Traktat wersalski (1919) – pokój z Niemcami, który ustanowił nowy europejski

system (porządek) wersalski

Założenia traktatu wersalskiego :
Utrata części terytorium i wszystkich kolonii, demilitaryzacja, czyli pozbawienie
wojska na terenie Nadrenii, likwidacja sił powietrznych, pancernych i
podwodnych, reparacje wojenne (96 tys ton złota)
Demilitaryzacja – pozbawienie wojska Nadrenii
Reparacje wojenne – rekompensaty finansowe za starty i szkody spowodowane
przez działania wojenne
Wielka czwórka – autorzy systemu wersalskiego : Woodrow Wilson, David
Lloyd, Georges Clemenceau, Vittorio Orlando
Wolne Miasto Gdańsk – istniejące w okresie międzywojennym autonomiczne
miasto-państwo, pod ochroną Ligi Narodów
Liga Narodów – organizacja światowego pokoju
Konfederacja waszyngtońska – ograniczenie zbrojeń morskich
Hiszpanka – pandemia grypy (50 mln ofiar)
Totalitaryzm – całkowita kontrola państwa nad jednostką
Autorytaryzm – lżejsza wersja totalitaryzmu
Wielki kryzys (21.10.1929) – największy kryzys gospodarczy w historii
kapitalizmu, który miał miejsce w latach 1929 – 1933 i objął praktycznie
wszystkie kraje (oprócz ZSRR) oraz praktycznie wszystkie dziedziny gospodarki.
Jego początek miał miejsce w USA
Czarny czwartek – załamanie na giełdzie nowojorskiej
Hiperinflacja – duży spadek wartości pieniądza
Nowy Ład – polityka interwencji państwa w gospodarkę (autorem Nowego Ładu
był Franklin Delano Roosevelt)
Prohibicja – zakaz handlu i produkcji alkoholu (została zniesiona)
Faszyzm – ustrój totalitarny (twórcą był Benito Mussolini)
Kalekie zwycięstwo – określenie na rozczarowanie Włochów, którzy nie
otrzymali po wojnie wszystkich obiecanych ziem
Marsz na Rzym (1922) – Mussolini premierem Włoch
Duce – tytuł wodza faszystowskiego
Narodowa Partia Faszystowska – włoska partia faszystowska utworzona przez
Mussoliniego
Rózga liktorska – obwiązany rzemieniem pęk rózg, czasem z zatkniętym weń
toporem o podwójnym żelaznym ostrzu
Cenzura – kontrola publicznego przekazywania informacji
Korporacjonizm – system gospodarczy łączący między sobą interesy
pracodawcy i pracownika dla państwa
Pakty laterańskie – konkordat Włoch z Watykanem
Związek Spartakusa – ruch rewolucyjny działający w Cesarstwie Niemieckim
podczas I wojny światowej
Freikorps - ochotnicze, nacjonalistyczne formacje paramilitarne działające w
1918-1922 w Niemczech założone przez zdemobilizowanych żołnierzy
Republika Weimarska – potoczna nazwa państwa niemieckiego, istniejąca w
latach 1919-1933
Nazizm – Niemiecka skrajna odmiana faszyzmu, ustrój totalitarny (twórcą Adolf
Hitler)
Pucz monachijski – nieudany zamach stanu
Führer- tytuł niemieckiego wodza (Adolf Hitler)
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP) –
niemiecka partia nazistowska, która zastąpiła istniejącą Niemiecką Partię
Robotników
SA (Sturmabteilung) – główne narzędzie terroru niemieckiej partii
nazistowskiej w walce z bojówkami i sympatykami innych zgrupowań politycznych
SS (die Schutzstaffel der NSDAP) – paramilitarna i początkowo elitarna
niemiecka formacja nazistowska podległa NSDAP
Swastyka – symbol nazizmu
Gestapo – tajna policja utworzona w III Rzeszy, która w bezwzględny sposób
zwalczała wszelkie przejawy oporu
Pożar Reichstagu – podpalenie parlamentu, który zapoczątkował stan
nadzwyczajny i powstanie III Rzeszy
Socjalizm – odrzucenie idei kapitalizmu oraz promowanie idei sprawiedliwości
społecznej
III Rzesza – nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa
Hitlera i NSDAP w latach 1933 – 1945
Noc długich noży – likwidacja wrogów w SA
Ustawy norymberskie – potępienie Żydów i zrzucenie na nich winy za wszelkie
zło
Noc kryształowa – prześladowanie antyżydowskie
Komunizm wojenny – system całkowitej kontroli gospodarki
NEP (Nowa Polityka Ekonomiczna) – system gospodarczy, w którym
pozwolono na drobną własność prywatną
ZSRR (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) – państwo
komunistyczne, na czele Włodzimierz Lenin
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) (WKPb) –
ostatnia partia komunistyczna rządząca w ZSRR od 1917 do 1991
NKWD – organ państwowy, odpowiedzialny za kontrolę życia publicznego w Rosji
Symbole komunizmu – sierp i młot, czerwona gwiazda
Komunizm – utworzenie społeczeństwa pozbawionego ucisku i wyzysku
klasowego, opartego na braku własności prywatnej, kolektywnej wartości
środków produkcji i wspólnotowym podziale dóbr
Gospodarka centralnie planowana – o wszystkich decyzjach ekonomicznych
decydowała partia
Nacjonalizacja przemysłu – upaństwowienie zakładów
Kolektywizacja rolnictwa – upaństwowienie gospodarstw
Sowchoz – państwowe gospodarstwo rolne, charakterystyczne dla gospodarki
ZSRR
Kołchoz – rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego charakterystycznego dla ZSRR
Kułak – bogaty chłop
Stachanowiec – przodownik pracy, który przekraczał normę pracy
Gułag (łagry) – sieć obozów koncentracyjnych w ZSRR
Wielki głód – ludobójstwo Ukraińców
Wielka czystka – polityk Siergiej Kirow został zamordowany, a Józef Stalin
skazał na śmierć wszystkich zdrajców
Kemalizm – idea unowocześnienia (modernizacji) Turcji
Laicyzm (świeckość) – wprowadzenie alfabetu łacińskiego, równouprawnienie
płci, kalendarz gregoriański oraz zachodnie stroje
Traktat w Lozannie – traktat pokojowy z 1923, który kończył wojnę grecko-
turecką oraz rewidował postanowienia traktatu z Sevres z 1920 (był to znacznie
łagodniejszy traktat pokojowy dla Turcji)
Kuomintang – partia, która reprezentowała chiński socjalizm
Masakra nankińska – mord chińskich mieszkańców
Długi marsz – przegrupowanie sił komunistów chińskich, które uratowało ich
armię przed zniszczeniem
Cesarstwo Mandżukuo – marionetkowe państwo utworzone w 1932 przez
Japonię na okupowanych przez nią obszarach Mandżurii w południowo-wschodnich
Chinach
Incydent na moście Marco Polo – Japończycy sprowokowali kolejną wojnę z
Chinami
Appeasement – polityka uległości mocarstw zachodnich wobec żądań
politycznych Adolfa Hitlera
Remilitaryzacja Nadrenii – wkroczenie niemieckiej armii do wcześniej
zdemilitaryzowanej Nadrenii
Anschluss Austrii – przyłączenie Austrii do Niemiec
Konferencja Monachijska (1938) – spotkanie głów państw w sprawie
Czechosłowacji (Adolf Hitler, Benito Mussolini, Neville Chamberlain, Edward
Daladier)
Protektorat Czech i Moraw – marionetkowy kraj powstały po wkroczeniu
niemieckiej armii do Czechosłowacji
Oś Berlin-Rzym – traktat o przyjaźni Niemiec i Włoch zamieniony w sojusz (pakt
stalowy)
Pakt stalowy – umowa sojusznicza zawarta między Włochami a III Rzeszą w
Berlinie, wymierzona przeciw państwom zachodnim
Pakt trzech – sojusz Niemiec, Włoch i Japonii
Pakt antykominternowski – antykomunistyczny sojusz Niemiec i Japonii a od
1937 również Włoch
Front Ludowy – koalicja komunistów, socjalistów i anarchistów
Karliści – zmierzali do odtworzenie mocarstwowej Hiszpanii
Brygady Międzynarodowe – formacje zbrojne ochotników walczących po
stronie Republiki Hiszpańskiej przeciwko oddziałom Francisco Franco w czasie
wojny domowej w Hiszpanii
Guernica – niemieckie samoloty (Legion Condor) zbombardowały miasto –
symbol bestialstwa wojny
Piąta kolumna – oddziały dywersyjne na tyłach wroga
Rada Najwyższa – organ polityczny we Francji
Okręg hulczyński – część powiatu raciborskiego na Śląsku
Kłajpeda – miasto na wybrzeżu Bałtyku w na Litwie
Obszar plebiscytowy – nazwa na Górny Śląsk oraz Warmię i Mazury, gdyż o ich
przynależności państwowej miały decydować głosowania mieszkańców
Nadrenia – kraina historyczna w zachodniej części Niemiec
Mały traktat wersalski – traktat podpisany w 1919 roku przez Polskę po I
wojnie światowej łącznie z traktatem wersalskim i jako warunek jego zawarcia
Pokój w Neuilly-sur-Seine – traktat, który zobowiązywał Bułgarów do zapłaty
2,25 mld franków w złocie tytułem reparacji wojennych
Traktat w Trianon – traktat podpisany z królestwem Węgier, który
usankcjonował rozbiór historycznych ziem węgierskich pomiędzy państwa
sąsiednie
Pokój w Sevres – pokój zawarty z Turcją, na mocy którego Turcji pozostawiono
jedynie Wyżynę Anatolijską z częścią wybrzeża czarnomorskiego
System kartkowy – bony bądź kupony uprawniające do nabycia określonych
towarów w gospodarkach, w których obowiązuje reglamentacja towarów
Czarny rynek – obrót nielegalnymi towarami i usługami
Liberalizm – wolność jest nadrzędną wartością, ma charakter indywidualistyczny
i przeciwstawia się kolektywizmowi (własność prywatna, prawa obywatelskie i
wolny rynek)
Etatyzm państwowy – koncepcja zakładająca podporządkowanie
jednostkowych i grupowych interesów społeczeństwa interesowi państwa
Związki Kombatanckie – organizacja grupująca weteranów wojennych,
założona przez Mussoliniego, potem przekształcona w Narodową Partię
Faszystowską
Czarne koszule – była to milicja faszystowska utworzona przez Mussoliniego,
stanowiąca integralny składnik sił zbrojnych z zachowanym niezależnym statusem
Pucz – przejęcie władzy politycznej w państwie przez jednostkę lub grupę osób
Korporacja – organizacja, która zrzesza pracodawców i pracowników w
głównych działach gospodarki
Wielka Rada Faszystowska – główny organ faszystowskiego rządu Benito
Mussoliniego we Włoszech
Parytet złota – pierwszy międzynarodowy system walutowy, w którym
standardowa jednostka pieniądza jest odpowiednikiem określonej wagi złota
Dewaluacja – osłabienie sztywnego kursu waluty narodowej wobec innych walut
przez rząd lub bank centralny
Rada Wykonawcza – organ polityczny reprezentujący lewicę rewolucyjną
Dyktatura proletariatu – forma sprawowania władzy na etapie następującym
bezpośrednio po rewolucji proletariackiej
Weimar – miasto w Niemczech, jedno z europejskich centrów kulturalnych
Traktat w Rapallo – pakt o współpracy gospodarczej i wojskowej z Rosją
Radziecką podpisany przez Niemcy
Układ w Locarno – Niemcy gwarantowały nienaruszalność granic Belgii i Francji,
w zamian za co otrzymały przyzwolenie na rewizję granic z Polską,
Czechosłowacją i Austrią
DAP (Niemiecka Partia Robotników) – partia polityczna będąca prekursorką
NSDAP
Obóz koncentracyjny – miejsce przetrzymywania dużej liczby osób,
uznawanych z różnych powodów za niewygodne dla władz
Wehrmacht – całość sił zbrojnych III Rzeszy z wyłączeniem Waffen-SS.
Utworzenie Wehrmachtu stanowiło o zerwaniu klauzuli militarnych traktatu
wersalskiego
ZSRR – historyczne państwo komunistyczne położone we wschodniej Europie
oraz północnej i środkowej Azji, ze stolicą w Moskwie. Istniało w latach 1922-
1991 (Rosja Radziecka, Związek Radziecki)
List do Zjazdu – dokument, który był nieoficjalnym testamentem Lenina
Rozkułaczanie – represje wobec kułaków, czyli bogatych chłopów w Rosji
Proletariusze – warstwa najuboższych niemających ziemi obywateli
Pięciolatka – nazwa planów gospodarczych ZSRR na lata 1928-1932
OGPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny) – służba specjalna,
policja polityczna, zajmująca się wywiadem, kontrwywiadem, w tym wojskowym,
bezpieczeństwem wewnętrznym i kontrolą granic w ZSRR
Operacja polska NKWD – wymierzona przede wszystkim w Polaków operacja
na rozkaz Nikołaja Jeżowa, przeprowadzona na terytorium ZSRR w latach 1937-
1938 w okresie wielkiego terroru. Skazano nie mniej niż 110 tys Polaków na
śmierć
Relatywizm moralny – ludzie mogą podlegać odmiennym wymaganiom
moralnym
Homo sovieticus (człowiek radziecki) – kolejny etap ewolucji człowieka Homo
sapiens ukształtowanego dzięki powodzeniu marksistowskiego eksperymentu
społecznego
Republika Turecka – państwo w Azji Zachodniej oraz Europie ze stolicą w
Ankarze
Traktat w Lozannie – rewizja bardzo surowych warunków pokoju z Severes dla
Turcji
Ludobójstwo – zbrodnia przeciwko ludności, obejmująca celowe wyniszczanie
całych lub części narodów
Deklaracja Balfoura – list wysłany przez brytyjskiego ministra spraw
zagranicznych w celu przekazania Syjonistycznej Federacji Wielkiej Brytanii i
Irlandii
Biała księga – dokument ograniczający napływ osadników żydowskich do
Palestyny
Armia Kwantuńska – część Japońskiej Cesarskiej Armii
Chińska Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona – armia chińska utworzona
na wzór armii czerwonej działającej w ZSRR
Traktat morski – tonaż floty niemieckiej na poziomie 35% tonażu floty
brytyjskiej
Strefa zdemilitaryzowana – strefa pozbawiona obecności wojska
Remilitaryzacja – proces odwrotny do demilitaryzacji, polegający na powtórnym
wprowadzeniu wojsk, oraz budowy budynków i maszyn o charakterze wojennym
Republika – ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez organ
wyłoniony w wyniku wyborów na określony czas
Falanga – hiszpańskie ugrupowanie polityczne (pierwotnie faszystowskie)
Legion Condor – niemiecka jednostka wojskowa wspierająca siły Francisco
Franco podczas hiszpańskiej wojny domowej
Korpus Wojsk Ochotniczych – ochotnicze wojsko włoskie, które wspierało
Francisco Franco podczas wojny domowej w hiszpanii)
Caudillo – hiszpański termin oznaczający przywódcę politycznego
Rzesza Wielkoniemiecka – pojęcie, które funkcjonowało w idei niemieckiego
imperializmu od XIX wieku
Kraj Sudecki – region Czechosłowacji obejmujący pogranicze czesko-niemieckie
i czesko-austriackie w Sudetach
Arbitraż wiedeński – traktat z 1938 w wyniku którego przyznano Węgrom
terytorium o powierzchni 12 tys km kwadratowych, zamieszkane przez 850 tys
osób
Ukraina Zakarpacka – region historyczny na obszarze zachodniej Ukrainy
Protektorat Czech i Moraw – autonomiczna jednostka administracyjna
utworzona przez Niemcy w 1939 z okupowanych Czech, Moraw i Śląska Czeskiego
Plan biały (fall weiß) – kryptonim strategicznego planu wojny z Polską,
przygotowanego przez Niemcy w 1939. Przewidywał wzajemne gwarancje pomocy
wojskowej po stronie brytyjsko-polskiej w przypadku napaści
Kultura masowa – kultura dostępna dla szerokiego grona odbiorców
Mass media – środki masowego przekazu (radio, telewizja, prasa brukowa,
komiks, kino)
Modernizm – funkcjonalność, brak ozdób, użytkowość (pierwszą budowlą w tym
stylu był Bauhaus)

Franklin Delano Roosevelt – 32. prezydent USA, jedyny prezydent rządzący

dłużej niż dwie kadencje. Był autorem Nowego Ładu
Benito Mussolini – przywódca ruchu faszystowskiego, premier Włoch, dyktator
Włoskiej Republiki Socjalnej
Adolf Hitler – dyktator i kanclerz III Rzeszy, zbrodniarz wojenny, odpowiedzialny
za Holocaust
Włodzimierz Lenin – rosyjski polityk socjaldemokratyczny i komunistyczny,
organizator i przywódca rewolucji październikowej, pierwszy przywódca Rosji
radzieckiej
Józef Stalin – sowiecki rewolucjonista, dyktator, zbrodniarz komunistyczny,
jeden z organizatorów rewolucji październikowej
Lew Trocki – rewolucjonista rosyjski, komunista. Jeden z przywódców i twórców
ZSRR i Armii Czerwonej
Mustafa Kemal Atatürk – turecki polityk, współtwórca i pierwszy prezydent
Republiki Turcji
Neville Chamberlain – brytyjski polityk, autor appeasementu, uczestniczył w
konferencji Monachijskiej
Francisco Franco – hiszpański dyktator wojskowy, przywódca
antyrepublikańskiego przewrotu, regent Królestwa Hiszpanii
1919 – traktat wersalski (porządek, który ustanowił nowy europejski porządek)
24.10.1929 – wielki kryzys (załamanie na giełdzie nowojorskiej)
1922 – marsz na Rzym (Mussolini został premierem Włoch)
1933 – Adolf Hitler został wybrany kanclerzem III Rzeszy
1922 – utworzenie ZSRR na czele z Leninem
1938 – Konferencja Monachijska (Adolf Hitler, Benito Mussolini, Neville
Chamberlain, Edward Daladier)