Vous êtes sur la page 1sur 66

!

"#$ %&$ '$'

( )

* + ) ) )
) , - . ) ) ) +
/ ) ) - 0 1 2) ) 2)
0 + ) ) / ) 0 ) ) 33, + ) 2)
) ) ) ) ) ) 0 ), )
2 + ) / ) )) ) )0 / )-

/ 4%& %$%&&56, ) )
) ) ) ) 2) )
7 ) ) 8 * , 90 + ) - ) +
) ) ) ) 2 ) / ) + ) )
/ ) / )- : ) ) 1 )
; < ; . = +, ) ) ) )
0 + -
1
> , ) / ) 1 )
) ) ) ,+ 1 ; , ) ) +
? , ) 8 0 )) ) 2 )
, )0 + ) ) ) / ) ) -
/ ? ) 0 0 ) )) ) ) )
) ) ) ) ) ) ) ? ) ) ), 1
8 + ) ) ) 1 ?
; ) 0 ) ) ) )
/ )+) ) )) )-

! ) 0 2 ) 0 ) )
, 1 ) ) ) 2 )
) ? - / @) )@
) ,/ ) ) ) ), ) ) )
/ ) ) ) ) ) ! ; + ) ) ? A
) ) )0 )A + ) )) )
; -

> 0 ,
) ) + ) -B 7) )
, 1 2 + ) +
) -

) 1 ) +
1 ) ) ) ) ) ) ) / )A
/ ) A ) ) A ?
) A ) 8 + )8 A ; 1 ) + 8)
/ , 1 ; ) 1 0 ) A
0 7 ) 2 ) )A + )
-

) ) 0 ) ) ) ) ) /
, 1 @ ) 1 ) + 1 8 ) ; ) @-
) ) 1 )0 )
) ) ) ), ) + ) ) )
) )+ ) ) )- 7 )
) ) 7 ) ) ) ) ) / )
) ) @; + 1 7 ) )
@, ) 2-

>) ) 0 )
+ -. ) ) ) + )
8 * + , 1 ) ) / ) ) )
) 2) 0 / ) 0 ) ), + ) 0 ) 1
/ ) )) ) ) 2 , ; ) 0 )
) / ) ) ) )) )-

> ) 1 , ? ) ),
) ) ) + , 1 )

2
) , 1 0 ? ) ) ) )
) ) + ? ) ) ) ) @ ) C )
8 ) ) ) D )E 0 )0
; , ) , ) 4---6
) / ) , ; ) ) 0 ) -@

3
2

(> F, >. ! (F .> F* G> (

( H>( * ( #

"

%- > ) 7 - - > ) 7
/ ) - '- > ) 7 ) ) ) ) )
)- - > ) 7 - #- > ) 7
)8 + 8 - I- > ) 7 0 )
) ? - 5- > ) 7 ) , )
/ + ; 1 0 ) - "-
> ) 7 0 7 ) 2 - &- > )
7 + ) -

%I

%- > ) 7 - - > )
7 ) - '- > ) 7
) ) - -> ) 7
? - #- > ) 7 ; , + ;
0 ) ) ; ) ) )- I- > ) 7
; ) - 5- > ) 7 +
) - "- > ) 7 / 1 )
) - &- > ) 7 ) -

&

%- > ) 7 ) , 0 ) +
) - - > ) 7 ) - ' > ) 7
1 ) 0 /
- - > ) 7 + - #- > )
7 ) ) )- I- > ) 7
) ) ; - 5- > ) 7 1 )
- "- > ) 7 ) 2 - &-
> ) 7 1 ) )-

4
5
!

8 ) 0 ) 0 ) 0 )
/ 0 ) 7 ) / $ 0
8 0 ) / + ) ) )- 8
) 2, , , 1 ) )2
- ! 1 ) 0 8, ) 8
0 1 , + ) ,
/ / ) )) ) ) ) 2 / )0 -J
) 0 ,) , ) ) ) ) )-
* ) ) ) ) ) 0 , / , / ,
/ / , / ) + ) , ) ) 1 C
) 0 + ) + )- *
0 ) ) ) )+0 8, ) ; )
) , ) 7 0 , )
0 , , , ) ) ) 1 ) + )
@ ) ) 2 + )
0 @- ) 1 ) ) ) + ) )
2 ) + ) ) )) , ,
) ? 1 ) - B
0 8 , ) +
-
) 2) ) ), 8) ? -
>) // ) ) ) ) + ) ) +
) + , ) , ) ) 0 1 ) )
) ? )) ;) )$ ) ,+ 8 ;
) + - >) )
) + 2 ) 1 )
) ) -* 8 $ 0 + 1 0 )
? ) ) ? , ) )
) ) ) ) / )- >) ) +
) 0 /
0 ) + 1 ) 0 ) ) / )
/ )- >) ) ) ; - . ) / ) )
) ) -
> 2 ) ) ) ) ) ), 0 ) )
/ ) ; 0 8 )) ) , , ;
) , , C + , 1 ) ) )
) ) ; / ) C ) )
+ / )0 ) 0 ) ) ) ) + )
; @) $; + ) $) )@-
> ) / + )/ ? 0 )
) ) / ), ) 0 ) ) / )
) 2 ) )
0 ; - H2) 2 ) ) +
) ) , ) / )
) ) ) / ) ) 2 )
); - ) ) $; 0 7 + ) $)
) , ? ) , + ) ;
) )/ ) ) ) ; +
) ) ) 0 ) -
> ) 7 1 , ),
, ) ) 8 ) 0 )
) ) + )/ )1 8) ) +
6
"

2 ) / ) + / -
, ) 1 ) )2 8
, ) ) ;) ; )
+ ? ), ) 0 ) ; ) / )
@8 / ) ) ; @- >) )
) ) ) )-
, ) ) ) +
) - * ) ) 1 + /
) ) ) 8 ) 2 , 1 ) ) )
/ ) + // , ) ? ) , ,
) + ) ; ) ) $ $ $ -

>. ! (F .> F* G> (


H ) > K.>
0 ) . )
> +F G

* ) 0 ? 0 7 ) 2
/ )) 0 / ) ) ) )
2 ) 7 - 8 2 1 )
2 )) )) ) 0 ) ; 2 + ) ) )
1 )1 ) ; + ) +
; + -
. ) ) )+ ) ) )
1 8) / ) 2 ) ) ) )
, ) ) ) ) 1 ) ) ; ) ) ) )
2 )); ; ) ) ) )- ! ,) ,1 ) )
) + ,+ ) , 0 -
) ) ) 1 + 0
; -> ) ) ) 1 /
) - 1 / 8 / 1
1 ; + 1 / / ? ? ) ) 1
? ) - 1 / 8 1
) 1 / ) 0 7 - >) )
) , ? , 7 / ) )
) ; , ) ) / C)1 ,
/ / ) ) + ,1 ) / / ) -
>) ) ) / / )) 1 ) ; 2) 1
) ) ) )- J 1 8
8 ) ) 1 ; 8) 1
) ); )+ ) ? ), ) 1 ) + 1 / /
) 1 ) 8 / -. 1
) / , ) ) 0 ) +
) ; 0 7 ) + -
. , , 1 / / ) )
0 ) ? ) ) 1 ) ) ) ); ) -.
0 8) , 1 , )
) / , ? / ,) , ); ; )+ ) )- >
; ) ) / @ @ , 1 ,)
7
#

, ) ) 8 -L ) /
; ) /) , 1 ) C ) / - >
/ ) /) , ) ; ) +
) 1 ) ) /) ) ) 1
8 ) 8) 8-
H /) ) )@ ) @, ) 7 )- !
, ) , , ) ) ), ) )
) ) + ) ) ) ) ; )- >
) 1 / ) ; - >) +
) 2 ) ; ) ) ; ) / )
) )F ) HC ;-
H ) , , ) + ) ) ) ), 0 ) ) +
0 ) ), ) ) ) 8 ? ) ,
) + ) ) ) 1 ) + 1 ) 1 )
0 ? - >) 1 )
/ ) ) ) ) 1
7 )/ 2 / , 2
0 - > ) + ) ), / , )
) 8 - , ) ) ? 1 8 1 ; )
8 , ) / , ,1 ) ) ) )
- > / )
0 ? ) ) @ / @ ) / )- >
F!M, ) 7 ) ) 0 ) ) ;
0 ) ) H 1 )
H , ) 0 ) , )
)) ), ) ) ) ) / + ) ) +
) 0 -% ! ; , / , ) 8 - : , ,
8 / ) ) ; - . 8 1 ) ) )
,1 7 0 ? ) ; ,
1 ) , 0 1 ? ) 1 ? ,
0 ) / , , 8 + 0 ) , )
) + , ) 1 ) 2 ) , )
) , ; ) ) ) ; - * 8
1 ; ) 1 ) ) + ) )
) ) / ) ;
* 8 1 ; ) 1 ) ) 0 0 )
) , 8 , ) - >) ) 8 ) 2
/ , ) ? ) ), ? / ) ), 1
) ; - J ? ; ) // )
2 , ) , , ) ) ) ) )
)- > 1 ) ) )1 ) ),
1 ) ) + ) ) + )-
! ) ) ) ) 0
) ) )- / ,; ) 1 ) +
) ) ) )-
) 1 +
) 7 ) ) ) ) )1 , 1
, , ) -. ) )- *
0 0 ) 0 ) ) 8 -
1 ) 1 8 + 8) ) 2) - 0 ,
8 , ) ) ), ; , // +

1
Regina L. García, Víctor Valla, "El habla de los excluidos", en Cademos Cede, 38, 1996.

8
$

0 , 1 ) ) ) )
) ; ) 1 ; , ) ) +
) ); ) / -
! ) ) ) ) 0 1 ) ) )
) 0 ) ) ) ; ; ), ) ) ) / )
) 0 ) ) ) ) +
0 ) ) )- ) 0 1 ) +
1 0 ) + ) ) ) ) )-
. / , ) 7 , / / - >) 1 ) +
) / 8 2 / ,
2 ) 0 ; - >) 1 , , ) ; )
) ) / ) 8 , /
+ ) ) ,1 ) 1 ; ) 0 ) +
2 8 / ) ) ; - ! ) ) )
) ? ) C)1 , ) , , , ) ? )
;) ), )0 ), ) 1 ) ) ) ) ? ) 8 )- >
) ) , ) ) ) )8 ) ) )
/ -! ) -
) ? 8 ) ) // ) ) 7 )
) ) 8 - ) ) , ) ) ) :) )
7 8) ; 1 ) 0 / ,)
) ; , ) 0 ) - , 8 0
) ; ; , ) , ) )1 /
0 ) 8 ) 7 ) 1 ) -
, 0 ) 8 ? 2) ) 0 ) ) ) -
, ; 8 / ) ) ; ) +;
8 ; ,
) ) ) // ; - ; ) + )
) ) ) )1 , 0 ) ) , ) 2
) - > / , ; 8 / ) ) ; )
1 ; ) / ) 2), ; )
1 ) ) + ) ;) ,
:) - * 1 / ) ) )
:) - >) ) ) ) ) )
0 ) ) ) ) ; ) ) )
; +) - >) , 2) 1 )
, ) ; ) ) , + )
)- ) 1 , ) @ $+ @ )
@) @- ) 1 ) ) ) ) , 1 ) ) ) , 1
/ , 1 )0 , 1 ; 1 ; 8 1
) , 1 ) , , / C , / , 1 , 1 - >)
) , / , , ,
, ) ) ) 8 +) ) ) -
* 8 ) / + ) ) ) ) ) )/ , ? 2)
/ -
> / ,) ) ) )
) 0 ) + ) ) )
) - ) ) )
) ) 8 / - ) +
8 ) ,) + ) ) 1 ;
/ +) ) ) ; 8 -
>) ) 0 ) ) 8 ), ), ) ) 1
) ) ) )- 0 1 ) ) ) )
( 1 :) ) ) +
1 0 , , ) +
7 -

9
%

. 0 8 1 8) ) ) , ) ,
) ) 0 ) + ) / -
, ) ) ), ) ) 1 , 1 ) 0 )
$ 0 ) , $ 2 1 8 ) 2) /
) / -
! ) 1 ) )- ) ) 1
) :) -
* 0 ) , / ,1 ) ) )
- ) )
, )) / ) 1
); ) 1 , ;) + , ) )
) @ ) @- ) ) @ ) ? ) ) , N1 8 )
; O@ @ ) ) 0 0 ) @ 7 )
0 ) ) + ) ) / / - . )
/) , ) ; + ) 2 /
) 1 ) -* 1 ) ) ,
) ) , ) ) 8 ) )
, ) ) // - > 1 / / ) ) )
)/ ) 1 ) +; -
1 7 ) ) 1 ) 8
0 , ) - >) ) 1 ) 7 ) ,
1 ) ) )@ ) )@-
B*F (> (>

10
P> 8 ) ) ) -
? ) 0 ) + / ) ) ) ), )
)- Q -R
! 4. , - λ〉γοω, , 6- -G ,
/ - SS B) ) )/ ) ) / )-

. ? 1 , 1 8) ) 7 ) )
) ) 1 ) ) ) 2 )
) ), ) ) ), ) ) ) ) )
) ) ) / )- ) ) ) 2 /
) ) , 1 1 ) -
> ) / 1 )
? ) ) 1 ) 0 )
2 )) ) / ), , ) 7
2 / ) -
, ) + 1 , 0 $) ) 2 , ; 0
) ) )) ) ? ) )- , ) + / $ )
$ 0 7 8) )
0 + 2 / $ -
> , ? ,) )) ) ) )
) 0 , , 2) ) 0 ,
) ) ) ) , ) 0 )
) ) )) ) ) + / - * 2 /
/ , 0 ) 1 )) ), 0 ), +
) 1 ) / - * 2 /
) ) )0 ) , ) )
1 + 0 ), )
/ ), ) 0 , ) , ) / ) + ) / ), ) )
/ ), + + / )- > 2
/ ) 0 ,) 0 ) ) )) )-
* 0 7 ) 2 ) 7
K 2 ) / ) + 2
/) -
* 1 ) ; , , ) + ) ) ) )
0 ) 2 / $ )) + 1 , )
) , ) ) ) 2 -
) + ) , + C ) ) , )
2 0 - >) ) , ) , + 1 / +
) )) ) ) ) ), 1 1 ) )20 , ) )

11
) 7 0 , ) ) 8 ) ?
) , ) / 0 / 1 ) )
) ) ) ) ) ) ) -
7 0 , 1 ) ,
1 ) ) ? ) !
1 8 ) ) ? 1 + + ! )
1 ) )$ )$ )
) ? 1 ) +1 ) )0 )- > ) 0 + //
) 0 ,+ , ; ? , 8 ) , ,
0 ) ) ? @0 @ 0 ? 0 - >) ) ,
,1 ) ) ) ) / + 1 / 2)
1 , 1 0 ) ),1 0 ) 0 + $0 0 +
1 ) 0 ) 0 + 0 ) 0 - >) ) )
) ) )0 ), ), )
) ? 0 , ) ) + -!
; + ) ) ) ) 7 + ) ) ) ? ), ) )
0 )1 ) , ) ? , -
L ) ) + 1 ) - L
) ) ) - ) ) 1 , ) /)
, / ) ) / ) / $ / - G 1
? " + ? " . )
/) 2 1 , 8 ) /)
) 0) 1 ) C + / )
; + ? ) );) ) )+) ) 0
) , ) ) 2) 1 /
) / $ / - > ) 7) ) + / / ) + 0
) , ;) , ? ) + ; ) ) 1
) ) - ), ) , ) ) )
) ? ) + ; ) 1 ) $ ) 8), ) $
? ), ), 8 ) ) - ) ,
) ), ) ) 7 0
-! 1 / ) 1 )
? 1 ) / / ;
) , 1 ) 1 0 ; )
-
// ) 7 2 ) $
) 7 , / , , , ) ,
, )8 + 8 , )
+ ) -
/ ), ) ) ) ) 1 , ) , )
0 , ) ) 1 ) 2 ? ) +
; ) ) ; ) / , 0 T ) < , @) )
), @- >) 1 ) , 1
;) ) )1 ) ) ) )
, ) 0 ), , ) ) 1
) ,1 2) +
2) - * 1 1 ) ) 2) )
? 2) ) ) + + ) 1 /

2
FranÇois Jacob, “Nous sommes programés, mais pour apprendre”. Le Courrier, UNESCO, febrero de 1991.
12
@ ) ) @,' ) )
? -
>) ) 1 ) / , , + ; )
@ @, , 1 , ) , 1 )2
) )2 ) A ) ) @ @,
1 0 / ) + ,
) ? , ) + @ @ 0
)0 ,) ) ) ,; , )
? , ) + ) ) +
) @ ) @-
* ) ) 1 , ) 2 @ @,
// ) 1 , ) ) + )
) ) ) , / ) , 0 @ @
@ ) @- > ) ) , ) 0
, 1 0 , , ,
, ) 02 ) )0 ; , 1 ) ) 0 )
/ ) 0 ) ) - U) ) )/ ? ) ) 0 / ) ) ) )
; )$ ; ) ) 2) 2 ) ) )- >)
) 0 ,) ,1 ) ) 0 ) ) @ @
@ @-

> 2 ) 0 , ) 2
, , ) ) , ) ) ) - B
) ) ) ) ) ? ) ) 1
@ 7 ) @ ) ? ) ) )- J )
1 / ) ) @ )0 0 @
? ) - >) 7 ) ) )
@ @ ,; ; ) ? 0 ) 1 )
7 ) ) 1 ) )
-J ) ) ) 7 ) )+
) ), ) ), 1 ), ) ) ), ; ) +
)) )- ) ) 1 ) )
) ) , ) ), 1 +
/ C 7 ) ) ) + 1
8) ) ) ) )0 ) ), ) )-
, ) ) / ? ) ) ) /
)0 ) ? ) ) ) + ) )
) , , ) ? ) - ) )
; ) ) , 1 ? ) ) ;
) ) +, , ) )-
, ), , 8
1 // 1 ) ) ) ) )
), ) 8 ) ) -. )
1 0 ) ) / / ) $ 2 $ ) ;
2) ) 0 ) ) ) ) 1 ) 0 - >
,1 ; )) ,1 ) ) 7 ,
) ) ,; ) ) ) ) ) ) ) /
$ , 7) , 1
3
Paulo Freire, À sombra desta mangueira, São Pablo, Olho d'água, 1995.
4
Paulo Freire, Pedagogía del oprimido, México, Siglo XXI, 1994, 45ª ed.
13
+ + 1 ) ), ) , ) - (
) ) - :
8 ) ) - ) 1 / - >) )
) ) ) + / 1 /
) - * 1 1 / )
) 1 ) / / / 2) , )
-
* ) ; ) ) + - *
/ ), )- * /
7 1 ) + 1 + + )
0 8
/ / ) ? - ) + )
7 ) 0 ) )
) - ) ) , ) 0 / 1 /
) + ) -
> / , ) 1 ) ) )
, / ), ) - + )
) ) ) 1 ) ) ) ) )
) ) )- >) ) 1 ) ,)
+ ) ) ) , ) 8 +
, )/ V
1 )2 ) -
> 0 ) 1 ) ? /) ) ) 1
) ) ) ) + ,
) ) ;) ), ) , / , -
,;) ) ), ) ;) -
) , / ) 1 0 / ) +
/ ? +) @ ) @ ) ) ) -# . 1 )
7) ) 1 ) ) )+
) C 7) - > ) ,
/ ) ) ) ) ) ) 1 1 )
) +) + 7) + 1 1 ) ?
C 7) - * @ ) @ $ $
$ + / ) , /) ), ) ) 2 ) 1 ) ) )
) ) -

! ; + ) ) / ) / ) ) ) -I >) )
1 ; ) ) - H ) )
C ) , - > ) 1 ) , 1 8, 1
+ - / ) , / ,
/ + - / ) 1 C +
/ -
) , 8 ) ), ) 7 1 ) )
) / ) 1 , / / ) /
2) ) , ) ; 1 /
@ ) ) @- * ) , 1 )
) ) , 1 ) ) ,
5
A ese respecto véase Álvaro Vieira Pinto. Ciência e Existência, Río de Janeiro, Paz e Terra, 1969.
6
Hoy se habla, con insistencia, del profesor investigador. En mi opinión lo que hay de investigador en el profesor no es una
calidad o una forma de ser o de actuar que se agregue a la de enseñar. La indagación, la búsqueda, la investigación, forman
parte de la naturaleza de la práctica docente. Lo que se necesita es que el profesor, en su formación permanente, se perciba y
se asuma, por ser profesor, como investigador.
14
) 1 ) C -> ) ; ; 7 - )
, ) /) 0 ) , )
) C ) ) ) ) ) +
) - )
+ @ @ )
) ; 2 -

) ) ) 0 ) , 8 ) 2)
), ) , ) ) ) ) ) 1 )
), ) ) ) ) ) ) $) )) ) )
2 $, ) 8 , / ) ; 2)
), ) ) ) ) ) ) ) )
) ) )- N 1 8 / ; 7 1
) ) // 2 ) ) ) C
) , ? , ) + ) + ) ; ) + )
? ) / ) ) ) , ) ) )+ ) ) )1
0 ) ON 1 8 ; + ) ) )
) ) ) ) ) ) ) ) ) )O >)
) ) ) ) + / /
1 ; - >) ) / )/ , ) 0 ) )
-
N 1 8 ) ) ) 1 ; + 1
) + ) ) , )/ 1
/ ) ) + // ) ) ) ) + ;
1 / ON 1 8 ) @ @ ) )
) ) ) 0 ) ) ) + 7 ) 1
) / )O N 1 8 ) ) ) )
) 0 ) ) ) 2 ) )
O N* 8 ) ) ) ) O 1 , 2
2 , ) 1 / ) - *
) ) - > 1 ) ) ), )0 ) )
)- B / ), 8) ) ) ) )-

"
> 0 + @ ) @ + , )
; ; 7 + 1 ) ) )
) ), ; + ,) ) -* ) +
) 1 ) , ) ? )
) , , ) ) ,) ; - ; )
, / / ) ), , ) ) ,
@ 2 ) @ ) 7 ? , ) ); )
+ 7 -
> / , ) 1 , @ ) @, ) 2 ) )
) C , ) ) ) 1 , ; ) , 7 )
0 / 2) ) ? ) , ) / /
) ) - ) - * )
) ) ) ) 1 ; 7 $
,0 ) ) + ) / ) ? ) ), ) )
) , 2) ) ) ) @ $+ ),@

15
!

1 ) 0 ) 0 ) 0 ) 8 )@ @ -* ) 0 )+ )
0 ) 0 ) ) , ) , ) ) + )
/ / ) ) )-
* ) 1 , )/
, / , C)1 ) ,
) 1 ) ) , 0 0
/ - ! ; / ) ) 1 ) / + 1 )
) 1 ; ), 1 )
1 ; )-
0 ) ) 7 / , ) ; /
) ;) + ) ) + ) - ) 1
) 2 , )
) ) 2 / $ )) ) 7 )
) , ) )0 ; , - ) 1 )
0 ) @ ) )@ ) ) , ) , 7 )
@ @ ) 0 - J ; + )
) C 0 ) ; ) +
- , ) ) 1 , , /
, , , ) - . 1 / )
) 0 ) -

#
* ) ) ; ;
) ) 0 8 ) ) 8 -.
+ - J ) + / 2) / 1 ,
) 7 / ) ) ) , 2 /
1 ) , ), ) ) + - B
) )/ ) 02 ) 1 ) , / ) ) ) , ?
) 0 ) 1 ) ) / ) ) )- H ? ) +
; ), ) ) ; ) $) ), ) / / ) ) , / ,
/ , ) , , , ) , ) ; ) ) )
8 )- ) ) 1 ) ) ) - >) ) ), ) ),
) -! ) ) ) )) ); ) ? ), ) 1 ,
8 , ; )0 -> ) ), ; )+ ? ), ) ? ),
,0 8 , ) ) ) - >) ) 1 )0
7 / ) 8 ) 1 ; +
0 ; ? / ) 2 0 - )
) ) ; , ) ) )
) ? 0 - > ), ) ) / ,
0 -5 . / ) ) 0
/ + ) ) - . 0 ) ) ), / )
) 1 ) / A ) - )
, , 0 + ) 0
) + ) ; ; )- )
/) ); ), ) ) ,
, ) ; ; - 7) )
) 8 ), ) ) ) +
; , 1 $ 7 ) $ )
-. ) /) ) ) ) +;

7
Sobre esto véase Neil Postman, Technopoly. The surrender of culture to technology, Nueva York, Alfred A. Knopf, 1992.
16
"

1 - >) 1 ) )
; -

$ !
> 0 ) 1 )
, ) , 1 ? ) )
) , , 0 ) , 0 0 ) ,
@; 1 + 1 ; @- L ) )2 )
) 1 ) ) )1 )0 ? )
/ - ) ); -
L 8 ) ) ) ) 0 ) 1 , ; ) ) ) )
; ) ) ) ; )
) ) ) + ; +, 1 , ; ) ) 2
)) ) + )0 ) 0 ) ; O
NL 8 0 ) 1 , + 1 , 0 0
) ? +, ; +, 2 , ) ) )0 , 0 )
, ) ) , )) , ) ,
1 ) )) O
! 7) ) 0 2 ) 1
) - 0 ) ) ) ) 1 )
) ) @) 1 8 )2; @-
> 1 ) ) 1 )
)
) , ) 1 , ) ) ,
1 8 8 ) , / ) +
1 ) - B ) ) ) ) )
) ) ; / ) 1 ? )) )
0 + 1 + - @>) ) @, ? )1
+ ? ,1 + -@ 1 1 ; )
) ) ? -@ ! ) ) ) ) ) )
) ) -" ) )
) 1 ,) 1 ; , )
0 -

% " # $ %

>) ) , )
) ) /
1 ) / , ) ) 1 )
; / ? )) -* / ? 1 ) / ) /
1 ) C / -
8 ; 0 / 1 0 ) 0
) - * 2 ? ) , ) , 8 , 0
) ) / ) ; + - 2 ? )
) ) // ) ) 1 ) )
), ) 1 ) ) ) ) 1 ; ) ) ; ), ) 1
) ) )- )1 ) ) ) ? )- 2 ) )
) 2 )1 1 ) ) ) 1 , / , ) )
- * ) ) - ) - ) ) )
1 ) )--- + , /
1 1 ) ) ) ) ; ) , )

8
Véase Paulo Freire, Cartas a Cristina, México, Siglo XXI, 1996, Décimosexta carta, pp. 185-191.
17
#

1 ) ) ), ) )
- ) + ; , /) 0
1 / ; 1 ) 7 -!
1 / ) C 1 ) ) 7 ) + / 1 )
); + ) ) -
/ ) 1 C , ) /
@ ) @ + 8, 1 , ) , C
; 2 )+ ? )+; )- ,
1 ; ; ; ) ; ) 0 ? ) +
; )- ! ) +8 ) ) ;) +
&
:) -
> 1 ) ) ) 1
; , ) ) 0 1 /
0 - ) / ) ) ) 7 0 )
7 1 ; ) ) - ) ,
? ,1 ) 1 ) ) 6
) ) ) ) ) 0 +
) - >) ) ) ) )
) 7 , 1 ) $ ) $ )
) ) + ) ) ; 2 1 ) ) ) ,
) 1 ) ; + 1 ) // ) ) ; 0
) - ) R 7) ) ? ) 1 )
) ? ? ) 1 ) ) ) ? )-
) ) 1 ; 1 ) ) , 1 ) @ ? W )
) ) ,) - ) ) ; +1 )
) + ) /) )
, ) )0 ) - ) 2
2 / ) ) / , 1 ) R X) 7 )@
) ) / + ) ? ))
- , ) ) 2 X ? @ ) , ) ) 2
) ) )X )@ ? ) ) +
/ 2) C 1 / X @, ,
) , -! ; + $ )
) ) )/ C 1 ) 8
- * ) ? 1 ) )
, ) ) ,
) ) ), ) ; ; ), ) )- * ;
1 ) ), ) ? ) ;
2 ) , ) 0 1 ) +
1 , ) ) 1 / ) -!
; + 1 ) ? +1 ) 0
2 - ) ) ) +
8 -

& &
> ) ) , ? ,1 ) 8,
, ) 0 2 ,) 1 ) 8 1 )
8 8) ) 0 - * 2 , )
, / 2 , 8 , ; +

9
Paulo Freire, Pedagogía de la esperanza, México, Siglo XXI, 1993.
18
$

) ) ; -> ) 1 ) 2
) 2 ) ) 2 , @ ) @, ) ) , ) ; ;
7 , 1 0 1 )
) ) ? - U) ) ) 1 ) )
- ) ) 0 1 , 2 0
, ) 1 ) ) )
) 2 / ) ) ) ) ) )
0 ) ) 1 ) ) ) ) , )
1 , , ) 1 ) 1 )
) 0 ) 0 -
, ) ) )) / 1 )
) ) 0 / - > )
) , ; + 1 0 ) )
) 0 ) 0 ) 0 B / ) - *
1 ; + 1 ; ) ) 1 , / / ) ) ) ) , /8)
0 7 ) 2 , ) , ) , ) / +
/ / -
>) ) 1 0 0
) 0 ) ) ) 0 7 ) 2 - >) )
2 ; + + ) ? 7 ->
) ) , ) 0 7 , 1 )
1 ) ) 0 2 - )
) 2 ? ) 2 )) @ 7 @
27 - ? ) +
2 2 ))+ + ? )
- , 2) ) ) +)
+ ) ) ) 1 8 ) +) ), 2) / /
, / , ) ) , ) )
) ) -* ) 1 ) ? ; ) 0
) ) ) ) ) ) A , +
+ ) 8 ) ; ) ) ? -
) 7 ) ) 0 1 ) , ? ,
1 0 / ,+ ) 0 ? 0 - ? 0 ) ,
C ) , ) ) 1 0 - ,
) ) / ; / 2) ) 1
/ ) ), / , ) + / ) ) )- )
) ) 1 ) , / )
/ ) )- . , , - , ) 2 0
1 ) ) ) 1 0 -
H 1 ; + C ) 1 ;
- 2) 1 1 ; ,
; , ) ,) ; -J 8
; ) 1 , 0 , +
2) - * 1 0
? ) ,% 1 ) ) ? ) ), ) ,
) , 7 + / , )2 1 / -* 1
), ) ) 1 0 , )
1 ) ) ) -
10
La de Cristo contra los fariseos del Templo. La de los progresistas contra los enemigos de la reforma agraria, la de los
ofendidos contra la violencia de cualquier discriminación, de clase, de raza, de género. La de los que sufren contra la
impunidad. La de quien tiene hambre contra la manera libertina en que algunos, más que comer, dilapidan y transforman la
vida en un regodeo.
19
%

'
>) ) 7 2) 0 7 ) ) -> / )
) / ) / + ? ) ? 1 ) )
) - J ) ) 1 0 )
) ? ) - ) 1 , 1 ) 1
0 / )0 ? 0 , ) 1
0 ) 1 / 0 + ) )
) )- ) ) ) 2)
) ) 2) ) 2 / $ ) )
) 1 ) ) ) ) ) ) + )
0 ) 0 ) ) + 7 0 ) ) - ) )
) ) ;) , ) ) -- , )0 ,
, ) ), ) 1 ) -
) ) ) ? 1 ) ) ? -* )
) ) ) ) ) 0 7 ) ) )- >) @ @ @ + @
#, 1 ; ) ) $
* ) , 0 )
/ + ) ) ) + ) ) ) 0
2 / )) , ) 1 ) ) -
1 / ) ) ) ) ) )- >)
) 1 ) 0 ) ; , )) +
) ; + 2 /) ) -
* 7 ;) , , + ) ) ; ) + )
? ) ) @/ @ 0 ) 0 ) 1
) , C)1 ) ) / )+ )
)+0 )1 ? 0 / 1 ) -* 0
1 ) ? ) ) )X )W ; 2) 1 ? 0 / )
)2 )- * ) ) +, 1 ) ) )
) )0 + ) )/ , )) 2) ) ) ) ),
2 0 2 -> ?
) ? ) "
) 1 ) ) / +

/ ) ) 1 ) /
) ) 0 ) - * 1 / )
) 0 , 0 0 0
) ) -> + ;) /
) ) ) ) 0 ) 1 / ) -B ) +
) 0 / ; + ) / 8, 0 ) , + 1 /
0 - J ) ) ) ,
) + 0 , ) 1 ) ), 0
) ) ) )- >) ; 2) ; 1 ) )
/ - H 02 - 1 )
) ) ) ),
) -
>0 ) ; ) ) ) ) ? ) ) ) +, 2 )
, ) / / ) / -> +, /
+ / / / 7 , ) , )

20
) + ) -> ) 0 ) / 2) 1
1 - > ) 0 ) 0 C
/ ) 0 1 ) ? + -. 1 )
0 , 1 ) 1 / 0 2) 2 ) )
) 1 / 0 -* ?
1 ) ) 1 ; ) ; ) ; +- J
/ ; ; 1 ---
>) ) , ) ) ) ) 1 )
) ) ) ) , ) ) 1 )1 0 7
) - >) 1 2 ) ) , 1 ; +
0 7 1 ) // , 0 0 ,)
) - ; ) 7 )/ ) ) ),
) ) ) )0 ) -
1 ) )1 7 ) ) 1
) $ ) ,1 ) / ) ,/
) ) ) ; 1 ) + 1 ) -
> 0 , ) ) / 1 0 ) ? )+
; ), ; ) , ) 1 ) ) ) - /8 )
1 0 )1 ) ) ) , )
0 ) 7 ) 0 ) ) ), ) ),
? , )) ) ) ) ) ), ) ) ) ),%%
0 ) ) ) ), ) ) / , )
, ) ) ) 0 - : + ) )
) ) ) ) ) ) > %
%
8 ) ) ) 1
) * > P )
%&"&- > ) ) ) ) ) ) )
/ ) ) )- > ) )/) ) ) / )
; N 7 ) ) ) ) ), )
) ), ) )) C ) ) ) )
) C O >) 1 ) ) 0 @ ) ) @
0 1 ; 1 ) ) ) ) ) -*
) ) @ @ ) + ) , ) )
) ), ) ; ) ) ), ) ) 0 ) 1 - : +
) ) -
) ) 0 ) , 8
, ) 1 ) ) ) ) ,
/ ) ) 0 / , / 7 - * 1
0 , ) 2 ) , )
1 , ) ) / ) ) ), ) ),
) , ) 1 ) ) ) , 1 ,
) X @, / / -
! / 0 ; ) , , )
? 1 )

11
Ésta es una preocupación fundamental del equipo coordinado por el profesor Miguel Arroio y que viene proponiendo al país,
en Belo Horizonte, una de las mejores re-invenciones de la escuela. Es una lástima que no haya habido aún una emisora de
TV que se dedicara a mostrar experiencias como la de Belo Horizonte, la de Uberaba, la de Porte Alegre, la de Recife y de
tantas otras diseminadas por Brasil. Que se propusiera revelar prácticas creadoras de gente que se arriesga, vividas en las
escuelas privadas o públicas. Un programa que podría llamarse cambiar es difícil pero es posible. En el fondo, uno de los
saberes fundamentales para la práctica educativa.
12
A educação na cidade, São Paulo, Cortez Editora, 1991.
* Alcaldesa de São Paulo, la mayor ciudad de Brasil, por el Partido de los trabajadores, entre 1989 y 1992; responsable del
nombramiento de P. Freire como secretario municipal de Educación. [T].
21
) ) , + , ) / )
), ) ) , 0 / , / -
), ; ; , / ,) , / , 1 /
/ , -* , , ) )) )0 ; )
/ ) ), ) ) ) 2 )) )
) ) ) -%'

* ) ) ) 0 7 ) ; ; ) ; ) ; ) ) )
) ) ) 0
) ) / )) - & '

) ) ) )
), ) + ) ) ) ), ) ) ; )A
) , 1 1 $ ' $

13
Tampoco es posible una formación docente que sea indiferente a la belleza y a la decencia que nos exige (de nosotros) el
estar sustantivamente en el mundo, con el mundo y con los otros. No hay práctica docente verdadera que no sea ella misma un
ensayo estético y ético, valga la repetición.
22
>) ) )) ) ) ) 0 ) $1 ) ) )0
$ ) 1 ) ; 8 + ) ) ) )
) ) $ , - U , ) , , ) 1
8 1 ) ) ) ,// -
0 ) ) 0
) ) ( ) 7 ) - ! )
) 0 ) ) ) ) ) ), ) ) + )
-H ) ) ) ) ? , 2 ,
- - ; , )
* + ) / , + )
/ / ) )-
) , )
) , 8 , -H / / 0 0 ) 1
) 2 ) ) + ) )-
0 1 ) , 2) )
H , @* - >) ) + -@ !
1 ,1 ) , ? ) ), ) +
- > ) ) 1 ) H , , ?
/ ) / + 1 ; 0 , ? ) ),
? / ) / ) ) - * ) )
? ) 1 , ) ), 1
) ) , ; & ; ) ,
) ,
; & 1 ) ) ) , " ) &
/ / , ) ) 0 7 ) / ) /
H ) +H ) + -
? ? 0 ) , ) ,) )
1 H ) - , ) )
+ ) ? ) / / ) ) - > )
, ) ) 1 , ) ? ) ), ) +
- . ) ) / ) / - * ) +
-
) $+ ) 1 ) ) )0 )
) ) ) $ ) 7 , 0 , / ) ) ,
1 )1 ) 0 ) )+ ) ), + )
; ; ), ) ) ) )- >) 0 , 1 ) )
0 ) ) ) ) + ) 2 ) ) )
) 2) ) - >) 0 , ) ) ), /
) 1 ) 1 ? ) ) ) ) ) / )
) ) ), ) 0 ), ) ; ) )- >) 0 1 )
) / ) ) 1 1 ) )
) / 1 ) 1 / +0 ) -
2) 1 ) ) + ) ) )
, ) , ) ) -.) ) 1 ,
, ) 8 , ) 0 ) ) -
) ) ) ) ) ), ) ,
+ ) -
>) 0 ) , ? , // ; , & )
, 1 ) ; ) 1 / , 1 ) ;
+ ) 1 ) 0 )-

23
> ) 1 / ) 0 )
) ), ) ) ) ) 8 )0 ?
)0 ? ) ) - 7)
) -

0 ) ,+ ) + @ / @ ) ) , ) ) ,
0 - ! % 1 7 8 //
) ) - ( , ) , / ,
) , , ) )+ -H
) )+ ) ) 1 7
) ,;) , + ) -
) ) 1 1 2 ) ; - >
) ; - > / , ) )
) ) 7 / -. ; +/ ,; + -
) ; ) + ? ) ) ) - *
/ 7) ) ) 1 / 0 /
; )+ ? ) / 1 ) ) ) C ,
- , ; ) + ? )- * 7 ;
/ / > )
) , ) 7 ) , 1 ) X 0 / @
)) A ) ) ) ) + 1 ) -
>) ) 1 , , ) ,@ @ ) // , ,
, 0 ) ) ) )
1 ) ; ) ) ) ) ) )- 2)
) ) , + ) 0 , ) ) ) )-
@ / @ ) ) ) 0 ? ,
) /
, ) / ) , 1
) , > ) ) ) / ) )
; 2) 7 ) ) 1 1 ) ) )-
* )0 - ) ) ; 8 ) 0 )-
* / ? ) , 1
) )-% H )1 , , ); - +
) 0 / / ) ) + 2) ) 0
/ + * > ) 0 ; +
* , ) 1 ; ) ; ) ,
, , )0 , + X ) @/
) )-
* / * , ; + 1 , )
? , , / ) 2) 0 )+ ? )1
1 + X ) @ ,
) 0 + ) 0 ? ) +
; ) ) ) 8 )- ) / , ,
? , , , ) , ) ) ),
) ) 0 ), ) 8 ) ) ? )
? - ) ) ) 1 ) / / 8 )
8 -! ) ) )1 ; + ) ) ) )
0 , + ) 8) ; + / ) ) ) X0 )W / ))
14
Véase David Crystai, The Cambridge encyclopedia of language. Cambridge, Cambridge University Press, 1987.

24
) - ! ) ) ) 0 ) 1 ; + )
) ) X )W ) )2 )-
1 ) ) ) ; ), /
0 , / ? 1 )
) ) )1 ; ) ) , 1 ) 0
+ ) )
,+ 0 ) * ) / ) )
) + 0 + , +
, + , + 0
- >) , + 0 ) * ) ;
, , ; , ; -J ) / ) /
) 2 - J 8
) ) / / ) 8 1 ) ) )
) , 8 )8 1 ) ) / ? )-
H ) ) ; , ) ) , 1 ) 2 , 1 / ,
/ 1 ) + ) 8 ,1 0 ) 8) ) ) ), 1 ) +
+ 1 ) 8 ? ) , 1 ) 8 ) ), 1 8 ) ) /
1 / ) ) ) + -H
) ) ; , ) ) , 1 )8 1 ) )
, ) - L @ ) @ ) ) 1
) ) ; ; + + ) ) ) - H ) )
) 1 :) 1 ; ) ) + + ; ;
) ) ) + ) - >) 7 1
)) 0 +1 ; ) 7 -

H ) ) ) 1 , , )8 1 ) + ) ,
) , )8 1 ) - U) ) 0
0 ) + ) - * 0
1 ) ) + 1 ;) +)
) ) ) - H ) ) ) 1 , ,
0 )1 ) ) ,1
) ) ) , 0 )0 )) ), 1
) 0 ) 1 ; 8 + 1
; ) , ;) , ; 1 / ) -
) ) ) )
) ) )
) -! ) + )
7 ) ) ) ? ) - >
) ) , 1 ; ) ) ) 8 , ;) , +
) 1 ) (
/ / -
> ; ; , + ) ),
) 1 ) 1 1 / 8- 0 +
, ) ) 1 ) 8,) 1
) ) 8 - >) ) 1 ; ) ) ! )
8 ) ? :) -
H ) ) ) 1 , ) 1 ) ) ),
), ) ) + ), ) ) 1 ) )
) ) ) 0 ) )

25
!

;) , 8 )8 1 ) )2 ) )
-
> ) ) ) ) , + ) ) )2 ), 8
, ) )0
) )2 ), / 7 ) , ) ) ) ) -
0 ) ) 0 ) , 2 + , )) ; +, )
)/ ) ) ), ) ) - )) )
- > / , ) 0
, ) ; ; ), ) ), )
) 7 ; , ) ) ) 2
) ) - > 7 ' , ) )
) 1 , ,) ) - ) ) ) ) / ) 2
) - * ) , , 0
- 0 / - ) )) ) ) ), ? )+
; ) 8 ) ) ) ! 1 , ) ; ,
? / ) ), ) ) ) ) ) / ) ) )
> , ) 2 ,1 @) @0 -
> ) ), ? )+; ), ) ) - >)
2), ) 1 ) ) ) )
) ) ? ) ) C)1 -
:) $) $ ), ? ) + ; ) ) / / ) ) ) 1 )
) , ) ) ) 1 ) ) / , )
0 - >) 2), ) + )
- ? 1 ) + ) ,
8 ) + ) ) 7 ) -
B ,; ) ) ), ) 2 )! ++ , ) ), -)
1 ), ) Y
) ) / ) ) 1 ) X/
@Z- ) )+ ) ; )1
/ / - B , ) + , ) ) , 0 ,
; ) ; , / ) )-
* / - ) , ) ) )
)- / / ; ) + X> / ) @- ,
0 X> / + -W - * ; ) 7
) + - @> / + , -> ) ) ,1 /
) ) ) 1 , 0
/ ,)
/ + - > ) )
) /) ; ; " + )
) /) 0 ) 1 , ) ) ) ?
) / , $
G / ) ) 0 7 - ) ) ), ? )
+; ), ); ) ) ) ) ), )
) ) - > 1 , , )
-> 1 ) ;) )
, , ) , ) )
) , 0 + ; - ) )
? )+; ) 2 ) ) ) )
) ) 0 8 -> ) ) 7 ) 1
)1 ) 1 )) 0 8 ) ;
) 8 + 0 - >) 0 1 )) )

26
"

) 1 , ) ) ) , ) )
, ) ,8 ), ) 8 ->
1 , ) 0 , @ ) @ )
0 2 ) ) ),
$ , ) / ) - ! 0 , ) -
1 ) 0 ) ) ) ) , /
) 7 ,+ )) )
1 ) ) ) ) )- @! ; + 1 ; , )
) 0 0 ) -@
> @ ) @ ) ) ) ) 1 , 0 ,
@/ @ ) 0 7, ) C)1 )
2) , ) ! ) ) ) ) ) ) ? )
) ) - ) ) ; ) ) @ ) @
) )-
> ) ) 0 , ) 1 ) ) , ) C )
) , ) 1 V , 1 ) , ) ) +
/ ) ) @) $ @- * 0 ) $/ 0 -
) ) / ) 0 ) ) ) ), )
) )) ) ) )-
) ) ) ) ) 1 ) )
) , ) , ), ) 1 , ) / /
) - * + )
) ) ) ) ) ) )
/ - > , ) C)1
), + ) , ) ; ) )
/ - >) ) ) , ? )+; ), )
) 0 ) ) + ) )- >) )
; ;) , ) ) ; ; , ) ; , ) @ @ )
) , ) ) , ) , ) ; C) , ) , )
, ) ), ) ) ) ), ) ) ,) 0 ) 0 ,)
) /) ) ,) ; , ,) )
) , ) , ) ) , ) ) 0 , ) )
) -
>) ) ) ,1 ) ) , ) 0
) - H ? ) + ; ) ) ; )
1 ) )- ! 0 1 ) ;
), ) 1 0 ) ) 1 )
- 8 ) ) , ); ) ) )+
1 ) / C)1 , )
) - @! ) + ) @, ? / , ) ,
7 -%#
U) ) ) 0 ) 2 / , 0
, + ) ) ) - * ) 1 , 7
/ ), )+ ), ? ), X // @ ) +
) ) ) )1 ; 8 1 ) / + / / )
1 ) ) 7 )+ )- ) )
? ) ), 1 , )+ ) )
, ) C)1 , ) ), X )W ,

15
Véase Paulo Freire, Pedagogía de la esperanza, op. cit. Véase Paulo Freire, À sombra desta mangueira, op. cit
27
#

@,%I ? ) 2) + ? ) +
) 2) ); )) ? )+ ) ? ) ) -

(
F ) ) 2 / , +1 ) + ) 1
) $ ) ) 1 ) ) ) $, &
) . ,
? / - , ) )
) ) ,1 1 -! )2 )
2) 0 ; ; / ) / ) ) 7 $
); 1 ) ) ) ); ) )8 )- > )
+ ) / 8 + 0 / 1
) ) ) ) )- ) 8 ) ) 1
) ) 8 + ) , ) )
) ? 1 ) )/ 8
) 1 " > 0 ) 1 ) )
, ) ) )8 , ) 1 , ) ? , 2) ) )
) 7)+) ) A 0 ) 1 ,1 ,
1 X ) ) W 2) / ) , )
0 ) 1 ) )
, 1 )1 / ) , ) ) )
) 7 0 , ) ) )
0 8 ) ) 7) - >) ) )
0 ) , 1 ) ) ; ,
) ) ; - ) ) 1 , 0 )
)/ ) ) ; $ ) ) )
) - >) 8 ) )
2 / , ) ) ? ) ) +
0 ,) ) ) , ) 0 ) ) ;
7 ) ) 1 , ), ) 8 ) ), )
8 )- >) ) ? 1 ) )
) /) / ,) -
* 1 1 ) ) 1 ) / / ;) , ) ,
)) , 1 ) , 1 ) ) ) ) ; -
L ) / ? ) 0 ) 8 ), ) ) ;) ) 0 ) 0 )
7 ) 1 ) , ) ; )
) ) ? ), ) )) ) )- 1 ) )
+ ; ) 2) 1 ) 0 )
) 1 ; + 1 0 - * ) ) ) ,
) ) ), ) ) + ) - 1
) + 7 2
; ) ) -

" !
* / ? / 1 ,
) , ; 2 - ), ? , 1 $
0 7 2) + ) , ) ? 1 )
/ , ) /) , 0 ) ) )
1 ; ; ? 1 )20 , )
16
François Jacob, op. cit.
28
$

) 7 ) / ) , ) )
) ) ) ? )- >) ? 1
/ 1 ? 0 ) ) , ) ),
), ) / ), / +
/ ) ) ) - >)
) - / ) / ) ) ) ) 1
$ ) + 0 ) ) )
) , ? -
! ) 0 ) 8 1 ,
)) ) , ) 1 ) ) 2
) ) ) ) ? 1 ) 7 ) 0
) / ) - ) ++ ) ); ; )
0 ) ; + 1 ) C 1 )
) 2 , / 8 ) ) 1 /
-%5 ! ) 0 ) 8 ) -
H ? -
1 ) , +
+, 2 , ) ; ) ) , /
) / ) ) ) ) ) )
) ) / / 0 ) , / -%" ! ) / , )
+ ) ) ) ; , ;
+ /
) -
> ? ? , ) ? ), ) ; ) /
@ @ ) - > ) ) , 2) ) 2
) , , ,
/ 0 , 2) 0 ) ) ) ) / / + 2) )
; ) ? - > ? ? /
) 1 8 7) ) / / 1 ; ) )
; ; )+ ) ) 1 )/ ) / )- ?
) 0 ) 2 ) ; /
1 ; , ) - , ) ,
) , 8 ) ) ,0 1
; -
H ? , ? ,1 ) 0 1 ; +
) 1 ) 2 7 ) ) ) ) )+ ) )) 0
0 ) ; + ) 1 ; ) 1
-H ? 1 ) ) + 7
0 0 1 ) ) /
)
H ? / 1 ; + 1 )
, ) ) , ) ) , ) , ) , 1 )
) ) ) -> ? 1 )2 ) )
), ) 1 , ) , ) / -H ?
2 ) , ; / 1 ; + 1 ) ) ) - U)
) 1 , ) ? 0 , )/ ) +
) - ! 0 ) 0 1 0
/ ) ) 0 , , 1
1 )2 ) ) ) )- 2) , + / ) ,

17
Véase Paulo Freire, Cartas a Cristina, op. cit.
18
Véase Paulo Freire, Cartas a quien pretende enseñar, México, Siglo XXI, 1994.
29
%

0 ) ) ) , ) / + 1
)1 ) ) ; ;) ) -
>) ? , , 1 ; ) ) ; , 1
) ) 1 ) , ) ) 2 / / 0
) ), ) ? ) )) ), ), )
) ) ), ) )0 ), ) )/ )-
! ) ) ) ) ), ) , ) ) 0 , )
) ,) ) ) ) 1 )
/ 7) , ) ) ) @ ) ; ; )
7 W 1 ) - > )
) ) , 1 ) , ) 1 8
) ) -
2) ) / / 2 , 2) )
, , ) 1 ) )
) /8) ? ) ) -
) ) 1 , 0 ) , )
,) ,) ) , 8 ) , +
) 8, 2 / 1 ) ) , 1 )8 1
,) ) - >) 7
0 7 ) 2 , /8) + / +
/ ) )- * ) 1 , , )
/ 0 1 ) ) / - >)
1 ? ) ? 0 ) ) )+ 0 ) )
) -
>) / 2 / / ) )
/ ) )) ) ) ) ) ) )-
>) ) ) / ) ) ) ) ) ) 2
) ) 0 7 / $) 1
) , + $ ) )
1 ) -* ) ) / )) ) )
) ) ) )0 ) ) 1 7)
1 )+ 1 ; )- >) )0 , ) ) 1 ; +
) ) + 2 , )+ ) )/ ) ) ) )$
; - N + , / , ; )
) , ) ) , ) ;
- N ; ) )
) 1 + ) ) ) , 1 )
, 1 ) ) 2 , 1 ;
) ) ; ) ) ) ? ) )O%& * 2 -
) 0 ; , ) 0 0 + ) , 8 - )
) 1 ) ) )) ) ) 2 ), ) +) 7
)) + -
* ) ) 0 ) 1 / ) )) ) -*
) 2 0 ) +
1 ) - ) ) ) ? 1 C
0 ) 0 ) ) ? 1 ) ) ; 8 -+
/ )? ) ) 1 ) 7 ) @0 @ ? -> ?
) 1 ) 0 ) ) -
> 0 ) , 0 ) )/ , 0 ) ,) ,
0 ) , ) ) , 0 ) ) / +
19
Insisto en la lectura de Cartas a quien pretende enseñar, op. cit.
30
, 0 ) 1 ,) ; ) ) ) + ,
0 , 2 - ) , ) ) ) ) ) ? )
; -. ? 1 0 ) 0 ) +
) ) 0 ) ) ) ; ), )
7 ) ) ) ) ? ) ) )- > 0 )
) ) ) ), ) - ) , 1
) 0 / ), ; 8 ), ) ), ) 8 ), ) ) ) ) /
) 0 ) - / ) ) )) )
1 ) / -* 0 ) ) ) ) 0 ) ) ),
) )+ 2 -

# # ' # #

; + 1 ) ) ) ) ) , ) 2) , )1
; 0 / ) ) )+ ) 0 1
) ) ) ) ) ) + ) ; -* ;
) 0 ) ) 0 ) ) ) ; )+ ) )
) 2 , 2 8 -!
) 7 / ,) ) - >
0 / 2 ) )
) 1 0 ) , ) ) , )
; ) - B ) ) ) 1 C ) ; /
; ) , ;) , ) 1 ) ) ) , )
; 1 ; ) ) ), 7) ) ) 0
) ; C , ) )
0 0 ) 1 / ) )- @! ; + 1
; @ ) ) ) 1 ) -
H ) 0 ) ) , ) ) , ) ,
1 / ) ; ), 7 /
; + - N ) ) ),
; + )
C)1 ) , / ) ON ) ,)
) ) / )) ,) , + )0 ,
// ) 0 )O N ) ) )
) ) ; ) ) 1 ) +
) 0 1 ) + O ! 0 1 ; )
; -> / 1 ) 2 2 ,1
) 0 ) ) , ) /
) )- ! 1 8 ? -H ) ) 0 )
) ; ) , + )
0 ) )- ) , ) , ) ? ) )- *
1 ) ) ) + / ) 8 ) +
) )-
B ) 0 ) ; 0 ) ) ) C )
; ), , ) ; )0 ) /
@ ; @, +, , ) / +
? 2 0 / @ )+ )@-P

*
Forma usual en Brasil de llamar a los maestros y a las maestras. [E]

31
> )+ ) / ) ) ) ) 0 ) ) ) ), ) )
1 ) / + 0
) )- >) ) ) ) ) )
0 ) ) )
+ ) 0 ) ; )- * ) 1 )
, / , ) ; ) , 1 ; )
;) , / 0 8 ;) ; -

$ #
F ) 0 2 / ) 1 ) 0 )
- 0 ) ) / 2 -! )
) 0 ) ) ) 1 ) 2 ,
1 ; 2) ) ) -
> ? ) ) 0 7 ) ) ) 1
) ; ) ; ; ; ) - / ), )
) 1 ) ) / C)1
, ) ) 1 ) / ), ) ) ) ) ) ) ) 1
8 ) )- * ,
) ) ) ) )0 ,
/ + , ; ) / )
/ ) ) ) ) / ) )-
! ) , / ) ,) , , 2)
1 ) , ) ; , ) ) / ?
- * 2 0 ? ) /
? ? -> ) ) , 0 ;
2) )0 ? 1 ) ?
, ) ) , 1 ) + ?
) ) - >) ) ) ) ;
, ) ) / ? ) ) ) )
? , 0 ) )0
; ; -
H ? ) + ; ), ) ) ) C ) ) ) 1 , ) ;) ,
) ) ) , ) , ) ) ) C ) 1 )
) / , , ) ) , ; 2) 1
) ) ) )
) , 1 ) ; ) ) +
/ ) -
) , 0 1 2 /
7) ) ? ), 1 , ) , , 1 , , ) ,
) ) A 7) ? ), ) )
) ) + ), + ) 8 ), 8 ), )A
, ) ) 2 ? / ,) ), ), )- .
) 1 2 / ) ,
) -
* , ) 0 ; , ) ) , ) / , ) )
, ) ) + , ) ) / ), 8 ), / )
0 ) ), ), ) )- >7 , 0 ) ,
, ) ) + ) ) ) ), ) /
-
) )) + ; ) +) + ; , ,
0 ) , ) , )
32
) 0 0 ) , , ,
1 0 ) ) / 1 / +
) 0 ) 0 + ) - ?
), ) 0 / ) ) , )
) ) ) ) 1 )
7 / ) C)1 1 )
)A ) ? ? / ) ), ) )
) 1 ? ) 0 )
) 0 1 ) 2 ) ) - ) 1
, ) ) ) ) 1 1 1 )
- ! ) )
) ) ; ; - > ) 1 )
) 1 8 , 1 8 + )
1 7 ) - U) , ) ) 0 ) )
, / ) ? ) -H , ,
) 1 ; , ) , , +
) ) ) ; ) )-
( , C , ? / 8 )
/ ) ? 8)
@! 0 ) ) ) $ , 1 0 ) )
) ) )-@
@ ; ) ) ) $ , $ ) $ ) ; )
+8 -@ @ )@ ) )) )1
) ) + 0 0 - * + )
) 2 @ @ ? ) -
* / ) , , - > ? /
) - ! )8 ; 2@ @ ) 8) ) , 0 1
; ; 1 ) +1 ; 1 ? ) 1
-
>) ) / + ) 0 ) , ) ) / ), )
) ,) ) 2 / , ) ) ) ) 0 )
1 ) , ) ) ), )
) )0 ) ), ) 1 )
) 1 ) )+ -

% $
H / 2 / , ) , ,
) , ? ) , 1 1 1 ; +
0 ) ) )- , )0
) , ?8 ) -
: + ) / / +
) - * )
0 ) + ) 1
) ? ) ,
) , 1
), +? ) )) ) )2 )1 )
) - > / , ) /)
; , ) ) 1 ) + 7 - * ) 0
; - ), , +
) , ) ; ) ) ) /
) ) / C)1 ) +, ) ,1
) ) ) ) - * ) ) ) ) - *
) ) ) ) + ) , ) ) )
) - * ) ) ) )
33
7 ;) - ; :) ,) ) - ; +
:) ; + + $ - * 7
0 ) :) -
>) ) 1 1 1 ) ) )
) ) ) ; ,) ) ) ) -J ) +
) ) ) ) / ) - J ) +,
, ) 1 , @7@ ), ) / / ) ) -
. 1 ) ) ) ) ); ) ) )
) ) ? / ) ) ) 1 ) / -
) 1 ) )) ,
1 / ,1 ) ) ) ? ) ), 1 ) 0
) ) ), 1 ) , 1 ;
, 1 ; 0 ) / , )8
) -
* ) 0 ) )
:) , ; 1 , / )
) , , ) - >) 1 ,
) + ) :) , 0 +
) -* ; 0 ) ) ) -
* ) 0 , 1 8, )
/ ; ) ;) )
) -
( , F , ) ) ) ,
/ ) + ) , / / ) ,1 ? , ? /
1 ) , , 0 7 , 0 ?
; 1 // ) 2 + - 2 ),
. ) + + , , ) ), / ), )
) ) 0 / ) 1 ) ) ;
) ) ) ? / ) ) ) $ $, ,
), ) ) , 0 ) + -H ) 2 ) )
) ) + 0 + 7 )
? / ) 0 / ) F % [ ( 0 , ) 2 )
0 / ) + 0 / ) ) - ; , )
2 ) ) C )- NL 8 ; ,
), ? 7 8) O N: + 1 8; O
N ; 1 ; +1 ; O NL 8 ) ) ) ), ) )
), ; / ) ) ) ) ) ) ? ),
; ) + ) + ; ) + , + 7) )
) O! ) / ) ) ; 1 / )
0 / ) - ? ,/ )
,) / , + ,+ , ) )P
1 )2 ) ) ) - @H2) 2 ) ) $ ? . ) $
; + ) ) ) C -* ); )
) 2 \; ] ) 1 , 1 / ) , 1
) / / )-@ ) ; ; ) ) 0 ,
) ; ) , ) ) )1
) - * ) ; ; 1 , ; +
? ) , , ^ " >) ) 1
; + / ) 2 ) ) ) ; +

*
Conjuntos habitacionales miserables típicos del Nordeste, equivalentes a las favelas cariocas, con frecuencia construidos en
áreas encharcadas. [T]
34
0 ) ) 0 / ) ) )- @>) ) , N1 8 ) ; O
U) ) -@ * ,) , ) 7 8) - >) 8)
) + 1 ) ) 1 ) )) ) ) )
; - J ) , 2) 1 ) , ) + ) )
) , ) 0 ) ) ) ) /
1 7) ; ) -.
1 0 ) ; ), ) - , 8 -
@NL 8 ; O * ) ) @, ) ) ) / ) - .) ) ,
/ - 7) ; -> ;) ) )
) ) ) / / ) / )-
; ) , 0 ) , /
; , 7 ) ,
/ 1 ,;) ,// :)
) + - 0 ) 1
) / ; 1 ) ) ; )1 1 8) -H ;
) 1 , 7 ;) ,
) $ ,) ) 0 , -H , ? ) ,
) 0 0 ; @) 2)@ )
)) ); )- ) ) )0 )
) , 7 8 , ) , ) ) ) )
+@ @1 ; ) 1 ) )-
> ) ) ) 0 ) , ) ) 7
) ) 1 ) / )) ), ) )
) ; ) ) ) )
; + ) ) ) 7 )- *
) ) ) ; ) )
) 7 , ? )) ,
2 ; - . + ) 1 ; +
) ? ; , ) ) ,
) - >) ) , 0 )
) ) ) 0 1 ) /
) / ) 1 -

& %
B ) ) ) ), ) ) ) 1 0 / )
) ) ) ; ) 1 )
) / + / 1 ) ) * ) / +
/ / ) 8, ) ) 0 +
7 - >) ) :) ) +
> )- > )2) -H ,
) ? / ) , , 0 ? / 1
8 , ) ) 1 ) 1 )
8 1 / ) ? )- ! ) + ) ?
- ) 1
) + ) ) ? - > :) ,
, , - >
0) , / - >
) ) ) ) 1 ) +
) // )- ! ) ) ) ) ) ) 1 )
) - , ) / / ) ) ,
2) ? + / ) ) ) 1
) ) - >) ) 8 1 )
35
!

) , , ) 1 +
) 0) , , ) , 2 , )
-! ) , + ) )
- ! ) , ) ) ), )
> )) ,1
- : + ) 1 )
0 )) + 1 ) ; / )
. ) ) ) , ) ) ,
/8 ) 1 / , 7 + ) , ?
) ) ) ) 8-
N> 0 / 1 8 ) O N> 0 / 1 8 ON 1 8 ) ON 1 8
) O
NL 8 ) / . ) 1 ) )
) 1 ), 8, 1 0 )
) / ) ) O . ) )
) ? ) ? )
) ) ) / - . ) ,
2 . ) ) ) - ,
1 8, , 0 ) 2 + 7 ,) ) 0
- * ) + / / /
0 / ,+ ; ; / 1
, ; , 0 , 0 ;
1 + , + , 7 , ) 0 ))
0) 1 ) / ? , - ( )) ) )
0 )/ 1 ) ? ) ) )- > 0 , ) )) )$ 2
$. $) ' ) ) ) // 0) + )
)- > ) ) ) 0 $ ) 7 ) ))
1 0 ) ) / ) ) 0 )
; -
, ) ) 1 , )) 1 ) ) / / / ),
0 + /
7 ) ; ) ) ) , )
0 ) ) ) + ) " 0 )
0 ) )1 )
) + ) -! ) ) 1 ) 0 ),
) ) 0 ) ? ) )-
B ) ) ) )1 )1 ? ) / )
) ) ) ) ) / ) 1 ) / )
)0 - * )
) ) , ) ? ) , )) 0 -*
) ) ; ) ) 2) + ,
/ , 0 - * )0
) 8 ) );
+ ) ) ,1 ), 0 , ) ) -
>) ) ) 0 )
/ ) ) $ ,) ) +
) ) ) 0 ) 0 ),
) , / , 0 8 -
> 87 ) . ) ) 2 ) 1
) ? 1 ) ) , 1 ) ) , 1
) / ) ) ) ) ) - ) ) )

36
"

) 1 :) / ) +
) , 2 , )) ) ) ) )-
! ) / 7 + ) 0 1 )
, 1 ) / , 1 ) 0 ) , / ,
)0 -! ) ? ) 0 , ) ,
/ ) ), ) / ,? ? ) 0
) ) ), ) 0 ) ) ) 1 ,
8 ) ), / + 0 ? ) 1 ) )
- C 2), 1 ) ) )
/ 1
! 2
? , , ) , )) ) 1 ,
) ) , , ) )0
) - ! ; 1 ) ) ) 1 ?
0 / / ) ), / ))
1 , 1 ) -G
) + ) / & ) + ;
, N / + ) ) , ) ,
) ) + ) ) )O
1 7 ) 7 ) )/ +
0 ) ? / . ), / /
1 ) ; , 1 / 2) / / ,
, 1 ; 0 - >) 1 ) 1
0 $ ) 0 ) ) $, 1 ? )
, ) ) 0 0 ) 1 ; -
/ 0 8, ) + / ) ) ) 0 )
+ ) ) 1 + 2 ) + -N 0 )
) ) ) ) 1 ) ? , ) ?
,) 8 )+ 8 ) ) + ) O
, N ? , 1 8 ,
0 , + ) / ),
/ ) ,) ) )1 ) )
; ) ) ) ) // O
, ) @ + @ / ? 1
) ) ) )1 ? ; ) 7 + 2)
) + 0 - * 1 1 ) ) )
) $ ) ) ) )
? ) ) ) ; ; 7 - 7
, 1 0 ) ) ) -
+ ) / 7 ) ) 1 @
@1 ) @ @-
, , @ / @ ) )
) ), , ) ) + )) , )
) > 2 1 ) / ) 0
) ) ;) ) 7 )
) ) ), / / ) ) )) )1 , ) ),
/ ) ) @ @ 7 ) ; ; )-
B ) 1 / ) 0 ) ) ) ) ) 2
)2 0 ) ) )
) ) )- / ) ) /
) / ,) ) ) ) ) )-

37
#

( , ) / 0 / , ? /
1 + ; ) 1 8 ) / ) 0 / -@ ; $
$, ) ) ), ) + ), 1
; ); ; ) ; , ) -! ) 0 / 1
/ V 0 / ) 1 1 , // +
02 , ; )0 1 0 / - >)
; -@ >) ) 1 ) ) ) ? / ; /
) )2 - >) ) ) 1
? / $ 2) / ) 1 / $ 0 /
0 / , 7 ) 1 ) 2)
; 1 ; ; -> 0 , ) ) ? /
/ 1 8 ; ) 7 ) 0 / - + )
, ; ) / / 1 ) ) ) ) +
) ) - ,) ,) 1
) 0 / ) ; 0 2)
) ) / ) 1 ) ) )
)2 -
>) ) 1 / ) /
) ) 7 )/ ) - * 7 1 ) ) )
/ )) - , ) ) ; 7
/ ) - B ) ) 0 )
)) ), ) ) + , /
8) + ) / 0 ) 7 -
>) ) 1 ) )
) ) ) ) 0 -.
1 ) ) , ) ) ) )
7 + ) ) ) ), ) ) 1 )
)/ ? - * ) ) 1 ? ) 0 , ) ,
0 , ) )) ) ), ) ? -
: 0 1 0 + + , ) ) 1 8 ,
0 8 @B) ) ,N )/ O@
@! - + @, ) , ) ) / ) )
@ @ ) 0 ) / - H ) ) ? ) )
) 2 ) 7 ) ) ) 0 + ) )
@0 ) @ - ) ) 0 , ) )
0 )1 ) ) / ) ))
) , , 1 // ,) ) -H )
) ) ), ) ) + C ), 0 2 )) - / /
/ ) ); -
* 0 2 ) , ? ,) 1 )
) ; ), ,) ) ) 2 ));) $
$) 1 / + ) 7 / ) - >)
) @ 7 ) @ ) @ @ ,
/ ) - 1 , 7 ) , ) ) ) )
+ ) ) ) - , ; + 1 ) 1 )
/ 8 + )0 ) 1 ) , )
) ) 8 + ? ) )
) + - . ) ) / 2 ,
) )0 ) 0 ) ) ;
0 7 ) ) ; ; )
@ ) @- * 0 ). ) , ) )

38
$

) C , ) 7 ) 8 @ @+
@ @-
@ ) @ ) ) // ) 0
, 1 1 ; + ? ) + ; ) ; 2 ) 1 8 ; ,
; 2) 1 8 ) ,; 2) 1 8 -
! ) , ) ) ) ) /
@) 2)@, 1 ) ) + ;) +) ,+ 1 ? )+
; ) ) ) ) )-

'
( &
7) 2 ? 7 0 )
1 0 ; ) +, ) ,
- >) 1 1 ) ) )
) )1 0 ? ) ,
) ) - ! ) ) ) )
8 ? ) -* ) )
) 1 ) ) 7 ) ) +
) ) ;? ) ) + - * ) 1 )
8 ) ) ) -> $ 2 ) 1
1 / , ) )
2 ) ,1 )
) ) ) ? ), ? -
* ) ) ) 8 8- H ) ; /
/ + 7 ) 2)-
0 ) ) 1 ) ) 1 / ,1 1 ,
1 ) C)1 , ' >? )
) ; 1 ) + 1 )
; 8, ; ) - )
2 0 ) 1 ? ,
? ? - * )
? ? ) ,)
@ ) $ @ ? , ) / , ,
) , @ @ ? ; ) * , )
, -
>) , 0 7 ) , 1 )
) 1 )/ 0 )
7 ) ) )/ ) 0 ) , ) ) 1
0 ; ; )- >) ) 0 1 , 0 )
) ) , ) / +/
) + ) ) ) 1 ) ) 2 - *
2 / ) 7 / ), / ), 1
0 ) 7 ; ? - * 0 ), 1 0 ) + )
) 1 ) 1 ), 0 ) + ), , ) " ,
) , + )/ , ; ) ; - * 1
) 1 0 ) + ) ) ) ) ) "

> ) ) , 0 ) ) 1 ) , ) ; ,
; ) ) ) - . ) )
) ) 0 + @ @- ) ) ) )

39
%

) 1 ) ) + / ) ) ) ,
) ) ) ) ), ) ) ), ) ) )-
) 1 ) ) / ) 8 ), ) ), )
8 ) ) 2 8) , ) ) , ) ) ) ,1
0 ) @ ) ) @ 1 0 ) )
) ; - >) 1 ; , , , ,
-
0 ) )
1 ) , ) , ) 0 ) ) 2) ) ) )
1 ); + ) , 1 8, 2 ) / )
/) , , " ) , -L 8
@ @ ) , ) 8) 0 02 ) ),
, ? ) - ) ) )
0 ), ), ), ), ) ; ) )-
) ) 0 / C /) , -
L 8) ) ) ? ) ) - >) )
1 , ) ) ) , ; + ) ) ) )
) )-
> 7 ) ? ) + 0 , ? ,
) 1 ) / ) ) ) ) ) ) )
) )-
> ? ) ; 2) ) , 2)
@ ) @ ) ? - 2) ) )0 )
) 2 , ) , 2) ) @ ,@ 2) ) )
/ / / -
! 0 / , ,
) , - ) ) ) ) / -
! ) )+ ) 0 ) )
1 ) / ) ) + ) ) ) )
) ) ) ) ) 0 / )- ! 0 1 , +
) > ,; 1
) ) )- ! ? 1 ) )+ ;
) ) ) ) ) ) ) // -
> ? ) / , , )
), ? , , 1
C)1 0 ? ; ) ) - B ,
? , / ) - F ) / ) 1 )
) 2/ 0 , - + )
+ - / ) ? ) - / ) ; ))
) -> ); ) 1 ) 7 -
B / ) )0 ; ) , 1 1 +
) C - ! ; 7) ; ) )
) ) ,) ) / ) -
2) ) ) ) + 2)
7 + 7 ); ) ) -
B ) ) ) 0 ) 2 / $ ) 1
/ ) ) ) 2 )
) -

40
F ) ) ) 2 / $ ) 1
$ , ) ) + 1
) ) -
* ) , 1 ) 1 +
, ) ) 1 ) 7 )
) 1 ; ) )1 ) ) )-
> ) + ? ) ) ) 1
+ -> ) ) 0 /
+ ? , 0 / -
) + ? ) 0 ) ) ) 1
%
1 / / ) ; -
) 7) ) ) ? ,
) )- )
2 ) 1 ) + ) 0 + ) ) /
), ) , ) ) ; 2 )
) ) 8 2 )0 / ) / ) 2)-
> 0 ) ) , ) )
, ) ) 0 ) ) + 0 )
)- > + 7
8 ); ) )-
* ? ) 1 7 2 ) 0 )
1 , + , 8 ) ,) / +
0 ) ) ) ) ) ),
) ) )- ) ) ) ) 1 ), + ,
) / + / / 2) ) C , C
) -
) 0 7 ) ) ) ) 1
2 ) ) ) ) )
)- >) 1) 7 ) / )0
2 1 8 1 ) + ;
) 2 1 8 - >) / /
, , ) ; ?
0 ) - ) , 1 ; +) )
1 + ) ; +, ? ) )
7 ) 1 / / ) 0 ) ), + ) ) ), ) )
, ) )- * 1 1 ) ) )
) ) ) 2 ) 1 ) 7 ) ) ) ) )
0 ) ) ) 0 ) ) ) , ) , 2)
-, , 2) , , ) 1 0 )
) -

20
Véase Paulo Freire, Cartas a quien pretende enseñar op. cit.
21
Véase Paulo Freire, Pedagogía del oprimido. op. cit.
41
NL 8 ) ) 7 ) ) , , / ) O
1 ) ) ) ) 1 2
/ ) ) ) ) ) ) ) ) ) )
) -* ) 1 ) 7 ) 0 1 C , 1 ,
1 ) ) ), 1 ) ) ) ) ) ), 1
7 ) -
), ) ; , ) , ) ) )
) 7) ,) ) ) -! ) , )
, ) @) 1 8 )2; @- > )2) ) 1
, 1 ? ) ) -

"

* ) 1 ) / , 1 ) 0
) 0 ) - ! ) ? ) )
-> 0 ) 1 / ) ) 0 ,1 ) , 1
) )0 )
) 0 ) / ) )
) - >)
) 0 ,) ,1 + 2 2 )
, ) ) ) ) 0 - : + ) )+
) ) 0 ) ) - * 1
1 ) 1 0 ) ) 0
) -
F ) ) ) ) ) ) ) )
) -! ; + 1 2) 0
1 1 1 ) -
* 0 ) , / , 1 ? ) )+ ) /
1 ) Z? 1 ? ) ) + )- * 1
) 8 ; , 1 ) / ) 1 0
)1 ) ? ) ; -> ) 1
) ? ) ), ) ), ; ), ) ), )1 +
) ) ) ) ) ) 8 , 2
0 ) -
* / ? ) $
) / - @H ) @ )
8 1 0 7 ) 0 + )$
-
* @ ) @, , ) /
- ! 0 ) 0 ) ) , ), 1
) ) / ) -
* ; 2 , 1 ) 0
, + ) ) ) , + ) ) )
) 8 ) , -
, ) - ) 0 ) +) A - / ,
, ) - *
; 2 ) 2 / 1 / )

42
7) , ) ) ) )
& 1 ) , ) 1 ) -
>) 2), ; 2 ,1
) ) , ) ? ) + ) ; ), , ,
8 + ) ,1 ) // ) +1 )
) ) -> 1 ? ) ) / / 2 2)
2) 8 / + ) ) ) ) ) )- .
) +, ) , 1 ) -! ) 1
? ; + + - , ,
; 2 ? 2) ) -
) , , ) ) ), ; ,
,) ) ) ) ) ) -
) 2 ) 2 ; 2
)0 1 / / ) ) / ) Z0 )
/ 1 / ) + ) ) , ) ) ,)
) ) 1 , 1 ) 0 , ) )
- >) , 1 ) ) + ) ,
/ @ ) @ ) @; @ ) )
0 1 / ) ) -
> 2 )) ) ) /
) ) + )0 7) ; @ @ )
@ @, ) ? ) ) 1 , 2) 1
2 1 , 0 ?
) ) ) ) 1 ) ) -
> 0 , ) ) ) + ,
+ ), ), ), ; ? ) ; ? ) ) / )
; ? ) -
H / 1 , , / ) -
) , ) ,
/ - + ) - 81 8 + )8 1 8 )8- ) ,
) 1 / )8 ) ? 1 + )8- J ) 8
? + 2) 8 2) 0 ) +
) ) )-
> ) +, ) ) , 0 ) ) ) 2 0 )
) ) + ) , ) ) 1 ? 2) / - ! 0 )
) ) ) ) ) ) 0 8
) )- * 2 1 7) ) ) 2
-* ) ) ) ) 8 0 ) -*
2 ) ; //
+ ) + ) ) 8 -! ; + )
, 0 ) 0 ) - ! ; +
) - ; + -
U) ) ) ) ) 2 - > ) 1 )
) ) ) ) ) 0 8 )
)- . ) 2 , ,
) , ) 0 ) ) ) ), ) -!
) ) 8 ) ) ) 2 ) -
0 ) , ? ,
8 ) ), 1 ) ,+
) ) ) + ) )
) )- 0 ) , ) ) +

43
) ) ) ) -! )
1 )8- 8) , , ) ) 1 ) ; +
; )1 ) / / - , ) ) 1 //
) )- > ? ) ) ) 8 ) ? )
2 - >) ) ; , ,
, @; @ ) ) ; )- H ; ) ) ) ; ),
1 ) ) , ) -
2) ) 2 / + ) ) 1
) 7 , 2) / ) ; 1 )
) - ) ) ) +
) / C , ) 0 1 )
) 1 ) ) ) ) )-

F ) 1 +1 1 / ) ) )1
; 0 ) 1 ) ) ? / ) )
) )- ) ) 1 ) 8 ) /
7 ) ) , ) 0 ) ), + ) ?2 )- ! )
) ) ) ), ) / 0 ))
) , ) -! ) )
)- J 1 )
) -. , ), 1 ) ) ) )
) 7 / + 1 + 1 ; ,
1 ) + 1 ) +) -
1 8 )@ ) ) ? @
) 1 )8, 1 ) , )
1 , , ) , ; -J
; 8 ? ) ) 1 ) / -
: ) ) ) /) 8 ) ) 0 ) ,
1 -B @ @, ) - , )
1 2 ,) , )
1 ) 1 ) 0 0 ) ), )
27 ) ) ), 1
0 + / 1 )8-
1 ) / ) ), + 1 1
+ ? 0 ) ,
) ) ) - ) 2 ,
)) , , , 2 ) - !
) / -* 1 C
) 7 )/ C ) 8
C -! , / , ) ) ) 2
) ) 1 8 ) / C - )
1 ; / )- ! ) )
) 0 ) , ) ) , )
) )- > ) 8) 1 0 ; ; - 0 + ,
) ) * ) ) $ @ @, ,
@ ) @ + @ ) @- > ) ) , 2) ) 7)
+ ) @ @ ) ) , ) 2) ) )
? 2 ) ) -
1 0 ) )) ) ) ; +0
) 1 ) C -
44
. ) ) /) , 1 ) , ) ,
7 , ) 1 1 ) ) ) 2 ) ),
) ; ) 0 )
-
H ) 0 ) , 1 ) / ) )
) + ) , ) ) ) ) -> )
) ) ) ? . / ) )
, , / , , , -
H ; ? ) , 0 / - H ) 1
) , ) ) ,8 -

F ) 1 )1 2
/ $ ) 1 , 7 ) 0 ; ,
) 0 / - / 1 2) 2
) ) ) ) +K )
)0 )
* , 8 + , ) )
) ) ) )- !
-
* 0 , ), ) , @ 0 @ 1
) ) ; 8) ), )
0 - >) )
, ) 0 /
, 1 C , ) )2 ) )
) 1 0 )- >
/) ) 0 ) ) +:) -
, ) ,1 :)
0 ? , + ,
) ? /) ) , 1
; 0 ;) -! ) ), ? ) +
; ), ) ) ) )) ) ) ) )
) 8 ), ), ) ), ; ) ), ) ,
8 ,1 ) + ) ) ) ) 0 )-
. ) /) ) ) ) ), ; + 1
) 2 + / )-
, / 1 + 7 , )
)) ) , )) @ )@- * ) 0 ) ) )
+ / ) 8 ) ) +, ) , )
- ) ) , ) ,
) 1 @ ) @- 1 + 0 ) ) 1
) ) ) ) ) ) ) ) 0
+ , + 8 +
) - U) ) 1 ) )+ ) )) )
, +0 ) ) )- >) 1 )
) ) + ) ) 2 )- ,
+ ) ) 1 ) 1 ) , ,
+ 0 - ) ) ) 7 ) ;
@ )) @ 0 ) - > ))
) 1 ) , )) 0

45
!

) ) ), ) , 0 ) ) )
; )+ ) -
) 1 ) ) ) ; ) )
) , ) / ; ,) ) )
C / H 7, ) ) )
) ) ) 1 ) 0 ) ) ) )
; )- ) )) ) ) ) ) ) ) -
1 , ) 1 )/ / )) ) ) ) / ,
, / , ) , , / , ,
, ) ; ) ) ) 8 ) + ) ) )
" 8 , " , )
) ) ; + 1 )
) )- . ; ; ) ) 0 ) ) 1 ) ) 1
) ) ) ) )8 ) )- !
/ / / / ) + 7 )
@0 ) )@ ) ) ) 1 8 ) ) ) ) ; )- >
; 0 + ) ) )J
0 ), ) ) 1 ) 0 )
; - * 1 1 , 0 , ) 1 ? ) 0
) ) ) ; ), ) ) + ) ) )
)1 C 1 ? )) + -! , /
+K , @ @ ) 1
) ) ) ) 0 + ) 1 ) )
0 ) ) ) // ) ) 1 ) ),1 ) ;
) 0 0 ) ) - ! ? / 1 ), ;
, ) ), ) ; ) , ) ) - H /
) 2 , C) - : )) , $
, @? ) @ ) )+ ) )- . ) ; +
) ) ) ) ) )8 ) 1 ) / )
/ 2)- * 0 ) ) ) + ) )1
/ ; ) )/ ) )
) ); ) ) -
.0 ) ) 1 0 ;
@) @ , ? , ) ) ) 0
) C ) 0 8 , ) )
1 ; / 0 -.) , ? , 0 @> )
) 0 ) ) ) -@ J N 1 8; 0
) 8 0 O J N 1 8 ; +
) ) 0 ) ) ) ) ) O
* 0 ) C 1 ) ) ) ) 27
) 0 8 + )@ )@ 1 /
, ) -> ) / , ? ,)
, ) 8) ) ) + ) ) 0 8 )
8 ) ; 0 / ) ? ) ,
1 ) ) ? ) + 2) ; -
> ) , / / )) , , ) +
) 8 @) @ - * 1 8 ;
) ) ) 1 , ) 1 + ) 8 +
0 ) ) , ; ) ) - ) ; ,
) 8 , / 1 ) )0

46
"

! ) 0 ) ) / ? 1 2 ,
) , 7 0 - B ) - . ) - ( -
>7 ) ) + 1 - ! ) 0 ) 0 /
1 1 + 0 / 1 8- ! ) 0 ) 0 /
) : : , 0 ) / )
) 2 / - + 0 ) 0 /
0 , 0 / ) ,
? ,
; 1 - + 0 ) 0 / ; )
1 0 ) , )
/ ) ) ) )) )- + 0 ) ) /
1 / ) A ) - + 0 ) 0 /
) 1 ) - + 0 ) ) 1
) + / - + 0 ) 0 /
2 , 1 ) ) ) 1 ) ,)
) ) ,) ; ) ) ) ) )) ) )
, ) , ) ) + + ) )
1 ) ; , 1 ) ) )) - 1 )
)0 2 ),) , + ) ) ) ),
) -
. ) 1 ) 0 ) ) )
) + ) ) ) ,
, 2 ) ) ) )- U)
) ) / -
) ) ) ) ) 8 ) )- >)
1 ; - >) 0 / ) , ,
; - >) ) , ) ) @; ;
7 @1 ) ) ? 8-
) ) ) ) ;
) ) -* ; 1 , 1 ) + 1 ; -
>) 1 ) ) )0 1 ; 0 )
0 ) ) ) ; A ) ) 8 1 ) )0 ) /
) ) -: + ) ) 1 0 )
) )- >) ) ) )
0 ) ) ? ) ) / )
) + ) ) ) 1 8, 0 ) , ) 7 ) -
/ ), ) 0 ) ; )
) -

" )
> ) 7 0 ; ; 1 ; ) ) C
) + - ) ) )
) , ) ) ), ) ) );
0 ) ) + ) ) ) ) ;
? -

( , ? / 0 ) / ) , 2 ,
1 ; ) )/ ) + ) )
- H , ) , ; ) ) 1 )
) ) , / ) ) )
) )- > 0 ) ; ) 1 ? ;
) / ) - 8, ) ) , 1 ;
47
#

/ ) ) ) /
) 0 + ) ; ) ) )+ ) + )
2 ,; ) -> / , -* ? ; ) )
1 ) ) 1
7 , ? ) ) 0 -
> ) ) ) 1 ; , 1 ) )
) ) ) ) ) ) )
? + ) , ) ) 1 ,
; ) ) , + ) 1
) ) 0 ) ) + , ,
8 - , )
1 - , , 7 1 ) , 1 )8 1
7) ) / +) ; -* ) )
/ )0 7 ) -
> 1 ) 0
2 ) ? ; ) 1 ) )
) 8 - 2) )
) , 2) 2, 8 ; , )
; ) -
H ) ? / 2) 2 ) , 2
0 1 ) ? ) ) )- ) ,
), 1 7 ;? , ; , , 0 ) ,
, + -
* 0 ) ), 0 ) ) )
; ) ) ), 0 ) , >) - )2
1 ) ) ? )
) / - >) ) ) 1 ) ) ) ) ) )
) ;? ) ) / -! ) )
) + ) 1 0 ) ) ) ;? ) + ) + - ) 0
0 ; 1 , )
1 / ) ,1 ) ) ) )- >) )
-! ) + ) ) , 1 )
+ ) ) + ) - ! / )
) ) ) XNJ ) , ? , ) 1 )
+ ), ) ) ) ) O@ *
;? , - * 1 ; + 2 ) 7)
) ) / 8 1 ) ; - > ;? ,
, ; @ ) ) @- ,
) ) ) ) ) 0
? - ! ; + ) 1 C 0 ) ) ),
) ) ) )- >) ) 1 ) ) )
) ) - B ) ) ) ) ) ) ; / )
;? ) 1 ) ) ) ) ) )
, ) , , ) + ) )
)- * ) ) ) )
2 ) ), ? ) ; ? ), ) ) ) ) ) ) 1 /
) -
* ) ) 1 , ) C ?
) ) , ; ,
) ) ) ) ;? ;? - ) ) 1 , 1
8 ) ) /) ) ) ), )
/ ) 7 ) 1 ) /) 0 -
48
$

* 1 ) ) , 0 , ) 1 ;?
) 8 , ) ) ) 0 ) -
! ) ) 8) - * ) /
) + 7 / ), ) ) ), 1 / )
)- N 1 8, ? , ) 0 ;? , / , 1
? ; ; ) ) ) ) )O N 1 8
? ) ) ) ) )O N 1 8
) ) ) ;? ) + ; 1 ,
) ), 0 ? ) O ! ) ) ?
- , , ) # )- * )
) )/ ) ) ), -* ,
) ), ) ) , ) ) -! ) 0 ; / ) - >)
) ) 1 1 )
7 ) ) ) ) + ) ) , / ,
7 ) ) ) ) -
B ) ; + ; 2) / )
, ) , ) , ) , + ;
/ + -! ) ? , )
; ? ), ) ; ? ), ) ) + ) 1 ) ; ?
) ), ; ) ) , ) ,
, ) / ) + / / ) , ; )
2) 1 -* 1 , ) 0 ) ) /,0
, ) ) ) ) ) ) ,
@ ) @, @ ; ) )) @, ) )@ 1 ) )@ 1
) 2 ) @) @ ) ) 2 ) 2 1 ) ; 2
-
* 1 ) ; 8 , ) )
, 0 ) ) ) ? - * 1 ) )1 8 0 //
) , + 2 , +
, ) ) ) ), + /
; 0 -
>) ) ) / , , ) ) ) ,
0 , ) ) ) 7 )
) ) + ) ) ) )
0 ) - * ) 2) 0 , )
, ) , ; ) ) ) ,
1 7) ) 8) ) 1 8 -

# (
G / ) ) 1 / ) ) 7
, ) 0 ; , / - >)
) ? 1 / ) ) 2 ) )
) ) 2 - ; / 0
1 ) ) ) ,
, ) );
), , ; ? ,
, , , ) 1 , ,
/ :) + ? ) -
>) ) 0 ) / ,1 0 2) ) 1 ) /
) ) ) + ) ) ) )- ( / ,
? , ) ; )/ 1 7) ) )
0 ) @ ) ) )@ + ) ) ) ) ) ) )
49
%

)- NJ 1 8 )1 ) )) ) 1
2 $ O )
0 & ' )) ) 1 )
, ) 2 , ), / ; - /
; + 1 ) ) 2) 0 ) 1 ) )) 1 )
2 ) , ? - >) ) ) / ; + 2) ;
) ) ), ; 1 -.0
) ) ) + ) ) ) ),
) / -.0 + , + ) ,
) + ) ) - .
,) ) ) ) ) )/ ) ) 0
) ), ) ) , ) 0 ) ; )
) ) / ? ) ) )-
>) , ) / 1 ,
) 0 ; , @ ) @ ) ), ), ) +
? / ), ) 1 / -
* ) , ; ) - *
), / , ) - J ) ) , 1 0 ) ) +
0 ) )@ )@ + @) / ) / )@ -* ) / /
) ) ) 1 - > ) -
L ) ), 1 0 1 ) ) 1 , 2)
/) 1 ) , 1 ) / / ,
) 0 ) 1 - ) )
) 1 ) / + )
@ )@ 1 , ? ) / , ) )
, ) / -* 2) 0 )2
) ; ,1 ) 0 )
+ ) / / ) - + ) ) ,
;) , ) ; ) ; ) ) 8 , ) ,
) - B ) ) ) + ) )
) 0 ) - >) 7 1
) / / ) 8 ) 1 0 ) ), 0 8 ),
/ 8 - 1 0 ) )
1 ; ) ) ) ) ) )
/ / + ) , ) ) 2 , )
/ )1 ) )- ) 1 ; , ) ) ,
? , / ; + ) ) +
A ) ) 1 /
1 ; + ) , 1 + 0 1 , ) 0 0 ) ) -
) 8 1 ; 0 0 )
) )- 1 0 0 /
) ) ) 1 1 ) 0 ; -: +
; ; , ,
, , , ) / ,
, / 0 , C)1 , , ) ,
, 8 + ) ) ) ) +
1 8-
! ) 1 ) ) ,
, ) ), ) )+ ) )- > ) )
) + ) ) C / )
) )A ) ) ) ) + ) )

50
1 8 ) , C - 1 ) )
; )
) - * ; ; 1 + ) ) 1
-* ; ; 1 C, 1
), 0 ) , ) ) C ) + , ? 2), ; )
) ) , )2 ) ) 1 ) - NL 8 ) )
) / , ; , )
? ) O @* / ) ) )@ 0 ) )
0 ) , ) 8- N ) 0
) , 2 ) , 1 ) ? ) + )
; )) / / ? 7 + ? O
* 1 ) 2 , )
) , )0 ? ) ) ) ,
1 ? 2) ,) 1 / +) ) ) ;
"
) / ) )0 ) ) ), ) )
- * 1 1 ) 1 ,
) 0 ) / )0 ) ,
1 + ) 1 , ) & 1
) - > + ) )
1 , ) 1 ) 1 ,
)0 )- ) 1 ) ) -J ) 0
8 ) $ -
* 0 ) 2 , ; , ,1 0 ) ) )
/ ,) ) ? ,1 ) ) ; ,)
) ) 0 ), ) / 2) / 1
)0 , 1 // ) )
, ) 7 ) ) ) ,
1 1 ) // 8 -

$ #
( , ) + ), ),
0 ) F M , ? 1 , ) 7 0 )
)+ ) ) 8 0 ) 0 ) ), / ) /
2 + ) ) , , / , ) 1 )
) 2 + ) , ) ; ) ), ) , )
, ) 0 8 ) ) ) / 1 ; + 1 ) )
2), ) , ) , )
, 1 ) ; + ,;
, ) ) ), ) ; * 1 ; 1
) ; ; ) ; )
, ) ,; ) ) ) ,;
8 ) ? ) ; ) ; + ? ) ) ) ->
1 ) ; 0 )0 ) ) )
, / ) ) , ; 8-
: + ) ) ), ), 1 ) ) ))
1 , , + 0 , ) /
)0 7 +, 7 ) , / + )
/ ) - * / ), ) ) / )
) 0 0 ), ) ) ,
) ) ) ) / )- )2 1 + ) )0 7
+ ) ) ) ) )C ), )
51
0 ) ) )/ ) ), ) ) ),
02 ) ) ), >) ) ) ), )
/) ) ? 1 0
7 1 / @ @- B )
0 7 , @ ) ) @ ) , ,
0 ) / , ) ) ) ) )
0 )- >) ) 1 ); ; )
) , 1 ) 1 1 ) 0 1
) , ) ) , ) ) , 1 + // :)
+ >) ) 1 ) )
" )) ) ; ; ) 1 )
1 1 ) 1 ) @ )@ )- >
) ) :) ; + )
; - ) ) , 1 ) 1
/ ) ; +, 1 ) 2 1 )2 ; 1
) 2, ; + , )
1 )2 1 / 2- ! ) ) ;
1 , 1 1 ) , ) ) , 1
) )2 ) ) ) 1 ) - * 1 0
) ) ) ) + ) + / )
) ), ; 8 ) / 2) ), ) )
0 ) - ; + ) 2) 1 ?
+ . ) // - . )
-
; 8 ) 0 ) )- 0 1 0
) + 1 ? 1 ) ; ) + 1 )
) )1 -
* :) 1 ) 0 , C ) ,
+ ) ) ), 0 , ) , ) ) )
)0 7 - . 1 ) )
, ? ) 2 /
; , 1 ) ) 8) -
2) ? ) :) ,
2) 1 ) 0
; + 1 ) 2 ,+ ; + )
) - B / ) , :)
/ ) 1 ) ; -
* ) ) ) ; + )
0 ; )
; ? -> ) ) ,, ,1 , ) / 2 )
) ; , ) )1 ) + - *
) ) 0 ) ; , )
) 0 ; ) ;
? , 1 0 , ) ) , )
,
* ) )) ) / ) + 0 ) ) ) /
) / 2) ) ) )/ ), ) ; ? ,
)) ) 2 )- * ) 1 ) ) ,
0 ) ) + ) ) + ) , ), ,
) / , 0 ) ) , ) )) )
22
Véase Paulo Freire, Pedagogía de la esperanza, op. cit.
52
8 )) ) 1 / )/ ) -* ) 1 )
) ) ; 0 / ) + 2 /
) 1 ; ) ? ) ) ) / ,
) ) , + ) - >/ 1 )
) ; ;
> ) ; + ) ; ) ) 1 )
) + ) ) ) ? ) 1 ; + ) ; )
& - * ) 1 / 1
; ) ) ; ) ) ) )
) ) ,1 ) ; ,) 8 ) ) ,
0 ) , 7 ) - L 1
; + - , ) ) 1 1
1 ) , ) ) , 1 ) C C 1
1 - C 2), 1 1 1 ) ) ,
2) 1 ) , / ) ) ) )- >) )
1 1 1 ) , ) , 1 , ) ) ; 1
1 ) ; 1 , )
; ; ; ) ) ; ) ; -A
>) ) 1 , ,1 1 )
/ , ) 0 1 ) ; , ) 1 ,1 ) ; ,
; , > ; 1 ) ) ) ,
) / 1 ) +
) ) , ) - 8 1 ) ; )1
) 1 ) ; ) ) + , ) ; - )
) , ) ; ) ) + )
) - , ) 2 ,1 ;
) ; , ) / ) 1 , ; ,
) ; 1 , + ; -
* ) ) )0 -U
, , ) ; ; , ) ?
+ ? , / ) ) ,
/ /8 ? A , ) 1 ; ,
+ ; ) ; ,
, 1 ) ; - ) , -
G / ) + 0 , ) ) ) )) - B
) ) ) 7 7)
/ ) 1 0 ) , ? ) + ; ),
) 1 + 1 ), 1 )
) 2 -! ; +
) ) ) -
B ) ) ) ) 1 ) ) ? ?
) ) 0 , ; 0 /
1 ) ) - *
) ) 1 8) )
, / )) -
), ) 8 ? 0 ) 2) 0 ) /
) 1 0 ) ) , 1 ?
+ , ) 1 ) ?
1 ; -> / , 0 ) , )
) ) )0 ) 27 ) ) /
1 - H 0 , ;

53
) ? , ) 1 8, ) ) 1
0 , ) ? , ,
- U ) ) 1
/ 8, ,+ + , 0 ) ,
) ) - >) ) 1 , , ) ) )0 )
, ) ) 0 )0
) ) / 0 ) -> ) + 1 / )0
0 ) )/ ) +
) ? ? ,
) )/ 1 0 ) 0 ) ) - >)
1 / )0 ) + ) 0 0
, ) , +
), ) 0 1 ) ) )
)) ) + 1 8 ) / ) ) 0 )
) ? + 1 ) ) ,
) + 0 87 ) ,)
+, ) , ) C)1 1 )
-L ) , ) ) 0
/ 2) ) ) )0 ? )
) 1 , ) ? ) ,) +
- >) ) ) ) , ) )
), ) ) ), ) /) -J ) ; ,
; 8-
>) ; ) / 1 / 2) 2 ) /
- >) ; , ) 1 ) ,) 0 )
) ? 1 ) ; ; , )
, ) 0 ) - >) 1 , / ,1 ) ;
7? 1 1 ) ; ) 1 ; - >) )
) ; , ) - * / ) ; ) +
? ; ) , , )
) - , ) ) ;
? ) ? ) /) ) )- ) ? 1 )
) ) , ) ? ), ) ; + ; )
) ) / - ) 1 , , ) ;
) , 0 / , ) -
! ) 0 1 ; +/ ) )1 ) ;
) ) ? - )1 / ) ) ) 2 2
,
.) )) ) ) ) ) ) ) 0 )
, ) 1 ) ) ) ) ) ), )
2 , ) ) $ ) 2 )) + )
) ) ; ) - >) ) 1 ) )1 ,) ) )
/ ) , ) ) ), , ; , )
, / , / , ) ,
)) ; , ; ) 0 ) ), 0
) , ? ) , ) ) 2 $
)) ,1 ) ; ) + 8 -
+ ) 0 ) ) )/ )) ) ) ) ;
) - ) , ,
, A) ) ? , ) , ,
/ ) ; ) +, ) ) ) ; , ; ),

54
) ; ) ), ) , ! , ;
)- ) ) 1 ) 0 , 1 ) ,
, , > 0 ) 1 ) ,
) & ) -
) ) ) C , ; ,
) ; 1 ) + ) ) ) 1 ) -
) ; 1 ; ) 0 ) ) 2
- NJ ) ) )0 ) ) , ) , / ,
, ) ) ) ) ) 7 ) + 7 )O G )
) ) 0 )+ / ) 0 ) 7 ) )
; 1 ) / ) ) ) 7 ) ) 2) 2 )
) ) ) ) ) / +0 )
) 2)- >) ) 0 1 ) ; 0 )
) 2 - , ; 7 )
) ) ) ) 1 ) + ) 1 ) )
-* 0 ; , / + 0 ) )
) ) , ) , 8 ) ,
) ) , ) ) ) / ;
) 2)- ' * 1 ; 7 ) ) )
+ 1 0 ) -* 1 ; 7 ,
0 , ) 0 - *
) + 1 ) ) ) -
>) / 1 0) ? / , 1 )
) / ) ; - ), ) ,
; ) 0 ) + ) / , + /2 ) ) )
) ) ) - >) ) 1 , ) )
8 ++ ,) ) ; - >)
) 1 8 ) 1 + )8 1 ) 0 / 8 0 - >) )
1 ) 1 ,) 0) +) ) ) ) ,
,) , 0 ) 0 ) -
) 0) , 0 ) , /
) ) ) + ? ) ) ? - * ))
0 ) , ? , ) @ @ 1
) , / ) ) + /
) ? , 8 ) , ) / )2 7
- ; )) ) + ) ? ), )
) ; ) 0 , + ?8 , ) ,
0 ) + ) - ( )
) ? 2 1 )
/ / ) ) 2 - >) 1
, + 8, ) 2)
2) - ( )
) 0 )
,+ ; , ) ,
) ) ) 0 ) - >) ) 1 ,
) ) , ?
1 ) 0 ) ;) +)
;) , ) 0 , / , ) ;
) -J ) ) ; ; ) / 2)
7 )- > 0 , 1 )
23
Véase Paulo Freire. Pedagogía del oprimido. op. cit.
55
!

;) ) , 2 ;) ) , + ),
; 0 ) , ) ;
) / 0 -
* 0 ) / ) ) ,
) 2 , 1 , ) ,) ) ;
, ; 8-. ) 8 ) ) )-
: + / / ) 0 7
) ; )
- * / , ) / ,
1 ) / ) + + ) - 8 /
? / ) ? ) )
-
B ) ) ) ) ) ,
)) 2 , ) ? ) ) )
+ ) ; ; ) + ) - ) ) ) 1 )
) ) / @ @
@ ) @- >) ) ) 1 )
) ) , + ) 7 , "
+ ) , ) ) 1 / + )
) ? ) + )
1 0 ) )0 -
2) / / 0 ! 1
? ) ; -
! ) + -. )
) / )) 1 , 1 + ; ),
) , ) 0 1 ) / + , + )
2 , ) ? ) -H 0 ) )) )
) ) 2 ) ) , 2 1 ), ,
? ) ,+ , ? , + 8)
) & ) 2 ) / -
) ) 1 ) )
1 , , ) 8 )
? -> 0 ) ,1 ) , )
), ) ) / - ! ) )
) ) 0 ) ?
- >) ) 1 ) ) ),
, 0 ) 0 ) /
) ) ) ) ) ) ? 1
- H2) C , / 0 ) 1 ) ) /
, + 2 1 -
>) ) ) ) 0 1 ) ) 2
, ) , ? , ) )
) 1 ) / + ; ) ?
) )- . ) ) / )) 1 ; )
7 2 ) + )
1 ), + - ) 2 ) ) 8
+ ) , ? ) ) ) )
-

% %

56
"

> ) 1 ) 0 0 , / ) + 1 ) ),
, ) ) ) 2 / 0 )
0 ) - >) 1 ) / ) ) ), ) ) 1 );
- >) 1 1 /
/ ) ; ; ), ) ? 0 )
) 1 )/ / @ )@-
> ; ) ) ) ) )
1 )/ ) 0 ) ) ) ) )1 2) ; )
) )) )- )1 ; + /
/ ) - * @ @ 1 ) ) 0 2) ,
2) ) - >) / 2) ) ) 1 )
1 1 / )+ ) ) 1 / ), + / $
) ) - * 1 ,
; )@ )@, ) ), ; , ? ,1 ; ) ) )
) ) ) 0 ) 1
1 ) ) 0 0 ) -F 1 )) )
+1 /2 ; + ) @ ) @ , ) )
8 $ 0 + ) 0 , ) ; 2)-
1 , 8 $ 0 , ) -
* @ )@ 1 ) ; / )
) 1 ) / )
) 1 ) / , ) 0) +
) , ) ,
) , ) ) ) ) 1
- ,) ;
) 1 , ) ) , )
) ) - / ) )) ) + )
/ / ) ) ) ) ; ) ) ) ,
H87 , ,
) 1 >) )B ), < - ; +
) ) ) ) )+ ) ) 0 ) )-
) / ) ) ) ) ) ) )
) ) ) 1 ) ) @ ; )@ ) 0 ) + )
) 0 ) 0 1 ) 8 ) ? )-
) 0 ) ) 0 ), ) ) )
, 1 ) ) 1 )) - ! ) ,
? -) ) ) ) )) )1
; + ) 1 ; )
) ) - >7 , , )
), 1 ; ) ) )- B ) ) ) )
0 ) ) / ) ? ) ) )) ) 1
) ) , 1 ; + 1 ; ) ) )
) )- ) ) )0 ; )
) + ;) -
> ) ) 1 ; 8 ) ,) ,1
) + ) 8 + 8 / ) ) ; ,
) ; ) ), / , ) )- >
) ) ) ) 0
)0 27 , 1 ) 0 , )
1 ) :) -> ) )
) 1 / ) 1 ) )+

57
#

/ + ) )- > ) ) )
) 27 0 ) ) -
J ) , / 1 2 1 , )
) 0 , ) 2 +
; 2 , 0 / ) ) 8
-
! 1 ) ? ) + ) ; ) , ) )
1 ) ) ) ), ) 8 ) + ) 8 ) ? )+
; ), ) ), ? 0 ) ) ) +
7) 1 ) -H ) 1 2
) ) / 1 , ) )
; ) , ) ) , / ;
; + ? + @ ) @ ) 2 )
-
: ) + H 7 + > ) 0 / )
) ) ? ) 7 - ; ) ; ) +
+ 1 ) ; ,
) ) ) ) ) ); )) ) @0 @
8 -
> ) ) 8 , 1 )
, ) ) ) 7 / -*
; 1 ) - )
) H 7 + + ) ) ) + 0
) 0 ) ) ) ) ); )- !
)0 $) ) )1 / )
) ; + ? ) ) ; )
:) +; ; ) ,) ) ) , , - )
8 ), ) ) ) 8 ) ) , 1 ;
@; @ )) ) 7 - : 0 + 0 2
) ) )
- * 0 ) 1 ) + / )
8 / ) ) ; + , ) )
) ) ) + ) / - >) 8 )
; -
0 ) ) + ) / , )
/ , ) ) ; , 8 ) 1 0
) ) ) )/ ) ? ) ) 1 ) 8 -*
) ) ; -*
) ) ? - ; /
) ) 1 , ) 0 / ), ) ) )
; ) ; ), ) ; ) / / - B 02 7 1
1 ) ) )2 , ? ,
) 0 ) ) $0 ) 1
; ) ) ) 8 / ) ; ,) 8 7 )
) ? ) + ? ) ) - NJ ) )
0 )O ) ) , 0 1 + 1 ,
/ ; ; ) )1 ) )
;) $) - > ) ),
? + , 0 - >) )
+ / ) ) )1 )/ 0
24
Véase Pauta Freire, Pedagogía de la esperanza. Cartas a Cristina y Pedagogía del oprimido, op. cit.
58
$

8 ) / ) ; + + /
) 0 ) )1 -
> ) 0 + 1 ) 0 )
) ) ; ), ) ) ) ) 7) , , , )
) 0 - / )
) ) 1 ) 0 1 ) ) //
); )+ ) ? )- / 1 )
? ) + ; ) ) ? ) /
1 ) / ) / ) / ) )
- ) / , 8) ) ) 8 + + - >
+ - ) ) ; ) ),
, , , ) 0 1 ) )
; + ) , ) 8 ) ) ) / )
0 )+ )1 / ) ) ) ) ) -!
) , ), ; ) / ) ) + 0 ) / ) )
) ) / )) ); )- * ) / ) )
) 0 ) ) ) ) 2) ? 2 ))
) ) ) 8 / ) ) ; + ; ) 0 /
8 1 , , -
> ) ) ) ) 8 / ) ) ; , ) ? )
), ) 1 0 ? ) C
) ), ) ) ) +) / -
) ) , 0 8 $ 0 )
/ 2 )1 0 ) ) 8 ) ),
1 ) -
H ) ? 1 ) ) 1 )8 2 0 )
) ; 1 , ), /
0 ; + ? + ) - 8 )8 1 ,
) ) ) )) 1 ) ),
8 ) -! ) 8 0 8- , , $
; ) ) , 8) ) , , ? / ) ,
+ ) ) 0 C ) / ) ) -
. / , ) ) 1
8 , ) 0 21 )
@ )@, 1 ) ) + ? ) + ; ) / ) ) 2)
/ ), + ) H )+ )) 1 8; , + 8) ) ) +
1 )- #
1 1 ) ) 8
? 2) ) , 1 ;
; - > + ) ) /
1 1 ) , C)1 , ; )+ ? )1 )
-
>) 7 ) ) 1 , 0 ) , )
) ) ) , 1
) )- > , ) ) ) )
, ) ) 1
) ) 1 ; ) - > 0 ,
) ) ) - > ) ) ) ,
0 ) , ) ) ) ; ; ), ) ) ),

25
Joseph Moermann, "Suisse. La globalization de I'économie provoquera-t-elle un mai 68 mondial? La marmite mondiale sous
pres- sion", en Le Courrier, 8 de agosto de 1996.
59
!%

) )- ! ) ) ; , ) ,
) ) ) 8) )
@> ) 8 0 - >) 2) , ) 1 )
-@
@> 0 ) ) ; , ? -@
XN L 8 ) ) ), ) ), / ) ) )O@
@>) )) ) ) ) +) -@
@! ) )+ ) ) 1 1 + ) - )
8 -@
@> ) 1 ) 2 ) ) ) ) )) ) / -@
@H ) , ) ) + -@
@>) / ) - >) ) , )) +) -@
@N C ) ) 1 8 ) 2) ; O@
@L 8 / V ,; ) ) ; , ? ) ) ? -@
@ ; ) 2, 0 ) + 8) ) ) -@
@ ) ) ) -@
@. 1 / ) ) )2 ) //
) )1 ) )-@
@ C ) ) ) -G 0 ,1 ) -@
@ C, ) , )8 -G 1 + -G 0 $ $
-@
@ , , 1 ) 0 , , 1
1 + ? ) 1 -@
@> 0 ) ; ) 12
@ ) 0 ) -@

> ? )) ) , / +
) ) 1 ) / ; ) ) )
2 - * ) ) )) , ? ,
) , , ) ; ) 2), ) )
, + , ) 0 1 0
) ) ) )- ) ) )
) ) )
/ - , ? // + )
) , / ) , ) ,+
) 7 , ) 7 ) 0 ), ) ; ) )
2 ), 1 / -> 0 , 8) )
1 ) ) / ?
) ) ? 1 ) - >)
1 ) ) ) +)
) , + ) , + ) -.)
; / + ) ) )- >) ) ) ) ) ) ) )
1 ) ); , )) ) 2) / ) ) 1 ) / , 2? ,
/ 1 1 ) ) , ) ,
; ) , ) ) 1 )
1 ) ; - >) ) /
1 , ) , , ) , ) , )
) / + ) + ) - J
*
Insurrección criolla independentista que tuvo lugar en la Capita nía de Minas Gerais en 1789, liderada por el alférez Joaquim
José da Silva Xavier, "Tiradentes", estimulada por contratantes de impuestos de minas de oro y diamantes pesadamente
endeudados con el fisco portugués.

60
!

) 2) 7 ) ,) ? , )
0 ), 2) + ) + 0 -

& &
> ) ) ) ), 1 ) / ) ) ) )
) 1 + , / , 8 , ) 8 ,
, 1 @ 1 ) )@, 1 8 ) ,
1 @ 1 ) @- >) ) ) 0 )
) )++ , ; 1 ; + 1 ,
) )- >) ;
) + ) , ) ) ) - >) ) //
) ) ) 8 ) )
) 0 "
0 ) ) 0 ) )
) ) 1 ) ,
; ; , 7 ) 0 ) - H )
) 0 ) ) ) 1 )8 , 1 ) + @ 27 @- H
) ) 0 / 1 )8 + 1 , 1 )
? 1 ) ? 1 + )8 + 1 C
-H ) ) 0 ) 0 7
1 , ) ) , 1 ) + ) , ) , ,
, , , -
H ) ) 1 ; + / ) -
) ) ), ) ) ; / , ) )
) 0 ), ) ) ) ) ) 2 / -. 0
/ // ) ) ) ) +, / ,
, 2 ?
0 7 - * 8 , ) 0 , )
0 A 1 ; + / 2 - *
7 7 0 ) 1
) ) - ) ) ) + )
+ ) ) ) 7 , ) ) ) C ) )-
> ) + ) ) ) / ) ) )
-
> ) ? 1 ) + ) ) ) )
1 ) 0 1 + ) , )
/ :) -
/ , ) )
) 0 ) )+ 0 ) ) ) ) ) 2
C ) ) / ) ), / ) 8 ) )
7 ) ) 0 0 ) ) ) ) - 0 ) )
), 8 ) ) / )- 0 ) / )0 )1
) ) + 0 )- 0 ) ) 0 ,
, ) ), ) ), / - . 2) )
0 ) ); )) 1 2) ) ) -. ,
) 0 @J ) ; ) ) ) - ! ) )
I
) 2) 1 ) )1 ) - ; , / ) 7 )
0 0 )1 ) / ) 7 , / 2
26
Las fotos que integraban la exposición habían sido tomadas por un grupo de profesoras del área.
61
!

; ) 0 ) ) ) )- N ) ,
0 ) ) 20 ,) , ) )O@
* 0 ) 0 ) ) + ) 0 ) ) ))
) ) ) ) +1 ) ) / ,1
) 1 ) ) ,) +
1 // )- J ) ) 0 ) 1
) $ 2 1 ) 0 ) ) ? -J
)8, ; + , 1 ) ) ) 1 + ? ) 1 // )
) ) ) , )
, ) ) ) 0 )- ; ) )
) ) ) ) 1 / - ! )
/ / ,) ) ) 0 ) ) , )
7 + ) -J ) 7 )
; ) 1 // ) ) ) ) 0 -H
) + ; ) )
; ) )+ ), ) ; ) -! / ) 2 0 /
) 8 / ) , ; , 2),
) 8 0 ; 0 - *
0 ) ) 8 $ - / )
P
/ - >) 1 @) ) @ +
1 0 " ") ) > 0 ,
) 1 ) ) ) ) 1 // )
7 ), , + ) ? ) , ;
+ ) ) 1 1 ) 1 ; 2 -
! ) ) ) ) ), ) ), 0 ) 1 ) 0 / 2)
) ), ) + ) 1 ; +
/ ) 7 ) + + - ) ), ) +
) 1 ) ) ) ) / ) / 1
) + 1 ) , ? , /) )
, ) ) ) ) ? ) ), /) )
) / -
> ) 0 ) ) )
/ ) ) 7 ) + + ) ) 0 8 1
7 ) ; ) + ) ? ) ) )
; ) ? )- ) ) ) - > , ) ) 1
) / ) ) ) 1
/ ) ) - 8 ) ) 1 8 )
) ) ) , 0 A ) )
8 ), 0 ) 2 ), - / / )
) ), ) 0 0 ) , ) /
1 ) 02 - 0 7 ) ),
? /) , ) @) 7 )@ 1 ) ) +
) + ) 1 1 / 7) + ) 2 ; ; - H2) C , 1
/ )0 2 ) ) 1 ; + 0 7 ) )
/ ) ) ) ) )- . ) H )) ) ) )
; A ) 2 ) )
) ) ) ) ) ) ) 1 ) ) _C ;-

*
Líder independentista nacido en Guinea-Bissau, fundador del Movimiento Anticolonialista y después del Partido Africano por
la Independencia de Guinea y Cabo Verde, precursores de los movimientos de liberación nacional en el Africa portuguesa.
Asesinado en 1973 por la policía secreta de Portugal. [T.]
62
!

> ) , ) + + ) / / ; +A +
) 2 ; ; - + 2 -H / 2) 1
) + 1 ) ) + ) ) /) -
) + ) )) ) ) ) )
/) ) 1 ) ) ,) , ) -
! )) 1 ) ) )1 )
/) ) ) - >) 1 )
/) ) ) )
, ) ) ) - > / ,
) , ; ; 0 / 0 ) , )
7 , C + , 1 )
0 -. 8 0 1
, / ) 8
) / - ) ) 1 )
/) , ;
C ), ? 1 ) ) 0 ) ) )
, ) ) ) ) )0 2 ) 1 ) 2 )) ;
) )
! ) ) 0 /) @ )@
@ ) ) )@ 1 / - 2) ) ) ) 0 /) $; +
7 )$, 1 ) 2 / ), ) ) +
, 2) ) ) )
); ; )+ ) )- * ) + ) 0
) ) ) )-
> / , ; ), / ? ) ) )- >)
1 0 1 )2 / ) ) ? )
), ) ) ), ) ) ) )
) ), ; , )
) ) 1 0 )
- J )) 02 - , 1 ) 02 )
) , ) ) ) 1 , ) ) 1 ) ;
) ), /) 0 ) ) ) )
) / - / ) ? ) ; 0
1 ` ; H ) ) 0 @>) / , )
/ ; )-W 5

' %
L 8 , ) 1 8 ) 0 ) , ,),
) ) , 1 ) ) ) 1 ) ,
/ ), ) 0 1 ) )+ 2 /
- >) 1 ) 0 , / ,1 , )
0 ) , 1 ) ) ) ) ? -
0 , ; ; , 1 0 / ) ) , 1
7 ) - >) 1 ) 0 1 )
8 ) ) ), 2 ) 0
) ; -> / , ) ) 0 ) )
+ ! ) , ) ) /)
2 ,1 ) 8 ? 0 ) 2) ) / , 2) 0 , 2) )
@ @ ) ) ) ), ) ? )
27
Wright Milis, LA élite del poder, México. FCE.

63
!

) ) 1 ) - * 0 / ) 2 7
) - * 1 / ) 1 0 /
0 8 0 ) ?
-! / ? )
+ 1 + ) 8-
H 1 ) 0 ) // - < )
// ,1 , ) , 1 )0 )
@ @ ) 2) + -
* / 1 ) ) ) 7
- 8 ) 0 ) 1 ) +
) ), ) 0 - ,
2) ) / / C)1 + ,
2) + ) ) - * )
; ) 1 0 ) C)1 -J ) +
) 0 ) ) C)1 ,0 +
-* 0 ) , ) ), ) )
+ ) ) ) ), , ) )
1 2 / , ,
) 1 ; - >) 1 7
) , ) + ) ) ) ) 1
+ ) ) 2 / ) - >)
) 0 ) ) , / ) / , 1 7 ) /
1 + ) ) 8, ) )
) )- + ) ) , ) , , ) - ) ,
-
) ) , ,1 , + ) ) ,
? ; ) ) ; )+ )
) , ) 7 ) 1
C ) ) )-
, ) ) / / )) 1 ; + 1 ) 1
2 / // 0 / + ) 0
0 ) + ) ) )- *
2 / ) ) 0 / , , 0 ,
8 ) / , , ; +- >)
7 ) ) 1
) ) @ :) @- ) 1 )
0 ) -. 2 ) ) ,0 ) ,
1 ) 0 ? 0 ) +
1 1 7 +
) )0 -B + 0 , ; 2)
) ), !
* )) )1 ) @ 2 @ ) ) 2 ) )
1 / ; ) - ; ), )) )
) ) @ 2 @ ) ) /
; ) -
> )) ) ) / 1 ) )
) ) ) ; ) ? ) 0 ; - J / ) 1
; 0 ) ) )
) ) ;) ) ) ) )- ! 1
) ) ; , ) ) 0 0) + ,
) ) + ) 0 , ) )2 ) ) ,

64
!

1 ; 0 / 0 ,
1 )8) ? , 1 ; , 1
) ) ; ) + ) ? ) ) /
)) - ! 1 8) ) ? -
> ) ) ? 1 ) ) ), 1 ), ? / ) ),
) ) ) C)1 - ) ) 1 ) )2
0 , , , 2 ) , ? , , 1 )
) ), ) ) / ), )/ ) , ,
) -H 2 0 ) ,1 ) 2 , ) )
0 , 7 / ) ) 8
0 0 - >) 1 ? ) )-
) ) , ) ) ) ) ) ) + )
), ? )) ), ) ) ), ) / ), / )
0 ), ) )- , , ) ) ) )
) ), , , 1 ) ; ) -
? ) )+ ) )- J 1 ? ) ), 2) 1
8 ) 0 7 +
2 + + )
2 2) ) ) 1 - H )
? 1 , ) ) 0
) 1 ) 1 ) + )) ) - ) + ) -*
1 , ) 8 + ) 0 ) , )
) -! ) , 1 ) / ,
) ; , ) 8 -
/ ) , ) ? / ) )
) ), 1 ) 2
/ - ) 2 ; 1 ; -
. , ) , , 1 ) ,1
) , 1 , // ) 8 )
) - , ) 8 2
/ ,) C / 1 , ), )
1 ; / ,? 2) ) 1 / ;
) )/ ) 1 ) ) 2)- ! , 1 +
) 0 ) :)
) + ) , / )
) ? / :) - ,
, / , , +, ) ,
8 + -
>) ) ; + ? ) ) @ ),
@ +, , ) , , / , 1
; 2 / ? ) 0 /
+ ) ) + )-
2 ) ; ,? 2)
7 0 ,) - )) )+ ) ), ) ) ),
) ) ), ) ) ) ) - !
2 / 7 1
0 1 ) ) -
>) + / ,) , 1 , ) ) ,
? ) ) / ) )
1 , , ) - F, ) ), )
1 ; 0 - ! ) )

65
!!

) ) - ,
) ), 1 )0 ) 1 ,
) ) ) ) , ); ? ) ) )- ) ) 2) ) )-

66

Vous aimerez peut-être aussi