2008-11 Specjalny

9
numer(212)
specjalny Listopad 2008
(214) Wrzesieƒ 2008 ISSNISSN
0867-8952
0867-8952
KOMBATANT numer specjalny 2008 1

Przesłanie
z okazji dziewięćdziesiątej rocznicy
odzyskania niepodległości
Dziewięćdziesiąt lat temu nastał dzień, władzę wojskową, a potem i cywilną. Pił- wysiłki wszystkich. Dzięki temu przez cały
na który Polacy czekali sto dwadzieścia sudskiemu podporządkowały się również okres budowania niepodległego państwa
trzy lata – Polska odzyskała niepodległość. inne ośrodki tworzącej się władzy pań- polskiego dominowała atmosfera czynu
Data 11 listopada 1918 r. to oczywiście stwowej. Nieoceniona była rola Naczelni- i misji, odwagi i odpowiedzialności w my-
moment symboliczny. ka Państwa w tych miesiącach i latach. Nie śleniu o przyszłości kraju.
Niepodległość trzeba było jeszcze obro- ma przesady w stwierdzeniu, że był to je- Różne, powstające od października 1918 r.,
nić na polach bitewnych, odrodzonemu den z najwybitniejszych mężów stanu tego ośrodki władzy miały na ogół charakter
państwu wyznaczyć granice i uzyskać dla okresu w Europie i świecie. Dzięki jego partyjny. Jednak ich organizatorów łączyła
nich międzynarodowe uznanie. Kraj zaś rozsądkowi udało się zachować równowa- jedna idea – wolna Rzeczpospolita. Dlatego
odbudować po ogromnych zniszczeniach gę między sprzecznymi nurtami politycz- wszyscy, nawet przywódcy zwalczających
materialnych i demograficznych się stronnictw i obozów politycz-
I wojny światowej i z całkowicie od- nych, połączyli siły dla budowy Rze-
miennych części stworzyć jeden or- czypospolitej. Docenić należy patrio-
ganizm. Jednak niewola – trwająca tyczny wysiłek i wielkość tych ludzi,
niemal półtora wieku, rozpoczęta którzy oddanie Polsce przedłożyli
w 1772 r. pierwszym rozbiorem nad własne ambicje. To wówczas
Rzeczypospolitej – skończyła się. ukształtował się etos, dzięki któremu
Odrodzenie państwa polskiego nie Polska przetrwała upadek II Rzeczy-
było tylko szczęśliwym zrządzeniem pospolitej, lata okupacji totalitarnych
losu. Nie czekając na decyzje zwy- reżimów, okres władzy komunistycz-
cięzców w Wielkiej Wojnie, Polacy nej. Także korzeni „Solidarności” na-
przystąpili do budowy struktur pań- leży szukać w wysiłku Polaków od-
Fot. Kancelaria Prezydenta RP/www.prezydent.pl
stwa. Już w październiku i listopa- budowujących państwo po 1918 r.

dzie 1918 r. powołano liczne instytu- Patrząc na wydarzenia roku 1918,
cje, dzięki którym Rzeczpospolita nie możemy zapominać, że jest to
zaczęła wypełniać funkcje państwa. jeden z najbardziej brzemiennych
Niektóre struktury utworzono jesz- okresów w dziejach Europy. Nie tyl-
cze pod władzą zaborców. Inne, bu- ko my, Polacy przeżywaliśmy ważne
dowane potajemnie, mogły teraz chwile. Niepodległość wówczas od-
ujawnić się i zostać włączone w or- zyskało, lub uzyskało, wiele naro-
ganizm państwa. Pozostałe tworzo- dów. Powstały nowe państwa, odro-
no od podstaw. Podziw budzi wysi- dziły się dawniej istniejące. Niektóre
łek, z jakim – urzeczywistniając z nich nie przetrwały, padając pod
marzenie o wolnej Polsce – tworzo- ciosami zaborczej sowieckiej Rosji.
no państwo na wskroś nowoczesne. Jednak to w tamtym czasie kształto-
Wiele przyjętych wówczas rozwią- wała się mapa Europy, taka, jaką
zań działa i wciąż się sprawdza w XXI w. nymi. Pamiętać również trzeba, że w po- znamy obecnie. To wówczas Europa prze-
Podjęto ogromny trud scalenia niepodle- czątkach niepodległości znaczną część stawała być kontynentem mocarstw i sta-
głego kraju z trzech części, znajdujących ziem polskich zajmowały obce wojska. wała się Europą narodów.
się ponad sto dwadzieścia lat pod zabora- Działania polityczne solidarnie podejmo- II Rzeczpospolita trwała zaledwie dwa-
mi, rozwijających się w różnych systemach wali przywódcy niechętnych sobie, czy dzieścia lat. Jednak dzisiaj, w dziewięć-
gospodarczych i prawnych, w odmiennym wręcz wrogich, partii politycznych. Sym- dziesiątą rocznicę powrotu Polski do rodzi-
otoczeniu społecznym. Nad wszystkimi boliczna jest tu rola Romana Dmowskiego ny państw niepodległych, mogę z pełnym
różnicami i podziałami politycznymi, eko- w czasie konferencji pokojowej w Paryżu przekonaniem stwierdzić, że listopadowe
nomicznymi, społecznymi, narodowościo- w 1919 r. oraz koncyliacyjny rząd Ignace- dni 1918 r. były jednymi z najważniejszych
wymi i mentalnymi górę brały powszechny go Jana Paderewskiego. w dziejach polskiego narodu.
entuzjazm i niepodległościowa euforia. W tych kluczowych miesiącach i latach Lech Kaczyński
Rada Regencyjna, powołana jeszcze wśród elit i społeczeństwa panowało prze- Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
przez Niemców i Austriaków, 11 listopada konanie, że dla odbudowania silnej Polski
1918 r. przekazała Józefowi Piłsudskiemu trzeba w obywatelskim sojuszu jednoczyć Warszawa, listopad 2008 r.
2 KOMBATANT numer specjalny 2008

Przesłanie
na 11 listopada 2008 r.
Dzień 11 listopada 1918 r. wyzwolił Często zapomina się o tym, że Ko- Dziewięćdziesiąta rocznica odzy-
nowe siły w narodzie po stu dwudziestu mendant był nie tylko synonimem walki skania niepodległości przybliża społe-
trzech latach niewoli. Zaborcy wykrwa- o niepodległość, ale także i bezorężnych czeństwu sylwetkę jednego z najwięk-
wieni w I wojnie światowej nie zdołali zmagań o ustrój Odrodzonego Państwa szych Synów Narodu Polskiego.
utrzymać swych imperialnych granic. Polskiego. Za Jego przyczyną już Wizerunek tym bardziej potrzebny,
Do Warszawy powrócił z niemieckiego w pierwszych latach niepodległości Na- gdyż dla większości aktualne są słowa
internowania i objął władzę niekwestio- ród otrzymał konstytucję gwarantującą poetki 3. Dywizji Strzelców Karpac-
nowany wódz narodu – Józef Piłsudski. ustrój zgodny z narodowymi imponde- kich, Józefy Radzymińskiej. W jednej
Już sześć dni później Józef Piłsudski, rabiliami i w pełni respektujący wszel- ze strof mówi:
jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, kie prawa obywatelskie. Ta ustawa za-
notyfikował „rządom i narodom Nie widziałam Cię nigdy
wojującym i neutralnym ist- za życia,
nienie niepodległego Państwa Kiedy kroki twe więził
Polskiego obejmującego Belweder,
wszystkie ziemie zjednoczo- Ale wzrok Twój pochmurny
nej Polski”. W Jego depeszy mnie widział
czytamy między innymi: Z wiszącego na ścianie
„Państwo polskie powstaje portretu!
z woli całego narodu i opiera
się na podstawach demokra- Wróciły na swe miejsce por-
tycznych. Rząd polski zastąpi trety Marszałka, patrzy z nich
panowanie przemocy, która na nas i swoją obecnością
przez sto czterdzieści lat cią- przypomina: „Polskę być
żyła nad losami Polski, ustro- może czekają i ciężkie przeży-
jem zbudowanym na porządku cia. Podczas kryzysów – po-
i sprawiedliwości. Opierając wtarzam – strzeżcie się agen-
się na armii polskiej pod moją tur. Idźcie swoją drogą, służąc
komendą, mam nadzieję, że jedynie Polsce, miłując tylko
odtąd żadna armia obca nie Polskę i nienawidząc tych,
wkroczy do Polski, nim nie co służą obcym”.
wyrazimy w tej sprawie for- W dziejach Polski jest
malnej woli naszej. Jestem bardzo niewielu polityków,
przekonany, że potężne demo- którzy wielkością działań
Fot. arch.
kracje Zachodu udzielą swej na rzecz Ojczyzny zasłużyli

pomocy i braterskiego popar- na to, aby można było utożsa-
cia Polskiej Rzeczypospolitej miać ich imię z narodową ra-
odrodzonej i niepodległej”. sadnicza i późniejsza Konstytucja cją stanu. Jednym z nich był bez wątpie-
Ta nota rozpoczyna oficjalną, państwo- Kwietniowa 1935 r., stworzona w ostat- nia Józef Piłsudski.
wą służbę Józefa Piłsudskiego dla Kraju nich latach życia Marszałka, dały praw- Wspominając Jego zasługi i dokona-
i Narodu Polskiego. Odtworzenie Polski ne podstawy silnej władzy państwowej, nia, czerpać będziemy naukę w rozwią-
niepodległej Jemu zawdzięczamy. Swym zdolnej do opieki nad Krajem i Naro- zywaniu problemów i przemyśleń doty-
autorytetem potrafił połączyć różne frak- dem. czących przyszłości Państwa Polskiego.
cje polityczne, nieraz spierające się Józef Piłsudski odsuwał od siebie
ze sobą, a także wybitne postacie tego wszelkie nurty polityczne, pozostawia-
okresu wywodzące się z trzech zaborów. jąc sobie tylko jeden kierunek działania Ryszard Kaczorowski
Dla legionowych towarzyszy broni był – suwerenność Polski. Dla niej żył, wal- b. Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej
zawsze Komendantem, dla reszty oby- czył i pracował, tylko o nią się troszczył, rezydujący w Londynie
wateli pierwszym Naczelnikiem Państwa jej poświęcił całą swoją niezwykłą oso-
i zwycięskim Wodzem Naczelnym bowość. Nieugiętą postawą zasłużył
w wojnie polsko-bolszewickiej. na uznanie i miłość Rodaków. Londyn, listopad 2008 r.

Z perspektywy lat
Bohdan Cywiński
Bogusław Polak
Kalendarium Niepodległości
1914-1919
To, co się udać nie mogło
Pierwsza wojna światowa – straszna, krwawa – i dziwaczna.
12 sierpnia 1914 r. Wkroczenie w go-
W pamięci zachodnioeuropejskiej zapisała się bardzo dramatycznie,
dzinach popołudniowych trzech kompanii w polskiej – znacznie słabiej. Najpierw kłócili się o nią piłsudczycy
strzelców Józefa Piłsudskiego do Kielc z endekami – i to umniejszało jej patos, potem przyszły okropności
i zajęcie opuszczonych przez wojska ro- II wojny światowej i ogrom tych nowych cierpień przygłuszył tamte
syjskie koszar. Wobec wyjazdu Józefa Pił- wspomnienia. Zakłamanie historii najnowszej, pisanej pod komuni-
sudskiego do Krakowa, komendę nad od-
działem obejął jego zastępca, Kazimierz
styczne dyktando, dopełniło reszty. Pamiętamy niewiele.
Sosnkowski.
Wojny są straszne i złe, ale miewają nej mapie Europy: Finowie, Estończycy,
na ogół swą logikę. Logika I wojny świato- Łotysze, Litwini, Polacy, Czesi, Słowacy,
wej była od początku wątpliwa. Żadne Rumuni, Chorwaci, Słoweńcy, Albańczy-
z mocarstw, które ją wywołały – Austria, cy... Jedni osiągnęli suwerenność państwo-
Rosja, Niemcy, Francja ani Anglia – nie było wą, drudzy – co najmniej – status uczestni-
do niej swoją sytuacją zmuszone. Każde ka państwowości wspólnej. Polacy
chciało coś na niej zyskać i parło do starcia. osiągnęli najwięcej. Jak to się stało?
Europejska dyplomacja 1914 r. jest przykła- O „wojnę narodów” modlił się kiedyś
dem żądzy łatwego sukcesu. Zamiast niego Adam Mickiewicz. Konflikt między trzema
przyszły cztery lata najcięższych zmagań zaborcami był dla Polaków od dawna sym-
i wyrzeczeń, a po nich – klęska całego do- bolem politycznej nadziei, że wtedy coś nam
tychczasowego europejskiego ładu. Prze- może się udać. Co mianowicie miałoby się
grali na tym wszyscy partnerzy, którzy roz- udać, nie było jasne. Przed wybuchem woj-
poczynali wojnę. Cesarstwa Rosji, Austrii ny najwyraźniejsze pragnienia mieli miesz-
i Niemiec przestały istnieć. Francja przeżyła kańcy Galicji. W Austrii było im relatywnie
półtoramilionową hekatombę i zniszczenie najlepiej, toteż cel wojny oznaczał dla nich
najbogatszych regionów. Anglia doznała przyłączenie do tego zaboru jak nawiększej
wielkiego uszczerbku materialnego, a przede części pozostałych ziem polskich. Poddani
wszystkim straciła dotychczasową pozycję cara nie pragnęli zwycięstwa Rosji, ale bali
największej potęgi świata. Stany Zjedno- się jeszcze cięższej niewoli „pod Niemca-
czone ujawniły, że to one są siłą numer je- mi”, byli więc zupełnie zdezorientowani.
den. Ich interwencja określiła ostateczny Ci z zaboru pruskiego, poddani najskutecz-
wynik wojny. niejszej machinie niszczącej polskość, pra-
gnęli ulgi w swej sytuacji. Wojna mogła ją
Bilans wojny odmienić. W momencie mobilizacji woj-
Straciły na wojnie wszystkie państwa, ska wszystkie rządy, starając się zyskać
które do niej przystępowały. Zyskały na sympatię mniejszości narodowych, idą na
niej narody dotąd niewidoczne na politycz- pewne ustępstwa.
Józef Piłsudski
26 sierpnia 1914 r. Zatwierdzenie przez

dowództwo austriackie w Przemyślu organi-
zacji Legionów Polskich. Wojskowe władze
austriackie zgodziły się na powstanie polskiej
Karta pocztowa z epoki
formacji w sile dwóch brygad po osiem bata-

lionów i kilku szwadronów kawalerii, pod
warunkiem złożenia austriackiej przysięgi
i przyjęcia w skład dowództwa przedstawi-
cieli armii austriackiej.
Wręczenie sztandarów 1. pułku strzelców Armii Błękitnej. W środku (w płaszczu) stoi Roman Dmowski

Z perspektywy lat
Partia pokera Piłsudski i Legiony
Wojna budzi niejasną nadzieję politycz- Politykom chodziło więc najpierw o to, 11 listopada 1914 r. Powrót Legionów
ną. Na co dzień jednak jest łańcuchem wy- by sprawa polska zaistniała, by stała się z pierwszego okresu marszów i bojów
rzeczeń i cierpień bez sensu. Co jakiś czas przedmiotem gry i treścią jakichkolwiek przez Kielce, Korczyn, Dęblin, Wolbrom
powoduje dramaty bez miary. Podlega im oświadczeń. To udało się Józefowi Piłsud- – do Krakowa.
bezbronna ludność cywilna. Młodzi męż- skiemu, którego słabiutką ofertę militarną
czyźni trafiają do wojska, a razem z nim na kupiła Austria. Oleandry były liczbowo
fronty wojenne. Część z nich ginie w bez- maleńkie, ale okazały się ziarkiem gorczy-
sensownej walce o cudzą sprawę. Pozostali, cy. Zaistnienie Legionów Polskich po stro-
wbrew zapowiedziom polityków, spędzą nie austriackiej spowodowało polityczną
w okopach kilka lat życia. Swój los mogą odpowiedź dla Rosji, składającej wiernym
uzasadnić tym, że walczą z którymś jej Polakom niejasne obietnice. Na to z ko-
z zaborców, a więc trud ich jest sprawie pol- lei musiały odpowiedzieć państwa central-
skiej przydatny. ne, oczywiście
Ale walczą... pod podbijając stawkę.
sztandarem innego Polityka polska,
zaborcy – i to prowadzona przez
na razie kwestionu- kompletnych ama-
je sens ich ofiary. torów i niemająca
Co będzie, nikt żadnego oparcia
w okopach nie wie. w nieistniejących
Fot. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
O tym, co bę- narodowych in-

dzie, powinni wie- stytucjach, przy-
dzieć polscy poli- pominała partię
tycy, ale i do nich pokera i grę na
docierają tylko nieustanną zwyż-
ochłapy wiado- kę. Wartość pol-
mości. Po starcie skich akcji poli-
z dwóch przeciw- tycznych i cena
nych orientacji polskiego żołnie-
– antyrosyjskiej, rza rosły z kwarta-
symbolizowanej łu na kwartał,
nazwiskiem Pił- Uroczyste rozpoczęcie prac przez Tymczasową Radę Sta- w miarę jak wy-
sudskiego i anty- nu, 15 stycznia 1917 r. czerpywały się
a) Orzeł strzelecki noszony na czapce przez Józefa
niemieckiej, pod wodzą Dmowskiego siły walczących mocarstw. Teraz więc
Piłsudskiego
– działają oczywiście osobno, ale – nie ob- polską krew należało oszczędzać, uwa- b) Krzyż Niepodległości z mieczami
rzucając się wzajemnie błotem. Robią, co żając przy tym na losy wojny. Uwięzie-
potrafią, świadomie lub intuicyjnie realizu- nie niepokornego Piłsudskiego przez 15 listopada 1914 r. Mianowanie Józe-
jąc polską rację stanu. Początkowo Polska Niemców w Magdeburgu podyktowane fa Piłsudskiego brygadierem.
nie była w tej wojnie ani podmiotem, ani było przekonaniem, że znajdzie się na 22 grudnia 1914 r. Bitwa I Brygady
przedmiotem niczyjej polityki. Była drugo- jego miejsce kandydat do władzy uległy Legionów pod Łowczówkiem. Brygada
rzędnym teatrem działań i miejscem poboru państwom centralnym. I tu zdarzyła się podjęła jeden z najkrwawszych bojów na
rekruta – małowartościowego, bo niepew- rzecz nadzwyczajna: kandydat się nie odcinku Tarnów–Tuchów, gdzie nastąpiło
nego, niezaangażowanego ideowo ani znalazł. Cały obóz polityczny, więcej złamanie frontu austriackiego przez Ro-
sjan i rozbicie austriackiej grupy wojsk
w sprawę rosyjską, ani w niemiecką. – całe społeczeństwo okazało klasę.
gen. K. Szmidta. Legiony toczyły trzy-
dniowy bój pełen bohaterskich epizodów
z wyborową dywizją wojsk rosyjskich.
Dowództwo spoczywało w rękach płk.

Kazimierza Sosnkowskiego. Legioniści
zdobyli trzy linie okopów, odpierając
szesnaście ataków. Front został uratowa-
ny. Do niewoli dostało się pięciuset osiem-
dziesięciu czterech żołnierzy i osiemnastu
oficerów rosyjskich.
13 stycznia 1915 r. Przekształcenie
pułku legionowego komendanta Józefa
Piłsudskiego w Brygadę w czasie odpo-
czynku w Kętach. Pierwszy skład do-
wództwa: dowódca brygady – Józef
Oddziały strzeleckie przybywają na Oleandry, sierpień 1914 r.

Z perspektywy lat
Dawnych legionistów trzeba było inter-

Piłsudski, szef sztabu – płk Kazimierz Sosn- nować, karta sprawy polskiej wypadła
kowski, dowódca 1. pułku – mjr Edward z ręki państw centralnych.
Rydz „Śmigły”, 2. pułku – kpt. Leon Berbec-
Fot. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

ki, 3. pułku – mjr Jerzy Trojanowski, oficero- Dmowski i Ententa
wie sztabowi, m.in. kpt. Julian Stachiewicz A po stronie Ententy był Roman Dmow-
i Tadeusz Kasprzycki. ski. Jego rola, dwuznaczna w czasie, gdy
9 maja 1915 r. Początek wielkiej bi- o wschodniej polityce Ententy decydowała
twy pod Arras (Francja) natarciem pol- przede wszystkim Rosja, zmieniła się za-
skich oddziałów Bajończyków. Bajoń- sadniczo po upadku caratu wiosną 1917 r.
czycy wyszli z boju zdziesiątkowani,
i po wycofaniu się Rosji z udziału w woj-
zginęli wszyscy dowódcy. Po bitwie do-
nie. Teraz Dmowski mógł reprezentować
wódca korpusu zarządził honorową de-
Polaków i wciskać sprawę polską na kolej-
filadę przed resztkami polskiego od-
ne stoły obrad o przyszłej konstrukcji Eu-
działu.
ropy. Robił to wraz ze swym stronnictwem
aktywnie, umiejętnie i efektywnie. Ze Sta-
nów Zjednoczonych przybywały jedno-
cześnie w amerykańskich mundurach od- Odezwa prezydenta Lwowa do mieszkańców o po-
działy tamtejszych Polaków. To stanowiło wołaniu Straży Obywatelskiej w mieście
mocny argument w ostatnich miesiącach gała nie tylko stworzenia całego syste-
wojny. W czternastym punkcie słynnej de- mu polskich instytucji państwowych,
klaracji amerykańskiego prezydenta Tho- nie tylko znalezienia dla nich tysięcy
masa W. Wilsona jest mowa o niepodległej jako tako kompetentnych urzędników
Polsce z dostępem do morza. Ostateczna i dziesiątków niegłupich decydentów.
klęska niemiecka jesienią 1918 r. sprawiła, Potrzebowała uświadomienia milionom
że cel ten osiągnięto. Stało się coś, o czym rosyjskich, niemieckich i austriackich
w momencie wybuchu wojny nikt nie mógł poddanych, że ich stolicą i miejscem
nawet marzyć. Polska zmartwychwstała. urzędowych decyzji nie są już Peters-
burg, Berlin i Wiedeń, ale – nieznana im
Polska z dostępem do morza na ogół – Warszawa. Cara i cesarza miał
Wielkie i nadspodziewane zwycięstwa zastąpić wybierany spośród mieszkań-
historyczne odsłaniają czasem przed trium- ców prezydent, to jego należało odtąd
fatorami perspektywy nieprzewidziane słuchać. Normą stosunków między
i niezmiernie trudne. Czas po zwycięstwie ludźmi stawało się tworzone z tygodnia
okazuje się walką nową, inną, nieprzewi- na tydzień prawo polskie. Były to nowi-
dzianą, wcześniej niewyobrażoną i nieza- ny trudne do pojęcia.
Ignacy Jan Paderewski planowaną. Skąd wziąć do niej siły? A był to dopiero wstęp do formowania
Terytorium Polski częściowo było poli- obywatela polskiego. Mimo to z niczym nie
13 czerwca 1915 r. Szarża pod Rokitną. tycznie wolne, o ziemie pozostałe można można było czekać. Prezydent, rząd, sejm,
Na niezdobyte przez piechotę okopy rosyj- i trzeba było walczyć. Ale tej Polski nie sądownictwo, kolejne resorty – sprawiedli-
skie w miejscowości Rokitna w rejonie Ra- było. Sto dwadzieścia trzy lata niewoli zo- wość, oświata, skarb i tyle innych musiały
rańczy, ruszyli do szarży ułani II Brygady stawiły trochę wiekowych zabytków, ale działać, i to mądrze, aktywnie, skutecznie.
rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza. Wśród zmiotły wszystkie ślady dawnego państwa.
huraganowego ognia przebyli poczwórne Co najgorsza – wypłukały je ze zbiorowej Państwo wystartowało
linie okopów, otwierając piechocie drogę
wyobraźni. Budowa nowej Polski wyma- Demokracja jest równowagą pojawiają-
do dalszego zwycięstwa. Ciężkie zadanie,
cą się w ruchu mecha-
równe szarży pod Somossierą, wykonane
nizmów społecznych
zostało przez wnuka jednego z bohaterów
i instytucjonalnych.
wojen napoleońskich. Zginęło w tej szarży
piętnastu ułanów z dowódcą Zbigniewem
Równowagi nie ma
rtm. Dunin-Wąsowiczem na czele i ofice- nigdy w momencie
rami: Jerzym Topór-Kisielnickim, Roma- startu: rower ruszający
nem Włodkiem, Władysławem Nowakow- zawsze odchyla się
skim i Tadeuszem Adamskim. w bok w zależności
4 listopada 1915 r. Walki II Brygady od tego, który pedał na-
Legionów Polskich przeciwko wojskom ciśniemy najpierw.
rosyjskim pod Kostiuchnówką. Naj- Te doświadczenia nale-
Fot. IS Londyn
krwawszy okres bojów 2. i 3. pp Legio- żało jednak dopiero

nów na froncie wołyńskim. Pułki toczyły zdobyć. 11 listopada
nieustanne boje do 6 listopada, ponosząc 1918 r. nie miał ich nikt.
Polska warta pod komendą miasta, Warszawa, 11 września 1918 r.

Z perspektywy lat

To państwo wystar-
towało – i to kolejny
moment wart zastano-
wienia i podziwu.
W narodzie ujawniła
się ogromna energia
państwowotwórcza,
której potencjału wcze-
śniej nikt chyba nie po-
dejrzewał. Wszystkie
stanowiska w państwie
objęli ludzie z pewno- Komitet Narodowy Polski podczas nominacji Józefa Hallera naczelnym do-
ścią nieprzygotowani wódcą Armii Polskiej we Francji, 4 października 1918 r.
do pełnienia zleconych im teraz ról. Socjalistycznych Republik Radzieckich
Mimo to ten wóz nie przewrócił się, ani nie – miała za pomocą tych haseł wcielić
utknął w bezruchu na wyboistej drodze, na nowo ideę „odnoj, niedielimoj Rossiji“.
chybocząc się jechał dalej, a nawet stop- Tyle że tym razem nie „swiatoj“, jak było
niowo zbliżał się do innych. Polskie dwu- w wersji pierwotnej. W tym samym kierun-
dziestolecie międzywojenne było inten- ku szły nieco wcześniejsze i nieco później-
sywnym doganianiem Europy we sze bolszewickie działania na Kaukazie,
wszystkich aspektach życia zbiorowego. Dalekim Wschodzie, w Azji Środkowej.
Polska rosła. Wszędzie miało być inaczej niż przedtem,
ale w gruncie rzeczy – tak samo.
Niebezpieczny pomysł
na Wschodzie W Spa umyli ręce
Na obrzeżach kraju nigdzie nie było spo- W Polsce to się nie udało. Zaczynało się
kojnie, największe niebezpieczeństwo wy- pięknie, natarcie szło szybko. Efekty poli-
rosło na Wschodzie. Bolszewizm wydawał tyczne były widoczne na płaszczyźnie
się siłą nową, do niczego dawnego niepo- międzynarodowej. Dyplomaci zachodni Roman Dmowski
dobną. Armia Czerwona była liczna, ude- uciekli już z zagrożonej Warszawy,
rzająco biedna, ale sprawna. Dziwnie na miejscu został spośród nich tylko nun- największe straty przy zdobywaniu wzgó-
zorganizowana – bez wyraźnej kadry cjusz papieski, monsignore (prałat) Am- rza, które później Niemcy nazwali Polską
oficerskiej, dowodzona przez ni to wojsko- brogio Damiano Achille Ratti, późniejszy Górą. Waleczność i brawura na froncie wo-
wych, ni na wpół cywilnych „kom-bri- papież Pius XI. Europejscy politycy na łyńskim wzbudziły wielkie uznanie spe-
gów“, operatywnych tyleż militarnie, co konferencji w belgijskim Spa (hm, nieda- cjalistów wo-
propagandowo. Głoszone przez nią hasła leko Brukseli...) stwierdzili, że w konflik- jennych.
rewolucji i mordowania „ksiendzow i pa- cie zawiniła zbyt twarda polska polityka 10 listopada
now“ brzmiały przerażająco, ale obietnice wschodnia i umyli ręce. Po stronie polskiej 1915 r. Nowa
natychmiastowego rozdawnictwa obszar- wyraźnie wystąpiła wtedy tylko zdecydo- rosyjska ofen-
niczej ziemi były odpowiedzią na wielopo- wanie antysowiecka Francja, kierując do sywa na Styr.
koleniowe pragnienia chłopskiej ludności. Warszawy misję łącznikową gen. Maxi- Atak podjęło
Wzniecenie w Polsce rewolucji socjalnej me‘a Weyganda (brał w niej udział młody na linii Czarto-
było istotnym elementem bolszewickiej kpt. Charles de Gaulle). Bolszewicy mieli rysk – Ko-
strategii. Ich najazd miał wywołać wojnę w rękach Podlasie, byli na północnym Ma- stiuchnówka.
domową, która – paraliżując słabą jeszcze zowszu, podchodzili pod Warszawę. Pod Czartory-
skiem walczyły
władzę warszawskiego
pułki I Brygady
rządu – ułatwiłaby im
Legionów lu-
podbój całego kraju.
zując piecho-
Pomysł był w sło-
tę niemiecką,
wach, hasłach, barwie pod Kostiuch-
sztandaru i aktywności nówką – pułki
propagandowej – ude- II Brygady
rzająco nowatorski. L e g i o n ó w.
W treści militarnej W drugim dniu
i politycznej – po stare- walk Rosjanie
mu imperialny. Bol- zostali wypar-
szewicka Rosja, która ci ze swoich
nie nazywała się jesz- pozycji. a) Pieczęć Rzeczypospolitej
Polskiej po 1919 r.
cze wtedy Związkiem b) Znak Obozu Wielkiej Polski
Manifestacja mieszkańców Warszawy na Krakowskim Przedmieściu
po przyjeździe Józefa Piłsudskiego, 12 grudnia 1916 r.

Z perspektywy lat

Józef Piłsudski na Krakowskim Przedmieściu po przyjeździe do Warszawy, 12 grudnia 1916 r.
Spalił na panewce Dlaczego tamten nieznany warszawski

bolszewicki projekt rząd był już wtedy wiarygodny, a utworzo-
Z tej wojny pamiętamy w Polsce tylko ny przez bolszewików w Białymstoku
trzy dni sierpniowe pod Radzyminem, któ- i obiecujący chłopom ziemię polski rząd
re przeszły do historii jako „cud nad Wi- rewolucyjny wiarygodny nie był?
słą“. Ich militarne znaczenie, a potem poli- Łatwo na to pytanie odpowiedzieć, pi-
tyczny efekt – ucieczka bolszewików i ich sząc w szkolnej czytance o idei niepodle-
rezygnacja z podbojów w Europie aż do głego państwa i dodając coś o umiłowaniu
II wojny światowej – uświadomiły światu, katolickiej wiary w Boga. Trudniej odtwo-
że Polska istnieje naprawdę i jest znaczącą rzyć drogi, którymi biegły myśli, treści ci-
placówką obronną Europy na Wschodzie. chych sąsiedzkich rozmów w wioskach
Sukces polskiej armii – w wielkiej mierze i miasteczkach podczas trwania tej kampa-
nii wojennej. Być
Fot. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

może głębsze studium
historii świadomości
zbiorowej potwierdzi-
łoby czytankowy ob-
raz tamtych dni. Może
wniosłoby do niego
Józef Dowbor-Muśnicki
nowe i ważne ele-
5 listopada 1916 r. Proklamowanie menty, pozwalające
Królestwa Polskiego przez cesarzy Nie- pogłębić nasz obraz
miec i Austrii. Był to pierwszy akt w cza- rozwoju poczucia
sie wojny o znaczeniu międzynarodowym. polskiej tożsamości
Uroczystość zaprzysiężenia Rady Regencyjnej, 27 października 1917 r.
Państwo miało być samodzielne, z dzie- narodowej w okresie
dziczną monarchią i konstytucyjnym ochotniczej i powstałej przecież w ostatniej odzyskiwania niepodległości. Dziś może-
ustrojem. Dokładniejsze oznaczenie gra- chwili – słusznie stanowi przedmiot naszej my powiedzieć co najmniej tyle, że na
nic nastąpić miało później, nie przekro- narodowej dumy. polskie zwycięstwo w tamtej wojnie pra-
czyły one jednak granic zaboru rosyj-
Warto jednak pomyśleć także – a może cowało nie tylko wojsko, nie tylko najod-
skiego. Akt proklamowano uroczyście
i poszperać w źródłach – nad tym, że spalił ważniejsi i najuczciwsi politycy, ale i całe
w Warszawie i Lublinie.
na panewce bolszewicki projekt rozpętania społeczeństwo, w masie swej niby ciem-
1 grudnia 1916 r. Uroczyste powitanie Le- w Polsce rewolucji socjalnej i sterowanej ne, a intuicyjnie mądre. Tak chyba było w
gionów Polskich przez ludność Warszawy.
przez Rosjan wojny domowej. Rzecz nie całej ówczesnej historii odrodzenia nie-
27 lutego 1917 r. Powstanie polskiego jest łatwa do wyjaśnienia. Kto na zajmowa- podległej Polski. To były dobre dni.
wojskowego oddziału w Odessie sformo- nych wtedy przez bolszewików terenach
wanego przez kpt. Stanisława Skrzyńskie- coś konkretnego wiedział o tych warszaw- Bohdan Cywiński, historyk
go przy Związku Wojskowych Polaków.
skich politykach, posyłających żołnierzy i publicysta. Działacz opozy-
Powstanie oddziału umożliwiało polskiej
do walki z armią rosyjską? Była tu ona cyjny okresu PRL. Profesor
Radzie Bezpieczeństwa obronę interesów
przecież władzą normalną od sześciu po- Wydziału Nauk Historycz-
ludności polskiej (około czterdziestu ty-
koleń, a teraz wracała po pięciu latach wo- nych i Społecznych Uniwer-
sięcy Polaków), prześladowanej przez
wrogo do niej usposobione rosyjskie wła-
jennej nieobecności – trochę zmieniona, sytetu Kardynała Stefana
dze lokalne. ale jakże podobna. Wyszyńskiego.

Artysta, polityk, marzyciel...
Xymena Pilch-Nowakowska
30 marca
Ignacy Jan
1917 r. Utwo-
rzenie Polskiej
Komisji Likwi-
dacyjnej w Rosji.
Paderewski
Komisję powo-
łano do dokona-
nia rozdziału
kompetencji
państwowych
Polski i Rosji
„Jestem Polakiem, wiernym synem Ojczyzny. Myśl o Polsce wiel- jako przejściową
władzę (za zgo-
kiej i silnej, wolnej i niepodległej była i jest treścią mego istnienia;
dą sowieckiego
urzeczywistnienie jej było i jest jedynym celem mego życia. Choć Rządu Tymcza-
większość lat przeżytych spędziłem wśród obcych, nie sprzenie- sowego) do
wierzyłem się jej ani na chwilę i nie sprzeniewierzę nigdy” – tak spraw polskich
pisał o sobie Ignacy Jan Paderewski w odezwie z 22 maja 1915 r. na terenie Rosji.
Podjęła ona dzia-
do Polonii amerykańskiej.
łalność w Mo-
skwie pod kie-
Autor tych słów był wówczas znany opi- Komitet Pomocy r u n k i e m
nii publicznej nie tylko jako jeden z najwy- Ofiarom Wojny w Polsce Aleksandra Led-
bitniejszych artystów polskich o światowej W czasie, gdy Józef Piłsudski walczył nickiego.
sławie. Zasłynął z iście królewskiego daru o niepodległość Ojczyzny na czele Legio- 28 lipca 1917 r.
dla narodu polskiego, jakim był Pomnik nów Polskich, Ignacy Jan Paderewski (od Powstanie Na-
Grunwaldzki odsłonięty w 1910 r. w Kra- stycznia 1915 r.) angażował się w działal- czpolu w Rosji.
kowie. Znane było jego patriotyczne prze- ność powstałego w Szwajcarii Komitetu Polski Wojsko-
mówienie, które wygłosił podczas odsło- Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, na czele wy Komitet Wy-
nięcia monumentu oraz wygłoszona kilka którego stał Henryk Sienkiewicz. Zorgani- konawczy,
miesięcy później we Lwowie słynna mowa zowanie funduszy na pomoc humanitarną utworzony po
o Fryderyku Chopinie. Pamiętano także dla tysięcy rodaków w kraju dotkniętym zjeździe w Pio-
a) Orzeł na czapkę 1. pułku
jego list z 1905 r. do premiera rządu rosyj- wojną było sprawą palącą. Twórcy Komi- trogrodzie, oraz Ułanów Krechowieckich
skiego Siergieja. J. Wittego, w którym pro- tetu starali się pozyskać dla jego idei jak Zarząd Central- b) Odznaka pamiątkowa
testował przeciwko represjom władz rosyj- najszersze grono osób wpływowych. Igna- ny Związku I Polskiego Korpusu w Rosji
skich w Królestwie Polskim. cy Jan Paderewski jako prezes Komitetu Wo j s k o w y c h c) Odznaka pamiątkowa
Wojsk Wielkopolskich
Polaków po-
wstały jako centralne instytucje organi-
zacji wojskowych z różnych frontów.
Łącznie tworzyły nową zwierzchnią,
skonsolidowaną – co do celów i zadań
– władzę pod nazwą: Naczelny Polski Ko-
mitet Wojskowy (skrót – Naczpol).
20 września 1917 r. Francja uznała Ko-
mitet Narodowy Polski (KNP) w Lozan-
nie za oficjalne przedstawicielstwo pol-
skie i wyraziła zgodę na jego siedzibę
w Paryżu. Wydział Narodowy Polskiego
Centralnego Komitetu Ratunkowego
Fot. Muzeum Wojska Polskiego wWarszawie
w Stanach Zjednoczonych (PCKR) uznał

zwierzchnictwo polityczne Komitetu
Narodowego Polskiego.
We wrześniu 1917 r. Ignacy Paderew-
ski wystosował do prezydenta Stanów
Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wil-
sona pismo w sprawie uznania przez Sta-
ny Zjednoczone Komitetu Narodowego
Polskiego.
7 października 1917 r. Komisja Woj-
skowa Wydziału Narodowego PCKR
Plakat „Walczymy zjednoczeni” wydany w Chicago, A. Stern, 1918 r.

Apele
w Stanach
Zjednoczonych
Artysta przybył do
Ameryki z zamiarem
utworzenia kolejnej
filii Funduszu Pomo-
cy Ofiarom Wojny
w Polsce i pozyska-
nia dla sprawy pol-
skiej społeczeństwa
amerykańskiego.
Główną przeszkodą
w prowadzeniu efek-
tywnej pracy były
podziały i dezorien-
tacja panująca wśród
Polaków w Stanach
Zjednoczonych,
podsycane przez
Fot. Muzeum Polskie w Chicago

agentów mocarstw
centralnych dys-
ponujących olbrzy-
mimi środkami
finansowymi prze-
znaczonymi na ten
cel. Działali oni
zresztą, z dużym
Thomas W. Wilson i Ignacy J. Paderewski, litografia według tempery A. Szyka, efektem, wśród całe-
1939 r.
go społeczeństwa
na zagranicę, ze względu na znakomite amerykańskiego, wzmacniając jego obo-
kontakty w najwyższych kręgach politycz- jętność wobec toczącej się wojny.
nych, finansowych i artystycznych podjął W odezwie z 22 maja 1915 r. Pade-
się zadania stworzenia filii Komitetu we rewski prosił: „Bracia moi ukochani!
Francji, w Wielkiej Brytanii, a następnie Wybaczcie, że tak śmiało do Was odzy-
Stanach Zjednoczonych, wykorzystując do wam się i proszę, byście w obliczu tej
tej pracy swoje prywatne fundusze. Do niezmierzonej klęski, co na kraj nasz
Wojciech Korfanty
współpracy pozyskał m.in.: w Paryżu – ba- spadła, zaniechali waśni, bo są jałowe,
rona Eduarda de Rothschilda, który wpłacił zaprzestali sporów, bo Wam mącą myśli
w Stanach Zjednoczonych rozpoczęła akcję sumę dziesięciu tysięcy franków na cele i odrywają od ofiarnych czynów”.
werbunkową do armii polskiej we Francji. pomocowe, a w Londynie – oprócz wszyst- Kilka dni później, przemawiając na
15 października 1917 r. Wielka Bryta- kich członków rządu, także magnata praso- wiecu Polaków w Chicago pod pomni-
nia uznała Komitet Narodowy Polski wego lorda Northcliffe’a i pisarza Rudyar- kiem Tadeusza Kościuszki (w 1893 r.
29 listopada 1917 r. Odezwa Naczelne- da Kiplinga. wsparł jego budowę kwotą 500 dola-
go Polskiego Komitetu Wojskowego (Na- Ale nie tylko pomoc materialna była ce- rów), apelował o Dzień Pracy dla Polski,
czpol) do Polaków w armii rosyjskiej lem działalności Komitetu. Jak pisze bio- który ustanowiono na 15 lipca 1915 r.
z wezwaniem do wstępowania w szeregi graf artysty Marian Marek Drozdowski w Od maja 1915 r. do 10 listopada 1918 r.
wyodrębnionych oddziałów polskich. Na- fundamentalnej pracy Ignacy Jan Pade- wygłosił trzysta czterdzieści przemó-
czpol miał przy dowództwach frontów ko- rewski. Zarys biografii politycznej (ostat- wień po polsku i angielsku, a od paź-
misarzy przeprowadzających akcję wyod- nie, trzecie wydanie – Warszawa 1986 r.): dziernika 1915 r. do maja 1917 r. dał sto
rębnienia. Kierownictwo Wydziału „Zabiegi Paderewskiego w Paryżu i Lon- czterdzieści recitali i koncertów pozwa-
Mobilizacyjnego spoczęło w rękach gen. dynie przypominały światu o istnieniu pro- lających na zdobycie środków finanso-
Józefa Leśniewskiego. blemu polskiego, miały więc nie tylko wych umożliwiających dalszą działal-
10 grudnia 1917 r. Wyjazd pierwszego praktyczne konsekwencje, ale także zna- ność.
transportu ochotników Polaków ze Stanów czenie polityczne i stworzyły właściwy Kluczowym osiągnięciem Paderew-
Zjednoczonych do armii polskiej we Fran- grunt dla jego kilkuletniej działalności poli- skiego było dotarcie do amerykańskich
cji pod komendą por. księcia Stanisława tycznej w Stanach Zjednoczonych, do któ- sfer rządzących, najpierw do Edwarda
Poniatowskiego na okręcie francuskim rych przybył z żoną 15 kwietnia 1915 r.” M. House’a, najbliższego współpracow-

nika prezydenta Stanów Zjednoczonych Nowe

Thomasa W. Wilsona, a poprzez niego wyzwania 1917 r. „Niagara”; port
do samego prezydenta. Dzięki tym za- Rok 1917 przyniósł duże zmiany wyładunku
biegom prezydent Wilson proklamował w sytuacji międzynarodowej, stawiając – Marsylia.
1 stycznia 1916 r. dniem zbiórki fundu- przed Paderewskim nowe wyzwania. W grudniu
szy na pomoc dla ofiar wojny w Polsce. Ten rok i następny były szczególnie 1917 r. W po-
Paderewski rozmawiał z prezydentem piękną kartą jego działalności za Oce- czątkach mie-
Wilsonem 6 listopada 1916 r. na temat anem, będącą od dawna przedmiotem siąca powstała
ogłoszonego dzień wcześniej manifestu badań historyków.1 Komenda
cesarzy Niemiec i Austrii, demaskując Już na początku roku 1917 (między Główna POW
z szefem szta-
obłudę tego aktu obiecującego Polakom 8 a 11 stycznia) na wniosek płk. House’a
bu mjr. Julia-
wolność w obrębie jednego zaboru. Paderewski przygotował dla prezydenta
nem Stachie-
Przygotował także protest wobec mani- Wilsona memoriał w sprawie koniecz-
wiczem.
festu 5 listopada w imieniu Wydziału Na- ności odbudowy niepodległości Polski.
3 stycznia
rodowego, którego był politycznym przy- 22 stycznia 1917 r. w orędziu do Senatu
1918 r. Dekret
wódcą. Pisał wówczas: „Protestujemy amerykański prezydent oświadczył:
Rady Regen-
przeciwko temu nowemu podziałowi Pol- „Mężowie stanu wszędzie są zgodni co
cyjnej o tym-
ski i łączymy głos nasz z głosem wszyst- do tego, że powinna istnieć zjednoczo-
czasowej orga-
kich braci naszych w kraju i na obczyźnie, na, niepodległa i samodzielna Polska”. nizacji władz
wołając: Polska musi być wolna, niepodle- Na takie stanowisko Stanów Zjednoczo- naczelnych
gła, cała.” Dokument ten wysłał do szefów nych miały wpływ zarówno akt 5 listo- w Królestwie
rządów państw Ententy. Wkrótce otrzymał pada, który mając na celu jedynie pozy- Polskim.
odpowiedzi. Premier rządu brytyjskiego skanie rekruta, umiędzynarodowił 5 stycznia
Herbert H. Asquith pisał o poparciu stano- sprawę polską, jak również następujące a) Gwiazda Górnośląska
1918 r. Z prze- b) Krzyż za Powstania Śląskie
wiska Paderewskiego przez rząd Jego Kró- szybko przemiany w Rosji, doprowa- mówienia pre-
lewskiej Mości i opinii publicznej Impe- dzające wkrótce do rewolucji lutowej. miera Wielkiej Brytanii Davida Lloyda
riumBrytyjskiego.ZachęcałPaderewskiego W ostatnich dniach marca 1917 r. ro- George’a do delegatów związków zawo-
do informowania opinii polskiej o „naru- syjski Rząd Tymczasowy wydał ode- dowych: „Niepodległa Polska, obejmują-
szeniu przez mocarstwa centralne prawa zwę, w której poruszał kwestię polską. ca wszystkie rdzenne polskie żywioły,
i zwyczaju współczesnej wojny”. Premier Paderewski, zapoznając się z progra- które zechcą wejść w jej skład, stanowi
Włoch Paolo Boselli w telegramie mem Rządu, dostrzegał pozytywne stro- naglącą konieczność dla stabilizacji za-
z 2 grudnia 1916 r. zapewniał natomiast ny zmian. Wyraził szacunek i uznanie chodniej Europy”.
o poparciu rządu włoskiego dla „szczyt- dla tych, którzy podjęli się dzieła oswo- 8 stycznia 1918 r. Orędzie prezydenta
nych deklaracji Cesar- Thomasa Woodrowa Wilsona do Senatu
skiego Rządu Rosyj- Stanów Zjednoczonych, w którym sfor-
skiego, gwarantujących mułował czternaście warunków koniecz-
autonomię całego zjed- nych do zawarcia trwałego pokoju. Punkt
noczonego narodu pol- 13 głosił: „powinno być utworzone Pań-
skiego.” Ostatni był tele- stwo Polskie, które winno obejmować te-
gram od reprezentującego rytoria zamieszkane bezpośrednio przez
rząd francuski Aristide’a bezsprzecznie ludność polską, mieć za-
Brianda potępiającego pewniony wolny i bezpieczny dostęp do
pomysł utworzenia ka- morza, a którego niezawisłość polityczną
dłubowego Królestwa i gospodarczą oraz integralność terytorial-
Polskiego oraz zapew- ną należy zagwarantować paktem mię-
niającego o sympatii dzynarodowym”.
Francji i jej sojuszników 14 lutego 1918 r. Protest Polaków prze-
dla Narodu Polskiego. ciw traktatowi zawartemu w Brześciu
Nie ulegało wątpliwości, przez przedstawicieli Niemiec i Austrii
że mimo wyrazów sym- z Ukraińcami. Cały naród wystąpił prze-
patii rządy państw En- ciw Niemcom i Austriakom. Rada Regen-
tenty wciąż traktowały cyjna opublikowała odezwę potępiającą
sprawę polską jako „deli- zawarty traktat. Pisma wychodziły bez
katną”– ważna była opi- cenzury, tylko z odezwą Rady Regencyj-
nej. Wojskowi Polacy z gen. Stanisławem
Fot. arch
nia Rosji na jej temat.

Szeptyckim na czele podali się do dymi-
sji. W miastach wybuchł powszechny
Okładka wydania ostatniej kompozycji Ignacego J. Paderewskiego, Nowy Jork 1918 r.
strajk protestacyjny. Młodzież demolowa-
1. Zob. Marian Marek Drozdowski, „Stosunki polsko –amerykańskie w latach 1917-1919 w świetle archiwum
politycznego I. J. Paderewskiego”. „Przegląd Polski”, R. 3, z. 1. 1977; s. 5-20; Jerzy Kozłowski „Paderewski ła kasyna i sklepy niemieckie.
– Wilson. Kontakty w kręgu sprawy polskiej.” [w:] Władysław Sikorki, Ignacy Paderewski, praca zbiorowa pod
red. Czesława Blocha, Lublin 1988, s. 133-166.

Fot. ze zbiorów autorki

Ignacy Jan Paderewski z prezydentem Thomasem W. Wilsonem i sekretarzem wojny Newtonem Bakerem
bodzenia własnego narodu, podkreślając i nikt o tym nie będzie wiedział”. Z sza-
jednak w kwietniowym oświadczeniu: cunkiem wspominał także Legiony Pol-
„Podany przez dzienniki program Tym- skie, które walcząc bohatersko, „trady-
czasowego Rządu zawiera wprawdzie cję i sławę polskiego oręża utrzymały na
zapowiedź zniesienia wszystkich praw szczytnych wyżynach, (…) były śmia-
wyjątkowych, krępujących niektóre na- łym, silnym, podniosłym narodowym
rodowości, ale nas ta zapowiedź nie do- czynem”. Od początku 1917 r. wspierał
tyczy. My nie jesteśmy narodowością, – początkowo tajne ze względu na neu-
my jesteśmy wielkim historycznym na- tralność Stanów Zjednoczonych – dzia-
rodem i nam nie tylko wolność, lecz łania Związku Sokołów Polskich
i całość i niepodległość się należy”. w Ameryce, pomagając mentalnie i fi-
Wincenty Witos W telegramie do premiera rządu ro- nansowo w uruchomieniu i sprawnym
6 marca 1918 r. Nawiązanie pierwsze- syjskiego Gieorgija J. Lwowa pisał funkcjonowaniu Szkoły Podchorążych
go kontaktu II Brygady Legionowej po o pozytywnym stosunku Polonii amery- w pensylwańskim Cambridge Springs.
przebiciu się pod Rarańczą (15 lutego) kańskiej do omawianej deklaracji Rzą- Już od 1914 r. Sokoli prowadzili tu dwu-
z oddziałami wojska polskiego na Wscho- du Tymczasowego. miesięczne kursy skautingu, gimnastyki
dzie w Jarudze. Ignacy Jan Paderewski jako jeden i wojskowości. Zadania dla szkoły sfor-
8 marca 1918 r. Rada Regencyjna ob- z pierwszych polskich polityków prze- mułował Paderewski w specjalnym tele-
jęła zwierzchnictwo nad 1. Korpusem widział przystąpienie Stanów Zjedno- gramie, przysłanym na uroczystość jej
Polskim i oddziałami wojsk polskich na czonych do I wojny światowej po stro- otwarcia 19 marca 1917 r., widząc
Wschodzie. nie aliantów i ich rolę w ustalaniu nowej w niej kuźnię kadry oficerskiej dla przy-
25 lipca 1918 r. Na wiecu ludności spi- powojennej rzeczywistości. Bez reszty szłego wojska. Taki sam cel spełniała
sko-orawskiej w Zakopanem uchwalono pochłonął go problem stworzenia armii szkoła oficerska w Toronto, do której
przyłączenie Orawy i Spiszu do Polski. polskiej, walczącej po stronie sprzymie- w styczniu 1917 r. przybyła w ścisłej ta-
W lipcu 1918 r. Na terenie zaboru pru- rzonych. Dwa dni przed przystąpieniem jemnicy pierwsza grupa dwudziestu
skiego tzw. Tajny Międzypartyjny Komi- Stanów Zjednoczonych do wojny, trzech ochotników wywodzących się
tet wyłonił spośród polskich polityków 4 kwietnia 1917 r., na Nadzwyczajnym z sokolich szeregów. Również ten ośro-
Centralny Komitet Obywatelski; pozosta- Zjeździe Sokołów w Pittsburghu postu- dek zyskał wsparcie Mistrza, którego
wał on w kontakcie z Komitetem Narodo- lował utworzenie z ochotników polskich zasługą było także nakłonienie płk. Ho-
wym Polskim w Paryżu. stutysięcznej Armii im. Tadeusza Kościusz- use’a do wydania wstępnego zezwole-
26-30 sierpnia 1918 r. Sejm Wychodź- ki. Stwierdzał wówczas: „W razie wpro- nia na zorganizowanie szkolenia około
stwa Polskiego w Detroit w Stanach Zjed- wadzenia przymusowej służby wojsko- pięciuset polskich oficerów. W majo-
noczonych przyjął projekt Ignacego Pade- wej, co najmniej 200 tys. polskiej wym memoriale do władz amerykań-
rewskiego w sprawie utworzenia młodzieży stanie pod bronią. Cały ten skich pisał Paderewski o konieczności
stutysięcznej armii złożonej z wychodź- zastęp podzielony na małe oddziały, utworzenia armii polskiej po stronie
ców. rozproszone po rozmaitych pułkach aliantów. Przypominał o około stu dwu-
4 października 1918 r. Przybyły z Ro- i dywizjach, zginie niepostrzeżenie w ol- dziestu tysiącach Polaków, niebędących
sji gen. Józef Haller objął z nominacji Ko- brzymim amerykańskim morzu. Polacy jeszcze obywatelami amerykańskimi
mitetu Narodowego Polskiego dowódz- będą dokonywali cudów waleczności i niepodlegających ustawie o poborze

do armii Stanów Zjednoczonych. Wo- rewski zwrócił się z prośbą do członków

bec braku przychylnej odpowiedzi ame- stowarzyszenia o opodatkowanie two Armii
rykańskiego rządu, już wtedy przewidy- na cele pracy niepodległościowej w wy- Polskiej we
wał wysłanie polskich ochotników sokości dwudziestu pięciu centów mie- Francji.
do Francji. sięcznie. Wtedy to również padły słowa: 7 paździer-
„Armia polska powstać musi, i to liczna, nika 1918 r.
Komitet Narodowy Polski silna, godna amerykańskich Polaków Rada Regen-
Polonia amerykańska doceniła wy- (…) jeżeli Orzeł Biały nie będzie po- cyjna wydała
mownie szczerą i oddaną pracę ulubio- wiewał pośród sprzymierzonych sztan- odezwę „Do
nego rodaka, jej duchowego przywódcy. darów, to biada naszej Ojczyźnie na Narodu Pol-
skiego” pro-
Ponad trzy miliony emigrantów skupio- kongresie pokoju”. Paderewski z mał-
klamującą nie-
nych w piętnastu organizacjach, wśród żonką Heleną 21 listopada odwiedził
podległość.
których prym wiodły Związek Narodo- obóz ochotników polskich w Niagara on
wy Polski i Zjednoczenie Polskie Rzym- the Lake, biorąc udział jako przedstawi- 11 paździer-
nika 1918 r.
sko-Katolickie 1 lipca 1917 r. powierzy- ciel Komitetu Narodowego Polskiego
Rząd Wielkiej
ły Paderewskiemu pełnomocnictwo w uroczystości wręczenia sztandaru
Brytanii uznał
do występowania w ich imieniu wobec 3. Batalionowi, który stanowił zalążek
armię polską
władz amerykańskich. Wkrótce został 1. Pułku Strzelców Polskich. Dla po-
za „sprzymie-
delegatem na Amerykę Północną i Połu- wstającej armii polskiej skomponował rzoną i współ-
dniową powstałego w Lozannie Komi- hymn bojowy: „Hej, Orle Biały” do walczącą”.
tetu Narodowego Polskiego. Rząd słów własnych. a) Orzeł według pieczęci pań-
Deklaracja stwowej z 1919 r.
amerykański uznał go za oficjalną Dzięki staraniom Ignacego Jana Pa-
polskich orga- b) Znak PSL „Piast”
organizację polską 10 listopada 1917 r., drewskiego, umiejętnie pozyskującego nizacji poli-
po uprzedniej konsultacji z rządem ro- wpływowych sojuszników, m.in. ame- tycznych zaboru pruskiego wyrażająca
syjskim. rykańskiego sekretarza wojny Newtona wolę przyłączenia tych ziem do Polski:
Tymczasem podejmowano kolejne Bakera, ponad dwadzieścia dwa tysiące „Tylko zjednoczenie wszystkich części
kroki w sprawie tworzenia armii pol- ochotników – Polaków z Ameryki zasi- narodu, osiadłych na ziemiach polskich,
skiej. Na historycznym posiedzeniu liło szeregi Armii Błękitnej. W zeszłym w jedną całość, wyposażoną w pełnię
Wydziału Narodowego pod przewod- roku obchodziliśmy dziewięćdziesię- praw państwowych, stanowić może rękoj-
nictwem Paderew- mię trwałego przymierza narodów”.
skiego 20 września 14 października 1918 r. Wymarsz
1917 r. zawiązała się 1. dywizji Armii Polskiej we Francji na
Komisja Wojskowa front w Lotaryngii. Ogłoszenie komunika-
odpowiedzialna za tu o ukonstytuowaniu się Komisariatu Na-
prowadzenie akcji re- czelnej Rady Ludowej w Poznaniu.
krutacyjnej do armii 19 października 1918 r. Powołanie
polskiej we Francji na Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego
terenie Stanów Zjed- przez stronnictwa polskie na Śląsku Cie-
noczonych i Kanady. szyńskim. Na czele stanęli ks. Józef Lon-
Po uzyskaniu ze- dzin, Jan Michejda i Tadeusz Reger.
zwolenia władz ame- 25 października 1918 r. Podczas deba-
rykańskich na rekruta- ty w parlamencie Rzeszy Niemieckiej
cję, 6 października, Wojciech Korfanty w imieniu Koła Pol-
donośnie zabrzmiały skiego postulował oderwanie ziem pol-
słowa Apelu Bojowe- skich od Prus.
go pióra Mistrza Igna- 26 października 1918 r. Rada Regen-
cego: „Bez Gopła, cyjna powołała rząd Józefa Świeżyńskie-
Kruszwicy, Gniezna, go. Rząd ten zwrócił się do kanclerza Rze-
Poznania, sędziwej szy o jak najszybsze uwolnienie Józefa
narodu kolebki nie Piłsudskiego.
może być Polski!”. 27 października 1918 r. Ogłoszenie
przez rząd Józefa Świeżyńskiego dekretu
Armia godna o powszechnym obowiązku służby woj-
amerykańskich skowej oraz powołaniu Sztabu Generalne-
Fot. ze zbiorów autorki
Polaków go Wojska Polskiego; szefem sztabu zo-

Podczas obrad 35. stał gen. Tadeusz Rozwadowski.
Sejmu Zjednoczenia 31 października 1918 r. Rozbrojenie
Polskiego Rzymsko- przez Polaków garnizonu austriackiego
-Katolickiego Pade- w Cieszynie.
Ignacy J. Paderewski z płk. Edwardem M. Housem

Fot. Muzeum Polskie w Chicago

Ignacy i Helena Paderewscy podczas uroczystości wręczenia sztandaru 1. pułkowi Armii Polskiej w Ameryce
w obozie rekrutacyjnym Tadeusza Kościuszki w Niagara on the Lake 21 listopada 1917 r.
ciolecie tego niepowtarzalnego czynu kańskiej. Podczas obrad I Sejmu Wy-

zbrojnego Polonii amerykańskiej. chodźstwa Polskiego 26 sierpnia 1918 r.
Bliska była również Paderewskiemu Paderewski zwrócił się do Polonii z am-
idea stworzenia armii polskiej w Rosji, bitną prośbą o dziesięć milionów dola-
gdzie czekało siedemset tysięcy żołnie- rów pomocy dla celów narodowych.
rzy – Polaków. Próbował także, niestety Tylko on, nieszczędzący własnej fortu-
bezskutecznie, rozwiązać problem prze- ny miał prawo o to prosić. Jak wspomi-
niesienia Polaków, którzy nie mówili po nał, same tylko telegramy, które wysyłał
polsku, z armii Stanów Zjednoczonych jako ambasador sprawy polskiej do mo-
do armii polskiej. mentu wyjazdu z Ameryki, kosztowały
Dobrym początkiem roku 1918 było go trzydzieści tysięcy dolarów.
orędzie pokojowe prezydenta Wilsona, Razem z Romanem Dmowskim
którego przedostatni punkt dotyczył 13 września 1918 r. odwiedził po raz ko-
Lucjan Żeligowski niepodległości Polski. Niedługo po nim, lejny prezydenta Wilsona, broniąc kształ-
31 października/1 listopada 1918 r. Paderewski, po rozmowach z Romanem tu terytorialnego odradzającej się Polski
Przewrót ukraiński we Lwowie. Dmowskim, zwrócił się z prośbą do – ze Śląskiem, Wielkopolską, Kresami
4 listopada 1918 r. Objęcie przez płk.
amerykańskiego sekretarza stanu Ro- Wschodnimi i Pomorzem z Gdańskiem.
Edwarda Rydza-Śmigłego dowództwa berta Lansinga o udzielenie przez rząd W listopadzie 1918 r. zdecydował się
nad oddziałami polskimi na terenach oku- Stanów Zjednoczonych pożyczki przy- powrócić do Polski. Tutaj na stanowisku
pacji austriackiej. szłemu państwu polskiemu. Miała być premiera podjął się kolejnego trudnego
Zajęcie Przemyśla przez oddziały ona przeznaczona na utrzymanie agen- zadania służenia Ojczyźnie, o którą sku-
ukraińskie. cji Komitetu Narodowego Polskiego do tecznie walczył przez wiele lat „muzyką
końca wojny, pomoc dla polskich i słowem”.
5 listopada 1918 r. Zawarcie układu
między Polską Radą Narodową a czeskim
uchodźców w Rosji, sprowadzenie
Narodnym Vyborem na Śląsku Cieszyń- stamtąd pięciuset oficerów do Stanów
skim o podziale strefy wpływów według Zjednoczonych. Rozgoryczony Jan
zasady etnograficznej. Smulski, prezes Wydziału Narodowego
6-7 listopada 1918 r. Powstanie w Lu-
w końcu grudnia 1917 r. pisał o pokaź- Xymena Pilch-Nowakowska,
blinie Tymczasowego Rządu Ludowego nej amerykańskiej pomocy finansowej ukończyła Katolicki Uniwersy-
Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim dla Rosji i aliantów, jakiej Polska jed- tet Lubelski, jest historykiem
na czele. nak nie dostała. sztuki, kustoszem w Muzeum
9-19 listopada 1918 r. Rozbrajanie Niem- W przemówieniu 4 lipca 1918 r. Wychodźstwa Polskiego
ców w Warszawie i na obszarach okupacji w Columbus (Ohio) Paderewski przy- im. Ignacego Jana Paderew-
niemieckiej, zapoczątkowane przez Polską pomniał wkład Polonii w rozwój cywili- skiego – oddziale Muzeum
Organizację Wojskową 2 listopada. zacyjny Ameryki. Jednym z dowodów Łazienki Królewskie w War-
Powstanie pierwszych Rad Delegatów solidarności z polityką państwa amery- szawie. Współredagowała tomy
Robotniczych i Żołnierskich na Górnym kańskiego był znaczny udział Polaków V i VI Archiwum Politycznego
Śląsku. w zaciągu ochotniczym do armii amery- Ignacego J. Paderewskiego.

Kamień rzucony na szaniec
Legionista bez mogiły 10 listopada

1918 r. O godz.
7.30, pocią-
Włodzimierz Konieczny, rzeźbiarz, grafik, poeta, teoretyk sztu- giem specjal-
ki, legionista – zginął od granatu w bitwie pod Kostiuchnówką nym z Berlina,
przybyli do
w lipcu 1916 r.
Wa r s z a w y
zwolnieni
Jeden z kilku cmentarzy w Kostiuch- Harcerstwa Polskiego w Zgierzu kilka lat.
z twierdzy
nówce, ten pod Polską Górą, zaorano pod Dopiero w 2006 r., przy pomocy geodetów,
magdeburskiej
kołchozowe pola. W innym, w tzw. Pol- udało się je zlokalizować w odległości
Józef Piłsudski
skim Lasku, zachowało się tylko kilkana- dwustu metrów od miejsca pierwszych po- i Kazimierz
ście kopczyków i zrujnowanych beto- szukiwań. Sosnkowski.
nowych obramowań. Został celowo Polska Góra to miejsce najbardziej krwa- Na dworcu po-
zniszczony, na mogiłach posadzono las. wego epizodu bitwy pod Kostiuchnówką. witał ich czło-
Lokalizacja miejsca pochówku pod Polską Legiony Polskie, walcząc po stronie Au- nek Rady
Górą zajęła harcerzom z Hufca Związku striaków, 4 lipca 1916 r. wytrzymały ude- Regencyjnej
rzenie około pięćdziesięciotysięcznych od- ks. Zdzisław
Fot. Kazimierz Tułacz-Wiśniewski „Pieśń poległych”, Warszawa 1933,
działów armii rosyjskiej. W bitwie, która Lubomirski.

rozegrała się 4-7 lipca, szesnastotysięczne Pismo gene-
oddziały legionistów straciły około dwóch rał-gubernato-
tysięcy żołnierzy i oficerów. Postawa Le- ra warszaw-
gionów pozwoliła niemieckim wojskowym skiego Hansa
naciskać na polityków, aby za cenę ustępstw Hartwiga von
politycznych dla Polaków pozyskać pol- Beselera do a) Orzeł Dywizji Wojska Pol-
skiego żołnierza dla państw centralnych Rady Regen- skiego na Kubaniu
(Akt 5 listopada 1916 r.). cyjnej oznaj- b) Odznaka Dywizji Strzelców
To w tej bitwie oddał życie młody rzeź- miające prze- c) Odznaka Frontu Litewsko-
-Białoruskiego
biarz, grafik, poeta, teoretyk sztuki – legio- kazanie jej
nista Włodzimierz Konieczny. Zginął od władzy w Królestwie.
granatu. Pochowany został w powstałym W Wilnie, znajdującym się pod okupa-
po jego wybuchu dole, bez osobnej mogiły. cją niemiecką, stworzono tajny Związek
Miał 30 lat. Wojskowych Polaków (późniejsza „Sa-
Urodzony w 1886 r. w Tarnowie, kształ- moobrona”).
wlepka po s. 172
cił się we Lwowie i Zakopanem. Studiował 11 listopada 1918 r. Zajęcie przez dy-
w latach 1903-1908 w krakowskiej Akade- wizje Armii Polskiej we Francji Stras-
mii Sztuk Pięknych rzeźbę pod kierunkiem burga. Dywizje polskie, zluzowane póź-
Konstantego Laszczki i grafikę u Józefa niej przez Francuzów, skierowano do
Por. Włodzimierz Konieczny „Włodzimierz”
Luneville.
Rada Regencyjna przekazała Józefowi
Fot. „Album Legionów Polskich”, oprac. Wacław Lipiński i Eugeniusz Quirini,
Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad

tworzącą się armią polską „wobec grożą-
cego niebezpieczeństwa zewnętrznego
i wewnętrznego, dla ujednostajnienia
wszelkich zarządzeń wojskowych i utrzy-
mania porządku w kraju”.
W wagonie marszałka Ferdinanda Fo-
cha na stacji kolejowej Rethondes pod
Compiegne delegacja niemiecka podpisa-
ła warunki zawieszenia broni. Koniec
wojny światowej.
12 listopada 1918 r. W Poznaniu, w ho-
telu „Bazar” ukonstytuowała się Tymcza-
sowa Naczelna Rada Ludowa (NRL) i jej
Warszawa 1933, fot. 349
Komisariat w składzie: ks. Stanisław

Adamski (Poznańskie), Adam Poszwiński
(Pomorze) i Wojciech Korfanty (Śląsk).
Pierwsza odezwa Komisariatu uznawała
Por. Włodzimierz Konieczny (na koniu) wśród legionistów wkraczających do Kowla 6 września 1915 r.

Kamień rzucony na szaniec
Wacława Milewska, Maria Zientara, „Sztuka legionów Polskich i jej twórcy 1914-918”, Kraków 1999, fot. 93
romskim; był
ojcem chrzest-
nym jego córki
Moniki. Stano-
wił prototyp po-
staci Włodzi-
mierza Jasiołda
z „Charitas”
Żeromskiego.
Członek
Strzelca
i Związku Wal-
ki Czynnej, od
Fot. Sztuki Piękne, Kraków 1925-1926, s. 437

wybuchu wojny
w Legionach.
W sierpniu
1914 r. został
dowódcą pluto-
nu, a krótko po-
tem kompanii
5. pułku piecho-
ty. W styczniu
1915 r. – mia-
nowany podpo-
rucznikiem,
Włodzimierz Konieczny, „Legionista”, brąz (1916) a w czerwcu
porucznikiem.
Pankiewicza. Inicjował i współtworzył sto- Sztuką zaj-
warzyszenie artystów i rzemieślników mował się także Włodzimierz Konieczny,
„Legionista”, model w gipsie
„Warsztaty Krakowskie”. Realista, ze sztu- w okopach. Nad (1916)
ki ludowej wziął syntetyczne widzenie Nidą ozdabiał
przedmiotu. Rzeźbił w brązie, drewnie je licznymi rzeźbami z gliny, a w 1916 r.
Józef Haller i gipsie, najczęściej portrety i motywy reli- wykonał rzeźbę w brązie zatytułowaną
gijne. Projektował pomnik Zygmunta Kra- „Piechur” jako dar od 2. pułku strzelców
za główny cel wejście ziem byłego zaboru sińskiego dla katedry lwowskiej. Uprawiał I Brygady Legionów dla Józefa Piłsud-
pruskiego w skład zjednoczonej Polski, co
też medalierstwo i grafikę edytorską. Opa- skiego na jego imieniny. Podarunek wrę-
miałoby się spełnić mocą „kongresu po-
trzył szatą graficzną jubileuszowe wydanie czono dopiero 3 lipca 1916. Dwa dni póź-
kojowego”.
Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy- niej autor i jego model – legionista
Odbicie Przemyśla z rąk ukraińskich -Tetmajera. Ilustrował wiele książek dla Władysław Brzosko z 6. kompanii II bata-
przez grupę mjr. Juliana Stachiewicza.
dzieci. Wystawiał w kraju i za granicą. Zaj- lionu 5. pułku piechoty – zginęli.
14 listopada 1918 r. Rada Regencyjna mował się też poezją i teorią sztuki; Pośmiertnie zweryfikowany w stopniu
przekazała całkowitą władzę wojskową z tego zakresu opublikował założenia ide- kapitana i odznaczony w 1922 r. Orderem
i cywilną Józefowi Piłsudskiemu jako na-
owo-artystyczne polskiego ruchu odnowy Virtuti Militari V klasy.
czelnemu dowódcy Wojska Polskiego:
rzemiosła. Przyjaźnił się ze Stefanem Że- Stefan Żeromski zadedykował mu zbiór
„Kierując się dobrem Ojczyzny, postana-
szkiców Snobizm i postęp, w którym tak
wiamy Radę Regencyjną rozwiązać, a od
pisał o przyjacielu: „Mówiono, że był
tej chwili obowiązki nasze i odpowie-
dzialność względem narodu polskiego
nieulękłym żołnierzem i wybitnym ofice-
w Twoje ręce, Panie Naczelny Dowódco, rem. Gdy go widziałem ostatni raz,
składamy do przekazania Rządowi Naro- ze śmiechem twierdził, że nie imają się
dowemu”. go kule i omijają bagnety. Lecz w ostat-
Fot. Sztuki Piękne, op. cit. s. 431
Józef Piłsudski powierzył misję utwo-

niej z rzędu bitwie na Wołyniu, kędyś
rzenia rządu Ignacemu Daszyńskiemu, w rowach strzeleckich, mężnie broniąc
który – po konsultacjach – zrzekł się jej. swego stanowiska, zakłuty został przez
moskiewskich sołdatów i wraz z utratą
16 listopada 1918 r. Zawiadomienie
(notyfikacja) przez Józefa Piłsudskiego owego posterunku wrzucony do wspólne-
państw Ententy, neutralnych oraz Niemiec go dołu, gdyż nie wiadomo wcale, gdzie
radiodepeszą o istnieniu „państwa pol- jest w Wołyńskiej ziemi jego mogiła”.
skiego, obejmującego wszystkie ziemie JB
Włodzimierz Konieczny, „Studium kompozycji na-
zjednoczonej Polski”. grobkowej”, gips

Świadkowie
Zbigniew Dunin-Wilczyński
18 listopada
Leopold Gottlieb
1918 r. Józef
Piłsudski po-
wołał rząd Ję-
drzeja Mora-
Był malarzem i jednocześnie osobowością, która wpływała na styl czewskiego.
bycia związanej z ruchem niepodległościowym polskiej inteligencji Zajęcie Spi-
w Paryżu. Należał do Związku Strzeleckiego, którego bazę stano- szu i Orawy
wiła utworzona w roku 1908 Filarecja. Następnie był w Związku przez oddziały
formujących
Walki Czynnej nad Sekwaną. To wybitna indywidualność, obok
się wojsk pol-
Wacława Sieroszewskiego, Tadeusza Gałeckiego (Andrzeja Stru- skich na Pod-
ga) i Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego. halu.
22 listopada
1918 r. Dekret
o najwyższej
władzy repre-
zentacyjnej
Republiki Pol-
skiej. Józef
Piłsudski jako
tymczasowy
Naczelnik Pań-
stwa miał spra-
wować władzę
do momentu
zwołania Sej-
mu Ustawo-
a) Orzeł na czapkę Armii
dawczego. Polskiej we Francji
P o c z ą t e k b) Odznaka „Miecze Halle-
ofensywy rowskie”
wojsk polskich
Leopold Gottlieb w Małopolsce Wschodniej; oddziały pol-
Leopold Gottlieb urodził się w Drohoby- rem pogłębienia studiów malarskich. Dość skie dotarły do Lwowa.
czu w 1879 r. W latach 1896-1902 studio- szybko zyskał przychylność paryskich kry- 3-5 grudnia 1918 r. Obrady Sejmu
wał malarstwo w krakowskiej Akademii tyków. Opuścił Francję w 1910 r., wyjeż- Dzielnicowego w Poznaniu z udziałem ty-
Sztuk Pięknych pod kierunkiem Jacka dżając do Jerozolimy, następnie wziął siąca trzystu dziewięćdziesięciu dziewię-
Malczewskiego i Teodora Axentowicza. udział w walkach Legionów Polskich do- ciu delegatów z Poznańskiego, Śląska,
Następnie kontynuował studia malarskie wodzonych przez Józefa Piłsudskiego. Prus Wschodnich, Prus Zachodnich i Wy-
u Antona Azbego w Monachium. Do stoli- W roku 1926 powrócił do Paryża i związał chodźstwa. Sejm potwierdził władzę poli-
cy Francji przybył w roku 1904 z zamia- się z tym miastem na całe życie. tyczną i organizacyjną Naczelnej Rady
Ludowej jako reprezentacji społeczeństwa
polskiego w byłym zaborze pruskim.
15 grudnia 1918 r. Powołanie przez
Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego
Tymczasowego Rządu Krajowego Księ-
stwa Cieszyńskiego z naczelnikiem Janem
Michejdą.
24 grudnia 1918 r. Formowanie samo-
obrony Wilna wobec zarządzenia władz
niemieckich o ewakuacji miasta przez
wojsko.
26 grudnia 1918 r. Przyjazd Ignacego
Paderewskiego do Poznania.
27 grudnia 1918 r. Wybuch powstania
wielkopolskiego.
28 grudnia 1918 r. Mjr Stanisław
Taczak – dowódcą powstania wielkopol-
skiego.

Świadkowie
1-3 stycznia 1919 r. Walki Samoobro-

ny Wileńskiej z oddziałami Armii Czer-
wonej, które opanowały Wilno.
2 grudnia 1919 r. Boje nad Notecią od-
działów powstańczych z Szubina i Żnina
z nacierającymi z Bydgoszczy oddziałami
„Heimatschutzu”.
3 stycznia 1919 r. Utworzenie grupy
wojsk „Bug” przeznaczonej do walki
z oddziałami ukraińskimi; dowódca
– gen. Jan Romer.
8 stycznia 1919 r. Obwieszczenie Ko-
misariatu Naczelnej Rady Ludowej
o przejęciu w swe ręce całej władzy admi-
nistracyjnej i wojskowej na wyzwolonych
obszarach byłego zaboru pruskiego.
16 stycznia 1919 r. Objęcie przez gen.
Józefa Dowbora-Muśnickiego dowódz-
twa nad polskimi siłami zbrojnymi w by-
łym zaborze pruskim. Był związany od roku 1905 z krakowską chłodnym czy wręcz zimnym kolorytem”.
16-18 stycznia 1919 r. Komitet Naro- Grupą Pięciu. Tworzyli ją: Witold Wojtkie- W czasie I wojny światowej walczył
dowy Polski w Paryżu uznał Józefa Pił- wicz, Vlastimil Hofman, Mieczysław Jaki- w szeregach Legionów Polskich. Wówczas,
sudskiego jako Naczelnika Państwa i pod- mowicz oraz Jan Rembowski. Wykładał na froncie, powstało około tysiąca rysun-
porządkował się Ignacemu Paderewskiemu
malarstwo w Jerozolimie w szkole Becalel ków – portretów żołnierzy i oficerów, scen
jako premierowi i ministrowi spraw za-
w 1910 r. Jego prace prezentowano w 1912 r. z życia wojska: rodzajowych i bitewnych.
granicznych, uzyskując w zamian uznanie
w Barcelonie na wystawie sztuki polskiej Rysunki i litografie zaprezentował w Lu-
go za reprezentację kraju przy rządach
w galerii Jose Dalmau. blinie na wystawie Legionów Polskich
państw Ententy.
W Paryżu związany był ze środowi- w roku 1917. Ponownie prezentowano jego
23 stycznia 1919 r. Niespodziewane
skiem Montparnasse’u. Wystawiał pra- rysunki na wystawie poświęconej Legio-
zajęcie polskiej części Śląska Cieszyń-
ce w Towarzystwie Sztuk Pięknych oraz nom w 1934 r. w Krakowie. Szkice portre-
skiego z Boguminem przez oddziały cze-
paryskich salonach Jesiennym i Nieza- towe zamieszczono w serii pocztówek wy-
chosłowackie, wbrew umowie z 5 listopa-
da 1918 r.
leżnych, Societe Nationale des Beaux danych przez Naczelny Komitet Narodów.
Artes oraz Tuileries. Zyskały wówczas ogromną popularność.
26 stycznia 1919 r. Wybory do Sejmu
Jan Kazimierz Kapera pisał o nim: „Już Leopold Gottlieb zmarł w Paryżu w 1934 r.
Ustawodawczego. Wybrano dwustu dzie-
wczesne prace Leopolda Gottlieba, jeszcze i został pochowany na cmentarzu Thiais.
więćdziesięciu sześciu posłów.
z okresu studiów, niezwykle ekspresyjne,
Wyniki. W dawnym Królestwie: ende- Zbigniew Dunin-Wilczyński
symboliczne, z wyrazistym, często dekora-
cja – 45% głosów; PSL „Wyzwolenie” jest doktorem historii. Ukoń-
cyjnym konturem, zwróciły uwagę pu-
– 22% głosów; PPS – 3% głosów. W byłej czył Wydział Historyczny Uni-
Galicji: PSL „Piast” – 34% głosów; PSL-
bliczności. Cechowały się one niezwykle
pogłębioną psychologią postaci (czasami wersytetu Warszawskiego,
-Lewica – 19 procent głosów; PPSD
posuniętą wręcz do karykaturalności), ta- pracę doktorską obronił na
– 18% głosów; endecja – 11% głosów;
jemniczym, pełnym powagi i zadumy na- Wydziale Historii i Nauk Spo-
Stronnictwo Katolicko-Ludowe – 9% gło-
strojem oraz niezrównanym, najczęściej łecznych Uniwersytetu Kardy-
sów.
nała Stefana Wyszyńskiego.
Pod naciskiem przeważających sił cze-
Autor prac o francuskim Or-
chosłowackich oddziały polskie opuściły
derze Legii Honorowej i publi-
Cieszyn.
kacji o Orderze św. Stanisła-
28 stycznia-12 lutego 1919 r. Rozpo-
wa. Przygotował scenariusz
częcie niemieckiej ofensywy na frontach
wystaw związanych z Orde-
powstania wielkopolskiego; ciężkie walki
rem Legii Honorowej na Zam-
pod Rynarzewem, Szubinem, Kcynią, Ra-
ku Królewskim w Warszawie
wiczem, Kolnem, Krotoszynem, Babimo-
(2002) i Muzeum Armii w Pa-
stem i Kargową.
ryżu (2007). Autor książek
29-31 stycznia 1919 r. Walka oddzia-
o Wojsku Polskim w Iraku
łów polskich z czeskimi pod Skoczowem.
w latach 1942-1943.
4 lutego 1919 r. Wojsko Polskie po
ustąpieniu Niemców zajęło Kowel. Fotografie szkiców Leopolda
5 lutego 1919 r. W Białymstoku podpi- Gottlieba poczodzą z Muzeum
sano niemiecki układ o ewakuacji wojsk Wojska Polskiego w Warszawie.

Świadkowie
Andrzej Romanowski
niemieckich na Wschodzie. Miały one po-
Edward Słoński
wrócić do Niemiec przez Prusy Wschod-
nie i stację kolejową w Nakle.
9-14 lutego 1919 r. Oddziały polskie
i polski los
przesunęły się przez strefę okupacji nie-
mieckiej i obsadziły linię od Skidla pod
Grodnem poprzez Zelwę i Prużany do Ko-
brynia.
Utwory tego poety znała kiedyś Polska na pamięć. Od wiersza 10 lutego 1919 r. W gmachu byłego ro-
„Ojczyzna” z roku 1909 z frazą Przehandlowaliśmy za nic swój syjskiego Instytutu Maryjskiego przy
ul. Wiejskiej Józef Piłsudski dokonał
znak i ojczyste kopce przez „Tę, co nie zginęła” z 1914 r. z pamięt-
otwarcia Sejmu Ustawodawczego (dalej
nym początkiem Rozdzielił nas, mój bracie, zły los i trzyma straż – sejm); na marszałka wybrano Wojciecha
do tytułowego utworu tomiku z roku 1917 „Już ją widzieli idącą”. Trąmpczyńskiego.
W tej poezji I wojna światowa i zdobyta w jej rezultacie niepodle- 16 lutego 1919 r. W Trewirze podpisa-
głość otrzymały wyjątkowy wyraz. no układ rozejmowy między państwami
Ententy a Niemcami; postanowienia
w sprawie rozejmu na terenie objętym po-
Do odegrania roli barda czasu przeło- Młody Słoński uciekł więc do Kazania
wstaniem wielkopolskim: „Niemcy po-
mu predestynowała Edwarda Słońskie- – i to tym chętniej, że miał tam oparcie
winni niezwłocznie zaprzestać wszelkich
go cała jego droga życiowa. Urodził się w domu dziadków. Ale kazańskie gim-
działań ofensywnych przeciwko Polakom
na najdalszych kresach dawnej Rzeczy- nazjum klasyczne zrobiło swoje – mło-
w Poznańskiem i we wszystkich innych
pospolitej, w folwarku Zapasiszki w po- dzieniec zaczął pisać wiersze po rosyj- okręgach”; wyznaczenie linii demarkacyj-
wiecie drysieńskim nad Dźwiną, na dzi- sku. nej.
siejszej Białorusi północno-wschodniej. Naukę kontynuował jednak na zie-
24 lutego 1919 r. Francja uznała Polskę
Pochodził z drobnej szlachty, a więc miach dawnej Rzeczypospolitej: w Wil- de iure.
z tej grupy społecznej, która tak często nie. Był to schyłek lat osiemdziesiątych
25 lutego 1919 r. Wielka Brytania uzna-
stawała się ostoją uczuć patriotycznych XIX w., kiedy pod rządami na Litwie
ła Polskę de iure.
i zasilała kolejne powstania. Dziadko- generał-gubernatora Iwana Kachanowa
27 lutego 1919 r. Włochy uznały Pol-
wie poety, Józef i Elżbieta (z domu Co- kurs rusyfikacyjny przybrał monstrual-
skę de iure.
leau) Słońscy, zostali właśnie za udział ne rozmiary. Ale to może dzięki temu
w Powstaniu Styczniowym zesłani przeżył Słoński w Wilnie pierwszą edu- 5 marca 1919 r. Atak wojsk ukraiń-
skich na Lwów.
w głąb Rosji: na dawne ziemie tatarskie, kację patriotyczną. Bo w pewnym mo-
do Kazania. Edward urodził 20 marca 1919 r.Kontrofensywa pol-
się zaledwie osiem lat po tych ska w Małopolsce Wschodniej przełamała
pod Gródkiem Jagiellońskim front ukraiń-
wydarzeniach, 23 październi-
ski.
ka 1872 r., z ojca Edwarda Au-
gustyna i matki Moniki z Grzy- 6 kwietnia 1919 r. Na Konferencję Poko-
małowskich. jową w Paryżu przybył premier Ignacy
Paderewski.
Edukacja patriotyczna 15 kwietnia 1919 r. Początek ofensywy
„Domowa ojczyzna” poety wojsk polskich na Wilno zajęte przez od-
działy Armii Czerwonej.
znalazła się pod panowaniem
Rosji już podczas I rozbioru 19-21 kwietnia 1919 r. Oddziały Woj-
w roku 1772, dlatego procesy ska Polskiego zajęły Wilno i Baranowi-
rusyfikacyjne zaszły tu dalej cze.
niż gdzie indziej. Wprawdzie 20 kwietnia 1919 r. Ostateczne rozbicie
oazą polskiego patriotyzmu pierścienia oddziałów ukraińskich otacza-
pozostawał nadal szlachecki jących od ponad pięciu miesięcy Lwów.
Dowódca frontu małopolskiego gen. Wa-
dworek, jednak dla młodzie-
cław Iwaszkiewicz owacyjnie witany
ży konieczna była edukacja,
we Lwowie.
a ta mogła mieć miejsce w je-
dynych istniejących szkołach: 29 kwietnia 1919 r. Sejm uchwalił
ustawę o święcie narodowym w dniu
rosyjskich. Czasem więc bro-
3 maja.
niono się w ten sposób,
że zamiast uczyć się w naj- 14 maja 1919 r. Początek generalnej
ofensywy wojsk polskich w Małopolsce
bliższym miasteczku, ucieka-
Wschodniej; do 20 maja zdobyto Miko-
no w głąb Rosji – tam mimo
łajów, Stryj, Drohobycz i Borysław,
wszystko ucisk był lżejszy.
do 27 maja – Halicz i Stanisławów. Woj-

Świadkowie
w podtrzymaniu polsko-
ska ukraińskie po stracie Złoczowa i Brze- ści na bliskich Słońskie-
żan zepchnięto do południowo-wschod- mu ziemiach litewsko-
niej części Tarnopolszczyzny. -ruskich.
22 maja 1919 r. W związku z narastają-
cą groźbą ataku ze strony Niemiec w Na- Pirwsze tomiki
czelnym Dowództwie Wojsk Polskich Ziemie te zwiedził wte-
(NDWP) zapadła decyzja o utworzeniu dy Słoński dość dokładnie,
frontu przeciwniemieckiego. a edukację dentystyczną
25 maja 1919 r. Komisariat Naczelnej zakończył ostatecznie
Rady Ludowej w Poznaniu przekazał Ar- w Kijowie. Do Warszawy
mię Wielkopolską do dyspozycji naczel- wrócił zapewne w 1897 r.
nego wodza Józefa Piłsudskiego. i w roku następnym wydał
10 czerwca 1919 r. Mianowanie Achil- tu pierwszy tomik poetycki
lesa Rattiego nuncjuszem papieskim Dla mojej Pani. Książecz-
w Polsce. kę zadedykował narzeczo-
25 czerwca 1919 r. Rada Najwyższa nej, wkrótce potem żonie,
Ententy upoważniła Polskę do zajęcia Tomirze Witkowskiej,
Małopolski Wschodniej po rzekę Zbrucz z zawodu również dentyst-
i wprowadzenia na tym obszarze zarządu ce. Potem posypały się
cywilnego. szybko kolejne tomiki:
28 czerwca 1919 r. Wersal. Uroczysty Z wiosennych dum, Poezje,
akt podpisania traktatu pokojowego Poematy, Noc…, Słoński
i traktatów o mniejszościach narodowych. publikował bowiem dużo
Ze strony Polski traktat podpisali Ignacy – od jednego do kilku
Paderewski i Roman Dmowski.
zbiorków rocznie. Jego
30 listopada 1919 r. Za pośrednictwem wczesne wiersze powsta-
mocarstw zachodnich podpisano w Pary- wały pod wpływem poezji
żu polsko-czeską ugodę w sprawie wyty-
Juliusza Słowackiego, Ma-
czenia nowej linii demarkacyjnej na Ślą-
rii Konopnickiej i Kazi-
sku Cieszyńskim. Po stronie czeskiej
mierza Tetmajera, a ze
pozostawiono Zaolzie z Boguminem, linię
mencie, podczas lekcji w gimnazjum, względu na prostotę i melancholijny ton
kolejową Żylina-Koszyce, Zagłębie Kar-
rzucił się z pięściami na nauczyciela- cieszyły się popularnością. W utworach
wińskie i znaczną część powiatu cieszyń-
skiego. -polakożercę. Natychmiast został wy- tych poeta często wspominał rodzinę.
rzucony ze szkoły z wilczym biletem Oprócz żony – także młodszą siostrę Stani-
i nigdy już nie zdał matury. sławę, po mężu Grzegorzewską, dla której
Pasowany w ten sposób na Polaka, w więzieniu napisał poemat „Do Boga”,
Prof. dr hab. Bogusław Po-
lak jest dyrektorem Instytutu musiał jednak pomyśleć o zdobyciu fa- oraz młodszego brata Bolesława, więźnia
Polityki Społecznej i Stosun- chu. Wyjechał więc do Warszawy i pod- X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, zmarłe-
ków Międzynarodowych Poli- jął naukę w szkole dentystycznej. Ale go w wieku dwudziestu pięciu lat w 1899 r.
techniki Koszalińskiej, prze- temu młodzieńcowi z Kresów Polska Swoje tomiki niejednokrotnie sam ilustro-
wodniczącym Rady Naukowej nadal nie dawała spokoju. Słoński wziął wał: znalazł się tym samym w gronie mło-
Instytutu im. Stefana „Grota” udział w wielkiej demonstracji młodzie- dopolskich poetów-malarzy.
Roweckiego w Lesznie i człon- żowej zorganizowanej w setną rocznicę
kiem Kolegium Instytutu Pa- warszawskiej insurekcji – 17 kwietnia Między Warszawą a Wilnem
mięci Narodowej. Autor ksią-
żek i artykułów. 1894 r. Został zatrzymany przez policję Co jednak mógł w latach dziewięćdzie-
i w rezultacie przeżył swój chrzest wię- siątych XIX w. robić młodzieniec z Kre-
zienny. Siedział za kratami sześć tygo- sów, jeżeli chciał przydać się na coś spra-
Źródła: dni, po czym został oddany pod dozór wie polskiej? Mógł działać w Lidze
Kalendarium Niepodległości. Kronika Encyklopedyczna policyjny i zesłany w głąb Rosji: do Narodowej lub w Polskiej Partii Socjali-
Dwudziestopięciolecia (1914-1939). Reprint wydawnic-
Tambowa. Teraz nie było już mowy stycznej, bo obie te organizacje miały
twa z 1939 r., Dom Wydawniczy Herold-Press, War-
szawa 1990; o pisaniu rosyjskich wierszy – poezję program niepodległościowy. Słoński wy-
Marek Jabłonowski – Jerzy Jarski, Kalendarium II Rze- zaczął tworzyć po polsku i nadsyłał ją brał PPS. Czy został członkiem partii,
czypospolitej, Wydawnictwo IWZZ, Warszawa 1990; do pism polskich. W roku 1896 debiuto- tego nie wiemy, na pewno jednak brał
Grzegorz Łukomski – Bogusław Polak, Powstanie wiel- wał w wychodzącym w Petersburgu ty- udział w socjalistycznej konspiracji,
kopolskie 1918-1919. Działania bojowe – aspekty politycz-
ne – kalendarium, Koszalin – Warszawa 1995.
godniku „Kraj”. Pismo to było organem zwłaszcza w kolportażu nielegalnych wy-
ugodowców, ale cieszącym się w stolicy dawnictw. Uczestniczył też w partyjnych
Rys. Bohdan Wróblewski, cesarstwa stosunkowo najłagodniejszą demonstracjach. Po jednej z nich, odbytej
Muzeum Niepodległości w Warszawie. cenzurą, położyło olbrzymie zasługi w Warszawie w Al. Ujazdowskich, został

Świadkowie
we wrześniu 1900 r. ponownie areszto- nie zdobył wydany w 1911 r. „romans

wany. Osadzono go na Pawiaku, następ- rewolucyjny” Partia. Zajmując w litera-
nie przewieziono do X Pawilonu Cytade- turze miejsce obok Andrzeja Struga Michał Polak
li. Wstąpił więc na szlak nieżyjącego i Gustawa Daniłowskiego, Słoński
od półtora roku brata. przedstawiał rewolucję 1905 r. jako ko- Najdzielniejsi z dzielnych
Tym razem przebywał za kratami lejne polskie powstanie. Już wtedy więc
cztery miesiące. I znów został oddany znalazł się w kręgu oddziaływania Józe- Ustanowiony w 1792 r. przez króla
na dwa lata pod dozór policyjny poza fa Piłsudskiego. I znów, w roku 1907, Stanisława Augusta Poniatowskiego
Królestwem Polskim i „guberniami za- zapłacił za to rosyjskim więzieniem. Order Krzyża Wojskowego Virtuti Mi-
chodnimi”, czyli ziemiami litewsko-ru- Tym razem jednak nie wiemy, gdzie litari stał się pierwszym odznaczeniem
skimi. Udało mu się jednak wyjednać i jak długo odbywał karę. w odradzającej się Rzeczypospolitej.
zgodę na odbywanie kary niedaleko ro- Na mocy decyzji Sejmu Ustawodaw-
dzinnych stron, w Dyneburgu, w daw- Polska rozpacz... czego z 1 sierpnia 1919 r. Naczelnik
nych Inflantach Polskich. Po zakończe- Od lat porewolucyjnych poezje Słoń- Państwa Józef Piłsudski powołał
niu zesłania zamieszkał w roku 1903 skiego już nie tylko mówiły o codzien- 1 stycznia 1920 r. Kapitułę Tymczaso-
znowu w Wilnie. Z miastem tym zwią- nych radościach, miłościach i smutkach, wą Orderu Wojskowego Virtuti Milita-
zała go wtedy śmierć trzyletniego synka lecz poruszały też wątki patriotyczne. ri. Liczyła ona jedenastu członków wy-
Bolesława. Pierworodna córka Halina Widać to było zwłaszcza we wspomnia- wodzących się z różnych formacji:
zmarła już wcześniej w wieku nie- nym wierszu „Ojczyzna”, zamieszczo- Legionów Polskich, Korpusów Pol-
mowlęcym w Warszawie. Pozostała nym w tomie Spod szronu, a kreślącym skich w Rosji, Armii Polskiej gen. Jó-
Słońskim dwuletnia córeczka Miruta, wizję Polski bez granic, podbitej i umar- zefa Hallera i Wojska Wielkopolskiego.
a w kolejnych latach przyszło na świat łej, „pachnącej grobem”. Ale największy Zgodnie ze Statutem order mógł otrzy-
sukces zdobył wiersz „Ta, co nie zginęła”, mać każdy żołnierz, który nie tylko
powstały we wrześniu 1914 r., zaledwie zgodnie z honorem, poczuciem obo-
miesiąc po wybuchu I wojny światowej. wiązku i przysięgą spełnił całkowicie
Temat walki bratobójczej Polaków wcie- swoją powinność wojskową, ale oprócz
lonych do armii zaborczych nie po raz tego odznaczył się wybitnym czynem
pierwszy pojawił się w literaturze polskiej wojskowym.
– poruszał go choćby Henryk Sienkiewicz Do końca 1923 r. Kapituła nadała
w Bartku zwycięzcy. Nigdy jednak dotąd osiem tysięcy trzysta czterdzieści dwa
zagadnienie to nie zostało przedstawione krzyże V klasy, sześćdziesiąt trzy złote,
z tak dramatycznym napięciem. Wołanie czternaście kawalerskich, dziewiętna-
„to ja – twój brat, twój brat”, wraz z we- ście komandorskich, sześć Krzyży
zwaniem „do polskiego serca niemiecką Wielkich – łącznie osiem tysięcy trzy-
kulą strzel”, stawało się poetyckim skrótem sta osiemdziesiąt dziewięć orderów.
tragizmu polskiego losu. A jednak przyno- Nadano je także cudzoziemcom, sztan-
siło też otuchę – wprawdzie irracjonalną. darom, chorągwiom, miastom i Gro-
Wszak jakimś niepojętym sposobem bom Nieznanego Żołnierza. Kawale-
ojczyzna – „ta, co nie zginęła” – miała rom orderu przysługiwała dożywotnie
wyrosnąć z przelanej żołnierskiej krwi… pensja orderowa i pewne przywileje,
Uczucie bezdomności, bezradności m.in. pierwszeństwo w zatrudnieniu
i obcości wobec toczących się wydarzeń na posadach państwowych.
było tym, co wojennej twórczości Słoń- Prezentowane biogramy to kilkana-
jeszcze dwoje dzieci. Ostatecznie skiego nadało wyjątkowy ton. ście sylwetek najdzielniejszych z dziel-
w roku 1905 Słoński wyjechał z Wilna nych, o nazwiskach znanych, ale także
i wrócił na dobre do Warszawy. Naszego nie masz tam oręża, zupełnie zapomnianych.
chociaż się nasza leje krew
W kręgu rewolucji
Był to już czas rewolucji, która wstrzą- – pisał w wierszu opatrzonym za Stefa-
snęła władzą carską zarówno w Rosji, nem Żeromskim tytułem „Sen o szpadzie”. Kawalerowie
jak i w Królestwie Polskim. W tym go- Co z tego jednak, że nasz sen rycerski, sen Virtuti Militari
rącym okresie Słoński spróbował sił o szpadzie, wreszcie się dzisiaj jawą stał.
także jako prozaik. Jego powieści i no- Co z tego nawet, że legioniści trwający
wele były apoteozą pepeesowskich bo- w okopach podczas walk pozycyjnych na Ks. Mateusz Zabłocki (16 sierpnia
jowców; kreślił w nich obraz życia Wołyniu widzą wreszcie ukochaną Ojczy- 1887 r. – 17 października 1939 r.). Uro-
więziennego, przedstawiał dylematy znę, która koronę miała na głowie, a krew dził się w Żurowicach w powiecie wło-
moralne, przestrzegał przed przekształ- zakrzepłą na stopach. Dojmującym uczu- cławskim, w rodzinie kupieckiej.
caniem się akcji zbrojnych w bandy- ciem wojennych wierszy Słońskiego była W gimnazjum działał w Towarzystwie
tyzm. Z utworów tych największe uzna- rozpacz: Tomasza Zana. W Gnieźnie ukończył

Świadkowie
Tylko w ciemne nocki, kiedy po ugorze Edward Słoński

szedł spod czarnych borów głuchy Ta, co nie zginęła
armat huk,
Ktoś się cicho modlił w murowanym
dworze, Rozdzielił nas, mój bracie,
Ktoś w bielonej izbie głową bił o próg. zły los i trzyma straż –
-w dwóch wrogich sobie szańcach
...i polska nadzieja patrzymy śmierci w twarz.
Ale z biegiem czasu pojawiła się też na-
dzieja. Słoński, wbrew utrzymującej się W okopach pełnych jęku,
tradycji, nie służył wprawdzie w Legionach wsłuchani w armat huk,
Polskich, jednak w pełni identyfikował się stoimy na wprost siebie –
z ich walką. Dlatego opublikowane we ja – wróg twój, ty – mój wróg!
wrześniu 1915 r., już po opuszczeniu przez
Rosjan Warszawy, jego wiersze o Józefie Las płacze, ziemia płacze
Piłsudskim i legionistach tchnęły optymi- świat cały w ogniu drży...
zmem i entuzjazmem, wyrażały przekona- W dwóch wrogich sobie szańcach
nie o bliskiej już niepodległości. stoimy ja i ty.
Jak to było ładnie, kiedy do Lublina

na karkach Moskali wjechał pan Belina! Zaledwie wczesnym rankiem
seminarium duchowne, w 1913 r. uzy- armaty zaczną grać,
skując święcenia kapłańskie. W 1918 r., – pisał, odpowiednio akcję udramatyzo- ty świstem kul morderczym
jako wikariusz w Gnieźnie, był współ- wując, po zajęciu Lublina przez legiono- o sobie dajesz znać.
organizatorem i kapelanem oddziałów wych ułanów.
powstańczych. Uprowadzony 29 grud- Na nasze niskie szańce
nia 1918 r. przez Niemców ze Zdzie- Kto jak on – nasz brygadier Piłsudski szrapnelów rzucasz grad
chowej, został wymieniony za grupę Polskę w sercu, śmierć w tornistrze nosił, I wołasz mnie i mówisz:
niemieckich oficerów. W 1920 r. – pro- kto, jak on, tak u Boga wyprosił, To ja, twój brat... twój brat!
boszcz 15. Dywizji Pancernej i równo- by stąd odszedł najeźdźca kałmucki?
cześnie kapelan 61. pułku Piechoty Las płacze, ziemia płacze,
Wielkopolskiej. Podczas wypadu 61. pp – sławił komendanta I Brygady. w pożarach stoi świat,
Wlkp. przez Berezynę, 14 czerwca 1920 r., Nie zawsze jednak był to optymizm ła- a ty wciąż mówisz do mnie:
widząc cofające się kompanie I baonu twy. W wierszu „Na froncie” – powstałym To ja, twój brat... twój brat!
61. pp Wlkp., wybiegł pięćdziesiąt me- w lutym 1916 r., a zawierającym przeżycia
trów przed linię i pociągnął za sobą żoł- z frontu wołyńskiego – niebo było mroka-
nierzy. Zdecydowana obrona przyczyni- mi i mgłami zasnute, pola dalekie śniegami O, nie myśl o mnie bracie,
ła się do uratowania kompanii, której zawiane, a legionistom towarzyszyło wspo- w śmiertelny idąc bój,
groziło okrążenie przez nieprzyjaciela. mnienie tajg Sybiru i knuta kozackiego. I w ogniu moich strzałów,
Za czyn ten odznaczony został VM 5 kl. Dopiero w zakończeniu słychać tajemni- jak rycerz mężnie stój!
(nr 46). Od 1921 r. w rezerwie. Powoła- czy tętent kopyt końskich po grudzie
ny, aby pełnić posługę proboszcza fary i – w nadziei na nadejście posłańca z dobrą A gdy mnie z dala ujrzysz,
i dziekana gnieźnieńskiego. Udzielał się wieścią – żołnierze deklamują: O Tobie, od razu bierz na cel
w wielu organizacjach społecznych, Polsko, jest nasz sen ostatni!. Ostatecznie I do polskiego serca
w tym kombatanckich, był instruktorem więc rozpacz i nadzieja splatały się w wo- moskiewską kulą strzel.
Związku Harcerstwa Polskiego. jennej poezji Słońskiego, odzwierciedlając
We wrześniu 1939 r. współorganizator odczucia szerokich kręgów społeczeństwa, Bo wciąż na jawie widzę
obrony Gnieźnieńskiego. 10 września bez względu na orientację polityczną: I co noc mi się śni,
ciężko zraniony przez Niemców w Ży- że ta, co nie zginęła,
dowie k. Gniezna. W szpitalu był brutal- O Polsko, Polsko, Polsko, wyrośnie z naszej krwi.
nie przesłuchany przez Gestapo. W nocy Łuny się wkoło szerzą,
z 12 na13 października 1939 r. areszto- Na gruzach twierdz zdobytych Tak oto był Słoński poetą polskiego
wany i – wraz z trzynastoma członkami Zwęglone trupy leżą. losu i polskiej nadziei. Wiersze z czasu
oddziałów samoobrony – skazany na I wojny, zebrane w tomiku Ta, co nie
śmierć. Z okrzykiem „Niech żyje Pol- Lecz patrz – już dzień Twój świta – zginęła, opublikowanym wspólnie
ska!” został rozstrzelany na dziedzińcu Ktoś w ogniu dział i w dymie ze Zdzisławem Dębickim, Idzie żołnierz
więzienia inowrocławskiego. Krwią własną na sztandarach borem, lasem oraz Już ją widzieli idącą,
Odznaczony także Krzyżem Niepod- Twe święte kreśli imię. stały się własnością ogółu. Wielokrotnie
ległości. je przedrukowywano, recytowano, śpie-

Świadkowie
był wtedy poemat „Na gwiezdnym szla-

ku”, będący jedną z pierwszych w Polsce
pochwał lotnictwa.
Rudolf Nardelli (10 czerwca 1894 r.
Poezja i człowiek – 2 lutego 1915 r.). Urodził się we wsi
Popularność, jaką zdobył Słoński w la- Karwina-Frysztat na Śląsku Cieszyń-
tach I wojny, już jednak nigdy nie wróciła. skim w rodzinie wywodzącej się
Autor Tej, co nie zginęła, od dłuższego już z Włoch. W seminarium nauczyciel-
czasu niedomagający, zmarł w Warszawie skim w Białej uzyskał świadectwo doj-
24 lipca 1926 r., w wieku niespełna pięć- rzałości ze złotym medalem. Jako na-
dziesięciu czterech lat. Z najwyższymi ho- uczyciel organizował kółka amatorskie
norami został pochowany na warszawskim i śpiewacze, działał w skautingu.
Cmentarzu Powązkowskim. Pozostała po W 1914 r. ochotniczo wstąpił do Legio-
nim twórczość była wydawana tak długo, nów Polskich i przydzielony został
jak długo trwała Polska niepodległa. do 2. kompanii (śląskiej) 3. pułku pie-
W PRL bowiem poezja Słońskiego, z wy- choty Legionów Polskich. W opinii
jątkiem Tej, co nie zginęła, była przez dłuż- przełożonych „każda bitwa, w której
szy czas skazana na zapomnienie. Dopiero brał udział, była przykładem bohater-
w roku 1979 wybór wierszy tego autora stwa i szalonej odwagi osobistej”. Po-
opublikował Marian Piechal. legł w czasie ataku na wzgórze pod
Edwarda Słońskiego można ukazywać wioską Maksymowcem w Karpatach,
wano do muzyki układanej przez kolej- na tle poezji legionowej – i tak robiono. Ale zdobywając z kilkoma ludźmi silnie ob-
nych kompozytorów... Sukcesów tych można go też pokazać jako bojownika sadzoną placówkę rosyjską. Pośmiert-
poeta już nie powtórzył w następnych o niepodległość oraz jako syna, wnuka nie odznaczony VM 5 kl. (nr 7673).
latach, kiedy tworzył wiersze okolicz- i ojca – na tle rodziny. Dzieje jego rodu roz-
nościowe reagujące na konkretne wyda- poczęli Józef i Elżbieta – powstańcy stycz- Stefan Rowecki (25 grudnia 1895 r.
rzenia, na przykład w oczekiwaniu niowi. Życie Edwarda było pasmem po- – sierpień 1944 r.). Urodził się w Piotr-
na rychłe uwolnienie więzionego przez święceń. Jednak epopeję rodu Słońskich kowie Trybunalskim w rodzinie księ-
Niemców Piłsudskiego. zamknęły dopiero losy dzieci poety. gowego. Działał w skautingu i Druży-
Córka Miruta, po mężu Gawrońska, ad- nach Strzeleckich. W latach 1912-1914
Powrót do liryki resatka tomiku Śmierć we mnie rośnie studiował w Wyższej Szkole Technicz-
Dlatego, gdy umilkły działa, wrócił z 1919 r., była po II wojnie światowej emi- nej Wawelberga i Rotwanda w Warsza-
Słoński do swej sprawdzonej już Muzy: grantką w Chicago: nie mogła pogodzić się wie. Od sierpnia 1914 r. w Legionach
liryki osobistej. Znów, jak przed wojną, z narzuconym Polsce komunizmem. Dru- Polskich jako dowódca plutonu
był piewcą codziennych radości i smut- ga córka, Hanna (1904-1968), żołnierz Ar- w 1. pułku piechoty, a potem adiutant
ków, a nowe wiersze zbierał w kolej- mii Krajowej, była po wojnie więziona
nych tomikach: Wiśniowy sad, Śmierć przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego,
we mnie rośnie i Maj ostatni. Nie porzu- a następnie ukrywała się aż do końca lat
cił jednak spraw publicznych i publiko- pięćdziesiątych. Najmłodszy syn, Jerzy
wał prozatorskie reportaże z kolejnych (1906-1943), niegdyś adresat wiersza „Sen
etapów wojen o niepodległość i granice, o szpadzie”, był żołnierzem armii gen.
z kolejnych aktów przejmowania przez Władysława Andersa; zmarł w Iraku.
wojsko polskiej ziemi. Były to relacje Tak oto Edward Słoński, poeta polskiego
z obrony Lwowa, ze zdobycia Mińska losu, należał do rodziny, której cztery ko-
białoruskiego, z dokonanych przez gen. lejne pokolenia streszczały ów los: więź-
Józefa Hallera „zaślubin Polski z mo- niów, zesłańców, emigrantów, tułaczy, bo-
rzem”… jowców, żołnierzy… Mogiły tej rodziny
Entuzjasta rodzącej się państwowości, rozsiane są po całym świecie – od Rosji po
coraz bardziej rozczarowywał się jednak Amerykę i Bliski Wschód.
polityką rządzącej Polską prawicy. W na-
pisanym wspólnie z Benedyktem Hert-
zem i Edwardem Ligockim tomie poetyc- Andrzej Romanowski jest
kim Ad majorem N.D. gloriam (1922) profesorem Wydziału Polo-
piętnował praktyki endecji. Nie zawsze nistyki Uniwersytetu Jagiel-
znajdując dla siebie miejsce w nowej Pol- lońskiego i Instytutu Historii
sce, tym chętniej pisał utwory dla dzieci Polskiej Akademii Nauk
(np. „Bajkę o Białym Orle”). Czytelnikom oraz redaktorem naczelnym
starał się zaszczepić kult odzyskanego Polskiego Słownika Biogra-
państwa. Największe jednak uznanie zdo- ficznego.

W służbie dla Niepodległej
Arkadiusz Kołodziejczyk
I baonu 5. pp Legionów. 12 lipca
1915 r. mianowany podporucznikiem,
Niepodległościowy czyn
od 1 czerwca 1916 r. awansowany do
stopnia porucznika. Za męstwo okazane
w walkach 5. pp Legionów, podczas
strażaków ochotników
których był trzykrotnie ranny, odzna- „Działalność strażaków polskich w walkach o niepodległość nie zo-
czony został VM 5 kl. (nr 6635). Inter- stała zupełnie zauważona w polskiej historiografii. Nie znalazła też
nowany w Beniaminowie. Od lutego właściwego miejsca w świadomości historycznej społeczeństwa.
1918 r. do czerwca 1919 r. dowódca
kompanii i wykładowca w Szkole Pod-
A były to czyny na miarę bohaterstwa całego pokolenia ówcze-
chorążych, najpierw Polskiej Siły Zbroj- snych Polaków, pokolenia, które po stu kilkudziesięciu latach nie-
nej, potem w Wojsku Polskim. Od lipca woli wywalczyło niepodległość” – podkreślił w pionierskiej pracy
do grudnia 1919 r. – na wojennym kur- o dziejach ochotniczych straży pożarnych Józef Ryszard Szaflik.
sie Szkoły Sztabu Generalnego. Od grud- W podobnym tonie pisał kilkanaście lat później inny historyk stra-
nia 1919 r. – na stanowiskach sztabowych żactwa polskiego, Tadeusz Olejnik1.
w Naczelnym Dowództwie WP. Po za-
Fot. Muzeum Pożarnictwa w Warszawie

kończeniu działań wojennych, m.in. do- ograniczeń prawnych, odgórnego narzuca-
wódca 55. pułku Piechoty Wielkopol- nia strażom rosyjskiego i niemieckiego
skiej w Lesznie, dowódca piechoty kierownictwa, utrudnień w prowadzeniu
dywizyjnej 2. Dywizji Piechoty Legio- działalności kulturalno-oświatowej itp.
nów. Od czerwca 1939 r. dowódca War- Gdy zarysowała się szansa na odbudowę
szawskiej Brygady Pancerno-Motoro- państwa polskiego, wielu członków straży
wej. W kampanii wrześniowej na czele pospieszyło do Legionów Polskich. Straża-
Brygady, w osłonie linii Wisły od Dębli- Medal za ratowanie ginących nadawany w zaborze cy tworzyli komitety bezpieczeństwa, mili-
na do Warszawy, walczył pod Tomaszo- rosyjskim cje i straże obywatelskie na terenach opusz-
wem Lubelskim. Od września do grud- Lata Wielkiej Wojny 1914-1918 miały czonych przez wojska rosyjskie, a jeszcze
nia 1939 r. szef sztabu i zastępca do- stać się sprawdzianem patriotyzmu rozwi- niezajętych przez armie niemieckie i au-
wódcy Służby Zwycięstwu Polski. jających się od połowy XIX w. strażackich stro-węgierskie. Szybko też druhowie pod-
Do maja 1940 r. Komendant Obszaru szeregów, wielkiej pracy kulturalno-oświa- jęli aktywną współpracę z organizacjami
nr 1 Związku Walki Zbrojnej, w maju towej i idei niepodległościowych, wszech- niepodległościowymi i paramilitarnymi
1940 r. mianowany generałem brygady. obecnych w towarzystwach ochotniczych – w pierwszym rzędzie Polską Organizacją
Od czerwca 1940 r. Komendant Główny straży pożarnych wszystkich zaborów. Wojskową, Strzelcem, Drużynami Strze-
ZWZ, następnie Armii Krajowej. Prawie każda straż Królestwa Polskiego leckimi, Drużynami Bartoszowymi. Była
30 czerwca 1943 r. aresztowany w War- stawała się niemal natychmiast rozsadni- to świadoma, patriotyczna i doskonale zor-
szawie przez Gestapo. Wywieziony kiem polskości, polskiej tradycji kulturo- ganizowana potężna armia ludzi. Straże
do Berlina, później przewieziony wej i historycznej, gniazdem patriotyzmu ogniowe zrzeszały w samym Królestwie
do obozu koncentracyjnego w Sachsen- i zaporą dla rusyfikacyjnej polityki zabor- w 1913 r. około pięćdziesięciu tysięcy
hausen i tam zamordowany po wybuchu cy. Podobnie było w pozostałych zaborach. członków czynnych, a w skali trzech zabo-
Powstania Warszawskiego. Został Procesu tego nie udało się Rosjanom ani rów w szeregach strażackich skupiało się
awansowany do stopnia generała dywi- Prusakom zahamować, mimo licznych ponad sto tysięcy członków.
zji 1 stycznia 1944 r. Odznaczony był
m.in. także: VM 4 kl., Krzyżem Walecz- Początek wojny
nych (8x), Krzyżem Niepodległości. Pierwsze lata wojny
były dla strażaków pol-

Wanda Langiertówna (3 sierpnia skich bardzo trudne. Pa-
1898 r. – 4 lipca 1919 r.). Urodziła się miętajmy o mobilizacji
w Łucku na Wołyniu. Po zdaniu matury do szeregów walczących
w 1916 r. przy gimnazjum męskim armii setek tysięcy rezer-
w Kijowie, studiowała medycynę na wistów – młodych Pola-
uniwersytecie kijowskim. Należała do ków, i o ich tragedii, gdy
tajnej organizacji „Polonia”. Wiosną wypadło im strzelać
1918 r. wstąpiła do Polskiej Organizacji do braci z innych zabo-
Wojskowej. Wykonywała zadania wy- rów. Wspomnijmy o re-
wiadowcze i kurierskie, m.in. nawiązała kwizycjach sprzętu stra-
łączność z Oddziałem II Naczelnego Sikawka parowa w drodze do pożaru w pierwszym dwudziestoleciu XX w.
Dowództwa Wojsk Polskich. W lipcu
1919 r., podczas przewozu pieniędzy 1. Józef Ryszard Szaflik, Dzieje Ochotniczych Straży Pożarnych, Warszawa 1985, s. 197-198; Tadeusz Olej-
nik, Towarzystwa Ochotniczych Straży Ogniowych w Królestwie Polskim, Warszawa 1996, s. 197.


żackiego, koni, wozów rekwizytowych,
zniszczeniach remiz w wyniku działań wo-
jennych, skończywszy na rekwizycjach
oporządzenia z metali kolorowych, nawet
instrumentów muzycznych, akcesoriów
gumowych, bo tychże materiałów pań-
stwom centralnym zaczynało brakować.
Mimo to szeregi strażackie – zwłaszcza na
terenie byłego Królestwa, szybko rosły. Po-
wodem było m.in. to, że ze względu na wy-
sokie morale, przygotowanie sprawnościo-
we, obycie z niebezpieczeństwem, strażacy
dobrze nadawali się do przeszkolenia para-
Znaczek pamiątkowy z okazji Zjazdu Straży Ogniowych

Królestwa Polskiego w roku 1916
podległościowych oraz paramilitarnych.

Odbywano regularne szkolenia, musztry,
ćwiczenia z bronią, nie zaniedbując walki
z żywiołami. Wzrost szeregów strażackich
na ziemiach polskich spowodowało również
zatwierdzenie przez Rosjan w kwietniu
1915 r. statutu Towarzystwa św. Floriana,
o co działacze strażaccy zabiegali wiele lat.
W dniach 8-10 września 1916 r. w Warsza-
wie odbył się I Ogólnopolski Zjazd Straży

Ogniowych z udziałem dziewięciuset sześć-
dziesięciu delegatów reprezentujących trzy- do Kijowa, została aresztowana przez
sta dwie straże. Powołano wówczas strażac- bolszewików i rozstrzelana. Za działal-
ki Związek Floriański, kładąc tym samym ność w POW pośmiertnie odznaczona
podwaliny pod zjednoczenie całego ruchu VM 5 kl. (nr 7894).
strażackiego w wolnej już, niepodległej Pol-
sce, co miało miejsce w 1921 r. Konstanty Drucki-Lubecki (13 mar-
Z chwilą rozpoczęcia konspiracji POW, ca 1893 r. – maj 1940 r.) Urodził się
strażacy – obok harcerzy i młodzieży szkół w powiecie pińskim, w rodzinie zie-
militarnego i wojskowego. „Mamy wiele średnich – wzięli w niej najczynniejszy miańskiej. W 1914 r. ukończył liceum
dowodów na to, że członkowie straży po- udział. „W okresie I wojny światowej w Petersburgu i w lipcu tegoż roku wstą-
żarnej stanowili bardzo poważny odsetek w Garwolinie i Żelechowie działały druży- pił do armii rosyjskiej, awansując do
członków POW, w wielu przypadkach koła ny skautowe, a na terenie całego powiatu stopnia podporucznika. Od grudnia
POW powstawały wyłącznie na bazie or- 1917 r. w polskim szwadronie rtm. Kon-
ganizacji strażackich, jak to było na ob- stantego Plisowskiego. Wcielony do
szarze Księstwa Łowickiego i w wielu I Korpusu Polskiego, służył aż do de-
innych regionach Królestwa” – stwierdził mobilizacji w 3. pułku ułanów. Od grud-
we wspomnianej książce Tadeusz Olejnik. nia 1918 r. w oddziale konnym Samo-
A jeszcze w wydanej w 1984 r. monografii obrony Wileńskiej (późniejszy 13. pułk
POW jej autor – Tomasz Nałęcz – nie do- ułanów), w którym walczył podczas ca-
strzegł nawet istnienia pięćdziesięcioty- łej wojny 1918-1921 jako dowódca
sięcznej rzeszy zorganizowanych straża- szwadronu, aż wreszcie dowódca pułku.
ków w Królestwie. A stanowili oni wręcz W nocy z 4 na 5 października 1920 r.,
główną podporę czynu niepodległościowe- będąc w stopniu rotmistrza, „otrzymał

go Polaków w latach wojny, podczas gdy rozkaz atakowania bolszewików swym
POW w 1916 r. liczyła raptem siedem ty- 3. szwadronem, na czele oddziałów pol-
sięcy zaprzysiężonych członków. skich uderzających w kierunku Mińska
Litewskiego. Walcząc pod wsią Przyłu-
Strażacki Związek Floriański ki, Łoszyce, a wreszcie o sam Mińsk,
Bardzo często na bazie legalnie działają- rozproszył nieprzyjaciela i umożliwił
cych w czasach rosyjskich, a od 1915 r. piechocie zajęcie linii demarkacyjnej”.
– niemieckich straży, powstawały nielegal- Za czyn ten otrzymał VM 5 kl.
ne struktury POW i innych organizacji nie- (nr 3535)”. W sierpniu 1938 r. miano-
Archiwalny numer „Przeglądu Pożarniczego” poświę-
cony dziesięcioleciu odzyskania niepodległości


Pierwsze polskie dowództwo Warszawskiej Straży Ogniowej w roku 1916
kilkanaście ochotniczych straży ogniowych wi, jaki w momencie uroczystym powstać
– organizacji zdyscyplinowanych, dobrze może, wydobywać przede wszystkim
wyćwiczonych, cieszących się dużą popu- na jaw pierwiastki dobra narodowego,
larnością w społeczeństwie i prawie w cało- chętnie przy tym służyć pomocą naczelnej
ści opanowanych przez Polską Organizację władzy państwowej, poddając się rozka-
Wojskową” – podkreślił badacz dziejów zom, bacząc wreszcie na każdej placówce
ziemi garwolińskiej, Zbigniew Gnat-Wie- obywatelskiej, iżby fundament pod świąty-
teska. Tyle że najczęściej to nie POW opa- nię narodową kładziony, mocną, sprawną
nowywała straże, a było wręcz odwrotnie, i świadomą dłonią, nie miał szczerb i ry-
to strażacy opanowywali szeregi POW. We- sów, to wszystko stanowi szczytne zadanie
dług czołowego działacza strażackiego Waszej Druhowie służby publicznej, iżby
wany zastępcą dowódcy Wileńskiej pierwszych lat II Rzeczypospolitej – Józefa społeczeństwu nie zabrakło w tej chwili
Brygady Kawalerii, którą objął rok póź- Kowalewskiego – w listopadzie 1918 r. do przełomowej jednostek, wyżej nad swary
niej i dowodził nią w wojnie 1939 r. walki przystąpiło sześćdziesiąt pięć tysięcy partyjne stojących”.
Ranny 26 września tegoż roku we wsi strażaków: „W listopadzie naszego wy- Czyn strażacki z listopada 1918 r., na-
Leszczesna, trafił do niewoli sowieckiej zwolenia 65 000 stanęło pod karabinem, stępnie lat walk o granice 1918-1921, sta-
– zamordowany wiosną 1940 r. w ZSRS. choć w umundurowaniu strażackim”. nowił wielki sprawdzian prowadzonej od
1 stycznia 1964 r. pośmiertnie miano- Udział strażaków w rozbrajaniu żołnierzy dziesięcioleci w szeregach ochotniczych
wany generałem brygady przez Naczel- niemieckich oraz austro-węgierskich był straży pożarnych pracy patriotyczno-wy-
nego Wodza gen. Władysława Andersa. znaczny, podobnie przy zabezpieczaniu chowawczej. Doceniając w pełni wkład
Odznaczony także m.in. Krzyżem Wa- mienia wojskowego i cywilnego, strzeżeniu strażaków w dzieło odbudowy i obrony
lecznych (x2). porządku publicznego i bezpieczeństwa. Polski, marszałek Józef Piłsudski określił
ochotnicze straże pożarne mianem „sio-
Władysław Broniewski (17 grudnia W odradzającym się WP strzycy armii polskiej”. Dziś – w zmienio-
1887 r. – 10 lutego 1962 r.). Urodził się Znaczna liczba strażaków ochotników nych warunkach cywilizacyjnych i spo-
w Płocku, w rodzinie urzędnika bankowe- zasiliła szeregi odradzającego się Wojska łeczno-ustrojowych – strażacy ochotnicy
go. Był współorganizatorem skautingu Polskiego i uczestniczyła w wojnach nadal pełnią ofiarną służbę, stanowiąc naj-
płockiego, redaktorem na wpół konspira- o utrzymanie bytu suwerennego oraz nie- liczniejsze i najbardziej aktywne stowarzy-
cyjnego pisma „Młodzi Idą”; aresztowany podległości Polski lat 1918-1921. Strażacy szenie społeczne w Polsce.
przez żandarmerię carską. Ukończył Gim- włączyli się czynnie w nurt życia społecz-
nazjum Macierzy Polskiej w Płocku. no-politycznego odbudowywanego pań-
Od 8 maja 1915 r. w Legionach Polskich, stwa. Arkadiusz Kołodziejczyk
gdzie ukończył szkołę podoficerską. Wal- Wielu strażaków w krwawych zapasach jest profesorem historii naj-
czył w szeregach 4. pułku piechoty Legio- tego okresu zginęło, licznych uhonorowa- nowszej Polski i regionalnej
nów Polskich. Był jednym z inicjatorów no odznaczeniami wojennymi. W odezwie Mazowsza. Wykłada w Aka-
odmowy przysięgi w swoim pułku, za co skierowanej do szeregów strażackich w li- demii Podlaskiej w Siedlcach.
został internowany. Po zwolnieniu przy- stopadzie 1918 r. prezes Związku Floriań- Autor publikacji książkowych
był do Warszawy, gdzie działał w Polskiej skiego – Bolesław Chomicz – podkreślił: m.in. Maciej Rataj 1884-1940
Organizacji Wojskowej, m.in. jako zastęp- „Świadomość momentu dziejowego prze- (Warszawa 1991), Ruch ludo-
ca komendanta dzielnicy Śródmieście. niknie i wasze karne szeregi, a każdy z was wy a Kościół rzymsko-katolicki
W Wojsku Polskim od 11 listopada 1918 r. myślą i czynem przyłoży się do dźwignię- w latach II Rzeczypospolitej
Zweryfikowany w stopniu podporuczni- cia gmachu własnego. Kłaść tamę zamęto- (Warszawa 2002).

Rafał Dmowski
Kolejarze w walkach
o niepodległość Polski
Rola i udział kolejarzy w wydarzeniach odzyskania niepodległości
pozostają do dziś niedocenione w historiografii polskiej. Zapomina
się, jak wiele w ówczesnych czasach zależało od sprawnego funk-
cjonowania kolei. Organizacje kolejarzy współdziałające z Polską
Organizacją Wojskową odegrały znaczną rolę w wyzwalaniu kra-
ju spod okupacji. Koleje były wówczas podstawowym środkiem
transportu zarówno dla ewakuujących się wojsk okupacyjnych, jak
i dla powstających wówczas jednostek polskich. Sprawne opano-
wanie i obsadzenie przez polskich kolejarzy poszczególnych wę-
złów i stacji kolejowych miało olbrzymie znaczenie, utrudniało oku-
pantom wywóz zgromadzonych zapasów żywności i uzbrojenia,
a także – co równie ważne – taboru kolejowego.
Kolejarze jako jedni z pierwszych chownych. Rada Regencyjna przekazała

rozpoczęli walkę o niepodległość. Nie Ministerstwu Przemysłu i Handlu za-
sposób nie docenić działań Rady Re- rząd nad kolejami na podległym jej tery-
gencyjnej w zakresie skupiania i organi- torium 3 stycznia 1918 r. ka, przydzielony został do 1. pp Legio-
zowania kolejarzy polskich znajdują- nów, w szeregach którego walczył do
cych się na terenach Królestwa. Przed 11 listopada końca 1920 r. na froncie bolszewickim.
Umożliwiło to przejęcie władzy na li- Mimo sprzeciwu władz niemieckich, 1 stycznia 1920 r. awansowany do stopnia
niach kolejowych Polski przez własnych przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu porucznika i 1 kwietnia tegoż roku – do
pracowników, oznaczało zapewnienie rozpoczęto rejestrację kolejarzy przeby- stopnia kapitana. VM 5 kl. (nr 1279)
ciągłości transportu. W ramach Tym- wających zarówno w kraju, jak i powra- otrzymał za postawę w nocnej akcji
czasowej Rady Stanu, istniejącej od cających z Rosji. Były naczelnik Wy- w Drohiczynie z 18 na 19 sierpnia 1920 r.:
14 stycznia do 25 sierpnia 1917 r., spra- działu Drogowego Drogi Żelaznej „W chwili załamywania się polskiego ata-
wami kolejowymi zajmowało się Mini- Warszawsko-Wiedeńskiej inż. Julian ku wybiegł przed linię, podrywając kom-
sterstwo Spraw Wewnętrznych i Du- Eberhardt 20 sierpnia 1918 r. postulo- panię do ataku. W brawurowym ataku na
białą broń zadano bolszewikom ciężkie
straty i zdobyto Drohiczyn. 2 IX 1920 r.”.
2 września 1920 r. został udekorowany
wstążką Orderu VM (nr 1279) przez gen.
Edwarda Rydza-Śmigłego. Po zwolnieniu
z wojska w 1922 r. poświęcił się działal-
ności twórczej i lewicowej. Powiązania
z komunistami spowodowały, że nie nada-
no mu wnioskowanego Krzyża Niepodle-
głości. W 1940 r. we Lwowie aresztowany
przez NKWD. Następnie w Polskich Si-
Fot. Muzeum Kolejnictwa w Warszawie
łach Zbrojnych w Związku Sowieckim,

Armii Polskiej na Wschodzie i w 2. Kor-
pusie Polskim. Był to intensywny okres
jego twórczości poetyckiej. Po wojnie
w kraju był szykanowany przez Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego i izolowany
przez pewien czas na oddziale psychia-
trycznym w Kościanie. Zmarł w Warsza-
wie. Odznaczony także Krzyżem Walecz-
nych (4x).
Parowóz z epoki serii: Ok 1

wał w memoriale do Rady Regencyjnej Starania o władzę nad koleją

utworzenie przy Ministerstwie sekcji Podstawowym zadaniem stojącym
Wilhelm Wyrwiński (30 grudnia kolejowej, do której zadań należałoby przed polskimi kolejarzami było przeję-
1882 r. – 28 grudnia 1918 r.). Urodził się organizowanie polskiej administracji cie władzy nad liniami kolejowymi od
w Krakowskiem, w rodzinie inteligenc- kolejowej. Wobec niechęci władz oku- IV (Kolejowej) Dyrekcji Wojskowej
kiej. Studiował w Akademii Sztuk Pięk- pacyjnych do przekazania zarządu nad Niemieckiej w Warszawie i od Północ-
nych w Krakowie. Zasłynął jako artysta infrastrukturą kolejową w polskie ręce, nej Dyrekcji (Kolejowej) Austriackiej
malarz, grafik książkowy i ekslibrista. prowadzono – w tajemnicy przed nimi w Radomiu.
Od 1908 r. w konspiracji wojskowej – prace nad zrzeszeniem kolejarzy Po- Mimo że władze na terenie okupacji
Związku Walki Czynnej „Strzelec”. laków pod własnym zarządem. W Mini- austriackiej obiecywały szybkie przeka-
W stopniu podporucznika żołnierz sterstwie Przemysłu i Handlu 1 września zanie kolei, należy sądzić, że były to
1. kompanii kadrowej Legionów Pol- 1918 r. utworzono samodzielną sekcję obietnice bez pokrycia. Okupantom za-
skich. Początkowo dowodził plutonem, kolejową, którą podzielono na trzy wy- leżało na utrzymaniu linii komunikacyj-
następnie 4. kompanią 6. baonu I Bryga- działy: ogólny, eksploatacyjny i budow- nych w celu ewakuacji swych wojsk,
dy Legionów Polskich. Przeszedł cały lany. Sekcja ta prowadziła pertraktacje wywiezienia magazynów żywnościo-
szlak bojowy Brygady. W Wojsku Pol- z władzami okupanta w sprawie przeję- wych i składów uzbrojenia, a także su-
skim od 1 listopada 1918 r. W stopniu cia kolei przez Polaków, co miało nastą- rowców, przede wszystkim drewna
kapitana dowodził pociągiem pancer- pić od 1 stycznia 1919 r. i węgla. Sztab Militaerkommando Ge-
nym „Piłsudczyk”. Poległ pod Persen- Rada Regencyjna powołała 23 paź- nerał-Gubernatorstwa Lubelskiego, któ-
kówką k. Lwowa. 5 stycznia 1919 r. dziernika 1918 r. gabinet na czele z Józe- ry dobrze orientował się w nastrojach
uroczyście pochowany na Cmentarzu fem Świeżyńskim. Kolejne ministerstwa Polaków, wydał zarządzenia mobiliza-
Rakowickim w Krakowie. Pośmiertnie powołano 26 października, w tym pierw- cyjne, obsadzając mosty i ważniejsze
awansowany do stopnia podpułkownika. sze polskie Ministerstwo Komunikacji, linie kolejowe kawalerią austriacką.
Za męstwo okazane w Legionach i w obro- które objął Wacław Paszkowski. Działania okupanta nie zdały się na nic,
nie Lwowa pośmiertnie odznaczony VM 5 W strukturze tego ministerstwa powstała gdyż polscy kolejarze zdołali się odpo-
kl. (nr 3200). W marcu 1919 r. w Pałacu również sekcja kolejowa. Minister mia- wiednio zorganizować. Było im łatwiej
Sztuk Pięknych otwarto wystawę Jego do- nował przedstawicieli upoważnionych tego dokonać dzięki masowym powro-
robku artystycznego. Na otwarciu obecny do przejęcia linii kolejowych od wojsko- tom do kraju kolejarzy ewakuowanych
był Józef Piłsudski, który podsumował wych władz okupacyjnych. Nominację do Rosji. Kolejarze ci zazwyczaj starali
swoje wrażenia stwierdzeniem: „Kto by na delegata Ministerstwa Komunikacji się wrócić do rodzinnych domów, dlate-
przewidział, takie bogactwo w tak skrom- na obszar Generał-Gubernatorstwa Woj- go też przy większych węzłach kolejo-
nym człowieku”. skowego w Warszawie otrzymał inż. wych powstały rezerwy bezrobotnych
Władysław Jakubowski. Gabinet Świe- kolejarzy. Pragnęli podjąć pracę i byli
Roman Bereski (9 lipca 1896 r. żyńskiego został rozwiązany 4 listopada podatni na wpływy organizacji niepod-
– 31 lipca 1915 r.). Urodził się w Przemy- przez Radę Regencyjną. W kolejnym ległościowych. Na przykład wśród ko-
ślu. Od 1912 r. należał do Polskich Drużyn – istniejącym od 4 do 14 listopada 1918 r. lejarzy siedleckich pracę konspiracyjną
Strzeleckich. W pierwszych dniach sierp- – gabinecie Władysława Wróblewskiego, prowadziła POW wspólnie z Pogoto-
nia 1914 r. zgłosił się do Legionów Pol- funkcję ministra komunikacji pełnił inż. wiem Bojowym Polskiej Partii Socjali-
skich. W stopniu chorążego dowodził Julian Eberhardt. stycznej. W okręgu siedleckim POW
4. plutonem 1. kompanii 4. pułku pie-
choty Legionów. 31 lipca 1915 r., w bi-
twie pod Jastkowem, prowadząc swój
pluton do ataku, poległ trafiony w serce
kulą nieprzyjaciela, a z nim większa
część plutonu. Pośmiertnie odznaczony
VM 5 kl. (nr 6250). Odznaczony był
także Krzyżem Niepodległości.
Filip Stanisław Dubiski (5 paździer-

nika 1860 r. – 28 września 1919 r.), ge-
nerał brygady Wojska Polskiego. Był

oficerem zawodowym armii rosyjskiej.
Po rewolucji lutowej 1917 r. mianowa-
ny generałem lejtnantem (dywizji). Od
listopada 1918 r. w WP. Został skiero-
wany 8 stycznia 1919 r. do Poznania,
gdzie od 21 stycznia formował sztab
1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich.
9 czerwca 1919 r. objął dowództwo Za-
Dworzec kolejowy w Lublinie. Karta pocztowa z okresu I wojny światowej

chodniego Okręgu Wojskowego. Od li-

stopada tr. na froncie litewsko-białoru-
skim jako dowódca 1. Dywizji Strzelców
Wielkopolskich (pułki Strzelców Wiel-
kopolskich: 1., 2., 3., 4.). 28 września tr.
„w czasie walk pod Rynią w krytycz-
nym momencie zebrał rezerwy i prowa-
dził je do kontrataku. Otoczony przez
bolszewików, został ranny. Do ostatniej
chwili wydawał rozkazy”. Zmarł na
polu walki jako pierwszy generał odro-
dzonego WP. Odznaczony VM (nr
5279). Pochowany na Cmentarzu Po-
wązkowskim w Warszawie.
Janusz Gniewomir Meissner (21 stycz-

Dworzec Wiedeński w Warszawie. Karta pocztowa z okresu I wojny światowej nia 1901 r. – 28 lutego 1978 r.). Urodził się
skład obu organizacji w zasadzie się po- miał objąć Jędrzej Moraczewski. Ponie- w Warszawie w rodzinie artysty malarza.
krywał. Pod koniec października 1918 r. waż Moraczewski z powodu choroby Należał do Polskiej Organizacji Wojsko-
organizacje te kolportowały wśród nienie przybył do Lublina, mianowano inż. wej, za co został aresztowany przez Niem-
mieckich wojskowych oraz pomiędzy Przemysława Podgórskiego nadzwy- ców. 11 listopada 1918 r. wstąpił ochotni-
zmilitaryzowanymi polskimi i niemiec- czajnym komisarzem rządowym czo do tworzącego się lotnictwa we
kimi kolejarzami ulotki i broszury w ję- do spraw kolejowych. Józef Piłsudski Lwowie. Ukończył szkołę pilotów w Kra-
zyku polskim i niemieckim. powołał na szefa rządu Ignacego Da- kowie. Od lipca 1920 r. na froncie bolsze-
Tereny kolejowe w całym Królestwie szyńskiego i powierzył mu utworzenie wickim. W marcu 1921 r. zgłosił się do
ze względu na ich znaczenie strategicz- nowego gabinetu. Po tej nieudanej pró- pracy w Dowództwie Obrony Plebiscytu
ne objęto siecią wywiadowczą POW. bie, 17 listopada Józef Piłsudski miano- na Śląsku. Brał udział w przygotowa-
Na dworcach kolejowych umieszczano wał premierem Jędrzeja Moraczewskie- niach do III powstania jako dowódca
zakonspirowane posterunki, by poznać go, który został również ministrem kolei pododdziału Grupy Destrukcyjnej Kon-
numery przewożonych pociągami jed- żelaznych. rada Wawelberga w rejonie Głogowa,
nostek wojskowych, ich wielkość i kie- 9 listopada generał-gubernator Króle- Dzierżysławic, Racławic Śląskich.
runek jazdy. stwa Hans von Beseler w telegramie do W nocy z 2 na 3 maja 1921 r., w czasie
Rady Regencyjnej zapowiedział odda-
Przejmowanie kolei nie administracji na podległym mu ob-
przez Polaków szarze w ręce Polaków do 1 grudnia
Najprawdopodobniej jako pierwszą 1918 r. z zastrzeżeniem, że Niemcy za-
w kraju – 3 listopada 1918 r. Polacy trzymają kontrolę nad kolejami, łączno-
opanowali stację kolejową w Lublinie. ścią telefoniczną i telegraficzną dla po-
Przystąpiono również do obsadzania trzeb własnych wojsk. Realizacja tych
polskimi pracownikami poszczególnych propozycji byłaby bardzo korzystna dla
stacji Lubelszczyzny. W celu zapewnie- okupanta. Skupienie w jego rękach ko-
nia ciągłego ruchu pociągów w okresie munikacji i łączności pozwoliłoby
przejmowania władzy nad koleją, Pola- Niemcom dalej dyktować warunki.
cy zwrócili się z wezwaniem do au- Wydarzenia tych dni pokazały, że nie
striackich żołnierzy batalionu kolejowe- trzeba było czekać na łaskę okupanta.
go, aby – za wypłatę żołdu i ułatwienie Już 11 listopada Polacy przejęli kolej
powrotu do ojczyzny – nie przerywali w Warszawie, prowadząc walkę m.in.
pracy do chwili zluzowania ich przez o dyrekcję kolejową, dworzec kolei
polskich kolejarzy. Dzięki tym zarzą- warszawsko-wiedeńskiej i rozbrajając
dzeniom ruch pociągów na Lubelsz- straż kolejową okupanta. Gazety pisały:
czyźnie odbywał się bez większych „Wszystkie posterunki służbowe na ko-
przerw, mimo braku zapasów węgla lejach obejmują urzędnicy i funkcjona-
i złego stanu większości parowozów. riusze polscy. Funkcjonariusze niemiec-
W nocy z 7 na 8 listopada utworzono cy pozostają tylko na razie i jedynie
w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy w takiej liczbie, jaka konieczna jest
Republiki Polskiej na czele z Ignacym do wprowadzenia polskiego personelu
Daszyńskim, tekę ministra komunikacji służbowego”.

Niemieckie władze
kolejowe starały się
akcji „Mosty”, wysadził tory i wiadukt utrudnić Polakom prze-
kolejowy pod Racławicami Śląskimi, na jęcie władzy. Liczyły
linii kolejowej Nysa–Prudnik. Następ- bowiem na to, że Pola-
nie dowodził oddziałem destrukcyjnym cy – mając za mało wy-
w Grupie „Południe”. Za działalność szkolonego personelu
bojową odznaczony VM 5 kl. (nr 7829). – nie będą w stanie
W 1922 r. został powołany z rezerwy do sami uruchomić kolei
czynnej służby w lotnictwie. 1 lutego i pozostaną na łasce
1922 r. mianowany podporucznikiem. byłych okupantów. Ko-
Służył w oddziałach liniowych i depar- lej jako całość stanęła
tamencie Aeronautyki MS Wojsk. Był 11 listopada: „Kraj (...)
też instruktorem lotnictwa w Bydgosz- znajdował się w pierw-
czy i Dęblinie. Awansował do stopnia szym stadium organi-
kapitana. Ukończył Szkołę Nauk Poli- zacji – wspominał Bog-
tycznych w Warszawie. Autor wielu po- dan Hutten-Czapski
czytnych powieści, przede wszystkim – w szczególności zaś
o tematyce lotniczej. koleje zostały nagle

Walczył w kampanii wrześniowej, na- opuszczone przez
stępnie przez Francję przedostał się do urzędników okupacyj-
Wielkiej Brytanii, gdzie służył w Pol- nych, a jeszcze nie
skich Siłach Zbrojnych. W 1946 r. wró- przejęte przez Polaków
cił do Polski i poświęcił się działalności i musiały być na nowo
pisarskiej. Zmarł w Krakowie. Był też zorganizowane”. Pol-
odznaczony Krzyżem Niepodległości scy kolejarze, przy po-
z Mieczami, Krzyżem Walecznych (2x) mocy POW, Polskiej
i Orderem Odrodzenia Polski kl. 3. Siły Zbrojnej (Polni-
sche Wehrmacht) i in-
Jego brat Tadeusz Wiktor Meissner nych organizacji przystą-Odezwa do polskich kolejarzy, luty 1918, Lwów
(4 sierpnia 1902 r. – 19 sierpnia 1966 r.) pili do pracy, obsadzając
także walczył na froncie bolszewickim. w miarę możliwości wszystkie stacje Pociągi pod osłoną wojskową
1 grudnia 1920 r., w stopniu podchorą- kraju i uruchamiając normalny ruch po- Nie wszędzie było bezpiecznie. Od-
żego, na własną prośbę przydzielony ciągów. Pewien problem sprawiały kra- nośnie do komunikacji na wschód od
został do Dowództwa Obrony Plebiscy- dzieże, jakie zaczęły się mnożyć na po- Warszawy w „Kurierze Warszawskim”
tu na Śląsku, gdzie do 2 maja 1921 r. zbawionych obsługi stacjach, jednak i z z 12 listopada 1918 r. czytamy: „Komuni-
pełnił służbę zastępcy dowódcy oddzia- tym szybko sobie poradzono. kacja na wschód doprowadzona będzie
Członkowie POW rozpoczęli odbiera- do terenów wątpliwych, których przy-
nie od Niemców broni, a także zapasów należność terytorialna nie jest ustalona.
żywności i surowców. Pierwszy wojsko- Na wyżej wymienione tereny pociągi
wy pociąg ewakuacyjny, którym wyru- będą mogły się zapuszczać jedynie pod
szyli artylerzyści niemieccy z Rember- osłoną wojskową”. Strona polska przy-
towa, odjechał z Warszawy 12 listopada. kładała do problemu sprawnej organiza-
Tego też dnia przed południem zaczęto cji transportów ewakuacyjnych olbrzy-
wysyłać z Warszawy pierwsze pociągi mie znaczenie. Chciano jak najszybciej
służbowe i wojskowe do Sosnowca, Sie- pozbyć się z kraju niechcianych, bo zre-
dlec, Łukowa, Mławy i Aleksandrowa woltowanych, gości. Nie chodziło jedy-
Kujawskiego. Rozpoczęto również or- nie o żołnierzy stacjonujących w Króle-
ganizowanie polskiej Dyrekcji Kolei stwie. Liniami kolejowymi Polski
Państwowych w Warszawie. Nowo wracały do Niemiec transporty żołnie-
utworzonej Dyrekcji na prawym brzegu rzy niemieckich i austriackich z frontu
Wisły podlegały wszystkie linie kolejo- wschodniego, dobrze uzbrojone i bar-
we leżące na terenie byłej okupacji nie- dzo niebezpieczne dla młodej państwo-
mieckiej aż do linii demarkacyjnej Gra- wości polskiej. Podpisano zatem 16 li-
jewo – Białystok – Czeremcha – Brześć. stopada układ, mocą którego wojska
Planowano wznowienie ruchu 13 listo- niemieckie miały być dostarczone trans-
pada: osobowego – na wszystkich li- portami kolejowymi poprzez Kowel
niach, towarowego zaś tylko na liniach – Brześć – Białystok do punktów gra-
magistralnych. nicznych, na których cała broń miała

niach, by Niemcy wy-

dali broń, a bezpiecznie
dojadą do »Vaterlan- łu destrukcyjnego na terenie powiatu
du«, w przeciwnym opolskiego. 2 maja tr. objął dowództwo
bowiem razie zostaną oddziału, a od czerwca dowództwo pod-
rozbrojeni i internowa- grupy destrukcyjnej w Grupie Środko-
ni, ponieważ cały pułk wej. Wsławił się ucieczką z więzienia
wojska polskiego stoi opolskiego i akcjami dywersyjnymi
w pogotowiu do walki, na liniach komunikacyjnych w rejonie
w razie gdyby stawili Góry św. Anny. Swymi czynami „wzbu-
opór, Niemcy godzą się dził podziw nawet u nieprzyjaciół”.
złożyć broń. Dwóch Za działalność bojową odznaczony VM
kolegów wchodzi ko- 5 kl. (nr 7830). W latach 1922-1925 stu-
lejno do każdego wa- diował w Państwowej Szkole Morskiej
gonu, podają przez w Tczewie. Służył w marynarce handlo-
okna karabiny, granaty wej i szkolnictwie morskim. W okresie
ręczne oraz pasy i ła- II wojny światowej – w Polskiej Mary-
downice z nabojami, narce Handlowej w Wielkiej Brytanii.
a reszta odbiera je W 1946 r. wrócił do kraju. Odznaczony

i układa na peronach. także Krzyżem Niepodległości z Mie-
Trzeba widzieć miny czami, Krzyżem Walecznych, Orderem
i postawę naszych zu- of British Empire.
chów! Miny rozbra-
janych Niemców Zygmunt Goldszlag (26 czerwca
były różne, jednych 1896 r. – 29 lipca 1920 r.). Urodził się
uśmiechnięte, innych w Kołomyi, w rodzinie przemysłowca
wystraszone, lecz był żydowskiego. Od gimnazjum był silnie
taki wypadek, że jeden związany z polskimi organizacjami nie-
Ulotka wydrukowana w pierwszą rocznicę odzyskania niepodległości i wy- szwab, zamiast oddać podległościowymi. Należał do skautin-
zwolenia sieci kolejowej radomskiej z rąk austriackich karabin – uderzył szyj- gu i Związku Strzeleckiego. Od 1914 r.
przejść w polskie ręce. Według źródeł ką o drzwi, odłamał kolbę od lufy i rzu- w Legionach Polskich z przydziałem do
niemieckich, Polacy przejęli wówczas cił ze złością złamany karabin na peron. 8. baonu I Brygady. Następnie służył
pięćset lokomotyw i jedenaści tysięcy Powstał szwargot w całym wagonie! w oddziale wywiadowczym „Święto-
wagonów, co stanowiło jedną trzecią ta- Widocznie inni szwabi zaczęli dawać pełka”. Od 15 sierpnia 1915 r. w stopniu
boru kolejowego, jakim Niemcy dyspo- naganę zbyt wojowniczo nastawionemu wachmistrza pod dowództwem Włady-
nowali na Wschodzie. koledze i na tym się skończyło. Pociąg sława Beliny-Prażmowskiego w 1. puł-
Jeden z uczestników rozbrajania oku- z rozbrojonymi Niemcami ruszył w dal- ku ułanów Legionów. Wyróżnił się m.in.
pantów w Siedlcach, Jan Stępień, wspo- szą drogę, a my, zadowoleni z należycie wyniesieniem z pola walki, wśród poci-
minał: „Miejscowa Komenda Wojskowa wykonanego rozkazu, znosiliśmy zdo- sków, rannego kpt. Kazimierza Jana
przysłała rozkaz, by dziesięciu ludzi bytą broń do poczekalni”. Piątka „Herwina”. W Legionach służył
uzbrojonych wysłać na stację kolejową, aż do ich rozwiązania, był ranny w wal-
ponieważ telefonowano, że z Kresów Obsadzanie stacji kach. W listopadzie 1918 r. w Jaśle zor-
idzie cały pociąg uzbrojonych Niem- przez polski personel ganizował pluton ochotników i opano-
ców. Zadanie: jak pociąg zatrzyma się Dzięki ofiarnej pracy polskich koleja- wał Janów. 28 grudnia tr. z dziewięcioma
na stacji – rozbroić Niemców znajdują- rzy wszystkie kolejowe posterunki tele- ludźmi zajął Krzywoczyce, biorąc jeń-
cych się w pociągu. Dwóch żołnierzy graficzne i telefoniczne na prawym ców, za co otrzymał pochwałę dowódz-
przeprowadzi kolejno w każdym wago- brzegu Wisły zostały uruchomione pra- twa frontu. 1 stycznia 1919 r. mianowa-
nie rewizję, zaś reszta z obu stron pocią- wie jednocześnie. Już od 13 listopada ny podporucznikiem. W czerwcu 1920 r.
gu ma pilnować z bagnetem na broń. można było połączyć się z większością ochotniczo zgłosił się na front. Począt-
Przyjąć wobec Niemców pozycję sta- stacji prócz leżących na wschód od Sie- kowo w 1. kompanii czołgów walczył
nowczą, lecz bez prowokacji. dlec i Małkini. Tam nadal władza na ko- pod Białymstokiem i Łapami, następnie
Pociąg złożony z kilkunastu wagonów lei przechodziła z rąk do rąk. w 201. ochotniczym pułku piechoty. Po-
wjeżdża na stację i zatrzymuje się. Poszczególne stanowiska na stacjach legł pod Surażem jako dowódca oddzia-
Z wagonów nikt nie wysiada, tylko obejmowali samorzutnie powracający łu ochotniczego. Odznaczony pośmiert-
w oknach i drzwiach pełno głów w pi- do pracy kolejarze, władze nowo utwo- nie VM 5 kl. (nr 3167) i Krzyżem
kielhaubach. Nasza dziesiątka rozdziela rzonych dyrekcji starały się nadać ich Niepodległości za „udział w walce
się na dwie połowy i równym wojsko- działaniom formę zorganizowaną. Wła- o niepodległość w szeregach Legionów
wym krokiem podchodzi do pierwszego dze związkowe delegowały swoich Polskich”. Awansowany do stopnia ka-
wagonu. Po pertraktacjach i wyjaśnie- przedstawicieli do pracy na ważniej- pitana.

szych stacjach, otrzymywali oni w tym Znacznie gorzej wyglądała sytuacja

celu specjalne zaświadczenia o treści: na terenie tzw. Etapów Bugu (Etappen-In-
Karol Chodkiewicz (12 września spektion Bug). Próby rozbrojenia oddzia-
1904 r. – 21 maja 1921 r.). Był ostatnim Zaświadczenie łów niemieckich nie przyniosły spodzie-
potomkiem z rodu hetmana Karola wanych rezultatów. Co więcej, wojska
Chodkiewicza. Po ukończeniu gimna- Okaziciel niniejszego p. ................. niemieckie, mające oparcie w jednostkach
zjum we Lwowie wstąpił do tamtejsze- delegat związku zawodowego koleja- stacjonujących jeszcze na Ukrainie, doko-
go Korpusu Kadetów. W maju 1921 r. rzy Państwa Polskiego jest upoważ- nały masakry żołnierzy POW i ludności
wraz z grupą lwowskich kadetów przy- niony, po porozumieniu się z Dyrek- w Międzyrzecu Podlaskim.
był na Górny Śląsk i wziął udział w III cją Kolejową, do tymczasowego W wyniku zajęcia przez Polaków Gra-
powstaniu. Służył jako zwiadowca organizowania służby stacyjnej, dro- jewa i Białegostoku, Niemcy utracili
w 8. pułku piechoty powstańczej dowo- gowej, trakcji i in., w celu podtrzyma- możliwość ewakuacji z Ukrainy przez
dzonym przez kpt. Franciszka Rataja. nia i ustalenia prawidłowego ruchu Brześć - Białystok do Prus Wschodnich.
21 maja 1921 r. we wsi Oleszka pod Go- pociągów oraz zabezpieczenia znaj- Gen. Max Hoffman, szef sztabu Ober-
dujących się na stacjach pieniędzy. -Ostu, zażądał wówczas oddania do jego
Wszelkie władze wojskowe i cywil- dyspozycji linii kolejowych: Grodno
ne proszone są o okazywanie rychłej – Warszawa – Skalmierzyce oraz Brześć
i należytej pomocy. – Warszawa – Częstochowa (przez Bia-
Niniejsze służy na prawo jazdy łą Podlaską i Siedlce) wraz z prawem
wszelkiemi pociągami we wszystkich obsadzenia wszystkich dworców kole-
kierunkach państwa. jowych na tych trasach aż do chwili za-
kończenia ewakuacji. Uzasadniał to na-
Prezes Związku (-) podpis stępująco: „z powodu zajęcia Grajewa
i obsadzenia mostu kolejowego przez
Sekretarz Związku (-) podpis polskie oddziały, dalsza ewakuacja ar-
mii niemieckiej stała się niemożliwa”.
Nie obyło się bez kłopotów Było to właściwie równoznaczne z chę-
W „Kurierze Warszawskim” z 12 li- cią ponownej okupacji tej części Polski.
stopada 1918 r. pisano: „Na wszystkich Na dworcu kolejowym w Łukowie
stacjach kolejowych zjawiają się koleja- 18 listopada podpisano prowizoryczną
rze ze specjalnymi mandatami Związku umowę z Niemcami, zapewniającą woj-
i opaskami opatrzonymi stemplem na skom powracającym ze Wschodu swobod-
rękawach, obejmują swoje dawne sta- ne korzystanie z linii Kowel – Brześć – Bia-
nowiska”. łystok – Grajewo, stanowiącej najkrótszą
golinem w walce z Niemcami obsługi- Dużą rolę w organizowaniu kolejarzy drogą z Ukrainy i Rosji do Prus. Dzięki
wał karabin maszynowy. Po wyczerpa- odgrywały oprócz Związku Kolejarzy, temu powstrzymano marsz jednostek nie-
niu amunicji, otoczony przez POW i PPS. Przejmowanie poszczegól- mieckich na Warszawę. Ze strony polskiej
nieprzyjaciela, odebrał sobie życie. Za nych stacji, warsztatów i urządzeń kolejo- pertraktacje prowadzili m.in. Adam Rud-
męstwo na polu walki odznaczony VM wych odbywało się właściwie bez walki. nicki, por. Anatol Minkowski. Jako linię
5 kl. (nr 7793). Pośmiertnie odznaczony Trudniej było, gdy dochodziło do przejmo- demarkacyjną ustalono: Wisznice – Mię-
także Krzyżem Niepodległości i Śląską wania taboru, przede wszystkim parowo- dzyrzec Podlaski – Łosice – Mielnik – Sie-
Wstęgą Waleczności i Zasługi. zów i wagonów, przed wywiezieniem. miatycze – Łapy itd.
Mieczysław Paluch (10 grudnia 1882 r.

– 18 lipca 1942 r.). Urodził się w rodzi-
nie chłopskiej w powiecie mogileńskim.
Jako uczeń gimnazjalny był prześlado-
wany za działalność w polskich organi-
zacjach tajnych i samokształceniowych.
W latach 1913-1918 został wcielony do

armii niemieckiej. Od listopada 1918 r.
działał w Polskiej Organizacji Wojsko-
wej byłego zaboru pruskiego. Przed wy-
buchem powstania stanął na czele legal-
nie zorganizowanych oddziałów Służby
Straży i Bezpieczeństwa. Poznański
baon Służby Straży liczył około dwóch
tysięcy żołnierzy, z których jedna trze-
cia była uzbrojona. Organizował też od- Dokument delegujący Jana Szuchtę na stację Małkinia w charakterze telegrafisty sporządzony odręcznie
12 listopada 1918 r. (pieczęć okrągła Stowarzyszenia wzajemnej pomocy byłych pracowników kolei na dro-
gach żelaznych)

działy na prowincji. Po wybuchu po-

wstania wysłał do kilku powiatów
emisariuszy. Wziął udział w zajęciu sta-
cji lotniczej w Ławicy, był szefem szta-
bu oddziałów biorących udział w wal-
kach o Szubin i Żnin. Wyróżnił się
osobistym męstwem w walkach, za co
został odznaczony VM 5 kl. (nr 2937).
Za bohaterstwo wykazane w walkach
o wyzwolenie Wielkopolski gen. Kazi-
mierz Grudzielski wnioskował o odzna-
czenie Palucha VM kl. 4. Jako szef szta-
bu frontu północnego przyczynił się do
utrzymania linii Noteci. W połowie
marca 1919 r. został szefem sztabu
2. Dywizji Strzelców Wielkopolskich.
5 maja tr. awansowany do stopnia kapi-
tana, a 25 czerwca wyznaczony został
Medal pamiątkowy z I Zjazdu Delegatów Kolejarzy Wolnej Zjednoczonej Polski, 16 grudnia 1918 r. przez Dowództwo Główne Wojska
Kolejny układ polsko-niemiecki żołdackich maruderów i band jeńców Wielkopolskiego dowódcą 8. pułku
z 24 listopada 1918 r., podpisany w Kow- ciągnących z niewoli niemieckiej Strzelców Wielkopolskich. Następnie
nie, zagwarantował Niemcom utrzymanie na Wschód w wagonach, na dachach działał w POW Górnego Śląska. W 1920 r.
przez nich linii Brześć – Białystok – Gra- wagonów, na buforach, w żywiołowej dowodził II powstaniem śląskim. Po
jewo aż do zakończenia ewakuacji, która wędrówce do domu (...). Pociągi praco- 1922 r. działał w organizacjach komba-
nastąpiła dopiero 20 lutego 1919 r. wały niestrudzenie, byle tylko spłynęła tanckich. W 1939 r. przedostał się do
z Polski ta niebezpieczna fala. Francji, a następnie do Wielkiej Bryta-
Pozytywną ocenę roli kolejarzy w wy- Ze Wschodu zaś uciekały do domu tłu- nii, gdzie jako piłsudczyk osadzony zo-
darzeniach listopadowych znajdujemy my żołnierzy austriackich. (...) Toteż stał w obozie na „wyspie wężów”
w wielu pamiętnikach z ówczesnego codziennie żądałem raportów z kolei – Bute, w Szkocji. Zmarł na zawał ser-
okresu. Jędrzej Moraczewski pisał: i z radością dowiadywałem się o sku- ca. Pochowany na cmentarzu Rothsay
„Stacje kolejowe opanowywali koleja- tecznej pracy naszych kolejarzy”. na Bute. Był też odznaczony Krzyżem
rze, gdzieniegdzie znowu przez okupan- Niepodległości z Mieczami.
tów do pracy przyjęci. Każdy powiat,
każde miasto, każda gmina rządziły się
same dla siebie, przypadek tylko decy-
dował o tym, kto władzę obejmie. Ile Rafał Dmowski jest dokto-
gmin, tyle było w Polsce republik, ba, rem historii, adiunktem w In-
ile stacji kolejowych, tyle państw”. Kil- stytucie Historii Akademii
ka stron dalej ówczesny premier pod- Podlaskiej w Siedlcach, człon-
kreślał: „Sprawność kolei stała się kiem Komisji Historycznej
pierwszorzędnym warunkiem ocalenia Zarządu Głównego Ochotni- Michał Polak jest doktorem
kraju (...). Personel kolejowy dorósł do czej Straży Pożarnej Rzeczy- nauk humanistycznych, adiun-
swego zadania. Objęcie kolei odbyło się pospolitej Polskiej. Jego zain- ktem w Instytucie Polityki
z niesłychaną szybkością. Zaledwie kil- teresowania dotyczą historii Społecznej i Stosunków Mię-
ka godzin trwała przerwa w ruchu spo- regionalnej oraz dziejów Pol- dzynarodowych Politechniki
wodowana zmianą personelu [z nie- ski przełomu XIX–XX w. Koszalińskiej, członkiem In-
mieckiego na polski – przyp. R.D.]. Szczególnie zajmuje się dzieja- stytutu im. gen. Stefana „Gro-
Z wielkim wysiłkiem opanowała kolej mi służb mundurowych – ko- ta” Roweckiego, Polskiego To-
sytuację i przewóz jeńców odbył się tak lei, straży pożarnej. W obsza- warzystwa Historycznego
sprawnie, że kraj nawet nie spostrzegł, rze jego badań historycznych i Polskiego Towarzystwa Eko-
jak olbrzymie masy narodów przezeń ważne miejsce zajmuje także nomicznego. Autor książek
przepłynęły”. Bardzo dobrze ocenia historia Kościoła katolickiego. i artykułów.
również ówczesną postawę polskich Autor kilkudziesięciu artyku-
pracowników kolejowych Ignacy Da- łów naukowych zamieszczo- Źródła: Kawalerowie Virtuti Militari 1792–945,
t. I i II (1919-1921) pod red. Bogusława Polaka,
szyński, pisząc: „Ale wszystkich prze- nych w czasopismach i pra- Koszalin 1991, 1993; ustalenia autora zawarte
ścignęli w zapale kolejarze, ratujący cach zbiorowych, współautor m.in. w przygotowywanej do druku pracy Lwów
pociągi, kasy, magazyny przed grabieżą i redaktor siedmiu książek. i Jego Obrońcy – Kawalerowie Virtuti Militari.

Pamięć
ÂP Odeszli
NBP w rocznicęWitold
odzyskania niepodległości
W 1991 r. ukaza∏a si´ jego ksià˝ka Rzecz-
˚danowicz 1923–2008
pospolita Partyzancka. Po wydaniu mono-
grafii Inspektorat AK „Maria” w walce –
Dziewięćdziesiątą
Instytut Pamići Narodowej rocznicę
nada∏ Genera- odzyskania niepodległości
By∏ inicjatorem Narodowy
i wykonawcà wielu BankJakoPolski
cz∏owiek uczcił
naukiemisją
zajmowa∏trzech si´ fi-
monet
∏owi godnoÊçkolekcjonerskich, okolicznościowego
Kustosza Pamići Narodowej. przedsi´wzi´çbilonu i banknotu
upami´tniajàcych kolekcjonerskiego.
˝o∏nie- zykochemià cia∏a sta∏ego i z tego zakre-
W ksià˝ce Drogi Mi∏oÊci Bo˝ej zawar∏ zaÊ rzy gen. W∏adys∏awa Andersa. W latach su pozostawi∏ sto pi´çdziesiàt publikacji
Dwie wspomnienia
osobiste z monet kolekcjonerskich
i refleksje. wybito 1980–1992
niepodległościowym. Postać Naczelnika
wspó∏organizatorem i preze- naukowych; by∏ promotorem dwudzie-
zeSzef
złota,
Biura Bezpieczeƒstwa Narodowego sem pierwszego w Polsce i Êrodowiska
mają nominał 200 i 50 złotych, Państwa z lat 1918–1922 pierwszego stu prac doktorskich.
a jedną
Lech o nominale
Kaczyƒski 20 zł1991
21 maja ze srebra. Marszałka
r. przyjà∏ wnio- by∏ych Polski Polskich
˝o∏nierzy związanaSi∏
jestZbrojnych
szczegól- Urodzi∏ si´ 8 sierpnia 1923 r. w Szczuczy-
Ponadto do powszechnego obiegu wpro- nie mocno z momentem odrodzenia pań-
sek z podpisami kilkuset podkomendnych na Zachodzie w województwie katowic- nie Nowogródzkim. W 1941 r. wraz z mat-
wadzono okolicznościową dwuzłotówkę stwa i w powszechnej świadomości repre-
i ˝o∏nierzy pu∏k. „Tysiàca”, poparty uchwa∏à kim, inicjatorem wzniesienia w Zabrzu kà, siostrà i bratem deportowany zosta∏ do
ze stopu zwanego nordic gold. zentuje dziś nie tyle pewien kierunek
Zjazdu ÂZ˚AK, o awans dla swego by∏ego pomnika Monte Cassino (1988–1992), Krasnojarskiego Kraju. W czerwcu 1942 r.
Wyemitowano także kolekcjonerski polityczny z okresu międzywojennego, ile
dowódcy.
banknot oPrezydent
nominaleLech
10 zł.Wa∏´sa 11 listopa-
To drugi – po nadania
po prostu jednej z centralnych ulic Za- przyj´ty do Wojska Polskiego w miejscowo-
niepodległość.
da 1991 r. w Belwederze wrćzy∏ Mu
wypuszczonej w roku 2006 pięćdziesięcio- nomina- brza nazwy aleja
W folderze towarzyszącym emisji monet Êci Guzar w Uz-
Fot. arch.
cj´ na stopieƒ genera∏a brygady. By∏ ju˝ prze- Bohaterów Mon-
złotówce poświęconej Janowi Pawłowi II kolekcjonerskich Dariusz Baliszewski bekistanie, ewa-
Fot. arch. NBP

cie˝ od 1945tego
– banknot r. z nadania
rodzaju.Komendy
ZamieszczoneG∏ównej na te Cassino, asytuację,
przypomina innej w jakiej znajdowała kuowany do Per-
AK
nimkawalerem
wizerunkiOrderu
ukazująVirtuti
postaćMilitari
Józefai trzy-
Pił- –się plutonowego
Polska w chwili odzyskania niepodle- sji i Iraku. Bra∏
krotnie
sudskiego odznaczony Krzy˝em
oraz miejsca Walecznych.
związane z jego Ryszarda
głości. DziśSkuba-
nie zawsze pamiętamy, jak udzia∏ w ca∏ej
Prezydent RP Lech Kaczyƒski 3 maja 2006 r. cza, ˝o∏nierza Sa-
osobą i kierowanym przez niego czynem wielkie różnice dzieliły jednoczące się pol- Monety wydane dziesięć lat temu. kampanii
Dwuzłotówkaw∏o- zro-
nada∏ Genera∏owi Krzy˝ Komandorski Orde- modzielnej Bry- biona jest ze stopu nordic gold, skiej 2. Korpusu.
a dziesięciozłotówka ze
srebra
ru Odrodzenia Polski z Gwiazdà. gady Strzelców Po maturze
Kilka miesićy temu, w wywiadzie dla Karpackich i 2. skie prowincje, ani jak wielkie w Anglii zniszczenia
powróci∏
prasy w Elblàgu na swoje stulecie, Genera∏ Korpusu Polskie- przyniosła im I wojna światowa. do PolskiNa przy-
w 1947 r.
oÊwiadczy∏: „MyÊl´, ˝e Bóg chcia∏ ˝ebym go, urodzonego kład, że w czasie wojny poległo w
i podjà∏ studia naszere-
przekaza∏ Êwiadectwo tych czasów kolej- w Zabrzu, a pole- gach wojsk zaborczychPponad o l i t e cczterysta
hnice
nym pokoleniom. Staram si´ nadal byç g∏ego w tej bitwie. pięćdziesiąt tysięcy osób zmobilizowanych
Wroc∏awskiej, na
wierny Bogu i Ojczyênie, majàc w pamići Dla uczestni- na ziemiach polskich. której od 1950 r.
Jednym z pierwszych zadań odradzają-
odwieczne has∏o Polaków: «Bóg, Honor ków wojny i dla by∏ pracownikiem
cego się państwa było ujednolicenie walu-
i Ojczyzna», które pragn´ zaszczepiç w ser- historyków nie do naukowym.
ty. W listopadzie 1918 r. w obiegu znajdo-
ca i umys∏y kolejnych pokoleƒ rodaków, przecenienia b´- W 1961 r. obroni∏
wały się „niemieckie marki w byłym
tak˝e opisujàc prze˝yte przeze mnie czasy. ” dà publikacje, zaborze pruskim i koronyprac´ doktorskà,
w Galicji, i ruble
My wszyscy, b. ˝o∏nierze Inspektoratu które inspirowa∏ w części Królestwa Polskiego. Nar.ziemiach
w 1968 habilito-
AK „Maria”, weterani walk o wolnoÊç, nie i wspó∏tworzy∏ ja- wschodnich krążyły w obiegu wa∏ si´, a wostmar-
tzw. 1983 r.
wàtpimy, ˝e dzie∏o stuletniego ˝ycia na- ko redaktor i autor. Wszystkie dotyczà uzyska∏ tytu∏ profesora zwyczajnego.
ki i ostruble, na ziemiach południowo-
szego dowódcy gen. „Bolko”, „Tysiàca” ˝o∏nierzy gen. Andersa, a w tytule bàdê -wschodnich Odznaczano Go m.in. Krzy˝em
hrywny i karbowańce.Walecz-
jest wielkie, trwa∏e i niezatarte. tle majà Monte Cassino. Sà to: Âlàsk nych, W dawnym Krzy˝em Czynurosyjskim
zaborze Bojowegookupowa- Polskich
pp∏k w st. spocz. Józef ˚elaÊkiewicz Pamići Monte Cassino, Katowice Si∏ nymZbrojnych
przez Niemcy na Zachodzie,
najpopularniejszabrytyjskim
była
b. ˝o∏nierz Samodzielnego Batalionu 1999, Monte Cassino–Ankona–Bolo- The marka polska emitowana od 1917 roku
War Medal 1939–1945, Krzy˝em Ko-
Partyzanckiego „Suszarnia” nia 1944–2004, Katowice 2004, Antolo- mandorskim przez Polską Orderu KrajowąOdrodzenia
Kasę Pożyczkową. Polski.
w sk∏adzie 106. Dywizji Piechoty AK gia wierszy i pieÊni o losach i walkach Owa markakilka
Jeszcze polska, jako jedyna
dni przed Êmierciàwaluta pro-
i wiceprezes Zarzàdu G∏ównego S˚AK o charakterze wewnątrzpolskim, nie będą-
˝o∏nierzy 2. Korpusu Wojska Polskiego si∏ nas o omówienie jego najnowszej pu-
w Krakowie, skupiajàcego ca w obiegu na obszarze żadnego innego
we W∏oszech 1939–2007, Katowice blikacji. Zrobimy to na kolejnà rocznic´
ca∏e Êrodowisko b. ˝o∏nierzy Inspektora-
Fot. arch. NBP
państwa,w już ze zmienionym wzorem stała

tu AK „Maria”, czyli 106. Dywizji Pie- 2007. W publikacjach ∏àczy∏ pami´ç bitwy, się od
której
stycznia
uczestniczy∏
1919 roku polskim
i pamići
pienią-
choty AK „Dom” i Krakowskiej Bryga- i wiedz´ z pasjà przekazania ich przy- której pozosta∏ wierny.
dzem na okres najbliższych lat.” Redakcja
dy Kawalerii Zmotoryzowanej „Bank” sz∏ym pokoleniom.
Jan Tomasz Lipski, NBP
Monety i banknot wyemitowane w 2008 r.
KOMBATANT – Miesićznik Urz´du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
REDAKCJA: ul. Wspólna 2/4, 00–926 Warszawa
tel. (0 22) 661 87 05, faks (0 22) 661 87 45, e–mail: kombatant@udskior.gov.pl
REDAGUJE ZESPÓ¸: Janusz Bazyd∏o, redaktor naczelny, tel. (0 22) 661 89 22, e–mail: janusz.bazydlo@udskior.gov.pl,
Ma∏gorzata ¸´towska, sekretarz redakcji, e–mail:malgorzata.letowska@udskior.gov.pl, Maciej Wyrwa, e–mail: maciej.wyrwa@udskior.gov.pl.
Wspó∏pracujà: Franciszka Gryko, Mariusz Kubik, Jan P. Sobolewski.
PRENUMERATA I KOLPORTA˚: Andrzej Sosiƒski, tel. (0 22) 661 86 67
WYDAWCA: Urzàd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
ul. Wspólna 2/4, 00–926 Warszawa. Centrala – tel. (0 22) 661 81 11, punkt informacyjny – tel. (0 22) 661 81 29, (0 22) 661 87 40. Strona internetowa: http://www.udskior.gov.pl
SK¸AD: Rafa∏ Kazanecki, DRUK: Zak∏ady Graficzne „Taurus”. Nak∏ad 4500 egz. (36 (32stron, numer specjalny)
strony)
W
W 2009
2008r. r. egzemplarz „Kombatanta” kosztuje 2,50 z∏, a cena prenumeraty rocznej wraz z kosztem wysy∏ki – 30 z∏. Prenumerata ze zleceniem dostawy za granic´ pocztà lotniczà kosztuje 24 USD.
Wp∏at za prenumerat´ nale˝y dokonywaç na konto Urz´du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, ul. Wspólna 2/4, 00–926 Warszawa – konto w NBP, Oddzia∏ Okr´gowy Warszawa, nr:
03 1010 1010 0050 4722 3100 0000.
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania zmian i skrótów w nadsy∏anych materia∏ach. Materia∏y powinny byç czytelne, podpisane pe∏nym imieniem i nazwiskiem autora tekstu i zdjćia oraz
zawieraç jego prywatny adresy i telefon kontaktowy oraz krótkà notk´ o autorze tekstu. W miar´ moêliwoÊci prosimy o dostarczanie tekstów i materia∏ów graficznych (zdjćia o rozdziel-
czoÊci 300 dpi) w wersji elektronicznej (na CD, dyskietce i pocztà elektronicznà). Artyku∏ów niezamówionych redakcja nie zwraca. Rubryka Poszukujemy jest bezp∏atna.
Naokładce:
Na ok∏adce:Rewers
Fragment scenografii
monety towarzyszàcej
o nominale 2 zł wybitej Mszy
przezÊw.
NBPnaz pl. Krasiƒskich
okazji w Warszawie
dziewięćdziesiątej z okazji
rocznicy szeÊçdziesiàtej
odzyskania czwartejFot.
niepodległości. rocznicy
NBP wybuchu Powstania Warszawskiego. Fot. Maciej Wyrwa

30 KOMBATANT nr 9/2008
Pamięć
Prezentacja emisji
niepodległościowych monet
Fot. NBP/Jarosław Deluga-Góra

W siedzibie Narodowego Banku Polskiego w Warszawie 3 listopada br.
uroczyście zaprezentowano monety kolekcjonerskie, okolicznościowy
bilon i banknot kolekcjonerski, które NBP wprowadził do obiegu, by
upamiętnić dziewięćdziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości.
zerunki popiersi Wyróżnieni zostali m.in.: Stefania Szan-

generałów Tadeusza tyr-Powolna, Władysław Matkowski, An-
Rozwadowskiego, Jó- toni Macierewicz, Zbigniew Bujak, Se-
zefa Dowbor-Muśnic- weryn Jaworski, Danuta Stępniewska,
kiego i Józefa Hallera. Maria Straszewska, Waldemar Kruszyń-
Fot. NBP/Jarosław Deluga-Góra
Wprowadzona do ski, Stanisław Oleksiak, Jan Gocłowski,

powszechnego obiegu Witalis Skorupka, Jerzy Śliwczyński, Ste-
dwuzłotówka ze stopu fan Bałuk, Stanisław Karolkiewicz, Cze-
nordic gold przedsta- sław Cywiński, ks. Stanisław Małkowski,
wia godło RP. Na re- ks. Jan Sikorski, Zdzisław Najder, Bohdan
wersie umieszczono Cywiński, Mirosław Chojecki, Zofia
stylizowany wizeru- i Zbigniew Romaszewscy, Ludmiła i Hen-
nek Orderu Odrodze- ryk Wójcowie, Leszek Moczulski, Emil
nia Polski ze wstęgą. Morgiewicz, Urszula Doroszewska, Kry-
Złote monety kolekcjonerskie o nomina- NBP wyemitował także kolekcjonerski styna Mokrosińska, Krystyna Starczew-
le 200 zł i 50 zł mają w środku awersu wi- banknot o nominale 10 zł. Widnieje na nim ska, Wojciech Borowik, Jan Krzysztof
zerunek orła – godła Rzeczypospolitej Pol- postać Józefa Piłsudskiego i miejsca z nim Kelus, Zbigniew Janas.
skiej. Poniżej widnieje Grób Nieznanego związane (zob. Jan Tomasz Lipski „NBP W uroczystości wzięli udział m.in.:
Żołnierza na pl. Marszałka Józefa Piłsud- w rocznicę odzyskania niepodległości”, s. 34). nuncjusz apostolski abp Janusz Kowal-
skiego. Na rewersie znajdują się: stylizo- czyk, prezes Instytutu Pamięci Narodowej
wana postać komendanta Józefa Piłsud- Zasłużeni Janusz Kurtyka, kurator zbiorów głównych
skiego na koniu i wizerunki żołnierzy dla niepodległości goście Muzeum Wojska Polskiego Roman Matu-
piechoty polskiej. Na prezentację zaproszono osoby, które szewski. Jej organizatorem oprócz NBP
Na rewersie srebrnej monety kolekcjoner- uczestnictwem w walce zbrojnej bądź były IPN i MWP.
skiej o nominale 20 zł widać stylizowany działalnością cywilną zasłużyły się dla Podczas spotkania soliści Filharmonii
wizerunek Orderu Wojennego Virtuti Mili- sprawy niepodległości. Niektórym z nich im. Romualda Traugutta wykonali pieśni
tari. Po prawej stronie znajduje się orzeł – prezes NBP Sławomir Skrzypek wręczył patriotyczne.
godło RP. Rewers zawiera stylizowane wi- komplet wydanych z tej okazji pieniędzy. MM
Pocztowymi tropami Fot. ze zbiorów Stanisława F. Ozimka
do Dnia Niepodległości
Po historycznym 11 listopada 1918 r. w formowanej pośpiesznie przez
Józefa Piłsudskiego, wówczas jeszcze brygadiera, Armii Polskiej orga-
nizowane również były liczne agendy i sortownie poczty polowej.
Ich geneza wywodziła się niewątpliwie Młodzież harcerska – zarówno męska, Karta pocztowa, jeszcze z remanentu Feldpostu ar-
z poczty strzeleckiej Legionów Polskich. jak i żeńska – włączyła się licznie do for- mii austriackiej, wysłana pocztą polową 22 lutego
Uruchomienie poczty polowej nastąpiło mowania i działalności poczt polowych 1919 r. przez żołnierza 5. pułku Legionów
w Krakowie 6 sierpnia 1914 r. Dziwnym Armii Polskiej. W Warszawie powstała nem i Lublinie oraz przy dywizjach, nie
trafem, równo czterdzieści lat później 1 lutego 1919 r. Główna Poczta Polowa. ujawniające lokalizacji, poczty etapowe.
– 6 sierpnia 1944 r., nastąpiła oficjalna in- Wraz z rozwojem działań bojowych po- Wcześniej, bo od marca 1918 r., działała
auguracja działalności Harcerskiej Poczty wołano do życia Główne Frontowe Pocz- Poczta I Polskiego Korpusu gen. Józefa
Polowej Powstania Warszawskiego. ty Polowe w Przemyślu, Lwowie, Rów- Dowbór-Muśnickiego w twierdzy w Bo-

Z. Rozwadowskiego – z portretem
Marszałka Piłsudskiego i sylwetka-
Fot. ze zbiorów Stanisława F. Ozimka

mi jego żołnierzy w tle. Wydano też
okolicznościowy blok z inskrypcją:
„XX rocznica Odzyskania Niepod-
ległości”.
Znaczki oflagowe
mimo zakazów
Gdy wybuchła II wojna świa-
towa i na okupowanych terenach
Rzeczypospolitej rozpoczęły Blok Poczty „Solidarność” z serii „Polskie Miesiące” z repro-
działalność Deutsche Post Osten dukcją znaczków serii historycznej wydanej z okazji dwudzie-
i poczta ZSRR, o przypomnieniu stej rocznicy odzyskania niepodległości
Blok wydany z okazji dwudziestej rocznicy odzy- Dnia Niepodległości w oficjal- wania grypsów z obozów internowania.
skania niepodległości z okolicznościowym stemplem nych emisjach oczywiście nie mogło Z czasem rozwinęła się szeroka działalność
„Lwów – Semper Fidelis. 11 XI 1938” być mowy. Pamięć o Dniu Niepodległo- emisyjna znaczków, okolicznościowych
brujsku. Funkcjonował również Decenat ści odżyła niespodziewanie w kilku wy- bloków i ostemplowań również z antyreżi-
Pocztowy w czasie zakończonych sukce- daniach znaczkowych poczt oflagowych mowymi hasłami. Ta szeroka ikonografia
sem działań formacji zbrojnych w Powsta- w Woldenbergu, Gross-Born i Murnau. parapocztowa przysparzała funduszy na
niu Wielkopolskim 1919 r. Od maja Poczty obozowe działały pod czujnym działalność organizacyjną i wydawniczą.
do czerwca 1921 r. działała Poczta Polowa nadzorem niemieckiej komendantury Zarazem w projektach graficznych i tre-
III Powstania Śląskiego. oflagów i agentów Abwehry działają- ściach miano ambicje likwidowania histo-
cych w cenzurze. Mimo to projektantom rycznych białych plam. O zakazanym przez
W międzywojniu wizerunek i wytwórcom oflagowych znaczków komunistów Dniu Niepodległości przypo-
Marszałka i Krzyża Niepodległości udawało się przechytrzyć nadzorców minano corocznie. Znamienne, że w tej
Ogólnokrajowa Poczta Polska powstawa- i uczcić Dzień Niepodległości. dziedzinie nie było centralnego planowa-
ła na przełomie lat 1918 i 1919. Upamiętnia- nia. Poszczególne ośrodki regionalne, na
ła Dzień Niepodległości 11 listopada 1918 r. W PRL wbrew cenzurze przykład na Mazowszu, Dolnym Śląsku,
przez emisje znaczkowe, okolicznościowe Po zakończeniu wojny w emisjach Pocz- Podkarpaciu i w Wielkopolsce, wykazy-
bloki, karty i ostemplowania w okresie mię- ty Polskiej historyczny dzień 11 listopada wały się własną inicjatywą i pomysłowo-
dzywojennym. Trudno się dziwić, że głów- 1918 r. nie zagościł przez dziesięciolecia. ścią. Tak powstawały m.in. serie „Pamięci
nym bohaterem stała się charyzmatyczna W jego miejsce narzucono 22 lipca 1944 r. Narodowej”, „Ludzi Myśli i Czynu”
postać Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jego – datę proklamowania manifestu Polskiego i „Twórców Niepodległej”. W jednym blo-
konterfekt widniał na seriach znaczków Komitetu Wyzwolenia Narodowego, zre- ku przedstawiono obok wizerunku Józefa
i okolicznościowych blokach. Piętnastą dagowanego, a nawet wydrukowanego Piłsudskiego sylwetki adwersarzy politycz-
rocznicę 11 listopada uhonorowano znacz- w Moskwie. nych Marszałka: Romana Dmowskiego,
kiem z wizerunkiem ustanowionego z ini- O pamięć o święcie 11 listopada Wincentego Witosa i Ignacego Daszyń-
cjatywy Marszałka Krzyża Niepodległości. i współtwórcach dzieła niepodległości skiego.
Krzyżem tym dekorowano bojowników upominały się emigracyjne środowiska Zapewne sprowokowana tymi wydarze-
i działaczy niepodległościowych. Na dwu- kombatanckie, stowarzyszenia polonij- niami oficjalna peerelowska Poczta Polska
dziestolecie Dnia Niepodległości Polska ne, szczególnie filatelistyczne. W Wiel- obudziła się po czterdziestu kilku latach,
Wytwórnia Papierów Wartościowych kiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych wydając na siedemdziesięciolecie Dnia
(PWPW) wydała, w szlachetnej technice Ameryki Północnej, Kanadzie, Szwecji, Niepodległości okolicznościową serię,
stalorytniczej, serię „historyczną”. Wieńczył , we Francji, a nawet dalekiej w Austra- m.in. z marsowym obliczem Marszałka
ją końcowy znaczek – według projektu lii, w czasie tzw. okrągłych rocznic or- Piłsudskiego.
ganizowano okolicznościowe
sympozja, wystawy, ukazywały Stanisław F. Ozimek, doktor
się wydawnictwa pocztowe nauk humanistycznych, w cza-

i para-pocztowe. sie Powstania 1944 r. kolporter
Jednak Święto Niepodległości gazet i roznosiciel listów
i jego bohaterowie głęboko tkwili Harcerskiej Poczty Polskiej
w zbiorowej pamięci milczącej na Starym Mieście, wieloletni
większości społeczeństwa. Najsil- pracownik Instytutu Sztuki
niej animowała ją podziemna pocz- Polskiej Akademii Nauk, jest
ta działająca od momentu ogłosze- m.in. autorem publikacji Film
nia stanu wojennego po rok 1989. polski w wojennej potrzebie
Znaczek Tajnej Poczty „Solidarności” Regionu Gdańsk-Gdy- Poczta „Solidarności”, Konfedera- 1939–1945 (1974), Poczta po-
nia na siedemdziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości cji Polski Niepodległej i innych wstańczej Warszawy (2004, na-
ze strofą Mazura Piłsudskiego: Skruszymy moskiewskie pęta/
Będziem żyć w swobodzie. /Nasza sprawa – sprawa święta/ konspiracyjnych stowarzyszeń roz- groda Clio), Media walczącej
Słuchaj nas, narodzie! poczynały działalność od przekazy- Warszawy (2007).

2008-11 Specjalny

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

2008-11 Specjalny

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

9

KOMBATANT numer specjalny 2008 1

stwa. Już w październiku i listopa- budowujących państwo po 1918 r.

2 KOMBATANT numer specjalny 2008

kracje Zachodu udzielą swej na rzecz Ojczyzny zasłużyli

KOMBATANT numer specjalny 2008 3

26 sierpnia 1914 r. Zatwierdzenie przez

formacji w sile dwóch brygad po osiem bata-

4 KOMBATANT numer specjalny 2008

O tym, co bę- narodowych in-

Dowództwo spoczywało w rękach płk.

KOMBATANT numer specjalny 2008 5

Dawnych legionistów trzeba było inter-

Fot. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

krwawszy okres bojów 2. i 3. pp Legio- żało jednak dopiero

6 KOMBATANT numer specjalny 2008

Fot. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

KOMBATANT numer specjalny 2008 7

Fot. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Spalił na panewce Dlaczego tamten nieznany warszawski

Fot. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

8 KOMBATANT numer specjalny 2008

w Stanach Zjednoczonych (PCKR) uznał

KOMBATANT numer specjalny 2008 9

Fot. Muzeum Polskie w Chicago

10 KOMBATANT numer specjalny 2008

nika prezydenta Stanów Zjednoczonych Nowe

nia Rosji na jej temat.

KOMBATANT numer specjalny 2008 11

Fot. ze zbiorów autorki

12 KOMBATANT numer specjalny 2008

do armii Stanów Zjednoczonych. Wo- rewski zwrócił się z prośbą do członków

Polaków go Wojska Polskiego; szefem sztabu zo-

KOMBATANT numer specjalny 2008 13

Fot. Muzeum Polskie w Chicago

ciolecie tego niepowtarzalnego czynu kańskiej. Podczas obrad I Sejmu Wy-

14 KOMBATANT numer specjalny 2008

Legionista bez mogiły 10 listopada

działów armii rosyjskiej. W bitwie, która Lubomirski.

Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad

Komisariat w składzie: ks. Stanisław

KOMBATANT numer specjalny 2008 15

Fot. Sztuki Piękne, Kraków 1925-1926, s. 437

Józef Piłsudski powierzył misję utwo-

16 KOMBATANT numer specjalny 2008

KOMBATANT numer specjalny 2008 17

1-3 stycznia 1919 r. Walki Samoobro-

18 KOMBATANT numer specjalny 2008

KOMBATANT numer specjalny 2008 19

20 KOMBATANT numer specjalny 2008

we wrześniu 1900 r. ponownie areszto- nie zdobył wydany w 1911 r. „romans

KOMBATANT numer specjalny 2008 21

Tylko w ciemne nocki, kiedy po ugorze Edward Słoński

Jak to było ładnie, kiedy do Lublina

22 KOMBATANT numer specjalny 2008

był wtedy poemat „Na gwiezdnym szla-

KOMBATANT numer specjalny 2008 23

Fot. Muzeum Pożarnictwa w Warszawie

były dla strażaków pol-

24 KOMBATANT numer specjalny 2008

Fot. Muzeum Pożarnictwa w Warszawie

Znaczek pamiątkowy z okazji Zjazdu Straży Ogniowych

podległościowych oraz paramilitarnych.