Centraal CoördinatiePunt

ter bevordering van

Toegankelijkheid

AMERIKA
OP WEG NAAR EEN
TOEGANKELIJKE SAMENLEVING

Een kwestie van beschaving...

Verslag van een studiereis naar de opzet en implementatie van de

Americans with Disabilities Act (ADA) . 14 t/m 22 november 1992

Rijswijk, juli 1993

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- -- - -- - - .."
INHOUDSOPGAVE 6. WONINGBOUW 29
Ed Nolte
VOORWOORD 4
6 .1 Uitgangspunten 29
6 .2 Uitwerking in richtlijnen 30
1. INLEIDING 5
Maarten van Ditmarseh, Roy van Hek 6.3 Vergelijking met Nederland 32

I.I Aanleiding tot de studiereis 5 7. TELECOMMUNICATIE 34

1.2 Doel van de studiereis 5
Theo Bougie
I.3 Opzet van de rapportage 6
7. 1 Uitgangspunten 34
2. AMERICANS WITH DISABILITIES ACT 7 7.2 Uitwerking in richtlijnen 35
Roy van Hek, Bas Treffers, Peter Weekers e.a. 7·3 Organisaties 35
7·4 Producten 36
2.1 Ontwikkeling van de wet 7 7.5 Vergelijking met Nederland 37
2 .2Opzet van de wet 9
2.3 Uitvoering van de wet 11 8. SLOTBESCHOUWING 38

3. WERKGELEGENHEID 14 9. LITERATUUR 40
Jan van Bemmelen, Martien Menken,
Math Moonen BIJLAGEN 43

3.1 Situatie vóór ADA 14 1. Deelnemers aan de studiereis 43

3.2 Situatie na ADA IS 2. Organisatie en programma 44
3.3 Vergelijking met Nederland 16
3.4 Slotopmerkingen 16 COLOFON 48

4. VERVOER 17
Peter Stoffelen, Clemens Maassen

4.1 Uitgangspunten 17
4.2 Uitwerking in richtlijnen 20
4.3 Vergelijking met Nederland 21
4.5 Opmerkingen 22

5. OPENBARE GEBOUWEN 23
Theo van der Voordt, Maarten Wijk,
Louis Stegmeijer

5.1 Uitgangspunten 23
5.2 Uitwerking in richtlijnen 23
5.3 Vergelijking met Nederland 27
5.5 Opmerkingen 28
 HET IS EEN HISTORISCH MOMENT ALS PRESI-
VOORWOORD
dent Bush op 26 juli 1990 de Americans with
Disabilities Act (ADA) ondertekent. In het Ameri-
kaans continuüm van actievoeren voor burger-
rechten en anti-discriminatiewetgeving is
opnieuw een mijlpaal bereikt. Naast een verbod
op discriminatie op grond van geloof, ras of sexe
is nu ook het verbod op discriminatie op grond
van een geestelijke oflichamelijke handicap in de
wet vastgelegd. De gebeurtenis krijgt extra kleur
doordat in een periode van een terugtredende
overheid juist de Republikein George Bush deze
zo gedetailleerd uitgewerkte federale (dus voor
álle staten geldende) wet- en regelgeving onder-
schrijft. Met de woorden: "Laat deze schandelijke
muur van uitsluiting eindelijk geslecht worden",
besluit hij zijn toespraak, gericht tot de driedui-
zend pleitbezorgers die de plechtigheid in de tuin
van het Witte Huis bijwonen.

WAAR ZO GESCHIEDENIS WORDT GESCHRE-

ven, is het van groot belang te onderzoeken welke
lessen Nederland hieruit kan trekken. Met dit
doel voor ogen stapte in november 1992 een dele-
gatie van 14 personen in het vliegtuig richting
Washington D.e. Bijna tien dagen lang trok de
groep vertegenwoordigers van verschillende
ministeries, particuliere organisaties, technische
universiteiten en een architectenbureau met
elkaar op. Behalve aan de achtergronden en de
opzet van de wet is veel aandacht besteed aan de
implementatie en de consequenties voor zulke
belangrijke beleidsterreinen als werkgelegenheid,
verkeer en vervoer en de inrichting van de
gebouwde omgeving. De uitwisseling van ideeën
en ervaringen, zowel met de Amerikanen als
onderling, is uiterst vruchtbaar gebleken. Duide-
lijk is naar voren gekomen hoe belangrijk het is
om discriminatie van personen met een handicap
fundamenteel te verwerpen en het recht op toe-
gankelijkheid van de samenleving voor iedereen
wettelijk vast te leggen.

HET RESULTAAT VAN ONZE BEVINDINGEN LIGT

thans voor u. Door deze op papier vast te leggen,
hopen we de Amerikaanse vonk over te kunnen
laten slaan naar Nederland. Moge ook hier de
muur van uitsluiting tot op de laatste steen wor-
den afgebroken, opdat de samenleving daadwer-
kelijk toegankelijk wordt voor iedereen!

•
 .L _ _-
l

1.1 AANLEIDING TOT DE STUDIEREIS

De Americans with Disability Act (ADA) heeft in

Nederland veel belangstelling getrokken van
beleidsmakers en belangenorganisaties voor
gehandicapte mensen. Deze belangstelling is
extra gevoed door de discussie over de Algemene
Wet Gelijke Behandeling (AWGB) . In deze wet is
vooralsnog geen aparte plaats ingeruimd voor
gehandicapten. Het is vooral de parallel tussen de

INLEIDI AWGB en de ADA als anti-discriminatiewet,

opgenomen in het Amerikaanse Burgerlijk Wet-
boek, die het bestuderen van de achtergronden,
structuur en effecten van ADA zo interessant
maakt. Nederland kan veel leren van de lobby van
de Amerikanen en de plaats van ADA in de
"Civil-Rights"-beweging. Het is goed te beseffen
dat daar thans wèl in de grondwet is vastgelegd,
dat alle mensen dezelfde rechten hebben op het
gebied van arbeid, openbare diensten en gebou-
wen, telecommunicatie en diverse andere voor-
zieningen ...

EEN TWEEDE AANLEIDING VOOR DE STUDIE-

reis was de stand van zaken op het gebied van de
toegankelijkheidsbevordering van Nederland.
Toegankelijkheidsbevordering heeft in Nederland
weliswaar een breed draagvlak, maar wordt nog
altijd teveel met gehandicapten geassocieerd en
als een extra gezien, een toegevoegde categorale
waarde. Ondanks het Bouwbesluit dat op I okto-
ber 1992 van kracht werd en waarin toegankelijk-
heid een kwalitatief volwaardiger plaats kreeg,
vertoont de gangbare bouwwijze in Nederland
nog steeds discriminatoire trekken. Niet iedereen
is zich hiervan bewust. Het besef dat de onder
meer door het CCPT, de Gehandicaptenraad en
de Voorlopige Raad voor het Ouderenbeleid
gepropageerde integrale benaderingswijze voor
álle mensen voordelen biedt, is nog lang niet
overal doorgedrongen. De organisatoren hopen
met de resultaten van deze studiereis de promotie
van de toegankelijkheid van de Nederlandse
samenleving nieuwe impulsen te geven.

1.2 DOEL VAN DE STUDIEREIS

In aansluiting op het voorgaande zijn de volgende
vragen geformuleerd:

1. In hoeverre is er sprake van centrale (rationa-

le) overheidswetgeving? Wat is de rol van óe sta-
ten, de gemeenten, de gehandicaptenorganisaties
en andere maatschappelijke organisaties?
2 . In hoeverre beïnvloedt de ADA andere regu- 11
 liere wet- en regelgeving, met name op gebied gestreefd naar een zekere eenheid in opbouw. Na
van transport, telecommunicatie, ruimtelijke een bespreking van wat ADA regelt op het desbe-
ordening, kwaliteitstoets/veiligheid van produk- treffende terrein, wordt besproken in hoeverre de
ten? wet is uitgewerkt in concrete richtlijnen. Zo
3. Welke toegankelijkheidsrichtlijnen worden er mogelijk wordt ook een (korte) vergelijking met
gehanteerd? Hoe zijn deze tot stand gekomen? Nederland gemaakt. Niettemin is de respectieve-
Hoe "hard" zijn de richtlijnen? Voor welke orga- lijke auteurs fors wat vrijheid gelaten. Vandaar
nisaties en soorten accommodaties zijn de richt- dat de accenten per beleidsterrein kunnen ver-
lijnen verplicht? Welke overige delen van de schillen.
gebouwde omgeving (samenleving) moeten even-
eens hieraan voldoen? Bestaat er onderscheid tus- Een overzicht van de deelnemers en het program-
sen bestaande bouwen nieuwbouw en tussen ma van de studiereis is opgenomen in de bijla-
privé (woningbouw) en openbaar? gen.
4. Welke sancties worden toegepast als niet aan
de richtlijnen respectievelijk wetgeving wordt vol-
daan? wie controleert, wie voert uit?
5. Hoe verloopt de implementatie van de wet in
de praktijk? Wat betekent de wet voor ontwer-
pers/architecten, opdrachtgevers en bouwcontro-
leurs? Vindt er een evaluatie plaats van de resulta-
ten over I jaar, 5 jaar, 10 jaar enz? En zo ja, op
basis van welke criteria?
6. Op welke wijze wordt de wetgeving opgeno-
men in de curricula van de opleidingen tot (ste-
de)bouwkundige, industrieel vormgever en civiel
ontwerper?

Het doel van de studiereis kan worden samenge-

vat als het verkrijgen van zo concreet mogelijke
antwoorden op deze vragen.

1.3 OPZET VAN DE RAPPORTAGE

Voor de opzet van de rapportage is nauw aange-

sloten op de indeling van de Americans with Dis-
abilities Act. Na een kort overzicht van de wet als
geheel volgt een bespreking van de verschillende
in ADA onderscheiden beleidsterreinen: werkge-
legenheid, vervoer, openbare gebouwen en
(tele)communicatie. Woningbouw valt niet onder
ADA. Het verbod op discriminatie van bewoners
met een handicap en de hieruit voortvloeiende
toegankelijkheidseisen zijn in een andere wet
geregeld: de Fair Housing Amendments Act. Ook
hieraan is tijdens de studiereis veel aandacht
besteed. Aan de toegankelijkheid van woningen
en woongebouwen is daarom eveneens een
hoofdstuk gewijd.

DE VERSCHILLENDE HOOFDSTUKKEN ZIJN TOT

stand gekomen op basis van de informatie uit de
bezoeken en gesprekken ter plekke plus een grote
hoeveelheid dokumentatiemateriaal. De litera-
tuurlijst achterin geeft een overzicht van de meest
11 relevante stukken. Door de eindredacteur is
 2.1 ONTWIKKELING VAN DE WET

ADA vormt min of meer het sluitstuk van een

lange traditie in de strijd om de burgerrechten.
Belangrijke mijlpaal in deze strijd is de Civil
Rights Act van 1964. Hierdoor is het verbod op
discriminatie op grond van ras , kleur, geslacht,
geloof en land van herkomst bij wet geformali-
seerd. Volgens velen had toen ook het verbod op
discriminatie op grond van een handicap in de

AME wet opgenomen moeten worden en heeft ADA

ruim een kwart eeuw te lang op zich laten wach-

WITH ten. Pogingen tot amendering en uitbreiding van

de Civil Rights Act hebben het destijds echter niet

DISABILITIES gehaald. Men was bang dat de wet daardoor

zwakker zou worden voor de andere doelgroepen.

ACT BIJNA TIEN JAAR NA DE CIVIL RIGHTS ACT

werd de Rehabilitation Act van kracht. Section
504 van deze wet geeft aan, dat niemand op
grond van een handicap gediscrimineerd mag
worden bij deelname aan activiteiten ofhet
gebruik van faciliteiten die met finanàële steun
van de federale overheid tot stand komen. Deze
wet heeft slechts een beperkte reikwijdte. Gebou-
wen, voorzieningen en programma's van particu-
lieren vallen er buiten. Niettemin vormde de
Rehabilitation Act een belangrijke stap voor-
waarts op weg naar een toegankelijker samenle-
ving.

SINDS DE REHABILITATION ACT VAN 1973

hebben de gehandicapten en hun organisaties
niet stilgezeten. Ook aan de tot standkoming van
ADA is veel strijd en lobbywerk vooraf gegaan.
Goedkeuring van de wet mag dan ook als een
belangrijke overwinning van de gehandicapten en
hun organisaties worden beschouwd. Met name
de Paralyzed Veterans of America (PVA) hebben
een aktieve rol gespeeld. De PVA is een onafhan-
kelijke organisatie van het particulier initiatief,
welke beschikt over een eigen bureau met juris-
ten en deskundigen op het gebied van verkeer en
vervoer en de gebouwde omgeving. Mede door
hun professionaliteit hebben zij als catalysator
kunnen dienen voor andere gehandicaptenorga-
nisaties. Deze organisaties zijn druk in de weer
geweest met het bellen van hun congressmen. Op
deze wijze is een effectiefbeïnvloedingsproces op
gang gebracht.

EVENEENS VAN GROTE BETEKENIS VOOR DE

totstandkoming van ADA is de invloed geweest
van de National Council on the Handicapped
(thans: National Counci1 on Disability). De Coun- 11

cU is opgericht op grond van de Rehabilitation
Act van 1973. Aanvankelijk functioneerde de
CouncU als adviesorgaan binnen het Departrnent
ofEducation. Bij amendering van de Rehabilita·
tion Act in 1984 is de Council echter omgezet in
een onafhankelijke organisatie.
De National CouncU on the Handicapped heeft
hearings gehouden in alle 50 staten. Belangrijk-
ste klacht die telkens opnieuw naar voren kwam:
discriminatie! Deze conclusie werd nog eens
bevestigd in een breed opgezet onderzoek van
11 Louis Harris and Associates. gepubliceerd in
~-- -------_. ---'--_.
1986. Bovendien heeft de Council het toenmalige
beleid financieel doorgelicht en onderzocht wat
speciale voorzieningen de staat kosten. Men
kwam tot indrukwekkende cijfers:
60.000.000.000 per jaar voor voorzieningen en
75.000.000.000 voor inkomenscompensatie
voor mensen met een handicap. Bij een ander
beleid zou een groot deel van deze uitgaven niet
meer nodig zijn. aldus de National CouncU. Met
deze gegevens heeft de CouncU de politiek flink
onder druk gezet.
IN 1986 PUBLICEERDE DE NATIONAL COUNCIL
het rapport Toward Independance. Dit rapport
bevat de bevindingen van een analyse van alle
federale wetten en programma's die consequen-
ties hebben voor personen met een handicap. Een
belangrijke conclusie was, dat federale program-
ma's doorgaans eenzijdig veel nadruk leggen op
financiële ondersteuning van mensen met een
handicap en te weinig aandacht besteden aan het
tot stand komen van gelijke kansen, onafhanke-
lijkheid en preventie. Eén van de aanbevelingen
uit het rapport luidt dan ook:
• "Congress should enact a comprehensive law requi-
ring equal opportunity for individuals with disabili-
ties, with broad coverage and setting clear, consistent,
and enforceable standards prohibiting discrimination
on the basis ofhandicap.".
Veelbetekenend is de toelichting die op deze aan-
beveling volgt: "Such a statue should be packaged as
a single comprehensive bill, perhaps under such title
as The Americans with Disabüities Act of 1986."
TWEE JAAR LATER PUBLICEERT DE NATIONAL
Council on the Handicapped opnieuw een rap-
port, On the Threshold of Independance, waarin
beschreven wordt welke voortgang is geboekt met
de implementatie van de aanbevelingen uit
Towards Independance. Eén van de auteurs van
beide rapporten is Robert BurgdorfJr., die door
velen wordt gezien als de vader van ADA. Bob
Burgdorf is zelflicht gehandicapt als gevolg van
Polio. Als vijftienjarige voelde hij zich zwaar
gediscrimineerd toen hem vakantiewerk gewei-
gerd werd met de woorden "We don't want any
cripled at this work" ... Op dat moment bestond er
nog geen wet tegen dergelijk gedrag. Als onder-
zoeksmedewerker van het Committee of Civil
Rights en later van de National Council on the
Handicapped heeft Burgdorf een voortrekkersrol
gespeeld bij het doorlichten van de bestaande
wetgeving op maatregelen ter bevordering van
toegankelijkheid en het tegengaan van discrimi-
natie. Impliciet bleek wel het een en ander in wet-
ten voor te komen, maar er was weinig expliciet
geregeld. De eerste versie van ADA is door
Burgdorf opgesteld in 1988 en gepubliceerd in
On the Threshold of Independance als "The
Americans with Disabilities Act of 1988. A draft
Bil!." Deze versie bestond uit 13 pagina's. Uitein-
delijk is het geheel uitgegroeid tot ca 100 pagina's.
OP 12 JULI 1990 GAAT HET HUIS VAN AFGE-
vaardigden met 377 stemmen voor, 28 stemmen
tegen en 27 onthoudingen akkoord met de Ame-
rican with Disabilities Act en legt daarmee het
verbod op discriminatie op grond van een menta-
le of fysieke handicap wettelijk vast. De volgende
dag stemt de Senaat met 91 stemmen voor, 6
stemmen tegen en 3 onthoudingen eveneens in
met ADA. De stemverhouding in het Congres
laat aan duidelijkheid niets te wensen over.
2_2 OPZET VAN DE WET
Kern van de Americans with Disabillities Act is
het verbod om mensen vanwege een 'disability'
uit te sluiten van werkgelegenheid, publieke dien-
sten en gebouwen, openbaar vervoer en telecom-
municatie. Onder 'disabillity' verstaat de wet een
fysieke of mentale schade die een of meer funda-
mentele levens activiteiten beperkt. Als voorbeel-
den worden genoemd: doofheid, slechthorend-
heid, blindheid, slechtziendheid, spraakstoornis,
motorische handicaps. Voorbeelden van levensac-
tivitieten zijn: voor zich zelf zorgen, spreken,
horen, lopen, zien, werken, studeren.
De wet wordt ingeleid met een aantal bevindin-
gen en doelstellingen. Onder meer stelt het Con-
gres dat:
• ongeveer 43 miljoen Amerikanen één of
meer fysieke of mentale handicaps hebben,
• dit aantal door de vergrijzing van de bevol-
king zal toenemen,
• historisch gezien de samenleving er toe ten-
deert personen met een handicap te isoleren en te
segregeren,
• discriminatie ondanks enige verbetering een
ernstig sociaal probleem blijft, op allerlei terrei-
nen: werkgelegenheid, huisvesting, openbare
gebouwen, opleiding, openbaar vervoer, commu-
nicatie, recreatie,
• gehandicapten daardoor nog steeds een ach-
terstandspositie innemen en onvoldoende met
anderen kunnen wedijveren,
• dit de Amerikaanse samenleving miljarden
dollars kost voor onnodige uitgaven vanwege
afhankelijkheid en non-produktiviteit,
• de staat tot taak heeft mensen met een handi-
cap gelijke kansen te garanderen, volledige parti-
cipatie, een zelfstandig leven en economische
zelfstandigheid.
DE WET ZELF, VASTGELEGD ONDER NUMMER
P.L. 101-336, bevat vijf 'titles' of hoofdstukken.
Deze kunnen als volgt worden samengevat.
I. Werkgelegenheid
Dit deel van ADA verbiedt discriminatie van een
gequalificeerd persoon met een handicap. Dit 11
 houdt in dat een teiten die met financiële steun van
werkgever die RESTAURANTS & BARS de federale overheid tot stand zijn
onder de wet valt gekomen. Publieke instellingen
geen enkele (poten-
tiële) werknemer Access moeten hun regels en beleid op
redelijke wijze aanpassen om
op basis van een
handicap mag dis-
crimineren bij solli-
Equals deelname van mensen met een
handicap aan hun diensten en
activiteiten mogelijk te maken.
citatieprocedures, in
arbeidscontracten
Opportunity Zij mogen geen aparte diensten
voor gehandicapten aanbieden,
vastgelegde compen- indien deze diensten ook op
satieregelingen, trai- geïntegreerde wijze kunnen
ning, arbeidsvoor- worden aangeboden.
waarden en bij het Een groot deel van Title 11 is
werk behorende pri- gewijd aan openbaar vervoer.
vileges. Als een per- Voor personen met een handi-
soon met een handi- cap die niet in staat zijn van de
cap de essentiële gewone lijndiensten gebruik te
functies voor een maken, dienen vervoersbedrij-
baan kan uitvoeren, ven aanvullend vervoer ('van
mag hem of haar de deur tot deur') te leveren. Parti-
baan niet worden ont- culiere organisaties die ook
houden, ongeacht het vervoer aanbieden, zoals
wel of niet aanwezig hotels, dienen aan mensen
zijn van toegankelijk- met een handicap vergelijk-
heidsvoorzieningen. baar vervoer aan te bieden. De
Werkgevers moeten maatregelen worden gefa-
zorgen voor een toe- }intY auide [0 lilt seerd ingevoerd. De meeste
gankelijke en bruikbare nwnn'Tfl.~ ~Vith lJlRaliifitits Act eisen gelden met ingang van
accommodatie voor 26 januari 1992.
gekwalificeerde sollici-
tanten of werknemers 111 Publieke gebouwen
met een handicap, mits en diensten van privé
hieraan redelijkerwijs ondernemingen
kan worden voldaan. Title III verbiedt eigenaren, huurders en beheer-
Toegankelijkheid en bruikbaarheid houden ook ders van publieke accommodaties om mensen op
in het structureren van het werk, aangepaste grond van een handicap te discrimineren of uit te
werkschema 's, het aanbrengen of aanpassen van sluiten van het gebruik van goederen, diensten,
technische hulpmiddelen en het voorzien in faciliteiten en gebouwen. Dit geldt zowel voor
lezers en (doven)tolken. openbare gebouwen zoals hotels, winkels en
Bedrijven met 25 of meer werknemers dienen theaters, als voor openbare vervoersvoorzienin-
vanaf 26 juli 1992 aan deze eisen te voldoen. Met gen voor zover deze particulier eigendom zijn.
ingang van 26 juli 1994 gelden de eisen ook voor Een uitzondering wordt gemaakt voor privé clubs
bedrijven vanaf 15 werknemers. en religieuze organisaties. Ook hier geldt voor de
meeste eisen als ingangsdatum 26 januari 1992.
11 Publieke voorzieningen
Title IJ stelt dat niemand op grond van lichamelij- IV Telecommunicatie
ke functiestoornissen mag worden uitgesloten Ondernemingen die telefoondiensten aan het
van diensten, programma's en activiteiten die algemene publiek aanbieden, zijn verplicht om in
worden aangeboden door een openbare organisa- hun telecommunicatiesysteem hulpmiddelen
tie ('public entity'). Hieronder vallen de nationale voor doven aan te bieden. De maatregelen moe-
en lokale overheden en de National Railroad Pas- ten doven en slechthorenden en ook mensen met
senger Corporation. ADA is een duidelijke voor- een spraakstoornis in staat stellen met iemand
uitgang ten opzichte van de 'Rehabilitation Act' zonder een dergelijk hulpmiddel te telefoneren.
(1973). Daaronder vielen alleen diensten en activi- Voorts verplicht ADA tot tot ondertiteling van via
openbare TV vespreide mededelingen en andere
gesproken informatie. De maatregelen dienen op
26 juli 1993 effectief te zijn.
V Diversen
In de rubriek "Miscellaneous Provisions" komen
allerlei zaken naar voren, die een aanvulling vor-
men op de eerdere hoofdstukken. Omdat we hier-
op in de rest van dit verslag niet meer terugko-
men, volgt hier een vrijwel volledige opsomming:
• Maatregelen voortvloeiend uit ADA mogen
niet van een lager niveau zijn dan maatregelen
die volgen uit de Rehabilitation Act en andere
federale en lokale wetten.
• ADA mag geen aanleiding zijn om op verze-
keringstechnisch gebied restricties toe te passen.
• ADA mag niet tot gevolg hebben dat een indi-
vidu met een handicap zaken moet accepteren die
hij niet wenst te accepteren. Het gaat hierbij om
accommodaties, hulp, dienstverlening, aanbiedin-
gen en voordelen.
• Geen enkele staat is onschendbaar voor ADA
op grond van andere federale oflokale wetgeving.
• Het is verboden iemand te discrimineren of
te bedreigen omdat deze persoon een beroep doet
opADA.
• Binnen 9 maanden na vaststelling van ADA
dienen concrete minimum richtlijnen beschik-
baar te zijn ter nadere uitwerking van de globale
richtlijnen van hoofdstuk 2 en 3 van ADA. Daar-
bij dient ook aandacht gegeven te worden aan
speciale procedures voor historisch waardevolle
gebouwen.
• In bepaalde gevallen kan worden tegemoetge-
komen in de kosten van een proces.
• Binnen 180 dagen na vaststelling van ADA
dient er een plan opgesteld te zijn omtrent de
voorlichting van bij ADA betrokken partijen.
• De National Council on Disability dient te
onderzoeken hoe bij het ontwerp en beheer van
natuurgebieden rekening gehouden kan worden
met de belangen van mensen met een handicap.
In het kader van de Wildemess Act mogen geen
barrières worden opgeworpen voor rolstoelge-
bruikers. Anderzijds kunnen gehandicapten geen
specifieke voorzieningen claimen op plaatsen
waar ook geen algemene voorzieningen zijn
getroffen (b.v. geen aangepaste toiletten op plaat-
sen waar "gewone" toiletten eveneens ontbreken).
• Travestieten, illegale druggebruikers en men-
sen met psychische afwijkingen als gevolg van
illegaal druggebruik vallen niet onder de definitie
van 'disability'. Hetzelfde geldt voor homosexu-
elen, bisexuelen, transsexuelen, pedofielen, exhi-
bitionisten, voyeurs, gokverslaafden, kleptoma-
nen en pyromanen.
• Leden en personeel van de senaat mogen niet
gediscrimineerd worden op grond van ras, kleur,
religie, sexe, land van herkomst, leeftijd, of een
lichamelijke handicap.
• Indien een maatregel volgens ADA door een
rechtbank beschouwd wordt als strijdig met de
grondwet, mag dit er niet toe leiden dat de rest
van de wet zijn kracht verliest.
VOOR ALLE EISEN GELDT HET BEGINSEL VAN
een zekere redelijkheid. Onder meer wordt
gesproken van "reasonabIe accommodation" en
"readily achievable". Wanneer de vereiste maatre-
gelen het bedrijf of de instelling in grote financië-
le moeilijkheden ("undue burden") zouden bren-
gen, is ontheffing mogelijk. In dat geval moet
geprobeerd worden met behulp van organisatori-
sche maatregelen het gelijkwaardigheidsbeginsel
vorm te geven. Als b.v. een bestaande kapsalon
redelijkerwijs niet toegankelijk te maken is, dan
kan thuis knippen een oplossing zijn.
2.3 UITVOERING VAN DE WET
ADA is opgezet naar het model van andere wet-
ten. Waar dit van toepassing is, wordt in ADA
gerefereerd aan reeds bestaande wetten, in plaats
van deze wetten te herschrijven. Voorbeelden
hiervan zijn Sectie 504 van de Rehabilitation Act
(1973), de Air Carriers Accessibility Act (1986) en
de Fair Housing Act (1989). ADA is zelf ook weer
van invloed op andere wetgeving. ADA geldt als
minimum waaraan federale wetgeving getoetst
wordt. Als een wet niet strookt met ADA wordt zij
als illegaal beschouwd. Certificatie is noodzake-
lijk. Lokale inspecteurs dragen hier zorg voor.
Sommige staten hebben overigens een hoger wet-
gevingsnivo i.c. strengere richtlijnen dan ADA. In
dat geval gelden de zwaarste eisen.
DE IMPLEMENTATIE EN (CONTROLE Op) DE
uitvoering van ADA is een gecompliceerd proces,
vooral door de hoeveelheid en diversiteit van de
betrokken partijen. Het zou te ver voeren hierop
uitgebreid in te gaan. Drie instanties willen we er
vanwege hun bijzondere rol uitlichten, te weten
het Ministerie van Justitie, de Architectural and
Transportations Barriers Compliance Board en de
Paralyzed Vete rans of America.
Ministerie van Justitie
Het Ministerie van Justitie is verantwoordelijk 111
voor de implementatie van ADA bij particulieren

en overheidsinstanties. Zij hebben een
coördinerende rol bij de uitvoering van
de wet en een interveniërende rol bij
optredende problemen, strafzaken en
strafoplegging. Er zijn 2 secties:
U.S. Archltectura a
1. Openbare toegankelijkheid.
2. Coördinatie en revisie.
Klachten over barrières kunnen bij het
Ministerie van Justitie worden inge-
diend. Een individuele gang naar de
rechtbank behoort ook tot de mogelijk-
heden. Een advocaat is in principe niet
nodig. Justitie besteedt door middel van
handleidingen, videomateriaal e.d. veel
aandacht aan informatieverstrekking,
met name hoe mensen om moeten gaan met
klachten, welke rechten ze hebben en
wanneer/hoe hulp in te roepen. Justitie heeft een
soort ombudsmanfunctie, vooral op het gebied
van de voorzieningen die thuishoren onder
hoofdstuk 2 of 3 van de wet.
BIJ KLACHTEN OVER BARRIERES OF DISCRE-
panties in opvatting over te kiezen oplossingen
worden individuele belangen afgewogen tegen
bedrijfsbelangen. Onderzocht wordt of een com-
promis mogelijk is. Alternatieven zijn mede
afhankelijk van de haalbaarheid en de uitvoer-
baarheid, gelet op de financiële consequenties.
Criteria bij het onderzoek: haalbaarheid, redelijk-
heid, lage kosten en gemakkelijke uitvoerbaar-
heid. Samen met de betrokken gehandicapte
wordt gezocht naar overeenstemming. Wordt dit
niet bereikt dan dient de rechtbank uitsluitsel te
geven. Na uitspraak van de rechtbank checkt het
Ministerie van Justitie of de betreffende werkge-
ver iets met de uitspraak heeft gedaan. Er zijn
verschillende sanctiemogelijkheden, b.v. boetes
(50.000 dollar bij eerste overtreding, 100.000 bij
verdere overtredingen). Op het moment van ons
bezoek (november '92) waren er nog geen uit-
spraken geweest die bovengenoemde criteria een
andere betekenis toekennen. Natuurlijk is er wel
jurisprudentie vanuit de oude wetgeving.
Architectural and Transportation Barriers
Complianee Board
De United States Architectural and Transporta-
tion Barriers Compliance Board (ATBCB) ofkort-
weg de Access Board, is een onafhankelijke com-
missie, die speciaal is belast met de ontwikkeling
en implementatie van de uit ADA voortvloeiende
toegankelijkheidseisen. De ATBCB bestond al
lil langer en is door de federale overheid ingesteld in
__ ___ -1-. _ _ _ _ _ --,
. I nd Transportation Barriers Compliance Board
Americans Wlth Dlsa~ilities Act
Accessibility Requlrements
het kader van de Architectural Barriers Act (AB A)
van 1968. ABA is net als ADA een anti-discrimi-
natie wet. Deze wet heeft echter anders dan ADA
alléén betrekking op diensten en voorzieningen
die geheel of gedeeltelijk met federale overheids-
steun tot stand zijn gekomen.
De Access Board bestaat uit 23 leden. Twaalf van
hen vertegenwoordigen de burgers van de Ver-
enigde Staten. Zij zijn aangewezen door de Presi-
dent. Elfleden zijn afgevaardigd door de diverse
bij ADA betrokken departementen, zoals de
Ministeries van Werkgelegenheid, Justitie, Volks-
huisvesting en Vervoer. De Board komt regelma-
tig bijeen om de beleidslijnen uit te zetten, de
daarvan afgeleide activiteiten te plannen en reeds
uitgevoerde activiteiten te beoordelen. De activi-
teiten worden inhoudelijk voorbereid en uitge-
voerd door een agentschap, het Office of Com-
pliance and Enforcement. Dit agentschap bestaat
uit circa 15 medewerkers, waaronder bouwkundi-
gen, juristen en administratief personeel.
DE TAKEN VAN DE ATBCB ZIJN:
• adviseren van de President en het Parlement
hoe door middel van wetgeving toegankelijk-
heidsknelpunten te lijf kunnen worden gegaan;
• onderzoeken van alternatieve benaderingswij-
zen waarmee de toegankelijkheid van gebouwde
voorzieningen, transport, communicatiemiddelen
en dienstverlening kunnen worden verbeterd;
• ontwikkelen van minimum richtlijnen en
eisen die onder ABA 1968 en Title II en III van
de ADA van toepassing zijn;
• toezien op naleving van de eisen;
• adviseren van projectontwikkelaars, architec-
ten en gebouweigenaren die vragen hebben over
toegankelijkheid in het algemeen of de conse-
quenties van ADA en ABA in het bijzonder.
HET TAKENPAKKET VAN DE ATICI IS VEEL
omvattend en wordt gezien de bescheiden
omvang van het agentschap (IS medewerkers
voor de gehele Verenigde Staten!) als bijzonder
zwaar ervaren. In 1992 hield het agentschap zich
concreet bezig met:
• ontwikkelen van definitieve normen voor
publieke en commerciële gebouwen en vervoers-
voorzieningen;
• meedenken en meewerken aan meer dan 60
opleidingen in het land en het ontwikkelen van
voorlichtingsmateriaal;
• leiding geven aan onderzoek met betrekking
tot nog niet uitgewerkte regels, met name ten
behoeve van mensen met een zintuiglijke handi-
cap;
• (telefonisch) advies aan mensen uit de bouw-
wereld met vragen (85% van de in totaal2I.000
telefonische vragen in 1992) en aan burgers die
zich door de ontoegankelijkheid van een voorzie-
ning gediscrimineerd voelen (15% van de vragen).
Als antwoord op vragen uit de bouwwereld stuurt
het agentschap meestal documentatie op. In het
geval van klachten van burgers ver-
wijst het agentschap naar een loka-
le specialist (als ABA 1968 in het
geding is) of naar het Ministerie
van Justitie (als ADA lijkt te zijn
overtreden) .
Paralyzed Veterans of America
Behalve bij de totstandkoming
van ADA spelen de Paralyzed
Veterans of America ook een
belangrijke rol bij de implemen-
tatie hiervan. Zij houden zich
met name bezig met de volgende
zaken:
• controle op de naleving van
ADA en andere toegankelijk-
heidswetgeving,
• technische vertaling van
wet- en regelgeving naar prakti-
sche uitvoering.
Onder meer toetsen zij
bestaande wet-en regelgeving
op consistentie met ADA. Bij
klachten over het niet naleven
van ADA worden zonodig pro-
cessen gevoerd. De PVA ont-
wikkelt de nodige know how,
inventariseert knelpunten en
zoekt naar oplossingen. Met
name het opstellen van "gui-
delines" voor specifieke gebouwen en voorzienin-
gen krijgt veel aandacht. Voor vacantievoorzienin-
gen, speeltuinen, boten, e.d. zijn immers tot nu
toe alleen de algemene regels van toepassing. In
de praktijk is veel behoefte aan specifieke richtlij-
nen voor deze voorzieningen.
Bij de verdere ontwikkeling van richtlijnen en
regels dient volgens PVA nadrukkelijker rekening
te worden gehouden met veranderingen op het
gebied van rolstoelen, hulpmiddelen, revalidatie-
technieken en bouwtechnologie. Voorts is meer
aandacht nodig voor een goede afWeging tussen
'accessibility' en 'affordability, marketability,
adaptability en practability'. Vanuit dit gegeven
tracht men praktische oplossingen te vinden. Ook
wordt geprobeerd meer eenheid in de verschillen-
de wet- en regelgeving tot stand te brengen.
BIJZONDERE AANDACHTSVELDEN VAN PVA
zijn vervoer en huisvesting. Men houdt zich
onder meer bezig met het trainen van mensen
met een handicap in het gebruik van openbaar
vervoer. Ook is men actief op het gebied van de
luchtvaart. Het was gebruikelijk, dat mensen in
een rolstoel niet mee konden of moch-
ten. Nu gehandicapten
niet meer geweigerd
mogen worden, werkt men
aan technische oplossin-
gen, b.v. accu's en speciale
liften voor kleine vliegtui-
gen. Op het gebied van
woningbouw krijgt aanpas-
baar bouwen veel aandacht.
Over enkele jaren is meer
dan 50% van de Amerika-
nen ouder dan 50 jaar. Dit
zal een enorme impact op
huizenbouw hebben. Uit
markt-overwegingen worden
nu al voorzorgsmaatregelen
genomen, zoals het bouwen
r van een badkamer op de
begane grond of een studie-
ruimte die later gebruikt kan
worden als slaapkamer.
111
 _. ,
I

3.1 SITUATIE VOOR ADA

De voornaamste sleutel tot economische zelfstan-

digheid is het hebben van werk. Dit geldt ook
voor gehandicapten. Werk biedt de gehandicapte
de mogelijkheid met succes te integreren in de
samenleving. Uit cijfers van de National Council
of the Handicapped, vastgelegd in 'On the 1bres-
hold of Independance' (I988), bleek echter dat in
I986 tweederde van de gehandicapten in de leef-
tijd van I6 tot 64 jaar geen werk had. Slechts een
kwart had een volledige baan. De resterende 10%
werkte part time. Op grond van deze cijfers werd
GELEGENHEID vastgesteld dat werkloosheid bij gehandicapten
een groter probleem was dan bij andere groepen
in de samenleving.

GEHANDICAPTEN DIE GEEN WERK HEBBEN OF

slechts een parttime baan kunnen krijgen, kun-
nen aanspraak maken op een uitkering op grond
van de Social Security Disability Insurance
(SSDI). Hiervan maakten in I986 ca 3,9 miljoen
Amerikanen gebruik. De uitgaven bedroegen in
dat jaar I9,6 miljard dollar. Daarnaast bestaat er
een aanvullende regeling (Supplemental Security
Incorne) en een regeling voor oorlogsslachtoffers
(Veterans Compensation for Service-connected
Disabilities). Van deze regelingen maakten in
I986 respectievelijk I,9 en 2,2 miljoen mensen
gebruik. De uitgaven hiervoor bedroegen respec-
tievelijk 604 en 8,2 miljard dollar. Bij elkaar dus
zo'n 34 miljard dollar aan inkomensondersteu-
nende maatregelen! De totale kosten van de over-
heid (federaal, staat en lokaal niveau) en particu-
liere fondsen als gevolg van de afhankelijkheid
van gehandicapten worden zelfs geraamd op 200
miljard dollar.

HET SCHEPPEN VAN WERK VOOR GEHANDICAP-

ten is dus dubbel profijtelijk. De kwaliteit van het
leven van de gehandicapte verbetert en er kan
aanzienlijk worden bespaard op sociale uitgaven.
Dat er desondanks zo'n hoge werkloosheid voor-
komt onder gehandicapten, is met name te wijten
aan de volgende oorzaken:
• slechte aansluiting school -> werk,
• werkgevers die gehandicapten achterstellen,
• fysieke en communicatieve barrières in
gebouwen en vervoer,
• gebrek aan aangepaste opleidingsmogelijkhe-
den voor gehandicapten.

11

3.2 SITUATIE NA ADA
ADA geldt zowel voor overheidsdiensten als voor
private ondernemingen, werkgelegenheidsbu-
reaus en vakbonden. De wet moet discriminatie
van gehandicapten voorkomen op het gehele ter-
rein van werkgelegenheid. Dit betreft onder meer
de selectie, aanstelling, ontslag en promotie van
werknemers, de mogelijkheid om aan trainingen
deel te nemen, vergoedingen en bepaalde voor-
rechten verbonden aan het werk Dit betekent bij-
voorbeeld dat bij de selectie van personeel geen
vraag mag worden gesteld naar de mate van
gehandicapt zijn, ook niet wanneer een medisch
onderzoek deel uitmaakt van de procedure. De
werkgever mag wel vragen stellen naar de wijze
waarop de kandidaat de functie-eisen denkt te
kunnen vervullen en welke voorzieningen daar-
voor nodig zijn.
ADA BESCHERMT "QUALIFIED INDIVIDUALS
with disabilities" tegen discriminatie. Om een be-
paalde baan te kunnen krijgen, dient de gehandi-
capte dus gekwalificeerd te zijn en qua kennis en
vaardigheden te voldoen aan de eisen die de baan
stelt. Indien dit het geval is, mag de kandidaat niet
geweigerd worden op grond van zijn of haar han-
dicap. Op grond van ADA heeft een gekwalificeer-
de gehandicapte echter géén voorrang boven een
andere gekwalificeerde kandidaat. De werkgever
blijft vrij in het kiezen van zijn personeel.
INDIEN DAT VOOR EEN VOLWAARDIG FUNC-
tioneren vereist is, dient de werkgever te zorgen
voor een "redelijke" aanpassing van de werksitu-
atie, in ruime zin. Dit kan onder meer betrekking
hebben op bouwkundige toegankelijkheidsvoor-
zieningen, het aanpassen van de baan, het aan-
passen van het werkschema, het aanpassen van
gereedschap en computers en aangepaste trai-
ningsprogramma's. Dergelijke aanpassingen
moet een werkgever ook treffen voor een werkne-
mer die gehandicapt raakt en zijn huidige werk
niet meer kan doen. De werkgever hoeft geen
voorzieningen te treffen voor persoonlijk gebruik,
zoals brillen en gehoorapparaten.
DE TE TREFFEN AANPASSING MOET TOEGE-
spitst zijn op het individuele geval. Dit houdt in
dat de werkgever pas iets behoeft te doen voor
zover de handicap hem bekend is en de werkne-
mer om een aanpassing vraagt. Als niet bekend is
welke voorziening getroffen kan worden, behoren
werkgever en werknemer samen naar een oplos-
sing te zoeken.
De werkgever is niet verplicht de werksituatie aan
te passen tegen elke prijs ("undue hardship") .
Wat "redelijk" is, hangt af van een aantal factoren
zoals de aard en de kosten van de aanpassing in
relatie tot de omvang, de middelen, de aard en de
structuur van het bedrij( Een groot en kapitaal-
krachtig bedrijfzal dus doorgaans meer moeten
doen dan een eenmanszaak
OP GROND VAN ADA KUNNEN DE BENODIGDE
voorzieningen worden afgedwongen, analoog aan
anti-discriminatie maatregelen op grond de Civil
Rights Act van 1964. Klachten kunnen worden
ingediend bij de commissie voor gelijke kansen
op werkgelegenheid (Equal Employment Oppor-
tunity Commission). Een veroordeling kan leiden
tot het alsnog of opnieuw in dienst nemen van
een gehandicapte, boetes, en gerechtelijke aanwij-
zingen om discriminatie te stoppen. Het is overi-
gens de uitdrukkelijke bedoeling van ADA om
het afdwingen van maatregelen te vermijden.
Gestreefd wordt naar vrijwillige aanpassing van
werk en werkomgeving aan de mogelijkheden
van de gehandicapte.
OOK NA DE INVOERING VAN ADA BESTAAN ER
diverse wettelijke regelingen om gehandicapten
aan werk te helpen en aan het werk te houden,
zoals:
I. The Disabled Access Credit (DAC). Deze
regeling is van toepassing op kleine bedrijven
(omzet minder dan I miljoen dollar of minder
dan 30 werknemers). De tax-credit vergoedt 50%
van de kosten van aanpassingen tussen de 250 en
10.250 dollar, tot een maximum van $ 5.000.
2. The Architectural and Transportation Barrier
Removal Reduction. Voor het bruikbaar maken
van een vervoermiddel voor gehandicapten ofhet
aanpassen van gebouwen. Aanvankelijk bedroeg
de bijdrage maximaal $ 35 .000 per jaar. Vanaf
1990 geldt een maximum van $ 15.000 per jaar.
3· The Targeted Jobs Tax Credits (TJTC). Onder-
nemers kunnen een tax-credit krijgen wanneer zij
personen aannemen uit bepaalde doelgroepen,
waaronder gehandicapten. Deze tax credit is
gelijk aan 40% van het loon tot $ 6.000 in het
eerste jaar met een maximum van $ 2.444 per
werknemer.
4. The Rehabilitation Act of 1973. Op basis van
deze wet kan een On-the-Job trainingsprogram-
ma worden opgezet door de State Vocational
Rehabilitation Agency (VR). Het doel van de rege-
ling is om gehandicapten te helpen en voor te
bereiden op de arbeidsmarkt waarin competitie ....
een belangrijke rol speelt. VR kan tijdelijk een ..
gedeelte van het loon bijdragen indien het een
permanente full time functie betreft met een loon
boven het minimum niveau.
5. lbe Job Training Partnership Act (JTPA). Het
doel van deze wet is het trainen en plaatsen op de
arbeidsmarkt van individuen die economisch ach-
tergesteld zijn, waaronder gehandicapten. De
regeling is een joint venture tussen overheid en
bedrijfsleven. De wet voorziet in een on-the-job
trainingsprogramma plus een bijdrage van 50%
in het loon over de eerste 6 maanden.
6. Vocational Rehabilitation Program for Vete-
rans. VA verstrekt gereedschap en hulpmiddelen
om oorlogsveteranen in staat te stellen op het
werk beter te functioneren. VA helpt ook de werk-
gever bij het aanpassen van de werksituatie aan
de wensen van de gehandicapte.
DE MEESTE VAN DEZE REGELINGEN BESTON-
den al vóór de invoering van ADA. Zij hebben
maar zeer ten dele bijgedragen aan een hogere
arbeidsparticipatie van gehandicapten. De directe
invloed van de overheid is gering. Het feitelijke
initiatiefligt bij de ondernemers.
3.3 VERGELIJKING MET NEDERLAND
In Nederland is sinds I juli 1986 de Wet Arbeid
Gehandicapte Werknemers (WAGW) van klacht.
Deze wet richt zich op twee groepen:
• mensen die een arbeidsongeschiktheidsuitke-
ring ontvangen;
• gehandicapte werknemers voor wie in ver-
band met hun handicap een speciale voorziening
is getroffen om hun werk te kunnen doen.
De WAG W verplicht werkgevers (inclusief de
overheid) en werkgevers· en werknemersorgani-
saties om, zoveel mogelijk in onderling overleg,
maatregelen te treffen die (her)plaatsing van
gehandicapte werknemers mogelijk maakt.
HET GAAT DAARBIJ OM CONCRETE MAATRE-
gelen met zichtbare effecten op arbeidsaanpassin-
gen van gehandicapten in de verschillende
bedrijfstakken en openbare diensten en/of een
zichtbare terugloop van het beslag op de arbeids-
ongeschiktheidsregelingen. Mocht dit beleid
onvoldoende effect sorteren, dan kan het kabinet
een quotum opleggen. In zo'n quotumregeling
zal ook een bijdrage· en tegemoetkomingsrege-
ling worden opgenomen. Werkgevers die niet vol-
doen aan de opgelegde quotumverplichting moe-
ten bijdragen en werkgevers die méér doen
komen in aanmerking voor een tegemoetkoming.
Gedacht wordt aan een bedrag van 15/38 van het
bruto minimumloon, wat thans neerkomt op
caJ 10.000 .
Bovendien zijn werkgevers op grond van de
WAGW verplicht de samenstelling en de toewij-
zing van het werk aan te passen aan de gehandi-
capte werknemer, evenals de inrichting van
arbeidsplaatsen, de produktie- en werkmethoden,
gereedschappen etc. De Arbeidsinspectie ziet toe
op naleving van deze verplichting. De extra kos-
ten voor collectieve werkvoorzieningen worden
volledig aan de werkgever vergoed.
DE WAGW GAAT UIT VAN HET PRINCIPE DAT
de gehandicapte werknemer aanspraak heeft op
dezelfde financiële beloning als een niet-gehandi-
capte in een gelijkwaardige functie bij dezelfde
arbeidsduur. Er bestaat echter de mogelijkheid
van loondispensatie. Dit wordt toegekend indien
duidelijk is dat de gehandicapte door zijn ziekte
of handicap aanmerkelijk minder kan presteren
dan een niet-gehandicapte collega in zo'n functie.
I 3.4 OPMERKINGEN
ADA is pas sinds kort in werking getreden. Er
zijn dan ook nog geen cijfers bekend over het
effect op de werkgelegenheid van gehandicapten.
Snelle resultaten zijn ook niet te verwachten,
omdat gehandicapten moeten concurreren met
niet-gehandicapten, in een teruglopende markt
met een hoog aanbod van arbeidskrachten.
OVER EEN EVENTUELE QUOTUMREGELING
wordt in Amerika verschillend gedacht. Volgens
Justin Dart, voorzitter van de Presidents Commit-
tee on Employment ofthe Disabled, zou een der-
gelijke regeling niet nodig moeten zijn. Dit stand-
punt is voor een belangrijk deel terug te voeren
op de invulling van het begrip "gelijkheid". In het
kader van ADA betekent dit "deelname tot het
potentieniveau" . Daarnaast is in Amerika sprake
van een andere verhouding tussen staat en bur-
ger. De overheid treedt daar minder regulerend
op met betrekking tot de manier waarop burgers
moeten handelen. Het zijn vooral de burgers zelf
die inhoud moeten geven aan de bedoeling van
de wetgeving.
 4.1 UITGANGSPUNTEN

Naast openbare gebouwen en werkgelegenheid is

(openbaar) vervoer eveneens een essentieel aan-
dachtsgebied van ADA. Zonder toegankelijke ver-
voerssystemen is integratie van gehandicapten in
de samenleving ('rnainstreaming') immers
onmogelijk. Volgens ADA is er sprake van discri-
minatie, indien personenvervoer met een vaste
dienstregeling niet toegankelijk of bruikbaar is
voor gehandicapten. Personenvervoer wordt
zowel door overheids- als particuliere bedrijven
aangeboden. In totaal gaat het om circa 550
bedrijven.
Men gaat ervan uit dat het aanbieden van toegan-
kelijke vervoerssystemen zijn eigen vraag naar
vervoer schept. Dit rechtvaardigt de benodigde
investeringen. Vanwege de vaak grote investerin-
gen en de lange resterende levensduur van ver-
keersinfrastructuur en vervoermiddelen maakt
ADA onderscheid in korte en lange termijn maat-
regelen. Sommige maatregelen gelden al vanaf
een maand na ondertekening van ADA. Zo
mogen bedrijven die lijndiensten exploiteren al
vanaf 26 augustus 1990 geen nieuwe bussen,
(snel)trams, trein- of metrostellen meer aanschaf-
fen , die niet toegankelijk zijn voor gehandicapten.

Rolstoeltoegankelijke bus 111

 Hetzelfde geldt voor het leasen of renoveren om
de levensduur met meer dan 5 jaar te verlengen.
Knooppuntstations, d.w.z. stations met overstap-
mogelijkheden, dienen uiterlijk 26 juli 1993 toe-
gankelijk gemaakt zijn. Voor zeer kostbare
infrastructurele voorzieningen kan die termijn
worden verlengd tot uiterlijk het jaar 2020. In
2010 dient echter tenminste driekwart van de
knooppunten toegankelijk te zijn. Railgebonden
vervoerbedrijven dienen binnen 5 jaar per tram-
of treinstel over minsten één toegankelijk com-
partiment te beschikken.
Nader uitgewerkt voor stads-en streekvervoer en
de spoorwegen geeft ADA het volgende beeld te
zien.
Stads- en streekvervoer
Vervoermiddelen
De in de VS meest gebruikelijke techniek om
autobussen toegankelijk te maken is het aanbren-
gen van liften. Voorzien wordt dat in de toekomst
overgegaan zal worden op lage-vloer-bussen.
Aan de studiereisgroep is een gloednieuwe
metro-bus gedemonstreerd, voorzien van een per-
fect werkende toegangslift. De lift is ingebouwd
in de toegang naast de bestuurder. Buiten
11 gebruik vormt de lift geen obstakel bij het in- of
uitstappen. De leuningen van het liftplateau kun-
nen dan worden gebruikt als handgrepen. Bij
gebruik van de lift biedt het liftplateau ruimte aan
een rolstoel plus begeleider. Het in- en uitstappen
met de lift duurt hooguit enkele minuten.
In de bus kunnen d.m.v. het opklappen van twee
bankzittingen twee rolstoelplaatsen gecreëerd
worden. De rolstoelen kunnen d.m.v. een pen
door de wielen gefixeerd worden. De veiligheid
van de rolstoelgebruiker zelf is d.m .v. een veilig-
heidsgordel eveneens gewaarborgd.
In de metro van Washington is te zien dat ook
aan auditief en visueel gehandicapten wordt
gedacht (zie kader) .
Infrastructuur
Nieuwe stations en haltes moeten toegankelijk
zijn voor gehandicapten. Verbouwingen dienen
zodanig te worden uitgevoerd dat bestaande voor-
zieningen eveneens zo goed mogelijk toeganke-
lijk worden voor gehandicapten. Tot die voorzie-
ningen horen ook toiletten, restauraties, telefoons
etc.
Aanvullend Openbaar Vervoer (AOV)
Ook na het toegankelijk maken van de vervoers-
systemen zal er een groep mensen blijven
bestaan die geen gebruik kan maken van die sys-
Toegankelijkheidsvoorzieningen in de
metro van Washington
De metro is in I976 in gebruik genomen. Er
zijn tal van maatregelen getroffen om het
metronet met een lengte van ca. 100 km en de
ca 100 stations ook voor gehandicapten toegan-
kelijk te maken. In aanvulling op het railnet
bevat het stelsel een busnet met aansluitingen
op alle toegankelijke metrostations.
Stations
Op dit moment zijn 87 stations zijn rolstoeltoe-
gankelijk. Op een enkele uitzondering na wor-
den deze stations ontsloten door roltrappen en
liften. Bij de oudere stations hebben de liften en
roltrappen vanaf de straat ieder een eigen
ingang (categoriale oplossing). Bij de nieuwere
is er een gemeenschappelijke toegang tot het
station. Een recente ontwikkeling is het gebruik
van een zgn. "inclined elevator". De liftkooi is
hierbij als het ware opgenomen in het roltrap-
pen-pakket. De snelheid van de lift is vergelijk-
baar met die van de roltrappen. Het systeem
doet denken aan een tandradbaan. De voordelen
van het systeem zijn evident. De gebruikers van
de lift gebruiken in prinàpe dezelfde route als
de roItrapgebruikers. Het Forest Glen metrosta-
tion wordt alleen met liften ontsloten, vanwege
de grote diepte waarop het station zich bevindt.
'Inclined elevator': lift geTntegreerd met roltrappen
Perrons
De perrons van de metro zijn voorzien van een
aparte poort voor rolstoelgebruikers en mensen
met kinderwagens. De perrons zijn goed ver-
licht. Op elk perron wordt duidelijk verwezen
naar de liften. Ook is er een oproepsysteem voor
reizigers die hulp nodig hebben.
De perrons zijn doorgaans betegeld in een
honingraat-motief, waardoor de perronrand ook
met een tast-stok goed is waar te nemen. In de
perron-rand zijn flash-lights ingebouwd, die de
reiziger attenderen op naderende treinen. Dit is
vooral handig voor doven en slechthorenden. De
bestrating en verlichting dragen in belangrijke
mate bij tot een veilig gebruik.
De vrijwel vlakke aansluiting tussen perron en
treinstelvloer heeft een kier van ca. 8 cm. De
treinbestuurder signaleert eventuele problemen
die reizigers met het in- of uitstappen hebben
en zorgt zonodig voor hulp.
Treinstellen
Door middel van een geluidssignaal (ding-dong)
wordt de reiziger geattendeerd op het naderen
van een station ofhet vertrek van de metro. Met
verlichting wordt aangegeven aan welke zijde
van de trein men dient uit te stappen. In de
trein is voldoende ruimte voor rolstoelen
beschikbaar. Er zijn geen speciale plaatsen voor
rolstoelgebruikers. wel zijn bij elke ingang
enkele zitplaatsen aanwezig waar gehandicapten
en ouderen voorrang hebben.

Trottoirafrit in Washington: op alle hoeken van kruis-
punten
temen. Voor deze groep dienen de bedrijven aan·
vullend openbaar vervoer te verzorgen dat kwali-
tatief vergelijkbaar is met het reguliere vervoer.
De voorwaarde van vooraanmelding is toege-
staan, echter met een maximum van I dag voor
de reis. De tarieven mogen maximaal twee maal
zo hoog zijn.
AOV is erg duur. De druk op bedrijven om aan-
passingen te realiseren is dan ook groot. Ver-
wacht wordt echter dat veel bedrijven vrijstelling
zullen aanvragen en dat kleine gemeenten zullen
overschakelen naar openbaar vervoer op aan-
vraag, zodat ze niet meer verplicht kunnen wor-
den om voor AOV te zorgen.
Spoorwegen
Vervoermiddelen
Enkel-deks intercities moeten toegankelijk zijn
voor gehandicapten en ruimte bieden voor het
plaatsen en verankeren van een rolstoel, voor
mensen die in hun rolstoel willen blijven zitten.
Er dient ook een zitplaats aanwezig te zijn waarin
een rolstoelgebruiker gemakkelijk vanuit zijn rol-
stoel plaats kan nemen, met voldoende plaats om
de rolstoel op te vouwen en op te bergen. In een
aantal gevallen dient een toegankelijk toilet aan-
wezig te zijn.
RESTAURATIEWAGENS VAN EEN ENKEL-DEKS
intercity hoeven niet vanaf het perron toeganke-
lijk te zijn. In bepaalde omstandigheden zal tafel-
service aan rolstoelgebruikers worden geleverd.
Onvoldoende toegankelijkheid van delen van ver-
voermiddelen kan dus organisatorisch worden
gecompenseerd door extra dienstverlening. Res-
tauratiewagens van een dubbel-deks intercity hoe-
ven evenmin toegankelijk te zijn voor rolstoelge-
bruikers. In deze treinen dienen wel aangepaste
-- -- ,
--~-----,
service en servicevoorzieningen aanwezig te zijn,
zodat rolstoelgebruikers van vergelijkbare restau-
ratie diensten gebruik kunnen maken.
Amtrak past op dit ogenblik al haar nieuwere
materieel aan om optimale toegankelijkheid te
bereiken. Het gaat daarbij om meer ruimte, bete-
re verlichting en soms ook om LED-displays voor
reisinformatie. Tevens werkt Amtrak aan een rol-
stoellift voor haar treinen.
VOOR FORENZENTREINEN BEPERKEN DE TOE-
gankelijkheidseisen zich hoofdzakelijk tot het
kunnen reizen met de trein. Een toegankelijk toi-
let is geen verplichting. Ook een aparte ruimte
om een rolstoel op te vouwen en op te bergen en
een aangepaste zitplaats voor een rolstoelgebrui-
ker zijn geen vereisten.
Infrastructuur
Voor nieuw te bouwen en te verbouwen stations
gelden dezelfde uitgangspunten als in het geval
van stadsvervoer. Belangrijke knooppuntstations
dienen op 26 juli 1993 toegankelijk te zijn. Voor
het aanmerken van een station als knooppuntsta-
tion is overleg met gehandicaptenorganisaties en
een openbare hoorzitting nodig. Het niet con-
structief meewerken aan aanpassingen die de toe-
gankelijkheid verhogen kan tot vervolging leiden.
Wanneer de kosten van realisatie zeer hoog zijn
kan uitstel worden verkregen tot uiterlijk het jaar
20IO. In dat jaar moeten ook alle Intercity-sta-
tions toegankelijk zijn voor gehandicapten. De
intercity-stations aan de corridor Washington-
New York-Boston hebben nu al hoge perrons, die
de treinen zonder tussenkomst van Amtrak-
medewerkers toegankelijk maken.
4.2 UITWERKING IN RICHTLIJNEN "
Het Department ofTransportation publiceerde
op 6 september I99I haar Final Rule, waarin de
toegankelijkheidseisen van ADA nader worden
uitgewerkt. Daarbij wordt met name aandacht
besteed aan:
• normen voor toegankelijkheid,
• criteria voor dienstverlening,
• algemene, niet discriminerende
voorzieningen,
• training van personeel,
• eisen met betrekking tot aanvullend
openbaar vervoer.
De technische richtlijnen en normen t.a.v. toe-
gankelijk zijn ontwikkeld door de Architectural
and Transportation Barriers Compliance Board
(ATBCB). Op enkele uitzonderingen na gingen
de bepalingen in op 7 oktober 1991.
4.3 VERGELIJKING MET NEDERLAND
In vergelijking met de huidige ontwikkelingen in
Amerika is de toegankelijkheid van het openbaar
vervoer in Nederland minder ver ontwikkeld.
Waar aan de toegankelijkheid van trams en bus-
sen voor ambulant gehandicapten inmiddels wel
de nodige aandacht is besteed, is de toegankelijk-
heid voor rolstoelgebruikers nog steeds een groot
probleem. De nieuwere metrolijnen scoren op
toegankelijkheid wél vrij goed. Een reis per trein
vereist voor rolstoelgebruikers nog steeds tijdige
vooraanmelding, om verzekerd te zijn van hulp
bij het in- en uitstappen. Deze hulp vervalt boven-
Rolstoellift in nieuw NS-materieel
dien op de late uren. Een positieve ontwikkeling
is de bereidheid van de Nederlandse Spoorwegen
tot proefnemingen met een rolstoellift op de
trein.
Tot op heden komen gehandicapten onder de 65
jaar in aanmerking voor vervoersvoorzieningen.
In de uitvoering van de wetgeving is sprake van
een grote mate van uniformiteit. Met de invoe-
ring van de Wet Voorzieningen Gehandicapten
komt de verantwoordelijkheid echter bij de
gemeenten te liggen. Haar verantwoordelijkheid
houdt op bij de gemeentegrenzen. Dit vergroot de
kans op ongelijke behandeling van mensen uit
verschillende gemeenten. Bovendien zal extra
aandacht nodig zijn om ervoor te zorgen dat de
gemeentelijke vervoersvoorzieningen voor gehan-
dicapten goed op elkaar aansluiten. Het risico
bestaat anders dat gehandicapten opgesloten wor-
den binnen hun gemeente.
Het thans beschikbare budget voor vervoersvoor-
111
 zieningen voor gehandicapten bedraagt ca 600 politici uit de verschilllende landen. In die zin
miljoen gulden per jaar. Dit budget wordt even- verschilt Europa sterk met Amerika. Zo is de
eens gedecentraliseerd. Omdat per I januari 1994 AMTRAK een grote maatschappij, die vrijwel
ook mensen ouder dan 65 jaar een beroep kun- onafhankelijk van andere maatschappijen kan
nen doen op vervoersvoorzieningen, wordt de beslissen over technische voorzieningen en pak-
spoeling dunner. Gemeenten hebben dus groot ketten van dienstverlening. In Europa daarente-
belang bij het verhogen van de efficiency. Dit kan gen, een gebied met een vergelijkbare oppervlakte
wellicht leiden tot een verschuiving van individu- als die van de VS, zijn tal ven verschillende spoor-
eel toegekende vergoedingen en voorzieningen wegmaatschappijen aktief, waarvan de N S één
naar meer collectieve vervoerssystemen. van de kleinste is. Toegankelijkheidsbevordering
betekent dan ook veelvuldig, langdurig en moei-
zaam overleg tussen de bedrijven onderling en de
4.5 OPMERKINGEN
Europese ministers van Verkeer.
ADA is ook op het gebied van personenvervoer
een belangrijke stap voorwaarts. In de praktijk
zijn goede voorbeelden aangetroffen waar ADA
toe kan leiden. Het is echter niet goed vast te stel-
len ofhet draagvlak bij overheden en bedrijven in
het gehele land groot genoeg is om de wet binnen
de vastgestelde termijnen uit te voeren. De
beschikbare middelen van de overheid zijn in dit
verband een belangrijke factor. De overheid is
immers zowel wetgever als financier van het
grootste deel van de voorgeschreven aanpassin-
gen. Harde, objectieve criteria voor het begrip
"reasonabIe accommodation" of "undue burden"
zijn er niet. Dit maakt het risico dat gewenste ver-
anderingen worden vertraagd door het ontbreken
van geld zeker niet denkbeeldig.

DE TOEGANKELIJKHEIDSVOORZIENINGEN IN
de metro van Washington geven in dit verband
overigens aanleiding tot een zeker optimisme.
Ook hier hebben financiële overwegingen aan-
vankelijk sterk vertragend gewerkt en bestond er
veel weerstand tegen toegankelijkheid. "De rol-
stoelgebruiker gaat toch niet in de drukte met de
metro" en "het kost te veel voor zo'n kleine
groep" waren veelgehoorde argumenten. Als
tegenargumenten werden genoemd: het belang
van toegankelijkheid i.V.m. het bereiken van o.a.
de werkplek. Bovendien is een metro een basis-
voorziening die bruikbaar moet zijn voor ieder-
een. En niemand kent het uiteindelijk gebruik
door mensen met een handicap. Dit wordt pas
duidelijk als de voorziening er eenmaal is. Ach-
teraf is het gebruik inderdaad aanzienlijk hoger
gebleken dan vooraf werd ingeschat. Naast huma-
nitaire overwegingen pleiten dus ook economi-
sche overwegingen voor een toegankelijk ver-
voerssysteem voor iedereen.
Om uiteindelijk ook op Europees niveau een net-
werk van goed toegankelijk openbaar vervoer te
realiseren, is meer samenwerking nodig tussen
111 de vervoersmaatschappijen en verantwoordelijke
 5.1 UITGANGSPUNTEN

Openbare gebouwen ('public accommodations')

vallen samen met openbare diensten aangeboden
door privé-ondernemingen ('public services ope-
rated by private entities') onder Title III van ADA.
Publieke accommodaties worden daar gedefi-
nieerd als voorzieningen die gericht zijn op han-
del, verkeer en communicatie. De genoemde
voorbeelden maken duidelijk wat wordt bedoeld:

• plaatsen waar mensen kunnen overnachten

(hotel, motel) of eten en drinken (restaurant, bar),
• plaatsen waar iets vertoond wordt (bioscoop,
theater, concertzaal, stadion),
• winkelvoorzieningen (bakker, groenteboer),
• utilitaire voorzieningen (kapper, wasserette,
advocatenkantoor, benzinestation),
• stations (voor zover niet vallend onder Title
lI),
• musea en bibliotheken,
• recreatieve voorzieningen (park, dierentuin,
pretpark),
• educatieve voorzieningen (kleuterschool,
basisschool, voortgezet onderwijs),
• sociale voorzieningen (dagverblijf, diensten-
centrum) ,
• sport en recreatie (gymnastiekzaal, bowling-
centrum, golfbaan).

PrivécIubs en gebouwen van religieuze organisa-

ties vallen niet onder ADA. De toegankelijkheid
van woongebouwen valt evenmin onder ADA. Dit
is apart geregeld in de Fair Housing Amend-
ments Act uit 1988 (zie hoofdstuk 6). Stationsge-
bouwen voor openbaar vervoer zoals trein en
metro dienen op grond van Title II toegankelijk te
zijn (zie hoofdstuk 4).

5.2 UITWERKING IN RICHTLIJNEN

Het begrip toegankelijkheid is uitgewerkt in de

ADA Accessibility Guidelines (ADAAG) for Buil-
dings and Facilities. Deze richtlijnen zijn opge-
steld door de United States Architectural and
Transportation Barriers Compliance Board
(ATBCB). De richtlijnen zijn deels gebaseerd op
empirisch onderzoek van prof. Steinfeld en deels
op ervaringscijfers en commentaren van deskun-
digen en belangenorganisaties op een conceptver-
sie van de richtlijnen. Er wordt zowel aandacht
besteed aan de ruimtelijke wensen en eisen van
motorisch gehandicapten, waaronder rolstoelge-
bruikers, als aan de benodigde voorzieningen II!R
voor visueel en auditief gehandicapten. De maat- ~

voering is afgestemd op volwassenen.
Na een inleiding over uitgangspunten en doelstel-
lingen en defmities van begrippen wordt in de
ADA-richtlijnen ingegaan op twee zaken:
a. beschrijving van het toepassingsgebied c.q.
waar en wanneer de toegankelijkheidseisen van
toepassing zijn ('scoping'),
b. technische eisen.
Toepassingsgebied
Er wordt onderscheid gemaakt in nieuwbouw,
verbouwen historische gebouwen. Nieuwbouw
en te verbouwen gedeelten moeten aan alle
beschreven toegankelijkheidseisen voldoen, of
het nu gaat om permanente of tijdelijke bouw.
Werkplekken die alléén voor werknemers zijn
bedoeld, moeten wel voor gehandicapten bereik-
baar en toegankelijk zijn, maar hoeven b.v. qua
beschikbare manoevreerruimte en hoogte van
kastplanken niet volledig bruikbaar te zijn. Ob ser-
vatieruimten voor veiligheidsdiensten, werkruim-
ten voor onderhoudspersoneel, goederenliften
e.d. vallen buiten de richtlijnen.
VOOR HISTORISCHE GEBOUWEN IS HET MOGE-
lijk op onderdelen ontheffing te krijgen. Ont-
heffing is ook mogelijk als volledige toegankelijk-
heid structureel tot onpraktische of te dure oplos-
singen leidt. bijvoorbeeld door bijzondere
terreinomstandigheden. Belangrijk uitgangspunt
van de ADA is dat de toegankelijkheid "readily
achievable" is. Dit betekent dat de vereiste toegan-
kelijkheidsmaatregelen met name in verbouwsi-
Omslag van één van de ondenoeksrapporlen
van professor 5ieinfeld
111
---- - - - -
tuaties mede afhankelijk worden gesteld van de
financiële draagkracht van de eigenaar van het
gebouw.
VOOR EEN ZESTAL TYPEN ACCOMMODATIES
worden aanvullende richtlijnen gegeven: restau-
rants en cafés, medische voorzieningen, kantoren
en bedrijven, bibliotheken, hotels en motels, en
transportvoorzieningen. Het gaat hier met name
om toegankelijkheidseisen voor incheckbalies en
andere plekken waar transacties tussen personeel
en publiek plaatsvinden.
NAAST DEZE MEER GLOBALE BESCHRIJVING
van het toepassingsgebied wordt in de 'scoping'-
paragraaf ook ingegaan op de vraag, welke voor-
zieningen aan de toegankelijkheidseisen moeten
voldoen. Bijvoorbeeld:
• in nieuwe gebouwen dient vanuit de omge-
ving i.c. de straat en halten van het openbaar ver-
voer tot aan een toegankelijke entree tenminste
één toegankelijke route aanwezig te zijn, dètie
aan alle eisen voldoet,
• het vereiste aantal toegankelijke parkeerplaat-
sen is afhankelijk van het totaal aantal beschikba-
re parkeerplaatsen en varieert van I aangepaste
parkeerplaats bij I tot 25 plaatsen tot 20 aange-
paste plaatsen plus 1 voor elke 100 plaatsen boven
de 1000,
• tenminste 5% van alle voor het publiek
bestemde toiletten dient aan alle toegankelijk-
heidseisen te voldoen.
Technische eisen
De technische eisen starten met maatgegevens
over de plaatsingsruimte van een gebruiker in
een rolstoel (760 x 1220 mm) en diens reikwijdte.
Vervolgens worden toegankelijkheidseisen
beschreven voor ruim 30 bouwkundige elemen-
ten, o.a. deuren, trappen, hellingbanen, sanitaire
ruimten en bewegwijzering. Zowel qua benade-
ring als maatvoering vertonen de technische
eisen veel verwantschap met de Nederlandse
norm NEN 1814.
De eisen zijn behoudens marginale wijzigingen
en aanvullingen geheel overgenomen uit ANSI
AII7.1-1980. Een eerste versie van deze 'Specifi-
cations for making buildings and facilities acces-
sible to and usabIe by physically handicapped
people' is in 1961 opgesteld door het American
National Standards Institute. In 1980 en 1986
en recent nog in 1992 zijn deze normen verbe-
terd en bijgesteld op basis van empirisch onder-
zoek van prof Steinfeld (zie de literatuurlijst).
Edward Steinfeld is als hoogleraar architectuur
 I mD' I
verbonden aan de State University ofNew York
(SUNY). Zijn onderzoekswerk is ondergebracht
/ / '''' ... : I in het Adaptive Environments Ulboratory (AEL).

,.
:
<?~I
: ~
Naast toegankelijkheid zijn ook veiligheid en
gezondheid belangrijke onderzoeksitems. Stein-

~/ ~
feld streeft naar een integrale benadering ('uni-
\....... versal design'). Door de introductie van kleinere
.... .' rolstoelen en toenemend gebruik van scooters is
........ ........ ...... .. ............
volgens Steinfeld opnieuw bijstelling van de nor-
Ag. A2 men nodig. Ook is nader onderzoek gewenst naar
Space Needed for Smooth (J. Turn In a Wheelchalr
de ruimtelijk-bouwkundige eisen en wensen van
zeer ernstig gehandicapten en technologische
innovaties zoals een in hoogte verstelbaar toilet.
Empirische gegevens over kleine mensen en kin-
deren met een handicap zijn eveneens schaars.

AFWIJKING VAN DE RICHTLIJNEN IS TOEGE-

staan, mits minimaal eenzelfde niveau van toe-
gankelijkheid en bruikbaarheid wordt bereikt
('equivalent facilitation'). Deze regel is vergelijk-
baar met de gelijkwaardigheidsclausule uit het
Bouwbesluit.

Verwante normen en richtlijnen voor de bouw

NOTE: Footrosts moy extend lurther lor toll people
Ag. A3
Olmen.lons of Adult·SIzed Wheelchalrs
Met de ADA en de hieraan gekoppelde richtlijnen
wordt voortgebouwd op eerdere wet- en regelge-
ving. Belangrijke mijlpalen in de geschiedenis
van de Amerikaanse toegankelijkheidswetgeving
zijn de Architectural Barriers Act uit I968 en de
Rehabilitation Act uit I973. Beide zijn nog steeds
van toepassing.

Architectural Barriers Act

Deze wet uit I968 stelt dat "Any building or fad-
lity, constructed in whole or in part by federal
funds, must be made accessible to and usable by
the physically handicapped". Ook woongebouwen
vallen hieronder! Om federale organisaties in
staat te stellen concrete richtlijnen voor toeganke-
lijkheid te ontwikkelen, zijn door de Access Board
t t de zgn. Minimum Guidelines and Requirements
30 for Accessible Design (MGRAD) opgesteld. Deze
richtlijnen zijn grotendeels gebaseerd op ANSI
AIq.I(I980).

t t
Fig. A3 (a)
Enkele functionele grondslagen uit de ADA-Accessibility
Guidelines, ontleend aan ANSI A117.1-1980 (Specifica-
tions for making buildings and facilities accessible to
usabIe by physically handicapped people)
Rehabilitation Act
De Rehabilitation Act uit I973 is een vervolg op
en uitwerking van de Architectural Barriers Act.
De precieze verschillen tussen beide wetten zijn
ons niet bekend. Een belangrijk artikel uit de
Rehabilitation Act is Section 504, waarin wordt
gesteld dat "no otherwise qualified individual
with handicaps in the United States ... shall solely
by reason ofhisjher handicap, be excluded from
partidpation in, be denied of, or be subjected to 111
 ------------- - --- . _--~

Onderzoek naar toiletgebruik m.b. v. het Adaptive Envi-
ronments Laboratory van professor Steinfeld
discrimination under any program or activity
receiving Federal fmancial assistance ... ". In arti-
kel 502 van deze zelfde wet wordt de oprichting
van de Access Board geregeld. Als uitvloeisel van
de Rehabilitation Act zijn in 1984 door een viertal
federale organisaties (General Services Administ-
ration, Department of Defense, Postal Service, en
Department of Housing and Urban development)
verbeterde richtlijnen ontwikkeld, de zgn. Uni-
form Federal Accessibility Standards (UFAS).
Alle met financiële steun van federale fondsen tot
stand gekomen en/ofbeheerde gebouwen moe-
ten aan deze richtlijnen voldoen. De UFAS zijn
grotendeels gebaseerd op ANSI Alq.I-1980, met
hier en daar kleine verbeteringen. De meeste
hiervan zijn weer verwerkt in de revisie van de
ANSI-normen in 1986, zodat langzamerhand een
zekere eenheid in regelgeving en richtlijnen ont-
staat.
Verantwoordelijkheden en procedures
ADA is Civil Rights wetgeving en geen bouwwet-
geving. De ADA-toegankelijkheidsrichtlijnen zijn
dan ook niet vastgelegd in een 'Building Code'.
Dit heeft tot gevolg, dat bij het aanvragen van een
bouwvergunning niet wordt getoetst of aan alle
toegankelijkheidseisen uit de ADA Accessibility
Ruimtegebruik bi; deuren.
Bron: UFAS Retrofit Manual (ATBCB, 1991)

peopIe usIng wheelchalrs

cn::t wok.... comol bock
up usIng onIy ene hond

rt-- _

""
""
"
"
:'
u
"

door sIr1kes!he - - - - - '

erolr 0( walker and preferred24·,_ _~/
comal ba opened requred 18· -

Inadequate $pace to !he SIde ot Ihe Door Adequate Spoce la Ihe SIde 0/ lhe Door

Push SIde Operatton

Guidelines is voldaan. Uiteraard moet het ont-
werp wel voldoen aan de nationale en lokale
bouwverordeningen. Hierin zijn wèl toegankelijk-
heidseisen vermeld. Deze verschillen echter van
staat tot staat en vaak ook van stad tot stad.
WANNEER ACHTERAF BLIJKT DAT EEN GEBOUW
onvoldoende toegankelijk is, dan kan op basis van
een schriftelijk ingediende klacht geprobeerd
worden om de eigenaar te dwingen de toeganke-
lijkheid te verbeteren. Of een dergelijke klacht
alleen door gehandicapten of ook door niet-
gehandicapten kan worden ingediend is ons niet
duidelijk geworden. Voor met overheidssteun tot
stand gekomen gebouwen (waarvoor nog steeds
de Architectural Barriers Act en de Rehabilitation
Act gelden) dient de Access Board te worden aan-
geschreven. Deze toetst vervolgens of is voldaan
aan de Uniform Federal Accessibility Standards.
Wordt de klacht ontvankelijk verklaard, dan is de
eigenaar verplicht zijn gebouw aan te passen of
ervoor te zorgen dat door organisatorische maat-
regelen (b.v. het verplaatsen van een publieks-
functie naar de begane grond) alsnog voldoende
toegankelijkheid wordt gewaarborgd. Voor alle
andere publieke gebouwen geldt alleen de Ameri-
cans with Disablities Act. Voor klachten hierover
dient het Department ofJustice te worden aange-
schreven. Deze toetst het gebouw aan de ADA
Accessibility Guidelines. Valt een gebouw onder
beide wetten (b.v. een met overheidsgeld gefinan-
cierd publiek gebouw), dan kan men bij beide
instanties terecht en gelden de zwaarste eisen.
VOOR OPDRACHTGEVERS EN VOORAL OOK
voor architecten is de huidige bouwregelgeving
op het gebied van toegankelijkheid complex en
verwarrend. Een gemeente toetst een bouwplan
alléén op de bouwverordening en daarin opgeno-
men toegankelijkheidseisen, omdat alleen dit tot
haar competentie behoort. De opdrachtgever of
architect die denkt opgelucht te kunnen ademha-
len na het verkrijgen van een bouwvergunning,
kan dus bedrogen uitkomen. Immers, omdat
ADA en ook de Architectural Barriers Act onder
het burgerrecht vallen, is het aan de burgers om
een gereed gekomen gebouw te beoordelen op
toegankelijkheid in de zin der wet Le. ADA (alle
publieke gebouwen) of ABA 1968 (met over-
heidsgeld gefinancierde gebouwen). Deze eisen
zijn voor alle staten in de VS gelijk maar wijken
vaak af van de eisen in de lokale bouwverordenin-
gen. Wanneer een (gehandicapte) burger meent
dat een gebouw afwijkt van de ADA of ABA. kan
hij of zij een gerechtelijke procedure aanspannen
tegen de eigenaar van dit gebouw. Wordt men in
het gelijk gesteld, dan wordt de eigenaar veroor-
deeld tot het aanpassen van het gebouwen de
daaraan verbonden kosten. De eigenaar zal die
kosten vervolgens proberen te verhalen op de
architect die verantwoordelijk is voor het ont-
werp. Een dergelijke schadeclaim kan een archi-
tect zich niet veroorloven en hij zal dus èn de
lokale bouwverordeningen èn de ADA-eisen plus
die van ABA 1968 moeten kennen èn iets met de
mogelijke verschillen moeten doen. Vandaar dat
de Access Board op haar programma heeft staan
om meer eenheid in de toegankelijkheidseisen te
bewerkstelligen en te proberen de ADA-toeganke-
lijkheidseisen integraal in de lokale bouwverorde-
ningen op te (laten) nemen. Het is overigens de
vraag of dit zal lukken, gezien de omvang van de
Verenigde Staten en de vaak grote verschillen in
lokale omstandigheden. Er zijn bijvoorbeeld sta-
ten (o.a. Californië) waar de toegankelijkheidsei-
sen in de verordening strenger zijn dan de ADA-
richtlijnen. Lokale belangengroepen zullen
minder strenge eisen waarschijnlijk niet accepte-
ren.
5.3 VERGELIJKING MET NEDERLAND
Wat de bouwverordeningen betreft zijn de VS
vergelijkbaar met Nederland vóór de invoering
van het Bouwbesluit. Er is geen nationale (federa-
le) bouwverordening. De Verenigde Staten zijn
verdeeld in drie regio's (Noord, Zuid en West),
met verschillende modelbouwverordeningen. Op
basis van het van toepassing zijnde model kan
een lokale overheid een eigen bouwverordening
opstellen. Elke gemeente heeft daardoor zijn
eigen verordening met eigen toegankelijkheidsei-
sen. Hoewel al deze verordeningen voor een
belangrijk deel gebaseerd zijn op ANSI.II7 en
UFAS, zijn er ook verschillen. Dit geldt vooral
voor het toepassingsgebied. Wie genoodzaakt is
de verschillen en overeenkomsten tussen
MGRAD, ADAAG en UFAS en de diverse lokale
bouwverordeningen te doorgronden, raakt waar-
schijnlijk al snel het spoor bijster. Het is dan ook
van groot belang dat meer eenheid in regelgeving
wordt bereikt.
ER IS NOG EEN ANDER PUNT DAT OPVALT IN
de Amerikaanse toegankelijkheidseisen. De tech-
nische eisen zijn hier veelal in oplossingen
beschreven, omdat een ontwerper op die manier
100% zeker is dat hij aan de eisen voldoet en niet
vatbaar is voor een aanklacht. De aan vrijwel alle
toegankelijkheidswetgeving ten grondslag liggen- 111
 de ANSI.II7 is in feite te vergelijken met een
combinatie van NEN 1814 en de daarop gebaseer-
de praktijkrichtlijn NPR 1815. Met prestatie-eisen
- waar Nederland (en Europa) in haar normering
naar streeft - kan een Amerikaan minder goed uit
de voeten, omdat dan meerdere oplossingen
mogelijk zijn. Wanneer per ongeluk de verkeerde
oplossing wordt gekozen, volgt onherroepelijk
een forse schadeclaim. Het denken in oplossin-
gen in plaats van prestatie-eisen kan genspireerde
wetgevers, ontwerpers en gebouwbeheerders
gemakkelijk in hun innovatiedrang frustreren.
Dit betekent dat nieuwe oplossingen voor een
meer integrale toegankelijkheid ('universal
design') in de VS waarschijnlijk moeilijk van de
grond zullen komen. Niettemin verdient het aan-
beveling de toegankelijkheidseisen nadrukkelij-
ker in op universele bruikbaarheid gerichte pres-
taties te formuleren. Daarmee wordt niet het
middel (een deur van 85 cm voor een rolstoeler)
maar het doel (toegankelijkheid voor iedereen)
benadrukt. Nederland kan zich in die zin geluk-
kig prijzen dat ze beschikt over een Bouwbesluit
waarin voor het hele land eenduidige toeganke-
lijkheidseisen zijn geïntegreerd. Deze eisen gaan
weliswaar (nog) niet zo ver als de ADA, maar
scheppen wel helderheid. Daarmee is het Bouw-
besluit als principe een zeer geschikt instrument
voor een 'Hollanders met een Handicap Wet' (de
HoHaWe).

5.4 OPMERKINGEN

Het is duidelijk dat ADA een krachtig wapen is in

de strijd tegen (fysieke) drempels in de gebouwde
omgeving. Het is echter de vraag of ADA niet
tegelijkertijd een drempel vormt voor een natuur-
lijke implementatie van een gelijkwaardige toe-
gankelijkheid van de samenleving voor iedereen,
ongeacht ras, geloof, sexe, leeftijd of sexuele
geaardheid. Door de verregaande gedetailleerd-
heid van de toegankelijkheidseisen als onderdeel
van een anti-discriminatiewet is het niet ondenk-
baar dat toegankelijkheid tot een bijzonder extra
wordt voor de categorie gehandicapten. Dit is in
wezen strijdig met het doel van deze grondwet:
gelijke behandeling! Het lijkt daarom aan te beve-
len nadrukkelijker onderscheid te maken tussen
burgerrechten enerzijds en bouwregelgeving
anderzijds.
 6.1 UITGANGSPUNTEN
I

Woningbouw valt in principe buiten ADA. Deze

wet is voor woningbouw alleen relevant waar
sprake is van combinaties van woningen en
bouwwerken die wèl onder ADA vallen (b.v. win·
kels met daarboven gelegen woningen). Discrimi-
natie van gehandicapten op het terrein van huis-
vesting wordt vooral tegengegaan door Section

W 504 van de Rehabilitation Act (1973) en de Fair

Housing Amendments Act (1988).

BOUW DE FAIR HOUSINCi ACT IS EEN ONDERDEEL

(Section 800) van de Civil Rights Act van 1968.
Daarin wordt onder meer het verbod op leeftijds-
discriminatie geregeld. Via de Fair Housing Act
geldt deze bepaling ook voor woningen. Tot 1988
werden gehandicapten in de Fair Housing Act
niet genoemd. Discriminatie van mensen met
een handicap op het gebied van huisvesting werd
uitsluitend bestreden door Section 504 van de
Rehabilitation Act uit 1973. In 1988 werd de Fair
Housing Act uitgebreid met maatregelen om dis-
criminatie van mensen met een lichamelijke of
geestelijke handicap tegen te gaan. Sinds deze
uitgebreiding spreekt men van de Fair Housing
Amendments Act.

DE REHABILITATION ACT VAN 1973 HEEFT

alleen betrekking op woningen die met federale
steun zijn gebouwd. De anti-discriminatiebepa-
lingen van de Fair Housing Amendments Act gel-
den ook voor particuliere woningen, met uitzon-
dering van woningen van organisaties die de
verhuur of verkoop beperken tot leden. De bouw-
richtlijnen uit de wet hebben echter alleen betrek-
king op woningen in appartementsgebouwen die
meer dan 4 woningen tellen en met een lift
bereikbaar. Woningen op de begane grond van
een gebouw met vier of meer wooneenheden
moeten altijd toegankelijk worden gebouwd, ook
als het woongebouw geen lift naar de overige
woningen heeft. Er kunnen federale leningen
worden verstrekt voor de financiering van wonin-
gaanpassingen. Per staat bestaan eveneens subsi-
dieregelingen.

DE FAIR HOUSINCi AMENDMENTS ACT VER-

plicht woningeigenaren om gehandicapten toe te
staan de woning aan te passen. Ze kunnen ver-
langen dat de woning bij vertrek weer in de oude
staat wordt teruggebracht. Daarvoor kunnen ze
een financiële garantie van de huurder vragen. Er
zijn federale subsidies beschikbaar om woning ....
weer in de oude staat terug te brengen. _
Een woningeigenaar mag een gehandicapte niet
vanwege diens handicap weigeren om een
woning te huren. Bij verhuur of verkoop is het
eveneens verboden voor gehandicapten andere
voorwaarden te stellen dan aan niet·gehandicap-
ten, b.v. met betrekking tot hypotheken of te ver-
lenen diensten.
6.2 UITWERKING IN RICHTLIJNEN
De Rehabilitation Act en de Fair Housing
Amendments Act zijn evenals ADA burgerrecht-
wetten ('Civil Rights Acts'), die in algemene ter-
men discriminatie van gehandicapten tegengaan.
De tekst van de wetten is daarom beknopt.
Rehabilitation Act
De Rehabilitation Act van 1973 schrijft voor dat
5% van de woningen die met overheidssteun wor-
den gebouwd toegankelijk moet zijn. Een nadere
uitwerking van dit voorschrift is nooit gegeven.
Richtlijnen waaraan de bouw volgens deze wet
concreet moet voldoen zijn niet ontwikkeld. In de
praktijk werden de woningen gebouwd als rol-
stoelgeschikte woningen. In procedures over de
toepassing van de wet grepen rechters doorgaans
terug op de ANSI-standards. Deze bestaan al
sinds 1960. Aanvankelijk waren deze standards
eveneens vooral gericht op rolstoelgebruikers. In
de versie van 1986 wordt ook aandacht besteed
aan visueel en auditief gehandicapten. Een nieu-
we versie is in voorbereiding. De ANSI-standards
zijn een vorm van particulier initiatief. Zij heb-
ben op zichzelf geen rechtskracht. Net als in
Nederland worden ze pas wet als de overheid toe-
passing van de ANSI-normen afdwingt door in
regelgeving vast te leggen dat bepaalde normen
moeten worden toegepast. Op het gebied van de
huisvesting heeft de federale overheid dat niet
gedaan.
Fair Housing Amendments Act
Federale normen voor de bouw van toegankelijke
woningen zijn wèl ontwikkeld op basis van de
Fair Housing Amendments Act. Deuren en por-
talen moeten bijvoorbeeld breed genoeg zijn voor
rolstoelen, bedieningselementen moeten toegan-
kelijk zijn, badkamerwanden moeten geschikt
zijn voor bevestiging van beugels, etc.
Bij de behandeling van de wet in de Senaat en het
Huis van Afgevaardigden is het begrip toeganke-
lijk ('accessible') op het terrein van huisvesting
gedefinieerd als aanpasbaar. Woningen zouden
niet zichtbaar af moeten wijken van wat stan-
daard wordt gebouwd, maar ze zouden wel
gemakkelijk aangepast moeten kunnen worden.
Voorbeeld van ANSI-richtliinen (boven) en HUD-richtlii-
nen (onder)
Bron: Fair Housing Design Guide (Davies en Beasley,
1992)

36 min
915

18
455

,,
: LAV I
~--ï--
c I c
I E0 I Ë
:0
~lOO H:
~ ~
Q
I
I CLEAR FLOOR
.,.,
lD

L:>~:: __ _
Cl(AH

I~I"~CÛ-I
S PAC E

48 mln
1220
481111 11

1120
l --~?i~" ~-{:~I~
ANSI Drawings

33 min 33 min
18 15 18

I
I
I I
I I
-.L -+-
I I
I L __ -t---
60 min

48 min I· "'8 min

•1
 r; - - - - ----.

'1 \I
I
I
I
I
,
I
I
I
'
I
I

LJ ; j

I- c-~
I ' ;
I I
I . I '

3,'I'i1 r-

0 I t-:-
rj[ 1 }T- 0

This is a common one-wall plumbing arrangement, This solution with an outswinging door meets the
but the entry on the side wall, rat her than the end- criteria in the Guidelines, but the accessibility tor
wall, is unusual. wheelchair users is minimal because the 90 degree
turn trom the entry door is difficult to accomplish.

o -
0 , - .,
I

~
~lt±J~1
I
1
I I
I
:\ ;
y I I I
t-i·- t-; - t - - +..1 I
I
~ I I I I I I I --------- --'

( t )
This arrangement is commonly used in hotels and For this bathroom, adding extra width and
motels. There is inadequate clear space available outswinging the door still does not meet the
inside the room to meet the Guidelines. Guidelines, because there is not sufficient space
inside the room .

Bij de bouw zou daarom reeds aan een aantal
eisen moeten worden voldaan. Dit uitgangspunt
is uitgewerkt in richtlijnen voor aanpasbaar bou-
wen, welke zijn vastgelegd in de Rules en Regula-
tions behorende bij de Fair Housing Amend-
ments Act. Deze Rules en Regulations zijn
overigens evenmin afdwingbaar. In de woorden
van het Federal Register (de Amerikaanse Staats-
courant) van 6 maart 1991:
"The guidelines presented in this document are
intended to provide technical guidance only, and
are not mandatory".
Een rechter is niet gehouden zich op deze richtlij-
nen te baseren, al wordt verwacht dat het in de
praktijk wel zal gebeuren.
Private richtlijnen
In aanvulling op de bestaande wet- en regelge-
ving is door de organisatie Barrier Free Environ-
ment in 1987 een handboek over aanpasbaar bou-
wen uitgebracht. Deze Manual Adaptable
Housing blijkt in de praktijk niet of nauwelijks te
Ruimtelijk-functionele analyse van verschillende badka-
mers.
Bron: Fair Housing Design Guide (Davies en Beasley,
1992)
worden toegepast, omdat de normstelling ook
voor Amerikaanse begrippen veel te ruim is. Er
wordt thans, in opdracht van het U.S. Depart-
ment of Housing and Urban Development
(HUD) gewerkt aan een nieuw handboek over
aanpasbaar bouwen.
Totstandkoming van de richtlijnen
De National Association of Homebuilders
(NAHB), een invloedrijke organisatie van aanne-
mers en projectontwikkelaars, heeft samen met
de Paralyzed Veterans of America (PVA) een
belangrijke rol gespeeld bij de totstandkoming
van de Fair Housing Amendments Act en de
Rwes and Regulations. De NAHB claimt zelfs dat
zonder hun nadrukkelijke steun de Fair Housing
Amendments Bill nooit door het Huis van afge-
vaardigden en de Senaat zou zijn aanvaard. 111
 DE NAHB EN DE PVA VONDEN ELKAAR TOEN
in 1989 door de HUD een concept was gepubli-
ceerd van de Rules and Regulations, die gedetail-
leerde voorschriften voor de woningbouw bevat-
ten. De PVA vond de richtlijnen op bepaalde
punten te ruim. Daardoor zouden woningen tot
stand komen die te duur zijn voor de achterban
van de organisatie. De NAHB constateerde dat
bouwers op bepaalde lokaties in de problemen
zouden kunnen komen als de Rules and Regula-
tions onverkort toegepast zouden moeten wor-
den. De NAHB wilde bijvoorbeeld een uitzonde-
ring voor bouw in heuvelachtig gebied. Overigens
heeft ook de NAHB nadrukkelijk aandacht voor
de betaalbaarheid ("affordability") van toeganke-
lijke woningen voor de lagere inkomensgroepen.
Dat was de basis voor de samenwerking tussen
beide organisaties. De definitieve Rules en Regu-
lations die op 6 maart 1991 werden gepubliceerd
in het Federal Register zijn vooral tot stand geko-
men op basis van de commentaren van NAHB en
PVA.
DE RULES EN REGULATIONS ZIJN VOORNAME-
lijk gebaseerd op bestaand materiaal over de
woon behoeften van mensen met een handicap
plus een uitgebreide commentaarronde op het
concept-ontwerp. De huidige regels vormen dan
ook het sluitstuk van allerlei compromissen tus-
sen de verschillende betrokken partijen. Opval-
lend is, dat geen van de gesprekspartners precies
kon aangeven welk empirisch materiaal ten
grondslag heeft gelegen aan de richtlijnen. Wel
wordt in de Rules en Regulations gerefereerd aan
de ANSI-standards. Deze ANSI-standards zijn
gebaseerd op empirisch onderzoek van Prof.
Steinfeld (zie ook hoofdstuk 5). Diens laboratoriu-
monderzoek werkt niet alleen door in overheids-
richtlijnen, maar ook in handboeken van derden,
zoals wij konden constateren bij een bezoek aan
de boekhandel van het American Institute of
Architects. Steinfeld trok daar een boek uit de
kast, dat tot zijn verbazing tekeningen bevatte die
zijn medewerkers jaren geleden hadden gemaakt.
Toestemming voor publikatie bleek door de
auteur niet te zijn gevraagd. Steinfelds reactie
was typisch Amerikaans: "I might sue them"
("Misschien sleep ik ze voor de rechter").
Karakter van de richtlijnen
De afzonderlijke staten van de VS zijn niet ver-
plicht de richtlijnen voor de woningbouw van de
Fair Housing Amendments Act over te nemen.
De staten controleren alleen op basis van hun
111 eigen regelgeving. De Fair Housing Amend-
ments Act vervangt dus niet de wetgeving van de
staten. Er zijn staten die in hun richtlijnen verder
gaan dan de Fair Housing Amendments Act. In
dat geval gelden de zwaarste eisen.
ER WORDT VOORAF NIET GECONTROLEERD OF
woningen voldoen aan de Rules en Regulations
van de Fair Amendments Act, behalve wanneer
de woning met federale steun is gebouwd. De
Fair Housing Amendments Act en de Rehabilita-
tion Act werken op basis van klachten achteraf
("piepsysteem"). Een gehandicapte die van
mening is dat een woning niet voldoende "acces-
sible" is kan een klachtenprocedure beginnen bij
het Ministerie van Volkshuisvesting (HUD) of
naar de rechter stappen. Volgens de NAHB en
PVA bevatten de Rules en Regulations nog steeds
veel onduidelijkheden, bijvoorbeeld in de defini-
ties. Die onduidelijkheid leidt ertoe dat organisa-
ties van bouwers jaarlijks worden overstelpt met
vragen over de uitgangspunten die gehanteerd
kunnen worden. De NHAB en PVA hebben daar-
om gezamenlijk een Fair Housing Design Guide
uitgebracht. Verwacht wordt dat rechters hun uit-
spraken behalve op de Rules en Regulations ook
en vooral zullen baseren op de Fair Housing
Design Guide.
De klachtenprocedure geldt overigens ook voor de
overige bepalingen van de Rehabilitation Act en
de Fair Housing Amendments Act over woning-
toewijzing en de verplichting om woningaanpass-
ingen toe te staan.
6.3 VERGELIJKING MET NEDERLAND
Opmerkelijk is dat in de Verenigde Staten, even-
als in Nederland, een ontwikkeling heeft plaatsge-
vonden van het bouwen van beperkte aantallen
aangepaste woningen (reeds in de ontwerpfase
voor bepaalde categorieën gehandicapten geschikt
gemaakt) naar aanpasbare woningen (gewone
woningen die zo zijn gebouwd dat ze in een later
stadium eenvoudig kunnen worden aangepast
wanneer een bewoner gehandicapt raakt). Met
andere woorden: een ontwikkeling van een voor-
raadstrategie, waarin een voorraad speciaal voor
gehandicapten aangepaste woningen wordt gere-
aliseerd, naar een meer dynamische en flexibele
strategie, waardoor zoveel mogelijk woningen tot
stand komen die betrekkelijk makkelijk aange-
past kunnen worden. De keuzemogelijkheden en
de maatschappelijke integratie van mensen met
een handicap worden daardoor vergroot. De
Rehabilitation Act van 1973 zat meer op de lijn
van aangepast bouwen. Dit blijkt onder meer uit
het voorschrift dat slechts een beperkt percentage
woningen toegankelijk moest zijn. In de praktijk
werd "toegankelijk" uitgelegd als "bewoonbaar
voor rolstoelgebruikers". De Fair Housing
Amendments Act uit 1988 is daarentegen hele-
maal gericht op het bevorderen van aanpasbaar
bouwen.
Het uitgangspunt van aanpasbaarheid heeft met
zich meegebracht dat bij het opstellen van richtlij-
nen meer dan vroeger wordt gezocht naar opti-
mum maten, die recht doen aan de doelstelling
van bezoekbaarheid en aanpasbaarheid én aan-
sluiten op de huidige praktijk, om binnen de
gangbare kwaliteitsmaatstaven toch zoveel moge-
lijk woningen aanpasbaar te kunnen bouwen.
Ook hier is sprake van een parallel met Neder-
land. Het Handboek Geboden Toegang van de
Federatie Nederlandse Gehandicaptenraad bevat
veel richtlijnen die eerder naar een maximum
dan naar een minimum tenderen. Het Handboek
Aanpasbaar bouwen van de Nationale Wonin-
graad is daarentegen gericht op het vastleggen
van minimummaten.

111
 7.1 UITGANGSPUNTEN

In Title IV van ADA is de toegankelijkheid van

openbare telecommunicatie- en informatiedien-
sten opgenomen. Met name wordt aandacht
besteed aan voorzieningen voor mensen met
gehoor- en spraakstoornissen en aan ondertite-
ling van berichten en mededelingen afkomstig
van openbare diensten. Voor zover communica-
(TELE) M- tie-voorzieningen en informatica-toepassingen
van toepassing zijn op de werkplek, vallen de

MUNICATIE maatregelen onder Title I ('Employment').

Voorzieningen i.v.m. gehoor. en spraakstoornissen

In ADA worden onder meer de volgende zaken
geregeld:
• de toegankelijkheid van het normale telefoon-
net, via een kabelnet of draadloos, op staats- en
federaal-niveau;
• teksttelefoon voor doven (fDD = Telecommu-
nication Device for the Deaf);
• Telecommunications Relay Services (verge-
lijkbaar met de tekst-telefoon in Nederland): een
dienstverlening die het mensen met een gehoor-
of spraakstoornis mogelijk maakt te telefoneren
op een manier die functioneel gelijkwaardig is
met het telefoneren van iemand zonder gehoor-
of spraakstoornis; hieronder vallen de diensten
die het mogelijk maken te communiceren tussen
enerzijds een gebruiker van een teksttelefoon of
een andere geluidloze voorziening en anderzijds
iemand die geen voorzieningen gebruikt.

DE STAAT VERPLICHT ZICH OM DE TELEFOON

bruikbaar te maken voor alle mensen, zodat een
snelle en efficiënte communicatie mogelijk is. De
toegevoegde voorzieningen (TDD en Relay Servi-
ces) moeten - voor zover mogelijk en efficiënt -
gebruikt kunnen worden door mensen met een
gehoor- of spraakstoornis in de Verenigde Staten.
Elke telefoonnet-exploitant moet binnen drie jaar
na het ingaan van de richtlijnen voldoen aan de
vereisten. Dit geldt voor alle aspecten van de
dienstverlening.

Ondertiteling
Alle mededelingen en informatie verspreid via de
openbare televisie, waaraan de overheid heeft
meegewerkt of (mee)gefinancierd, moeten voor-
zien zijn van ondertiteling. Omroepen mogen
slechts gevraagd worden om het bericht uit te
zenden, indien het van ondertiteling is voorzien.

Verschillende maatregelen zijn al herkenbaar op

111 straat aanwezig. De telefoon is op enkele plaatsen
toegankelijk gemaakt. Op het hoofdstation van de
spoorwegen in Washington is naast andere munt-
telefoontoestellen een teksttelefoon geplaatst. In
de metro van Washington wordt informatie over
het verloop van de rit weergegeven via tekst en ge-
luid (zie ook hoofdstuk 4). Speciale geluidssigna-
len geven informatie over het vertrek van de trein.
7 _2 UITWERKING IN RICHTLIJNEN
In afzonderlijke richtlijnen is vastgelegd hoe een
en ander vorm moet krijgen. Zo zijn er:
a. functionele richtlijnen en operationele proce-
dures voor de Relay Diensten, b.v.:
minimum eisen voor operationalisering
zoals mogelijkheid tot gebruik gedurende
24 uren van de dag,
- gebruikstarieven (niet groter of anders van
samenstelling dan 'gewone' telefoondien
sten),
- geen inbreuk of belemmering van de
dienstverlening door de operateur,
- garantie van vertrouwelijkheid en geheim
houding ter bescherming van de privacy;
b. richtlijnen met betrekking tot de technologie;
in dit verband zal de Federal Communication
Committee (een permanente Commissie op
grond van de Communications Act uit 1934) er
op toe zien dat de ontwikkeling en toepassing van
bestaande en nieuwe technologie wordt gestimu-
leerd;
c. richtlijnen met betrekking tot de kosten van
maatregelen die volgen uit het invoeren van de
wet; in beginsel moet elke exploitant opkomen
voor de door hem gemaakte kosten.
De meeste richtlijnen zijn van kracht geworden
binnen een jaar na het ingaan van ADA.
7.3 ORGANISATIES
Reeds vanaf 1973 behartigt de General Service
Administration (GSA) de toegankelijkheid van
gebouwen en werkplekken voor gehandicapte~ I
GSA is een centrale dienst van defederale re ge- .
ring voor inkoop, beheer van goederen en gebou-
wen. De totale jaaromzet hiervan bedraagt 1,8
miljard dollar, exclusief gebouwen. Alle agen- H
cies· zijn verplicht om (tegen betaling) gebruik te
maken van de GSA. GSA is gerechtigd om bestel-
lingen tegen te houden. Er is een landelijk net-
I Zoals gezegd vallen telecommunicatie vOOIzieningen voor de
werkplek onder Title I van ADA. VOOI de leesbaarheid van dit
verslag is echter alle informatie over communicatie in dit
hoofdstuk bij elkaar gezet.
werk ter ondersteuning van de Staten en hun
Agencies. Het wettelijk en financieel kader hier-
voor is de Technology Assistance Act. De uitvoe-
ring is in handen van de Rehabilitation Society of
North America (RESNA).
GSA ONDERSTEUNT DE AFDELINGEN BIJ HET
kiezen van de juiste equipment voor algemeen
gebruik alsmede bij individuele en specifieke pro-
blemen. Ook heeft GSA intensieve contacten met
de industrie om produkten te veranderen en
geschikter te maken voor gehandicapten. G SA
tracht haar kennis over te dragen door te partici-
peren in de eigen programma's (o.a. Technology
shows) van de verschillende Agencies. Reeds lang
is Information Technology binnen GSA een
onderwerp met extra interesse. Computers en
(Tele)Communication zijn immers belangrijke
elementen van de werkplek
RECENT IS IN HET KADER VAN ADA HET
Clearinghouse on Computer Accommodation
(COCA) opgericht, voor een meer toegespitste
dienstverlening. Het COCA richt zich bij indus-
triële ontwerpen op de individuele behoefte. Zij
speelt daarbij in op datgene wat de markt vraagt,
met het focus op technische hulpmiddelen en
niet op transport ofbouwzaken. In het streven
naar gelijke behandeling van alle mensen en
daarbij trachtend de beste mensen (lees meest
geschikte mensen) op de beste plaats (lees voor
hen de meest geschikte werkplek) in te zetten,
adviseert het COCA over het aanpassen van appa-
ratuur voor gehandicapten. Integratie in een
bestaand geheel staat voorop. De Technica1 Assi-
stance Act van 1988 is de financiële bron, de
ADA het raamwerk waarbinnen het geheel is
gelegaliseerd.
HET COCA WERKT CONSUMER-ORIENTED. HET
adviseert en laat de klant kiezen (dit kan zijn een
afdeling of een individu).
Men werkt niet volgens het medisch of revalida-
tie-model. Het hoofd is een therapeute. Naast
kennis en produkten beschikt men over docu-
mentatie.
Het COCA heeft veel gehandicapten in dienst om
alle aanbod - vooral telecommunicatie en compu-
terapparatuur - in de eigen werksituatie proefon-
dervindelijk te testen en van daaruit te adviseren
over de aanpasbaarheid van de technische hulp-
middelen. De organisatie verricht geen verder
eigen onderzoek naar de noodzaak van aanpass-
ingen/hulpmiddelen bij specifieke handicaps
(b.v.low-vision onderzoek bij slechtzienden) en 11
invulling van zogenaamde programma van eisen
t.b.v. de werkplek, doch treedt verwijzend op.
ZOWEL HET GSA ALS COCA STREVEN NAAR
een universele werkplek, volledig toegankelijk
voor gehandicapten. In het begin waren bedrijven
afhoudend ("gehandicapten waren hun markt
niet"). Nu ze de omvang van de GSA-markt zien
(een half miljard dollar alleen al voor equipment)
doen ze graag mee. Dit heeft onder meer geleid
tot aanpassingen en wijzigingen van produkten
op het gebied van speech-input en computer-aan-
passingen. Onderkend wordt dat deze "inclusive
approach" innovatie bevordert, terwijl "exclusion
invites stagnation ".
Er zijn duidelijk meerkosten aanwezig. Deze wor-
den echter beschouwd als een goede investering,
die zichzelf in de tijd terugbetaalt doordat meer
gehandicapten kunnen werken en minder men-
sen gehandicapt raken.
7.4 PRODUCTEN
Tijdens ons bezoek aan het COCA zijn de volgen-
de producten nader toegelicht.
Tekstvergrotende apparatuur via t.v.-loeps of Pc.
Teksten worden met behulp van een camera ver-
groot op een monitor weergegeven of met behulp
van een interface kaart in de PC vergroot. Een
kleurenkaart en software regelen de vergroting in
bepaalde kleuren tegen instelbare achtergrond-
kleuren. De vergroting is respectievelijk 3-64
maal voor een t.v.-loep en 24 of 16 maal voor de
Pc. Een combinatie van beide systemen is even-
eens mogelijk. Daarbij worden de via t.v.-loep te
lezen teksten en de in de PC opgeslagen teksten
op hetzelfde scherm (vergroot) weergegeven.
Brailleprinter
Dit is een printer die de in de PC opgeslagen
informatie in braille (6 of8 punts) afdrukt i.p.v.
zwartschrift.
Brailleleesregels
Dit zijn displays waarbij niet grafische beeld-
scherminformatie regelgewijs wordt vertaald in 6
of 8 puntsbraille. De brailleleesregel bestaat uit
een aantal cellen, meestal in een kunststoffen
behuizing. Elke cel geeft d.m.v. bewegende pun-
ten een brailleteken weer. Afhankelijk van de hoe-
veelheid informatie zijn 20, 40, 80 of meer brail-
lecellen verwerkt. De brailleleesregels worden
met een inter-facekaart via de parallelle interface-
kaart op een computer aangesloten. In een aantal
gevallen is additionele software noodzakelijk.
Scanner
Deze "lezer" is in staat schriftsoorten/karakters te
herkennen (optische karakter herkenning), al dan
niet met spraakkaart en/ofbrailleapparatuur.
Spraak
Speciale computerapparatuur die is voorzien is
van spraakuitgang, insteekkaart en software. De
uitvoer is digitaal, waarbij de spraak gedigitali-
seerd (met natuurlijke stem) wordt opgenomen
en weergegeven, of synthetisch, waarbij de spraak
door de PC wordt samengesteld en weergeven.
De eerste categorie is met name geschikt voor
ondersteuning van vaste communicatiepatronen,
de tweede vooral bij communicatie met vrije tek-
stinvoer. Naast de doelgroep - mens met een visu-
ele handicap - kan spraak ook worden ingezet
voor mensen met spraakstoornis of motorische
beperkingen aan handen/voeten en als onder-
steuning van behandeling/therapie.
One touch screen
Bij dit aanraakscherm worden functies van het
toetsenbord overgenomen door vensters op de
monitor. Aantal en inhoud van de vensters kun-
nen zelf worden gedefinieerd. De uitvoer is via
printers in spraak en/ofbraille mogelijk. De
bediening vindt plaats d.m.v. het aanraken van de
monitor met handen, stift e.d.
Voice type
Vervanging van het toetsenbord door spraak. De
gebruiker kan de PC met eigen stem bedienen.
Het programma slaat specifieke spraakkenmer-
ken van de gebruiker in het geheugen op (foneti-
sche matching) . De voice type beschikt over een
grote woordenschat (engelstalig). De gebruiker
kan ca. 2.000 eigen woorden toevoegen.
Mini keyboard
Een portable toetsenbord, bedienbaar d.m.v. één
vinger, stokje ofhoofdspriet.
Overige hulpmiddelen
Naast de besproken hulpmiddelen beschikt GSA
over tal van andere produkten, zoals diverse één-
functiebediening-schakelaars, toetsenbordvervan-
gingen, hulptableau's, (infra-rood) afstandsbedie-
ning, armsteunen, telefoonversterkers,
teksttelefoon e.d. Voor meer informatie wordt
 -- --- --- --- - --- --- --- ---

GS AjC OC A op gestelde
verwezen na ar he t do or
produkto ve rzi ch t.

uu r, zoals getoond, ver-

He t aa nb od van ap pa rat
t de in Nederland op de
schilt nie t wezenlijk me
e ap pa rat uu r. De ontwik-
ma rkt vo orh an de n zij nd ts
. Op dit gebied du s nie
kelingen lop en parallel
vallend is wel da t he t
nieuws on de r de zon. Op i-
oplossing van co mm un
ge bru ik van "spraak" als zw an g is da n b.v.
er in
cat iep rob lem en veel me
ille of tekstvergrotingsappara_
he t ge bru ik van bra
derland valt wellicht te
tuur. Dit verschil me t Ne ze
igh eid en ook om da t de
verklaren do or de één tal is.
r
oplossing veel go ed ko pe

· L

Rogufltlons ..cl
AccessIbiIIly en _I
Roqulremonts

== ===:=::;,~
lUI . PAIS

...... ...... CIr_ ... ..,l

CQ)~
\:IubIoI
~'~r," :.::.. ~:~~-= -
"" .... .. ~ .
......
~:CIr...,arJ:Q1,....",..
b __
......
21tcrRlS,~r~""'lSoIOI
8soJA;,"-'. _ _ bt e...rw...",."au-"''-'''tl ~cr
8soJA;,a,2CIOO. .... "' _
__
r"' ~'- bt
~b~""' ,.,..,.
AIfI:I .. ___ cr ....... .~
...... tJrJA;,2I.,1!II5
0---'-0. - 21tCF ~~,It il . .
;;::;
-.pr ...... """
...... ~"""CIfW,..,..I~ ...... . P'OoocIt

.. _-------
~) lIqr,ncrbr
.,., ,~r...... ... _bt~ ... '""""
""""",..,..
. . . . . . . . <Jt .......
~
lWI I~~ ...... ..
1III11a/llO>odlrl ..... \ll

=~:::= :.::::~
.....,~
~·T~~.

- 3 .
::!.!il~=I.. .,qCF~"-!k"'F~lI72t.
~""·~""FCC_
. 5.
 TERUGBLIKKEND KUNNEN WE CONCLUDEREN,
dat ADA een grote stap voorwaarts is en een fun-
damentele erkenning inhoudt van de gelijkwaar-
digheid van gehandicapten. Hoewel ADA het
midden houdt tussen een categorale (speciaal
voor gehandicapten) en integrale (voor iedereen)
benadering, zijn het toepassingsgebied en de toe-
gankelijkheidseisen vooral gericht op een inte-
graal gebruik van de omgeving door iedereen,
inclusief gehandicapten. Met de komst van ADA
is dit beginsel wettelijk vastgelegd. Daarmee is
toegankelijkheid erkend als burgerrecht voor
BESCHOUWING iedereen. Wat vooral aanspreekt is de fundamen-
tele benadering van de Amerikanen. In andere
landen, waaronder Nederland, is thans nog te
veel sprake van aanvullende voorzieningen, als
vangnet voor wie anders uit de boot zou vallen.

HET VASTLEGGEN IN DE GRONDWET VAN DE

gelijkwaardigheid van gehandicapten en het ver-
bod op discriminatie verdient ons inziens navol-
ging in Nederland. Het toegankelijk maken van
de samenleving in al zijn geledingen is immers
het enige logische, fatsoenlijke en beschaafde wat
een samenleving kan doen.
De grondwet zou zich daarbij moeten beperken
tot het noemen van de aspecten op grond waar-
van niet mag worden gediscrimineerd: sekse, ras,
levensbeschouwing, handicap ... De uitwerking
hiervan in toegankelijkheidseisen dient ons in-
ziens echter elders te worden geregeld. Opname
hiervan in de grondwet als onderdeel van het bur-
gerrecht maakt de wet onnodig complex. Het lijkt
verstandiger de consequenties voor de verschil-
lende beleidsgebieden in daaraan gerelateerde
wet- en regelgeving tot uitdrukking te brengen.

OM OP ZIJN MINST DE INTENTIE VAN ADA

ook in Nederland te realiseren, kunnen uit de
Amerikaanse ervaringen de volgende conclusies
worden getrokken. Het blijkt heel belangrijk om
overheid en publiek duidelijk te maken wat het
betekent om gehandicapt te zijn en wat het bete-
kent als iets niet toegankelijk is. Ook de techni-
sche en financiële gevolgen van toegankelijkheid
versus ontoegankelijkheid moeten duidelijk wor-
den gemaakt. Goede informatie en adviezen kun-
nen helpen om een mentaliteitsverandering tot
stand te brengen. Naast een heldere wetgeving is
een mentaliteitsverandering een minstens zo
belangrijke voorwaarde voor toegankelijkheidsbe-
vordering. Tenslotte dient de politiek zich ervan
bewust te zijn (of gemaakt te worden), dat gehan-
dicapten een belangrijk deel van het electoraat
11 vormen.
De oprichting van een onafhankelijke instelling voor
advisering, certificering, training en kennisoverdracht
op het gebied van technologie, vervoer en toegankelijk-
heid naar analogie van de United States Architectural
and Transportation Barriers complience Board (Access
Board) verdient dan ook krachtige ondersteuning. Op
Europees niveau is de oprichting van een Europees
Clearing house noodzakelijk.

Tenslotte
Dank zij de inzet van de Nederlandse Ambassade
in Washington, het Presidents Committee on
Employment of People with Disabilities en alle
andere gesprekspartners is de reis uitermate suc-
cesvol geweest. Ook de multi-disciplinaire samen-
stelling van de delegatie en de plezierige contac-
ten van de deelnemers onderling hebben de reis
tot een succes gemaakt. Dit alles biedt een goede
basis voor verdergaande activiteiten in Nederland
voor de emancipatie, participatie en integratie van
ouderen en gehandicapten!

11
 American Institute of Architects et al (1990)' 1be
impact of proposed Fair Housing guidelines on
multi-family housing design and costs. Washing-
ton D.C

American National Standards Institute (1980),

AII7.1-1980, Specifications for making buildings
and facilities accessible to, and usabie by, physi-
cally handicapped people. New York.

LITE American National Standards Institute (1986),

AII7.1-1986, Providing acessibility and usability
for physically handicapped people. American
National Stan-dard for Buildings and Facilities.
NewYork.

Burgdorf, R.L. en CG. BeU (1984), Eliminating

discrimination against physically and mentaUy
handicapped persons: a statutory blueprint.
MPDLR Vol.8 nO.I, pp 64-75.

Davies, 1bomas D. en Kim A. Beasley (1989),

Accessible housing. Paraplegia News.

Davies. 1bomas D. en Kim A. Beasley (1990)'

Housing altematives for the future. Paraplegia
News.

Davies,1bomas D. en Kim A. Beasley (1991),

Kitchen design for the wheelchair user. Paraple-
gia News.

Davies,1bomas D. en Kim A. Beasley (1991),

Design for hospitality. Planning for accessible
hotels and motels. Paralyzed Veterans of Ameri-
ca. WashingtonD.C.

Davies, 1bomas D. en Kim A. Beasley (1992),

Fair Housing design guide for accessibility.
National Association of Homebuilders en paraly-
zed Veterans of America, Paradigma Design
Group. Washington D.C

Eastem Paralyzed Veterans Association (z.j.),

Wheelchair house designs from house plans pre-
pared for its members. New York.

Harris, L. (1986), 1be lCD Survey of disabled

Americans: Bringing disabled Americans into the
mainstream. New York.

Harris, L. (1987),1be lCD Survey II: Employed

disabled Americans. New York.
Mace, R.L (1991), lbe accessibIe housing design
file. Van Nostrand Reinhold, New York.
National Coordinating Counci1 on Spinal Cord
Injury & National Association of Home Builders
(1989), Recommendations to the HUD for imple-
mentation ofhandicapped accessibility provisions
of the 1988 Fair Housing Amendments Act. Was-
hington D.e.
National Counci1 on the Disabled (1986), Toward
Independance. An assessment of federallaws and
programs affecting persons with disabilities.
With legislative recommendations. Washington
D.e.
National Counci1 on the Disabled (1988), On the
lbreshold of Independance. Progress on legislati-
ve recommendations from Toward Independan-
ce. Washington D.e.
Steinfeld, E., S. Schroeder en M. Bishop (1979),
Accessibie buildings for peopIe with walking and
reaching limitations. u.s. Department of Hou-
sing and Urban Deve1opment, Office ofPolicy
Development and Research, Washington o.c.
Steinfe1d, E., S. Schroeder en M. Bishop (1979),
AccessibIe buildings for people with walking and
reaching limitations. Department of Housing and
Urban Deve1opment. Washington o.c.
Steinfeld, E. (1979), Access to the built environ-
ment A review ofliterature. U.S. Govemment
Printing Office, Washington O.C.
Steinfeld, E. en J. Aie1lo (1980), Accessible buil-
dings for people with severe visua1 impairments.
Department ofHousing and Urban development,
Office of Policy Development and Research. Was-
hington D.e.
Steinfe1d, E. (1986), ANSI I17a.I, A case study in
the deve10pment of a research based building
accessibility standard. In: J. Wineman et al (eds),
lbe cost ofnot knowing. Proceedings ofEDRA
17, Atlanta, Georgia.
Steinfe1d, E. en G. Richmond (1986), Detectable
tacti1e surface treatments. In: J. Wineman et al
(eds), lbe cost ofnot knowing. Proceedings of
EDRA 17, Atlanta, Georgia.
Steinfeld, E., M. Feuerstein en S. George Schiro
(1986), Hands on architecture. U.S. Architectura1
and Transportation Compliance Board, Washing-
ton D.e.
Steinfeld, RE. (1987), Adapting housing for older
disabled people. In: V. Regnier en J. Pynoos (eds),
Housing the aged. Elsevier, Amsterdam/New
York.
U.s. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1981), Minimum guidelines
and requirements for accessibIe design. Federal
register 46 (11),4270-43°4. Washington D.e.
U.s. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1981), A guidebook to the
minimum federal guidelines and requirements
for accessible design. Washington D.e.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (z.j.), Visual alarms. Washing-
ton O.C.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1984), Uniform Federal
Accessibility Standards. Federal Register 49 FR
31528. Washington D.e.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1989), Transit faci1ity design
for persons with visibIe impairments. Washing-
ton O.C.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board.(1990), AirportTDD Access.
Two case studies. Washington D.e.
U.s. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1990), UFAS accessibility
checklist. Washington o.C.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1991), Slip resistant surfaces
advisory guide1ines. Washington D.e.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1991), UFAS retrofit manual.
Washington o.c.
U.S. Architectural and Transportation Barriers
Compliance Board (1992), Americans with Disa-
bilities Act Accessebility Guide1ines for Buildings
and Facilities, Transportation Facilities and -
Transportation Vehicles. Washington O.C.
111
 U.S. Department of Housing and Urban Develop-
ment (1973), Barrier free site design. Washington
D.e.

u.s. Department of Housing and Urban Develop-

ment (1987), Adaptable housing. Washington
D.e.

U.S. Department of Housing and Urban Develop-

ment (1988), Universal design: Housing for the
lifespan ofall people. HUD-us6-PA. Office of
Intergovemmental Affairs. Washington D.e.

U.S. Department of Housing and Urban Develop-

ment (1988), Nondiscrimination based on handi-
cap in federally assisted programs and activities.
Final Rule. Federal Register 24 CFR Part 8. Was-
hington D.e.
u.s. Department of Housing and Urban Develop-
ment (1989), Implementation ofthe Fair Hou-
sing Amendments Act of 1988. Final Rule. Feder-
al register 24 CFR Part 14 et al. Washington D.e.

U.S. Department of Housing and Urban Develop-

ment (1991), Final Fair Housing Accessibility
Guidelines. Federal Register 24 CFR Chapter I.
Washington D.C.

U.S. Department of Housing and Urban Develop-

ment (z.j.), Housing special populations. A
resource guide. Washington D.e.

U.S. Department of Housing and Urban Develop-

ment (1992), HUD USER. A guide to publica-
tions and services. Washington D.e.

U.S. Department of Justice (1991), Nondiscrimi-

nation on the basis of disability by public accom-
modations and in commercial facilities. Final
Rules. Federal Register 28 CFR Part 36. Was-
hington D.e.

U.S. Department ofTransportation, Accessibility

handbook for Transit Facilities. FTA-MA-06-
0200-92-1 DOT-YNTSC-FTA-92-4. Federal Tran-
sit Administration. Washington D.e.

U.S. Department ofTransportation (1991), Trans-

portation for individuals with disabilities. Final
Rule. Federal Register 49 CFR Parts 27, 37, en 38.
Washington D.e.

111
BIJLAGE 1 DEELNEMERS AAN DE STUDIEREIS
Centraal Coördinatiepunt ter bevordering
van Toegankelijkheid (CCPT)
ir. R.R. Hek

Federatie Nederlandse Gehandicapten-

raad (GR)
M. van Ditmarsch

Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP)

M.H.H. Moonen

Centraal Overleg Provinciale Revalidatie

Stichtingen (CORS)
P. Weekers

EGM Onderzoek BV
ir. M. Wijk

International Commission on Technology

and Accessibility (ICTA)
B. Treffers

Ministerie van Sociale Zaken en

Werkgelegenheid (SZW)
mr. M.W.J. Menken

Ministerie van Volkshuisvesting.

Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
(VROM)/Rijksgebouwendienst
L. Stegmeijer

Nationale Woningraad (NWR)

drs. E. Nolte

NV Nederlandse Spoorwegen (NS)

drs. P.CAM. Stoffelen

Raad voor het Ouderenbeleid (RO)

J.Y.J. van Bemmelen
Revalidatie Informatie Centrum (RIC)
ir. 111. Bougie

Technische Universiteit Delft (TUD)

dr.ir. D.J.M. van der Voordt

Technische Universiteit Eindhoven (TUE)

ir. C. Maassen

11
 BIJLAGE 2 ORGANISATIE EN PROGRAMMA

In de zomer van 1992 namen het CCPT

(ir. R.R. van Hek) en de Gehandicaptenraad
(M. van Ditmarsch) gezamenlijk het initiatief tot
de organisatie van de studiereis. Er werd een
voorlopig programma plus een taakverdeling
opgesteld. Het CCPT benaderde de meest bij de
ADA betrokken overheidsdiensten. De Gehandi-
captenraad concentreerde zich op de organisaties
van het particulier initiatief. Voorts zorgde de
Gehandicaptenraad voor het vervoer en de hotel-
accommodaties en voor de noodzakelijke ADL-
assisitentie in Washington voor één van de dele-
gatieleden. Voor het definitieve programma en
allerlei organisatorische details bracht M. van Dit-
marsch eind september 1992 een werkbezoek
aan Washington.

Royale en constructieve medewerking werd ver-

kregen van de Nederlandse Ambassade in de Ver-
enigde Staten, de heer F. de Man (attaché Volks-
gezondheid en Milieubeheer) en mevrouw
J. Veldhuyzen (secretaresse), alsmede van The
Presidents Committee on Employment of People
with Disabilities, de heer J. Dart (voorzitter) en
mevrouw D. Brown (programma manager).

Eind augustus werden ± 35 organisaties c.q. per-

sonen benaderd voor deelname aan de studiereis.
De respons hierop was uitermate positief. Reden
voor de organisatoren om in zeer korte tijd een
defmitief programma uit te werken.

Uiteindelijk tekenden 14 personen voor de studie-

reis in, afkomstig uit diverse maatschappelijke
sectoren en allen betrokken bij de toegankelijk-
heidsbevordering en de positie van oudere en
gehandicapte mensen (zie bijlage I). De deelne·
mers kregen vooraf documentatie over de ADA
en de te bezoeken departementen en organisa-
ties. Tijdens een oriëntatiebijeenkomst is een
taakverdeling gemaakt voor de verslagen van de
te bezoeken instanties en zijn meer praktische
reiszaken doorgenomen.

Tijdens de reis wisselden de organisatoren elkaar

af in presentatie van de delegatie aan bezochte
instanties en de vele werkzaamheden "achter de
schermen" om een vlot verloop mogelijk te
maken.

11
Coördinatie m.m.v.
H.M. Ambassade John L. Wodatch, ChiefPublic Access Section
4200 LinneanAvenue N.W. Stewart B. Oneglia, Chief Coordination and
Washington D.e. 20008 Review Section
Tel. 202-244-5300/tst 3038; fax 202-362-1859 Merrily A. Friedlander, Deputy Chief Coordina-
tion and Review Section
Kontaktpersonen Philip L. Breen, Special Legal COl.msel Public
Frank de Man, Attaché voor Volksgezondheid en Access Section
Milieubeheer James D. Bennett, Supervisory Program Analyst
Hans van Zij st, Ambassaderaad voor Volksge- Public Access Section
zondheid en Milieubeheer
Jeannettina Veldhuijzen Rapporteurs: Martien Menken en Math Moonen
Miriam Bont
16.00 Department of Housing and Urban
Zondag IS november Development
Office of Policy Research and
12.30 Tour of Metro System o.l.v. Development, International Affairs Staff
Dick Heddinger 451 7th Street S.W., room 5202
Washington D.e.
m.m.v. Tel. 202-708-0770
Ms. Carrie Smoot
Ms. April M. Myers m.m.v. Ms. Judy Keeler. Director Quality Assu-
Ms. Dale S. Brown rance Staff Office of Fair Housing and Equal
Mr. Frank de Man Opportunity

Rapporteurs: lbeo Bougie en Clemens Maassen
Maandag 16 november
10.00 US Architectural and Transportation
Barriers Board
1331 F Street, N.W., Suite 1000
Washington D.e. 20004-1111
Tel. 202-272-5434
m.m.v.
David M. Capozzi, Director Office ofTechnica1
and Information Services
Judith Haslam, Director Office of Compliance
and Enforcement
Elizabeth Stewart, Senior Attomey Office of the
General Counsel
L1rry Allison, Special Assistant for External
Affairs, office of the Executive Director
Marsha Mazz, Technical Assistance Coordinator
Lois E.L. Thibault, Training Coordinator
Rapporteurs: Clemens Maassen en Maarten Wijk
13.30 Department of Justice
Public Access Section/Civil Rights
Division
320 ISt Street, N.W., 8th floor, Room 852
Washington, D.C. 20004
Tel. 202-434-9300
Rapporteurs: Louis Stegmeijer en lbeo van der
Voordt
Dinsdag 17 november
09.30 Department ofTranportation
Federal Transport Authority
4°° 7th Street, S.W.
9th Floor Nassif Building,
Administrator's Room (#9328)
Washington D.e. 2°59°
Tel. 202-366-1656
m.m.v.
Mr. Gary Delorme, ADA Team Leaders Office of
Regional Operations
mr. Irv. Chor, ADA Team Leaders Office of
Regional Operations
Rapporteurs: Peter Stoffelen en Bas Treffers
13.30 Presidents Committee on Employment
of People with Disabilities
1331 F. Street, N.W., IOth floor,
Conference Room
Washington, D.e. 20004-II07
Tel. 202-376-6200/202-488-7864
11
 I
f
I!

m.m.v. Washington, D.e. 20405

Mo West, Legislative Assistant Senator Bob Dole
Bob Burgdorf, Drafter of the Americans with Dis-
abilities Act
Rapporteurs: Jan van Bemmelen en Peter Week-
ers
16.00 American Institute of Architects
1735 NewYorkAvenue, N.W.
Washington D.e. 20006
Tel. 202-626-7406
m.m.v.
Albert Eisenberg, Senior Director Federal Gover-
nment Affairs
Todd Phillips, Director Architecture for Health,
Architecture for Justice
Dena Sollins, Director International Relations
Gina Shin, Assistant International Relations
David Derr, Senior Assodate, MetcalfTobey &
Partners, Architects and Planners
Rapporteurs: Theo van der Voordt en Maarten
Wijk
17.00 ProE Ed. Steinfeld, Arch., D.
Professor of Architecture
School of Architecture & Planning
State University ofNew York
Hayes Hall, 3535 Main Street
Buffalo, New York 14214
Tel. 716 828 3483/3861
Woensdag 18 november
Tel. 202-5°1-3322
m.m.v.
Judy parks, Assistant Commissioner, Office of
GSA Information Resources Management
Susan Brummel, Acting Chair Council on Acces-
sible Technology, Director of the Center on Com-
puter Accommodation, IRMS
Marilyn M. Estep, Council on Accessible Techno-
logy and Center on Computer Accommodation
Rex Hancock, Center on Computer Accommoda-
tion
Bill Wood, Center on Computer Accommodation
Douglas Wakefield, Center on Computer Accom-
modation
Charmaine Iversen, Center on Computer Accom-
modation
Rapporteurs: Theo Bougie en Math Moonen
15.30 President's Committee on Employment
of People with Disabilities
1331 F Street, N.W., 3rd floor
Washington, D.e. 20004-II07
Tel. 202-376-6200/202-488-7864
m.m.v.
Justin, Dart, Jr., Chairman of the President's
Committee
Dale Brown
18.30 H.M. Ambassade (cocktail buffet)
4200 UnneanAvenue N.W.
Washington, D.e. 20008

09.30 AMTRAK Vrijdag 20 november

AMTRAK General Offices
60 Massachusetts Avenue, N.E., 09.30 National Association of Home Builders
4th Floor, Board of Directors Room 15th & Main Street N.W.Washington
Washington D.e. 20002 D.C.,20005
Tel. 202-9°6-389° Tel. 202-822-0200

m.m.v. m.m.v.
John Carten, Manager Board Liaisson Office Charles Field
John Jacobsen, Director Govemment and Public Gail Hertwringsen
Affairs Ronny Daniels
Patricia Magliano, Manager Station Programs Kim Beasly
and Standards
Rapporteur: Peter Stoffelen Rapporteur: Ed Nolte

Council on Accessible Technology 11.00 National Council of Senior Citizens

General Services Administration/Infor 1331 F Street N.W., 6th floor
mation Resources Management Service Washington D.e. 20°°4-11°7
18th and F. Street, N.W., Room 1213
 ------

r
m.m.v. Janette Fields

Rapporteur: Jan van Be

mm ele n
14. 00 paralyzed Veterans of Ame nc a
.
80 1 18 thStreet N.W.
W ash ing ton O. c., 20 00
6

m.m.v.
Kim Beasly
M.aureen McClosky
Rlch Daily
To m Davies

Rapporteur: Pe ter Week

ers

SlDENI'S c<>MMlïfEf. ar<

tw'.
I .....
",, _ Ir. of l'f,Ol'Ui. wl'fH nlSAllu,rt
".~,
~ .......
~~ ....,.
ro .."""o,,,,c.a\(l".,,·, lHS
Qfll)~lwlil\"fJIrIX
lO'H;~('I/~)
lOt-3;~(n)Ol
1Ol,J~.QI' tr",X!

t/l,~ \'il \.~,,'-l..

0__ ~, y -- v.-r~ ,",

~~"'; ~ 'f.:;T' ,. ",,<,IJ j'~
II..ur",,\~ ~r~ f -::*'1 .
......... J " \ o{.q- :+.;J!:rl ~p
~ ~ <~~fhl .~ ./.: 4,~~
J ~"'~ , ~~.u...&r
t""" ".- ~ 1~ ";1 'i~
r 'ï . c ·. )W-f"'-" "~-.9-
-r.;-. ~ vvtJ11J"
1~ ~
I ~ >( .~~
~~ ~ ~ntGl'ftV.~. ~ 1lU\()U!.,l11~~f"tP"'{""
~
" "
111
 COLOFON Initiatief
M. van Ditmarsch
R.R. van Hek

Tekst
Deelnemers studiereis

Eindredactie
D.J.M. van derVoordt

Layout
John de Vries

Uitgave en verspreiding
CCPT, Centraal Coördinatiepunt ter
bevordering van Toegankelijkheid
Ministerie van WVC
Postbus 3007
2280 MJ Rijswijk

11