprzestrzennym (a więc niezmiennym).
Oczywiste jest, że współcześnie nikt już nie żąda od uczonego, by przed-
stawiał model mechaniczny cząstek elementarnych i ich oddziaływań —
współczesna fizyka (przynajmniej w dziedzinie badań podstawowych) po-
sługuje się niemal wyłącznie modelami matematycznymi i własności cząstek
kwantowych opisuje się na przykład w kategoriach odpowiednich symetrii,
a nie w kategoriach nieprzenikliwości, kształtu i wielkości. Wiadomo, że
teorie naukowe mają charakter idealizacyjny i prawa w nich formułowane
_____________
15W. Heisenberg, Fizyka a filozofia…, s. 42.
16Por. P. A. Heelan, Quantum Mechanics…, s. 145.
17 Por. S. Amsterdamski, Posłowie, [w:] W. Heisenberg, Fizyka a filozofia…, s. 226.
18 Por. W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia, Uniwersytet
Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Warszawa 2005, s. 108–109.

spełnione są ściśle jedynie w ramach idealnego modelu.19 Ale twierdzenie,

że przedmioty świata realnego, takie jak cząstki elementarne (czyli pewne
obiekty fizyczne), są m o d e l o w a n e za pomocą pewnych struktur mate-
matycznych (obiektów abstrakcyjnych), to zupełnie co innego niż twierdze-
nie, że atomy i cząstki elementarne s ą obiektami matematycznymi.20 Jeżeli
już w ogóle przyjmuje się istnienie obiektów idealnych, to całkowicie nieza-
leżnie od tego, czy uznaje się je za konstrukty, czy też za obiektywną rze-
czywistość, właściwy tym obiektom s p o s ó b i s t n i e n i a jest inny niż
sposób istnienia przedmiotów realnych.21 Utożsamienie cząstek elementar-
nych z ich modelami matematycznymi może niesprzecznie głosić instru-
mentalista (resp. antyrealista w odniesieniu do przedmiotów teoretycznych)
— są one wówczas traktowane jako narzędzia pojęciowe porządkowania
danych doświadczenia — ale platonizm nie jest stanowiskiem instrumenta-
listycznym, lecz przyjmuje pogląd realizmu epistemologicznego i ontolo-
gicznego.
Można postawić pewną hipotezę o charakterze psychologicznym wyja-
śniającą, przynajmniej w pewnej mierze, popularność platonizmu wśród
współczesnych uczonych. Otóż fascynacja fizyków-t e o r e t y k ó w platoni-
zmem wydaje się zrozumiała o tyle, że uczony, prowadząc badania w danej
dziedzinie, przejawia na ogół naturalną psychologiczną skłonność do uzna-
wania przedmiotu swych badań za obiektywną realność.22 Dobrze wyrażają
to poglądy Heisenberga.
Heisenberg ujęte w matematycznym języku fizyki teoretycznej prawa
przyrody określa mianem „form podstawowych”. Podkreśla on, że podsta-
wowe prawa fizyki nie są wyłącznie konstrukcją pojęciową, narzędziem
myślenia czy też środkiem ekonomicznego uporządkowania danych do-
świadczenia, ale że są one par excellence odkrywane.23 Heisenberg pisze:
Wierzę […], że prostota praw przyrody ma charakter obiektywny, że nie chodzi

tylko o ekonomię myślenia. Gdy przyroda prowadzi nas do form matematycz-
nych o wielkiej prostocie i wielkim pięknie — przez te formy rozumiem tu: za-
mknięte układy podstawowych założeń, aksjomatów i tym podobne — do form,
_____________
19 Por. N. Cartwright, How the Laws of Physics Lie, Oxford University Press, Oxford 1983,
s. 127; W. Krajewski, Ideal Objects as Models in Science, „International Studies in the Philosophy
20 Ogólniej rzecz biorąc, jak zauważa Elżbieta Kałuszyńska, twierdzenia teorii empirycz-
nych „nie są twierdzeniami, ani nawet formułami matematycznymi” (E. Kałuszyńska, Modele
teorii empirycznych, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1994, s. 235).
21 Por. np. Z. Hajduk, Ontologiczne założenia matematyki, [w:] M. Heller, J. Życiński, A. Mi-
chalik, Matematyczność przyrody, s. 120; W. Krajewski, Współczesna…, s. 100.

22 Por. Z. Hajduk, Ontologiczne…, s. 132.
23 Por. W. Heisenberg, Ponad granicami…, s. 192.
których nikt dotąd jeszcze nie wymyślił, to nie można się wtedy powstrzymać od
przekonania, że są one „prawdziwe”, to znaczy że przedstawiają prawdziwą ce-
chę przyrody. Możliwe, że formy te mówią również i o naszym stosunku do
przyrody, że jest w nich także element ekonomii myślenia. Ponieważ jednak nie
można byłoby nigdy samemu dojść do tych form, ponieważ dopiero przyroda
nam je przedstawia, należą one do samej rzeczywistości, a nie tylko do naszych
myśli o rzeczywistości.24
Heisenberg opisuje psychologiczny kontekst odkrycia przyrodniczego

następująco:
W jednej chwili ukazuje się oczom naszego ducha związek, który istniał zawsze
i bez nas, który z zupełną oczywistością nie jest stworzony przez ludzi. Powiąza-
nia takie są przecież chyba właściwą treścią naszej nauki. Naukę naszą można
naprawdę zrozumieć dopiero wtedy, gdy jest się głęboko przekonanym o istnie-
niu takich powiązań.25
Oczywiście, próba wyjaśnienia popularności platonizmu wśród współ-

czesnych fizyków-teoretyków w kategoriach psychologicznych nie może
jeszcze stanowić argumentu przeciwko temu stanowisku. Wydaje się jednak,
że trudno przypuścić, by twierdzenie, że atom czy cząstka elementarna to
jedynie „matematyczna forma”, znalazło akceptację wśród eksperymentato-
rów. Mówiąc trywialnie, to przecież nie formy matematyczne rozpędzane są
w akceleratorach cząstek elementarnych, nie formy matematyczne pozosta-
wiają ślady w detektorach i z pewnością nie forma matematyczna atomu
uranu ulega rozszczepieniu w reaktorze czy bombie atomowej. Twierdzenia,
że j e d y n i e matematyka dostarcza wglądu w mikroświat wynikają, jak się
wydaje, ze skrajnie teoretycystycznego stanowiska w filozofii nauki, którego
reprezentanci koncentrują się wyłącznie na rozważaniu t e o r i i nauko-
wych, niemal całkowicie deprecjonując rolę e k s p e r y m e n t u. Jedno-
stronność tego podejścia do nauki jest jednak współcześnie przezwycię-
żana dzięki nowej orientacji w filozofii nauki, zwanej nowym eksperymen-
talizmem, którą zapoczątkował Ian Hacking książką Representing and
Intervening (1983).26
Hacking zauważa, że w dwudziestowiecznej filozofii nauki lekceważono
problematykę eksperymentu i laboratoryjnej praktyki badawczej, a filozo-
fowie nauki — nawet reprezentanci uhistorycznionej filozofii nauki, tacy jak
Kuhn i Feyerabend — koncentrowali się niemal wyłącznie na analizie teorii
naukowych. Tymczasem, pomijając już fakt, że od osiemdziesięciu do dzie-
_____________
24 W. Heisenberg, Część i całość…, s. 96.
25 Ibidem, s. 132.
26 I. Hacking, Representing and Intervening, Cambridge University Press, Cambridge 1983.
więćdziesięciu procent uczonych pracuje w dziedzinie nauki doświadczal-

nej27, eksperymentowanie stało się — zdaniem Hackinga — do pewnego
stopnia niezależnym od teorii źródłem wiedzy o świecie, odgrywa zasadni-
czą rolę w jego przekształcaniu, a rola eksperymentu nie sprowadza się
wyłącznie do testowania teorii.
Hacking odróżnia realizm w odniesieniu do teorii naukowych od reali-
zmu w odniesieniu do przedmiotów teoretycznych postulowanych w ra-
mach teorii. „Pierwszy z nich głosi, że teorie naukowe są prawdziwe, aprok-
symacyjnie prawdziwe lub dążą do prawdy. Drugi natomiast głosi, że
przedmioty teoretyczne, a przynajmniej niektóre z nich, istnieją”.28 Hacking
argumentuje, że można zasadnie przyjmować realność takich przedmiotów,
jak elektrony, pola lub czarne dziury, nawet wówczas, gdy teorii, w których
występują tego typu obiekty, nie uważamy za prawdziwe czy nawet
w przybliżeniu prawdziwe.29
Fizyka eksperymentalna dostarcza najbardziej przekonywających argumentów

na rzecz realizmu naukowego. Przedmiotami, których w zasadzie nie można ob-
serwować, można po prostu manipulować, aby wytwarzać nowe zjawiska i ba-
dać inne aspekty przyrody. Stają się one narzędziami, instrumentami nie naszego
myślenia, lecz działania. […] Eksperymentowanie na przedmiocie nie zobowią-
zuje do wiary w jego istnienie. Dopiero manipulowanie przedmiotem, w celu
eksperymentowania na czymś innym, jest do tego potrzebne. […] Elektrony nie
są już środkami organizującymi nasze myślenie lub zachowującymi zjawiska,
które zostały zaobserwowane. One same stanowią teraz sposób kreowania zja-
wisk w innych obszarach przyrody. Elektrony stały się narzędziami.30
Jeżeli obiektami kwantowymi, takimi jak na przykład elektrony, potrafi-

my m a n i p u l o w a ć „przy zastosowaniu dobrze uzasadnionych własno-
ści przyczynowych dotyczących tego poziomu struktury materii”31, to, zda-
niem Hackinga, jest to dobry argument na rzecz ich realności: nie możemy
już ich traktować jako przedmiotów hipotetycznych, ale powinniśmy je
uznać za realnie istniejące obiekty. Wydaje się również, że realizm w odnie-
sieniu do przedmiotów mikroświata dobrze koresponduje z najnowszymi
_____________
27 Por. D. Sobczyńska, P. Zeidler, Przedmowa, [w:] D. Sobczyńska, P. Zeidler (red.), Nowy
eksperymentalizm. Teoretycyzm. Reprezentacja, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM,

Poznań 1994, s. 5.
28 P. Giza, Realizm Iana Hackinga a konstruktywny empiryzm Bas C. Van Fraassena, Wydaw-
nictwo UMCS, Lublin 1990, s. 10.

29 Por. I. Hacking, Representing…, s. 29.
30 I. Hacking, Eksperymentowanie a realizm naukowy, tłum. A. D. Sobczyńska, [w:] D. Sob-
czyńska, P. Zeidler (red.), Nowy eksperymentalizm…, s. 9, 11, 12.

31 Ibidem, s. 29.
osiągnięciami fizyki, jak na przykład nanotechnologii, w której fizycy potra-

fią manipulować nawet pojedynczymi atomami.
Przyjmując rozróżnienie realizmu w odniesieniu do teorii i realizmu
w odniesieniu do przedmiotów, nie musimy w wyjaśnianiu sukcesów
współczesnego atomizmu postulować obiektywnego istnienia „Platońskiej
Matematyki”32, której poszczególne matematyczne ujęcia mechaniki kwan-
towej byłyby reprezentacjami. Możemy po prostu przyjąć, jak to czynią
Hacking, Teller czy Nancy Cartwright, że teorie naukowe dostarczają zbioru
m o d e l i, których granice nie są ostre, ponieważ teorie modelują pewne
obszary rzeczywistości na różne sposoby.33 Jak podkreśla Cartwright, to
samo zjawisko fizyczne może być rozmaicie modelowane, przy zastosowa-
niu różnych technik matematycznych. Ponieważ każdy model uwypukla
jedynie pewien aspekt zjawiska, a pomija inne, to pytanie o to, który model
jest prawdziwy, okazuje się źle postawione.34 Można przyjmować realność
atomów, które dla pewnych potrzeb wygodnie jest traktować jak sprężyste
kulki, innym razem zakładać model Bohra, a jeszcze w innych wypadkach
stosować formalizm mechaniki kwantowej, nie wierząc jednocześnie
w prawdziwość żadnego z tych modeli.
Ponadto we współczesnej fizyce doświadczalnej przy konstrukcji i eks-
ploatacji tak skomplikowanych urządzeń, jak akceleratory czy detektory
cząstek elementarnych fizycy i technicy posługują się różnymi teoriami
w odniesieniu do poszczególnych części urządzenia — mechaniką kwanto-
wą, mechaniką klasyczną, teorią względności, optyką geometryczną itd.
Inżynierowie budujący kanały kwantowe lub podstawowe operacyjne elementy

komputerów kwantowych nie myślą o abstrakcyjnie rozumianej strukturze me-
chaniki kwantowej: o przestrzeni Hilberta, działających w niej operatorach
i wartościach własnych, które otrzymuje się w wyniku pomiarów. Posługują się
pewnymi urządzeniami, układami fizycznymi, i starają się zbudować z nich ca-
łość o pożądanych własnościach.35
Dla naszych rozważań najistotniejsze jest to, że jeśli przyjmiemy powyż-

sze argumenty, wówczas manipulowanie pewnymi obiektami oznacza
oczywiście, że wywieramy na te przedmioty oraz tymi przedmiotami na
inne przedmioty fizyczne oddziaływanie, zatem i same te przedmioty
są obiektami fizycznymi (resp. materialnymi). Jak podkreśla Władysław
Krajewski, „eksperymentuje się oczywiście na systemach materialnych, nie
_____________
32 Por. M. Heller, Mechanika kwantowa…, s. 113.
33 Por. P. Teller, An Interpretive…, s. 5.
34 Por. N. Cartwright, How the Laws…, s. 11.
35 M. Tempczyk, Ontologia…, s. 253.
zaś na strukturach matematycznych”.36 Nawet jeżeli teorie współczesnej

fizyki opisują atomy i cząstki elementarne w abstrakcyjnych kategoriach
fizyki matematycznej, to praca eksperymentatora związana jest z wykorzy-
staniem materialnych narzędzi, za pomocą których badamy materialne
przedmioty, a nie wyłącznie „formy matematyczne”. „Rzeczy mogą być
realne — pisał Max Born — chociaż bardzo odmienne od tych rzeczy, które
znamy”.37
_____________
36 W. Krajewski, Platonizm…, s. 9–10.
37 M. Born, Physical Reality, [w:] E. Castellani (red.), Interpreting Bodies…, s. 157.
ZAKOŃCZENIE: GRANICE FILOZOFII ATOMIZMU
[…] pragnienie zrozumienia świata w kategoriach naiwnego

i radykalnego atomizmu, według którego cząstki elementarne są
nośnikami raz na zawsze ustalonej właściwości, niezależnie od
historii i kształtu wszechświata, jest próbą unieśmiertelnienia
archaicznego już teraz obrazu świata.
Lee Smolin1
W rozważaniach poświęconych pojęciu elementarnego składnika materii

śledziliśmy systematycznie ewolucję atomizmu od greckiej filozofii przyro-
dy, przez fizykę klasyczną i filozofię mechanicyzmu do teorii współcze-
snych, kończąc analizy na modelu standardowym fizyki cząstek elementar-
nych. Nie omawialiśmy natomiast takich koncepcji, jak na przykład super-
struny, ponieważ wydaje się, że wykraczają one poza paradygmat filozofii
atomizmu. Wskazywaliśmy jednocześnie na fakt, że chociaż teoria atomi-
styczna uzyskała w fizyce XX wieku tak spektakularne potwierdzenie, iż
niepodobna rozsądnie wątpić w to, że wszystkie ciała w przyrodzie składają
się z atomów, te zaś — z cząstek fundamentalnych, to jednak — paradoksal-
nie — wszystkie atrybuty, jakie przypisywano elementarnym składnikom
materii w ramach atomizmu klasycznego (nie mówiąc już o koncepcjach
wcześniejszych) okazały się nieadekwatne w odniesieniu do mikroobiektów
opisywanych przez mechanikę kwantową i kwantową teorię pola. Radykal-
ne zmiany w pojęciach materii, czasu, przestrzeni i przyczynowości oraz
relacji między częścią a całością, do jakich doprowadziła fizyka XX wieku,
skłaniają do wniosku, że fizyka współczesna ukazała granice stosowalności
podejścia atomistycznego.
Trudności w wypracowaniu spójnego obrazu elementarnych składników
materii spowodowane są, poza specyficznym charakterem opisu mikro-
obiektów w mechanice kwantowej, również osobliwą sytuacją we współcze-
_____________
1 L. Smolin, Życie wszechświata…, s. 25.
362 ZAKOŃCZENIE
snej fizyce teoretycznej. W dawniejszych epokach podstawowe aspekty

świata realnego opisywała jedna zunifikowana teoria — przed powstaniem
nowożytnego przyrodoznawstwa była to fizyka Arystotelesa, po niej — fi-
zyka Newtona. W XX wieku fizykę Newtona zastąpiła nie jedna, ale dwie
teorie — mechanika kwantowa i teoria względności, które oparte są na cał-
kowicie odmiennych podstawach pojęciowych. Żadna z nich nie może więc
pretendować do miana teorii fundamentalnej. Mechanika kwantowa nie
opisuje grawitacji, natomiast ogólna teoria względności całkowicie pomija
efekty kwantowe. Można więc przypuszczać, że „rewolucja, która rozpo-
częła się wraz ze stworzeniem mechaniki kwantowej oraz teorii względno-
ści, może zostać zakończona dopiero w momencie ich unifikacji w pojedyn-
czą teorię, dającą jeden wszechstronny obraz świata”.2 Jeżeli taka teoria kie-
dyś zostanie sformułowana, to zapewne w istotny sposób zmodyfikowane
zostaną zarówno mechanika kwantowa, jak i ogólna teoria względności,
prawdopodobnie też zmienione zostaną granice ważności tych teorii.3 Trud-
no oczywiście przewidzieć, jakie z niej mogą wyniknąć konsekwencje dla
naszego rozumienia elementarnych składników materii i aktualności pro-
gramu filozofii atomizmu.
Różnice pomiędzy atomizmem klasycznym a współczesnymi poglądami
na elementarne składniki materii, charakter praw nimi rządzących i zagad-
nieniem relacji części do całości oraz trudności pojęciowe dotyczące elemen-
tarnych składników materii ukazywaliśmy systematycznie w rozdziałach
poświęconych atomizmowi w fizyce współczesnej i nie ma potrzeby ich
w tym miejscu powtarzać. Na zakończenie sformułujemy jedynie ogólniejsze
uwagi dotyczące granic podejścia atomistycznego do rzeczywistości fizycznej,
związane z podstawową metodą filozofii atomizmu, jaką jest redukcjonizm.
Redukcjonizm jest stanowiskiem zakładającym, że istnienie i własności
obiektów złożonych są sprowadzalne do istnienia i własności ich części.
Uzasadnienie takiego poglądu może być albo metodologiczne — przez od-
wołanie się do praktyki badawczej, albo ontologiczne — przez odwołanie się
do struktury świata.4 Praktyczna realizacja postulatu redukcjonizmu meto-
dologicznego w nauce okazała się niezwykle owocna i pozwoliła na rozróż-
nienie poziomów struktury materii i badanie coraz bardziej elementarnych
składników (atomy, cząstki elementarne, kwarki).
Takim najbardziej spektakularnym osiągnięciem redukcjonizmu była teoria ato-

mowej budowy materii, która uporządkowała fizykę i chemię, stając się niekwe-
_____________
2 L. Smolin, Życie wszechświata…, s. 11.
3 Por. F. Rohlich, Scientific Realism: A Challenge to Physicists, „Foundation of Physics” 1996,
Vol. 26, nr 4, s. 443–451.
4 Por. M. Tempczyk, Fizyka…, s. 10–15.
ZAKOŃCZENIE 363
stionowaną bazą nowoczesnego przyrodoznawstwa. Najpierw zredukowano do

atomów wszystkie związki chemiczne, potem wyjaśniono ich własności i struk-
turę, a następnie […] własności coraz bardziej skomplikowanych obiektów i zja-
wisk: kryształów, cieczy, struktur komórkowych, procesów fizjologicznych.
Jednocześnie fizyka atomów i cząstek schodziła coraz głębiej w strukturę materii,
odkrywając jądra atomowe, cząstki elementarne i kwarki. Cała materia układała
się w jednolity schemat redukcjonistycznej hierarchii bytów.5
Oczywiście redukcjonista nie usiłuje wyjaśnić obiektów złożonych bez-

pośrednio w kategoriach elementarnych składników materii czy nawet
wprost jako sumę tych cząstek. Obiekty złożone (na dowolnym poziomie
w hierarchii organizacji materii) wyjaśnia się „w kategoriach elementów
znajdujących się tylko o szczebel niżej, elementów na ogół tak skompliko-
wanych, że i one wymagają dalszej redukcji do swych części składowych
i tak dalej. Nie ma co nawet mówić o tym […], że wyjaśnienia odpowiednie
na wyżej położonych szczeblach hierarchii są całkiem odmienne od wyja-
śnień właściwych dla poziomów głębszych”.6 Zauważmy jednak, że jeżeli —
jak zakłada program filozofii atomizmu — istnieją ostateczne składniki ma-
terii, to stanowią one ostateczny kres redukcji.
U początków nauki nowożytnej klasyczny wyraz znalazło stanowisko
redukcjonistyczne w metodzie analitycznej Kartezjusza. W Rozprawie o meto-
dzie pisał on, że należy
[…] dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile
byłoby potrzeba dla najlepszego ich rozwiązania […] prowadzić swe myśli w po-
rządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych pozna-
niu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów
bardziej złożonych.7
Kartezjańska metoda analityczna opiera się na dwóch założeniach,

przyjmujących, że 1) część jest prostsza od całości oraz 2) całość jest prostą
sumą części.
Problematyczność rozkładu układu złożonego na części omawialiśmy już
analizując specyfikę opisu układów w mechanice kwantowej i paradoks
EPR, z których wynika, że własności oddzielonych przestrzennie obiektów
wykazują charakterystyczne korelacje, co sprawia, że trudno traktować je
jako odrębne, całkowicie niezależne od siebie realności fizyczne.
_____________
5 M. Tempczyk, Teoria chaosu…, s. 199.
6 R. Dawkins, Ślepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, że świat nie został zaplanowany,
tłum. A. Hoffman, PIW, Warszawa 1994, s. 39–40.
7 R. Descartes, Rozprawa o metodzie…, s. 22.
364 ZAKOŃCZENIE
Ograniczenia metody redukcjonistycznej widoczne są może jeszcze wy-

raźniej w dziedzinach, które nie dotyczą bezpośrednio poziomu elementar-
nych składników materii, ale sfery makroskopowej, opisywanej determini-
stycznymi równaniami mechaniki klasycznej. Na przykład w teorii chaosu
deterministycznego rozważa się układy zdeterminowane, to znaczy takie,
dla których istnieje przepis w postaci równań różniczkowych lub różnico-
wych na obliczanie przyszłych zachowań układu przy zadanych warunkach
początkowych.8 Jeżeli układy te mają charakter nieliniowy (tzn. ich dynami-
ka opisywana jest nieliniowymi równaniami różniczkowymi), to „całość,
dzięki istnieniu sieci nieliniowych sprzężeń swych elementów, zachowuje
się w spójny, harmonijny sposób, natomiast procesy zachodzące w jej skład-
nikach są skomplikowane i trudne do opisania”.9 Oczywiście, jeśli w ukła-
dzie występują powiązania nieliniowe, to całość nie jest prostą sumą części,
ponieważ części dopasowują się do siebie, co prowadzi do jakościowo no-
wego zachowania, nieredukowalnego do lokalnych własności układu. Roz-
kład całości na części jest uzasadniony i nieproblematyczny jedynie w tych
wypadkach, gdy układ ma charakter liniowy lub gdy stopień nieliniowości
jest niewielki. Jedynie wtedy zastosowanie metody analitycznej nie prowa-
dzi do drastycznego zubożenia wiedzy o tym układzie. Metoda te nie może
już być uznawana za metodę uniwersalną: złożoności procesów przyrody
nie można już traktować jako efektu prostoty procesów elementarnych, na-
tomiast porządek nie jest wyłączną cechą prostych procesów. Również
w układach złożonych występuje specyficzny, globalny rodzaj uporządko-
wania, który nie jest przypadkowym rezultatem prostych procesów ele-
mentarnych, ale ma równie jak one fundamentalny charakter.
Nie ma już mowy o redukcji wszystkich rodzajów obiektów, procesów i własno-

ści materii do pewnej podstawowej wiedzy o jej najmniejszych fundamentalnych
składnikach, ich własnościach i oddziaływaniach. […] Wszechświat jawi się jako
całość rozwijająca się zgodnie z autonomicznymi prawami, a w wielu przypad-
kach ważniejsza od nich.10
Redukcjonizm okazuje się zatem metodą skuteczną w ograniczonym

obszarze doświadczenia i nie można go już traktować jako uniwersalnej
metody badawczej. Trudno zatem nadal traktować jako uniwersalny ontolo-
giczny model świata właściwy filozofii atomizmu, według którego wszyst-
kie zjawiska są bytowo pochodne wobec procesów zachodzących ostatecz-
nie na poziomie elementarnych składników materii, a ich różne kombinacje
_____________
8 Por. H. G. Schuster, Chaos…, s. 14.
10 Ibidem, s. 251.
ZAKOŃCZENIE 365
i oddziaływania prowadzą do emergencji zjawisk, które jedynie sprawiają

wrażenie autonomicznych i niesprowadzalnych do zbioru procesów ele-
mentarnych, ale naprawdę autonomiczne nie są.11 Nic nie wskazuje na to, że
schodząc coraz bardziej w głąb struktury materii, dotrzemy kiedyś do ato-
mów w sensie filozoficznym.
Jeżeli nawet przyjmiemy stanowisko redukcjonizmu ontologicznego, to
nauka współczesna skłania raczej do uznania względnej autonomii teorii
„zajmujących się rozmaitymi poziomami struktury rzeczywistości oraz ko-
nieczność posługiwania się w teoriach poziomu wyższego terminami nie-
dającymi się ściśle zdefiniować w języku teorii poziomu niższego”.12 We
współczesnej nauce pojęcie składnika elementarnego straciło swój absoluty-
styczny i statyczny sens i jest zrelatywizowane zarówno do określonego
poziomu organizacji materii badanego w danej dyscyplinie naukowej, jak
i do metod wyodrębniania tych elementów, które traktowane są jako ele-
mentarne. Na przykład dla potrzeb analizy chemicznej w wielu wypadkach
poziom molekuł można uznać za poziom składników względnie elementar-
nych, atomy chemiczne, które w pewnych zagadnieniach mogą być trakto-
wane jako obiekty elementarne, w fizyce atomowej są oczywiście traktowa-
ne jako układy złożone z jądra i elektronów, z kolei fizyka jądrowa traktuje
samo jądro jako układ złożony z protonów i neutronów, te zaś dla fizyki
cząstek elementarnych również nie stanowią obiektów prostych, ale są
układami kwarków.
Traktowanie w różnych dyscyplinach naukowych różnych obiektów jako
obiektów (względnie) elementarnych nie jest jednak wyłącznie rezultatem
arbitralnie przyjętych konwencji, ale jest autentycznie cenne poznawczo
i znajduje głębsze uzasadnienie w treści tych teorii. W samej fizyce na przy-
kład podstawowe znaczenie ma nieciągłość zmian stanów układów atomo-
wych, czego wyrazem jest fundamentalna rola, jaką w mechanice kwantowej
pełni elementarny kwant działania h. Nieciągłość zmian stanów układów
atomowych prowadzi do tego, że „przy małych oddziaływaniach zewnętrz-
nych układy te można uważać za ciała nieulegające żadnym zmianom”.13
Jednak ontologiczny model świata, zgodnie z którym podstawowy poziom
bytów w przyrodzie stanowią absolutnie trwałe, niepodzielne i wieczne
substancje obdarzone pewnymi absolutnymi cechami, nie jest już adekwat-
ny do treści współczesnych teorii fizycznych.
Ponieważ celem naszych analiz była wyłącznie immanentna krytyka
atomizmu, nie rozważaliśmy alternatywnych filozoficznych modeli materii
_____________
11 Por. J. Życiński, Wielość mechamicyzmów, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, 13–14.
12 H. Eilstein, Uwagi…, s. 160.
13 A. S. Dawydow, Mechanika kwantowa, s. 12.
366 ZAKOŃCZENIE
i nie dokonywaliśmy porównań ontologii atomizmu z koncepcjami konku-

rencyjnymi. Próby takie są oczywiście w najnowszej filozofii podejmowane.
Nawiązują one, w różnych wariantach, do filozofii procesu (od Heraklita po
Alfreda N. Whiteheada), do koncepcji monistycznych (współcześni autorzy
sięgają nawet po pierwsze intuicje jońskich filozofów przyrody) czy relacjo-
nistycznych (m.in. Leibniza), a podstawowa idea tych interpretacji — po-
mimo istotnych różnic w szczegółach — zawiera się w przekonaniu, że
„świat jest dynamiczną całością, w której byty jednostkowe istnieją tylko
w sposób relacyjny, dostosowany do okoliczności”14, a złożoność i procesy
samoorganizacji materii mają fundamentalne znaczenie dla naszego pojmo-
wania przyrody. Ograniczenia ontologicznego modelu świata atomizmu
ukazane w niniejszej pracy korespondują zatem z wnioskami, do jakich do-
chodzą badacze układów złożonych.
_____________
ZAKOŃCZENIE 367
BIBLIOGRAFIA
Aerts D., The Entity and Modern Physics: The Creation-Discovery View of Reality,
[w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 223–257.
Aleksandrow A., O paradoksie Einsteina w mechanice kwantowej, tłum. Z. Kopeć,
[w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 119–127.
Aleksandrow A., O znaczeniu funkcji falowej, tłum. P. Jaszczyn, [w:] Zagadnienia filozo-
ficzne mechaniki kwantowej, s. 39–51.
Alquié F., Kartezjusz, tłum. i wybór pism S. Cichowicz, Instytut Wydawniczy Pax,
Warszawa 1989.
Amsterdamski S., Posłowie, [w:] W. Heisenberg, Fizyka a filozofia…, s. 215–243.
Amsterdamski S., Rozwój pojęcia pierwiastka chemicznego. Przyczynek do badań nad roz-
wojem pojęć naukowych, PWN, Warszawa 1961.
Anderson C. D., The Production and Properties of Positrons, [w:] Nobel Lectures…,
Physics 1922–1941, s. 365–376.
Anderson D. L., Odkrycie elektronu. Rozwój atomistycznej teorii elektryczności, tłum.
A. Blinowska, PWN, Warszawa 1966.
Anonim, Żywot Pitagorasa, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa,
s. 125–131.
Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 2, Fizyka. O niebie. O powstawaniu i niszczeniu. Mete-
orologika. O świecie. Metafizyka, PWN, Warszawa 1990.
Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 3, O duszy. Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne.
Zoologia. O częściach zwierząt, PWN, Warszawa 1992.
Arystoteles, Fizyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2, s. 24–204.
Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2, s. 615–857.
Arystoteles, Meteorologika, tłum. A. Paciorek, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2, s. 440–
555.
Arystoteles, O duszy, tłum. P. Siwek, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 3, s. 33–146.
Arystoteles, O niebie, tłum. P. Siwek, [w:] Arystoteles, Dzieła…, t. 2, s. 232–338.
Arystoteles, O powstawaniu i niszczeniu, tłum. L. Regner, [w:] Arystoteles, Dzieła…,
t. 2, s. 353–424.
Asimov I., Krótka historia chemii, tłum. R. Bugaj, PWN, Warszawa 1970.
Asmus W. F., Demokryt. Wybór fragmentów Demokryta i świadectw starożytnych o Demo-
krycie, tłum. B. Kupis, Książka i Wiedza, Warszawa 1961.
Aspect A., Dalibard J., Roger G., Experimental Test of Bell’s Inequalities Using Time
Varying Analyzers, „Physical Review Letters” 1982, Vol. 49, nr 25, s. 1804–1807.
368 BIBLIOGRAFIA
Bailey C., The Greek Atomists and Epicurus, Russell & Russell Inc., New York 1964.
Baldes R. W., Democritus on the Nature and Perception of „Black” and „White”, „Phrone-
sis” 1978, nr 43, s. 87–100.
Balmer J. J., Notiz über die Spectrallinen des Wasserstoffs, „Annalen der Physik und
Chemie” 1885, Vol. 25, transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source
Book in Physics, s. 360–364.
Barrow J. D., Davies P. C., Harper, Ch. L. Jr, Science and Ultimate Reality. Quantum
Theory, Cosmology, and Complexity, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
Bażenow L., Morozow K., Słucki M., Filozofia nauk przyrodniczych, tłum. A. Bednarczyk,
Z. Schabowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.
Becquerel H., Sur les radiations émises par phosphorescence, transl. by W. F. Magie,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics…, s. 610–613.
Bell J. S., On the Einstein Podolsky Rosen Paradox, „Physics” 1964, t. 1, s. 195–200,
[w:] http://www.drchinese.com/David/Bell_Compact.pdf.
Bregman R., Leibniz and Atomism, „Nature and System” 1984, nr 6, s. 237–248.
Berkeley G., Siris, [w:] A. A. Luce, T. E. Jessop (eds.), The Works of George Berkeley…,
Vol. 5, s. 31–164.
Berkeley G., De motu sive de motus principio et natura et causa communicationis motum,
(tłum. na jęz. polski nieznanego autora), [w:] S. Sarnowski, Berkeley…, s. 91–108.
Berkeley G., Traktat o zasadach poznania ludzkiego, w którym poddano badaniu główne
przyczyny błędów i trudności w różnych dziedzinach wiedzy oraz podstawy sceptycy-
zmu, ateizmu i niewiary, tłum. J. Salamon SJ, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków
2004.
Berkeley G., Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem, tłum. J. Sosnowska, Wydaw-
nictwo Antyk, Kęty 2002.
Białkowski G., Cząstki elementarne i ich oddziaływania, [w:] Encyklopedia fizyki współcze-
snej…, s. 83–97.
Białobrzeski Cz., Synteza filozoficzna i metodologia nauk przyrodniczych, [w:] idem, Pod-
stawy poznawcze…, s. 361–371.
Białobrzeski Cz., Budowa atomu i pojęcie materii w fizyce współczesnej, Krakowska Spół-
ka Wydawnicza, Kraków 1921.
Białobrzeski Cz., O interpretacji ontologicznej podstaw fizyki świata atomowego,
[w:] idem, Podstawy poznawcze…, s. 289–308.
Białobrzeski Cz., Podstawy poznawcze fizyki świata atomowego, PWN, Warszawa 1984.
Białobrzeski Cz., Problem uwarstwienia rzeczywistości, [w:] idem, Podstawy poznaw-
cze…, s. 343–360.
Białobrzeski Cz., Wybór pism, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1984.
Bicknell P., Kosmos-Sized Atoms in Demokritos, „Apeiron” 1981, nr 15, s. 138–139.
Bigaj T., Zarys ontologii kwantowej, [w:] S. Butryn (red.), Z zagadnień…, s. 87–101.
Blandzi S. (red.), Gottfried Wilhelm Leibniz. Pisma z metafizyki natury, Wydawnictwo
Rolewski, Toruń 1999.
Błochincew D. L., Krytyka idealistycznego ujęcia teorii kwantów, tłum. Z. Kopeć, [w:] Za-
gadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 34–92.
Błochincew D. L., Odpowiedź akademikowi W. Fockowi, tłum. S. Czarnecki, [w:] Zagad-
nienia filozoficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, s. 52–66.
BIBLIOGRAFIA 369
Boas M., Robert Boyle and Seventeenth-Century Chemistry, Cambridge University Press,
Cambridge 1958.
Bohm D., Ukryty porządek, tłum. M. Tempczyk, Wydawnictwo Pusty Obłok, War-
szawa 1988.
Bohm D., Hiley B. J., The Undivided Universe. An Ontological Interpretation of Quantum
Theory, Routledge, New York 1993.
Bohm D., Przyczynowość i przypadek w fizyce współczesnej, tłum. S. Rouppert, Książka
i Wiedza, Warszawa 1961.
Bohm D., Quantum Theory, Prentice–Hall, Inc., Englewood Clifs, New Jersey 1951.
Bohr N., Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality be Considered Com-
plete?, „Physical Review” 1935, Vol. 48, s. 696–702, [w:] http://home.tiscali.nl
/physis/.
Bohr N., Atomic Theory and the Description of Nature, Cambridge University Press,
Cambridge 1934.
Bohr N., Fizyka atomowa i wiedza ludzka, tłum. W. Staszewski, S. Szpikowski,
A. Teske, PWN, Warszawa 1963.
Bohr N., On the Constitution of Atoms and Molecules, „Philosophical Magazine” 1913,
Series 6, Vol. 26, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/
Bohr/Bohr-1913a.html.
Bohr N., On the Notions of Causality and Complementarity, „Dialectica” 1948, Vol. 2,
s. 312–319.
Bohr N., The Structure of Atom, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 7–43.
Bohr N., The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory, Supple-
ment to „Nature” 1928, nr 121, April 14, s. 580–590.
Boltzmann L., On Certain Questions of the Theory of Gases, „Nature” 1895, Vol. 51,
s. 413–415, [w:] B. McGuiness (ed.), Ludwig Boltzmann…, s. 201–209.
Boltzmann L., On the Indispensability of Atomism in Natural Science, [w:] B. McGuiness
(ed.), Ludwig Boltzmann…, s. 42–53.
Boltzmann L., The Second Law of Thermodynamics, [w:] B. McGuiness (ed.), Ludwig
Boltzmann…, s. 13–32.
Born M., Heisenberg W., Jordan P., Zur Quantenmechanik II, „Zeitschrift für Physik”
1926, Vol. 35, s. 557–615, tłum. ang. [w:] http://home.tiscali.nl/physis/index.
html.
Born M., Jordan P., Zur Quantenmechanik, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 34,
s. 858–888, tłum. ang. [w:] http://home.tiscali.nl/physis/index.html.
Born M., Physical Reality, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 155–167.
Boscovich R. J., A Theory of Natural Philosophy, trans. J. M. Child, Open Court
Publishing, Chicago – London 1922, http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/
Chem-History/Boscovich-1763.html.
Boyle R., The Sceptical Chymist, Dent: London, Everyman’s Libary, Dutton: New
York 1964.
Brock W. H. (ed.), The Atomic Debates. Brodie and the Rejection of the Atomic Theory,
Leicester University Press, Leicester 1967.
Brock W. H., Historia chemii, tłum. J. Kuryłowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
370 BIBLIOGRAFIA
Brock W. H., Knight D. M., The Atomic Debates, [w:] W. H. Brock (ed.), The Atomic
Debates…, s. 1–30.
Broglie L. V. de, Czy fizyka kwantowa pozostanie indeterministyczna?, tłum. St. Rouppert,
[w:] Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, s. 110–143.
Broglie L. V. de, Przedmowa, [w:] D. Bohm, Przyczynowość…, s. 12–15.
Broglie L. V. de, The Revolution in Physics. A Non-mathematical Survey of Quanta,
transl. by R. W. Niemeyer, The Noonday Press, New York 1958.
Broglie L. V. de, The Wave Nature of the Electron, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–
1941, s. 244–259.
Brown R., A Brief Account of Microscopical Observations made in Months of June, July and
August, 1827, on the Particles Contained in the Pollen of Plants; and of the General
Existence of Active Molecules in Organic and Inorganic Bodies, [w:] W. F. Magie (ed.),
A Source Book in Physics, s. 251–254.
Bruno G., Lampa trzydziestu posągów, tłum. A. Nowicki, [w:] A. Nowicki, Giordano
Bruno, s. 286–302.
Bruno G., O niezmierzonym wszechświecie i niezliczonych światach, tłum. Ś. F. Nowicki,
[w:] A. Nowicki, Giordano Bruno, s. 263–285.
Bruno G., O początkach, elementach i przyczynach rzeczy, tłum. A. Nowicki, [w:] A. No-
wicki, Giordano Bruno, s. 249–262.
Buridanus J., Komentarz do „Fizyki” Arystotelesa, tłum. D. Tarkowska, [w:] M. Hem-
poliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1994, s. 292–297.
Burnet J., Greek Philosophy. Tales to Plato, Macmillan & CO LTD, New York, St.
Martin’s Press, London 1960.
Butryn S. (red.), Albert Einstein. Pisma filozoficzne, tłum. K. Napiórkowski, Wydaw-
nictwo IFiS PAN, Warszawa 1999.
Butryn S. (red.), Max Planck. Nowe drogi poznania fizycznego a filozofia, Wydawnictwo
IFiS PAN, Warszawa 2003.
Butryn S. (red.), Z zagadnień filozofii nauk przyrodniczych, Wydawnictwo PAN, Warsza-
wa 1991.
Cackowski Z., Kmita J., Szaniawski K., Smoczyński P. J. (red.), Filozofia a nauka. Zarys
encyklopedyczny, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej
Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1987.
Cackowski Z., Zasadnicze zagadnienia filozofii, Książka i Wiedza, Warszawa 1989.
Čapek M., Particle or Events, [w:] R. S. Cohen, M. W. Wartofsky, Physical Sciences and
History of Physics, Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 82, D. Reidel
Publishing Company, Dordrecht – Holland, Boston – USA, London – England
1984, s. 1–28.
Capra F., Tao fizyki. W poszukiwaniu podobieństw między fizyką współczesną a mistycyzmem
Wschodu, tłum. P. Macura, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1994.
Cartwright N., How The Laws of Physics Lie, Oxford University Press, Oxford 1983.
Castellani E. (ed.), Interpreting Bodies. Classical and Quantum Objects in Modern Physics,
Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1998.
Castellani E., Introduction, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting Bodies…, s. 3–17.
BIBLIOGRAFIA 371
Chadwick J., Possible Existence of a Neutron, „Nature” 1932, s. 312 (Feb. 27),
[w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Chadwick-neutron-
letter.html.
Chalmers A., Atomism from the 17th to the 20th Century, [w:] E. N. Zalta (ed.) „The
Stanford Encyclopedia of Philosophy” 2005 (Fall), http://plato.stanford.
edu/archives/fall2005/entries/atomism-modern/
Cicero M. T., O naturze bogów, tłum. W. Kornatowski, [w:] idem, Pisma filozoficzne,
t. 4, O naturze bogów. O wróżbiarstwie, O przeznaczeniu, PWN, Warszawa 1960,
s. 7–232.
Cicero M. T., O przeznaczeniu, tłum. W. Kornatowski, [w:] idem, Pisma…, t. 4, s. 403–
431.
Close F., Kosmiczna cebula. Kwarki i wszechświat, tłum. W. Stępień-Rudzka, PWN,
Warszawa 1989.
Cohen I. B, Smith G. E. (eds.), The Cambridge Companion to Newton, Cambridge
University Press, Cambridge 2002.
Cohen I. B., Od Kopernika do Newtona. Narodziny nowej fizyki, tłum. S. Szpikowski,
Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
Cohen I. B., Revolution in Science, The Belknap Press of Harvard University Press,
Cambridge, Massachusetts, and London, England 1985.
Cooper L. N., Istota i struktura fizyki, tłum. J. Kozubowski, Z. Majewski, A. Pindor,
J. Prochorow, PWN, Warszawa 1975.
Copleston F., Historia filozofii, t. 1, Grecja i Rzym, tłum. H. Bednarek, Instytut Wy-
dawniczy Pax, Warszawa 1998.
Cottingham J. (ed.), The Cambridge Companion to Descartes, Cambridge University
Press, Cambridge 1992.
Courant R., Fifty Years of Friendship, [w:] S. Rozental (ed.), Niels Bohr…, s. 301–305.
Crombie A. C., Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1, Nauka w średnio-
wieczu w okresie V–XIII w., t. 2, Nauka w późnym średniowieczu i na początku czasów
nowożytnych w okresie XII–XVII w., tłum. S. Łypacewicz, Instytut Wydawniczy
Pax, Warszawa 1960.
Crookes W., On the Illumination of Lines of Electrical Pressure, and The Trajectory of
Molecules, „Philosophical Transactions” 1879, Part I, [w:] W. F. Magie (ed.),
A Source Book in Physics, s. 564–576.
Curie P. and M. S., Sur une substance nouvelle radio-active, contenue dans la pechblende,
transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 613–616.
Cushing J. T., McMullin E. (eds.), Philosophical Consequences of Quantum Theory.
Reflections on Bell’s Theorem, University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indi-
ana 1989.
Dallas D. M., The Chemical Calculus of Sir Benjamin Brodie, [w:] W. H. Brock, The
Atomic Debates…, s. 31–90.
Dalton J., New System of Chemical Philosophy, cz. 1, Manchester – London 1808, from
fascimile edition W. Dawson, London 1953, [w:] http://web.lemoyne.edu/
~giunta/dalton.html.
Danin D., Kwantowa rewolucja, tłum. Z. Ajduk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
372 BIBLIOGRAFIA
Davies P. C. W., Brown J. R., Duch w atomie. Dyskusja o paradoksach teorii kwantowej,
tłum. P. Amsterdamski, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996.
Davies P. C. W., Czas. Niedokończona rewolucja Einsteina, tłum. L. Kallas, Prószyński
i S-ka, Warszawa 2002.
Davisson C. J., The Discovery of Electron Waves, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–
1941, s. 387–394.
Dawkins R., Ślepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, że świat nie został zaplanowa-
ny, tłum. A. Hoffman, PIW, Warszawa 1994.
Dawydow A. S., Mechanika kwantowa, tłum. G. Białkowski, PWN, Warszawa 1967.
Dąbska I., Od tłumacza, [w:] R. Descartes, Zasady filozofii…, s. 5–10.
Descartes R., Le monde ou traité de la lumière, [w:] F. Alquié, Kartezjusz, s. 191–200.
Descartes R., Medytacje o pierwszej filozofii, [w:] R. Descartes, Medytacje o pierwszej
filozofii. Zarzuty uczonych mężów i odpowiedzi autora. Rozmowa z Burmanem,
tłum. M. i K. Ajdukiewiczowie, S. Swieżawski, I. Dąbska, Wydawnictwo Antyk,
Kęty 2001.
Descartes R., Rozprawa o metodzie właściwego kierowania umysłem i poszukiwania prawdy
w naukach, tłum. W. Wojciechowska, PWN, Warszawa 1988.
Descartes R., Zasady filozofii, tłum. I. Dąbska, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2001.
Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutschich, Weidmennsche
Buchhandlung, Berlin 1903.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Krońska, K. Leśniak,
W. Olszewski, PWN, Warszawa 1984.
Dirac P. A. M., Theory of Electrons and Positrons, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–
1941, s. 320–325.
Disalle R., Newton’s Philosophical Analysis of Space and Time, [w:] I. B. Cohen,
G. E. Smith (eds.), The Cambridge Companion to Newton…, s. 33–56.
Eddington A. S., Nowe oblicze natury, tłum. A. Wundheiler, nakładem Mathesis
Polskiej, Warszawa 1934.
Eddington A. S., Nauka na nowych drogach, tłum. Sz. Szczeniowski, Wydawnictwo
Trzaska, Evert i Michalski SA, Kraków [b.d.].
Eilstein H., Przyczynki do koncepcji materii jako bytu fizycznego, [w:] H. Eilstein (red.),
Jedność materialna świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1961.
Eilstein H., Uwagi o granicach potencji poznawczej podmiotu naturalnego, [w:] E. Kału-
szyńska (red.), Podmiot poznania…, s. 42–73.
Eilstein H., Uwagi w sporze realizmu naukowego z instrumentalizmem, [w:] E. Kałuszyń-
ska (red.), Podmiot poznania…, s. 147–164.
Einstein A., Eter a teoria względności, [w:] S. Butryn (red.), Albert Einstein…, s. 45–51.
Einstein A., Geometria a doświadczenie, [w:] S. Butryn (red.), Albert Einstein…, s. 51–56.
Einstein A., Infeld L., Ewolucja fizyki. Rozwój poglądów od najdawniejszych pojęć do teorii
względności i kwantów, tłum. R. Gajewski, PWN, Warszawa 1962.
Einstein A., Istota teorii względności, tłum. A. Trautmann, Prószyński i S-ka, Warsza-
wa 1997.
Einstein A., Mechanika kwantowa a rzeczywistość, [w:] S. Butryn (red.), Albert
Einstein…, s. 161–164.
BIBLIOGRAFIA 373
Einstein A., Podolsky B., Rosen N., Can Quantum-Mechanical Description of Physical
Reality by Considered Complete?, „Physical Review” 1935, Vol. 47, s. 777–780; tłum.
polskie — Czy opis kwantowomechaniczny rzeczywistości fizycznej można uznać za
zupełny?, [w:] S. Butryn (red.), Albert Einstein…, s. 117–123.
Einstein A., Remarks Concerning the Essays Brought Together in this Co-operative Volume,
transl. by A. P. Schilpp, [w:] A. P. Schilpp (ed.), Albert Einstein…, t. 2, s. 663–688.
Einstein A., Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden
heuristischen Gesichtspunkt, „Annalen der Physik” 1905, Series 4, Vol. 17, s. 132–
148.
Encyklopedia fizyki współczesnej, PWN, Warszawa 1983.
Enge H. A., Wehr M. R., Richards J. A., Wstęp do fizyki atomowej, tłum. A. Kopystyń-
ska, K. Ernst, PWN, Warszawa 1983.
Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X.
Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X.
Epikur, List do Menoikeusa, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X.
Epikur, List do Pytoklesa, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X.
Everett H., III, „Relative State” Formulation of Quantum Mechanics, „Reviews of Mod-
ern Physics” 1957, Vol. 29, nr 3, s. 454–462.
Faraday M., Electrochemical Decomposition, „Philosophical Transactions” 1834, [w:]
W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 492–498.
Farrington B., Nauka grecka, tłum. Z. Glinka, PWN, Warszawa 1954.
Feyerabend P. K., Jak być dobrym empirystą? Wezwanie do tolerancji w badaniach nauko-
wych, [w:] idem, Jak być dobrym empirystą?, tłum. K. Zamiara, PWN, Warszawa
1979, s. 23–61.
Feyerabend P. K., O interpretacji relacji nieokreśloności, „Studia Filozoficzne” 1960,
nr 4, s. 21–76.
Feyerabend P. K., Przeciw metodzie, tłum. S. Wiertelski, Wydawnictwo Siedmiogród,
Wrocław 1996.
Feynman R. P., Charakter praw fizycznych, tłum. P. Amsterdamski, Prószyński i S-ka,
Warszawa 2000.
Feynman R. P., Leighton R. B., Sands M., Feynmana wykłady z fizyki, t. 1, cz. 1, tłum.
R. Gajewski, Z. Królikowska, M. Grynberg, T. Buttler, PWN, Warszawa 1974.
Feynman R. P., Leighton R. B., Sands M., Feynmana wykłady z fizyki, t. 1, cz. 2, tłum.
A. Jurewicz, M. Grynberg, M. Kozłowski, T. Buttler, PWN, Warszawa 1974.
Feynman R. P., Leighton R. B., Sands M., Feynmana wykłady z fizyki, t. 3, tłum. A. Pin-
dor, W. Gorzkowski, A. Szymacha, PWN, Warszawa 1974.
Feynman R. P., QED. Osobliwa teoria światła i materii, tłum. H. Białkowska, PIW, War-
szawa 1992.
Figala K., Newton’s Alchemy, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The Cambridge
Companion to Newton, s. 370–386.
Fock W., Krytyka poglądów Bohra na mechanikę kwantową, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnie-
nia filozoficzne mechaniki kwantowej, s. 93–118.
Fock W., O tak zwanych zespołach w mechanice kwantowej, tłum. S. Czarnecki, [w:] Za-
gadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, s. 39–51.
374 BIBLIOGRAFIA
Fraassen B. C. van, The Problem of Indistinguishable Particles, [w:] E. Castellani (ed.),

Interpreting Bodies…, s. 73–92.
Francia G. T. di, A World of Individual Objects?, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting
Bodies…, s. 21–29.
French S., Redhead M., Quantum Physics and the Identity of Indiscernibles, „The British
Journal for the Philosophy of Science” 1988, nr 39, s. 233–246.
French S., Why the Principle of the Identity of Indiscernibles is not Contingently True
Either, „Synthese” 1989, nr 78, s. 141–166.
Furley D. J., Greek Theory of the Infinite Universe, „Journal of the History of Ideas”
1981, Vol. 52, nr 4, s. 571–585.
Furley D. J., Two Studies in the Greek Atomists, Princeton University Press, Princeton,
New Jersey 1967.
Gajda J., Pitagorejczycy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996.
Gajda-Krynicka J., Wstęp, [w:] Porfirusz, Jamblich, Anonim, Żywoty…, s. VII–XXI.
Galileo Galilei, Dialog o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Koper-
nikowym, tłum. E. Ligocki, PWN, Warszawa 1962.
Garber D., Leibniz: Physics and Philosophy, [w:] N. Jolley (ed.), The Cambrigde Compan-
ion to Leibniz, s. 270–352.
Garber D., Descartes’ Physics, [w:] J. Cottingham (ed.), The Cambridge Companion to
Descartes, s. 286–334.
Gell-Mann M., A Schematic Model of Baryons and Mesons, „Physics Letters” 1964,
Vol. 8, nr 3, s. 214–215.
Gell-Mann M., Kwark i jaguar. Przygody z prostotą i złożonością, tłum. P. Amsterdam-
ski, CIS, Warszawa 1996.
Gillispie C. C., The Edge of Objectivity. An Essay in the History of Scientific Ideas,
Princeton University Press, Princeton, New Yersey 1960.
Giza P., Realizm Iana Hackinga a konstruktywny empiryzm Bas C. van Fraassena,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990.
Goldstein E., Ueber eine noch nicht untesuchte Stahlungsform der Königlichen Akademie
der Wissenchaften zu Berlin, transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source
Book in Physics, s. 576–578.
Gribbin J., Encyklopedia fizyki kwantowej, tłum. P. Lewiński, Wydawnictwo Amber,
1998.
Gribbin J., Kotki Schrödingera, czyli poszukiwanie rzeczywistości, tłum. J. Bieroń, Zysk
i S-ka, Poznań 1999.
Gribbin J., W poszukiwaniu kota Schrödingera. Realizm w fizyce kwantowej, tłum.
J. Bieroń, Zysk i S-ka, Poznań 1997.
Hacking I., Eksperymentowanie a realizm naukowy, tłum. A. D. Sobczyńska, [w:]
D. Sobczyńska, P. Zeidler (red.), Nowy eksperymentalizm…, s. 9–30.
Hacking I., Representing and Intervening, Cambridge University Press, Cambridge
1983.
Hagner A. F., Introduction, [w:] R. Boyle, An Essay About the Origine and Virtue of
Gems, Hafner Publishing Company, New York 1972, s. IX–XXV.
Hajduk Z., Ontologiczne założenia matematyki, [w:] M. Heller, J. Życiński, A. Michalik,
Matematyczność przyrody…, s. 115–138.
BIBLIOGRAFIA 375
Hajduk Z., Współczesne interpretacje mechaniki kwantowej, „Roczniki Filozoficzne”

1965, t. 13, z. 3, s. 55–74.
Heelan P. A., Quantum Mechanics and Objectivity. A Study of the Philosophy of Werner
Heisenberg, Martinus Nijhoff, The Hague 1965.
Heisenberg W., Część i całość. Rozmowy o fizyce atomu, tłum. K. Napiórkowski, PIW,
Warszawa 1987.
Heisenberg W., Die physikalischen Principien der Quantentheorie, Verlang von S. Hirzel,
Leipzig 1941.
Heisenberg W., Fizyka a filozofia, tłum. S. Amsterdamski, Książka i Wiedza, Warsza-
wa 1965.
Heisenberg W., Ponad granicami, tłum. K. Wolicki, PIW, Warszawa 1979.
Heisenberg W., The Development of Quantum Mechanics, [w:] Nobel Lectures…, Physics
1922–1941, s. 290–301.
Heisenberg W., The Nature of Elementary Particles, [w:] E. Castellani (red.), Interpreting
Bodies…, s. 211–222.
Heisenberg W., Über den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kinematik und
Mechanik, „Zeitschrift für Physik” 1927, Vol. 43, s. 172–198.
Heisenberg W., Über quantertheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer
Beziehungen, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 33, s. 879–893.
Heller M., Bóg i materia, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 85–95.
Heller M., Ewolucja kosmosu i kosmologii, PWN, Warszawa 1985.
Heller M., Ewolucja pojęcia masy, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.),
Filozofować…, s. 152–163.
Heller M., Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.
Heller M., Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Wydaw-
nictwo Znak, Kraków 1992.
Heller M., Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, PWN, Warszawa 1993.
Heller M., Logika zderzeń czyli o kartezjańskiej maszynie świata, [w:] M. Heller, J. Życiń-
ski, Wszechświat…, s. 55–70.
Heller M., Matematyczne zasady Izaaka Newtona, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszech-
świat…, s. 71–84.
Heller M., Mechanika kwantowa dla filozofów, OBI, Kraków 1994.
Heller M., Michalik A., Życiński J. (red.), Filozofować w kontekście nauki, Polskie Towa-
rzystwo Teologiczne, Kraków 1987.
Heller M., Względność istnienia, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…, s. 96–101.
Heller M., Względność przeciw absolutom, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…,
s. 102–107.
Heller M., Życiński J., Wszechświat — maszyna czy myśl? Filozofia mechanicyzmu: po-
wstanie — rozwój — upadek, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988.
Heller M., Życiński J., Epistemologiczne aspekty związków filozofii z nauką, [w:] M. Hel-
ler, A. Michalik, J. Życiński (red.), Filozofować…, s. 7–16.
Heller M., Życiński J., Wstęp, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński, Filozofować…,
s. 5–6.
376 BIBLIOGRAFIA
Hittorf J. W., Ueber die Elektricitätsleitung der Gase, „Annalen der Physik und Chemie”
1869, Vol. 136, transl. by W. F. Magie, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in
Physics, s. 561–563.
Holton G., Brush S. G., Introduction to Concepts and Theories in Physical Science,
Addison–Wesley Publishing Company, Reading, Massachusetts, Menlo Park,
California – London – Don Mills, Ontario 1973.
Hugies R. I. G., The Structure and Interpretation of Quantum Mechanics, Harvard
University Press, Cambridge, Massachusetts and London, England 1994.
Ingarden R. S., Kartezjusz, Galileusz i Newton — jako twórcy fizyki nowożytnej,
[w:] idem, Fizyka i fizycy. Studia i szkice z historii i filozofii fizyki, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994, s. 75–127.
Ingarden R. S., Przedmowa, [w:] Cz. Białobrzeski, Podstawy poznawcze…, s. 7–17.
Jamblich, O życiu pitagorejskim, [w:] Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa,
s. 27–121.
Jammer M., Concept of Force. A Study in the Foundations of Dynamics, Harvard Univer-
sity Press, Cambridge, Massachusetts 1957.
Jammer M., Concept of Mass in Classical and Modern Physics, Harvard University
Press, Cambridge, Massachusetts 1961.
Jammer M., Concepts of Space. The History of Theories of Space in Physics, Harvard Uni-
versity Press, Cambridge, Massachusetts 1957.
Jammer M., The Conceptual Development of Quantum Mechanics, McGraw–Hill Book
Company, New York, St. Louis – San Francisco – Toronto – London – Sydney
1966.
Johnson H. J., Three Ancient Meanings of Matter: Democritus, Plato, and Aristotle,
„Journal of the History of Ideas” 1967, Vol. 28, nr 1, s. 3–16.
Jolley N. (ed.), The Cambrigde Companion to Leibniz, Cambridge University Press,
Cambridge 1995.
Kałuszyńska E. (red.), Podmiot poznania z perspektywy nauki i filozofii, Wydawnictwo
IFiS PAN, Warszawa 1998.
Kałuszyńska E., Modele teorii empirycznych, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1994.
Kamiński W. A., Roskal Z. E., Przełom w fizyce XVI–XVII wieku. Antyczne i średnio-
wieczne źródła, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994.
Kierul J., Izaak Newton. Bóg, światło i świat, Oficyna Wydawnicza Quadrivium, Wro-
cław 1996.
Kirchhoff G. R., The Fraunhofer Lines. Emission and Absorption, transl. by W. F. Magie,
Konstan D., Epicurus on „Up” and „Down” (Leter to Herodotus 60), „Phronesis” 1972,
nr 17, s. 269–278.
Kopernik M., O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, tłum. L. A. Birkenmajer, De Ago-
stini Polska, Warszawa 2001.
Korpanty J., Lukrecjusz. Rzymski apostoł epikureizmu, Zakład Narodowy im. Ossoliń-
skich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991.
Koyré A., Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata, tłum. O. i W. Kubi-
ńscy, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 1998.
BIBLIOGRAFIA 377
Krajewski W., Ideal Objects as Models in Science, „International Studies in the Philoso-
phy of Science” 1997, Vol. 11, nr 2, s. 185–195.
Krajewski W., Platonizm czy jednak materializm. W sprawie interpretacji filozoficznej
współczesnej fizyki, „Studia Filozoficzne” 1988, nr 11, s. 3–13.
Krajewski W., Słowo wstępne, [w:] D. Bohm, Przyczynowość…, s. 5–11.
Krajewski W., Strawiński W. (red.), Odkrycie naukowe i inne zagadnienia współczesnej
filozofii nauki. Pamięci Elżbiety Pietruskiej-Madej i Jana Żytkowa, Wydawnictwo Na-
ukowe Semper, Warszawa 2003.
Krajewski W., Światopogląd Mariana Smoluchowskiego, PWN, Warszawa 1956.
Krajewski W., Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia, Uniwersytet
Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Warszawa 2005.
Krokiewicz A., Etyka Demokryta i hedonizm Arystypa, Instytut Wydawniczy Pax, War-
szawa 1960.
Krokiewicz A., Hedonizm Epikura, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1961.
Krokiewicz A., Nauka Epikura, Aletheia, Warszawa 2000.
Krokiewicz A., Wstęp, [w:] Lukrecjusz, O rzeczywistości…, s. V–XXII.
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platona, PWN, Warszawa 1975.
Krońska I., Od wydawcy, [w:] Lukrecjsz, O naturze…, s. VII–XV.
Kuhn T. S., Historyczna struktura odkrycia naukowego, [w:] idem, Dwa bieguny. Tradycja
i nowatorstwo w badaniach naukowych, tłum. S. Amsterdamski, PIW, Warszawa
1985, s. 239–254.
Kuhn T. S., Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach myśli, tłum.
S. Amsterdamski, PWN, Warszawa 1966.
Kuhn T. S., Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, PWN, Warszawa
1968.
Lakatos I., Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych, [w:] idem,
Pisma z filozofii nauk empirycznych, tłum. W. Sady, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995, s. 3–169.
Landau L. D., Lifszyc E. M., Krótki kurs fizyki teoretycznej, t. 2, Mechanika kwantowa,
tłum. J. Jędrzejewski, PWN, Warszawa 1980.
Laplace P. S. de, Essai philosophique sur les probabilités, Paris 1814, [w:] http://www.
answers.com/topic/pierre-simon-laplace.
Laue M. von, Historia fizyki, tłum. A. Teske, PWN, Warszawa 1957.
Lavoisier A., Preface, [w:] Elements of Chemistry, transl. by R. Kerr, Edinburgh 1790,
[w:] http://web.lemoyne.edu/~giunta/EA/LAVPREFann.HTML.
Legowicz J. (red.), Filozofia starożytna Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1970.
Leibniz G. W., Wyznanie wiary filozofa. Rozprawa metafizyczna. Monadologia. Zasady
natury i łaski oraz inne pisma filozoficzne, tłum. S. Cichowicz, J. Domański,
H. Krzeczkowski, H. Moese, PWN, Warszawa 1969.
Leibniz G. W., Dodatek II do Polemiki z Clarkiem, [w:] idem, Wyznanie…, s. 441–447.
Leibniz G. W., Nowy system…, Zarzuty…, Uwagi…, Odpowiedzi, tłum. S. Cichowicz,
[w:] idem, Wyznanie…, s. 161–198.
Leibniz G. W., Polemika z S. Clarkiem, tłum. S. Cichowicz, H. Krzeczkowski, [w:]
idem, Wyznanie…, s. 319–448.
378 BIBLIOGRAFIA
Leibniz G. W., Prawdy pierwotne metafizyki, tłum. J. Domański, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 85–94.
Leibniz G. W., Rozprawa metafizyczna, tłum. S. Cichowicz, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 95–146.
Leibniz G. W., Specimen dynamicum, cz. 2, tłum. M. Olszewski, [w:] S. Blandzi (red.),
Gottfried Wilhelm Leibniz…, s. 94–104.
Leibniz G. W., Wyznanie wiary filozofa, tłum. J. Domański, [w:] idem, Wyznanie…,
s. 1–56.
Leibniz G. W., Zasady filozofii, czyli monadologia, tłum. S. Cichowicz, [w:] idem, Wyz-
nanie…, 295–317.
Leśniak K., Komentarz do księgi I, [w:] Lukrecjusz, O naturze…, s. 265–285.
Leśniak K., Komentarz do księgi II, [w:] Lukrecjusz, O naturze…, s. 285–322.
Leśniak K., Lukrecjusz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
Leśniak K., Wstęp tłumacza, [w:] Arystoteles, Fizyka…, s. 8–22.
Luce A. A., Jessop T. E. (eds.), The Works of George Berkeley, Bishop of Cloyne, Vol. 5,
Siris. Three Letters to Thomas Prior. A Letter to the Rev. Dr. Heles. Father Thoughts on
Tar-water. Varia, Humanites Press, New York 1964.
Luce A. A., Jessop T. E., Editors Introduction, [w:] A. A. Luce, T. E. Jessop (eds.), The
Works of George Berkeley…, s. 3–23.
Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, tłum. E. Szymański, PWN, Warszawa 1957.
Lukrecjusz, O rzeczywistości. Ksiąg sześć, tłum. A. Krokiewicz, De Agostini Polska,
Warszawa 2003.
Łukasik A., Atom. Od greckiej filozofii przyrody do nauki współczesnej, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2000.
Łukasik A., Czesława Białobrzeskiego koncepcja obiektywności poznania kwantowomecha-
nicznego, „Edukacja Filozoficzna” 1994, Vol. 18, s. 222–233.
Łukasik A., Epistemologiczne pojęcia obiektywności, [w:] E. Kałuszyńska (red.), Podmiot
poznania…, s. 165–195.
Łukasik A., Ewolucja fizycznego obrazu świata a pojęcie podmiotu poznania, [w:] J. Jusiak,
J. Mizińska (red.), Podmiot w procesie, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 303–311.
Łukasik A., Fizyka i zagadnienie granic poznania, [w:] Z. Muszyński (red.), Z badań nad
prawdą, nauką i poznaniem, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 223–235.
Łukasik A., Niels Bohr i zagadnienie obiektywności poznania, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skłodowska” 1998, Vol. 23, sectio I, s. 179–200.
Łukasik A., Obserwator w fizyce, [w:] E. Kałuszyńska (red.), Podmiot poznania…, s. 11–26.
Łukasik A., Pojęcia „obiektywności”. Fizyka klasyczna, fizyka kwantowa, filozofia, „Filozofia
Nauki” 1996, nr 2, s. 23–48.
Łukasik A., Problem indywidualności cząstek identycznych w mechanice kwantowej,
[w:] J. Dębowski, M. Hetmański (red.), Poznanie. Człowiek. Wartości. Prace ofiarowane
Profesorowi Zdzisławowi Cackowskiemu, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s. 89–96.
Łukasik A., Selektywny subiektywizm sir Arthura Stanleya Eddingtona, „Edukacja Filo-
zoficzna” 1997, Vol. 23, s. 247–261.
Łukasik A., Uwagi o zagadnieniu tożsamości indywiduów czasoprzestrzennych w mechani-
ce kwantowej, „Colloquia Communia” 2000, nr 2, s. 217–223.
BIBLIOGRAFIA 379
Magie W. F. (ed.), A Source Book in Physics, Harvard University Press, Cambridge,

Massachusetts 1965.
Maizer K., Thinking in Complexity. The Computational Dynamics of Matter, Man, and
Mankind, Springer, Berlin – Heidelberg – New York – Hong Kong – London –
Milan – Paris – Tokyo 2004.
Marković Z., Bošković Theoria, [w:] L. L. Whyte (ed.), Roger Joseph Boscovich…, s. 127–
152.
Maudlin T., Part and Whole in Quantum Mechanics, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting
Bodies…, s. 46–69.
McGuiness B. (ed.), Ludwig Boltzmann. Theoretical Physics and Philosophical Problems.
Selected Writings, transl. by P. Foulkes, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht
– Holland, Boston – USA 1974.
Mehra J., The Quantum Principle: Its Interpretation and Epistemology, D. Reidel Pub-
lishing Company, Dordrecht – Holland/Boston – USA [b.d.].
Mehra J., The Solvay Conferences on Physics. Aspects of the Development of Physics Since
1911, D. Reidel Publishing Company, Dordreht – Holland/Boston – USA 1975.
Melsen A. C. van, From Atomos to Atom. The History of the Concept Atom, Duquesne
University Press, Pittsburgh 1952.
Mierzecki R., Historyczny rozwój pojęć chemicznych, PWN, Warszawa 1987.
Między logiką a etyką. Studia z logiki, ontologii, epistemologii, metodologii, semiotyki i etyki.
Prace ofiarowane Profesorowi Leonowi Kojowi, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995.
Millikan R. A., The Electron and the Light-quant from the Experimental Point of View,
[w:] Nobel Lectures… Physics 1922–1941, s. 54–66.
Minois G., Kościół i nauka. Dzieje pewnego nieporozumienia, t. 1, Od Augustyna do Galile-
usza, tłum. A. Szymanowski, Oficyna Wydawnicza Volumen, Wydawnictwo
Bellona, Warszawa 1995; t. 2, Od Galileusza do Jana Pawła II, tłum. A. Szymanow-
ski, Oficyna Wydawnicza Volumen, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1996.
Misiek J., Komplementarności zasada, [w:] Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski,
P. J. Smoczyński (red.), Filozofia a nauka…, s. 305–315.
Misner C. W., Niematerialne składowe obiektów fizycznych, [w:] M. Heller, A. Michalik,
J. Życiński (red.), Filozofować…, s. 164–185.
Muldin T., Quantum Non-Locality and Relativity. Metaphysical Intimations of Modern
Physics, Blacwell Publishers Ltd., Oxford 2002.
Murawski R., Filozofia matematyki. Zarys dziejów, PWN, Warszawa 1995.
Muszyński Z. (red.), Z badań nad prawdą, nauką i poznaniem, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 1998.
Newton I., Mathematical Principles of Natural Philosophy, [w:] R. M. Hutchins (ed.),
Great Books of The Western World, t. 34, Mathematical Principles of Natural Philoso-
phy. Optics, by sir Issac Newton, Treatise on Light, by Christian Huygens, Encyclo-
paedia Britannica Inc., Chicago – London – Toronto 1952, s. 1–372.
Newton I., Optics, [w:] R. M. Hutchins (ed.), Great Books …, t. 34, s. 377–544.
Nobel Lectures Including Presentation Speeches and Laureates’ Biographies. Physics 1922–
1941, Elsevier Publishing Company, Amsterdam – London – New York 1965.
North J., Historia astronomii i kosmologii, tłum. T. i T. Dworak, Wydawnictwo Książni-
ca, Katowice 1997.
380 BIBLIOGRAFIA
Norwood J., Fizyka współczesna, tłum. J. Zięborak, PWN, Warszawa 1982.

Nowicki A., Giordano Bruno, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.
O’Brien D., Heavy and Light in Democritus and Aristotle, „Journal of Hellenic Studies”
1977, nr 97, s. 64–74.
O’Kneefe T., Does Epicurus Need the Swerve as an Arché of Collisions?, „Phronesis”
1996, Vol. 41, nr 3, s. 305–317.
Pais A., Pan Bóg jest wyrafinowany…, Nauka i życie Alberta Einsteina, tłum. P. Amster-
damski, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.
Palacz R., Od wiedzy do nauki. U źródeł nowożytnej filozofii przyrody, Zakład Narodowy
imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – War-
szawa – Kraków – Gdańsk 1979.
Pauli W., On the Connection between the Completion of Electron Groups in an Atom with
the Complex Structure of Spectra, „Zeitschrift für Physik” 1925, Vol. 31, s. 765, tłum.
ang. [w:] http://home.tiscali.nl/physis/.
Penrose R., Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, tłum. P. Am-
sterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Penrose R., Makroświat, mikroświat i umysł ludzki, tłum. P. Amsterdamski, Prószyński
i S-ka, Warszawa 1997.
Perrin J. B., Discontinuous Structure of Matter, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941,
s. 138–164.
Perrin J. B., Nouvelles propriétés des rayons cathodiques, transl. by W. F. Magie,
Peruzzi G., Microphysical Objects and Experimental Evidence, [w:] E. Castellani (red.),
Interpreting Bodies…, 297–315.
Planck M., Jedność fizycznego obrazu świata. Wybór pism filozoficznych, tłum. R. i S. Ker-
nerowie, Książka i Wiedza, Warszawa 1970.
Planck M., Über das Gesetz der Energieverteilung in Normalspektrum, „Annalen der
Physik” 1901, Vol. 4, s. 553–563, [w:] http://www.physik.uni-augsburg.de/
annalen/history/historic-papers/1901_309_553-563.pdf.; tłum. polskie: M. Planck,
O teorii prawa rozkładu energii w widmie normalnym, tłum. K. Napiórkowski,
[w:] S. Butryn (red.), Max Planck…, s. 2–7.
Platon, Fileb, tłum. W. Witwicki, Wydawnictwo Recto, Warszawa 1991.
Platon, Listy, tłum. M. Maykowska, PWN, Warszawa 1987.
Platon, Państwo, t. 2, tłum. W. Witwicki, Wydawnictwo Akme, Warszawa 1991.
Platon, Parmenides. Teajtet, tłum. W. Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002.
Platon, Timajos. Kritas albo Atlantyk, tłum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1986.
Popper K. R., Logika odkrycia naukowego, tłum. U. Niklas, Aletheia, Warszawa 2002.
Popper K. R., Natura problemów filozoficznych i ich korzenie w nauce, [w:] idem, Droga
do wiedzy. Domysły i refutacje, tłum. S. Amsterdamski, PWN, Warszawa 1999,
s. 117–169.
Popper K. R., Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna, tłum. A. Chmielew-
ski, Znak, Warszawa 1997.
Popper K. R., Platon i geometria, tłum. A. Krahelska, [w:] idem, Społeczeństwo otwarte
i jego wrogowie, t. 1, Urok Platona, tłum. H. Krahelska, oprac. A. Chmielewski,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 342–343.
BIBLIOGRAFIA 381
Popper K. R., Quantum Theory and the Schizm in Physics, W. W. Bartley, Totowa, New
Jersey 1982.
Popper K. R., Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu, tłum.
A. Chmielewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 1996.
Porfiriusz, Jamblich, Anonim, Żywoty Pitagorasa, tłum. J. Gajda-Krynicka, Wydaw-
nictwo Epsilon, Wrocław 1993.
Porfiriusz, Żywot Pitagorasa, tłum. J. Gajda-Krynicka, [w:] Porfirusz, Jamblich, Ano-
nim, Żywoty Pitagorasa, s. 3–24.
Post H., The Problem of Atomism, „The British Journal for the Philosophy of Science”
1975, nr 26, s. 19–26.
Prigogine I., Stengers I., Z chaosu ku porządkowi. Nowy dialog człowieka z przyrodą,
tłum. K. Lipszyc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990.
Przygodzka A., Idea identyczności w naukach przyrodniczych, [w:] Między logiką a ety-
ką…, s. 135–156.
Quine W. V. O., Różności. Słownik prawie filozoficzny, tłum. C. Ciesielski, Fundacja
Aletheia, Warszawa 2000.
Radiation — Waves and Quanta, Note of Louis de Broglie, presented by Jean Perrin,
„Comptes rendus” 1923, Vol. 177, s. 507–510, tłum. ang. B. i B. Lane, [w:] http://
www.davis-inc.com/physics/broglie/broglie.shtml.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1, Od początków do Sokratesa, tłum. E. I. Zieliń-
ski, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994;
t. 2, Platon i Arystoteles, Lublin 1996; t. 3, Systemy epoki hellenistycznej, Lublin 1999;
t. 4, Szkoły epoki cesarstwa, Lublin 1999; t. 5, Słownik, indeksy i bibliografia, Wydaw-
nictwo KUL, Lublin 2002.
Reale R., Towards a New Interpretation of Plato, tłum. ang. J. R. Catan, R. Davies, The
Catholic University of America Press, Washington 1997.
Redhead M., Symmetry in Intertheory Relations, „Synthese” 1975, nr 32, s. 77–112.
Redhead M., Teller P., Particle Labels and the Theory of Indistinguishable Particles in
Quantum Mechanics, „The British Journal for the Philosophy of Science” 1992,
Vol. 43, nr 2, s. 201–218.
Redhead M., Teller P., Particles. Particle Labels, and Quanta: The Toll of Unacknowledged
Metaphysics, „Foundation of Physics” 1991, Vol. 21, nr 1, s. 43–61.
Reichenbach H., The Direction of Time, University of California Press, Berkeley 1991.
Reichenbach H., The Genidentity of Quantum Particles, [w:] E. Castellani (ed.), Inter-
preting Bodies…., s. 61–72.
Reichenbach H., Powstanie filozofii naukowej, tłum. H. Krahelska, Książka i Wiedza,
Warszawa 1950.
Rohlich F., Scientific Realism: A Challenge to Physicists, „Foundation of Physics” 1996,
Vol. 26, nr 4, s. 443–451.
Röntgen W. K., Ueber eine neue Art von Strahlen, „Sitzungsberichte der Würrzburger
Phisikalishen-Medicinischen Geselschaft” 1895 (December), transl. by G. F.
Barker, [w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book in Physics, s. 600–610.
Röseberg U., Niels Bohr a filozofia, tłum. T. Bigaj, [w:] S. Butryn (red.), Z zagadnień…,
s. 73–85.
382 BIBLIOGRAFIA
Rozental S. (ed.), Niels Bohr. His Life and Work as Seen by His Friend and Colleges,
North–Holland Publishing Company, Amsterdam 1967.
Rubinowicz W., Królikowski W., Mechanika teoretyczna, PWN, Warszawa 1980.
Rupert Hall A., Boas Hall M., (eds.) Unpublished Scientific Papers of Isaac Newton.
A Selection from the Portsmouth Collection in the University Library, Cambridge, Cam-
bridge University Press, Cambridge 1962.
Rupert Hall A., Rewolucja naukowa 1500–1800. Kształtowanie się nowożytnej postawy
naukowej, tłum. T. Zembrzuski, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1966.
Russell B., Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną
od czasów najdawniejszych do dnia dzisiejszego, tłum. T. Baszniak, A. Lipszyc,
M. Szczubiałka, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000.
Rutherford E., Nuclear Constitution of Atoms, „Proceedings Royal Society” 1920,
A, Vol. 97, facsimile from S. Wright, Classical Scientific Papers: Physics, American
Elsevier, New York 1965, [w:] http://home.tiscali.nl/physis/.
Rutherford E., The Scattering of α and β Particles by Matter and the Structure of the Atom,
„Philosophical Magazine” 1911, Series 6, Vol. 21 (May), s. 669–688, [w:] http://
dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Rutherford-1911/Rutherford-
911.html.
Sady W., Obiektywna sytuacja generująca model atomu Bohra, [w:] W. Krajewski,
W. Strawiński (red.), Odkrycie…, s. 103–118.
Sady W., Spór o racjonalność naukową od Poincarégo do Laudana, Monografie Fundacji
na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocław 2000.
Sarnowski S., Berkeley. Zdrowy rozsądek i idealizm, Wydano staraniem Klubu Otryc-
kiego, redakcji „Colloquia Communia” oraz Wydziału Propagandy RN ZSP,
Warszawa 1988.
Sawicki M., Cz. Białobrzeski jako filozof przyrody, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiń-
ski, Filozofować…, s. 231–241.
Schiff L. I., Mechanika kwantowa, tłum. Z. i Z. Rek, PWN, Warszawa 1977.
Schilpp A. P. (ed.), Albert Einstein: Philosopher-Scientist, t. 2, Harper & Brothers Pub-
lishers, New York 1957.
Schrödinger E., Are the Quantum Jumps?, Part I, „The British Journal for the Philosophy
Schrödinger E., Quantissierung als Eigenwertproblem, „Annalen der Physik” 1926, Vol.
79, s. 489–527; 489–527; Vol. 80, s. 437–490; Vol. 81, s. 109–139, [w:] http://home.
tiscali.nl/physis/.
Schrödinger E., Über das Verhältnis der Heisenberg–Born–Jordanschen Quantenmechanik
zu der meiner, „Annalen der Physik” 1926, Vol. 79, s. 734–756; [w:] http://home.
tiscali.nl/physis/.
Schrödinger E., What Is an Elementary Particle?, [w:] E. Castellani (ed.), Interpreting
Bodies…, s. 197–210.
Schuster H. G., Chaos deterministyczny. Wprowadzenie, tłum. P. Pepłowski, K. Stefań-
ski, Warszawa, 1995.
Sedley D., Two Conceptions of Vacuum, „Phronesis” 1982, nr 27, s. 175–193.
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, tłum. I. Dąbska, PWN, Warszawa 1970.
BIBLIOGRAFIA 383
Shapiro A. E., Newton Optics and Atomism, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The
Cambridge Companion to Newton, s. 227–255.
Siwek P., Wstęp, [w:] Platon, Timajos…, s. 3–18.
Smolin L., Życie wszechświata. Nowe spojrzenie na kosmologię, tłum. D. Czyżewska,
Amber, Warszawa 1998.
Sobczyńska D., Zeidler P. (red.), Nowy eksperymentalizm. Teoretycyzm. Reprezentacja,
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1994.
Sobczyńska D., Zeidler P., Przedmowa, [w:] D. Sobczyńska, P. Zeidler (red.), Nowy
eksperymentalizm…, s. 5–8.
Stauffer D., Stanley H. F., Od Newtona do Mandelbrota. Wstęp do fizyki teoretycznej,
tłum. Ł. Turski, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1996.
Stein H., Newton’s Methaphysics, [w:] I. B. Cohen, G. E. Smith (eds.), The Cambridge
Companion to Newton, s. 256–307.
Stewart I., Czy Bóg gra w kości. Nowa matematyka chaosu, tłum. M. Tempczyk, W. Komar,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Stoney G. J., Of the „Electron”, or Atom of Electricity, „Philosophical Magazine” 1894,
Series 5, Vol. 38 (October), s. 418–420, [w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/
webdocs/Chem-History/Stoney-1894.html.
Stróżewski W., Ontologia, Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak, Kraków
2003.
Struktura materii. Przewodnik encyklopedyczny, tłum. zbiorowe, PWN, Warszawa 1980.
Średniawa B., Mechanika kwantowa, PWN, Warszawa 1978.
Świderek J., Rozważania matematyczne w pismach Platona, Wydawnictwo UMCS, Lub-
lin 2002.
Święcicki M., Oddziaływania elektromagnetyczne, [w:] Encyklopedia fizyki współczesnej,
s. 143–155.
Święcicki M., Struktura cząstek elementarnych, [w:] Encyklopedia fizyki współczesnej,
s. 97–103.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1, Filozofia starożytna i średniowieczna, PWN, War-
szawa 1990.
Teller P., An Interpretive Introduction to Quantum Field Theory, Princeton University
Press, Princeton, New Jersey 1995.
Teller P., Quantum Mechanics and Haecceities, [w:] E. Castellani (red.), Interpreting
Bodies…, s. 114–141.
Tempczyk M., Fizyka a świat realny. Elementy filozofii fizyki, PWN, Warszawa 1991.
Tempczyk M., Fizyka najnowsza, Znak, Kraków 1998.
Tempczyk M., Nowa matematyka chaosu, „Studia Philosopiae Christianae” 2004, nr 40,
s. 199–207.
Tempczyk M., Ontologia świata przyrody, Universitas, Kraków 2005.
Tempczyk M., Posłowie, [w:] D. Bohm, Ukryty porządek…, s. 231–239.
Tempczyk M., Świat harmonii i chaosu, PIW, Warszawa 1995.
Tempczyk M., Teoria chaosu a filozofia, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1998.
Terlecki J., Zagadnienia rozwoju teorii kwantów, tłum. Z. Kopeć, [w:] Zagadnienia filozo-
ficzne mechaniki kwantowej, s. 9–33.
Teske A., Marian Smoluchowski. Życie i twórczość, PWN, Warszawa 1955.
384 BIBLIOGRAFIA
Teske A., Wolterowskie „Elementy filozofii Newtona” — ich znaczenie dawniej i dziś,
[w:] Voltaire, Elementy…, s. XI–L.
Thomson G. P., Electronic Waves, [w:] Nobel Lectures…, Physics 1922–1941, s. 397–403.
Thomson G. P., The Atom, London, Oxford University Press, New York, Toronto
1957.
Thomson J. J., Cathode Rays, „Philosophical Magazine” 1897, Vol. 44, Series 5,
[w:] W. F. Magie (ed.), A Source Book of Physics, s. 582; facsimile from S. Wright,
Classical Scientific Papers, Physics, Mills and Boon 1964, [w:] http://web.lemoyne.
edu/~giunta/thomson1897.html.
Thomson J. J., On the Structure of the Atom: an Investigation of the Stability and Periods of
Oscillation of a number of Corpuscles arranged at equal intervals around the Circumfer-
ence of a Circle; with Application of the Results to the Theory of Atomic Structure,
„Philosophical Magazine” 1904, Series 6, Vol. 7, nr 39 (March), s. 237–265,
[w:] http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Thomson-Structure-
Atom.html.
Toulmin S., Goodfield J., The Fabric of the Heavens, Pelican Books, [b.m.w.] 1963.
Turek J., Filozoficzne implikacje matematyczności przyrody, [w:] M. Heller, J. Życiński,
A. Michalik (red.), Matematyczność przyrody…, s. 139–161.
Turnbull W. H. (ed.), The Correspondence of Isaac Newton, Vol. III, 1688–1694, Cam-
brigde 1961.
Uhlenbeck G. E., Goudsmit S. A., Spinning Electrons and the Structure of Spectra,
„Nature” 1926, Vol. 117, p. 264–265, [w:] http://home.tiscali.nl/physis/.
Voltaire, Elementy filozofii Newtona, tłum. H. Konczewska, PWN, Warszawa 1956.
Wawiłow S. I., Fizyka Lukrecjusza, [w:] idem, Wybór pism, PWN, Warszawa 1951.
Wawiłow S. I., Izaak Newton, tłum. J. Guranowski, Czytelnik, Spółdzielnia Wydawni-
czo-Oświatowa, Kraków 1952.
Webster Ch., From Paracelsus to Newton. Magic and the Modern Science, Cambridge
University Press, Cambridge – London – New York – New Rochelle – Melbourne
– Sydney 1980.
Weinberg S., Pierwsze trzy minuty. Współczesne poglądy na początki wszechświata, tłum.
A. Blum, Prószyński i S-ka, Warszawa 1988.
Weinberg S., Sen o teorii ostatecznej, tłum. P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Warszawa
1994.
Weinberg S., Teoria pól kwantowych. Podstawy, tłum. D. Rzążewska, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 1999.
Weizsäcker C. F. von, Filozofia grecka i fizyka współczesna, [w:] M. Heller, A. Michalik,
Weizsäcker C. F. von, Jedność przyrody, tłum. K. Napiórkowski, J. Prokopiuk, H. To-
masik, K. Wolicki, PIW, Warszawa 1978.
Weizsäcker C. F. von, Platońska koncepcja prawdy w dziejach przyrodoznawstwa, tłum.
M. Łukasiewicz, „Literatura na Świecie” 1981, nr 3, s. 154–177.
Weizsäcker C. F. von, Słowo wstępne, [w:] W. Heisenberg, Część i całość…, s. 5–10.
Whyte L. L. (ed.), Roger Joseph Boscovich. Studies on His Life and Work on the 250th
Anniversary of His Birth, George Allen & Unwin Ltd., Ruskin House Musseum
Street, London 1961.
BIBLIOGRAFIA 385
Whyte L. L., Boscovich’s Atomism, [w:] L. L. Whyte (ed.), Roger Joseph Boscovich…,
s. 102–126.
Wichmann E. H., Fizyka kwantowa, tłum. W. Gorzkowski, A. Szymacha, PWN, War-
szawa 1975.
Wilhelm z Conches, De philosophia mundi libri quattuor, tłum. A. Andrzejuk,
[w:] M. Hempoliński (red.), Ontologia…, s. 72–76.
Wróblewski A. K., Prawda i mity w fizyce, Iskry, Warszawa 1987.
Yukawa H., Meson Theory in Its Developments, [w:] Nobel Lectures, Physics 1942–1962,
Elselvier Publishing Company, Amsterdam 1964, s. 128–134, [w:] http://
nobelprize.org/physics/laureates/1949/yukawa-lecture.html.
Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej i teorii względności, PWN, Warszawa 1955.
Zagadnienia filozoficzne mechaniki kwantowej, PWN, Warszawa 1953.
Zamecki S., Powstanie koncepcji atomistyczno-molekularnych. Studium historyczno-meto-
dologiczne, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Warszawa 2002.
Zeilinger A., Why the quantum? „It” from „bit”? A participatory universe? The
far-reaching challenges from John Archibald Wheeler and their relation to experiment,
[w:] J. D. Barrow, P. C. Davies, Ch. L. Harper, Jr, Science…, s. 201–220.
Życiński J., Filozoficzne aspekty matematyczności przyrody, [w:] M. Heller, A. Michalik,
Życiński J., Mechanicyzm przed mechaniką, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…,
s. 19–37.
Życiński J., Wielość mechanicyzmów, [w:] M. Heller, J. Życiński, Wszechświat…,
s. 11–18.
INDEKS OSÓB
A B
Aecjusz, 38, 44 Bacon Francis, 118
Aerts Diderik, 344, 346 Bacon Roger, 113, 116
Albert Wielki, 116 Bailey Cyril, 11, 27, 29, 31, 36, 38, 43,
Albert z Saksonii, 113 45, 84, 91, 92, 94, 95, 104
Aleksandrow A., 336, 337 Baldes Richard W., 41
Alkuin z Yorku, 109 Baldigiani Antonio, 111
Alquié Ferdinand, 129, 130, 137 Balmer Johann Jakob, 220, 246
Al-Razi, 116 Barrow John D., 326
Amsterdamski Stefan, 41, 107, 116, Bażenow Lew, 336
205, 207, 210, 355 Becher Johann J., 202
Anaksagoras, 12, 19, 30–33, 35, 68 Becquerel Antoine Henri, 221
Anaksymander, 26, 35 Beda Venerabilis, 109
Anaksymenes, 26 Bell John, 14, 316, 320
Anderson Carl David, 272, 274 Bentley Richard, 161
Anderson David L., 224–226, 232, 241 Berkeley George, 13, 38, 111, 188–195,
Anspach Wilhelma von, 173 309, 334
Arrhenius Svante, 224 Bernard Silvestris, 110
Arystoteles, 12, 19, 20–25, 28–31, 33, Bernard z Chartres, 112
34, 36–45, 49, 61–80, 82, 88, 95–98, Bernoulli Daniel, 205
107, 108, 110, 112–119, 122, 135, Berzelius Jakub Jöns, 209–211, 213
145, 146, 157, 158, 215, 362 Białkowski Grzegorz, 278, 291
Asimov Isaak, 10, 116, 124, 205, 207 Białobrzeski Czesław, 48, 215, 254,
Asmus Walentin Ferdinandowicz, 37– 259, 311, 341–344, 351
40, 43–46, 48 Bicknell Peter, 38
Aspect Alain, 312, 317, 318 Bigaj Tomasz, 320
Augustyn św., 11 Birch T., 107
Avogadro Amadeo di Quaregna, 165, Black Joseph, 203
211 Blackett Patrick, 272
Awerroes, patrz Ibn Ruszd Błochincew Dmitrij I., 335, 336
Awicenna, patrz Ibn Sina Boas Marie, 107, 108, 116, 117, 119,
123–125, 144, 152, 160, 161
Bodaszewski Ł., 218
388 INDEKS OSÓB
Boecjusz, 109 Chadwick James, 263, 264

Bohm David, 241, 254, 257, 314, 320, Chalmers Alan, 211
321, 327, 332–334, 337–341, 344, Cicero Marcus Tullius, 103
354 Clarke Samuel, 150, 168, 169, 170,
Bohr Niels Henrik David, 10, 13, 36, 172–177, 179, 180, 182, 294–296
139, 232, 244–250, 252, 259, 261, Clausius Rudolf Julius Emmanuel,
265, 317, 320, 321, 322, 328–331, 216
333, 336, 344, 348, 359 Close Frank, 263, 280
Boltzmann Ludwig Eduard, 214–217, Cohen Bernard I., 72, 123, 134–136,
239 144, 145, 151, 169, 183, 383
Bonaparte Napoleon, 171 Cohen Robert Sonné, 11
Born Max, 251–254, 338, 340, 360 Cooper Leon N., 216, 219, 221, 230,
Bose Satyendra Nath, 304 234, 245, 333
Bošković Ruder Josip, 13, 196–201 Copleston Frederick, 27, 81, 83
Boyle Robert, 12, 107, 108, 116, 117, Cottingham John, 130
119, 121–125, 152, 198, 202, 204, Courant Richard, 331
215, 222, 349 Cowan Clyde L., 274
Brahe Tycho, 118 Crombie Alistair C., 10, 63, 109, 110,
Braun Karl Ferdinand, 227 113, 115, 131, 133, 135, 136, 138,
Bregman Robert, 180, 181 204
Brock William H., 116, 117, 121, 202– Crookes William, 225, 226
205, 207, 208, 210, 211, 213 Curie Pierre, 221
Brodie Benjamin Collins, 213 Cushing James T., 320
Broglie Louis Victor de, 13, 36, 138,
249, 250–252, 322, 326, 332, 334, D
335, 337
Brown Robert, 218, 317, 337, 339 Dalibard J., 317
Bruno Giordano, 111, 119, 120 Dallas D. M., 213
Brush Stephen G., 207, 208, 229, 231 Dalton John, 10, 13, 108, 202, 205–212,
Bunsen Robert, 219 222, 270, 310
Buridan Jan, 79, 113 Danin Daniił, 223, 228, 249
Burleigh Walter, 113 Davies Paul C. W., 48, 59, 60, 317, 321,
Burnet John, 21, 23, 26–28, 30, 35, 39, 326, 337, 339
45, 50, 51, 59, 97 Davisson Clinton Joseph, 251
Butryn Stanisław, 60, 138, 239, 312, Davy Humphry Bartholomew, 211
314, 320, 321 Dawkins Richard, 363
Dawydow Aleksander S., 254, 256,
365
C
Dąbska Izydora, 23, 36, 128, 133
Cackowski Zdzisław, 15, 35, 294, 328 Demokryt, 9, 10, 12, 22, 25, 26, 30, 33–
Čapek Milič, 11 48, 51, 55–58, 61, 63, 66, 68, 70, 77,
Capra Fritiof, 321 81, 82, 85, 87, 90–94, 97, 99, 101,
Cartwright Nancy, 356, 359 102, 104, 107–109, 114, 115, 124,
Castellani Elena, 265, 270, 289, 293– 132, 133, 178, 181, 186, 190, 196–
295, 298, 303, 308, 311, 312, 344 198, 211, 222, 266, 310, 328, 349
Cavendish Henry, 203
INDEKS OSÓB 389
Descartes René, 36, 38, 111, 112, 118, Filon z Bizancjum, 108
123, 126–138, 143, 144–146, 148, Filoponos Jan, 79
153, 157, 158, 177, 186, 196, 199, Fock Wladimir A., 336, 337
363 Fourier Jean Baptiste Joseph, 163
Dębowski Józef, 294 Fraassen Bas C. van, 298, 299, 358
Diels Hermann, 26–28, 30, 31, 37 Francia Giuliano Toraldo di, 265
Diogenes Laertios, 20, 21, 24, 26, 33, Franck James, 251
38–40, 44, 45, 81–91, 93–96, 98–100, Franklin Benjamin, 224
104 Fraunhofer Joseph von, 219, 220, 241
Dionizy u Euzebiusza, 44, 45 French Steven, 294, 296–299, 308, 310
Dirac Paul Adrien Maurice, 252, 253, Fresnel Augustin Jean, 241
271, 272, 283 Furley David J., 27, 28, 37, 46, 48, 69,
Disalle Robert, 183 77, 88, 89, 93, 95, 96, 100
Dżabir ibn Hajjan, 115
G
E
Gajda-Krynicka Janina, 20, 22, 25
Eddington Arthur Stanley, 188, 240, Galileo Galilei, 60, 72–74, 79, 82, 111,
259, 328, 332, 351 112, 118, 119, 130, 134, 138, 143,
Eilstein Helena, 32, 164, 293, 365 145, 147, 149, 151, 153, 155–157,
Einstein Albert, 13, 36, 60, 101, 138, 163
151, 157, 158, 162, 183, 184, 186, Galileusz, patrz Galileo Galilei
195, 218, 223, 237, 241–245, 249, Garber Daniel, 130, 135, 137, 180, 182
251, 252, 264, 281, 285, 288, 293, Gassendi Pierre, 111, 120–123, 198
304, 312–314, 316, 317, 319, 321– Gay-Lussac Joseph Louis, 210
335, 337 Geber, patrz Dżabir Ibn Hajjan
Empedokles, 12, 19, 20, 29, 30–33, 35, Geiger Hans, 231
65, 67 Gell-Mann Murray, 278, 280, 285, 334
Enge H. A., 227, 234, 238 Germer Lester, 251
Epikur, 10, 12, 26, 33, 35, 37–44, 81, Gilbert de la Porrée, 110
82–110, 120, 123, 125, 161, 178, 198, Gillispie Charles Coulston, 135
208, 222, 355 Giza Piotr, 358
Euklides, 21, 156, 183 Goldstein Eugene, 225, 226
Everett Hugh III, 344 Goodfield June, 74, 78, 79
Goudsmit Samuel A., 261
F Gribbin John, 215, 251, 287, 316, 318,
346
Faraday Michael, 138, 224, 225 Grosseteste Robert, 113
Farrington Benjamin, 21, 22, 23 Guericke Otto von, 123, 177
Fermi Enrico, 252, 264
Feyerabend Paul Kurt, 10, 36, 79, 328,
H
331, 333, 338, 357
Feynman Richard Phillips, 9, 253, 283, Hacking Ian, 357–359
284, 286, 300, 322, 323, 325, 326 Hagner Arthur F., 124
Figala Karin, 144, 151 Hahn Otto, 264
Filolaos z Krotony, 20 Hajduk Zygmunt, 323, 327, 338, 356
390 INDEKS OSÓB
Hall Rupert A., 82, 107, 110, 115–117, Ibn Sina, 116
121, 122, 124, 125, 129, 138, 144, Idzi z Rzymu, 113
145, 148, 149, 152, 160, 161, 173, Infeld Leopold, 313
202, 241 Ingarden Roman Stanisław, 134, 135,
Halley Edmond, 162 136, 138, 157, 341
Hallwachs Wilhelm, 242 Izydor z Sewilli, 109
Hamilton William Rowan, 163, 245
Harper Charles L., jr., 326, 334 J
Heelan Patrick A., 349, 355
Heisenberg Werner, 12–14, 47, 61, 106, Jamblich, 21, 24, 25
241, 252, 253, 258–261, 267, 281, Jammer Max, 24, 29, 32, 36, 40, 44, 52,
283, 287, 293, 322, 327, 328, 331, 58, 70, 72–74, 79, 97, 99, 112, 121,
332, 333, 336, 349, 350, 355–357 130, 132, 135, 136, 154, 159–161,
Heller Michał, 9, 12, 49, 57, 59–61, 73, 169, 177, 187, 197, 199, 253, 254,
74, 105, 126, 138, 144, 145, 149, 259
159–161, 168, 172, 173, 186, 188, Jeans James Hopwood, 238
195, 253, 341, 350–353, 356, 359, Jessop T. E., 190, 191, 195
365 John de Jandun, 113
Helmholtz Hermann Ludwig Johnson Harold J., 34, 66, 77, 78
Ferdinand von, 224 Jolley Nicholas, 180
Helmont Jan Baptista van, 117, 121, Jordan Pascual, 252, 328
204 Jusiak Janusz, 348
Hempoliński Michał, 79, 113
Heraklit, 26, 34, 366 K
Heron z Aleksandrii, 108 Kałuszyńska Elżbieta, 164, 293, 348,
Hertz Heinrich Rudolf, 226, 241–243 356
Hetmański Marek, 15, 294 Kamiński Wiesław Andrzej, 80, 109,
Hiley Basil, 337–340, 354 119
Hipolit, 46 Kant Immanuel, 183
Hittorf Johann Wilhelm, 225 Kartezjusz, patrz Descartes René
Hobbes Thomas, 191 Kasjodor, 109
Hohenheim Philippus Aureolus Kaufmann Walter, 226
Teophrastus Bombastus von, 117, Kekulé Friedrich August, 213
121 Kepler Johannes, 118, 134, 207
Holton Gerard, 207, 208, 229, 231 Kierul Jerzy, 120, 153, 159
Hooke Robert, 123 Kirchhoff Gustav Robert, 219, 220
Horgan J. R., 321 Kmita Jerzy, 328
Hraban Maur, 109 Knight D. M., 207
Hughes R. G. I., 313 Konstan David, 97, 98
Hume David, 38 Kopernik Mikołaj, 72, 118, 119, 147
Hutchins Robert Maynard, 143 Korpanty Józef, 91
Huygens Christiaan, 143, 241, 243 Koterski Artur, 15
Koyré Alexandre, 11, 128, 135, 145,
I 148, 151, 157, 174, 182, 193
Ibn Ruszd, 80, 113
INDEKS OSÓB 391
Krajewski Władysław, 218, 232, 337, Ł

353, 355, 356, 359, 360
Krokiewicz Adam, 24, 26–28, 30, 33, Łomonosow Michaił W., 204
35, 36, 39, 43, 48, 58, 83, 84, 86–88, Łukasik Andrzej, 11, 164, 254, 294,
96, 104, 105 328, 341, 348, 351
Krońska Irena, 84
Królikowski Wojciech, 153 M
Kuhn Thomas, 10, 79, 122, 161, 203, Mach Ernst, 195, 213, 335
210, 357 Magie William Francis, 218, 220, 221,
224–227
L Mainzer Klaus, 48, 165
Lagrange Joseph Louis, 163 Marconi Gugliemo, 241
Lakatos Imre, 244, 334 Marković Zeljko, 199–201
Landau Lew D., 297, 299 Marriotte Edme, 123
Langevin Paul, 249, 251 Marsden Ernest, 231
Laplace Pierre Simon de, 163–166, Martyna Witold, 15
171, 309 Maudlin Tim, 312, 318, 319
Laue Max von, 205, 214, 218, 221, 224, Maxwell Clerk James, 138, 215, 224,
237 229, 233, 239–241, 245, 282, 283
Lavoisier Antoine L., 122, 203, 204, McGuiness B., 214
209 McMullin Ernan, 320
Legowicz Jan, 26, 27, 28, 30, 31, 38 Mehra Jagdish, 335
Leibniz Gottfried Wilhelm, 13, 111, Meitner Lise, 264
143, 150, 158, 169, 170, 172–183, Melissos, 28, 39
186, 187, 193, 196, 197, 199, 294– Melsen Andrew C. van, 112, 113, 130,
297, 299, 305, 349, 366 208, 222
Leighton Robert B., 9, 300, 325, 326 Mendelejew Dmitrij Iwanowicz, 212,
Lenard Philip Eduard Anton, 226, 242 280
Leśniak Kazimierz, 11, 19, 20, 24, 31, Meyer Julius Lothar, 212
83, 91, 103, 105 Michalik A., 60, 341, 350, 352, 353, 356
Leukippos, 9, 12, 19, 22, 25, 29, 30, 33– Mierzecki Roman, 217
39, 42, 43, 45, 47, 81, 82, 92, 93, 97, Mikołaj z Autrecourt, 110, 113
104, 186, 190, 198, 310 Mikołaj z Kuzy, 148
Liebig Justus von, 210 Mikołaj z Oresme, 148
Lifszyc E. M., 297, 299 Millikan Robert Andrews, 224, 228
Locke John, 38 Minkowski Hermann, 184–186
Lorentz Hendrik Antoon, 224 Minois Georges, 11, 110, 111, 130
Lorenz Edward, 165 Misiek Józef, 328
Loschmidt Joseph, 218 Misner Charles W., 353
Luce A. A., 190, 191, 195 Mizińska Jadwiga, 348
Lucretius Titus Carus, 12, 26, 35, 37, Morozow K., 336
43, 81–96, 98, 99, 101–106, 109, 123, Muldin Tim, 338
125, 198, 222 Murawski Roman, 61
Lukrecjusz, patrz Lucretius Titus Muszyński Zbysław, 164
Carus
392 INDEKS OSÓB
N Podolsky Borys, 312, 313, 316

Poincaré Henri, 165
Ne’eman Yuval, 278 Poisson Siméon Denis, 163
Neddermayer S. H., 275 Popper Karl Raimund, 11, 48, 52, 53,
Neumann John von, 252 166, 167, 195, 334
Newton Isaac, 12, 13, 36, 60, 70, 72–74, Porfiriusz, 21, 24, 25
77, 82, 107, 111, 117, 120, 134, 135, Post Heinz, 11, 34
137, 138, 143, 144–188, 191–200, Powell Cecil Frank, 275
203, 207, 211, 215, 217, 219, 222, Priestley Joseph, 203
237, 241, 243, 244, 271, 281, 285, Prigogine Ilya, 15, 169, 180
309, 362 Proust Joseph Louis, 205–207
Nifo Augustin, 113 Prout William, 211, 263
North John, 132 Przygodzka Anna, 297
Norwood John, 238, 242
Nowicki Andrzej, 119, 120
Q
O Quine Willard van Ornam, 298
O’Brien D., 39
R
O’Kneefe Tim, 44, 97, 101, 103
Ostwald Wilhelm, 213, 217 Rayleigh John William Strutt, 238
Reale Giovanni, 11, 20, 22, 29, 35, 38,
P 39, 48, 51, 59, 83, 99
Redhead Michael, 217, 270, 296, 297,
Pais Abraham, 184 299, 305–308
Palacz Ryszard, 69, 109, 110, 111 Reichenbach Hans, 303, 306, 309–311,
Paracelsus, patrz Hohenheim 334
Philippus Aureolus Teophrastus Reines Frederick, 274
Bombastus von Rhazes, patrz Al-Razi
Parmenides, 19, 24–29, 33–36, 41, 50, Richards J. A., 227, 234, 238
66 Roger G., 317
Passini Andrea, 111 Rohlich Fritz, 362
Pauli Wolfgang, 252, 261, 262, 274, 281 Röntgen Wilhelm Konrad, 219–221,
Penrose Roger, 12, 61, 254, 318, 351 251, 264
Perrin Jean Baptiste, 218, 226, 232, 249 Röseberg Ulrich, 321, 328, 330
Peruzzi Giulio, 289, 290, 291 Rosen Natan, 312, 313, 316
Pietruska-Madej Elżbieta, 232 Roskal Zenon, 80, 109, 119
Pitagoras, 19–22, 24, 25, 53 Rozental Stefan, 331
Planck Max Karl Ernst Ludwig, 12, Rubinowicz Wojciech, 153
13, 138, 237–241, 243–245, 249–252, Russell Bertrand, 11, 22, 27, 48, 186
332 Rutherford Daniel, 203
Platon, 12, 24, 25, 28, 47–61, 63, 67, 88, Rutherford Ernest, 13, 201, 221, 230–
91, 108, 110, 181, 189, 328, 349, 350, 234, 237, 244, 246, 247, 263–267,
352 280, 290
Pliniusz, 109
Plücker Julis, 225
INDEKS OSÓB 393
S Strawiński Witold, 232

Street J., 275
Sady Wojciech, 150, 232, 245 Stróżewski Władysław, 27
Sands Mattiew, 9, 300, 325, 326 Stukeley William, 149
Sarnowski Stefan, 189, 192 Szaniawski Klemens, 328
Sawicki Mieczysław, 341, 343
Scaliger Julius Cezar, 113
Ś
Scheele Karl W., 203
Schiff Leonard I., 258, 298 Średniawa Bronisław, 255, 333
Schilpp Paul Arthur, 334 Świderek Jolanta, 53
Schrödinger Erwin, 13, 139, 215, 252, Święcicki Michał, 283, 288
253, 264, 265, 270, 332–334, 338,
346 T
Schuster H. G., 166, 364
Sedley David, 35 Talbot William Henry Fox, 219
Seeber Ludwig August, 219 Tales, 21, 26
Sekstus Empiryk, 23, 34, 35, 40, 51, 85, Tatarkiewicz Władysław, 10, 48, 266
86 Teajtet, 55
Sennert Daniel, 114 Teller Paul, 270, 294, 299, 303, 305–
Sędziwój Michał, 117 308, 346–359
Shapiro Alan E., 151 Tempczyk Michał, 10, 15, 127, 138,
Siger z Brabantu, 113 144, 156, 159, 165, 166, 273, 276,
Simplicjusz, 28, 37–39, 43, 112 278, 280, 286–288, 290, 333, 359,
Sitter Wilhelm de, 186 362–364, 366
Siwek Paweł, 49 Tempier Stefan, 110
Skłodowska-Curie Maria, 221 Teodoryk z Chartres, 110
Słucki M., 336 Teofrast, 33
Smith George E., 144, 145, 151, 152, Terlecki J., 335, 336
169, 183, 383 Teske Armin, 144, 161, 162, 218
Smoczyński Paweł J., 328 Thomson George Paget, 224, 251
Smolin Lee, 186, 187, 350, 351, 361, Thomson Joseph John, 13, 223, 226–
362 230, 232, 237, 249–251
Smoluchowski Marian, 218 Thomson William, 138
Sobczyńska Danuta, 358 Torricelli Evangelista, 119, 177
Sokrates, 11, 49 Toulmin Stephen, 74, 78, 79
Sommerfeld Arnold, 249 Trazyllos, 33
Spinoza Baruch, 191 Turek Józef, 352, 353
Stahl Georg E., 202 Turnbull W. H., 161
Stanley Eugene H., 156, 285, 328
Stauffer Dietrich, 156, 285 U
Stein Howard, 145, 157, 169 Uhlenbeck Georg E., 261
Stengers Isabelle, 15, 169
Stevenson E., 275
V
Stewart Ian, 164
Stoney George Jonstone, 224, 232 Vanini Giulio Cesare, 191
Straton z Lampsaku, 108 Varley Cromwell Fleetwood, 226
394 INDEKS OSÓB
Voltaire, 144, 149, 168, 170, 171 Y

Young Thomas, 241, 243
W
Yukawa Hideki, 275, 282
Wartofsky Marx W., 11
Wawiłow Siergiej I., 105, 144 Z
Webster Ch., 144
Wehr M. R., 227, 234, 238 Zalta E. N., 211
Weinberg Steven, 12, 61, 272, 281, 350 Zamecki Stefan, 207, 208
Weizsäcker Carl Friedrich von, 12, 48, Zeeman Peter, 225
52, 59, 61, 260, 261, 328, 350 Zeidler Pawel, 358
Wheeler John Archibald, 345, 346 Zeilinger Anton, 326
Whitehead Alfred North, 366 Zenon z Elei, 28, 29
Whyte Lancelot L., 196, 198, 199, 201 Zweig George, 278
Wichmann Eyvind H., 234, 252, 261,
292, 332 Ż
Wiechert Emil, 226 Życiński Józef, 60, 105, 126, 144, 149,
Wien Wilhelm Carl, 238 159, 160, 172, 188, 341, 350, 352,
Wilhelm z Conches, 112, 113 353, 356, 365
Willard Paul, 221 Żytkow Jan, 232
Wollaston William Hyde, 219
Wróblewski Andrzej Kajetan, 123, 239

Andrzej Łukasik Filozofia Atomizmu

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Andrzej Łukasik Filozofia Atomizmu

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Filozofia atomizmu

Atomistyczny model świata w filozofii przyrody,

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

© Andrzej Łukasik, Lublin 2006

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

Część pierwsza: Atomizm w filozofii przyrody

Rozdział 6: Atomizm a teoria pierwiastków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Część druga: Atomizm w fizyce klasycznej

Rozdział 8: Atomizm Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Rozdział 11: Atomizm punktowy Boškovića . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Rozdział 12: Atomizm Daltona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Rozdział 13: Atomizm w fizyce XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Część trzecia: Atomizm w fizyce współczesnej

Rozdział 15: Pojęcie atomu w starszej teorii kwantów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Zakończenie: Granice filozofii atomizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

Gdyby cała nauka miała ulec zniszczeniu w jakimś kataklizmie

Richard Phillips Feynman1

Problem elementarności należał do najważniejszych zagadnień filozofii

jewski, Z. Królikowska, M. Grynberg, T. Buttler, PWN, Warszawa 1974, s. 21.

wią one integralny składnik filozofii atomistycznej.3 Prowadzi to naturalnie

szawa 2001, s. 245.

snym sensie tego słowa.9 Chociaż analizując dawniejsze koncepcje atomi-

Galileusza, tłum. A. Szymanowski, Oficyna Wydawnicza Volumen, Wydawnictwo Bellona,

sów najdawniejszych do dnia dzisiejszego, tłum. T. Baszniak, A. Lipszyc, M. Szczubiałka, Fundacja

W pracy przyjmuje się za symboliczny początek nowożytnego matema-

kiedy Max Planck na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego przedstawił wzór

zwolennikiem tezy o ciągłości materii, to jednak sformułował korpuskularną

prowadzona jest w ramach schematu pojęciowego mechaniki kwantowej,

alna pozostała jedynie teza o dyskretnej strukturze materii, ale z uwagi na

K. Lipszyc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990, s. 17.

ATOMIZM W FILOZOFII PRZYRODY

Wydaje się bowiem, że najbardziej elementarne ze wszystkich

Filozofia atomizmu powstała w rezultacie ewolucji wczesnej greckiej filo-

O niebie. O powstawaniu i niszczeniu. Meteorologika. O świecie. Metafizyka, PWN, Warszawa 1990,

U pitagorejczyków i Empedoklesa znajdujemy explicite wyrażony pogląd,

1.1 ATOMIZM ARYTMETYCZNY PITAGOREJCZYKÓW

W założonej przez Pitagorasa z Samos (ok. 570–497 p.n.e.) w Krotonie

czy, że przypisuje im jednolitą koncepcję struktury rzeczywistości.

Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999, s. 381–437.

Ponieważ interesują nas tutaj preatomiści, w analizie poglądów szkoły

[…] pitagorejczycy, pierwsi zająwszy się naukami matematycznymi, nauki te

Uczeni pitagorejscy sformułowali w dziedzinie geometrii ważne twier-

Również i pitagorejczycy przyjmowali jeden rodzaj liczb, mianowicie liczbę ma-

W tradycji pitagorejskiej w rozważaniach arytmetycznych liczby przed-

„liczbami trójkątnymi”. Kamyki można bowiem ułożyć na płaszczyźnie

Dlatego też liczby kamyków w kolejnych trójkątach (3, 6, 10) nazywano

ciokątne (por. np. J. Burnet, Greek Philosophy…, s. 52–53).

przez pitagorejczyków z „nieskończonym powietrzem”.18 O tym, że pitago-

Także i pitagorejczycy przyjmowali istnienie próżni, która, ich zdaniem, miała

Pitagorejczycy rozumieli przez próżnię zarówno pustą przestrzeń, jak

Początkiem wszechrzeczy jest jednostka, czyli monada […]. Z monady powstaje

Podobne świadectwo znajdujemy również w anonimowym neopitagorej-

Pitagorejczycy uważali monadę za zasadę i początek (arché) wszystkiego. Punkt

versity Press, Cambridge, Massachusetts 1957, s. 7.

Neopitagorejczycy pojmowali liczby jako symbole prawd filozoficznych,

1.2 BYT PARMENIDESA

Parmenides z Elei (ok. 540–470 p.n.e.) po raz pierwszy w dziejach filozofii

Parmenides, zapewne pod wpływem pitagorejskich osiągnięć w matema-

wicz, De Agostini Polska Sp. z o.o., Warszawa 2003, s. V.

Parmenides używa terminu „byt” w znaczeniu „wszechbyt”, czy też po

2003, s. 68; A. Krokiewicz, Zarys…, s. 160.

Parmenidesa ciągłość bytu była zatem skierowana przeciwko pitagorejskiej