Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Michał Waliński
Funkcje pieśni dziadowskiej
(na tle literatury jarmarcznej i folkloru żebraczego)
©Michał Walioski
1981
Michał Waliński
I
Zasadniczy wątek rozważań, które podejmuje niniejszy szkic, poprzedzić
wypada – skłania do tego zarówno stan badań w dziedzinie literatury jarmarcz-
nej1, jak i sformułowanie tytułowe – kilkoma przynajmniej uwagami dotyczą-
cymi pewnych ustaleń terminologicznych i chronologicznych oraz zwięzłą cha-
rakterystyką folkloru żebraczego.
Pieśń jarmarczna, z którą wiąże się rozmaitymi splotami także ów specy-
ficzny produkt subkultury środowisk żebraczych znany pod nazwą pieśni dzia-
dowskiej, rozwijała się w Polsce w okresie XVI-XIX wieku, a w formie wyraźnie
reliktowej jeszcze w wieku XX. Szczególnie intensywny rozwój ulotnych wy-
dawnictw jarmarcznych przypada w Polsce na połowę i koniec wieku XIX; w
drugiej jednak połowie, zwłaszcza zaś pod koniec tego stulecia i na początku
wieku XX – reliktową literaturę jarmarczną po części zastępuje, po części wy-
piera bardziej nowoczesny typ produkcji literackiej, określany mianem literatury
brukowej, a powstający w ramach tzw. drugiego rynku wydawniczego2.
2
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
Odp. Warszawa 1942 [!! M. W.]. Odbito w Zakładach Graficznych i Wydawn. B. Matuszewski, Warszawa, ul. Dobra 69. Ss. 125 + 1 nlb
[przedruk współczesny!]. Obieg „macierzysty" obu ostatnich wydawnictw związany jest prawdopodobnie z Polonią amerykańską. Po-
wszechność tego typu wydawnictw świadczy, że relikty literatury jarmarcznej jeszcze dzisiaj odpowiadają zapotrzebowaniu pewnej kategorii
odbiorców, nawet w wysoce zurbanizowanych centrach miejskich.
3
Odwołuję się tu do niektórych spostrzeżeń B. Beneša: Světská krámářská píseň. Přispěvek k poetice pololidové poezie, Universita J. E.
Purkyně, Brno 1970.
3
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
4
Ściślej mówiąc, chodzi o naśladownictwo pewnych stereotypów estetycznych i zestereotypizowanych konwencji artystycznych.
5
W. L i c h a c z o w a , D. S. L i c h a c z o w: Artystyczna spuścizna dawnej Rusi a współczesność, przeł. P. L e w i n , Warszawa
1977, s. 110 i in. Ta cecha zbliża literaturę straganową do folkloru. Por. też D. S. L i c h a c z o w : Poetika driewnierusskoj litieratury.
Moskwa 1979.
6
Tym bardziej iż literatura narodowa, „artystyczna" w okresie XVI–XVII wieku rozwijała się głównie dzięki różnym formom mecenatu.
7
E. K. W e l l s : The Ballad Tree. A Study of British and American ballads, their Folklore, Vers and Music, together with Sixty Traditional
Ballads and their Tunes, New York 1950, Ronald Press, Cooperation, s. 214. Warto przytoczyć w tym miejscu (za W e l l s e m , ibidem, s.
214) opinię samego F. J. Childe'a, określającego broadsides jako „prawdziwe gnojowisko, w którym jedynie po długim i wywołującym
mdłości przekopywaniu się, można odnaleźć bardziej szlachetny klejnot.” Takich „klejnotów” włączył Childe do swojej słynnej kolekcji
zaledwie 30 [The English and Scottish Popular Ballads, ed. by..., t. 1-5, Boston-New York 1882–1888]. Tego typu stosunek do literatury
jarmarcznej charakteryzował wielu historyków literatury starszych generacji w różnych krajach Europy.
4
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
8
Por. R . M a n d r o u : Kultura ludowa a cywilizacja Ancien Régime’a, przeł. E . Ś w i d e r s k a , „Literatura Ludowa” 1972, nr 6; L .
L o w e n t h a l , M . F i n k e : Sztuka i literatura popularna w Anglii w XVIII wieku, przeł. M . W a l i ń s k i , „Literatura Ludowa” 1973, nr
1; B . B e n e š : Světská…; C z . H e r n a s : Potrzeby i metody…; J . D u n i n : Papierowy bandyta…
9
Do wyjątków należą cenna praca J . K o t a r s k i e j : Poetyka popularnej literatury miłosnej XVII wieku w Polsce, Gdańsk
1970; cytowana już praca J . D u n i n a Papierowy bandyta… Z drugiej strony – o wadze i potrzebie prac typu edy-
torskiego i bibliograficznego w dziedzinie literatury tandetnej świadczy pionierska nie tylko na gruncie polskim
praca J . D u n i n a i K . M i e r z w i a n k i : Polska powieść zeszytowa. Materiały bibliograficzne, Wrocław 1978 (powstała w
ramach prac naukowo-badawczych problemu węzłowego Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja).
5
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
obszerniejsze śpiewniki ludowe, antologie zwykle o nieco większych ambicjach. Objętość tych
10
publikacji często odpowiadała zwykłym rozmiarom książki ludowej (tj. od 32 do 100 stron).
10
J . D u n i n Papierowy bandyta…, s. 24.
11
Ibidem, s. 41.
12
B . B e n e š : Světská…, s. 17-19.
6
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
13
Ibidem, s. 17-19.
14
P . B o g a t y r i e w : Pieśń ludowa z funkcjonalnego punktu widzenia, przeł. M . R . M a y e n o w a , [w:] idem: Semiotyka kultury
ludowej, Warszawa 1975, s. 183-196.
7
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
15
Por. podział pieśni jarmarcznych w antologii R. S m e t a n y i B. V á c l a v k a: České písnĕ krámářské, wyd. 2, Praha 1949. Nieco inny
podział – uwzględniający trzy podstawowe grupy: pieśni o świętych, utwory świeckie i pieśni liryczne – w pracy R. S m e t a n y : Krám-
ářská píseň (Heslo v Ottovĕ Slovniku naučném nové doby, Dodatky dilu III, svazek druhý) Praha 1935, s. 821 i nn.
16
K. V. A d á m e k : Světské písné jarmareční, a poutní, „Národopisný Vĕstnik Ĉeskoslovenský” [Revue D'Ethnographie Tchécoslave]
Praga 1931, R. XXIV,ss. 21-39, 221-232 i cd. w roczniku XXV-XXVI, Praga 1932-1933, s. 95-146.
17
J. S. B y s t r o ń : Historia w pieśni ludu polskiego, Warszawa 1925; i inne prace.
18
B. W i e c z o r k i e w i c z : Warszawskie ballady podwórzowe, Warszawa 1971.
19
S. N y r k o w s k i : Karnawał dziadowski. Pieśni wędrownych śpiewaków(XIX –XX w.), wybór i opracowanie..., Warszawa 1973 (wyd. 2,
nie wiadomo, na jakich zasadach „poprawione i uzupełnione"; Warszawa 1977. W wydaniu tym zabrakło takich tekstów, jak O zdarzeniach w
Rosyi, O Apuchtynie, W tajgach Sybiru, Opis o więźniu Okrzei, Śpiewanka nowa o carze Mikołaju II i ...Skon cesarza pruskiego Wilhelma I
zapisany u Lutra Marcina w rozdziale I; niejako zaś w „zastępstwie" pojawiły się mało istotne teksty z seryjnej produkcji dziadowskiej. W
odległej przeszłości wędrownego dziada dotykały także i represje polityczne. Dawno już zakończył on praktycznie swoją misję dziejową,
wszakże nadal– jako osobnik niepewny– pozostaje na cenzurowanym).
20
J. D u n i n : Papierowy bandyta...
21
B. B e n e š : Světská..., s. 47 i nn.
8
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
9
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
22
K. K r e j ĉ i: Pieśń praskiej ulicy, jej stosunek do pieśni jarmarcznej i do literatury, przeł. E. M. H u n c a , [w:] i d e m : Wybrane
studia slawistyczne. Kultura – literatura – folklor, Warszawa 1972.
23
B. V a c l a v e k i R. S m e t a n a: O české písní lidové a zlidovĕlé, Praha 1950, s. 146 i nn.
24
Uwagi na temat komparatystyki w pracy Cz. H e r n a s a : Z epiki dziadowskiej. Polskie i czeskie pieśni o obronie Wiednia, „Pamiętnik
Literacki” 1958, z. 3-4, s. 475-495. Z licznych prac rozwijających pewne szczegółowe problemy metodami komparatystycznymi wymieńmy:
Z . H o r a l k o v a : České lidové a zlidovĕlé pisnĕ v Polsku, „Slezký Sbornik” (Acta Silesiaca) [Opava] 1956, R. 54 (14), s. 545-547; P.
D v o ř á k : Ńpaliček píśní českopolských. „Ćeský líd” [Praha] 1928, R. XXVIII, dil 1, s. 333-336; J. N e h ' y b l : Kramářská píseň o
Ondráńcovi, „Slezký Sbornik” (Acta Silesiaca), [Opava] 1959, R. 48 (8), s. 483-489; także K. V. A d a m e k : Světske písné...
25
Cz. H e r n a s : Z epiki dziadowskiej..., s. 494.
26
S. N y r k o w s k i : Karnawał dziadowski..., J. S. B y s t r o ń: Historia w pieśni...
10
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
27
G. J a c o b : Zur Geschichts des Bänkelsangs, „Litterae Orientales”, Januar 1980, z. 41, s. 3-15; H. N a u m a n n : Studien über den
Bänkelgesang, „Zeitschrift des Vereins für Volkskunde” 1920-1922, R. 30-32, z. 1; por. też L. D r o p p o v á - M a r k o v i ĉ o v á :
Jarmočna píseň v nańej národnej kulture, „Slovenský Narodopís” 1960, R. VIII, s. 529-553.
28
Tak przypuszcza J. D u n i n : Papierowy bandyta..., s. 43. Dunin sugeruje, że ta forma wykonawstwa rozwijała się w Czechach także.
29
B. B e n e š : Svĕtská..., s. 146 i nn.
30
Według E. K. W e l l s a pod „terminem «minstrelsy» kryją się różnorodne rozrywki oferowane wszystkim klasom społeczeństwa w
ciągu pięciu stuleci obejmowanych mianem średniowiecza – a więc gra na harfie, contes, dits lub dialogi, fablioux, lais, zapasy, żonglerka,
domokrążny handel, szczucie psów na niedźwiedzia (bearbaiting), żarty i dowcipy – cała tedy gama ofert kulturalnych, od szlachetnej
rozgrywki na dziedzińcu zamkowym począwszy, na błazenadzie na placu jarmarcznym skończywszy” (E. K. W e l s s : The Ballad Tree...,
s. 207). Związki wykonawców pieśni z tego typu rozgrywką ludową w innych krajach Europy są niewątpliwe; por. też L. S h e p a r d: The
Broadside Ballad: a Study in Origins and Meaning, London 1962, ed. H. J e n k i n s ; A. B. F r i e d m a n : The Ballads Revival. Studies in
Influence o f Popular o Sophisticated Poetry, The University of Chicago Press, Chicago 1961; chp. II: The Broadside Ballad.
11
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
31
Określenie B. B e n e š a : Světská...
32
Cz. H e r n a s : Z epiki dziadowskiej..., s. 475.
33
B. B e n e š : Světská..., s. 28-29.
34
L. S c h e p a r d : The Broadside Ballad..., s. 48.
35
Por. Ĉ. Z í b r t : Rýmovačky kramářské a dryačnické na trzich a poutích ( S 6 yyobrazeními), „Ĉesky lid” [Praha] 1910, R. XIX, s. 70 –79;
por. także V. H o l m a n: Reklama a Ņivot, Praha 1909.
12
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
37
K. K r e j ĉ i: Pieśń praskiej ulicy...
38
Cz. H e r n a s: Z epiki dziadowskiej..., s. 475.
39
J. S. B y s t r o ń: Publiczność literacka, Lwów-Warszawa 1938, s. 231 i nn.
13
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
wanie się kultury literackiej, z której kręgu rekrutują się również odbiorcy pieśni
dziadowskich. Podobną rolę odgrywały (i jakiejś mierze odgrywają po dziś dzień)
odpusty, pielgrzymki, festyny, a w mniejszym stopniu zajazdy i karczmy; są to
rzeczy nieprzebadane jednak.
Najbardziej charakterystyczną i popularną wśród szerokich mas grupę
tekstów, wypełniających druczki jarmarczne, tworzyły pieśni podejmujące temat
„reportażu” z ważnych wydarzeń dziejowych, oparte na schemacie nowiny–
pieśni 9 wyraźnie zarysowanej funkcji sprawozdawczo–informacyjnej, „pie-
śni-kroniki”, „pieśni-gazety”. Można z dużym prawdopodobieństwem przy-
puszczać, że pieśni te wiążą się z najstarszym typem wykonawstwa zawodowego
w Polsce 40 , rozwijającego się równolegle do innych krajów europejskich (z
pewnymi znaczącymi wyjątkami, jak na przykład kraje dzisiejszej Jugosławii,
gdzie funkcje pieśni nowiniarskiej pełnił z powodzeniem epos ludowy). Polski
dziad miał swoich „odpowiedników”, takich jak dziad białoruski, ukraiński lirnik
(lebij, odtwórca tzw. spivanek), niemiecki Bänkelssänger (Zeitungssänger),
czeski krámař lub jarmareční zpívak, węgierski historias, rosyjski kalika piere-
chożij, zachodnioeuropejski minstrel czy ballad-singer 41 . Funkcje społeczne
wykonawców różniły się znacznie nieraz w poszczególnych krajach, inaczej też
w wielu przypadkach kształtował się repertuar. W Czechach i Słowacji na przy-
kład duży procent stanowią pieśni liryczne i balladowe, co jest zrozumiałe,
zważywszy na silne tu tradycje „wspólnego śpiewu”. Niemiecka Bänkelgesans
związana jest głównie z przekazem nowin pieśniowych i nowin prozą.
Z omówionych powyżej względów – wbrew stanowisku J. Dunina, fawo-
ryzującego określenie „pieśń kramarska” jako określenie „bardzo pojemne”,
termin „ściślejszy” 42 od terminu „pieśń dziadowska” sądzę, że istnieją liczne
argumenty i powody, h i s t o r y c z n e i t e o r e t y c z n e , aby teksty owe,
40
Do takiej opinii skłaniają się w cytowanych już pracach Bystroń, Hernas, Dunin, Nyrkowski.
41
Dorzućmy do tego jeszcze Hiszpanię; A. P i k h a r t (Ńpanělske obrazky. O písni jarmareční, „Vlĉkova Osvěta” 1909, R. XXXIX, cz. 2, s.
802-813) opisuje repertuar jarmarcznych i ulicznych wykonawców z Półwyspu Iberyjskiego, nieodbiegający tematycznie od repertuaru w
innych krajach Europy.
42
J. D u n i n: Papierowy bandyta..., s. 26-27.
14
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
43
Cz. H e r n a s: W kalinowym lesie. U źródeł folklorystyki polskiej, t. 1, Warszawa 1965, s. 193.
15
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
44
Słownik folkloru polskiego, pod red. J. K r z y ż a n o w s k i e g o , Warszawa 1965. W haśle „pieśń ludowa świecka" do grupy pieśni
zawodowych autor wlicza „dziadowskie, tj. te, które mówią o życiu żebraków” (s. 308); w tym haśle (s. 309, szpalta prawa) wlicza do nich też
„przeważnie komiczne”. Porównanie tego hasła z hasłem „Dziad” (s. 91-93) i „Literatura odpustowa” (s. 204-206) wykaże niekonsekwencje
w rozumieniu terminu „pieśń dziadowska”.
45
J. D u n i n: Papierowy bandyta..., s. 27.
46
Por. Dzieła wszystkie O. K o l b e r g a, Wrocław – Poznań (wyd. ciągłe): Krakowskie cz. 2, s. 226-244 i s. 526; Mazowsze, cz. 4, s. 364-371;
Kieleckie, cz. 1, s. 188; Łęczyckie, s. 161-178; Tarnowskie–Rzeszowskie, s. 209, Lubelskie, cz. 2, s. 6-16; Białoruś–Polesie, s. 399-404; Pokucie
II, s. 263-289. Zapisy z repertuaru ustnego podaje też J. S. B y s t r o ń: Historia w pieśni…
16
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
47
Por. tezy Cz. H e r n a s a : Potrzeby i metody badania...
48
Istnieją wyraźne analogie między poetyką polskiej ballady ulicznej a angielską balladą uliczną; por. prace cytowanych badaczy angielskich;
por. też uwagi Cz. H e r n a s a na temat motywów najstarszych znanych polskich, ballad ulicznych (XVIII wiek) wykazujących analogie z
tradycyjną balladą angielską i niemiecką w pracy W kalinowym lesie..., t. 1, s. 151 i nn.
45
Por. L. D r o p p o v a : Jarmočna pieseň...; L. S z c z e r b i c k a : Z epiki dziadowskiej, „Pamiętnik Literacki”1959, z. 3-4; J. N o w a k
– D ł u ż e w s k i : O polskiej historycznej pieśni ludowej wieku X V I I I , „Literatura Ludowa" 1967/1968, R. XI, nr 4-6.
50
Cz. H e r n a s : Barok, Warszawa 1973, s. 283 i nn.
51
Podkreśla ten aspekt wiele z przywoływanych wyżej prac. Jest to między innymi wynik związków w poetyce poszczególnych gatunków
jarmarcznych.
17
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
[Dziad]– pisze Bystroń – mając pewne przywileje, jak na przykład siadywania pod kościołem, ma także
i pewne obowiązki; ponadto z natury swego zajęcia musi być biegłym w rozmaitych modlitwach, a także w
pieśniach religijnych.52
II
52
J. S. Bystroń: Historia w pieśni..., s. 15-16.
53
J. W i e r z b ó w k a (Kraków): Z tajemnic dziadowskich, „Kurier Literacko-Naukowy” – dodatek do nr 303 „Ilustrowanego Kuriera
Codziennego” z dnia 6 XI 1933 r. Za informację o tekście dziękuję Panu Mgr. J. A d a m o w s k i e m u z UMCS. Dane o środowisku
dziadowskim podają O. K o l b e r g w cytowanych już tomach: J. S. B y s t r o ń : Historia w pieśni...; i d e m : Publiczność literacka...;
i d e m : Kultura ludowa, Warszawa 1936; i d e m : Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek X V I - X V I I I , t. 1-2, wyd. 3, Warszawa 1976.
18
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
54
Cz. H e r n a s wspomina (z autopsji?): „W starym, odpustowym mieście Sokalu niewidomy dziad we wrześniu 1939 r. (8 września
tradycyjny odpust Matki Boskiej Siewnej) śpiewał pieśń nowiniarską o bombardowaniu miasta.”; por. Cz. H e r n a s : Potrzeby i metody...,
s. 32.
55
K. B a d e c k i : Polska komedia rybałtowska, Lwów 1931, s. 187.
19
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
Wyraz libijski „dziadowski" pochodzi od tatarskiego čelebi „starzec” i posiada odpowiedniki w żar-
gonach Ukrainy: lebij „dziad”, libijskyj „dziadowski” i Białorusi: lubok „dziad” lubeckij „dziadowski”.
Najprawdopodobniej wyraz ćelebi dostał się do Polski za pośrednictwem żargonów ukraińskich z lirnic-
kiego lebij. Wyraz ten powstał przez oderwanie zgłoski nagłosowej če-. Jeżeli tak, to należy przypuszczać,
że żargon dziadowski (lirnicki) na Ukrainie istniał przynajmniej w drugiej połowie XVI wieku. Według
tamtejszych tradycji miejscowych jeszcze od czasów polskich (a zatem sprzed 1667 roku) istniała w Mo-
hylewie nad Dniestrem organizacja dziadów, a jednym z jej atrybutów był „własny język, niezrozumiały dla
otoczenia”. Zasięg terytorialny żargonów libijskiego i lubeckiego p o k r y w a s i ę n i e m a l d o -
k ł a d n i e z g r a n i c a m i P o l s k i J a g i e l l o ń s k i e j d o r o k u 1667. Zatem i z tego
względu należy przypuścić, że wymienione żargony powstały i ukształtowały się przed tą datą
20
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
59
B. M a l i n o w s k i : Naukowa teoria kultury, [w:] i d e m : Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958, s. 40-42.
60
W zasadzie należałoby tu mówić o spektaklu dwojga aktorów; dziadowi asystowała zazwyczaj jego towarzyszka. Także najstarsze infor-
macje o śpiewakach wędrownych, ulicznych w innych krajach europejskich mówią zazwyczaj o p a r z e wykonawców, tak było na przykład
w Czechach, Niemczech. L. S h e p a r d (The Broadside Ballad..., s. 49) podaje interesujący przykład ilustracji z książki W. C a x–
t o n a: Mirrour of the World [1481– M. W.], opatrzonej nagłówkiem „from the Broadside", a przedstawiającej parę ulicznych śpiewaków:
mężczyzna gra na flecie, a kobieta z arkuszem papieru uniesionym ponad ramię śpiewa. Trudno jednoznacznie orzec, czy arkusz, który trzyma
w ręku, jest drukowany czy zapisany ręcznie, niemniej wielu badaczy angielskich przypuszcza, że rękopiśmienne parokartkowe śpiewniczki
były sprzedawane na ulicy już przed wynalezieniem druku.
61
J. S. B y s t r o ń: Historia w pieśni..., s. 15.
21
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
62
Z. G l o g e r : Dziadowskie pieśni – hasło w i d e m : Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1972, t. 2, s. 93.
22
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
a tyle sztuk. Drukarz natychmiast zabierał się do roboty, wiedział, że klienci nie będą czekać. Za dzień,
najwyżej dwa, druczek był gotowy. Klienci płacili i jechali tam, gdzie czekali na nich koledzy. Tu roz-
dzielali towar i każdy szedł w swój rejon, bo mieli wyznaczone miejsce, gdzie zarabiali. A kiedy stało się
coś ciekawego, znowu zbierali się na wyznaczonym miejscu, żeby jeden drugiego nie szukał. 63
63
F. K o t u l a : Polityczne pieśni odpustowe w Galicji, „Literatura Ludowa” 1973, nr 4-5, s. 29 [podkr.– M. W.]. Wg tego autora druki
odpustowe z przełomu wieków (XIX i XX) można podzielić na trzy podstawowe działy: pieśni religijne, „nowinki" poświęcone nadzwy-
czajnym czy sensacyjnym wydarzeniom i – najrzadsze – pieśni polityczne.
64
Zasadnicza jednak masa druków przechodziła przez stragany.
65
E. K o z i e ł : Wspomnienia wędrownego kramarza, Poznań 1975, s. 198 i nn. Rejestr tytułów pieśni dziadowskich zawarty w drukach
międzywojennych, a cytowany przez autora, wskazuje, że „nowinki" z tego okresu zdominowała wyraźnie powiatowa „sensacja".
66
Por. informacje S. N y r k o w s k i e g o : Karnawał dziadowski...; a nawet u Kolberga.
23
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
67
J. D u n i n : Papierowy bandyta..., s. 27; inaczej na kwestię autorstwa pieśni dziadowskich patrzył już J. S. B y s t r o ń: Historia w
pieśni...
68
S. Ż ó ł k i e w s k i : Kultura literacka 1918–1932, Wrocław 1973, s. 457.
69
I d e m : O badaniu dynamiki kultury literackiej, [w:] Konteksty nauki o literaturze, pod red. M. C z e r m i ń s k i e j , Wrocław 1973, s.
49-79.
70
M. in. uwikłania „komunikacyjne” pieśni dziadowskiej dowodzą, że nie ma zdecydowanych kontrargumentów, aby pewnych form przekazu
drukowanego (pieśni, innych gatunków) nie traktować paralelnie i równorzędnie z tradycyjnym (werbalnym) obiegiem folkloru. Na temat
nowych orientacji w folklorystyce polskiej i stanowiska niektórych badaczy w tej m.in. kwestii por. M. W a l i ń s k i : Folklor i folklorystyka.
Uwagi na marginesie definicji, „Literatura Ludowa” 1977, nr 4-5.
24
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
III
71
Terminy S. Ż ó ł k i e w s k i e g o : O badaniu dynamiki...
25
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
rzędzie zatem ważne będzie samo postawienie pytania: Dlaczego masy słuchają
(czytają)? Następnie: W jaki sposób słuchają? Cenne sugestie w tym względzie
zawierają prace współczesnych badaczy kultury literackiej, którzy proponują, aby
typologię tekstów jarmarczno-brukowych prowadzić wedle kryterium funkcjo-
nalnego głównie zaś według funkcji społecznych danego tekstu; z tym istotnym
założeniem, które tłumaczy na przykład odmienność kontekstów społecznych,
kulturowych i komunikacyjnych pieśni dziadowskiej i ballady ulicznej, opo-
wieści o Magiellonie i 18 karatów dziewictwa [Sp. Pitigrillego] etc. – iż klasy-
fikowanie, hierarchizowanie funkcji społecznych tekstów musi uwzględniać tu
pewną z góry założoną, odpowiadającą historycznym etapom kształtowania się
określonych kultur literackich, klasyfikację społecznych sytuacji komunikacji
literackiej72. Zbliżony sposób postępowania badawczego postulował kilkadziesiąt
lat temu Bogatyriew, pisząc:
Nie możemy zrozumieć wszystkich funkcji i struktury funkcji, jeśli nie znamy wszystkich struktur życia
kulturalnego, politycznego i ekonomicznego danego środowiska. 73
72
Ibidem.
73
P. B o g a t y r i e w : Pieśń ludowa..., s. 194.
74
S. Ż ó ł k i e w s k i : O badaniu dynamiki..., s. 66 –67.
26
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
75
J. G. C a w e l t i : Koncepcja schematu w badaniach literatury popularnej (przel. M. Dzieduszycka), „Literatura Ludowa" 1973, nr 6.
76
Przegląd tych gatunków daje C z. H e r n a s : Potrzeby i metody...
77
Najstarsze zapisy polskie podaje i omawia Cz. H e r n a s : W kalinowym lesie..., t. 1, s. 151 i nn., t. 2, s. 153 i nn.
27
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
tyki. Niemniej jest gatunkiem nie tylko nowym, ale bardziej „nowoczesnym”, na
co złożyły się takie czynniki, jak eliminacja archaicznych, sięgających jeszcze
tradycji średniowiecza reliktów, a więc w dużej mierze owej „etykiety literac-
kiej”, elastyczne przystosowanie do reguł rządzących tzw. drugim rynkiem wy-
dawniczym, dostosowanie do oczekiwań estetycznych odbiorcy, repre-
zentującego zasadniczo odmienny, „postfeudalny’ i „prokapitalistyczny” typ
kultury literackiej (lud miejski, publiczność z przedmieść). Wiązało się to przede
wszystkim z poszerzeniem zakresu tematycznego tradycyjnej nowiny w kierunku
szeroko rozumianej sensacji. Porównując oba gatunki łatwo wykazać, że prze-
modelowanie starej pieśniowej struktury nowiniarskiej wiąże się w pierwszym
rzędzie ze zburzeniem tradycyjnej hierarchii funkcji społecznych. Nowy, od-
mienny kontekst socjologiczno-antropologiczno-kulturowy wpływa na zmiany w
zakresie dominant funkcyjnych, nie mówiąc już o zespole funkcji drugorzędnych
i jest równoznaczny z przemianą gatunkową.
Analiza funkcji tekstów jarmarcznych jest nie tylko krokiem zasadniczym
do odtworzenia pewnego c i ą g u przemian gatunkowych, jakim podlegała ta
literatura w momencie kształtowania się prężnego, „przedmasowego” popular-
nego rynku wydawniczego, ale pozwala także zwrócić uwagę na swego rodzaju
„paralelność” czy „synonimiczność” funkcji odległych historycznie i rodzajowo
wytworów kultury78. Pieśń nowiniarska, szczególnie od wieku XIX, kiedy na
szerszą skalę wkracza do niej sensacja, antycypuje w pewnym sensie kronikę
wypadków, kronikę policyjną w nowoczesnej prasie brukowej. Antycypacje tego
rodzaju dotyczą wielu faktów i czynników. Można na przykład dowodzić, iż
pieśniarz dziadowski, posługując się utartymi, stereotypowymi kliszami i „wy-
liczonymi” gestami, w sposób nader wyrafinowany i przemyślany apelował do
uczuć i zainteresowań słuchacza, dysponował – jak by to określił Arnold Hauser–
bezbłędnie opanowaną „strategią oddziaływania na gruczoły łzowe a wymusza-
78
P. B o g a t y r i e w : Pieśń ludowa...
28
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
IV
29
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
30
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
83
B. B e n e ś : Světská..., s. 146 i nn.
84
Por. wspomniane antologie R. S m e t a n y i B. V a c 1 a v k a oraz S. N y r k o w s k i e g o .
31
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
85
F. K u t n a r : Kramářská piseň jako historický pramen, [w:] Václavková Olomouc, Praha 1963, s. 86.
86
K. Ć a p e k: Ostatni Epos, czyli powieść dla służących, przeł. H. J a n a s z e k - I v a n i ĉ k o v á , „Regiony” 1975, nr 4.
87
J. S. B y s t r o ń: Historia w pieśni...
32
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
33
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
89
B. M a l i n o w s k i : Mit w psychologii ludów pierwotnych, [w:] i d e m : Szkice z teorii..., s. 476.; podkr. – M. W.
90
S. C z a r n o w s k i : Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] i d e m : Dzieła, t. 1, Warszawa 1956.
34
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
91
Olbrzymia grupa dziadowskich pieśni religijnych poświęcona jest cudownym objawieniom Matki Boskiej; Matka Boska i Jezus, ich
wędrówki po ziemi, przedstawiani zgodnie z polską ludową konwencją, są bohaterami wielu pieśni religijno–legendowych.
92
Por. na przykład teksty dziadowskie u J. S. B y s t r o n i a : Historia w pieśni...
35
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
93
Cz. H e r n a s : Z epiki dziadowskiej..., s. 494.
36
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
37
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
94
H. C z a j k a : Bohaterska epika ludowa Słowian Południowych. Struktura treści, Wrocław 1973, s. 102.
38
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
95
Por. interpretację teorii przemiany kulturowej P. Skargi w pracy Cz. H e r n a s a: Barok..., s. 142 i nn.
39
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
96
J. G. C a w e l t i : Koncepcja schematu...
40
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
97
Ibidem, s. 51.
98
Niżej podpisany zdaje sobie sprawę z ryzyka i umowności przeprowadzonych „operacji” terminologicznych, nie wyklucza jednak możli-
wości innych rozwiązań, które najprawdopodobniej okażą się niezbędne. Bliższe wejrzenie w materię pieśniowania dziadowskiego zobrazuje,
jak skomplikowane to kwestie. Tak czy inaczej, na odrębną analizę terminologiczno-genologiczną czekają takie – obok pieśni nowiniarskiej –
formy pieśniowania (odmiany gatunkowe? pododmiany?) jak modlitwy i modlitewki dziadowskie, kantyczki dziadowskie, legendy i apokryfy
dziadowskie, „Sybille” dziadowskie, dialogi, kuplety i „parodie” dziadowskie, pieśni polityczne, patriotyczne, religijno-patriotyczne, pamflety
i cała sui genesis „publicystyka” dziadowska.
41
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
Summary
In the first part of the paper the author undertakes the discussion review of points of view
concerning the so called market place song (called in Polish straganowa, kramarska, odpus-
towa, jarmarczna etc.). The notion of a „market place song" is too wide a term, ad does not
render the genre–class differentiation and clue differentiation of these songs. Besides, it is not a
historical–literary term. There exist historical and theoretical arguments to the effect of ab-
stracting– on the principle of common background of form and theme, the way of performance,
and common social–literary marker– the most characteristic group of market place songs,
cosisted by the songs based on the „news" pattern, under the name of the „beggars song" (pieśń
dziadowska) and to bestow this notion with genological rendering. (This term has a certain
clear–cut tradition in Poland: it had once been ussed by Kolberg and Bystroń; and it is nowe-
days used by Hernas, Kotula and Nyrkowski). The Polish beggars songs has been performed
orally, and widespread in the form of printed market place leaflets (since at least seventeenth
century until twentieth century). There is no reason whatever to exclude some forms of printed
heritage from the area of definitely modified notion of folklore. Moreover, the author diffe-
rentiates the beggars song („news" song; pieśń dziadowska nowiniarska) from the repertoire of
wandering beggars as a whole. The following factors support this limitation of the notion: (1)
the characteristics of the beggars folklore regarded as a specific variety of environmental fol-
klore or professional folklore; (2) the analysis of social–cultural functions, fulfilled and realized
by a wandering beggar for four hundred years (mainly as a link and connection between
countryside and town, the newsman, but also a lower church servant), and (3) discussion of the
beggars song alone (news song) and the communicative situation in which it operates. In turn,
the author analyses the most specific features of the beggars folklore, and in this case certain
methodological inspirations on the part of antropological functionalism (of B. Malinowski)
seem to be particularly helpful. The specific character of beggars song, as well as the fact of
belonging of many songs to the market place literature (because of the print) impose certain
functions, discussed by the author in the final part of the paper, onto these songs. The most
important functions are the following: the informative function, the moralistic–ideological
42
Michał Waliński Funkcje pieśni dziadowskiej
function, the ludic function, and these functions are subordinate to the commercial function.
The whole bunch of subsidiory functions accompanies them. The tracing of historical changes
in the area of hierarchy of functions allows to observe the transformations taking place within
the genre in the better way (in the XVII and XVIII century songs the moralistic function pre-
vails, and the sensational one in the modern songs). It also allows to specify more precisely the
beggars song from another, historically more recent genre, which is the so called street ballad
(ballada uliczna), belonging to the more recent, commercial stage of development of literary
culture in Poland.
43